1. FASİKÜL - capyayinlari.com.trcapyayinlari.com.tr/demo/10-cografya.pdf · Bunlara geosfer adı verilir. Ge-osferlerin yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır. Yeryüzünden

Coğrafya1. FASİKÜL 10

➤ 321 soru➤ Kavram Yanılgıları➤ Bilgi Teknolojileri

Uyarlamaları➤ PISA Tarzı Sorular➤ ÖSYM Çıkmış

Sınav Soruları➤ Video Çözümler

Yerin Şekillenmesi

Değerli öğretmenlerimiz

Ayşe DOĞAN, Tansu GÜRKAN, Eyüp AY veSeher YILDIZ'a katkılarından dolayı

teşekkür ederiz.

GENEL YAYIN YÖNETMENİOğuz GÜMÜŞ

EDİTÖRHazal ÖZNAR

DİZGİÇap Yayınları Dizgi Birimi

SAYFA TASARIM - KAPAKF. Özgür OFLAZ

1. BASKIEylül 2018

Bu kitabın her hakkı

Çap Yayınlarına aittir.

5846 ve 2936 sayılı Fikir ve

Sanat Eserleri Yasası’na

göre Çap Yayınları’nın

yazılı izni olmaksızın,

kitabın tamamı veya bir

kısmı herhangi bir yöntemle

basılamaz, yayınlanamaz,

bilgisayarda depolanamaz,

çoğaltılamaz ve dağıtım

yapılamaz.

İLETİŞİM

ÇAP YAYINLARI®

Ostim Mah. 1207 Sokak No: 3/C–D Ostim / Ankara

Tel: 0312 395 13 36Fax: 0312 394 10 04

[email protected]/capyayinlari

facebook.com/capyayinlariinstagram.com/capyayinlari

Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın

19.01.2018 tarih ve 26 sayılı kararı ile belirlenen

ORTAÖĞRETİM COĞRAFYA DERS PROGRAMINAGÖRE HAZIRLANMIŞTIR.

Gelecek için hazırlanan

vatan evlâtlarına, hiçbir

güçlük karşısında yılmayarak

tam bir sabır ve metanetle

çalışmalarını ve öğrenim gören

çocuklarımızın ana ve babalarına

da yavrularının öğreniminin

tamamlanması için hiçbir

fedakârlıktan çekinmemelerini

tavsiye ederim.

Değerli Öğrenciler,

Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir:

Kazanım Sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir.

Bilgi Sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur.

Aktif Öğrenme: Her konuda, gördüğünüz kavramları kullanarak konunun anlaşılmasını kolaylaştıracak şekilde tasarlanmıştır.

Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi için hazırlanan etkinlikler ile kazanımlar daha net anlaşılacaktır.

Pekiştirme Testleri: Anlatılan konuların sizin tarafınızdan iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur.

PISA: Ünite bitiminde sizin okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunuzu anlama ve yorumlama becerinizi ölçmek için hazırlanmıştır.

Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrettiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında öğrencilerinize yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür.

Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Öğrencilerinizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir.

ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunulmuştur.

Yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamasını (cApp) indirip soruların video çözümlerine ulaşabilirsiniz.

Hepimizin ortak amacı olan eğitimli ve vicdanlı bir toplum için daha verimli eğitim materyallerinin oluşturulmasında görüş ve önerilerinizi bizimle paylaşacağınızı düşünerek sağlıklı ve huzurlu bir öğretim yılı diliyoruz.

Bülent POLAT Kemal İLKAY

[email protected] [email protected]

5

Yerin Yapısı Ve Oluşum Süreci .......................................................................................... 7

Aktif Öğrenme ......................................................................................................................... 13

Uygulama Alanı ...................................................................................................................... 14

PISA ....................................................................................................................................... 18

Pekiştirme Testi 1, 2 ............................................................................................................... 19

Jeolojik Geçmiş ...................................................................................................................... 23

Aktif Öğrenme ......................................................................................................................... 27

Uygulama Alanı ...................................................................................................................... 28

PISA ....................................................................................................................................... 32


İç Kuvvetler .............................................................................................................................. 37

Aktif Öğrenme ......................................................................................................................... 45

Uygulama Alanı ...................................................................................................................... 46

PISA ....................................................................................................................................... 50


Topografya ve Kayaçlar ....................................................................................................... 55

Aktif Öğrenme ......................................................................................................................... 61

Uygulama Alanı ...................................................................................................................... 62

PISA ....................................................................................................................................... 66


Türkiye'nin Jeolojik Yapısı .................................................................................................. 71

Aktif Öğrenme ......................................................................................................................... 75

Uygulama Alanı ...................................................................................................................... 76

PISA ....................................................................................................................................... 80


Tam Tur ..................................................................................................................... 85

Acemi Test 1, 2 ......................................................................................................... 87

Amatör Test 1, 2 ........................................................................................................ 91

Uzman Test 1, 2, 3 .................................................................................................... 95

Şampiyon Test 1, 2 ................................................................................................... 101

ÖSYM Soruları .......................................................................................................... 105

Cevap Anahtarı ......................................................................................................... 109

İÇİNDEKİLER

İÇİN

DEK

İLER

6

KA

ZA

NIM

LAR

Bilgi ve İletişim Teknolojisi KullanımıBilgisayar, tablet, cep telefonu vb. cihazlarınızdan

https:/www.eba.gov.tr

sitelerinden herhangi birine girerek, denklem çözümü, eşitsizlik çözümü, grafik çizimi vb. işlemleri yaparak öğrendiğiniz konularla ilgili daha detaylı ve görsel bilgilere ulaşabilirsiniz.

