HIRSTYANLATIRMADANMEDENLETRMEYE BATILIKOZMOPOLTANZMNDNMBedri GENCER1ZETMakalenin konusu, Bat'da seklerleme srecinde dinii ve dind kimliklere bal olarak kzmin nasl dntdr. Bat'da Rnesans ile balayan seklerleme srecinde Hristiyanln imliin kayna olarak din, medeniyete dnt. Kimlik kayna reti olarak dinin medeniyete dnparalel olarak tekiletirme sayesinde z-deletirme iin medeniyet de ayrma tabi tutuldu; deniyetsel tekiletirmenin disiplini olarak oryantalizm sayesinde geleneksel hak/batl din ayrm,Bat/Dou medeniyetleri ayrmna evrildi. Bu srete geleneksel Hristiyanlkii tekilednmden geti. Seklerleme srecinde Katoliklik ile Protestanlk arasndaki geleneksel frnin medeniyet/kltr blnmesine dnm, kozmopolise ynelik Avrupal tekiletirme ve aynltik olarak etkiledi. Fransz Devrimi'nden sonra ise seklerlemi Batl kozmopolitanizmin ncpolon, kozmopolis yolunda geleneksel Hristiyanlatrma misyonu yerine medeniletirme misyonunu be-1 Prof. Dr., Yldz Teknik niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm.Muhafazakr Dnce Yl: 6 Say: 2122 Yaz Gz 2009Muhafazakr Dnce / Medeniyetnimsedi. Bu sre, ehir (din vastasyla barn hakim olduu topraklar) medenileme ( civil oryantalizm ( orientalism) medeniletirme ( civilizing) kavramlaryla zetlenebilirdi.Anahtar Kelimeler: Kosmopolitanizm, Din, Transformasyon, Orientalizm, Sivil-lemeKOZMPOLTANZMN DN nsan ftratnn ifte gerei farkllk ve ortaklk uyarnca tikelbirincilalt (ulusal) ileulusalst) kimliklerin nasl uzlatrlaca, politik teorinin ana meselesi olarak belirir. tarihinin seyrine bakldnda ulusal ile ulusalst politik rejimlerin bir evrim izledii lir. Roma, Bizans ve Osmanl gibi halefi imparatorluklarda grld gibi emperyal ve-ya kozmopolitan rejimler, alt ile st kimlikleri nispeten baaryla badatrarak bar salarlar. Ancak geleneksel dnyagrne zg organizmik siyaset anlaynca ins mrlerini tamamlayarak zlmeleri zerine emperyal rejimler yerlerini tekrar ulusal rejimlere brakrlar. Avrupa'da orta alarn sonlarna doru Kutsal Roma mparatorluu'nun zlme srecine girmesi, alt ile st kimliklerin yeniden tanmlanmas ihtiyacn dourdu. Bu mele, Rousseau gibi hem Protestan, hem Aydnlanma dnrlerini zellikle megul etti (Canivez 2004, Muthu 2003). Aydnlanmann evrenselcikozmopolitan idealleri dorultusunda milliyetilik retorii, uluslar, kresel ile yerel kimlikleri birbirine balayan ara birimler olarak sun-mutur. Geleneksel evrensel kimlik diyalektiini, bu milliyeti kurguya uyar-lamann cilveleri en iyi in rneinde grlebilirdi (Calun 1997: 8698).1789 Fransz Devrimi, Avrupa'da ulusdevletlerinin kuruluu srecinde dnm noktas oldu. XX. ise Birinci, kinci ve nc Dnya'larda farkl ulusallama ve ulusalstleme trendlerine s Birinci Dn-ya'da kinci Dnya Sava'ndan sonra ngiliz mparatorluu'nu izleyen ABD'ye karar ulusalst bir birlik arayna giriti. Keza kinci Dnya'da SSCB, ABD'ye kar sol bir iolarak ortaya kt. nc Dnya'da ise tam aksine Batl smrgecilikten kurtulan Asya ve Afulusaldevletlerini kurma srecine girdi. 1989'da Berlin Duvar'nn yklnn ardndan 1991'da Gorbaov'un istifas ise SSCB'nin zlne yol amakla kalmad, btn dnya iin yeni, derin bir dnm srecini balatt.kinci Dnya Sava'ndan sonra nc Dnya lkeleri gibi bu kez de SSCBhegemonyasndan kurtulan kinci Dnya lkeleri ulusallama srecine girdi.Ancak dier taraftan Batl kapitalizmin yeni bir evreye girmesiyle dnyada gl bir kresell dalgas balad. Bunun zerine kresellemenin insan-10B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm lk tarihik bir olgu olup olmadn sorgulayan incelemelerde patlama yaand.Ancak bu afak kreselleme teorilerinin, 1991 sonrasnda bir Scak Savadnemini balatan bir taraftan etnik paralanma, dier taraftan ekonomik btnlemeyle kendini gsteren elikili trendleri aklamakta aciz kalmas, tekrar ezel kozmopanizm temasna dne yol at. Harvey (2000: 1)'in basite aklad gibi kozmopolitanizm dnmt. Beck (2006)'in ilgili bib-liyografik almas,mopolitanizm konusuna entelektel ilginin younluu hakknda yeterli bir fikir veriyor. Ancak btn bu entelektel cehdin, birbirine bal balca sebeple henz tatminkr bir sonuenemez.Birincisi, modern politikann baskn formu olarak ulusdevletinin tanmna odaklanan modern politik teorinin kozmopolitanizm kavramna nisp yabancldr. kincisi, Bat'da seklerlee din kimliklere bal olarak kozmopolitanizm projesinin nasl dntnn tespitinin ihmalit'nn mevcut, birbirine bal politik ve entelektel hegemonyasnn alternatif, Doulu kozmop vizyonlarnn dnya apnda takdirini nlemesidir.Gnmz Batl bilim dnyasndaki bu eksiklik karsnda biz, Bat'da seklerleme srecinde de bal olarak kozmopolis projesinin nasl dntn inceleme konusu aldk. Bu makale, genelentin Skinner'in ismi ile zdelemi Cambridge okulunun bak asndan kozmopolis fikrinin b tarihsel bir incelemesi olarak tasarlanmtr. Mutasavver bir kitap almasnn zeti kabili olan bu makalenin younluu, konunun kendisinden kaynaklanyor. Toulmin'in(1992) belirttii gibi kozmolis modernitenin gizli gndemini oluturduundan kozmopolitanizmin dnm srecini izlemek, demek bir anlamdamodernliin eceresini izlemek demektir.Batl kozmopolitanizmin dnmn bir perspektife oturtmak iin ncelikle kozmopolis fikrinidoduu hakknda bir fikir edinmek gerekir.Bat'da Rnesans ile balayan seklerleme srecinde Hristiyanln yaad srncemeli kriza olarak din, medeniyete dnt.Kimlik kayna reti olarak dinin medeniyete dntrlmesi srecine paralel olarak tekiletinde zdeletirme iin medeniyet de ayrma tabi tutuldu; medeniyetsel tekiletirmenin disipni olarak oryantalizm sayesinde geleneksel hak/batl din ayrm, Bat/Dou medeniyetleri ildi.Bu srete oryantalizm sayesinde bu medeniyetsel temelli dsal tekiletirmeye paralel olarak geleneksel Hristiyanlkii tekiletirme de karmak 11Muhafazakr Dnce / Medeniyetbir dnmden geti. Seklerleme srecinde Katoliklik ile Protestanlk arasndaki gelenekselmesinin medeniyet/kltr blnmesine dnm, kozmopolise ynelik Avrupal tekiletirme ve aynlatrma tarzlarn kritik olarak etkisz Devrimi'nden sonra ise seklerlemi Batl kozmopolitanizmin ncs Napolon, kozmopolis geleneksel Hristiyanlatrma misyonu yerine medeniletirme misyonunu benimsedi. Bu sre, ehir (din vastasyla barn hakim olduu topraklar) medenileme ( civilization) ory ( orientalism) medeniletirme ( civilizing) kavramlaryla zetlenebilirdi.BARIIL KOZMOPOLS N DNnsann cennetten srld imtihan yurdu dnyadaki durumu, savala karakterize edilebilir. Bun btn dinlerin niha gayesi, yeryznde bar gerekletirmektir. Bar, din ve mekn ( ev,rasndaki doal ilikiyi Mircea Eliade (1974: 117) zlce anlatmtr. Bu iliki, lfzen bartrma ( making peaca gelen son vahyedilmi, brahim din slam rneinde en iyi grlr. Buna gre din, bir mekn insanlar arasnda bar gerekletirmek iin gnderilmitir. Geleneksel dnyagrne gre mnde insanlarn din sayesinde bar gerekletirmek iin yaa-dklar bir mabedi, moral evrenil eder (Tuan 1988, BoysStones 1998).Mekn birimleri olarak ev, ehir ve dnya arasnda mahiyet deil, sadece lek fark vardr.Eliade'nin gsterdii gibi, ev, ehrin, ehir de dnyann merkezi ( axis mundi) veya kltlmm) olarak dnlmtr. Ekmenik (evrensel) kelimesinin ev anlamna gelen Yunanca oikos kelimden tremesi bunu net olarak gsterir. Bir ev, iinde yaayan insan ailesinin dnyas, dnya da insanlk ailesinin yaad ev olarak dnlmtr. Keza Roma ehri iin kullanlan, ayn kurbs ve orbis (ehir ve dnya) kelimelerinin ilikisinde de bu ortak evrensellik esprisini grmek mmkndr. As-lnda ehri evreleyen daire anlamna gelen orbis'in esprisi, Smelilerin cennete benzer ehir tasavvurlarnda da grlr (Eliade 1974: 10).ehirler, bar ile zde kabul edilen semav ( celestial) dzeni yeryzne ( terrestrial) yank dnyev birimler olarak tasavvur edilmi, bylece barile ehir, hakik ve mecaz anlamlaryla neredeyse zde saylmtr; Trkede hakikaten ehirn el ( il) kelimesinin elide olduu gibi mecazen bar anlamna gelmesinde grld gibi (432438, 670). brahim dince de kutsal saylan Kuds'n ( Jerusalem) (Eliade 1974: 818) l bar ss anlamna gelmesi de bunu net olarak gsterir. Bar/ehir ili12B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm kisi yann arasndaki iliki de muhtemelen dnyada en net Arapa din ile medeniyet kelimelerinin etimolojik ilikisinde grlr. Arapada medeniyet, medine ( ehir, city), bu da din'den gelir. 2 slam'n tarihine bakldnda medinenin, dinin barl dnyay kurmas srecinde dnm nogrlr. Hz. Peygamber'e Mekke'de ilk vahiy geldii 22 Aralk 609'dan on yl sonra 622'de h Yesrib, hicretten sonra elMedinet'lMnevvere, yani Aydnlatlm ehir adn almtr. ehyldndan bunun yerine medinei mnevvere veya Osmanlda olduu gibi medinei mahmiye gibi eik sfatlarla nitelendirilmitir.Bat medeniyeti iinde ahlak bir ideal olarak evrensel ehir mefhumunun, Baldry (1965)'nin almasnn da gsterdii gibi, Yunan kltrnde kt sylenebilirdi. Roma'da Stoaclarllalkl gibi grlen kozmopolis kavramnn ortaya k ise, evrensel ehir idealinin kuvvedea, idea'dan ideal'e dnmeye baladn gsterir. Ancak bu kavramsal filizlenme Romal Stoac tarafndan terimlendirilir oldu. Hem Roma imparatoru, hem de nde gelen Stoac filozof olarak Platon'un ideal bilgekraln temsil eden Marcus Aurelius (12180), Meditations (1964) ' da kullandstn ehir, ezel ehir, tek ehir, dnya ehri gibi deyimlerle kozmopolis fikrini net olarde eder. Stoaclar, Bat medeniyeti iinde kozmopolis kavramnn ncs saylabilirdi. ada zofu Karl Jaspers'in terimiyle kabaca M. . VIII. den III. yzyla kadarki dnemi kapsayan Mihver a'da gelen semav veya beer bir dine dayal medeniyetler, ortak kozmopolis idealiyle temayz ederler (Tafsilat, Arnason 2005).Bu srete bardinehir arasndaki ilikinin sreklilii yannda Tanr inancnda kritik bir ehirdnya ideali, sonunda yeryzndeki btn insanlar birbirlerine balayacak tek bir hakive bunun da kayna tek bir Tanr inanc, monoteizmi gerektirir (Stark 2003). Bat'da ilk kez Aristo'nun hemerisi ve talebesi Makedon kral skender (M. . 