492

GENEL COĞRAFYA 2019

BU DERSİMİZDEN SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ALAN SINAVINDA

ÇIKACAK SORU SAYISI 3 ADET

KISA DEĞERLENDİRME: Genel Coğrafya dersimizden,3 adet soru gelmektedir.Başarı oranımızın yüksektir.

493

NELER ÖĞRENECEĞİZ ? Genel coğrafya Coğrafya tanımı : Coğrafyanın konusu yeryüzüdür Taş küre (litosfer) Suküre(hidrosfer) Su küredeki soğuk ve sıcak su akıntıları Hava küre (atmosfer) HAVA KÜRENİN KATMANLARI A. Troposfer B. Stratosfer C. Mezosfer D. Termosfer BİYOSFER (YERKÜRE) Yapısı A. YERKABUĞU 1. Granitik Kabuk (Sial) 2. Bazaltik Kabuk (Sima) B. MANTO C. ÇEKİRDEK COĞRAFYA BİLİMİNİN İLKELERİ : Coğrafya Biliminin Yararlandığı Diğer Bilim Dalları COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ 1. GENEL COĞRAFYA A. Fiziki Coğrafya a) Jeomorfoloji b) Klimatoloji c) Biyocoğrafya d) Hidrografyayaya B. Beşeri Coğrafya C. Ekonomik Coğrafya 2. YEREL COĞRAFYA A) Bölge Coğrafyası B) Ülke Coğrafyası C) Kıta coğrafyası 1. GENEL COĞRAFYA A) Fiziki Coğrafya B) Beşeri Coğrafya C) Ekonomik Coğrafya 2. YEREL COĞRAFYA COĞRAFYA BİLİMİNİN GELİŞİM TARİHİ 1.ESKİ ÇAĞ'DA COĞRAFYA 2.ORTA ÇAĞ'DA COĞRAFYA 3. YENİÇAĞ’DA COĞRAFYA

494

4. YAKIN ÇAĞ’DA COĞRAFYA 5. MODERN COĞRAFYA UZAY VE GÜNEŞ SİSTEMİ DÜNYA' NIN ŞEKLİ VE BOYUTLARI DÜNYA'NIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI DÜNYANIN GEOİT ŞEKLİNE BAĞLI SONUÇLAR: GÜNEŞ SİSTEMİ GÜNEŞ SİSTEMİNDE BULUNAN GEZEGENLERİN ÖZELLİKLERİ ŞUNLARDIR: EVREN EVREN İÇERİSİNDEKİ CİSİMLERİN BAŞLICALARI ŞUNLARDIR. YERİN ŞEKLİ VE BOYUTLARI DÜNYANIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI DÜNYAMIZIN HAREKETLERİ GÜNDÖNÜMÜ, EKİNOKS VE SONUÇLARI 1-KENDİ EKSENİ ETRAFINDAKİ HAREKETİ (DÜNYANIN GÜNLÜK HAREKETİ): 2-GÜNEŞ ÇEVRESİNDEKİ HAREKETİ (DÜNYANIN YILLIK HAREKETİ): YARIMKÜRELERE GÖRE MEVSİMLERİN BAŞLANGIÇ TARİHLERİ: BAZI ÖNEMLİ OLAYLAR VE TARİHLERİ: JEOLOJİK ZAMANLARIN ÖZELLİKLERİ FİZİKİ COĞRAFYA YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ 1.VADİLER: VADİNİN ŞEKLİNİ BELİRLEYEN UNSURLAR: VADİLERİN BAŞLICA ÇEŞİTLERİ: 2-SEKİ (TARAÇA, TERAS): 3.MENDERES(BÜKLÜM): 4.ŞELALELER VE DEV KAZANI: 5.YONTUKDÜZ(PENEPLEN): 6-)PLATOLAR: SEL VE SELİNTİ SULARININ OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER: 1.PERİBACALARI: 2. KIRGIBAYIRI ( BADLANS) : KARSTİK ŞEKİLLER KARSTİK AŞINIM ŞEKİLLERİ ŞUNLARDIR : TÜRKİYE’DEKİ EN ÇOK GÖRÜLEN KARSTİK ŞEKİLLER RÜZGARLAR SONUCU OLUŞAN AŞINDIRMA VE BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ RÜZGÂRLAR: RÜZGÂR AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ: RÜZGÂR BİRİKTİRMESİ: BUZULLARIN AŞINDIRMA VE BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ BUZULLARIN OLUŞUMU: KALICI KAR SINIRI: BUZUL ÇEŞİTLERİ: A- BUZUL AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ: B-BUZUL BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ: KIYI TOPOGRAFYASI ŞEKİLLERİ

