0 1$2$ 3 04 5 6mieaoi.ir/article-1-183-fa.pdf · 0 1$2$ 3 " 04 5 6 &'() : ? : &> 9< =%8 &'() : ;: ./ 9 7 8 1 6@1a b c 3 # a $ d * $+! $ ) $ % & ' ( ! " # 4 %

120- 93صفحه -1394پاييز، دهمزدواترويجي اقتصاد و بانكداري اسالمي، شماره –فصلنامه علمي

اخالق در نظام هاي اقتصادي سرمايه داري، سوسياليستي و اسالم

17/8/1394:تاريخ پذيرش 20/6/1394: تاريخ دريافت

∗∗∗∗دكترحسن خداويسي

∗∗∗∗∗∗∗∗احمد عزتي شورگلي

چكيدهادامـه ايـن . روزافزوني پيدا كرده اسـت ها توجهاقتصادي ميان كشوربا سرعت فعلي جهاني شدن، روابط

براي اين كه يك كشور بتواند رفاه مردم را . تحول بزرگ جهاني نيازمند يك فضاي پر امن و آرامش استتأمين كند و همچنين سيستم اقتصادي يك كشور سالم كار كند، داشتن اخـالق اقتصـادي يـك شـرط

پيش از آن كـه اقتصـاد . معموال با افراط و تفريط دست به گريبان بوده است جامعة بشري .اساسي استدر آيد، مسائل اقتصادي به عنوان شعبه اي از علم اخالق تـدريس مـي مدرن امروزي به صورت يك علم

اي كه بسياري از صاحبنظران كوشيدند بكلـي اما پس از آن به تدريج از اخالق فاصله گرفت به گونه. شدبتـدريج . زيادي براي جامعة انساني در برداشت زيانهايد را از اخالق و دين جدا نمايند كه اين امر اقتصا

برخي اقتصاددانان مانند كينز ، رابينسون ، سرافا ، ميردال، شومپيتر و هايك جدايي اقتصاد از اخـالق را اي به اخالق اقتصادي در اروپـا هاي اخير گرايش تازهاز همين روست كه در دهه. 1مورد انتقاد قرار دادند

مريكا ايجاد شده است و اين را بايد به فال نيك گرفت اما اين خـوف وجـود دارد كـه گـرايش جديـد آو نظـام ليبـرال سـرمايه ، علت اين هم روشن اسـت . گيردبشكل سودطلبي بيشتر به سمت و سوي اخالق

اين در حالي اسـت . كماالت واقعي او داشته باشدتواند تفسير درستي از انسان و نميو كمونيستي داريبا توجـه بـه .هاي اخالقي آميخته استهاي وسيع اقتصادي خود را با ارزشكه اسالم از همان ابتدا آموزه

اين كه، يكي از معضالت اساسي علم اقتصاد فعلي و رايج جهان، مشكالت اخالقي موجـود در درون ايـن ه به اين كه پايه و اساس اقتصاد اسالمي بـر اخـالق و احكـام و قـوانين هاي اقتصادي است و با توجنظام

ديني استوار است، بنابراين يك ضرورت اساسي است كه مشكالت اخالقـي دو نظـام مـذكور را در درون الزم به ذكر است، كه روش تحقيق به كارگرفته شده در اين مقالـه . نظام اقتصاد اسالمي به چالش كشيد

.توصيفي استمبتني بر روش

اخالق در اقتصاد، سرمايه داري، سوسياليستي، اقتصاد اسالمي: واژگان كليدي JEL P10, B14, P41:طبقه بندي

[email protected]اروميهدانشيار اقتصاد، دانشگاه ∗

…….....…[email protected] )نويسنده مسئول(كارشناس ارشد اقتصاد، دانشگاه اروميه ∗∗

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1

http://mieaoi.ir/article-1-183-fa.html


94

مقدمه اما با توجه به ايـن . اي به خود گرفته استهاي اقتصادي از دو قرن پيش سرعت فزايندهپيشرفت

هاي اخالقي كنار گذاشته شده، بر زندگي كه در اين رشد رو به فزاينده اقتصادي، اخالق و جنبهاما براي حل مسائل اخالقي و اجتماعي در سـال . ها لطمه بزرگي وارد شده استاجتماعي انسان

را به عنـوان دو ) هاي اجتماعياخالق در كار و مسئوليت(هاي اخير، كشورهاي پيشرفته صنعتياي اقتصادي بايستي درستكار، معتمد هدر فعاليت. اندعامل مهم در توسعه اقتصادي مطرح كرده

و در ارتباط با كشورهاي ديگر، كمك به مردم كشورهاي ديگر نوعي ايثار و انتقـال . و منصف بوددر . آيد كه قطعا بر مناسبات اقتصادي بين كشورها هم تاثيرگـذار اسـت يك طرفه به حساب مي

هاي اقتصادي، مشكالت اخالقي نظام اين مقاله، اساسا با بررسي ارتباط ميان اخالق و اقتصاد درهـاي هاي اقتصادي در نظر گرفته و در اين صورت به بررسي نظـام را به عنوان يك انتقاد به نظام

پردازيم، سپس با توجه به ويژگي خاص اقتصاد اسالمي كه از قرآن و سـنت نشـات اقتصادي مي-داري ميسوسياليستي و سرمايه گرفته سعي بر رفع ايرادات اخالقي موجود در دو نظام اقتصاد

در ادامه و در بخـش دوم اهميـت اخـالق در . اين مقاله از پنج بخش تشكيل شده است. پردازيم-شود و در بخش سوم انتقادات اخالقي دو نظام اقتصادي مذكور مطـرح مـي اقتصاد بررسي مي

-اد اسالمي بحث مـي شود و در بخش چهارم چگونگي رفع اين ايرادات و انتقادات در نظام اقتص

.رسيمو در بخش آخر با توجه به مباحث ارائه شده به نتيجه گيري كلي مي. شود

اهميت اخالق در اقتصاد . 1

همراه با جهاني شدن و توسعه اقتصادي كشورها، اخالق اقتصادي، اهميت بي چون و چرائي بـه نين براي رسـيدن بـه يـك براي رسيدن به يك جامعه سالم و متعادل و همچ. خود گرفته است

. هاي اخالقي و اجتماعي شرط اساسي است كه بايستي در جامعه حاكم باشدارزش توسعه پايداراخالق در عام، يك مجموعه از اصول، به منظور تشخيص يك چيز خـوب و درسـت از يـك

فوگل و .1از لحاظ كاربردي بسيار ايستا است) عمومي(اين تعريف مرسوم . چيز بد و اشتباه است2پاورز،

اخالق عبـارت . اندداده ارائه بسيار ساده و در عين حال بسيار پويا را يك تعريف كاربردي

1. Don HELLRIGEL and john W.SLOCUM,Jr (1986)

2. vogel and powers

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1


1394 پاييز ،دهمازدوترويجي اقتصاد و بانكداري اسالمي، شماره –فصلنامه علمي

95

-آن چيزهايي رفاه انسان را تشكيل داده و براي تشـويق دهد چهاست از روندي كه تشخيص مي .1شود گرفته بايستي تصميمي وچه است الزم رفتاري چه دهدكهمي توضيح ها

.بخشـد هاي اقتصادي نظم ميها، به فعاليتوامع، در كنار كمك به تحقق عادتاخالق در جمعتبر ندانـد ودر اخالق بايستي بر اقتـصاد غالب باشد و همچنين بايستي اقتـصاد نيز اخالق را نا

افـراد زيــادي معتقـد هسـتند كـه . توان هيچ يك را از ديگـري جـدا نگـه داشـت حقيقت نميمشـكل اساسـي بـين . در جهان نشأت گرفته از مسائل اقتصادي اسـت مشكالت اخالقي موجود

اين مشكل صرفا مشكل نظري نيست بلكه يـك . هاي اخالقي بسيار پيچيده استاقتصاد و ارزشاخالق در كار نشان دهنـده ارتبـاط تنگاتنـگ و نزديـك بـين اخـالق و . مشكل عملي نيز هست

ي است كه به بررسي درست بـودن امكانـات در حقيقت اخالق در كار يك سيستم. اقتصاد استبنابراين با هدف رسيدن به اهداف اقتصادي، اخـالق . پردازدتوليد شده در دنياي كسب و كار مي