356323), Yunan/Barbar ayrmdayal Yunan taralln aan bir evrenselcilii savuna-rak Dou Akdeniz'i birletirmeyi baki banty fark eden skender, kozmopolis idealiyle birlikte Bat'ya ayn zamanda ilk kez moteizm fikrini de getirmiti. skender'den sonra kozmopolis idealine reva kazandran Roma'da Stoac felsefenin kurucusu Zeno (M. . 335262), btn insanl balayacak tek ha btn evrene dzen veren, ilah akl temsil eden logos kavramnda temellendirmitir. Roma kral Konstantin (280337) de evrensel 2 Arapada 'e (yaad)/ma'et (yaam yeri ve tarz) kisinde olduu gibi, din kknden morfolojik terimlerle mm masdar ve mekn ismi kalbnda tedine,dini yaama yeri ve tarz anlamna gelir.13Muhafazakr Dnce / Medeniyetbir imparatorluk iin aslen monoteist Hristiyanl benimsemekte gecikmedi.Ancak birincisi, ar byme sonucu mparatorluun yava yava miadn doldurmas, ikincisi gHristiyanln orijinal monoteizmini zorlamas yznden Pax Romana olarak da ifade edilen Romal barkozmopolis ideali kemale erdirilemedi. Konfys de in'de tianxia (all under heaven, gktanr altndaki herkes) (Toynbee 1962: 7071) olarak ifade edilen kozmopolis idealini, Stoaclar gibi ilevsel bir monoteizm olarak grlebilecek bir ahlak evrenselcilie dayandrmMonoteizm ile kozmopolitanizm arasndaki ilikiyi en net gentile kelimesinin semantiinde grmek mmkndr. Gnmzde Yahudi olmayan zgl anlamn kazanm bu kelime, aslnda genelde yabanc, zelde, yerli ( native) ve putperest pagan) anlamlarna gelmektedir. Nitekim bu, tarihte Mslmanlara kar pagan Hindular iin de kullanlmtr. Bu balamda Ms-lman, pagan ve yerele kar monoteistik ve evrensel bir ki tayan anlamna gelir; yani monotheizm ve evrenselcilik, putperestlik ve yerelcilie kar konumlandrlmtr. Gentile kavramnn kadim Roma'da Yahudi olmayanlar tanmlamak iin Buell 2002); nk Freud ve bakalar gibi, Max Weber de tarihte kozmopolitanizmin n art teTanr retisi-nin Yahudiliin baars olduunu tespit etmitir (Kalberg 1994). Paganizmi tasyle monoteizmi baaran Yahudilik, dier taraftan paradoksal bir ekilde etnik karakteri itibariyle bizzat gentile bir din olarak kozmopolis idealini baarmakta aciz kalmtr.Kendisi de Yahudi olan, Hristiyanln esas kurucusu kabul edilen sa'nn havarilerinden Paul, bu yzden evrensel kurtulu iin yeni dinin, Yahudilie zg kaytlarndan kurtulmasn hede Paul, Hristiyanl, Yahudiliin karakteristii saylan legalistik boyuttan arndrarak altolarak ifade edilen sevgi kavramna dayal evrensel bir ahlaka indirgedi. Ancak bylece dinin dnyay srdrmesi iin gerekli formel, yasal gvdesi zayflad gibi da-ha da vahimit inanc krlgan hale geldi. Roma ve Akdeniz dnyasnn gl, yaygn putperest inanlarn tz kalan Hristiyan din adam-lar zamanla paganizmle uzlama yoluna giderek teslis denen l bir Tanr anlay formle ettiler. Bylece Yahudilik ve Hristiyanlk kar uca dtlEtnik Yahudilie kar evanjelik Hristiyanlk kozmopolisi baarmay hedeflese de politeizme taviz anlamna gelen teslisten dolay o da tek Tanrtek Hakikattek Dnya formlne dayal ks projesini gerekletirmede baa-rsz kald.Doutan tam eitliine karlk sosyal ortamn getirdii eitsizliklerin rn tabakalamay likler, insann deimez gereidir. Bu yzden dinler, ancak bu tikel ( particular) kimlikleri, tek tanr ve hakikat inan-14B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm cna dayalvrensel, tmel ( universal) kimlikle uzlatrabildikleri takdirde kozmopolisi baarabilirler. Hristiyanlk teslis doktriniyle tevhit inancndan taviz vererek monoteizmncesi pagan ile evrensel, tevhid kimlikleri uzlatrmay amalamt. Bunu, en somut catholic kavrammantiinde grmek mmkndr. Genel olarak kullanldnda bu kelime, evrensel anlamna gelmektedir. tarih perspektifte daha yakndan bakldnda bunun kk ile byk harflerle yazlan iki fat etmek mm-kndr. Kk harfle catholic, balarda Ahdi Cedid'in delalet ettii gibi Yunanlahudiler dahil farkl kesimleri kapsayan, bugnk ngilizcede mecaz kullanmyla mezhebi genlamna gelmektedir. Ancak III. ve IV.asrlardan itibaren merkez, otoriter bir Kilise'nin gelimesiyle byk harfle Catholic, Ortodoks Hristiyanla kar zgl Bat Hristiyan kimliini belirten dlayc bir anlam kazandBat'da teoloji, din, medeniyet, kltr ve ideoloji arasndaki kompleks dnmler, bu tikel ile tmel kimlikleri uzlatrma araynn rndr. Modernleme, yeni bir evayal yeni bir dnyann kuruluu, daha somut ifadesiyle, tikel ve evrensel kimliklerin yeniden biimlendirilmesi ve uz-latrlmas sreci demektir. Max Weber bu sreci synoecism ve orientalism olarak iki ana perspektiften yorumlamtr (Isin 2002: 15). Antik Yunan'da ky ve kasaba gibi kk politik birimlerin bir bakentte birlemesi anlamna gelen sinoesizm, ha sonra Bat tarihinde medenileme ve modernleme olarak adlandrlmtr. Oryantalizm ise buirleme srecine yn verecek tekiletirmenin disiplinini ifade eder. Bat iinde gerekleen ritik dnm, kimliin evrenselletirilmesi nihai hedefinin bir sonucu olarak slam Dnyas'ner istemez etkilemitir. Uzun bir srete gerekleen bu Batl dnmn anlamnn kavranmasa ( identification) mantnn kavranmasna baldr.Ortak bir dine mensup olanlarn aynlik durumu olarak tanmlanabilecekkimlik, bireylere anlaml sosyal eylem imkn salar. Niha evrensel bize ulancaya kadar ilar arasnda farkl bizler varln srdreceine gre kimlik tanm, fiilen biz/teki dieki ayrmna dayal kimlik tanmnn ap, insann ifte gerei farkllk ve ortaklk uyar doru kademeli olarak geniler. Niha hedef, btn insanlar bizden, ayn klmaktr; ancak ma iin nce kademeli tekiletirme gerekir. Bunun iin evrensel dinler, isel ve dsal kimlier gelitirmek suretiyle kozmopolis idealini izlerler. Btn insanlar mmin klmaya ynelik dl kfir/mmin ayrmndan nce dinler kendi iinde doru, ortodoks/sapkn, heterodoks ayrm r. Bu isel kimlik tanm baarl-dktan sonra ancak dsal kimlik baarlabilir.15Muhafazakr Dnce / MedeniyetBat dnyas t Hristiyanln zuhurundan beri isel ve dsal ben ve te-kini bulma sancsk ve corafya parametrelerince yaplan karmak kimlik tanmlar bunu gsterir. Hristiyanlk Yunan/Latin ve Bat Roma/Dou Roma blnmelerine karlk olarak Katoliklik/Ortodoksluk blnmesi gereklemitir. Bat Roma mparatorluu'nun fazla bymesi sonucjik bir gerekeyle 330ta stanbulda Dou Roma, yani Bizans veya Yunanistann kuruluu ile Yanllarn Romallar karsnda yaadklar psikolojik ikilem su yzne km ve ayrlmann toonstantinin Latin eilimine karlk, iki asr sonra Justinian zamannda Bizans, Yunanl kimli kazand. Ve bylece Ortodoks Yunan ile Katolik Bat'nn kimlikleri birbirlerine kar biimlmeye balad. Bat (Katoliklik) ve Dou (Ortodoksluk) Hristiyanl arasnda blnmenin ilk i4'te verilmi, 1378'te ise Bat Hristiyanl iinde ikinci bir blnme daha yaanmt (ToynVII. asrdan sonraki Arap yaylmas, Hristiyan Bat'nn esas kaygsn oluturmua benzemiyorenini idrak ederek tarihe girii, slamdan ok Bizans' tekiletirerek olmutur. 3 Nitekim sat medeniyeti ders kitabnda, elikili bir ekilde Klasik Yunan, Batl saylrken, Bizansl, Doulu kategorisine sokulmutur (Hodgson 1996: 6, Brown 1996: 1). Toynbee (1962: 140) de dnyada halen yaayan be medeniyeti sayarken, karde medeniyetleri sayd Ortodoks ile vey kardeimiz diye bahsettii slam Dnyas'n, Bat Hristiyanl ile Hindu ve Uzak medeniyetleri arasna yerletirir.800de Charlemagne tarafndan Kutsal Roma mparatorluu'nun kurulmasnn ardndan 1095te Kuds kurtarmak amacyla balatlan Hal Seferlerinin arkasnda gerendi iindeki hesaplama yatyordu.Zira Dou Roma'nn bakenti stanbul, 1453te Mslmanlar, Fatih Sultan Mehmed tarafndan fethmeden nce ilk kez Batl dindalar tarafndanfethedilmiti. Drdnc Hal Seferi bir VenedikNorman ittifak halinde stanbula kar ya alnd 1204 ile 1261 arasnda bir Latin mparatorluu kurulmutu (Hentsch 1992: 32). Daha stanbul Patrii, Papa IV. Urbana, Trklerin Yunan Kilisesine tam bir eylem zgrlverdiini yazmt (Braudel 1995: 30). Onlar, schismatic (ayrlk) Batl dindalarnn boyunduruuna girmektense ehveni erreyn olarak grdkleri Ms-lman Trklerin boyundgirmeyi tercih etiler; stanbulda Papann tac veya Kardinal'in serpuunu grmektense Muham sarn grmeyitercih ettiler (Toynbee 1962: 66, 158).3Fernand Grenard, stanbulun II. Mehmed tarafndan esir alnmas, ayrlk Patrikin zaferiAktaran Braudel 1995: 30).16B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm 1453'te Fanin ardndan Ortodoks Hristiyanlarn Mslman Trklerle btnlemesinden sonra Katolik Bat bisini kaybetti. Bu, ayn zamanda Bat'da modern dnyagrnn douuna denk geliyordu.Bu srete erkek Katolik Bat beni, kendi iinde bata kadnlar olmak zere Yahudiler ve Protestanlar, kendi dnda da Trklerle zdeletirilen Mslmanlar tekiletirdi (Kelly 2002) ve Reformasyondan sonra kzan kanl din savalar, Avrupaa cehenneme evirdi. nl 30 yl savalarnn arkasndan 1648'de gelen Westphalia Antlamas bir nokta koydu. Rnesans filozofu Machiavelli ile ahlak tan ayrmaya balayan politika, Westphalia ile kesin olarak din den de ayrt. Hristiyanlk tarafndan