495

A.KIYILARDA MEYDANA GELEN AŞINIM ŞEKİLLERİ B.KIYILARDA MEYDANA GELEN BİRİKİM ŞEKİLLERİ BAŞLICA KIYI TİPLERİ KLİMATOLOJİ (İKLİM BİLİMİ) ATMOSFER VE ÖZELLİKLERİ ATMOSFERDE BULUNAN GAZLAR İKLİM ELEMANLARI A-SICAKLIK B-BASINÇ C-RÜZGÂRLAR D-NEMLİLİK VE YAĞIŞ İKLİM TİPLERİ TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ 1.AKDENİZ İKLİMİ: 2. KARASAL (STEP) İKLİM 3. KARADENİZ İKLİMİ 4. SERT KARASAL İKLİM DÜNYADA BAŞLICA İKLİM TİPLERİ EKVATORAL İKLİM SUBTROPİKAL (SAVAN) İKLİMİ MUSON İKLİMİ ÇÖL İKLİMLERİ ILIMAN OKYANUS İKLİMİ AKDENİZ İKLİMİ STEP İKLİMİ ORTA KUŞAK KARASAL İKLİM TUNDRA İKLİMİ KUTUP İKLİMİ AKARSULAR AKARSULARIN GENEL ÖZELLİKLERİ TÜRKİYENİN AKARSULARI AKARSULARIMIZIN GENEL ÖZELLİKLERİ BAŞLICA AKARSULARIMIZ A.KARADENİZ’E DÖKÜLEN AKARSULAR B.MARMARA DENİZİNE DÖKÜLEN AKARSULAR: C.EGE DENİZİNE DÖKÜLEN AKARSULAR: D.AKDENİZ’E DÖKÜLEN AKARSULAR: E. BASRA KÖRFEZİ’NE DÖKÜLEN AKARSULAR: F. HAZAR DENİZİ’NE DÖKÜLEN AKARSULAR: AKARSU HAVZALARIMIZ. TÜRKİYE’DEKİ KAPALI HAVZALAR A.İÇ ANADOLU KAPALI HAVZASI B.GÖLLER YÖRESİ KAPALI HAVZALARI: C.VAN GÖLÜ KAPALI HAVZASI: AKARSULARIMIZIN REJİMLERİ TÜRKİYE’DEKİ SADE VE KARMA REJİMLİ AKARSULAR:

496

TOPRAK A)ZONAL (YERLİ) TOPRAKLAR B-İNTRAZONAL TOPRAKLAR C. KALSİMORFİK TOPRAKLAR D)AZONAL (TAŞINMIŞ) TOPRAKLAR DOĞAL AFETLER 1-DEPREM DEPREMLERİN NE KADAR KUVVETLİ OLDUĞUNU BELİRLEMEK İÇİN İKİ TÜRLÜ ÖLÇEK KULLANILIR TÜRKİYE'DEKİ FAY HATLARI (ÖNEMLİ) TÜRKİYE’DEKİ DEPREM ALANLARI DEPREMLERDEN KORUNMAK VE DEPREMİN ETKİSİNİ AZALTMA YOLLARI 2-SEL 3-SU TAŞKINI 4-ÇIĞ 5-FIRTINA 6-ORMAN YANGINI 7-EREZYON HARİTA ,ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ BİR ÇİZİMİN HARİTA ÖZELLİĞİ TAŞIYABİLMESİ İÇİN GEREKLİ OLAN KOŞULLAR ŞUNLARDIR: 1. KUŞBAKIŞI OLARAK ÇİZİLMİŞ OLMASI 2. ÖLÇEKLİ OLMASI 3. BİR DÜZLEME AKTARILMIŞ OLMASI HARİTA ÖLÇEKLERİ . HARİTA ÇEŞİTLERİ A. KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR B. ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR (BURADAN HARİTA HESAPLAMA SORUSU ELİR) 1. Büyük Ölçekli Haritalar 2. Orta Ölçekli Haritalar PROJEKSİYON VE İZDÜŞÜM YÖNTEMLERİ HARİTA PROBLEMLERİ 1. UZUNLUK PROBLEMLERİ 2. ALAN PROBLEMLERİ