هر نظام اقتصادي كـه بخواهـد . به عنوان يك وسيله نامربوط مورد سوء استفاده قرار گرفته استدامه دهد به طور يقـين بـا تزلـزل مواجـه و وجدان به فعاليتش ا در نبود قوانين حقوقي، اخالقي

چه در روابط اقتصادي، قـوانين چنان .فروپاشي آن نظام خواهد انجاميد خواهد شد و در نهايت به. شـود اخالقي مورد توجه قرار نگيرد در اين صورت، در زندگي اجتماعي قوانين جنگل حاكم مي

هـاي اخالقـي ارزش2.ائي داشته باشـد بايستي اقتصاد، براي رسيدن به اهداف اخالقي، نقش بسزقوانين اخالقـي مـرتبط بـا چهچنان. عالوه بر قوانين اقتصادي با ساير قوانين نيز در ارتباط است

هاي اخالقـي هم ارزش. نخواهد كرد هاي اقتصادي معنايي پيدااقتصاد وجود نداشته باشد، ارزش-يابند و با هم همكـاري مـي تطبيق مي هاي انسان با همهاي اقتصادي بر اساس نيازو هم ارزش

اي كـه بـين تئـوري و رابطـه 3.دهـد مبنائي را تشكيل مـي كنند و هر كدام براي ديگري پايه و نيز ما بـين اقتصـاد و اخـالق وجـود ايكاربردش و همچنين علم و هنر وجود دارد چنين رابطه

-سيدن به برتـري اقتصـادي مـي اي براي رهاي صنعتي اهميت بيش از اندازهامروزه كشور. دارد

امـا از 4.انـد هاي اخالقي اهميت خـود را از دسـت داده دهند و همين علت باعث شده كه ارزشهاي مختلف در اقتصاد نقش اخـالق در اقتصـاد را پـر رنـگ طرفي حفظ تعادل در منافع گروه

آزادي بـازار و هـايي هـم چـون آزادي شخصـي، در اقتصاد، اخالق بـر اسـاس ارزش 5.كرده استدر حقيقت اخالق يك موضوع بر پايه اعتمـاد . هاي ذينفع بر پا شده استدر برابر گروه مسئوليت

1. Iwao TAKA (1997), pp 99-158

2. LU xiaoue (1998)

3.Thomas I.WHTE (1993)

4.Peter J.DEAN (1997)

5. ARTHUR A. Thompson,William E.fulmer and A.j.strickland (1992)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



96

ها بايستي به همديگر اعتمـاد داشـته باشـند و بـه منـافع همـديگر احتـرام است و تمامي كشور1. بگذارند

هاي اقتصاديايرادات اخالقي در نظام .2

. هاي اقتصادي پرداخـت و اقتصاد بايستي به تفكيك انواع نظامبراي درك رابطه بين اخالق هـاي اقتصـادي وارد خواهـد شـد، براي اين كه با توجه به اصول اخالقي، ايراداتي كـه بـه نظـام

داري و سوسياليسـم مستند و معتبر باشند، الزم است كه ابتدا به بررسي نظـام اقتصـاد سـرمايه .بپردازيم

داري نظام اقتصاد سرمايهايرادات اخالقي . 1-2

داريكاركرد نظام اقتصاد سرمايه. 1-1-2

-داري، عوامل اقتصادي تحت تملك اين سيستم اقتصادي قرار مياساسا در نظام اقتصاد سرمايه

شود، و درآمد اقتصادي بـين عوامـل گيرد، نتيجتا چگونگي و مقدار توليد توسط بازار تعيين ميايـن نظـام . شناخت ذات و اسـاس ايـن سيسـتم كـار آسـاني نيسـت . شوداقتصادي تقسيم مي

ريـزي اقتصادي چه در هنگام ظهور و تولدش و چه با توجه به عملكردش، بـدون اهـداف برنامـه بشـر بـه طـور ذاتـي ) 1:(فرض استوار است 2داري كالسيك بر نظام اقتصاد سرمايه2. شده است

بايستي دخالت و نقـش دولـت ) 2.(ان را درك كنداين توانائي را دارد كه بتواند نظم طبيعي جه .در اقتصاد محدود باشد

مالكيت خصوصي. 1-1-1-2

هيچ كدام به اندازه مالكيت خصوصـي اهميـت داريدر ميان عناصر تشكيل دهنده نظام سرمايهامـا مالكيـت بـه . شـود مالكيت خصوصي به طور اغلب در عام به مالكيت زمين گفتـه مـي . ندارد

داشتن يك دارائي و حق استفاده از آن دارايي اسـت و تـا زمـاني كـه دولـت از مالكيـت معناي 3.كند، حداكثر سود اقتصادي، تأمين كننده حداكثر رفاه اجتماعي استخصوصي حمايت مي

1. GERALD.F.cavangh (1990)

2. Engine yildirim ve Mehmet duman (1998)

3. Mitsuhiro umezu (1996)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



97

مشوق هاي اقتصادي .3-1-1-2مـاركس همانطور كه . در حقيقت وجود انگيزه سود اقتصادي موتور محرك نظام اقتصادي است

بيان كرده است زماني كه هيچ مانعي در راه نباشد و فرد احساس كنـد بـا تـالش الزم بـه 1لرنردر . هدفش خواهد رسيد، ذهن و انرژي انسان در اين حالت به بهترين شكل عمـل خواهـد كـرد

باشـد و همچنـين دار به طور منطقي به دنبال كسـب و كـار مـي داري، سرمايهيك نظام سرمايهو از . هـاي جديـد بـراي بدسـت آوردن سـود بيشتراسـت به دنبال جايگزين كردن روشهميشه

دار داري، سـرمايه به طوري كه در يك نظام سرمايه. وري بيشتر هم استطرفي نيز به دنبال بهره .كندوري به صورت غير انتفاعي كار نميهيچ وقت با هدف بهره

سيستم بازار آزاد. 3-2-1-2

هايي هستند كه افراد بـدون مقـررات خـارجي بـه مبادلـه و داد و هاي آزاد، بازاردر حقيقت بازارهم خريـداران، . شودها با توجه به عرضه و تقاضا مشخص ميقيمت در اين بازار. پردازندستد مي

اگـر بـراي يـك . كننـد هم فروشندگان با مشاهده و درس گرفتن از اشتباهات، تجربه كسب مـي در آن صـورت قيمـت آن كـاال بـيش از . اندازه تقاضا وجود داشته باشـد كاالي مشخص بيش از

-و بر عكس هر چه عرضه يك كاال بيشتر باشد قيمتش كـاهش مـي . اندازه افزايش خواهد يافت

در . (يابديابد و در نتيجه سود كمتري نصيب فروشنده شده و رقابت بين فروشندگان افزايش ميروند طبيعـي بـازار فرصـتي ) لت و يا انحصار گر ايجاد نشودصورتي كه اين عدم تعادل توسط دو

كند و در صورتي كه به اندازه كافي تقاضا براي براي توليد كنندگان، براي رقابت با هم ايجاد ميكننـدگان در توليد. شودكاالها وجود داشته باشد انواع خدمات و كاالها براي خريداران عرضه مي

ليد، بايستي تصميم بگيرند كه چه چيزي را، چه گونه و در چه زماني داري، براي تونظام سرمايهدر ايـن . شـود مسير انتخاب، توليد، توزيع ومبادله توسط مصرف كننده مشخص مي. توليد كنند

توانند پولشـان را در هـر جهتـي كـه نظام با توجه به اين كه آزادي انتخاب وجود دارد مردم مي-رت عرضه، تقاضاي خود را بوجود آورده و توليد كننـدگان مـي در اين صو. بخواهند خرج كنند

هـاي سيستم بازار آزاد به طـور سـريع خواسـته 2.هاي توليدي خود را هدايت كنندتوانند شركتصورت منابع به سمت كاالهـاي سـود آور سـوق در اين. كندرا تأمين مي) تقاضاهايشان(مردم را هـاي جديـد در توليـدات و ارائـه راستفاده از تكنولوژيدر اين نظام هميشه سعي ب. شودداده مي

1. marx lerner

2. mchuch, Francis (1992)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



98

-كنندگان وجود دارد باعـث مـي ها و تقاضاي مصرفرقابتي كه در تأمين خواسته. خدمات است