birletirilen bir Avrupa yerine bavrupa devletleri sistemine zemin hazrlayan bu antlama, dinden seklere, ortaadan modern dnyaya geiin dnm noktas oldu.Politikadan kesin olarak ayrlan din, dier taraftan bilimsel ve felsef ge-limelerle dnteye balad. ngiliz filozofu John Locke'un gelitirdii hogr ( tolerance) ve Rousseau'nun dii sivil din ( civil religion) kavramlar, dinin evrensel kimliin kayna olmaktan ktn. Giderek kolektif kimliklerin belirleyicisi olmaktan kan din in yerini ise medeniyet ald.Medeniyet kavramnn douu, Bat'da dinii ve d kimlik tanmlarnn seklerlemesini simg nce Bat'da kimlik kayna olarak dinin yerine medeniyet kavramnn nasl doduuna ve daha da kimlik tanmlarnn buna nasl uygulandna baklmaldr. Bu sre, XIX. asrdaki lmcl i karlamasyla sonulanacaktr.MEDENYETTEN MEDENLEMEYEDinlerin z ahlak, ahlak kemalin gayesi de edeptir. Ayn kkten gelen deko-rasyon kavramnn da anlatt gibi decorum/ edeb, davransal ss anlamna gelir.Erdeme dayal karakter terbiyesinin rn decorum/ edeb, evrendeki gzelliin ( hsn) insann yu, dn ve davran tarzna yansmas demektir. Fert-lere edeb kazandrmaya ynelik eitieleneksel dnyada temelde ahlak bir ierik tar. Niha hedef, potansiyel bir ktlk faili ok nefsine hkimiyetle ahlak otonomiyi baarm fertlerden oluan bir cemaatin yaad otonommli ehri hayata geirmektir.Buna gre kadim dnyada ayn kkten treyen din ile medine arasnda temel bir ahlak iliki berir. Din, edep kazanmann aracn, medine ise doal ortamn ( habitat) belirtir. Geleneksel dnyada ehir, din yaay sayesinde selam, selamet ve saadetin baarlaca yegne ortam olsanm, adeta bir yeryz cenneti, Nuh'un gemisi olarak grlmtr. Kadim Yunanistan 17Muhafazakr Dnce / Medeniyetveya Arabistan'da olduu gibi ehrin nicelikten ok nitelii nemsenmi, medinei fzla (erder) ideali benimsenmitir. Ancak bar idealinin evrensellemesinin bir sonucu olarak hedeflenen ehrin ap da byyerek kozmopolis denen tek, evrensel bir ehre dnmtr. Yunan min sonlarna doru skender ile ortaya kan evrensel ehir vizyonu, Stoaclar ve Roma mparatluu ile tarihe yansmtr.Kozmopolitanizm bylece Roma'da grld orijinal anlamyla emperyalizm denen imparatorluk tine bal bir kavram olarak belirir. Ayn kkten treyen city (ehir), citizen (vatanda) ve civility (medeniyet) kavramlarnn da belirttii gibi tikelden evrensel ehre dnm, yeni bipolitik ba sayesinde gerekleir. Bu bakmdan lfzen ikisi de ehir anlamna gelse de Yunanca polis ile Latince city kelimeleri arasnda bir espri farkll grlr; civility/ medeniyet,ecorum/edeb'i de kapsayan daha geni bir anlama sahip bir kavram olarak belirir. nk artk tikelden evrensel ehre dnm srecinde ahlak ile politik eitim i ie getiinden medenie bireylere kazandrlmas hedeflenen hem edep gibi ahlak, hem de vatandalk ( citizenship) politik bir vasf ifade eder hale gelmitir (Connolly 2007: 169175). Roma siyas terminolojisinde civilitas (medeniyet), politika anlamna geliyordu. Ortaalarn sonuna doru XIII. yzyldan itibaren kullanlan kavram, hem ehirlilik gibi sosyolojik, hem de insanlk gibi ahlak anlamda kullanlmtr (Bryson 2004: 49-52, Boer 2005: 512).deolojik ieriiyle modern medeniyet terimi, ne kadim Yunan'da, ne de klasik slam literatrnde geer. bni Haldun (t.y: 150) hadra veya medeniyet terimlerini, bedeviyet gebelik rlnda yerleik hayat, ehirlilik gibi ntr, sosyolojik anlamda kullanr. Terim deilse dem olarak medeniyet, kozmopolis idealini izleyen, Romal, inli, ranl ve Osmanl gibi emperyal rejimlere zg saray kltr ile domutur. deba ( literati) ad verilen kozmopolis idein taycs saray aydnlar, decorum denen ahlak ve politik eitimi yazl sanatlara dnt estetik bir ifadeye kavuturmulardr. Abbas ve Osmanl debas, bunu, medeniyet gibi bir terim icat ederek deil, geleneksel olarak ahlak, tasavvuf bir ierik tayan edep kavramnn lamn genileterek ifade etmilerdir. Mevlana'nn Mesnevi'sinde belirgin bir biimde grldna eitim kurumu tarikatlarda eyhlerin stlendii pratik incelii, literal incelik ile buluturmak, ksaca tasavvuf edebi, emperyal estetik ile buluturarak slub beyn ayniyle inden anlalaca gibi, geni anlamda, fiil ve yazl bir davransal estetii baarmaktr.Osmanl debas, edep ten ok Batl civility/ medeniyet terimine en yakn olarak zarafet ve ebilik kavramlarn kullanmlardr.18B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm Bat'da Ryan modernleme srecinde civility/ medeniyet'in geleneksel anlam da deimeye balad. Gelensel dnyada tikel ile evrensel bar idealine bal olarak doan evrensel ehir arasnda sadecp fark ol-duu halde, bu srete geleneksel ile modern medine ve medeniyet kavramlar arasnda bir mahiyet fark ortaya kacakt. Bu deiim, sivik hmanizm ad verilen, isimsiz bir tik merci olarak devlet sayesinde yeni bir politik toplum yaratmaya ynelik cumhuriyeti ideolojinin ve artan seklerlemeyle birlikte kutsala indirgenen zelden ayr bir kamusal alann douuna paralel gerek-leti. Yine bu srete, ahlak vasf ifade eden medeniyehlak ieriinden boaltlarak dsal konformizme dayal kamusal, politik bir vasfa dnt.Cumhuriyeti ideolojinin taycs aydnlar tarafndan tafsil edilen ekl davran tarzlarnrak civility ( medeniyet), giderek, ahlak otonomiyi ifade eden geleneksel edep/decorum' un yerini ald. Tabakalama asndan bu, as-lnda burjuva medeniyet anlay, geleneksstokratik zarafet ( courtesy) idealinin devamn simgeliyordu (Bryson 2004).XIX. asrda Tanzimat srecinde reva bulan medeniyet kelimesi, bugn ngilizce ve Franszcada kullanlan civilisation'un karl olarak Trkede yerlemitir. Oysa medeniyet, yukarda slnda civility'nin karldr; civilisation'un Arapa ve Trkedeki karl temeddn, yanlama dr. Ancak bu galat mehur olarak Trkede yerletii iin mecbu-ren biz de tasrih edi medeniyet'i, civility yerine civilisation karlnda kullanacaz.Civilisation, ilk kez 1756[1757] ylnda Fransa'da Marquis de Mirabeau tarafndan kullanlmtr. Zamannda egemen Aydnlanma dnyagrnden azok ayrlan Mirabeau, gelenekten kopuu deil, onun dntrlmesi arayn temsil eder. Eseret/ civility'e ilikin yaygn anlayn yanlln vurgulayan Mirabeau'ya gre, burjuva ve aketli ekl medeniyet ve neza-ket anlaylar aslnda faziletin kendisinden ok maskelerini simgeler. Hlbuki gerek medeniyet, faziletin ekli kadar zn de verendir (Benveniste 1971: 290-91). O, geleneksel olarak bu kavram Aristo'nun zoon politikon deyiminin ifade ettii gibi insann meden karakterini anlatmak iin kullanr. Buradaki nemli nokta, onun din, medeniyetin birincil kaynadr szyle din ile medeniyet arasndaki ilikiyi vurgulamasdrobinski 1993: 2).Ancak yeni bir terim uydurma ihtiyacnn da gsterdii gibi, Mirabeau'nun kullanmyla din ile medeniyet arasndaki iliki deimeye balar. Ona gre din, toplumda sadece zapt edici deil, fakat ayn zamanda birletirici ve kaynatrc bir g, yani, asabiyenin ana kaynadr. im, dinden kaynaklanan medeniyet grecektir. Bu bak, dinin belirleyiciliini kaybederek medeniyete dnmeye baladn gsterir. Mirabeau, bu kavram, ayn zamanda medeniyet 19Muhafazakr Dnce / Medeniyetgibi kiisel, ahlak bir vasfn tesinde belli bir toplum tipini anlatmak iin kullanr. Yunanllarn kastettii zere hukuk bir terim olarak medeniyet, meden kanunun, vahi bir topluma zg asker kanunun yerini ald toplum demektir (Benn 1902: 286). Mirabeau'nun zation/lelbyla yapt yeniliin en kritik sonucu, bireysel, ahlak bir vasf veya durumu, kolektif b srece dntrmesidir. Artk geri dndrlemez bir deiim srecine giren dnya, mikro adan kiisel eya makro adan bir toplum tipini anla-tan statik bir kavram civility yerine ancak dinamik civilisation (medenileme) kavramyla anlatlabilirdi.Geleneksel dnyagrne gre insan deneyimi, esas olarak yer/uzay boyutunda gerekleir; bu yzden sinoesizm/ medenileme olarak adlandrlan politik birleme sri, ehir/ky gibi jeopolitik tekiletirmeye dayanr. Ancak John Locke'un Balangta tm ddi (Swenson 1997: 325) sz, sinoesizm srecine yn veren geleneksel jeopolitik perspektifin deimeye baladn gsterir. Zira geleneksel eskatolojiyi dntren modernizmde geleneksel dnyagrnmeknsal bilincin yerini zamansal bilin almtr. Locke'un sznn yanstt gibi artk modeansal bilincin ar basmas sonucu mevcutmeknlar ( topos), topyalara (utopia) dnmeye balad. Amerika, artk burada ve imdi deil, uzak gemi veya gele-cekte konumlandrneksel meknsal bakn yerini Rnesans'tan itibarenaltn a (Levin 1969) imajna dayal zamansal bir bilin aldktan sonra sinoesizme jeopolityerpolitik) yerine kronopolitik (zamanpolitik) bir perspektif yn vermeye balar. Batda sinoesizm sreci, artk kendi tarih geliim izgi-sinde faraz bir ilkellikten medenilie dou artzamanl, dnemsel bir tekiletirmeden hareket eder. XVIII. yzylda tm topluluklarn vahetten medeniyete drtaamadan gek kanlmaz olarak izleyecei varsaylan tekdorusal ( unilinear) ilerlemeye dayal evrenselarih emas buna tipik rnektir.Bylece medenileme sreci anlamnda medeniyet, XVIII. yzyl Fransz filozofu Marquis de Condorcet bata olmak zere Aydnlanma filozoflar tarafndan progress (terakki, ilerleme) kavramyla zdeletirildi. Barbarln zdd olarak civilisation, insanln ileriye ynelik snyonunu yanstyordu (Nisbet 1980). Burada Mirabeau rneinde tarihin bir cilvesi grlyordu. O, iinin boalm olduunu dnd civility yerine sahici medeniyeti anlatmak iin cn gibi bir kelime uydurmakla aslnda entelektel bir devrime zemin hazrlamt. Zira konjonktr, bu kavramn tutmasna tam