497

GENEL COĞRAFYA COĞRAFYA TANIMI : Coğrafya, geo (Yer ) ile graphein ( tasvir etmek ) sözcüklerinin birleşmesinden meydana gelmektedir. COĞRAFYANIN KONUSU YERYÜZÜDÜR

Coğrafyanın konusu içerisine genel araştırma Taşküre(litosfer) Suküre(hidrosfer) Havaküre(atmosfer) Canlılar küresi ( biyosfer ) üzerine kuruludur. (2015 alan)

TAŞ KÜRE (Litosfer)

Taş, kaya ve toprak kütlesinden oluşan, insanların yaşamlarını devam ettirdikleri kara parçalarının tümüne taş küre denilmektedir. Coğrafyadaki bilimsel adı litosferdir. Taş kürenin ortalama kalınlığının 33 kilometre olduğu tahmin edilmektedir. Taş küre okyanus diplerinde daha ince, karalarda daha kalın bir katmandan oluşur. İnsanlar ve hayvanlar litosferde yaşar. Dünya’nın en yüksek coğrafyasında taş küre 45 kilometre, okyanusun en derin noktasında ise 10 kilometre kalınlığındadır. Kimyasal bileşimi granit ve bazalt taşlardan oluşmaktadır. Granit kayaçların bulunduğu yerlerde ince kumlar ve alüminyum elementi bulunmaktadır. Bazaltta ise silisyum ve magnezyum elementlerinin ağırlıklı olduğu kayalar bulunur. Granit kütle bazalta göre daha hafiftir. Genellikle okyanus diplerinde bulunur. Diğer kütle ise karalarda yer alır.

498

SUKÜRE(Hidrosfer)

Dünyamız belirli tabakalardan oluşmuştur. Bunlardan biride su küre yani hidrosfertabakasıdır. Yeryüzünde olan tüm su kaynakları yani okyanuslar, denizler ve akarsular birleşerek hidrosferi oluşturmaktadır. Dünyamızın ¾’ünün su ile kaplı olduğunu biliyoruz, bu nedenle hidrosfer büyük bir tabakadır. Hidrosferin %98’ini denizler ve okyanuslar oluşturmaktadır. Su küre veya Hidrosferin kalınlığı, deniz seviyesine göre +3800 metre ile -11033 metre arasındadır. Dünyanın %70’ini Hidrosfer, yaklaşık %29-30’nu karalar oluşturur. Kuzey yarım kürede, %61 hidrosfer, %39 karalar iken, Güney yarım kürede, %81 hidrosfer, %19 karalar şeklindedir. Ayrıca üzerinde olan akıntılar sayesinde, sıcaklık değerleri farklıdır. En çok bildiğimiz Gulf Stream okyanus akıntısı ve Labrador okyanus akıntısıdır

Hidrosferin dünya üzerindeki yüzölçümü, yaklaşık olarak 361.000.000 kilometre karedir. Bunun yaklaşık olarak 350.170.000’i tuzlu su, kalanı tatlı sudur. Hidrosferi oluşturan okyanuslar, Pasifik okyanusu, Atlantik okyanusu ve Hint okyanusudur. Pasifik okyanusu, 180.000.000 kilometrekare, Atlantik okyanusu, 106.000.000 kilometrekare, Hint okyanusu 75.000.000 kilometrekaredir. Hidrosferde büyük alan kaplayan okyanusları denizlerden ayıran özellikler, derinlik, kapladıkları alan, tuzluluk, akıntılar, sıcaklık, karaların fiziksel özelliklerinden etkilenmedir. Dünya üzerinde bulunan her ada, bir kıtaya ait ve parçası sayılır. Bu nedenle denizlerde bir okyanusun parçası sayılmaktadır. Denizleri, hangi okyanustan meydana gelmesi ile üç kısımda incelemek gerekir. Okyanusların hemen yanında, kıtaların içine kadar girmiş olan körfezler halinde olan denizlere kenar denizler denmektedir. Okyanus ile bağlantısı, dar bir boğaz olan denizlere Karalar ve kıtalar arasında kalmış denizler denmektedir. Okyanus ile hiçbir bağlantısı olamayan, suları tuzlu olan denizlere kapalı denizler denilmektedir. Bir litre okyanus suyunda 35 gr. tuz vardır. Bunun dışında sodyum klorür, potasyum klorür, magnezyum klorür ve magnezyum sülfat bulunmaktadır