ايـن سيسـتم افـرادي را كـه امكانـات مـالي و . شود كه توليدات و خدمات گوناگوني ارائه شـود . كندا تشويق ميهخدماتي در اختيار دارند را به استفاده از فرصت

آزادي اقتصادي و سياسي. 4-1-1-2

وظيفه دولـت . يكي از عناصر اصلي و الزم براي شكل گرفتن بازار آزاد، نبود قوانين دولتي است هاي داري يكي از ارزشطبق اصول سرمايه. هاي فردي استدر اين نظام حمايت كردن از آزادي

آزادي فردي ايـن اسـت كـه انسـان بـدون دخالـت در مفهوم . مهم و اساسي، آزادي فردي استدر نظـام 1.خواهـد بـه حقـوق خـود برسـد تواند تا هر حد و هر شكلي كه مـي حقوق ديگران مي

شود سه دليل اصلي وجـود داري، آزادي فردي توسط سيستم بازار آزاد ايجاد و فراهم ميسرمايهآزدي، اختيـار در انتخـاب، : (تنـد از بخشـد كـه عبار دارد كه به سيستم بازار آزاد مشروعيت مـي

به دليل اين كه در بازار آزاد تمامي مبـادالت، بـر اسـاس آزادي در ). تمايل انسان ها به پيشرفت 2.كندهاي فردي فراهم ميشود سيستم بازر آزاد، محيطي را براي ايجاد آزادياختيار انجام مي

داريمعايب نظام سرمايه. 1-2-2

3:معايب اين نظام در زير آمده است انگيزه سود اقتصادي. 1-1-2-2

داران و كننـدگان، صـاحبان دارائـي، سـهام به دليل اهميت بسيار زياد سود اقتصادي براي توليدتـرين ايـراد نظـام مهـم . شودناديده گرفته مي) همانند الودگي هوا(هاي اجتماعيمديران، هزينه

-شود اين بدان معناست كه اساسا نظام سـرمايه بيني ميكه باعث نزديكداري اين است سرمايه

مدت كار كند سودي بـرايش دار در افق بلندچه سرمايهمدت است و چنانداري، داراي افق كوتاهگـذاري كنـد در حقيقـت در اين حالت بايستي براي منفعت مردم جامعه سرمايه. نخواهد داشت

هاي اجتماعي انساني ناديـده گرفتـه مدت جنبهظر گرفتن افق كوتاهداري با در ندر نظام سرمايه4.شودمي

12. Cengiz ceylan (1998)

13. Yildirim-duman (1997)

14. mchugh (1992)

15. Lesterc.thurow (1996)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



99

توزيع نابرابر درآمد. 1-2-2-2

ها و تضـادهاي بزرگـي در نظـام تمايل بسيار زياد در افزايش قدرت و ثروت، باعث ايجاد اختالفهـاي واقعـي دستمزدكاهش (شود زماني كه آرزوها به واقعيات تبديل نمي. شودداري ميسرمايه

و راه موفقيت شناخته شده نيست، انسان هـا ) زماني كه مردم انتظار افزايش دستمزدها را دارندمتأسفانه دنياي امـروزي پـر از خألهـا و عـدم قطعيـت در رسـيدن بـه . شونددچار نااميدي مي

.ها استموفقيت

بيكاري و دستمزدهاي پائين. 2-2-2 -2

زماني كـه نيـروي كـار . آزاد در بازار، كاري بسيار سخت و دشوار است داري يك كارحفظ و نگهغير ماهر فراوان و بيكاري هم زياد باشد اين وضعيت بـه نفـع كـار فرمـا اسـت و در حـالتي كـه

-نيروي كار ماهر كمياب باشد تقاضا براي استخدام اين نيروي كار، باعث افزايش دستمزدها مـي

وي كار كمياب باشد و به علت پايين آمدن دستمزدها، نيـروي كـار زماني كه سرمايه از نير. شود-شود و بـه جهـت گذاري ازمسيرش منحرف ميبا كارفرما به توافق نرسد، در اين صورت سرمايه

هـاي نـابرابري : داري عبارتند از به طور خالصه معايب نظام سرمايه. كندهاي ديگر سوق پيدا مي .ها از همديگرحصارگرها، اسراف، استشمار و بيگانه شدن انساناعتمادي، ظهور اناقتصادي و بي

داريايرادات اخالقي نظام اقتصاد سرمايه .1-3-2

در اولـين ) 1727 – 1790م (2آدام اسـميت 1.داري استبر جهان، سرمايه تفكر اقتصادي غالب كاپيتاليسـم ثروت ملل به بررسي تفكـر ليبـرال و اصـول اساسـي و اصـلي مـدل اثر خود به نام

بـه ) تئـوري احساسـات اخالقـي (سيستم اقتصادي پرداخته است و در كتاب دوم خـود بـه نـام آدام اسميت با اين دو كتابش اخالق و اقتصاد را . بررسي اصول اساسي علم اخالق پرداخته است

-هتوان بر نظـام اقتصـاد سـرماي و از لحاظ اخالقي تنها توجيهي كه مي 3با هم تركيب كرده استها هماهنگ است كه خود آدام اسـميت نيـز است كه با ذات منطقي انسان داري عنوان كرد، اين

آدام اسـميت معتقـد اسـت كـه موفـق تـرين .هايش به اين مـورد اشـاره كـرده اسـت در نوشتهتواند خالقيت انسان را آشـكار سـازد، سيسـتم بـازار سيستمي كه مناسب ذات انسان است و مي

1. lester c thrurow (1996)

2. adam smith

3. Aydin yalcin (1991)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



100

داري، تبادل كاال و خدمات بر اساس رضايت طـرفين ام اسميت، در نظام سرمايهبه نظر آد 1.استگيري و حق انتخاب آزادانه مشتري تنهـا معيـار ارزش دهـي بـه مبادلـه تصميم. پذيردانجام مي

در ايـن سيسـتم، ميـزان . باشـد در سيستم بازار آزاد استفاده از زور و حيله ممنوع مـي . باشدمياز ايـن روي، . شـود هـا مشـخص مـي ها در جامعه، بـا ميـزان هوشـياري آن انسان) سود و ضرر(

از طـرف ديگـر بـه نظـر . اي مـي باشـد داري هم سيستم اخالقي و هم سيسـتم عادالنـه سرمايهكننـد كنند و هم كسـاني كـه ضـرر مـي داري هم كساني كه سود مي، در نظام سرمايه2تامسون

فعال، متفكر، مسئوليت پذير، منظم، عاقل و مـوثري هاي درست،سود كنندگان؛ آدم. وجود داردهاي بي حال، تنبل، كم عقل، بـي فايـده، بـي خيـال، نامناسـب و كنندگان؛ آدماما ضرر. هستند

داري، يك نظام اجتماعي است كه فضايل را تشـويق و نقـائص و نظام سرمايه. باشندناموثري مي 3.كندعادات بد را جريمه مي

داري، بـدليل دريافـت ارزش كلـي محصـول يت، تشويق در نظـام سـرمايه به نظر آدام اسمنظـام . باشـد يعني، جوايز قابل مشاركت نمـي . شودتوليدي، سبب فعاليت بيشتر توليد كننده مي

داري رفـاه در نظـام سـرمايه . كنـد داري، فعاليت بيشتر را تشويق و تنبلي را جريمـه مـي سرمايهداري، سـود هـر فـرد بر عكس سوسياليسم، در نظام سرمايه. باشدداراي توان بالقوه پيشرفت مي

4.باشدسود همان شخص ميداري، در تاريخ جامعه غرب، خمير مايه سيستم اقتصادي، فرهنگ و باور ديني نظام سرمايه

داري، دموكراسـي، در نظام سرمايه": نمايداين واقعيت را اين گونه بيان مي 5ماكس وبر. باشدمي 1919در حقيقت نام اثر معـروف او در سـال . "باشدحقوق محصول اخالق پروتستان ميعلوم و

داري بـه اخـالق يعني، ساختار معنوي سرمايه. باشدمي "دارياخالق پروتستان و روح سرمايه "داري و صنعتي شدن در انگلستان شـروع شـده و زيرا اولين توسعه سرمايه. پروتستان تكيه دارد