msaitti; bu, Avrupa insannn zledii deiimin hem ynn, ini gsteren dinamik bir kavramd (Benveniste 1971: 292). Ayrca civilisation, hem deiim srecini, hem de bu srecin sonunda varlacak hedef durumu, meden hayat tarzn anlatyordu. Deien bir dnyay ifade kapasitesinin 20B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm ykseklii reva bulmasna yol at. J. Starobinski'nin (1993: 3) belirttii gibi bu, rahatn ilerlemes artan madd varlklar ve kiisel refahlar, dzelen eitim metotlar, bilim ve sanatlarn ileesi ve ticaret ve sanayinin yaylmas gibi Avrupal aydnlarn yryen deiim srecini anlat nce kullandklar trleitli deyimlerin hepsini bnyesinde toplayan bir kavram olarak hzabul bulmutu.Bu aamada civilisation, gemi faraz bir vahet, barbarlk veya ilkellik du-rumunun zdd olak Avrupa insannn byk bir zlem ve azimle ulat bir tarihseltoplumsal aamay yanstydeniyet, Fransz Devrimi'nden sonra civilisations olarak oula dnerek dinler gibi kolektif kimlik kayna haline geldi. Medeniyetin kolektif bir kimlie dnm srecinde devrim ncesiVoltaire, sonrasnda ise Guizot anahtar figrler olarak belirir. Voltaire (1965), civilisation kavramn kullanmasa da Bat tarihinde ilk kez tarih felsefesi ve dnya tarihi perspektifinden eitli milletlerin adet ve ka-rakterlerini karlatrarak kolektif kimlik kayna olarak medeniyet'in douuna zemin hazrlar (tafsilat iin, O'Brien 1997, Schlereth 1977).Dou medeniyetine kar Avrupa veya genel anlamda bir Bat medeniyetinin douu ise 18281829 yllar arasnda Sorbonne'da ders veren Fransz tarihi Franois Guiz871874) sayesinde oldu. Guizot'nun L'Histoire de la Civilisation en Europe (1828) (Avrupa'da Medenileme Tarihi) adl eseriyle medeniyet, Avrupa'nn tarih geliimindeki son aamaad deil, ancak Katolik Hristiyanlk gibi ona zg bir kimlik normu haline geldi. Koyu bir Protestan olan ve Aydnlanmann iyimser ilerlemeci vizyonunu srdren Guizot'nun grleri, Alanmaya zg hmanizm ile devrimci radikal politika felse-felerinin bir bileimiydi. Ona gre Avrupa'da bireylerin zgrlk aray, Kilise banazlna kar savaarak gemiti. Ref asl amac, Kilisenin durumunu dzeltmekten ok insann kendini gerekletirmesine ynelik da stn bir hedefe ulamasn salamakt.nsan, bylece tarihtoplumsal geliimin yegne znesi ve konusu haline geldi. Bu, iki ynl gelime anlamna geliyordu. Birincisi, sosyal refahn, ikincisi buna bal olarak insann moral ve entelektel kapasitesinin gelimesi.Guizot'ya gre medeniyet, durumlarn deitirmek iin atlm yapan insanlarn aktif, iradeli mesi anlamna gelmektedir ki bu da sosyal iktidar ve re-fahta art demektir. O zaman iin Fransa ve talya, sosyalmadd gelime alannda mesafe aldklar gibi medeniyetin manev tu olarak nitelendirebileceimiz beer entelektel geliimde de grlmemi bir baar kaydetm. Guizot'nun (1997: 5060) medeniyet vizyonu, bylece sosyal ve entelektel geliim yoluyla insanlarn kendi kader ve tarihlerine egemen olabileceklerine dair Aydnlanmac iyimser kanaati yanstr.21Muhafazakr Dnce / MedeniyetBat'da zellikle Lutherci Protestanlkla birleik mesihilikten mlhem dnmlerin bir rn olarak ortaya kan medeniyet, srekli ilerleyen insanln varaca bir yeryz cennetini ifade ediyordu. Rnesans ile doan dorusal tarih anlayn beer varln bir yasas olarak Condorcet (17431794) tarafndan formle edilmi ve Saint825) ile Franois Guizot (17871874) tarafndan srdrlen bu vizyon, Auguste Comte (17981857) ve Herbert Spencer (18201903) ile zirvesine kmtr (Nisbet 1980). Pozitivizmin babas Comte, yalnzca kendisinin ilerlemenin yasasn kefettiine inanr; Gen Trkler dhil Ortador cezbe-den nl dsturu, dzen ve ilerlemenin birleecei bir ana yasa. Ama, fi-ziksel olar beer dnyada da dzen ve ilerlemeyi salayacak evrensel yasalarn kefidir. nsanln de ald mesafe, bu hedefi baarmak zere olduunu gstermektedir.O, dnyay aklamann tarzn ifade eden nl hal kanunu ile insan zihninin kanlmaz ilerlemesini emalatrr. Bu l ema, adeta bir o-cuun zihn tekarn simgeler. nsan zihni, birinci teolojik safhada, insanbiimli Tanrlarn iradesi bakm, ikinci metafizik safhada, felsef soyutlamalar bakmndan, nc pozitif safhada ise biliml hakikat bakmndan dnyay aklamaya ynelir. Comte'a (2000) gre, insanln doast bir kanunyapcya ihtiya duyduu, teolojik ve metafizik arayla geen ilk iki safhadan sonra gelen son pozitif, bilimsel evrede durum deimitir. Bulduu yasalarla fizik dnyay aklamay baaran doal bilimlerin ulat kesinlik sosyal bilimlerde de yakalandktan, bylece tm fizik ve beer dnyay aklayl yasalar bulunduktan sonra artk haric bir yasa-koyucuya ihtiya kalmayacaktr.Tarih perspektiften bir Avrupa medeniyeti kavramnn oluumuna zemin hazrlayan Guizot'nun erinin kt 181645 yllarnda Avrupa'da kavramn kullanl hzla artt (Boer 2005: 55). ineau'nun 1853'te dnya tarihine gemi on medeniyeti saymasyla medeniyet, oul ek-liyle dibi makro bir kimlik kayna olarak yerleti (Wescott 1970). Bat'da Rnesans ile balayan uzun seklerleme srecinin sonunda medeniyet, bylece kendisinden tredii dinin, yani trev, asl yerini ald. Kimlik kayna reti olarak dinin medeniyete dntrlmesi srecine paralel ollii kuracak tekiletirme iin medeniyet de ayrma tbi tutuldu; gelenekselhak/batl din ayrm, Bat/Dou medeniyetleri ayrmna evrildi. nsanlar medeniyete da nce tekiletirmek gereki-yordu. Weber'in belirttii gibi seklerleme veya medenileme sree medeniyetsel tekiletirmenin disiplini olarak oryantalizm, sinoesizm i tamamlad.22B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm TEKLETAModern Batl medeniyetinin Dou'yu tekiletirmesini tam anlamdrmak iin ncelikle ark ile rasndaki tarih, zsel yaknla bakmak gerekir.Hodgson gibi amzn r aan tarihileri, dnya tarihini gzden geirir-ken, net tanmnn Bat/Dou ( West/ East) ile geleneksel Garp/ark ( Occident/ Orient) kavramlar arasnda nans gzetir. 4 Din adan bakldnda Garbn, brahim dinlerin (Yahudilik, Hristiyanlkrafyasn, Yakn Dou veya Merkezi Avrasyay ifade ettii sylenebilir. Nitekim Spengler de ryonel/bysel ayrmna ramen Yahudilik, Hristiyanlk ve slam' ayn vatann, Garb'n ocuk(1962: 143) de Hristiyanlk ve slam'n, bir yandan Suriye ve Yunan medeniyetlerinin karla-sndan, dier yandan GrekoRomen medeniyetin yapt etkiye birer tepki olarak domu, ayn miyet kuana mensup dinler olduunu belirtir.Spengler'in bysel nitelendirmesinin tam aksine slam, bu corafyada brahim dinlerin srdreist gelenein zirvesi olarak hsn kabul grmt. nsanlk tarihine din ve kltrel geliimlarak bakldnda slam modern, dier dnya ise arkaik olarak beliriyordu. Nil'den Amu Derya'zanan geni blgede hkmran olan slam, ranSemitik medeniyete yeni bir ivme kazandrmt. numu sayesinde ark ile Garp arasnda benzersiz bir hareket ekseni oluturan slam ile Hodgson (1996: 8, 105129)'n deyimiyle Doulu Yarmkre ( The Eastern Hemisphere)yi oluturanfroAvrasyal meskn blge ( The AfroEurasian Oikoumene), Eski Dn-ya'nn medeniyet kuaklarl, iktisad ve kltrel olarak birbirlerine balanmlard.Coraf adan ise Garbn, Akdeniz evresi ve Yakn Dou'yu, buna karlk ark'n, Hint, in ve Japon gibi Uzak Dou medeniyetlerini kapsad sylenebilir. Nitekimyla damgasn vuran byk Mslman bilgin Beyrn'nin, slam evresini eski Yunan medeniyeti te Batl sayarken, Hint ve ini Dou uygarlklar olarak grmesi anlamldr. Hodgson (1996: tarih olarak Yunan, Arap ve Latinlerin ortak rn bir Akdeniz medeniyet havzasnn var olduunu, Yunan dncesinin Yakn Doulu gelenein bileenini oluturduunu, Yakn Doulu dinin de Avrupa hayatnda merkez biryere sahip olduunu belirtir. Ancak Garb' olduu gibi slam Dnyas'nn konumu bakmndan arrak tanmlamaz. Ona gre tarihi olarak AfroAvrasya medeniyet kuann drt ekirdeksel blgedr: Avrupa, 4 Bununla birlikte birok vesileyle Dou, Bat, ark, Garb, Avrupa, Asya gibi terimlerin kapsamndaki belirsizlii vurgulayan Hodgson (1996: 628, 3941, 27983), bizi srekli bunlarn mmkn, alternatif anlamlar zerinde yeniden dnerek ihtiyatla kullanmaya al23Muhafazakr Dnce / MedeniyetOrta Dou, Hindistan ve Uzak Doulu in ve Japonya. Bu, ehirlemi AfroAvrasya blgesinin ayrlmaz bir parasn oluturan Garp, Avrupa yarmadalarnn Bat ksmndafadesini tayan topraklar ierir. Buradan Hodgson (1996: 8, 124, 132)'n slam Dnyas'n Gak (Uzak Dou medeniyetleri) arasnda grd anlalr. 5 Ancak nemli olan, 16001800 aras gnik dnmler ve seklerleme sonucu Garb'n giderek kendisini dier meskn blgeden, balcayrarak Bat'ya dnmesidir. 