499

SU KÜREDEKİ SOĞUK VE SICAK SU AKINTILARI HAVA KÜRE (Atmosfer)

Dünyanın etrafında yer alan hava tabakasının adıdır. Dünyada canlılığın

oluşmasında ve var olan canlıların hayatlarını sürdürebilmelerinde temel etkenlerden biri de atmosferin varlığıdır. Atmosfer tabakası bileşim olarak tek bir gazdan oluşmamıştır. Tahmin edilenin aksine atmosferde en fazla bulunan gaz oksijen değildir. En fazla bulunan gaz % 78 oranıyla azot gazıdır. HAVA KÜRENİN KATMANLARI

Dünyamızın etrafını saran ve dünya ile birlikte dönen gaz katmanı yerin yüzeyinden itibaren sıcaklık farklılıklarına göre değişik özellikler gösteren bölgelerden oluşmuştur.Bu bölgeler aşağıdan yukarıya doğru troposfer,stratosfer,mezosfer, termosfer’dir. A. Troposfer

Ortalama yüksekliği 11 km kabul edilen bu katmanın kalınlığı kutuplarda 8 km’ye düşer. Ekvatorda ise 16 km dir. Yeryüzünden itibaren yükselirken sıcaklık her km’de 6,5 0C azalır. Troposferin son bulduğu bölgede hava sıcaklığı -57 0C ye kadar düşer. Bulut, yağmur, rüzgar gibi hava olayları bu katmanda oluşur. Bu yüzden troposfer yer kabuğunu değişiminde önemli rol oynar. B. Stratosfer

Yaklaşık 48 km kalınlığındaki bu atmanda troposferin bitiminden itibaren sıcaklık yükselmeye başlar ve 0 0C’ye çıkar.Bu katmanda bunan ozon tabakası Güneşten gelen mor ötesi ışınları soğurarak dünyadaki canlıları zararlı etkenlerden korur.

C. Mezosfer Bu katman yaklaşık 35-45 km kalınlığındadır. Stratosferin bitimi mezosferin

başlangıcı olan bölgede sıcaklık tekrar azalmaya başlar. Mezosferin bitiminde sıcaklık -100 0C’ye düşer.

500

D. Termosfer Yeryüzünden başlayarak yaklaşık 80 km’den daha üstte bulunan bölgeye

termosfer adı verilir. Mezosferin bitişi ile sıcaklık yeniden yükselmeye başlar. Güneşin etkinliğine göre 400 0C – 1800 0C arasında değişir. Termosfer yaklaşık olarak 800 – 900 km kalınlığındadır.

Bu katmanın bitiminde sıcaklık Güneşin etkinliğine göre 0 dereceye düşebilir. Yani bu bölgede sıcaklık bakımından bir düzensizlik vardır. Termosferin üst katmanlarına doğru (yaklaşık 600 km) iyonlaşmış gazlar görülür. Bu yüzden iyonların bulunduğu bölgeye iyonosfer denir. Hava kürede bulunan gazlar

Ortalama 1000 km kalınlığında kabul edilen Hava kürenin (Atmosferin) yerden itibaren ilk 100 km sinde %78 azot, %21 oksijen, %1 karbondioksit, su buharı, ozon, argon, klipton, ksenon, helyum, hidrojen gibi gazlar ayrıca is ve toz tanecikleri bulunur BİYOSFER (YERKÜRE)

Biyosfer canlıların yaşadığı yüzeye denir. kalınlığı 16-20km olarak değişiklik

gösterir. Yerküre yada yerkabuğu olarak adlandırılmıştır. Biyosferde 10.000 metreye kadar ulaşan kesimlere kadar bakteri, mantar sporları bulundu. 6700 metreye kadar olan yükseklikleri ise kara hayvanları hayatlarını sürdürmektedir. 5000 metreye kadar kapsayan bölümlerde ise deniz canlıları bulunur.

Dünya üzerinde yaşayan tüm canlıları kapsayan alana biyosfer denir.