KAZANIMLAR

Kazanım 1 : 10.1.1. Dünya’nın tektonik oluşumunu açıklar.

a) Dünya’nın iç yapısı ile ilgili temel bilgiler verilir.

b) Levha tektoniği kuramına yer verilir.

Kazanım 2 : 10.1.2. Jeolojik zamanların özelliklerini tektonik olaylarla ilişkilendirerek açıklar. a) Jeolojik zamanların adlandırılması Türkçe olarak da yapılır. b) Jeolojik zamanların özelliklerine yer verilirken Türkiye’nin jeolojik geçmişine değinilir. c) Türkiye'nin tektonizmasına yer verilir.

Kazanım 3 : 10.1.3. İç kuvvetleri; yer şekillerinin oluşum sürecine etkileri açısından açıklar.

Kazanım 4 : 10.1.4. Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendirir.

Kayaçların kullanım alanlarına yönelik örneklere yer verilir.

Kazanım 5 : 10.1.5. Türkiye’deki yer şekillerinin oluşum sürecine iç kuvvetlerin etkisini açıklar.

Türkiye’deki faylar, levha hareketleri ve depremler arasındaki ilişkiye yer verilir.

CoğrafyaEratosthenesParalelEkvatorMeridyenMatematik KonumÖzel Konum

Anahtar Kelimeler

Eksen EğikliğiGünlük HareketEkinoksSostistYörüngeMevsimİzohips

Fiziki HaritaÖlçekKuş BakışıKrokiPlanKabartmaDört Önemli Gün

BİLGİ

7

BİLGİ

Yerin Yapısı ve Oluşum Süreci

A. YERİN YAPISITarih boyunca insanoğlu yerin derinliklerini merak etmiş ve bununla ilgili çeşitli gö-

rüşler ileriye sürmüştür. Yerin derinlikleri hakkında doğrudan gözlem yapmak şu an için imkânsızdır. Bugüne kadar insanoğlunun inebildiği en derin nokta yerin 3800 metre de-rinliğindeki bir altın madenidir. En derin kuyu ise Rusların Kola Yarımadası’nda açtığı 12.262 metre derinliğindeki bir sondaj kuyusudur. Bu derinlik bile yerkürenin 6370 km’lik yarıçapı yanında bir hiç durumundadır.

Yerin merkezine kadar uzanan bir kuyu açmak imkânsız olduğu için yerin derinlikleri hakkındaki bilgilerimiz çeşitli ipuçlarına ve varsayımlara dayanmaktadır.

Yerkabuğu

Manto

Dış çekirdek

İç çekirdek

Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi Dünya kalınlık, yoğunluk ve sıcaklıkları farklı, iç içe geçmiş çeşitli katmanlardan oluşmuştur.

Yeryuvarlağı, iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bunlara geosfer adı verilir. Ge-osferlerin yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır. Yeryüzünden yerin merkezine doğru indikçe sıcaklık ve yoğunluk artış gösterir. Yerkabuğunda derine inildikçe her 33 m’de sıcaklık 1°C artar. Bu artışa jeotermal gradyan denir.

1. Yerin Katmanlarıa. Litosfer

Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır. Mantonun üstünde yer alır. Yerkürenin en hafif ve en ince tabakasıdır. Ortalama kalınlığı 33 km’dir. Dağlık sahalarda kalınlık artarken (Tibet’te 70 km), okyanus tabanlarında incelmektedir (8-10 km).

Yerkürenin derinlikleri hakkındaki bilgiler;

◗ Deprem dalgalarıyla,

◗ Volkanizma sonu-cu çıkan maddelerin özellikleriyle,

◗ Taşların farklı sıcak-lık ve basınçta gös-terdikleri tepkilerin laboratuar ortamında incelenmesiyle tespit edilmektedir.

AKLINDA OLSUN

AKT

İF Ö

ĞRE

NM

E

13

AKTİF ÖĞRENME

Ünite kazanımlarıyla ile ilgili aşağıdaki konu özetinde boş bırakılan yerleri kavram tablosunda verilen sözcüklerle uygun şekilde tamamlayınız.

1. Yeryuvarlağını oluşturan iç içe geçmiş kürelere denir.

2. Yer kabuğu içinde derinliklerine doğru inildikçe yaşanan sıcaklık artışına adı verilir.

3. Dünya'nın en dış kısmını oluşturan katı yer kabuğuna adı verilir.

4. Litosferin üst kısmında bulunan ve daha hafif malzemeden oluşan kısmına denir.

5. Sial ve mineralleri bakımından zengindir.

6. Yerkabuğunun altında bulanan ve daha çok bazalt gibi koyu rankli kayaçlardan oluşan tabakaya adı verilir.

7. Sima tabakası kıtaların altında

8. Sıvı haldeki manto malzemesine denir.

9. Yer hacminin %84'ü tabakası içinde bulunur.

10. Mantonun üst kısmındaki daha akışkan alana adı verilir.

11. Dünya’nın hacminin 1/7’sini oluşturmasına rağmen, çok yoğun oldu-ğundan Dünya’nın ağırlığının 1/3’ünü oluşturur.

12. İç çekirdek karışımından oluşur ve üzerindeki tabakaların ağırlı-ğına bağlı olarak katı reaksiyon gösterir.

13. Kıtaların bir zamanlar bir arada olduğu, sonradan kırılarak birbirinden uzaklaş-tığı fikri kıtalarının sınırlarına bakılarak ileriye sürül-müştür.