6Anderson'n (1991: 13) da belirttii gibi, tm byk geleneksel topluluklar, doast bir gkutsal bir dil vastasyla kendilerini kinatn merkezinde grmlerdir. Yunan/Barbar, Yahudientil, Arap/Acem, ranl/Turan, Trk/Tat gibi tekiletirmeler, bu tr geleneksel etnikmerkeiliklere rnek verilebilir. Ancak geleneksel dnyada bu tr tekiletirmeler, znde evrensel bir medeniyet iindeki kltrel farkllk hissini yanstr. Ms-lmanlar, Hikmet, mminin yit lim, in'de de olsa araynz(el`Acln 2006: I/156, 417) gibi hadisi erifler uyarnca inancn tesinde evrensel bir hikve medeniyet anlayn benimsemilerdir. rnein XI. asr limlerinden Endlsl Kad Said b.stin'e Hal seferlerinin balamasndan iki yl sonra 1068'te yazd risaledeki kavimler ve medeniyetlere ilikin tasnifinde, din ve dilden ziyade medeniyeti eksen alr. bni Haldun, evrensel tarihine yazd Mukaddime'de, ilk kez medeniyet olgusunu kavram-sallatrr. Bu evrensel vizyon uyarnca Akdeniz evresinde Yunanllar ve ranllar arasnda ilim ve medeniyetin gelimesinden bahseden bni Haldun'a kadar Mslman tarihiler, kafirden ok Hal Savalarndaki barbar imajla-rndan dt Avrupa'daki Franklarn dnyasn pek ilgi gstermemilerdir (Lewis 1994: 68, 149). Mslmaler gibi siyas tekiletirmeler, daha ziyade XIII. asrda Dou'dan ve Bat'dan Moollar ve H gelen saldrlarn kskacnda kalan slam Dnyas'nn kendini savunma iin gelitirdii gazaun terimiyle sebeb asabiyetinin rndr.slam Dnyas'nda kozmopolitanizmden komnalizme bu kritik vizyon deiikliini, Fatih ile Yavuz arasndaki ksa srede grmek mmkndr.5 Nitekim dnyada halen yaayan be medeniyeti analiz eden Toynbee (1948: 1556) de, kardeve veykardeleri olarak tanmlad Ortodoks Hristiyanl ile slam Dnyas'n, Bat Hriszak Doulu medeniyet (in ve Japonya) arasnda sayar. Ayn ey, OsmanlTrkiye'nin konumu iirlidir. Napolon (1961: 48, 2423) de Avrupa'y tanm-larken Trkiye (Osmanl)'yi dta tuttuk'a da dhil etmemitir.6 Hodgson 1996: 124. Ancak Hodgson'n bu ayrmlarna dikkat etmeyen Huntington (1996: 69), modern medeniyetBat medeniyeti zdeletirmesine kar karak Bat'nn (the West) modern ce Bat olduunu iddia etmektedir.24B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm Dier din a birlikte Mslmanlarn da benimsedii bu evrensel medeniyet vizyonunun sembol, Akdeniz'dir. E. M. Forster'n dedii gibinsanln normunu bulmas ancak tarih boyunca tm byk medeniyetlerin beii olan Akdeniz'dedir. Akdeniz medeniyetinin kimliini belirleyen ise dinden ok tarih ve corafyadr. Akdeniz'in Dou/Bat dikotomisinin slam/Hristiyanlk kutuplamasna dnvermeyen, din snrlara tam tekabl etmeyen, kltrel fayhatlar boyunca ilerleyen, kendine blnmez bir dokusu vardr (Grunebaum 1970, Hentsch 1992: 8, 18, 19, 41). slam bar, bu dokuyu daha da pekitirdi. Kkl medeniyetlerden geldikleri halde nceden siyas sebeplerle srekli birbirleriyle rekabet halinde olan Bizansl, ranl ve Araplar, slam'n geliinden sonra ortak Akdeniz medeniyeti potasnda kaynama frsat buldu. Ortaada Abbas hilafeti zamanndkadim Akdeniz Yunan kltr kefedilerek slam Dnyas'na mal edilmi, ancak zamanla istikrarden blgede siyas hkimiyet Osmanl mparatorluu'na geerken, Akdeniz medeniyetinin birikimiarb'a aktarlmt.XIII. asrda Akdeniz'in gney ucunda, Hristiyanln hogrl bir CermenLatin damarn temsa Kral ve daha sonra Kutsal Roma-Cermen mparatoru II. Frederik zamannda Mslman bilginler sayesinde AkdenizMslman medeniyetinin birikimi baaryla zmsendi. II. Frederik iin Ap bilim, felsefe ve sanat kendi dnyasn ifade ediyordu; ona dinda Cermenlerinkinden ok daha aina bir dnya. Keza Akdeniz ruhu asndan Bizans, n Asya ve Suriye Hristiyanlar, Msdnya ile Batl dindala-rndan ok daha fazla kltrel yaknla sahipti (Gabrieli 1958, Hen2: 32, 42). Akdeniz'in Roma'nn yklndan sonraki siyas birikimi de Bizans ve Osmanl taraevars edilmiti. Brownun (1996: 1) belirttii gibi, gerekte mparatorluk da Akdenizli, uzun mrl, okuluslu emperyal ku-rumlard. Romann hal, Bizansn halefi de Osmanldr. Unutulma-maldr ki Bat'nn daima Trk ve Trkiye olarak rlk Osmanllar kendilerini ve lkelerini hep Osmanl, memliki mahrsa hattaMevlana Celleddini Rumi de olduu gibi Rumi, yani Romal olarak tanmlamlardr.Ancak tarih boyunca eitli dinlerden insan topluluklarn ortak bir medeniyet havzasnda birletiren Akdeniz, seklerleen Bat iin Dou ile arasndaki tireyi oluturacaktr. Modern ra gre o, Bat'nn bir parasndan ibarettir; gerek bar , Akdeniz'in birlii, Akdeniz'in bt'nn birlii demektir. Dolaysyla bugnk tarihilerin u ya da bu ekilde balca ilgisi, liidir. rnein Akdeniz'deki bu Batl blnmenin tarih se-beplerini aratran Pirenne, Grekdeniyetinin yklnda barbar istilalar yannda esas neden olarak Akdeniz blgesinde XIII. yan itibaren 25Muhafazakr Dnce / Medeniyetbalayan ArapMslman istilalarn gsterir. Ona gre sonunda Dou ile Bat'nn blnmesine iki nedeni buydu, Araplarn kar koyulmaz yayl, Hristiyanlk blgesini Avrupa'ya hapsettn, Hentsch 1992: 16). te modern kullanmyla Dou ( East), bu birlii bo-zulmasndan sorumlu tutulacak zneler (Bizansllar, Mslman Araplar ve Trkler) iin bir olumsuz bir nitelendirme haline geldi.Modern Batl tarihyazclnn bu tr ithamlarnn aksine slam Dnyas, nemli bakmdanyetinin douuna zemin ha-zrlamt. Birincisi, modern Bat medeniyetinin dayand antik Yunim, felsefe, sanat birikimi ortaada slam Dnyas kanalyla Bat dnyasna inti-kal etmiti. S. H. Nasr'n (1992: 39) da vurgulad zere GrekoRomen nostaljisi iindeki Batllarn yap Dnyas'nn bu sreteki ro-ln basit bir taycla indirgemek doru deildi. slam Dnyaik bir vizyona gre yeniden dzenledii Yunan kltr, Rnesans zamanna kadar Bat'da etkili olmu, ancak daha sonra modern Bat dnyas bunu madd bimedeniyete dntrerek tannmaz hale getirmitir.Bu arada Joseph Needham'n yapt gibi, in bilim ve medeniyetine ilikin benzer bir mukayese de yaplabilirdi.kincisi, slam Dnyas, AkdenizYunan kltrnn yaatlmasna hizmet ettii gibi, medeniyetssiyas bar ortamnn hazrlanmasnda da barol oynamt. Hentsch'in (1992: 17) de belirttine'nin tespitine tersinden bakldnda, Arap aknlarnn yol at izo-lasyon, Avrupa'ya en dou iin gerekli bir geri ekilme ve toparlanma frsat salam, yani tam aksine olumlu ilev grm olarak da grlebilirdi. Bu bakmdan denebilir ki Avrupa, tarih zuhurunu slam'arlna borludur; balangta kendini korumak iin geri ekilme yoluyla, daha sonra patlama deki saldrlarla. Eer Avrupa ayakta kalarak kendini ispat ettiyse, bu, Macar igallerinin sonundan balayarak 191445'e kadar sren bin senelik bar ortamnn avantajndan yararladandr. slam, Avrupa ile byk iddet dalgalar arasnda siper olmutur (Djait 1985).ncs, slam Dnyas, modern Avrupal kimliinin teekklnde de ana rol oynamtr. Avrupn kaybndan dolay dinmek bilmez bir hasret duymas, bu konuda ou kez sebeplerle sonular birbirine kartrmalarna yol amtr. Akdeniz'de antislami bir birliin kurulmasndaki bastiyan bilincin yokluuna balayan Pirenne'nin mantna gre, Hristiyanln blnmesini dna atfetmek gerekecektir (Hentsch 1992: 17). Oysa blnmenin tohumlar slam'n geliinden nczaten atlmt. Bu konuda slam'n olumsuz rolnn aksine Osmanl, emperyal bar salamak ir tr senkretizm 26B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm ile Dou Hile ederek Avrupa'y klasik antikitenin gerek mirass olduu gibi, bu dinin asl vatan halgetirmitir (Djait 1985). Avrupa, bir yandan coraf konumundan dolay kavutuu bu nisp istikrarn, dier yandan da Bizans ve slam ile rekabet ve baa kma duygusunun salad avantajlar kendi tarih atlm iin kulland.Avrupa, bu srete madden byk bir g haline gelirken, manen kendineve dnyaya bak da deiti. Eski Dnya, Roma mparatorluu'nun yklndan ve Bizans ile knra giderek iine kapanm, farkl kltrlere kar yabanclaarak adeta tarallama srecinele 1500'den sonra douya seyahate balayan Batl aydnlar, bu seyahatlerle Ba-tl olmayan krle lfet urdular. Ancak bu gzlemler, ortaklktan ok farkllklarn, kartlklarn kefi yoekiyi kurmaya yaramtr (Mandalios, 1999, 2000). Doulu tekinin inasn, bir noryantalebilecek seyahatyazclnn ardndan gelen filolojiktemelli oryantalizm stlenmitir. nlward Said (1978), Dou ad verilen corafyann Aydnlanma sonras Avrupa kltr tarafndan nasl kurulduunu ve retildiini gsteradna ortaya kmadan nce kendini evrenselbilgi znesi klan Batl insan, varln tekine balayan bir sylem gelitirir. Foucault'hamla, oryantalizm veya antropoloji disiplinle-riyle gelien modern bilgi ile iktidar arasndaki ilikiyi deifre eden E. Said'e (1978) gre bu sylem, teki'nin tarih bir vararak kendini ifadesinin reddini ierir.Avrupal Aydnlanma aydn balangtaki Amerika imajyla ifade edilen isel jeopolitik tek kronopolitik tekiletirmeye geii, nce kendi isel Dousunda somutlatrd. Nitekim Sara anlatt gibi, eskiden de Avrupal isel ve dsal tekiletirme birbirine bal seyret-mitr esnasnda reva bulan, etimolojik olarak Arapaarkiyyn=doulular kelimesinden gelen Saracen (Skeat 1974: 534), aslnda Suriye'nin Dousunki Msr Araplar iin kullanlmt; nk ilk Hal Seferi (12171221) srasnda Kuds, Msnklar/Sarakenler dalizminden anlalaca gibi Saraken, Doulu Mslman Araplar ile Doulu Hn Ortodokslar olmak zere Katolik dnyann btn teki Doulularn kapsyordu; nitekim Frank kelimesi, Mslmanlar ve Bizansllarn ortak i (Toynbee 1962: 154, tafsilat iin Tolan, 2000) ifade ediyordu. Bu ortak tekiletirme, Saraken gibi Doulu'da da grlecekti. X.Yzyln sonunda Macarlarn Batl Hristiyanla geiinin ardndan 1054'teki kesin nihai blkip BatlKatolik ile DouluOrtodoks Hristiyanlklar arasndaki ekime tekrar patlak vererak kzt (Toynbee 1962: 158).27Muhafazakr Dnce / MedeniyetEdward Said'in eserinden ilhamla Larry Wolff (1994) XVIII. yzyl Fransz Aydnlanmas esnasnda bir Dou Avrupa syleminin ortaya ktn tespit eder. Ona gre Fransa'nn XVIII. yzyrupa'y medenileen Avrupa'nn isel tekisi olarak konumlandrdlar.Daha sonra sra, bu isel Douyu darda kurmaya gelecekti. Doulu/Batl, eskiden arkl/Garpl olarak ifade edilen jeopolitik tekiletirmenin devam g, yakndan bakldnda sadece lfzen farkl grnen kelimelerin aslnda esprilerinin de deitii grlr. Zira aslnda jeopolitik tekiletronopolitik tekiletirmeye eviren oryantalizm sayesinde Dou, Bat iin artk balangtakigibi at ilkellik dnemini temsil eder olmutur. Bylece insanlarn ayak bast somut yerlk ark/Garp, artk soyut, tahayyl meknlar olarak Dou/Bat'ya dnmtr.Garb, giderek seklerleen Avrupa medeniyetini ifade eden Bat kavramna dnrken, Dou da Bde kendi dnyasna ve deerlerine uy-mayan tekini