-از ديد وبر يكـي از، مهـم . 6هلند و بعدها به كشورهاي كاتوليك توسعه يافته است بعد به آلمان،

هـايي داري در اروپاي غربـي غنـاي باورهـاي پروتسـتان، ارزش ترين داليل بوجود آمدن سرمايهداري مـوارد از لحاظ اخالقي در نظام سرمايه. 7كنداست كه فعاليت و صرفه جويي را تشويق مي

1. Yildirim, duman (1997)

2. thomson

3. c. bradley, thompson (1993)

4. c .b , thompson (1993)

5. max weber

6. bryan s , turner (1991)

7. yildirim ,duman (1997)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



101

رتند از، بي خيالي، كه در اثر مالكيت شخصي به وجود آمده، و تنبلـي و تمايـل قابل اعتراض عباتر از همـه فاصـله گـرفتن از و مهم. هاي جنسي كه در اثر انباشت ثروت پديد آمده استبه لذت

و مـاكس ) 1790-1723(هاي آدام اسـميت امروزه جامعه غربي، از ايده. 1مقدسات و دين استتوسـعه سـريع تكنولـوژي زيـر سـاخت . ه بسيار زيـادي گرفتـه اسـت فاصل) 1920-1864( وبر

هـاي معنـوي تخريـب بوجـود داري را تخريب كرده و در مقياس بزرگ در ارزشسيستم سرمايهتالش براي بدست آوردن پـول، حـرص و طمـع، عالقـه بـه پولـدار شـدن، سـاختار . آورده است

ايـن وضـعيت . شـده اسـت "ريب اخالقـي تخ "و در نتيجه باعث . اجتماعي را از بين برده استداري نظم موجود در آزادي رقابت سرمايه. 2نتايج غم انگيزي براي جامعه غرب به بار آورده است

داري قبـل از هـر چيـز ترين موضوع براي سرمايهمهم. رسددر اكثر مواقع با استثمار به پايان ميكوتاه سخن ايـن . گرددباشت سرمايه مياين كار سبب ان. باشدافزايش سرمايه با سرعت زياد مي

سـرمايه "به عبارت ديگـر، . افزايش سرمايه راه را براي تباهي بشر باز نموده است 19كه از قرن داري، با دور شدن از هويت ترتيب داده شده اخالق پروتستاني به يك نگرش ماترياليستي تغيير

در نظـام . ند مرتبـه محـو شـده اسـت هاي معنوي و احساسات اخالقي بلتمام ارزش. كرده است-داري، با درنظر گرفتن اينكه در اين سيستم به طور وسيعي به منافع شخصي توجه مـي سرمايه

شود، نابرابري اجتماعي تشديد شده و حركـت رو بـه جلـوي جامعـه بـه دليـل از هـم پاشـيدن داري، تعيـين يهتـر از همـه ايـن كـه در سـرما مهم. 3شود سرمايه اجتماعي با مشكل مواجه مي

4. كنداين وضع را براي مشكالت اجتماعي هموار مي. شودهاي نهايي به افراد واگذار ميارزشدر ايـن . اجتماعي و رفتارهاي اخالقي قابليت سازگاري دارد هنجارهايداري با انواع سرمايه

دولـت در زيـرا دخالـت . طـرف باشـد هاي ارزشي بايـد بـي جوامع، دولت در مقابل تمام سيستمبـرخالف اروپـا كـه نظـام . 5منازعات مربوط به مشكالت اخالقي سبب افزايش فشار خواهد شـد

داري باعـث داري نتايج مطلوبي به بار آورده است در خـارج از از اروپـا گسـترش سـرمايه سرمايهاي همانند به هم ريختگـي وضـع اجتمـاعي، طبيعـت و مشـكالت بوجود آمدن مشكالت عديده

تايوان، هونـگ كنـگ، ( در كشورهاي حاشيه اقيانوس آرام، كشورهاي . شده است محيط زيستهـاي و ژاپن به همراه مدل ليبرال، باورهاي بودايي و كنفوسيوسي و نظـام ) سنگاپور، كره جنوبي

)1371(ماركس وبر ترجمه عبد المعبود انصاري . 1

2. mchugh (1992)

3. barray norman (1996)


5. erdoğan, mustafa (1996)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



102

داري با حركت در داخـل يـك مـدل اقتصـاد سـرمايه . ارزشي مختص خود را نيز به همراه دارندحتـي . اين مدل، ساختارهاي معنوي و ديني خود را هم حفظ كرده اسـت ليبرال ژاپن به همراه

هـاي انقالبـي كشـورهاي حاشـيه خود در اسـتراتژي "2000 2مگاترندز "در اثر 1جان نايسبيتاقيانوس آرام، باورهايي نظير بودا و كنفوسيسوس را به عنوان عامل محركي در جهـت پيشـرفت

ر جان نايسبيت، امروزه هـم اقتصـاد ژاپـن و هـم اقتصـاد برخالف تصو.3كندرو به جلو عنوان مياخالقـي كـه قـوانين سـخت بـا نتـايجي ( "دئونتولوژيك"ساير كشورهاي خاور دور يك اخالق

لـذا در آن . اي را از خود نشان نداده اسـت فوق العاده) كندها تحميل ميمستقل از افراد را به آنيي كه در وال استريت و بـورس لنـدن بوجـود آمـده هاهاي بسياري شبيه به آنكشورها رسوايي

. 4شودوجود داشته و امروزه هم ديده ميداري، با وجـود يـك انقـالب اخالقـي نتيجه اين كه، استفاده از فوايد مورد انتظار از سرمايه

جهت مسدود كردن مسير رو به استثمار بايستي يـك نسـل پرهيزكـار پـرورش . باشدممكن مي .با عدالت اجتماعي ممكن خواهد شد اين هم. بيابد

اخالق و سيستم اقتصاد سوسياليستي. 3-2

كاركرد يك سيستم اقتصاد سوسياليستي . 1-3-2

جدا نمودن سوسياليسم به . باشدمدل كالسيك سوسياليسم، يك سيستم اقتصادي درستي نميداري، سـرمايه هماننـد تفكـر . عنوان يك سيستم اقتصادي از يك سيستم سياسي مشكل اسـت

خواسـتار اسـتقالل، -1: هـا عبارتنـد از اين. باشدسوسياليسم هم باورهاي خاص خود را دارا ميسوسياليسم بـا سـه فـاكتور . 5رفاه-ايده خدمت -3تفكر اجتماعي و -2بدون نياز به ديگران

شناسـايي ريزي مركزيتوليد در مقياس صنعتي، مالكيت همگاني ماشين آالت توليدي و برنامه : باشنداين فاكتورها مانند موارد زير مي. 6شودمي

در . باشـد ترين شـكل توليـد، توليـد صـنعتي مـي مهم: توليد در مقياس صنعتي. 1-1-3-2 .شوند مقياس صنعتي فعاالن بزرگ توليدي از طريق قوانين سفت و سخت مركزي هدايت مي

1. john naisbitt

2. megatrends

3.cem kozlu (1995)


5. üstünel, besim (1994)

6. degeorge, richard, t (1992)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



103

هاي اساسي تشكيل دهنـده يكي از پايه: مالكيت عمومي ماشين آالت توليدي. 2-1-3-2هـاي وسـيع، كـه بـه داري كه مالكيت خصوصي و حق ارث اسـت، بـا بـي عـدالتي نظام سرمايه

مالكيـت عمـومي "شود، از طرف سوسياليسم رد شده و بـه جـاي آن اصـل استثمار منتهي مي . شودمطرح مي "براي ماشين آالت توليدي

زيـرا . باشدجايگاه نظام دولتي در سوسياليسم خيلي مهم مي :ريزي مركزيبرنامه. 3-1-3-2-گيـري مـي داري، قدرت مركزي تصـميم در سوسياليسم به جاي مكانيزم بازار آزاد نظام سرمايه

هـاي داري براي بـه حـداكثر رسـاندن سـود، تصـميم گيـري در حالي كه در نظام سرمايه. نمايدهاي توليـدي و مصـرفي تا انعكاسي در فعاليت گيردگذاري صورت ميمختلفي در سيستم قيمت

داشته باشد، در نظام سوسياليسم اين موضوع به طور كلي و يا در مقياس بزرگ از بـين رفتـه و يعني . جايگزين شده است "ريزي مركزيبرنامه "هاي به جاي آن با اتكا به نظام دولتي، مكانيزم