501

Biyosferde yaşam canlılar için farklılık gösterir. Isı, sıvı gibi durumlardan dolayı tüm şartlar altında yaşamlarını devam ettirebilirler. Biyosferde yaşayan canlılar türlerine göre belli bir derinliğe kadar ulaşırlar. YAPISI

Yeryuvarlağı, iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bunlara geosfer adı verilir. Geosferlerin yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır. A. YERKABUĞU

Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır. Yerküre’nin en hafif ve en ince tabakasıdır. Yeryüzünden itibaren ortalama 33 km derinliğe kadar uzanır. Yerkabuğu, bileşimleri ve yoğunlukları birbirinden farklı iki tabakadan oluşur. 1. Granitik Kabuk (Sial)

Bileşiminde silisyum ve alüminyum olduğundan bu ismi almıştır. Yoğunluğu 2,7 – 2,8 gr/cm3 tür. Katı halde bulunur. Kalınlığı okyanus tabanlarında az iken, kıta tabanlarında fazladır. 2. Bazaltik Kabuk (Sima)

Bileşiminde silisyum ve magnezyum olduğundan bu ismi almıştır. Yoğunluğu 3 gr/cm3 dolayındadır. Sial’in tersine okyanus tabanlarında kalınlaşır, kıta tabanlarında incelir. B. MANTO

Yer çekirdeğinin örtüsü durumunda olduğundan bu ad verilmiştir. Astenosfer adı da verilir. Yerküre’nin yaklaşık 33 km ile 2900 km derinlikleri arasında yer alır. Yoğunluğu yerkabuğuna oranla daha fazladır. (5 – 6 gr/cm3) Mantonun üst kısmındaki maddeler plastik (bilgi yelpazesi.net) özelliği gösterir. Sıvı haldeki manto malzemesine mağma denir. Mağma adı verilen akışkan manto volkan, deprem gibi olayların oluşmasına neden olan bir tabakadır. Mantonun sıcaklığı 1200 °C yi bulmaktadır. Manto, yeryuvarlağı hacminin % 80'ini kaplamaktadır. C. ÇEKİRDEK

En kalın ve ağır olan katmandır. Barisfer adı da verilir. Mantonun altında başlar ve Dünya’nın merkezine kadar uzanır. Kalınlığı 3478 km dir. Yoğunluğu 10 gr/cm3 olan ve sıvı halde bulunan üst kısmına dış çekirdek denir. Bunun altında, yoğunluğu 13gr/cm3 olan ve katı halde bulunan iç çekirdek vardır. Dünya’nın merkezinde sıcaklık 4500 – 5000 °C yi bulmaktadır. Dünyamız Samanyolu Galaksisi'ndeki yıldız sistemlerinden güneş sisteminde yer alır. COĞRAFYA BİLİMİNİN İLKELERİ :

Her bilim dalının olduğu gibi coğrafyanın da kendine özgü metot ve ilkeleri bulunmaktadır. Coğrafya bir olayı incelerken şu ilkelerden yararlanmaktadır. Bu ilkeler şunlardır 1. Nedensellik İlkesi : Coğrafi olayların araştırılması sırasında olayların nedenleri sorulmakta ve bunlara yanıtlar aranmaktadır. Örneğin Yağmur nasıl yağmaktadır ? , Depreme neden olan faktörler nelerdir ?

502

2. Dağılış İlkesi : Coğrafi olayların yeryüzündeki dağılımı incelenmektedir. Coğrafyacı bir olayın sadece nedenini araştırmakla kalmaz bu olayın yeryüzü genelinde dağılımını da incelemektedir. Yukarıda sorulan soruları coğrafyacı şöyle devam eder ; Yağmurun ülkemizdeki coğrafi (bilgi yelpazesi.net) dağılımı nasıldır ? Türkiye'de depremler hangi sahalarda daha fazladır ? :Dağılış ilkesi sadece coğrafya ya haz bir özelliktir. 3. Karşılıklı İlgi İlkesi: Coğrafi olayların birbirleri ile olan bağlantıları da incelenmektedir. Örneğin Yağışın basınçla , sıcaklığın Güneş ışınlarının düşme açısı ile olan ilişkisi ya da Dağlık ve engebelik alanların nüfus ve yerleşme üzerindeki etkileri de incelenmektedir. COĞRAFYA BİLİMİNİN YARARLANDIĞI DİĞER BİLİM DALLARI 1. Astronomi : Uzay bilimi 2. Jeoloji : Yer Bilimi 3. Jeofizik : Dünyanın iç yapısının inceleyen bilim dalı 4. Hidroloji : Sular bilimi 5. Meteoroloji: Atmosfer olaylarını inceleyen bilim dalı 6. Kartografya :Harita bilimi 7. Zooloji : Hayvan bilimi 8. Botanik : Bitki bilimi 9. Antropoloji : İnsan bilimi 10.Etnoloji : İnsan ırklarını inceleyen bilim dalı 11.Sosyoloji : Toplum inceleyen bilim dalı 12.Demografi : Nüfus bilimi