ifade eden kaypak bir etiket haline geldi (Hentsch 1992: 1).Bylece Doulu, Saraken'in yerini almt. Ancak yakndan bakldndaBat/Dou ayrmnn Yunan/Barbar, Arap/Acem, Trk/Tat gibi geleneksel etnik tekiletirmek olarak ayrld grlecekti. Geleneksel dnyada zmnen niha, evrensel bir zdelemeyi hed tekiletirmeler, dmanl deil, sadece kltrel farkll belirtiyordu. Nitekim Yunanlllnda Yunanca konumadklar iin dilini anlamadklar kii anlamna geliyordu (Baldry 1965, B1902: 286). Ancak Hristiyanla da sirayet eden teodisi probleminden kaynaklanan eskatolojik, Maniheik zihniyet, niha zafer yolunda melek/eytan arasnda olduu gibi lmcl bituplama ngryordu. Bu yzden Doulu, artk sadece Batldan farkly deil, ona iflah olmaz dman temsil ediyordu. Klasik oryantalizm, bu antagonistik tekiletirmeyi filolojik temellendirme, yani farkllklar zselletirerek tekiletirmeyi dmanlatrmaya evirme iini stlenirken Bat da siyasal ve kltra bu kutuplamay evrenselletirdi. Nitekim Hodgson (1996: 7), Bat/Dou eklindeki modern Bkmerkezciliin en ilgin ynlerinden birinin, dnyadaki dier tm rkmerkezciliklere baskn ular tarafndan bile bilimsel edasyla sorgusuz sualsiz kabul edilmesi olduunu belirtir.Bylece sinoesizm ve oryantalizmin birlemesiyle, yani nce medeniyet sonra da Dou'nun inasyla Batl tekiletirme, hak/batl dinden Dou/Bat medeniyetlerine dnmtr.28B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm Bunu yleterebiliriz:(hak) din(hak) medeniyet--kaynakaynaKMLKseklerlemeKMLKayrmayrmhak ve batl dinBat ve Dou medeniyetiYAKINSIZ UZAK TEKAnlamnn kavranmas iin Bat'nn Dou'yu tekiletirmesinin teolojik ve psikolojik temellerielidir. amzda C. G. Jung, Martin Buber ve Emmanuel Levinas gibi Protestan ve Yahudi bilginler, Descartes'a yeniden dnerek kolektif kltrel tekiletirmelerin arkasnda yatan psikolojikteolojik boyutu kefetmilerdir. Descartes, bilgi znesi olarak sonlu ben'ini sonsuz Tanrya kar kurmu, dier bir deyile Batl insan aslnda Tanr'y tekiletirmek suretiyle benini kurmutur. Ancak Levinas, Sonsuz teki olarak Tan-rya kar Sonlu Ben'in nceliini ve totalliini ngren bu Kartezyen felsefeye kar kar. Ona gre Sonsuz nlu Ben'e ballyla kurulan bir epistemolojik ilikiden ok, Sonlu Ben'in Sonsuz teki'ne bn ahlak bir iliki sz konusudur.Tanr ile insan arasndaki ilikinin temelde ahlak karakterini vurgulayan Levinas'a gre Katolik teologlar veya Descartes ve Buber gibi filozoflarn yapt gibi, Tanrnn formel olarak tekiletirilmesi, ahlak bir ilikinin kurulma-sna imkan vermez; zira beer ile ilahninlikisinde radikal bir asimetri sz konusudur. Bu yzden sorumluluk hissinde temellenen ahlak bir iliki ancakmutlak ve izaf eklinde hiyerarik bir tekiletirilme ile kurulabilir. Bylece Levinas ileatolik teslis doktrini yeni bir yorum kazanr. nsanlarn girdii ahlak ilikinin muhatab iki teki vardr: Mutlak/uzak ve izaf/yakn. nsann hedefi, yakn teki ( autrui)ni temsil edekomusuna adaletle davranarak irti-29Muhafazakr Dnce / Medeniyetbat kuraca uzak teki ( autre) Tanr sayesinde aknl baarmaktr. Burada teslis asndautre), Baba'y, yakn teki ( autrui) ise Oul'u temsil etmektedir. Bylece insanlar iin yaki Oul, ne onunla zde, ne de ayr olduu Baba ile temas ve dolaysyla aknl salayan aPurcell 1999).Kolektif din kimlik asndan bakldnda yakn teki, dinlerin iindeki ortodoksa kar hetu, uzak teki ise dier din mensuplarn ifade etmektedir. Katolik Bat benine gre Ortodoks Hristiyanlk yakn teki'yi, slam bata olmak zere dier dinler ise uzak teki'yi temsil er. Ancak Papadopoulos'un (2002: 17577) Carl Gustav Jung (18751961) rneinde tespit ettii gibi Bat zamanla yakn teki'sini kaybetmitir. Jung, eserlerinde rasyonalistik Bat Hristiyanlyla zdeletirdii Bat medeniyetini Yakn ve Uzak Dou ve Afrika'nn uzak ve egzotik Avrupa ve Kuzey Amerika'nn gemi ve mevcut ilkel topluluklaryla karlatrm, bu arada, rafi, kltrel ve zamansal olarak Bat'dan ok da farkl olmayan balca Osmanl topraklarn Yakn Dou'yu olduu gibi, daha nemlisi, Katolik Bat'nn esas yakn teki'sini temsil eden Hristiyan dnyay ihmal etmitir.Jung rnei, teolojik veya kltrel, teslisten mlhem hiyerarik tekiletirme sayesinde bir ben inasnn niha baarszln gsterir. Zira teslis doktriniyle parBatl insan iin bir muamma, oul sa da zamanla bir mit e dnm, bylece Hz. sa, Ortodveya slam rneinde, zamanla btn yakn teki'ler ok uzak teki ( anathema) haline gelmitir. Ne olduu, d ne buyurduu tam bilinmeyen enigmatik bir Tanr'nn karsnda insanlar ne yapacaklard? Bylvranamayan, gizemli bir varlk karsnda insanlar, hayranlk la karakterize bir ambivalans, yani bir yandan onunla zdelemeye ynelik takdir ve teslimiyet, te yandan ondan ayrmaya ynelik korku ve dmanlk gsterir. Bat'da uzun sre Tanr'ya veya Jung rneinde Dou'ya, gibi, takdir ve dmanlk karm bir ambivalans grlmtr. Bu ambivalans ise zamanla kaniheik bir tekiletirmeye dnecekti. tekiyle zdelemenin ni-ha imknszlnn grlmesnmas yoluyla radikal bir tekiletirme, bilahare Kartezyen egoda olduu gibi, Tanr veya Dou, uzak teki'ni asimilasyon yoluyla kendine benzetme giriimine yol aacakt.Modern Batl/Doulu medeniyetler kutuplatrmasnn, geleneksel tekiletirmelerden kritik fark burada ortaya kyordu.u halde Bat'nn dind tekiletirmedeki problemi, aslnda dinii tekiletirmedeki problAvrupa'da Katolik teslisi tekiletirmeyi kkten sorgulayanlarn Descartes gibi bir Cizvit, Jung gibi bir 30B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm Protestan inas gibi bir Yahudi olmas tesadf deildir. Kozmopolis vizyonu, bundan etkilenmeden kalamazd. Avrupa'da seklerleme denen dinin dnm srecinde Hristiyanlk iindeki Katoliestanlk blnmesine bal olarak kozmopolis vizyonu da balca bir Katolik lke Fransa ile ikProtestan lke ngiltere ve Almanya rneklerinde olduka karmak bir dnm geirdi. Edward bakalarnn oryantalizm eleti-rilerinde Bat iindeki bu dnm pek dikkate aldklar syledeniletirici Bat'nn XIX. asrda slam Dnyas'na iki farkl belli bal gelitarz ve slam Dnyas'nn buna karlk verme tarzlar, ancak Bat iindeki bu kritik dnmi.Ulusal kimlik, ortak inan ban salayan din sayesinde kurulur. Bu ba-kmdan genelde dnyada, zelde Avrupa'da ulusal kimlikler, din blnmelerle oluur. Hristiyanln geldii Roma, evrensel bir imparatorluk olarak Avrupal kimliinemelini oluturmutur. Katolik Hristiyanlk, geldii Latin Roma mparatorluu ile zamanla btrek anadamar Avrupal kimliin kayna haline gelmi, Bat Roma'nn yklndan sonra ise bu k Latin Avrupal kimlik, Fransa tarafndan temsil edilmitir. Dier taraftan 330ta Bat'dan ayrlan Dou Roma (Bizans) mparatorluu'nun Hristiyanln Ortodoks yorumunu benimsemesiyle, hkim Katolik Latin Avrupal kimliine kar Avrupal kimliin dier ana bileeni Yunan kimlii olumutur.Ancak 1453'te stanbul'un fethinden sonra Bizans'n Dou ve slam Dnyas'yla btnlemesindenik Latin Avrupalnn yakn tekisi olarak onun yerini Protestan Cermen almtr.Roma'nn yklnda rol oynayan barbarlar olarak Almanlar, mtemadiyenAvrupa iinde tarih ge gelme hissinden kaynaklanan bir kimlik bunalmaray yaamlardr. Avrupa'da Latinler ile Yunanllar, Hristiyanln Katolik ve Ortodoks sinde ulusal kimliklerini bularak tarihe katldlar.Ancak Almanlar iin durum ayn olmad. Evrenselynelili Katolik Hristiyanln svire, ngmanya gibi Avrupa'ya gegelen uluslarn kimliklerini zorlamasnn yol at Reformasyon ile anlk, ulusal kimliklere uya-cak bir sivil dine dntrld. Ancak bu kez de lfzen evrensenlamna gelen Katolikliin srdrmekten kesildii din kimlie dayal kozmopolis mis-yonunun n srdrlecei can alc sorusu gndeme geldi.Yukarda grdmz gibi evrensel birletiricilie sahip bir g olarak Hristiyanlktan midin kesildii Westphalia sonras dnemde dintemelli kozmopolis idealinin yerini tedricen medeniyettemelli olan ald. Stephen Toulmin (1992) de kozmopolisin modernliin gizli gndemi olduunu belirtir. Hristiyan dnyagrnn kurucusu kabul edilen Sustine, evrensel ehr i, ilh ehir ( de civitate dei) olarak tanmlamtr. Antik Hint kozmo1Muhafazakr Dnce / Medeniyetgonisini yanstan Augustine'in grne gre ideal beer ehir, tam bar ve birliin hkmrayeryzne yansmasndan ibarettir. amzda Carl Schmitt (1988)'in nl politik teoloji kavramndan sonra yaplan Redpath (1998)'bi aratrmalar, zellikle Fransz, Descartesmerkezli btn modern dncenin Augustine'in teolojisinin klk deitirmi bir eklinden ibaret olduun. Dante ve Montaigne'nin temsil ettii hmanizm veya Descartes'n temsil ettii rasyonalizm adlaryla btn modernizmin arkasnda bu ilah/evrensel ehrin yeniden kuruluu gayesi yatmaktadr. Ama, doal ve beer dzenlerin birletii bir kozmopolisin yeniden kefidir. Ren Descartes (159616ve Isaac Newton (16421727)'n temsil ettii mekanistik evren grnn esprisi burada yatmaktKozmopolis, Newton'un tabiat gr uyarnca aklc bir dzende ileyen evrensel toplum anlamna geliyordu artk.Ortaalardan beri Kilise'nin byk kz olarak anlan Fransa, evrenselci inancn yaycs oamn ve misyonunu Kilise ile imtiyazl iliki-sinden almtr. Paradoksal bir ekilde byk in tahribatna yol aan Fransz Devrimi bile Fransz evrenselciliinin kendini srdrmesine ve yaymasna yarad. Fransz kozmopolitanizminde bir dnm noktas oluturan Devrim, bu adan Fa'nn saygn medeniletirme misyonuna yeni bir iv-me kazandrmtr. Fransa'da evrenselciliini, bu bakmdan temel bir di-n inanc toplumu seklerletirmenin ana aracna tercmenin tarihidir (Schor 2001: 44). Fransz Devrimi sonrasnda kanlmaz bir