ريـزي بـه دليـل سيسـتم هـاي كـاري، برنامـه . شـود به ابعاد رقابتي بازار اجازه فعاليت داده نميهـاي مربـوط بـه ايـن اطالعـات در تصـميم گيـري . مركزي به مقدار زيادي اطالعـات نيـاز دارد

به عبارت ديگر، در سيستم سوسياليسـم . 1شودها به كار گرفته ميتخصيص و توليد و توزيع كاالحكومت و يا بخش عمومي ) كننده اطالعاتريزي شده، اداره از مركز، جمع آوري اقتصاد برنامه(

مالكيت دولتي از . در مورد چه چيزي، چه كسي و توليد به كدام قيمت، تصميم گيري مي كند . 2شودطرف حكومت كنترل مي

مزايا و معايب سيستم اقتصاد سوسياليستي . 3-3-2

:3مزاياي سيستم اقتصاد سوسياليستي به شرح ذيل هستند) الف-ريزي مركزي، سبب افزايش استخدام و امنيـت شـغلي مـي برنامه: نيروهاي انسانيبكارگيري -

.شود

.آيدتوليد زياد در سايه اقتصاد وسيع بوجود مي: توليد در مقياس وسيع -

.شودبه طور موثري بكار گرفته مي) سالمتي( اي و خدمات پايه) انرژي(خدمات عمومي -

1. üstünel, besim (1994)

2. mchugh (1992)

3. mchugh (1992)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



104

: 1شرح ذيل هستند معايب سيستم اقتصاد سوسياليستي به) ب-از طرف ديگـر در اقتصـاد . گرددبيكاري پنهان؛ بيكاري فراوان غالبا سبب استخدام زيادتر مي -

هاي برنامه

. شودريزي شده صنايع بزرگ سبب ايجاد موانعي در پيشرفت هاي تكنولوژيكي مي

.امكان انتخاب وجود ندارد -

هاها و انگيزهناكافي بودن تشويق -

.شودوري و بوروكراسي ميسبب كاهش بهره كنترل مركزي -

هاي روزافزون، افزايش بيكاري، حلي براي موضوعاتي نظير نابرابريسوسياليسم به عنوان راهها براي غلبه بـر ايـن مشـكالت به باور سوسياليست. بكار نگرفتن نيروي كار به وجود آمده است

انسـان "نـاي توليـد و ثـروت، يـك سـنگ ب : تواند يك انسـان جديـد بيافرينـد سوسياليسم ميبدليل اينكه سوسياليسم نتوانست آن انسان مورد نظر را ايجاد نمايد لذا . باشدمي "سوسياليستتجربه نشان داد كه عمال براي ايجاد انگيزه براي كار كردن در يـك مـدت طـوالني . ناموفق شد

نظـام . غيـر ممكـن اسـت در بخش اعظمي از مردم جامعه براي رسيدن بـه اهـداف اجتمـاعي، . 2سوسياليستي بسيار ضعيف عمل كرده، زيرا در جاهاي اشتباه كارهاي اشتباه انجام گرفته است

ايرادات اخالقي نظام اقتصادي سوسياليستي. 4-3-2

ها را بـراي رسـيدن بـه يـك دنيـاي هاي اقتصادي، سوسياليسم نتوانسته آرزوي انساندر زمينه-با تكيه بر تعريف ارزش افزوده متفـاوت از تعريـف نظـام سـرمايه . كندمنظم به واقعيت تبديل

-داري رابر طرف نكرده بلكه مسائلي مانند عدم تـامين نيـاز داري، نه تنها مشكالت نظام سرمايه

در سوسياليسم علي رغم مخالفـت بـا . هاي اساسي هم چون غذا و مسكن را هم دامن زده استرود در نظـام سوسياليسـم، دار مـي داري به جيب سـرمايه ايه، باز هم سودي كه در سرم"سود"

منافع حاصل شده از توليد به شكل كامال قانوني در اختيار صاحبان قدرت و طبقـات بـه وجـود اما بخش مهمي از ارزش افزوده، صرف مسابقات تسـليحاتي و تبليـغ . 3گيردآمده جديد قرار مي

ديگر با از بين رفتن حق مالكيت خصوصي و در اصل از طرف . رژيم در خارج از كشور شده استهاي آموزشي بر پايه مدينـه فاضـله و ها و شوق توليد عليرغم فعاليتبدليل از بين بردن استعداد

1.mchugh (1992)

2.mchugh (1992)

3.çağrici, mustafa (1991)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



105

تدابير امنيتي، به دليل ساختار خود اقتصاد، افت توليد را باعث شده و در نتيجـه ايـن وضـع در . استغرق شدن سوسياليسم نقش مهمي بازي كرده

ريـزان اجتمـاعي، در ها و برنامـه عقالنيت در سيستم سوسياليسم، صنفي متشكل از بروكرات-دولت، براي نظم، ارزش. نمايندگيري ميهاي انسان و يا احتياجات جامعه تصميممورد خواسته

. كنـد دهي و بقاي زندگي كارگران از نيروي فشاري بر اساس توزيـع رفـاه جديـد اسـتفاده مـي ليسم سيستمي است كه رفاه را از توليد كننده گرفته و بـراي توزيـع رفـاه در بـين قشـر سوسيا

اين سيستم، اخالق مبتني بـر قـدرت را . نمايدمحروم با نيروي جبر و سازماندهي شده اقدام ميها پايه گذاري باز هم، سوسياليسم بر پايه فرار از مسئوليت در برابر تشويق. دانداز درون خود مي

شوند لذا دليلي براي افزايش كـار نسـبت بـه ديگـران از آنجايي كه جوايز تقسيم مي. شده استيعنـي . باشـد در واقع، چيزي كه تشويق مي شود، كم كاري نسبت بـه ديگـران مـي . وجود ندارد

هاي سوسياليست، بر اساس تئورسين. نمايدسوسياليسم تنبلي را تشويق و پركاري را جريمه ميدر ايـن سيسـتم . ودي از رفاه در بين تمام مردم و به مقدار مساوي بايد تقسيم شـود مقدار محد

.1باشدسود يك فرد، ضرر فرد ديگر مياما در مقابل برخي مشكالت اخالقي، كور، كـر . تواند داشته باشدسوسياليسم نكات قوتي نيز مي

رزي، عـدم جوابگـويي بـر برانگيز در سوسياليسم، بطـور بـا يك ويژگي جنجال. ماندو ساكت ميتواند وابسته به شرايط مـادي متغيـر و در ارتبـاط بـه آن اخالق صرفا نمي. ايرادات اخالقي است

اخالق، يا به تحكم و يا به منافع طبقـه مـديريتي مشـروعيت بخشـيده و يـا بعـد از . باقي بماندمـديريتي و رسيدن طبقه پايين دست به قدرت، عصبانيت ايـن طبقـه در مقابـل تحكـم طبقـه

مهمتـر از همـه ايـن كـه در حالـت كلـي، . 2دهـد منافع آينده مظلومان را در آينـده نشـان مـي بيند كه مـنعكس كننـده درآمـد طبقـات سوسياليسم اخالق را به عنوان يك نوع ايدئولوژي مي

اخالق را مناسـب ماترياليسـم . به نظر سوسياليسم اصول اخالقي، مشموليت جهاني ندارند. استهـاي مـاكس و در چـالش . باشـد يخي دانسته و بر اساس موارد مادي و اقتصادي اسـتوار مـي تار

پـروري از جايگـاه مهمـي داري مفـاهيم اخالقـي نظيـر اسـتثمار و بيگانـه هوادارانش از سـرمايه . 3برخوردار است

1. c .b , thompson (1993)

2. lukes, steven (1998)

3. yildirim ,duman (1998)

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



106

. تواند خودش را از تاريخ، منطق، تئوري و واقعيت و اخـالق دور نگـه دارد سوسياليسم نميما، بطور عـام اخـالق ": 2كندبه اين موارد اشاره مي 1920، در كنگره كمسومول در سال 1لنين

اخالق، در حقيقت خدمتي است براي نابود كـردن . دانيمطبقه پرولتاريا مي خومان را تابع منافعاستثمار تا اين كه تمام كارگران، در يك جامعه جديد، در يك جامعه كمونيست دور هـم جمـع