14. Kıtaların kayması teorisini ilk defa Alman bilim adamı ileriye sürmüştür.

15. Wegener kıtaların bir araya gelmesiyle oluşan süper kıtaya , bu karayı çevreleyen dev okyanusa ise adını vermiştir.

16. Kıtalar ve okyanusların altında yer alan farklı büyüklükteki yer kabuğu parçalarına adı verilir.

17. Astonosfere kadar yükselen sıcak magma, buradaki soğuk magmayı çevreye doğru iterek ın meydana gelmesine neden olur.

18. Atlas Okyanusu ortasında ve Afrika’nın doğusundaki Rift Vadisi’nde bulunmaktadır.

19. Güney Amerika'nın batısı okyanusal bir levha ile karasal bir levha arasında nda yer aldığı için kıvrım dağları oluşmuştur.

20. Karasal levhaların alan olarak en geniş olanı levhasıdır.

21. Pangea İkinci Jeolojik Zaman ortalarında parçalanarak ikiye ayrılmıştır. Kuzeyde yer alan kısmına , güneyde yer alan kısmına ise adı verilir.

22. levha sınırı boyunca şiddetli tektonik depremlere rastlanır.

geosferSima

AstenosaferÇekirdek

Alfred Wegenerjeotermal gradyan

Pangealevha

silisyum - magnezyumincelir

magmakonveksiyonel akıntılaryaklaşan levha sınırı

demir ve nikeluzaklaşan levha sınırı

DönüşümlüAvrasya

Gondwanaakıntılar

Laurasia - Gondwanalitosfer

Sial

UYGULAMA ALANI

14

UYG

ULA

MA

ALA

NI

1 Aşağıda yeryüzünün farklı noktalarında bulunan bazı ada takımlarının isimleri verilmiştir. Bu ada ta-

kımlarının hangi levha sınırında bulunduklarını levha haritası ile Dünya fiziki haritasından yararlana-rak belirtiniz.

Japon Adaları

Endenozya Adaları

Aleut Adaları

Yeni Zelenda Adaları

Filipin Adaları

Karayip Adaları

Asor Adaları

İzlanda Adaları

2 Yerin yapısı ve oluşumları hakkında aşağıda verilen tanımların numaralarını kutucuklardaki uygun kavramların altına yazınız.

1. Kıtasal kabuk

2. Pangea

3. Astenosfer

4. Levha

5. Litosfer

6. Kıtaların Kayması

7. Konveksiyonel akıntılar

8. Çekirdek

Farklı özellikteki ka-yaçlardan oluşan yer kabuğudur.

Mantonun yer ka-buğuna yakın olan ve iç kuvvetleri harekete geçiren üst kısmıdır.

Yer kabuğunun üst kısmında bulunan ve silisyum - alüminyum bileşiminden oluşan katmandır.

Sıcaklığın 6000 °C ye ulaştığı, yoğunlu-ğun ve basıncın en fazla olduğu yer kat-manıdır.

A B C D

Yer kabuğunu oluştu-ran irili ufaklı parçalar-dan her birine verilen isimdir.

Kıtaların Birinci Jeo-lojik Zaman'da oluş-turduğu tek parça ha-lindeki kara kütlesidir.

1915 yılında Alman bilim insanı Alfred We-gener tarafından orta-ya atılan teoridir.

Yerin çekirdeğinde-ki sıcaklıktan dola-yı mantoda bulunan magmanın dikey yön-de yaptığı yükselme ve alçalma hareketle-ridir.

E F G H

18

PISA

Mantodan yükselen magma okyanus ortası sırtlardan yüzeye çıkmaktadır. Magma okyanus ortası sırtlardaki çatlaklardan çıkarak, eski kayaçları her iki yana itmekte ve sırtın merkezinde soğuyarak yeni bir katılaşım kayacı oluşturmaktadır. Bu sayede okyanus tabanına sürekli yeni malzeme eklendiğinden bu olaya Deniz Tabanı Yayılma-sı adı verilmiştir. Deniz tabanı yayılmasıyla uzaklaşan iki okyanusal levha arasında okyanus ortası sırt, yaklaşan bazı levha sınırlarında ise derin okyanus hendekleri ouşur.

Okyanus ortası sırtlardan genişleyen okyanus tabanı, derin okyanus hendekleri boyunca da magmaya doğru dalmaktadır. Bu şekilde hendekler boyunca dalan bu yer kabuğu eriyerek magmaya dönüşmektedir. Eriyen malzeme altına daldığı yerkabuğu üzerinde volkanik faaliyete neden olur. Bu olaya bağlı olarak yaklaşık 200 milyon yıllık bir sürede bütün okyanus tabanları yenilenmektedir. Okyanus tabanlarında uzaklaşan levha sınırlarında okyanus ortası sırtlar meydana gelir. Burada yükselen magma kırılan yer kabuğunu iki yana iterek bunların arasına girer ve katılaşır. Bu olayın meydana geldiği yere Okyanus Ortası Sırtlar adı verilir.

1. Levha Tektoniği açısından Güney Amerika kıtasının batısında görülecek olayları yazınız.

◗

◗

◗

◗

2. Harita incelendiği zaman Afrika, Avrupa ve Avustralya kıyılarında derin okyanus hendeklerinin bulun-madığı görülür. Bu olayın nedenini açıklayınız.