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ

Coğrafya incelemiş olduğu konuları göre iki bölüme ayrılmaktadır: 1. GENEL COĞRAFYA A. Fiziki Coğrafya a) Jeomorfoloji b) Klimatoloji c) Biyocoğrafya d) Hidrografyayaya B. Beşeri Coğrafya C. Ekonomik Coğrafya 2. YEREL COĞRAFYA A) Bölge Coğrafyası B) Ülke Coğrafyası C) Kıta coğrafyası 1. GENEL COĞRAFYA : Fiziki beşeri ve ekonomik olayların yeryüzünün tamamında ayrı ayrı ele almaktadır. Olayların meydana geliş nedenleri ve dağılışları incelenmektedir. Gözlem ve karşılaştırma yapılarak olaylar bir sınıflandırmaya

503

çalışmaktadır. Genel coğrafya incelemiş olduğu konular bakımından üç bölüme ayrılmaktadır. A) FİZİKİ COĞRAFYA : Yüzey şekilleri başta olmak üzere okyanuslar denizler göller ve akarsular gibi su küreyi oluşturan unsurlar da inceleme alanına girmektedir. Fiziki coğrafya denizlince yeryüzünün dış görünümü aklımıza gelmelidir. -Jeomorfoloji ( Yüzey şekilleri bilimi ) : Yeryüzü şekillerinin oluşumlarını araştırır. bunları sınıflandırır. Örneğin Depremlerin meydana gelmesi . akarsuların oluşturmuş olduğu şekiller , buzul ve rüzgarların meydana getirdiği yer şekilleri jeomorfolojinin inceleme alanına girmektedir. -Klimatoloji( İklim Bilgisi ): Yeryüzündeki iklim tiplerini ve bu iklim tiplerinin coğrafi dağılımını incelemektedir. Örnek vermek gerekirse Tropikal iklimi meydana getiren şartlar ve bu iklimin görüldüğü yerler klimatoloji biliminin kapsamı alanına girmektedir. -Biyocoğrafya ( Canlılar coğrafyası ) : İnsan hariç yeryüzündeki diğer canlıların ( hayvan ve bitki ) coğrafi dağılışını ve bu bu dağılışı etkileyen fiziki şartları incelemektedir. Örneğin küçük baş hayvanların dağılım alanları ve bu dağılımda etkili olan iklim koşulları ve yer şekillerinin etkisi biyocoğrafyanın konusudur. -Hidrografya ( sular coğrafyası ) : Denizler , göller, akarsular ile yeraltı sularının özelliklerini inceler dağılışlarını açıklar . B) BEŞERİ COĞRAFYA: Yeryüzündeki insan topluluklarının doğal ortamla olan ilişkilerini incelemektedir. İnsanlara ait tüm özellikler beşeri coğrafyanın konusu içerisinde yer almaktadır. Örneğin İnsanların sayısı , yıldan yıla değişimi bu değişimde etkili olan faktörler , İnsanların yaş cinsiyet , medeni durum, çalışma koşulları , eğitim seviyesi gibi özellikleri beşeri coğrafyanın kapsamı içerisinde yer almaktadır . C) EKONOMİK COĞRAFYA :İnsanların yapmış olduğu faaliyetler ekonomik coğrafyanın kapsamı içerisinde yer almaktadır. Tarımı etkileyen şartlar , tarım ürünlerinin yetişme şartları , tarım ürünlerinin coğrafi dağılışı yine aynı sanayi , ulaşım, ticaret ve turizmi etkileyen olaylar da ekonomik coğrafyanın kapsamı içerisinde yer almaktadır. 2. YEREL COĞRAFYA : Genel coğrafyanın incelemiş olduğu tüm konular yerel coğrafyanın konuları arasında yer almaktadır. Ancak yerel coğrafya olayları incelerken bir sınır belirtmektedir ve olayları daha dar bir çerçeve de incelemektedir. Örneğin rüzgar oluşumuna neden olan faktörler genel coğrafyanın klimatoloji biliminin kapsamı içerisindedir. Ancak Türkiye'de etkili olan rüzgarlar yerel rüzgarlar yerel coğrafyanın konusuna girer.