در نظر يك كمونيست، ريشه هر نوع اخـالق، نظمـي در جهـت . د تا پرولتاريا را شكل دهندشونما به يك اخالق اذلي و ابدي اعتقاد نداشـته و سـاختگي بـودن تمـام . مخالفت با استثمار است

. "افسانه هاي مربوط به آن را در معرض ديد مي گذاريممجادله طبقـاتي و در عـين حـال اخـالق اخالق تابعي است از يك "،3اما به نظر تروتسكي

كند كه اين وضعيت بـه هـيچ عنـواني محصولي از توسعه جامعه است، و هم چنين استدالل ميتغيير نخواهد كرد، و اخالق در خدمت منافع اجتماعي است، و موضوع مورد بحث تناقض منـافع

راي شخصـيت مـنظم ايـدئولوژيي دا جامعه با يگديگر است، همچنـين اخـالق از اشـكال ديگـر از طرف ديگر سوسياليسم در درون اصالت خود هم به صورت اخالقي و هم ضد . 4مندتري است

هـاي اخالقـي را مشكالت كلي در رابطه با تئوري 5بخصوص ماكس و انگلس. اخالقي مانده استها با برنامهاجراي . انداند، اما در نهايت بعدا متوجه مشكالت عديده اخالقي شدهشناسايي كرده

كند كه اين هم زماني امكـان پـذير اسـت استفاده از زور را مناسب اخالق دانسته و استدالل ميهـاي بيرونـي، برابـري، آزادي بيـان و واقعيـت "ولي با دقت در،. كه قوانين را با سرعت اجرا كرد

اخالق به اهـداف توان فهميد كه بدليل عدم برقراري تعادل بين قوانين باروابط بين مقررات مي"اندخود نرسيده

6 . هاي مخـتص خـودش گيرياز همان ابتدا سوسياليسم در مقابله با مشكالت اخالقي با پيش

هـاي پـر محتـوا در به طور خاص هم، با وجود نگـرش . درعمل داراي يك رويكرد غير ممكن بودبي توجهي به حقوق افـراد موضوع آزادي و عليرغم نگرش زورمدارانه در رابطه با رهايي انسان، با

در اصـل علـت سـقوط . 7و استفاده از ابزارهاي نادرست حرف هـاي زيـادي بـراي گفـتن نـدارد اي سوسياليسـم و برابري به عنوان ايدئولوژي ريشه. سوسياليسم حل نكردن تضادهاي دروني بود

1. viladimir lenin


3. leon trotsky

4.lukes, steven (1998)

5.max and engels

6. edel, abraham, flowers, elizabeth, o, connor, finbarr w. (1998)


Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



107

سوسياليسـم . 1بـود ها ناسازگار عدم اعتقاد به باورهاي خاص، در دوران صنعتي با واقعيات انساناعتمادي، آزادي و حقوق طبيعي انسان را به هيچ گرفته و مانع رشد فردي شده بر پايه زور و بي

بـه ايـن . هاي فردي اعتمـاد نشـده بـود تر اين كه در سيستم سوسياليستي به نگرشو مهم. بودرفته دوره رفته. دليل، اين بي اعتمادي سبب فالكت اصلي و بعدها سرچشمه مشكالت شده بود

گوش دادن به الهام هاي عواطف معنوي در گذشته مانده بـود و ايـن خـود باعـث بيگانـه شـدن بـه . همگان شده بود، هم چنين قبوالندن همه مردم به مشاركت كردن موجب فريب شـده بـود

در نتيجـه مـاركس و . اين ترتيب، اين سيستم ساختار معنوي جامعه را مد نظر قرار نـداده بـود ران معتقد به ايدئولوژي يك جامعه بدون طبقات بدليل عـدم توجـه بـه سـاختار معنـوي طرفدا

"جامعه و با گسترش عدم روابط فردي زوال سوسياليسم را آماده كرده بودند2 .

رفع ايرادات اخالقي دو نظـام اقتصـادي سـرمايه داري و سوسياليسـتي در نظـام .3

اقتصاد اسالميداري و بررسي چگونگي رفع ايـرادات اخالقـي دو نظـام اقتصـادي سـرمايه الزم است كه قبل از

ها و عناصر تشكيل دهنده نظام اقتصاد اسـالمي سوسياليستي در نظام اقتصاد اسالمي، به ويژگي .به طور خالصه اشاره مي شود

ويژگي ها و عناصر تشكيل دهنده نظام اقتصاد اسالمي. 1-3

:3اسالمي هاي نظام اقتصادويژگي. 1-1-3

به منظور اجراي كامل يك نظام اقتصادي در جامعه، بايستي تمامي اصول و قوانين مربوط به .1آن نظام نيز در آن جامعه پياده و اجرا شود تا نتايج پياده سازي يك نظام اقتصـادي در جامعـه،

به طوري كه به منظور اجراي نظام اقتصـادي اسـالم، بايسـتي قـوانين و مقـررات . مطلوب باشدربـا بايـد از طريـق . براي مثال اسالم خواهان تحريم ربا اسـت . در آن جامعه حاكم باشد اسالمي

همچنين اسـالم خواهـان جمـع زكـات و توزيـع آن . دستورات شرعي و قانوني حرام اعالم شوداي را وضـع كنـد؛ بـه همـين دليـل، كار بايد مقررات ويژه وسيلة دولت است، و دولت براي اين به

1. lester c thrurow (1996)

2. beneton, philippe (1998)

)1384( منذر قحف 3.

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



108

صادي اسالم مستلزم وجود هماهنگي بين روند كـاركرد همـه اجـزاي داخـل در اجراي نظام اقت بنيان اجتماعي و سياسي براي تحقق اهداف نظام است

هـا نشـات گرفتـه از قـوانين و هـا اسـت و ايـن ارزش نظام اقتصادي اسالم سرشـار از ارزش . 2المي اسـت و از آن جـا كـه مقررات اسالمي است زيرا مبنا و اساس نظام اقتصاد اسالمي، قوانين اس

هـاي اين قوانين و مقررات از قرآن و سنت نشات گرفته است و قرآن و سـنت نيـز سرشـار از ارزش هـاي اخالقـي ديگـر اخالقي هم چون صداقت، برادري، درستكاري، عدالت، احسان و هزارهـا ارزش ج از منـابع اسـالمي است و در نتيجه نظام اقتصاد اسالمي نيز سرشـار از ارزش هـاي اخالقـي منـت

.استكه نظام اقتصادي اسالم، تحت تأثير ميزان عمل مردم به اخالق و تعصب دينـي آنـان اين. 3

كند؛ براي نمونه، با وجـود ايـن حقيقـت كـه است، در عملكرد خود، بر افعال اختياري تكيه نميدارد چيـزي كـه نظام اقتصادي اسالم، گاه سطح بـااليي از انفاقـات اختيـاري، يعنـي صـدقه را

آن بـر صـدقات شود؛ ولي ساختار و عملكـرد هاي انتقالي اختياري شناخته مي صورت پرداخت بههـاي اقتصـادي بـه متوقف نيست؛ بلكه بر اصول اساسي و قواعدي مبتني است كه در تنظيم فعاليـت

كنـد، رفتـار شود؛ به همين دليل، رفتاري كه نظام اقتصادي اسالم به آن دعوت مي روشني پديدار ميرا سـامان ديني محض نيست؛ بلكه رفتاري دنيايي و مادي است كه نهادهاي قـانوني و اجتمـاعي آن

. شوند دهند و قواعد و روش نظام، به آن رفتار منتهي مي ميزيرا اسالم داراي قوانين ثابت و متغير اسـت، بـه نظام اقتصادي اسالم، نظامي پويا است؛ . 4

ت قبال توسط شارع وضع شده است اما وضع قوانين متغير به عالمـان دينـي نحوي كه قوانين ثابواگذار شده است تا براساس شرايط حاكم بر جامعه اين قوانين را وضـع نماينـد و از آن جـا كـه نظام اقتصاد اسالمي از قوانين اسالمي اخذ شده است، بنابراين نظـام اقتصـاد اسـالمي نيـز ايـن