3. Atlas Okyanusu'nun ortasında görülen yer şeklini açıklayınız.

4. Sizce okyanusal levhaların en yaşlısı kaç yaşındadır?

PISA

PEKİŞTİRME TESTİ1

PEK

İŞTİ

RME

19

1. Aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunun özel-liklerinden biri değildir?

A) Yerin katmanlarından en ince olanıdır.B) Sial ve sima olarak ikiye ayrılır.C) Okyanus tabanlarında kalınlığı artar.D) Yoğunluğu en düşük olan katmandır.E) Kıtaların bulunduğu alan sialden oluşur.

Ortalama 35 km kalınlığa sahip olan yerkabuğu kara-lar üzerinde 70 km kadar kalınlığa çıkarken, okyanus tabanlarında incelip 8-10 km gibi bir kalınlığa sahiptir. Cevap C'dir.

2. Aşağıdaki haritalardan birinde sıcak su kaynakla-rının, ikincisinde ise volkanların dağılışı gösteril-miştir.

Her iki haritanın konu aldığı unsurların dağılışla-rında paralellik görülmesinin nedeni aşağıdaki-lerden hangisidir?

A) Okyanus kıyısında yer almalarıB) Sıcak ve yağışlı iklime sahip olmalarıC) Engebeli alanlarda yer almalarıD) Levha sınırlarında yer almalarıE) Yükseltinin az olduğu alanlarda yer almaları

Levha sınırları yerkabuğunun kırıklı alanlarıdır. Bu alanlar hareketli olduğu için depremler, volkanlar ve sıcak sular levha sınırları boyunca uzanır. Cevap D dir.

3. Yerin yapısıyla ilgili araştırma yapan bilim adamları;

I. Deprem dalgaları

II. Volkanlardan çıkan lavlar

III. Jeolojik devirlere ait fosiller

IV. Antarktika'daki buzul tortulları

materyallerinden hangilerini incelerse doğru bilgiler elde etmiş olur?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III

D) II ve IV E) III ve IV

Yerin derinlikleriyle ilgili bilgiler, dolaylı yollardan elde edilir. Deprem dalgalarının yerin katmanları arasında-ki geçişi ve volkanlardan çıkan lavların incelenmesi bunlar arasında bulunur. Cevap A'dır.

4. Aşağıda yerkabuğu hakkında verilen bilgiler-den hangisi yanlıştır?

A) Daha çok silisyum ve alüminyumdan oluş-maktadır.

B) Altında sıcak ve akışkan manto bulunmakta-dır.

C) Katılaşmış bazaltik ve granitik ağırlıklı kayaç-lardan oluşmuştur.

D) Kırık ve hareketli her parçasına levha denil-mektedir.

E) Kalınlığı her yerde eşit olan farklı iki katman-dan oluşmaktadır.

Yer kabuğu ortalama 35 km bir kalınlığa sahiptir. Ancak kalınlığı her yerde eşit değildir. Karaların oldu-ğu yerde Sialin kalınlığı artarken, okyanus tabanların-da sial ortadan kalkar ve sima kalınlaşır. Cevap E dir.

Yerin Yapısı ve Oluşum Süreci

85

TAM TUR

TAM

TU

R

1. YERİN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ

1. Yerin Yapısı

Yerkürenin derinlikleri hakkındaki bilgiler; deprem dalgaları, volkanlardan çıkan maddeler ve taşların laboratuarda ince-lenmesiyle belirlenir.

Dünya, yeryüzünde derinlere doğru litosfer, manto ve çekir-dek olarak üç bölüme ayrılır.

Litosfer en ince ve en hafif olanı, manto geosferlerin en ha-cimlisi ve çekirdek en kalın, en yoğun ve en sıcak olanıdır.

2. Levha Hareketleri

Güney Amerika ile Afrika kıtalarının sınırlarının birbiriyle uyumlu olması kıtaların kayması teorisinin doğmasına neden olmuştur.

İlk defa bir Alman olan Wegener kıtaların kaymasını ileriye sürmüştür.

Wegener kıtaların bir araya gelmesiyle oluşan bu süper kıta-ya Pangea, bu karayı çevreleyen dev okyanusa ise Panta-lassa adını verdi.

Wegener tezini kanıtlayabilmek için yer şekillerini inceledi, fosil örnekleri topladı ve geçmiş jeolojik devirlere ait iklim ka-nıtlarına ulaştı.

Kıtalar ve okyanusların altında yer alan farklı büyüklükteki yer kabuğu parçalarına levha adı verilir.

Levhalar astonosfer adı verilen mantonun en üst kısmının üzerinde hareket etmektedir.

Levhaların bu hareketini sağlayan, mantoda gerçekleşen konveksiyonel akıntılar ile deniz tabanı yayılmasıdır.

Levhalar hareket ederken etraflarındaki diğer levhaları da kaydırarak yerkabuğu üzerinde büyük değişiklikler meydana getirir.

Levhaların arasında uzaklaşan, yaklaşan ve dönüşümlü sı-nırlar bulunmaktadır.

2. JEOLOJİK ZAMANLAR

Jeolojik zamanlar belirlenmesinde fosil lerden ve tortul taba-kaların özelliklerinin radyometrik yöntemlerle incelenmesin-den yararlanılır.

Dünya’nın oluşumundan günümüze kadar beş dönem ayrılır:

Øİlkel Zaman (Prekambriyen)

ØBirinci Jeolojik Zaman (Paleozoyik)

Øİkinci Jeolojik Zaman (Mesozoyik)

ØÜçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer)

ØDördüncü Jeolojik Zaman (Kuvaterner)

Günümüzden yaklaşık 570 milyon yıl önce sona erip yakla şık 4 milyar yıl sürmüş olan İlkel Zaman’da sularda tek hücreli canlıların ortaya çıkmıştır.