ulusdevletleri ana giren byada uluslar arasnda yeni bir evrensel ba bulma aray, Fransa'da XIX. asr zirveye kt (928).Bu aray, tabiatyla Fransz Devrimi'yle gelen dnyadan honutsuz olan Maistre, Lamennais ve Mazzini gibi muhaliflere zgyd. Oysa kolektif bir mesihilik vizyonunun rn Devrim, seklekozmopolitanizmin dorultu-sunu gstermiti. Rnesans ile balayan uzun seklerleme srecindein'in medeniyet'e dnmesiyle kozmopolis hedefine ynelik geleneksel Hristiyanlatrma ( evangelizing) misyonu da Napolon ile yerini sekler medeniletirme ( civilizing) misyonuna brakt. Bu bakmdan Fabian'n (1990) da saptad gibi, din ve sekler smrgele bir zemine sahipti. XIX. asr boyunca Hristiyan misyonerler, birbirleriyle rten Hristiyanlatrma ve medeniletirme misyonunca politik smrgecilerle el ele almt. Bu bakmdan modern Hristiyan misyoihi, nemli lde smrgecilik tarihiyle rtyordu.Medeniyet kavramnn Avrupa'da giderek artan tedavlyle entelektel syleme hkimiyeti (Boer 05), modern dnyann tam douunu haber verdi.Katolik Bat, aslnda tarihteki medeniyetler gibi tarih, deskriptif anlam tayan 32B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm medeniyetiormatif bir anlam kazandrm, medeniyet olgusunuideale dntrm, geleneksel hak/batl din ayrmnn yerine Ba-t/Dou medeniyeti ayBatd toplumlar iin bir standart, norm ve ideal haline gelmiti. Tek bana, artikelle kudnda din ile hak din kastedildii gibi, aslnda Batl tikel medeniyet ile de hak, eyet kastedilir hale gelmiti. Ya medeni-yetten yana veya karsnda olmak dnda ntralite gir alternatif yoktu hkim imaja gre. Nitekim sekler Yeni Osmanl aydn inas'nin Tanzimat'Mustafa Reid Paa'y medeniyet peygamberi olarak grmesi, medeniyeti, insanln yeni, evresekler dini olarak algladn aka gsterir (Gek 1996: 11725). Medeniyetin insanln ni olarak alglanmasn, Bat'da Hristiyanlk ve Yahudilik (Kaplan 1967) rneklerinde dinin meniyet olarak alglanmas izleyecek, amzda slam Dnyas'nda Endonezya rneinde grlddeniyet mi olduu tartlr hale gelecekti (Steenbrink 2004).Aslnda sekler evrenselletirme yolu olarak medeniletirme, Romal veyaFransz, zgl, hkim bir kimliin Avrupa'dan balayarak btn dnyaya dayatlmas, herkesin hmojenletirme ve totalletirmeye maruz braklmas demekti . Dolaysyla bunun da bizzat Avrupa iinden balayarak evrensel bir direnile karlamas mukadderdi. Katolik=evrensel Hristiy kimlii gibi, szde evrensel rasyonalizm ve medeniyete dayal kozmopolitan kimlik projesi, ngiltere ve zellikle Almanya gibi Protestan lkelerin direniiyle karlat. Almanya Kta Avrupa'snda daima alt ve st kimliklerini badatrma sancs ekerken,ksine Kta Avrupa'sna mesafeden dolay kendine zg gl bir kimlik gelitirebildii iin din, evrensel-iddial kimliklerin kendisine dayatlmasna kar kmtr. Bu bakmdan balca ngiltere ve Almanya'dan oluan Protestan Bat dnyasnn, genelde Batd, zelde slam Dnyas'na kar tavrn, Fransamerkezli, medeniyettemelli modern kozmopoternatif gelitirme aray belirlemitir.Derinden bakldnda ngiliz filozofu John Locke'un gelitirdii tolerans ve Alman filozofu Cistian von Wolff'un gelitirdii plralizm kavramlar, Fransz/Katolik merkezli totalitaryanizme hizmet eden monistik dnyagrne alternatif arayndan domu grlebilirdi. Fransz Avrenselynelili rasyonalizmin rn medeniyet kavramna kar Herder'den balayarak Almanlarisizmin rn kltr kavramn savundular (Lepenies 2006, Hart 2000, Sartori 2005). Ksaca Almlarn gznde medeniyet, beer geliimin, daha ok bilim, teknik ve ekonomiyle karakterize madd, kltr ise bir topluma zg duyu, dn ve hayat tarzn kapsayan manev boyutunu ifad33Muhafazakr Dnce / MedeniyetMedeniyet'e kar Protestan alternatif aray, kltr'n kefiyle snrl kalmad. Aslnda De, Guizot'dan Renan'a Katolik dnyadaki CizvitProtestan filozoflar tarafndan din, medeniyete dntrlm, dier taraftan XIX. asra gelindiinde medeniyet kavram, belli bir evrensellik imaj kazanmt. Bu yzden Almanya ve ngiltere gibi Protestan lke aydnlar, son tahlilde klk deitk kozmopolitanizmi kabul anlamna gelen medeniyet i dorudan ret veya ona kar kltr savunma yerine onu ilerleme kavramyla ikame stratejisini benimsediler. Civilisation ( medenileme) gibi hem bir sreci, hem de hedefi belirttii iin, 7 Aydnlanmac dnyagrn k eden ilerleme ( terakki, progress) kavram, XVIII. yzylda Katolik-esprili medeniyet, XIX. asrda ise Protestanesprili kltr kavramn destekleye-cek ekilde stratejik bir iletlendi.Katolik bakn ar bast XVIII. yzyl Aydnlanma dneminde ilerlemekavram, Hristiyan kefaret ( redemption) kavramnn seklerlemesini (Amend 1970: 268), ins tabiat ve tarihi, ksaca kendi kaderini tayine ynelik kolektif, akl abasn simgeliyordu. E. Troeltsch (1958: 20) ve S. Toulmin (1992)'in de dikkat ektii gibi evrenselynelili rasyonalizm, grnte paradoksal olarak teolojinin hem rakibi, hem de halefi oldu; grnte radoksal, zira aslnda ikisi de Derrida'nn eletirdii ayn logosentrik dnyagrnn rnyes gibi Katolik teolojinin felsef apolojetleri hizmetini gren Cizvit-lerin rn rasyonalizm (Redpath 1998), klk deitirmi bir Katolisizm ve fa-talizmi, adeta ilah ve beer iraden bamsz, kendikendine ileyen, szde-evrensel, mekanistik bir dnyay ngryordu. Katoljinin yerini tutan rasyonalizme kar irade zgrl ve kltrel oulluu ngrenromantisizmi karan Alman filozoflar, rasyonalizmin rn medeniyet gibi kavramlara ya kli dorudan alternatif karma veya onlar ilerleme kavramnda olduu gibi romantisizm uyarnnce bir ekilde dntrme yoluna gitmilerdir.XIX. yzylda artan bilimsel, teknolojik ve ekonomik gelimeyle karakterize modernleme, seklerleme veya medenleme, insanlarda artk tarihin bu hedefe doru kendiliinden yrddourdu. Bu noktada ilerlemeci evrensel tarih vizyonunu ulusal tarih vizyonuyla badatrmak iin devreye giren Ranke gibi Alman tarihiler, ilerlemenin, ancak her bir ulusun tarihinin Avrupa medeniyeti tarihine yapt katknn tespitiyle kefedilebile-7 XVIII. ve XIX. yzyl Katolik ve Protestan ilerleme telakkileri arasndaki nans, R. Nisbet (1980)'inki gibi kapsaml eserlerde bile yeterince belirtilmemitir. C. Becker'in nl makalesinde ise bu nans, iki frka aras yerine XVIII. ve XIX. olarak iki asr arasnda belirtilmitir (Amend 1970: 26372). Zira XVIII. asr Katolik, XIX. asr ise daha ok Protestan ilerleme yorumlarnn ar bast alardr.34B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm ceini savl de bundan hareketle Tarih Felsefesi ve Ruhun Fenome-nolojisi gibi eserlerinde, tarihi akn bir ruhun alm sreci olarak ald. Ona gre ulusal ruhlar, ancak bu evrensel run tarih ilerleyiine katlabildii lde zgrl yakalayabilirlerdi. Bylece XIX. asrda ilerleme kavram, Katolik, rasyonalistiili medeniyete kar Protestan, romantisistik esprili kltre uyarland. Katolik ve Protestan ilerleme tasavvurlar arasndaki ince fark,meden aa bakta grmek mmknd. RasyonalistikKatolik zihniyet,yeryz cenneti veya altn a olarak adlandrlan kozmopolitan topyay ile-ride gelecek mntisistikProtestan zihniyet ise gemite kalan ilkel ada gryordu.Yzylda iki mesele olarak uluslararas politika diline tercmesinde grld gibi Bat'nn Almanya'y isel, Dou'yu dsal tekisi olarak kurmas, XIX. yzylda ze ark Meselesi. Buna karlk Alman aydnlar da kinci Dnya Sava'ndan sonra bariz olarak grld gibi, teki olarakanmlamay srdrdler (Jackson 2006).kinci Dnya Sava sonras dnemde Bat Almanya, bir taraftan Dou Almanya olarak bir diel tekiletirmeye giderken dier taraftan Bat ile hesaplamay srdrd. Bu tr bir hesaplaX. yz-yln mirasna eilmek kanlmazd. XIX. yzylda zirveye kan ve aslnda alternatif jelerinin mcadelesini yanstan KatoliklerCizvitler ile Protestanlar arasndaki kltr savatafsili ayr almalar gerektirdiinden burada iki tr projeyi karlatran bir emalatrmayla yetineceiz.KatoliklikProtestanlkMedeniyetKltrAltn alkel aRasyonalizmRomantisizmdeolojiDnyagrmparatorlukUlusal devletPolitik ulusKltrel ulusOryantalizmKronopolitikFilolojiAntropolojiEmperyalizmUluslararas hukukAsimilasyonAkltrasyonScak savaSouk sava35Muhafazakr Dnce / MedeniyetBu emada Katoliklik balca Fransa'y, Protestanlk ise Almanya ve ikinci derecede ngiltere' kapsamaktadr. lk iki k, kimliin kayna ve adresi anlaylarn, izleyen ikisi, bunlarnf temelleri, izleyen ikisi, kolektif politik kimlik formlarn, izleyen ikisi, tekiletirme tarz ve disiplinle-rini, son de aynlatrma tarzlarn ifade etmektedir.Geleneksel jeopolitik ile artzamanl kronopolitii birletiren filoloji sayesinde Dou'nun radikal bir ekilde tekiletirildii oryantalizm, gerektiinde sava ve asimilasyon yoluyla Katolikesprili medeniyetin baka kltrlere dayatlmasn ngrr. Oysa XIX. asrda Bat'ncini tamamlamasndan sonra kronopolitiin anlam deiti. Medenileme srecinin zirveye ktpolojinin ayr bir disiplin olarak doduu bu asrda Protestan Bat, ezamanl bir kronopolitik ile baka ada kltrleri yumuakbir ekilde tekiletirmeye ynelir. Antropolojik adan beer topluluklarn ayn ada medenkellik gibi farkl kltrel zamanlarda yaamalar ( coevalness), Avrupal zihniyet iin vahim bir anakronizm anlamna gelen bir arzadr (Fabian 1983). Bu yzden hayrhah medeniletiricilarak Protestan aydnn hedefi, geri kalm topluluklarn akltrasyon denen kltrel deiikellikten kurtularak hkim Batl gelimilik dzeyine kmasdr. 