.را داردپويايي و انعطاف پذيري

1عناصر اصلي تشكيل دهنده نظام اقتصاد اسالمي. 2-1-3

بنـابراين هـر . و خداوند مالك همه چيز در هستي است: اين جهان ملك خداوند متعالي است. 1ها به امانت از خداونـد مالكيتي به نحوي در سايه مالكيت خداوند است در نتيجه، مالكيت انسان

مالكيتي كه دارند در برابر خداوند مسئول و پاسخگو هستند و چنين نگرشـي باها است و انسان

)1384( منذر قحف. 1

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



109

تفاوت زيادي با نگرش مالكيت در نظام سرمايه داري و سوسياليستي دارد زيرا در سرمايه داري، . مالكان حقيقي افراد و در سوسيالستي، طبقه كارگر و در اقتصاد اسالمي، خداوند است

هـا هـيچ تفـاوتي بر اين اساس، بين انسان. وق خداوند يكتاستهمه چيز در جهان، مخل. 2-و خداوند هيچ طبقه اي از انسان ها را باالتر از ساير انسان ها نيافريده است، چنان. وجود ندارد

. ها با هم برابرند و تنها نشانه برتري، تقواستچه پيامبر فرمودند همه انسانايمان بـه روز . اسالمي، ايمان به روز حساب استعنصر سوم تشكيل دهنده نظام اقتصاد . 3

حساب، تأثير مهم و مستقيمي بر رفتار اقتصادي دارد؛ زيرا در اين صورت فـرد صـرفا بـه منـافع هاي اخالقي هم هاي اقتصادي توجه ندارد و با در نظر گرفتن منافع اخروي، ارزشدنيوي فعاليت

كارهاي خود قرار مـي دهـد تـا عـالوه بـر ارزش چون عدالت، انصاف، باحق رفتار كردن را معيار .فعلي به نتايج بهتري در آينده برسد

قسمتي از تعاليم اخالقي اسالم مطرح مي شود كه به طور مستقيم به عملكـرد كـارگزاران ابتدا،ها زيادند و بررسي تمـامي آنهـا در يـك اين آموزه. در بخشهاي گوناگون اقتصاد مربوط مي شود

اين آموزه ها را مي تـوان بـه دو قسـمت . شود برخي از موارد مهمتر ذكر مي. نيستر سمقاله مي :1كلي تقسيم نمود

تعاليم اخالقي اسالم. 2-3

تعاليم عام. 1-2-3

« : به فرمودة شـهيد مطهـري . هاي بسيار فراگير اسالم استعدالت از آموزه: عدل و انصاف) الفهـاي فـردي نبوت گرفته تـا امامـت و زعامـت، و از آرمـان در قرآن از توحيد گرفته تا معاد، و از

قرآن كريم اقامـة عـدل را از . هاي اجتماعي، همه بر محور عدل استوار شده استگرفته تا هدف .ترين اهداف بعثت انبيا شمرده استمهم

احسان ونيكوكاري از اموري است كه در حوزه عمـل اجتمـاعي و :ايثار و احسان) ب

هنجارهاي پسنديده قرار مي گيرد و يكي از فضيلت هاي اخالقي نيز به شمار مـي

اي بيان شده است كه يكي از معـاني آن هاي قرآني براي احسان معاني سه گانهدر آموزهرود و هاي شـناختي با خدا دارد و در حقيقت در حوزهارتباط تنگاتنگي با مساله ايمان و ارتباط انسان

ديگران را بر خـويش مقـدم برگزيدن،«ايثار به معناي . يابدو بينشي و نگرشي معنا و مفهوم مي

)1390( غالمعلي، معصومي نيا. 1

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



110

بخشش بـه كسـي در مـورد چيـزي كـه «و در اصطالح عبارت است از . داشتن و مانند آن استدر ،مـال، مقـام، شخصـيت و ماننـد آن ايثار شامل گذشتن از جـان، » .خود فرد به آن نياز دارد

اگرچه بيشتر در مقدم داشتن ديگران در امور مالي يا مقـدم داشـتن خواسـته .باشد مي خدا هرا .شود ديگران به كار برده مي

تعاليم اختصاصي بخشهاي مختلف . 2-2-3

17وسـايل الشـيعه ، ج (اسالم كار و فعاليت اقتصادي را داراي ارزش و عبادت دانسته : كار) الفبـه كسـي ) ص(هنگامي كـه حضـرت رسـول . و بيكاري را به شدت نكوهش كرده است) 67ص

از چشـمم افتـاد : مـي فرمـود ،پرسيد آيا شـغلي دارد؟ اگـر مـي گفتنـد نـه شد ميعالقمند ميكـار . مـذمت شـده اسـت ، به شدت در اسـالم در كار تنبلي).11، ص 13مستدرك الوسايل، ج (

، رشـد عقالنـي و سـالمت ) 3، ص 12وسـايل الشـيعه ، ج (عالوه بر كسب درآمد سبب عـزت ده انسان بايستي كـاري را كـه عهـ ) 87، ص 3بحار االنوار ، ج (جسمي و نشاط روحي مي شود

.دار آن مي شود، در آن تخصص الزم را داشته و كارش را به بهترين نحو انجام دهدنمونـه بـارز نيـز ).61هـود ، (داند ها ميقرآن كريم آباد كردن زمين را مأموريت انسان: توليد) ب

بود، به نحوي كه خود حضرت به انـواع فعاليـت هـاي توليـدي بـه خصـوص در ) ع(حضرت علي-ها اقـدام مـي پرداخت و با حفر چاه ها در اطراف مدينه به آباد كردن زمينميزمينه كشاورزي

. نمود

مواسـات يعنـي ايـن كـه انسـان . ها سفارش به مواسات استيكي از مهمترين توصيه: توزيع) جاي است كه همـة جامعة ايده آل مورد نظر اسالم جامعه. ديگران را در امكانات خود شريك سازد

.كه به كمك ساير افراد جامعه در حد توان، بشتابند مرحله رسيده باشندافراد به اين

باشند و بـراي كسـب سـود از هـر راه اقـدام قانعالزم است فروشندگان به سود كم : تجارت) د تبـاني بـراي ايجـاد انحصـار فـروش، : در اين راستا بايد از اين گونه امور پرهيز نماينـد . ننمايند

خريداران نيز بايـد از ايجـاد انحصـار . وشي، دروغ، ربا و پوشاندن عيب كاالتبليغات كاذب، كم فرهر : فرمودند) ص(حضرت رسول .خريد، مداخله در معامالت ديگران و اينگونه امور پرهيز نمايند

كس به خريد و فروش مي پردازد بايد پنج خصلت را رعايت كند و درغير اين صورت نه بخـرد و مـذمت -5ستودن كاال هنگام فـروش -4) كاال(پوشاندن عيب -3سوگند -2ربا -1: نه بفروشد

).1516عالمة حلي ، تذكرة الفقهاءج(هنگام خريد كاال :در مورد مصرف مي توان چهار سطح را در نظر گرفت : مصرف) ه

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



111

.مصرف در اين حد الزم است: رفع نيازهاي ضروري. 1 ايـن حـد . نمايـد مصـرف مـي رفـع شـود، ضروريشنيازهاي سطحي كه تاانسان : حد كفاف. 2

نمي توانند نيازهاي ضـروري زنـدگي خـود را تـامين به كساني كه . مطلوب اسالم است ،مصرف .براي مصارف ضروري و حد كفاف كمك نمود مي توان از زكات و خمس نمايند

طح از مصـرف در مورد اين س. مصرف باالتر از كفاف تا وقتي به اسراف نرسيده نامطلوب است. 3 . توصيه هاي اكيدي به قناعت بعمل آمده است

.اين سطح تحريم گرديده است: اسراف و تبذير و اتالف. 4هـاي مختلـف اقتصـادي، چگـونگي پاسـخ با توجه تعاليم اخالقي گسترده اسالم در زمينـه

. كنيماقتصاد اسالمي به ايرادات اخالقي دو نظام اقتصادي مذكور را بررسي مي

چگونگي پاسخ اقتصاد اسالمي به ايرادات اخالقي دو نظـام اقتصـادي سـرمايه . 3-3

داري و سوسياليستي

است مورد اين نخستين: آورد مي فراهم اقتصاد اسالمي را براي اساسي ويژگي سه ،و سنت قرآن و سـنت قرآن بر پاية كه اسالمي و ديگر علوم و فقه و سنت از قرآن اقتصاد اسالمي نظام پاية كه