Günümüzden yaklaşık 245 milyon yıl önce sona ermiş ve yaklaşık 325 milyon sürmüş olan Birinci Zaman’da ilk kara bitkileri ortaya çıkıp, taş kömürü yatakları oluşmuştur.

Günümüzden yaklaşık 65 milyon yıl önce sona ermiş ve yak-laşık 180 milyon yıl sürmüş olan İkinci Jeolojik Zaman’da kı-talar parçalanıp, dinozorlar yaşamıştır.

Günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce sona ermiş ve yakla-şık 63 milyon yıl sürmüş olan Üçüncü Jeolojik Zaman’da Alp Orojenezi gerçekleşmiş, petrol ve linyit yatakları oluşmuş ve bugünküne yakın canlılar görülmeye başlamıştır.

Günümüzden 2 milyon yıl önce başlayan ve halen devam eden Dördüncü Zaman’da insan dünya sahnesine çıkmış ve Batı Av-rupa, İskandinavya ile Kanada buzullarla kaplanmıştır.

3. İÇ KUVVETLER

Enerjisini yerin içindeki magmadan alan güçlere iç kuvvetler denir. İç kuvvetlerin etkisiyle orojenez, epirojenez, volkaniz-ma ve depremler meydana gelir.

1. Orojenez

Dış kuvvetler tarafından aşındırıp, taşınan maddelerin biriktir-diği alanlara jeosenklinal adı verilir.

Jeosenklinallerde biriken tortul tabakaların kıvrılma ve kırılma hareketleriyle yükselmesi olayına orojenez denir.

Sertleşmiş kütlelerin yan basınçlarla kırılarak yükselmesiyle horst, alçalmasıyla graben oluşur.

Esnek tortulların yan basınçlarla kıvrılarak yükselmesiyle an-tiklinal, alçalmasıyla senklinal oluşur.

İlkel Zaman’da Huron, Birinci Zaman’da Kaledoniyen ve Hersinyen ve İkinci ve Üçüncü zamanlar içinde Alp oroje-nezleri gerçekleşmiştir.

2. Epirojenez

İzostatik dengeye bağlı olarak yerkabuğunun geniş alanlarda toptan alçalması ya da yükselmesi olayına epirojenez denir.

Epirojenik hareketlere bağlı olarak yükselen kara parçalarına jeoantiklinal, alçalan deniz ve okyanus tabanlarına ise jeo-senklinal adı verilir.

Epirojenik hareketlerle kara üzerinde denizin ilerlemesine transgresyon, kara üzerinden denizin çekilmesine ise reg-resyon adı verilir.

Epirojenez üzerinde;

ØBuzullaşma,

ØVolkanik malzemelerin birikmesi,

ØErozyonla meydana gelen aşınma,

ACEMİ TEST1

AC

EMİ

87

Çalışmak bizi şu üç şeyden kurtarır: Can sıkıntısı, kötü alışkanlıklar, Yoksulluk. Voltaire

1. Dünya farklı yoğunluk ve kalınlığa sahip katman-lardan oluşmaktadır.

Bu katmanlardan en sıcak ve en yoğun olanı aşağıdakilerden hangidir?

A) Sial B) Dış çekirdek

C) Astenosfer D) Sima

E) İç çekirdek

Geosferlerin en sıcak ve en yoğun olanı iç çekirdektir. Bu katmanda sıcaklık 5.000°C ve yoğunluk 10-13 gr/cm3’tür. Cevap E’dir.

2. Yer kabuğu okyanusal kabuk ve kıtasal kabuk olarak ikiye ayrılır. Bu iki tabakanın özellikleri bir-birinden farklıdır.

Bu iki tabakanın özellikleri karşılaştırıldığında hangisinde yanlışlık yapılmıştır?

Okyanusal Kabuk Kıtasal kabuk

A) Bazaltik Granitik

B) Üst kısımdadır Alt kısımdadır

C) Daha ince Daha kalın

D) Yoğunluk fazla Yoğunluk az

E) Sıcaklık fazla Sıcaklık az

Okyanusal kabuk litosferin alt kısmında yer alırken, okyanusal kabuk üst kısmında yer alır. Cevap B’dir.

3. Aşağıdaki olaylardan hangisi Birinci Jeolojik Zaman’da (Paleozoyik) meydana gelmiştir?

A) İstanbul ve Çanakkale boğazları

B) İlk canlıların ortaya çıkması

C) Kanada ve Brezilya kalkanları

D) Hersinyen kıvrım sistemi

E) Atlas Okyanusu

Verilenlerden Hersinyen kıvrımları Birinci Zaman’da oluşmuştur. Cevap D’dir.

4. Levhaların birbirine yaklaştığı ya da uzaklaştığı alanlarda volkanik adalara yaygın olarak rastlanır.

Buna göre, aşağıda verilen adalardan hangisi volkanizmaya bağlı olarak oluşmamıştır?

A) Japon Adaları B) Grönland Adası

C) Aleut Adaları D) İzlanda Adaları

E) Filipin Adaları

Grönland Adası büyük ölçüde İlkel Zaman’dan kalma metamorfik arazilerden oluşur. Bu nedenle volkanik dağlara pek rastlanmaz. Cevap B’dir.

5. Derinlik volkanizması sonucu yer kabuğunun tabakaları arasına sokulan magma katılaşarak, çeşitli yer şekilleri oluşur. Bu şekiller zaman içeri-sinde aşınarak yüzeye çıkabilirler.

Buna göre;

I. Dayk

II. Batolit

III. Sill

IV. Tüf

V. Volkan bombası

gibi yer şekillerinden hangisinin oluşumu derinlik volkanizmasıyla meydana gelmemiş-tir?