504

COĞRAFYA BİLİMİNİN TARİHİ 1.ESKİ ÇAĞ'DA COĞRAFYA

Bu çağda coğrafya, basit birtakım harita çizim denemeleri ile başlamıştır. Bu denemeler, Dünya'nın hayal edilmeye çalışılan biçiminin, kaba çizgilerle çizimi şeklinde ifade edilmesine yönelik girişimlerdir. Bu tür basit coğrafî düşüncelerin oluşmaya başladığı ilk kültürel bölgelerin, aynı zamanda da en eski yerleşme bölgelerinden olan, Eski Mısır ve Mezopotamya kültürel bölgeleri olarak kabul edilir. Bu bölgeler, Nil ve Fırat-Dicle gibi akarsuların sağladığı yaşama kolaylıkları nedeniyle, Dünya'nın yerleşmeye uygun en eski yerleşme bölgeleri dir. Bu nedenle de, söz konusu bölgelerdeki kültürel gelişmeler, daha erken başlamıştır. Bu eski kültürel bölgelere, bütün Eski Çağ Akdeniz havzası kıyı yerleşme bölgeleri de dahildir.Akdeniz havzası ve Mezopotamya Eski Çağ devletlerinde, giderek oluşmaya başlamış basit bilimsel düşüncelerde, coğrafî bilgilerin bulunduğuna tanık oluruz. Örneğin, bugüne kadar ele geçmiş olan en eski coğrafî belge, M.Ö. 2400 ya da 2700 yıllarında Babilliler tarafından, Babil'de yapıldığı kabul edilen bir harita taslağıdır. Kilden yapılarak, üzerine harita çizildikten sonra Güneş'te kurutulan, bir tablet üzerine çizilmiştir

Eski Çağ’da Yer = Dünya bilgisi ya da bir diğer ifade ile coğrafî görüşler mitolojik (efsanelerle ilgili) ve mistik (dinî kabul edilen, fakat çağdaş anlamda dini olmayan davranışlar) esaslara dayanıyordu. Örneğin, Mezopotamya toplumlarındaki bilge kişilere göre Dünya, gök aleminin yere yansımış bir gölgesi, yanı aksı olarak düşünülüyordu. Şekli ise, Dicle üzerinde yüzen: (yüzdürülen) bir küfe nin (yük ve insan taşıyan bir çeşit tekne şeklinde sepet), tersine döndürülmüş şekline benzetiliyordu. Küfe biçimindeki Dünya'yı, çepeçevre acı su denizler inin kuşattığı sanılıyordu. Bunlar, kuşkusuz tuzlu su denizleri idi ve görüş, pek de yanlış değildi. Gerçi mitolojik ve mistik düşüncelere (olayların nedenlerini efsanevî ve dini esaslarda arayan felsefî yaklaşım) dayanmakla birlikte, yine de bu tür görüşlerin, coğrafi bazı yönleri bulunduğu kuşkusuzdur. Çünkü Eski Çağ insanları bile, Dünya'nın biçiminin neye benzediği, çevresinde neler bulunduğu gibi konularda görüşler ileri sürmüşler ve yorumlar yapmışlardı. Bu merak ve düşünceler, Mezopotamya toplumlarının (Sümerler Akadlar ve Asurlular), hem birbirlerini ve hem de Elamlar, Hititler, Fenikeliler ve Mısırlılar gibi çevre toplumları da tanıyabilmişlerdi. Hatta Doğu Akdeniz kıyısı Eski Çağ devletlerinden olan denizci Fenikeliler ve Kuzeybatı Afrika devletlerinden olan Kartacalılar denizciliğin sağladığı avantajlar nedeniyle, ticarî amaçlara yönelik faaliyetler sonucu( Endülüs (bugünkü İspanya), Büyük Britanya adaları, Kızıldeniz kıyıları, Ege ve Karadeniz kıyı yerleşmelerine kadar seferler düzenliyordu. Anlaşılıyor ki, Eski Çağ Akdeniz kültür bölgesi toplumları, sınırlı da olsa birbirlerinin ülkesini tanıyabilmişlerdi. Özellikle Makedonya kralı İskender Devri'nde (M.Ö. 356–323), Akdeniz havzası çevresi toplumlarının algılayabildiği coğrafî yeryüzünün sınırları, daha da genişlemişti. Savaş amaçlı seferler ve çıkılan bazı tanıma amaçlı geziler, daha önce az da olsa öğrenilmiş bulunulan Akdeniz dünyası na ek olarak, Hint Yarımadası Arap Yarımadası, Suriye, Orta Asya ve Batı Avrupa gibi geniş bölgelerin, sınırlı da olsa, tanınmasını sağlamıştı. Dolayısıyla düşünürlerde, bu bölgeler hakkında, coğrafî bazı yüzeysel bilgiler oluşmaya başlamıştı.Hem ulaşım şartlarının nispeten iyileştirilmesi ve