8Katolik medeniletirici, evrensel kimliin temelde emperyalizm, Hegel gibi Protestanlar ise uluslararas hukuk sayesinde gerekletirilmesini ngrmek-tedirler. Son olarak Devrim sonras Napolon'un Msr igali ve ardndan Kta savalarnda olduu gibi Katolik aydn, gerekirse sava yoluylamedeniletirilmesini ngrrken Protestanlar daha ok kltr sava yoluna gitmitir; Almanylere kar yrtlen mcadele iin kullanlan kulturkampf (kltr sava) deyiminin anlatt di iindeki bu mcadelesinin ardndan her iki tr medeniletirme projesinin de dorudan hedefi, Bat'ya bitiik slam Dnyas olmutur. Birincisi, Katolik Napolon'un 1798'de Msr sefern madd, askerpolitik, ikincisi XIX. asrn ikinci yarsnda Protestan ngilizlerin Osmanlyaar balatt manev, kltrel ta-arruz. Bu arkaplan bilgisiyle, umuyoruz ki amzdaki koz, postkolonyalizm ve medeniyetler atmas tartmalar bir perspektife otur-tulabilecektir. 8 Sosyal bilimsel adan akltrasyon ve asimilasyon kavramlar arasnda farka ilikin, Teske 1974.36B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm KAYNAKAAmend, Victor E.Hendrick, Leo T. (eds.) (1970) Readings from Left to Right. New York: Free Press.Anderson, Benedict (1991) Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.Arnason, Johann Pall (2003) Civilizations in Dispute: Historical Questions and Theoretical Traditions. Leiden: Brill.________, S. N. Eisenstadt, Bjrn Wittrock (eds.) (2005) Axial Civilizations and World History. Leiden: Brill.Aurelius, Marcus (1964). Meditations. Maxwell Staniforth (trs.). Harmondsworth: Penguin.Baldry, Harold Caparne (1965) The Unity of Mankind in Greek Thought. Cambridge: Cambridge UP.Beck, UlrichSznaider, Natan (2006) A Literature on Cosmopolitanism: An Over-view, The British Journal of Sociology 57/1 (March): 153164.Benn, Alfred W. (1902) The Ethical Value of Hellenism, International Journal of Ethics 12/3 (April): 273300.Benveniste, Emile (1971) Problems of General Linguistics. Mary Elizabeth Meek (trs.).Coral Gables: University of Miami Press.Boas, George (1928) Types of Internationalism in Early NineteenthCentury France,International Journal of Ethics 38/2 (January): 141152.Boer, Pim den (2005) Civilization: Comparing Concepts and Identities, Contributions to the History of Concepts 1/1 (March): 5162.BoysStones George (1998) Eros in Government: Zeno and the Virtuous City, The Classical Quarterly New Series 48/1: 168174.Braudel, Fernand (1995) A History of Civilizations. Richard Mayne (trs.). New York: Penguin.Briggs, Charles Augustus (1903) Catholic: The Name and the Thing, American Journal of Theology 7/3 (July): 417442.Brown, Leon Carl (ed.) (1996) Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East. New York: Columbia UP.Bryson, Anna (2004) From Courtesy to Civility: Changing Codes of Conduct in Early Eng-land. Oxford: OUP.Buell, Denise Kimber (2002) Race and Universalism in Early Christianity, Journal of Early Christian Studies 10/4: 42968.Calhoun, Craig (1997) Nationalism. Minneapolis: University of Minnesota Press.Canivez, Patrice (2004) JeanJacques Rousseau's Concept of People, Philosophy and Social Criticism 30/4: 393412.37Muhafazakr Dnce / MedeniyetComte, Auguste (2000) The Positive Philosophy of Auguste Comte. Harriet Martineau (trs.) IIII Vols. Kitchener: Batoche.Connolly, Joy (2007) The State of Speech: Rhetoric and Political Thought in Ancient Rome.Princeton: Princeton UP.Djait, Hichem (1985) Europe and Islam: Cultures and Modernity. Berkeley: University of California Press.el`Acln, smail b. Muhammed (2006) Kef'lHaf ve Mzl'lElbs `amm tehere mi-ne'lAh, III, Beyrt: el-Mektebet'l`Asriyye.Eliade, Mircea (1974) The Myth of the Eternal Return or Cosmos and History. Princeton: Princeton UP.Fabian, Johannes (1983) Time and the Other: How Anthropology Makes its Object. New York: Columbia UP.________, (1990) Religious and Secular Colonization: Common Ground, History and Anthropology 4/2: 33955.Gabrieli, FrancescoBorselli, Augusto (1958) Frederick II and the Moslem Culture,Diogenes 6/24 (Winter): 116.Gek, Fatma Mge (1996) Rise of the Bourgoisie Demise of Empire: Ottoman Westerniza-tion and Social Change. New York: Oxford UP.Grunebaum, Gustave E. von(1970) The Convergence of Cultural Traditions inthe Mediterranean Area, Diogenes 18/71 (September): 117.Guizot, Francois Pierre Guillaume (1997) The History of Civilization in Europe [1828].William Hazlitt (trs.)Larrry Siedentop (ed.) London: Penguin.Hart, William D. (2000) Edward Said and the Religious Effects of Culture. Cambridge: Cambridge UP.Harvey, David (2000) Cosmopolitanism and the Banality of Geographical Evils,Public Culture 12/2: 52964.Hentsch, Thierry (1992) Imagining the Middle East. Fred A. Red (trs.). Montreal: Black Rose.Hodgson, Marshall G. S. (1996) Rethinking World History: Essays on Europe, Islam and World History. New York: Cambridge UP.Huntington, Samuel (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order.New York: Simon & Schuster.Isin, Engin (2002) Being Political: Genealogies of Citizenship. Minneapolis: University of Minnesota Press.bni Haldun (t.y.) Mukaddimet bni Khaldun. Ahmed ezZa'b (ed.). Beyrut: Dru Erkm.Jackson, Patrick Thaddeus (2006) Civilizing the Enemy: German Reconstruction and the Invention of the West. Ann Arbor: The University of Michigan Press.38B. Gencer: Hristiyanlatrmadan Medeniletirmeye Batl Kozmopolitanizmin Dnm Kalberg, S1994) Max Weber's Analysis of the Rise of Monotheism: A Reconstruction, The British Journal of Sociology 45/4 (December): 563583.Kaplan, Mordecai M. (1967) Judaism as a Civilization: Toward Reconstruction of American-Jewish Life. New York: Schocken.Kelly, Joseph F. (2002) The Problem of Evil in the Western Tradition: From the Book of Job to Modern Genetics. Collegeville: The Liturgical Press.Lepenies, Wolf (2006) The Seduction of Culture in German History. Princeton: Princeton UP.Levin, Harry (1969) The Myth of the Golden Age in the Renaissance. Bloomington: Indiana UP.Lewis, Bernard (1994) The Muslim Discovery of Europe. London: Phoenix.Mandalios, John (1999) Civilization and the Human Subject. Maryland: Rowman and Lit-tlefield.________, (2000) Being and Cultural Difference: (Mis)understanding Otherness in Early Modernity, Thesis Eleven 62: 91108.Muthu, Sankar (2003) Enlightenment against Empire. Princeton: Princeton UP.Napolon (1961) The Mind of Napolon: A Selection from His Written and Spoken Words. J.Christopher Herold (ed. and trs.), New York: Columbia UP.Nasr, Seyyed Hossein (1992) Science and Civilization in Islam. New York: Barnes & No-ble.Nisbet, Robert (1980) History of the Idea of Progress. New York: Basic Books.OBrien, Karen (1997) Narratives of Enlightenment: Cosmopolitan History from Voltaire to Gibbon. Cambridge: Cambridge University Press.Papadopoulos, Renos K. (2002) The other Other: When the Exotic Other Subjugates the Familiar, Journal of Analytical Psychology 47/2: 163188.Purcell, Michael (1999) Leashing God with Levinas: Tracing a Trinity with Levinas,Heythrop Journal 40: 301318.Redpath, Peter A. (1998) Masquerade of the Dream Walkers: Prophetic Theology from the Cartesians to Hegel. Amsterdam: Rodopi.Said, Edward (1978) Orientalism. Andover: Routledge & Kegan Paul.Sartori, Andrew (2005) The Resonance of Culture: Framing a Problem in Global ConceptHistory, Comparative Studies in Society and History 47/4: 67699.Schlereth, Thomas J. (1977) The Cosmopolitan Ideal in Enlightenment Thought: Its Form and Function in the Ideas of Franklin, Hume, and Voltaire, 16941790. Notre Dame: University of Notre Dame Press.Schmitt, Carl (1988) [1922] Political Theology: Four Chapters on the Concept of Sovereignty.George Schwab (trs.). 2nd edition. Cambridge: MIT Press.Schor, Naomi (2001) The Crisis of French Universalism, Yale French Studies 100: 43-64.39Muhafazakr Dnce / MedeniyetSkeat, Walter W. (1974) An Etymological Dictionary of the English Language. Oxford: Clarendon.Stark, Rodney (2003) One True God: Historical Consequences of Monotheism. Princeton: Princeton UP.Starobinski, Jean (1993) Blessings in Disguise; or The Morality of Evil. Arthur Goldham-mer (trs.). Cambridge: Harvard UP.Steenbrink, Karel (2004) Christianity and Islam: Civilizations or Religions? Contem-porary Indonesian Discussions, Exchange 33/3: 223243.Swenson, James (1997) A Small Change in Terminology or a Great Leap Forward?Culture and Civilization in Revolution, MLN 112/3 (April): 32248.Teske, Raymond H. C., Jr.Nelson, Bardin H. (1974) Acculturation and Assimilation: A Clarification, American Ethnologist I/2 (May): 351367.Tolan, John Victor (ed.) (2000) Medieval Christian Perceptions of Islam. London: Routledge.Toulmin, Stephen (1992) Cosmopolis: The Hidden Agenda of Modernity. Chicago: University of Chicago Press.Toynbee, Arnold Joseph (1962) Civilization on Trial. New York: Oxford UP.Troeltsch, Ernst (1958) Protestantism and Progress: A Historical Study of the Relation of Protestantism to the Modern World. Boston: Beacon.Tuan, YiFu (1988) The City as a Moral Universe, Geographical Review 78/ 3 (July): 316324.Voltaire, F. M. A. (1965) The Philosophy of History. New York: Philosophical Library.Wescott, Roger W. (1970)The Enumeration of Civilizations, History and Theory 9/1: 5985.Wolff, Larry (1994) Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment. Stanford, California: Stanford UP.40Document Outline