A) I ve III B) I ve IV C) II ve III

D) III ve V E) IV ve V

Tüf ve volkan bombası yüzey volkanizmasına bağlı olarak oluşurken, dayk, sill ve batolit derinlik volkaniz-masıyla oluluşur. Cevap E’dir.

AMATÖR TEST1

AM

ATÖ

R

91

Bilginin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak gerekir. Honore de Balzac

1. Yer kabuğu farklı özellik ve kalınlığa sahip olan sial ve sima tabakalarından oluşur.

Buna göre sial katmanı aşağıda verilen yer şekillerinden hangisinin bulunduğu alanda daha kalındır?

A) Sıra dağlar

B) Delta alanları

C) Kırgıbayır arazileri

D) Platoluk bölgeler

E) Fiyortlu kıyılar

Litosfer bir buz dağı gibi manto tabakasına gömülmüş-tür. Küçük bir kısmı dışardeyken, büyük bir kısmı altta yer alır. Dağların yüksekliğinin arttığı alanlarda litosfe-rin bir parçası olan sial tabakasının kalınlığı da artmak-tadır. Cevap A’dır.

2. Avrasya levhasının batısında yer alan levha aşağıdakilerden hangisidir?

A) Pasifik levhası

B) Afrika Levhası

C) Kuzey Amerika levhası

D) Filipinler levhası

E) Arabistan levhasıAvrasya Levhası'nın batısında, Kuzey Amerika Levhası yer almaktadır. Cevap C’dir.

3. I. Tortul kayaçlar

II. Deprem dalgaları

III. Fosiller

IV. Magmatik kayaçlar

Yukarıda verilenlerden hangileri, yerkürenin iç yapısı hakkında bilgi vermektedir?



Yerin iç yapısını incelerken magmatik kayaçlar ve dep-rem dalgalarının yerin katmanları arasından geçerken kırılması incelenir. Cevap D’dir.

4. I. Ortalama kalınlığı 33 km’dir

II. Yer hacminin % 84’ünü oluşturur.

III. Dağlık alanlarda kalınlığı artmaktadır.

IV. Yerin en ağır katmanıdır.

Yukarıda verilenlerden hangileri litosferin özelliklerinden değildir?


D) II ve IV E) III ve IVLitosferin ortalama kalınlığı 30-35 km iken, dağlık alan-larda kalınlığı artmaktadır. Cevap D’dir.

5. Levha sınırlarında şiddetli depremler görülürken, levha sınırlarından uzaklaştıkça deprem görülme ihtimali azalır.

IV

III

II

I

Buna göre, harita üzerinde gösterilen alanların hangilerinde deprem görülme olasılığı daha azdır?

A) I ve II B) I ve IV C) II ve III


İlkel Zaman’da oluşan eski kıta kalkanlarında deprem görülme olasılığı daha azdır. Haritada I numarayla gösterilen Kanada’nın kuzeyi ve IV numarayla gösteri-len Sibirya levha sınırlarından uzakta sert kütleler üzerinde yer aldıkları için deprem görülme olasılığının daha düşük olduğu alanlardır. Cevap B’dir.

UZMAN TEST1

UZ

MA

N

95

Bir şeyi gerçekten yapmak isteyen bir yol bulur; istemeyen mazeret bulur. (E. C. McKenzie)

1. I. Astenosfer

II. Sial

III. Barisfer

IV. Sima

Yukarıda verilenlerden hangileri litosferin par-çaları arasında yer alır?



Litosfer granitik kabuk olarak bilinen sial ve okyanusal kabuk olarak bilinen simadan oluşur. Barisfer, çekir-değin ve astenosfer mantonun bir parçasıdır. Cevap D’dir.

2. Türkiye’de aşağıdaki jeolojik zaman çiftlerin-den hangilerine ait arazi oluşumu daha fazla-dır?

A) İlkel Zaman - Birinci Zaman

B) Üçüncü Zaman - Dördüncü Zaman

C) Birinci Zaman - İkinci Zaman

D) Birinci Zaman - Dördüncü Zaman

E) İlkel Zaman - Üçüncü Zaman

Türkiye genç oluşumlu bir ülke olduğu için Üçüncü Zaman ve Dördüncü Zaman arazilerine yaygın olarak rastlanır. Cevap B’dir.

3. Yerin katmanlarından biri olan manto için aşa-ğıdakilerden hangisi doğrudur?

A) Yoğunluğu en fazla olan katmandır.

B) Konveksiyonel akıntılar nedeniyle yer kabu-ğunda hareketlilik oluşturur.

C) Sıcaklığı en az olan katmandır.

D) Sima tabakasının üzerinde yer alır.

E) Oldukça yoğun ve katı maddelerden oluşmuş-tur.

Verilen bilgilerden doğru olanı konveksiyonel akıntılar mantonun üst kısmında etkili olmasıdır. Cevap D’dir.

4. Hersinyen ve Kaledoniyen kıvrım dağları oluş-tuğu jeolojik dönemde, Türkiye’nin aşağıdaki varlıklarından hangisi meydana gelmiştir?

A) Zonguldak taş kömürü yatakları

B) İstanbul ve Çanakkale boğazları

C) Bakırçay ve Gediz grabenlari

D) Doğu Karadeniz Dağları

E) İnsuyu, Karain Mağaraları

Kaledoniyen ve Hersinyen kıvrımları Birinci Jeolojik Zaman’da oluşmuştur. Bu dönemde Türkiye’de Zon-guldak çevresinde taş kömürü yatakları oluşmuştur. Cevap A’dır.