505

hem de işgaller yolu ile yeni ülkeler ele geçirilmesi gibi nedenlerle, Roma İmparatorluğu Devri'nde, bilinen yeryüzünün sınırları, daha önceki devrelere göre büyük ölçüde genişlemiştir. Örneğin bu devrede; İskandinavya Yarımadası, Ekvatoral Afrika, Gine Körfezi kıyıları ve Kanarya Adalarından; doğuda Çin'e kadar uzanan Kuzey Yarımküresi, artık Roma devri insanları tarafından ana çizgileri ile öğrenilmiş bulunuyordu.Roma Devri'nin en önemli coğrafî kaynakları, Roma ordusunun istihkâm sınıfı tarafından hazırlanan, yol haritalarıdır. Bu haritalarda, sefer yapılacak bölgeye giderken ordu birliklerinin geçeceği yol güzergâhtan, bu güzergâhlar boyunca su ve gıda maddesi sağlanabilecek konumlar: konaklanabilecek yerler gösterilirdi. Haritalar yapılıp, açıklama kılavuzlarında bu tür bilgiler gösterildikten sonra ordu sefere çıkıyordu. Ayrıca, işgal edilerek imparatorluğa katılacak ülkeler, nüfus, ekonomik kaynaklar, su kaynaklan, yeryüzü şekilleri, ormanlar ve hayvancılık potansiyeli gibi coğrafî özellikleri yönünden de, önceden dikkatle inceleniyordu. Bu uygulama, Osmanlı İmparatorluğu yönetimince de yapılıyordu. Gerekli bilgiler ve doküman, sefere çıkmadan aylarca önce sağlanıyor; sefere, bundan sonra çıkılıyordu.Askerî amaçlarla da olsa, ordunun sefer yapacağı ve işgal edilecek bölgelerin yol durumu, su ve gıda maddesi imkânları gibi bilgilerin derlenmesi, coğrafî anlamda konum ve özelliklerinin belirlenmesi girişimi demektir. Dolayısıyla bu tür etütler, sınırlı da olsa, coğrafî düşüncenin gelişmesinde etkili olmuştur. Çünkü bu ilim, özellikle yerinde gözlem ve etütlerin sonuçlarım yorumlamaya dayanır.Eski Çağ'da coğrafya, daha çok matematik ilmi ve tarih ilmi bilgileri ile iç içe gelişimini sürdürmüştü. Bağımsız ve başlı başına coğrafya eserleri oluşturulması yerine, düşünür ve gezginler eserlerinde tarih, coğrafya ve matematikle ilgili bilgileri, bir arada belirlemiş ve işlemişlerdir. Ancak bu yaklaşım, yine de coğrafya ilminin gelişmesine büyük katkılar yapmıştır.

Gerçekten de bu katkılar, bugünkü çağdaş coğrafya ilminde de bilim dalı, bilim alanları olarak incelenen, başlıca şu coğrafya bilim alanlarının oluşmasını sağlamıştır:

1. Matematik Coğrafya 2. Kartoğrafya 3. Bölgesel Coğrafya 4. Ülkeler Coğrafyası Bu ilimlerin temelleri, aynı zamanda birer tarihçi, coğrafyacı ve matematikçi

sayılan, Eski Çağ düşünürleri (filozof) tarafından atılmıştır. Bu çağ filozoflarının en fazla üzerinde durdukları, düşündükleri, gözleme almaya çalıştıkları fenomenler (olay ve olgular) arasında, birçok coğrafî bilimsel konu da bulunduğu göze çarpar.

Eski Çağ düşünürlerinin, dikkatle üzerinde durdukları, bazı gözlem ve hesaplamalar yaparak görüş belirttikleri coğrafî düşüncelerin bir kısmı şunlardır: 1. Dünya'nın biçimi ve boyutları 2. Paralel ve meridyen daireleri 3.Dünya'nın çevre uzunluğunun hesaplanması 4.Coğrafî koordinatların hesaplanması 5.Yönlerin belirlenmesi