5. Dünya üzerindeki herhangi bir alanda;

• Aktif volkanik faaliyetler

• Depremler

• Jeotermal kaynaklar

• Kaplıcalar

yaygın şekilde bulunuyorsa, bu yer için aşağı-daki özelliklerden hangisi üzerine kesin bir yargıya ulaşmak mümkün değildir?

A) Kayaç türleri

B) Jeolojik yapı

C) Yer şekilleri

D) Ortalama yükselti

E) Etkili olan iç kuvvet

Aktif volkanlara bakarak kayaç türü, etkili olan iç kuv-vet ve yer şekillerine; depremler,yeotermal kaynaklar ve kaplıcalara bakarak jeolojik yapıya ulaşmak müm-kündür. Ancak verilenlere bakılarak ortalama yük-seltiye ulaşmak mümkün değildir. Cevap D’dir.

ŞAMPİYON TEST1

ŞAM

PİYO

N

101

Profesyonel, içindeki amatör ruhu her zaman muhafaza eden ve ondan coşku ve heyecan duyan kişidir.

1. (I) Yerkürenin en üstünde yer alan yer kabuğu en ince katmandır. (II) Bu katı kabuğun ortalama kalınlığı, kıtalar üzerinde 33 km, okyanus tabanla-rında ise 8-10 km dolayındadır. (III) Yerkabuğu-nun hemen altında bulunan manto, yerkürenin toplam hacminin yarıdan fazlasını oluşturur ve yerkabuğu hareketleri için gerekli enerjiyle iç kuv-vetlerin kaynağını oluşturur. (IV) Mantodan sonra gelen ve yerkürenin iç kısmını oluşturan çekirdek, en sıcak olan katmandır. (V) Çekirdekte meydana gelen konveksiyonel akımlar levhaların hareket etmesine neden olmaktadır.

Yeryuvarının iç yapısıyla ilgili verilen parçada numaralanmış cümlelerden hangisinde bilgi yanlışı yapılmıştır?

A) I B) II C) III D) IV E) VÇekirdek katmanında konveksiyonel akıntılar görüle-mez. Bu akıntılar mantonun akışkan olan üst kısmında görülür. Cevap E’dir.

2. İnsanoğlu Dördüncü Jeolojik Zaman’da dünya sahnesine çıkmıştır.

Buna göre insanlar;

I. Buzul devrinin başlaması ve bitmesi

II. Egeit karasının çökmesi

III. Alp ve Himalaya dağlarının oluşması

IV. Mamutların ortaya çıkması

V. Pangea kıtasının parçalanması

gibi jeolojik olaylardan hangilerine şahitlik ettiği söylenebilir?

A) I ve II B) I ve IV C) II ve III

D) I, II ve IV E) II, III ve VBuzul devirleri, Egeit karasının çökmesi ve Mamutların ortaya çıkışı Dördüncü Zaman’da olduğu için insanlar bu olayları gözlemleyebilirler. Ancak Alp-Himalaya dağ sistemi Üçüncü, Pangea’nın parçalanması İkinci ve Üçüncü zamanda olduğu için insanlar bu olayları göz-lemleyememiştir. Cevap D’dir.

3.

5

1

6

4

23

I. 5 ve 6 numaralı yerlerde fosillerin aynı yaşta ve benzer olması

II. 2 ve 3 numaralı yerlerde kıyı çizgilerinin birbi-rine uyacak şekilde olması

III. 1 ve 4 numaralı yerlerde magmatik kayaçların aynı yaşta olması

Haritada numaralarla gösterilen yerler hakkın-da yapılan yorumlardan hangileri, kıtaların bugünkü yerlerini almadan önce bir arada bulunduklarına kanıt oluşturabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) II ve III E) I, II ve IIIVerilenlerden hepsi bir zamanlar kıtaların bir araya toplandığına delil olarak gösterilebilir. Cevap E’dir.

4. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin jeolojik yapısına bağlı olarak ortaya çıkan durumlar-dan biri değildir?

A) Orojenik dağların geniş alan kaplaması

B) Doğu Anadolu’da volkanik dağların fazla ol-ması

C) Akarsuların rejimlerinin düzensiz olması

D) Dağların doğu–batı yönünde uzanması Kaplı-caların fazla olması

E) Dağların doğu – batı yönünde uzanmasıAkarsuların rejimlerinin düzensizliği jeolojik yapıyla değil iklimle açıklanır. Cevap C’dir.

ÖSY

M

105

ÇIKMIŞ SORULAR

1. Aşağıda bazı iç kuvvetler ve karşısında da yer şekilleri verilmiştir.

İç kuvvet Yer şekliI. Depremler Çöküntü ovalarıII. Volkanizma Ada oluşumlarıIII. Epirojenez Kıyı taraçaları

Numaralandırılan bu iç kuvvetlerden hengileri, karşısındaki yer şeklinin oluşumunda doğru-dan etkilidir?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) II ve III E) I, II ve III

2016/ YGS

2. Aşağıdaki haritada farklı kıtalardaki bazı bölgeler koyu renkle gösterilmiştir.

Bu bölgeler oluşturulurken aşağıdaki ölçütler-den hangisi dikkate alınmıştır?

A) Tarım

B) Dağlar

C) Volkanizma

D) Bitki örtüsü

E) Yeraltı kaynakları

2014/ YGS

3. I. Mağmatikkayaçlar

II. Fosiller

III. Deprem dalgaları

IV. Tortul kayaçlar

Yukarıdakilerden hangileri, yerkürenin iç yapı-sına hakkında bilgi veren kanıtlar arasında sayılmaz?

A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III


2013 / YGS

4.

Ekvator

Yukarıdaki haritada Amerika kıtalarındaki Kayalık ve And Dağlarıyla Asya ve Avrupa kıtalarındaki Alp – Himalaya Sıradağları taranarak gösterilmiş-tir.

Bu dağ sıralarının doğrultusunu belirleyen etken aşağıdakilerden hangisidir?

A) Levhaların hareket yönü

B) Deprem kuşaklarının uzanışı

C) Volkanik sahaların dağılışı

D) Jeosenklinallerdeki tortulların özelliği

E) Etken dış kuvvetlerin farklılığı

2013/ LYS-Coğ-1

CEVAP ANAHTARI

109

CEV

AP

AN

AH

TARI

CEV

AP

AN

AH

TARI

1. üniteAKTİF ÖĞRENME

1. geosfer2. jeotermal gradyan3. litosfer4. Sial5. silisyum, magnezyum6. Sima7. incelir 8. magma9. manto10. Astenosfer11. Çekirdek

12. demir ve nikel13. Afrika ve Güney Amerika14. Alfred Wegener15. Pangea, Pantalassa 16. levha 17. konveksiyonel akıntılar 18. uzaklaşan levha sınırı 19. yaklaşan levha sınırı20. Avrasya 21. Laurasia, Gondwana22. Dönüşümlü

UYGULAMA ALANI1. Japon Adaları: Avrasya - Pasifik

Aleut Adaları: Kuzey Amerika - PasitifFilipin Adaları: Avrasya - PasitifAsor Adaları: Avrasya - PasifikEndenozya Adaları: Hindistan - Avustralya - AvrasyaYeni Zelenda Adaları: Pasifik - Hindistan - AvustralyaKarayip Adaları: Karayip - Kuzey Amerikaİzlanda Adaları: Kuzey Amerika - Avrasya

2. A-5 B-3 C-1 D-6 E-4 F-2 G-6 H-7

3. I. Uzaklaşan okyanusal levhalarII. Yaklaşan okyanusal ve kıtasal levhaIII. Yaklaşan iki kıtasal levhaIV. Uzaklaşan iki kıtasal levhaV. Yanal yönde birbirini sıyıran levhalar

4.

6 1 - 4 2 - 3 - 5

5. 1. Anadolu, Arabistan, Filipin, Kolos, Karayip2. Arabistan, Anadolu, Avrasya - Hindistan, Avustralya3. Avrasya, Arabistan, Afrika4. Japonya, Filipinler, ABD, Şili, vs.5. Kuzey Amerika - Avrasya / Pasitifik - Nazka / Afrika - Hindastan - Avustralya / Antartika - Afrika

6. Güney Amerika Levhası: 5Avrasya Levhası: 10Anadolu Levhası: 9Pasifik Levhası: 1Afrika Levhası: 6Antartika Levhası: 7

Kuzey Amerika Levhası: 2Nazka Levhası: 4Karayip Levhası: 3Hindistan - Avustralya Levhası: 8

PISA1. ◗ Güney Amerika'nın batısında bir okyanusal ve bir

karasal levha karşılaşmıştır. ◗ Okyanusal levhanın yoğunluğu daha fazla olduğu

için Güney Amerika karasal levhasının altına doğru dalar.

◗ Güney Amerika'nın batısında sıkışma sonucunda And Dağları oluşmuştur.

◗ And Dağları üzerinde yer yer volkanik faaliyetler gö-rülür.

2. Okyanus hendeklerinin oluşabilmesi için levhaların birbi-rine yaklaşması gerekmektedir. Afrika, Avrupa ve Avust-ralya kıyılarında levhalar birbirine yaklaşmadığı için derin okyanus hendekleri görülmezler.

3. Atlas Okyanusu ortası uzaklaşan levha sınırında yer alır. Bir kırık boyunca açığa çıkan magma levhaları çevreye doğru iterek bir okyanus ortası sırt oluşturmuştur. Bu sırt boyunca yer yer volkanik dağlar da rastlanır.

4. Parçaya göre deniz tabanı yayılmasına bağlı olarak yak-laşık 200 milyon yıl içerinde bütün okyanusal levhalar ye-nilenmektedir. Dolayısıyla en yaşlı okyanusal levha bile 200 milyon yıldan daha genç bir yaştadır.

PEKİŞTİRME TESTİ 11 C 2 D 3 A 4 E 5 C 6 B 7 A 8 E

PEKİŞTİRME TESTİ 21 C 2 E 3 E 4 E 5 D 6 B 7 A 8 E

2. üniteAKTİF ÖĞRENME

1. fosiller, radyometrik2. kısalır3. Prekambriyen4. algler, radiolaria5. Kaledoniyen,

Hersiniyen6. Birinci Jeolojik Zaman7. Zonguldak8. graptolitler, trilobitler9. İkinci Jeolojik Zaman10. Tetis11. dinozor

12. Alp13. Üçüncü Jeolojik Zaman14. petrol, linyit15. Alp-Himalaya, Kayalık16. Kuzey Anadolu Dağları,

Toros Dağları 17. jipsli 18. Arabistan Yarımadası19. Dördüncü Jeolojik

Zaman20. İstanbul ve Çanakkale 21. 200 milyon

Documents

1. FASİKÜL - capyayinlari.com.trcapyayinlari.com.tr/demo/10-cografya.pdf · Bunlara geosfer adı verilir. Ge-osferlerin yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır. Yeryüzünden