هـاي ارزش معتبر بـراي منبع تنهادو، اين كه است مورد آن دومين. شود مي استوارند، استخراجاز ديگـري و سنت، نوع در قرآنسومين مورد آن است كه .هستند اقتصادي مورد نياز در تحليل

و اگـر ":نمونـه ؛ برايكه در تحليل هاي اقتصادي مي توانند پر كاربرد باشندوجود دارد اطالعاترا چـه دارنـد؛ امـا آن برمـي عصـيان سر بـه در زمين دهد، مسلما را وسعت بندگانش خدا روزي آگـاه بندگانش] حال[ او به كه راستي به. فرستد مي فرو] است مصلحت كه[ اي اندازه بخواهد به ".بينا است

".نياز پندارد خود را بي كه كند، همين مي سركشي انسان كه حقا"و يا نمونه اي ديگر . دهـد مـي نشـان و درآمد را بر رفتار انساني ر ثروتد اساسي اثر از افزايش دو آيه، يك اين

هـا، آيـه در ايـن .نشده اسـت اثر توجه اين به اين در حالي است كه در دو نظام اقتصادي مذكورپيـامبر . كنـد توصـيف مـي است، ثروت به اشباع ناپذيرو قوي تمايل دارندة كه بشر را موجودي

پـر از دو وادي اگر انسـاني تأكيد كرد كه معتبر و معروف از احاديث را در بسياري انديشه همينتوانـد نامحـدود مـي انسان طلبي جويد؛ بنابراين، ثروت را مي سومي باشد، هنوز وادي طال داشته رابطـة اين به زمينه، قرآن در اين. ، مانع اين تمايل نامحدود انسان شود ديگريعاملي باشد، مگر

تمايـل به گرانه طغيان آخرت، گرايش هاي پاداش اعتقاد به كند كه مي اشاره مشخصامرئي، اما ن

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



112

نامحدود تمايل: هستند مطرح ها دو رابطه سوره كند؛ بنابراين، در اين مي را تعديل تر ثروت بيشرت ايمان داشته و منـافع وقتي كه انسان به سراي آخ تمايل اين تعديل ثروت، و امكان به انسان

1.اخروي خود را بر منافع دنيوي ترجيح دهد

هاي آن از حيث تكرار در قرآن كريم سومين كلمه است، بـه از سويي كلمة عدالت و مرادفالعدالـه و « و سومين كلمه » المعرفه و العلم«و دومين كلمه » اهللا«نحوي كه نخستين كلمه اسم

اصل عدالت در همـة مراحـل .ه بيش از صد بار تكرار شده استاين كلم. است» هاي آن مرادفعـدالت در توليـد، . شود هاي اقتصادي برحسب آنچه نياز نظام اسالمي است، وارد ميفعاليتهـا گذاري متناسب براي عوامل توليد و تعيين متناسب درآمدي كه به هـر يـك از آن قيمت

هـاي معينـي در جهـت توزيـع دارد كـه اقـدام گاهي عدالت اقتضا . كند رسد را اقتضا مي ميمجدد درآمد انجام شود تا به كساني كه قادر نيستند از طريق عمليات بازار به درآمد دسـت

هـاي اجتمـاعي اجبـاري، ماننـد اين امر از طريق پرداخـت . اي داده شود يابند، سهم عادالنههاي اختياري، مانند هبـه رداختوسيلة پ زكات و واجبات مالي مربوط به ثروتمندان، و نيز به

2شود و وقف و ساير اعمال خير و احسان، انجام مي اند وپرداخته متعددي موضوعات بهوجود دارند كه ، آيات و احاديثالبالغه جهن قرآن و در

.دباشـ فـرد اقتصـادي زنـدگي هاي روش و ها شيوه اخالقي،هاي توصيه بيانگر تواندمي يك هر عدالت دارايي، آفات انسان، تالش حد مال، در روي ميانه دارايي، امر به مامهتا صدقات، پرداخت

.مواردنـد اين از تعدادي معامله، احكام دانستن، بخل طمع، ثروت، ايه ويژگي قناعت، اقتصادي، يعنـي ،اسـت اقتصـادي حيات فرد در به توجه دارد وجودتوصيه ها اين اغلب يا تمامي در آنچه

زنـدگي و شـده اصـالح نيز جامعه فرد، اصالح با و است ميسر فرد اصالح طريق از جامعه اصالح

هـاي رايـج در و اين در حالي است كه اقتصاد رسيد دهخوا سامان به نيز اقتصادي حيات و ماديو براي رسيدن به اين هدف، متوسل به هر ابزاري اند داده قرار خود دفه شخصي را نفع جهان،

ديجد اقتصاد كه يمبتذل پوزيتيويسم آن اسير يچگاهه نظام اقتصاد اسالميق در اخال. مي شوند شـده رفاه اقتصاد تضعيف باعث اخالق از اقتصاد ييجدا سنا رتيامآ گفتة به .ستين گرفته فرا را

نشـان را خـود ناكارآمـدي اقتصاد نوع اين باشد شخصي نفع به معطوف صرفا ديابن اقتصاد است

به رفتار و شخص نفع ميان رابطه به نسبت تر عميق بصيرتي بايد سن رتيااآم نظر به و تاس داده

)1385(انس رزقا .1

)1384( منذر قحف 2.

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



113

و شخصـي نفـع بـه نيـل توسط صرفا تواندنمي دارد بدنبال را حيات توفيق كه آنچه .دآور دست در را خـود آدمـي و شـود مـي ادههن اخالق عرصة در پا اينجا. شود محقق ديگران به توجه بدون

هاي در زمينه فعاليت ديگر، عبارت به كند مالحظه مه را سايرين حتما بايد كه بيندمي اجتماعياقتصادي، بايستي با ديگران در ارتباط بود به نحـوي كـه در ايـن ارتبـاط متقابـل هـيچ يـك از

كـه اسـت رويكـردي ايـن .طرفين متضرر نشود و نسبت به همديگر اعتماد كامل داشته باشـند

يرا احكام و قوانين اسالمي، مسلمانان را به انجام امـوري هـم ز. مرسيمي آن به اقتصاد اسالميدراين هـا ملـزم نظاير و پرداختن را مردم حقوق ديگران، به توجه ي،هخوا زياده نفي اعتدال،چون؛

و اين باعث مي شود كه افراد با هم همكاري و مشاركت بيشتري داشته و همديگر را در . كندمي 1. اموال شريك بدانند

از عضـوى رهـ اسـت كـرده گـذارى پايه مكارىه و تعاون روحيه اساس بر را جامعه اسالم

كنـد بـه سـايرين كمـك و يـاري جامعه اي كه زندگي ميدر و است ارتباط در ديگرى با جامعه وقتي چنين نگرشي نسبت به ساير افراد جامعه حـاكم باشـد برادرند يكديگر با مگىه و كندمي

افـراد بـه وجامعه در جهت پيشرفت حركت مي كند زيرا همه افـراد جامعـه مكمـل يكديگرنـد اسـالم . دنبال نفع شخصي و انباشت سرمايه به همان شكلي كه در اقتصاد رايج است، نمي رونـد

آن اگـر كه كرده پا بر همكاري بر مبتنى ايىهارزش اساس بر را خود اقتصادى احكام از بسيارى

بـه تـوان مـى اهـ آن جمله از شد مى روبرو مشكل با عمل و اجرا در اقتصادى قوانين ودنب اهارزش

اسـت جانبـه دو مشـاركت و مكارىه بر مبتنى كه كرد اشاره شركت و مضاربه مزارعه، مساقات،

2.بود دهخوا طرف دو ره متوجه نيز آن از حاصل زيان و سود و كار و سرمايه مشاركت

هـاي اقتصـادي برونـد، و اقتصاديشان آزادند بـه سـمت انـواع فعاليـت هاي مردم در فعاليتعوامل توليدي را كه مالكند . هاي اقتصاديشان هستند ها و انتخاب خودشان مسئول نتايج تصميم

كسـي كـه فقـط . كننـد خواهند مبادله كنند، در بازار، خريد و فـروش مـي يا كاالهايي را كه ميآورد، دسـت مـي رود و بـا آنچـه بـه دمات خود به بازار مـي مالك عمل خود است، براي فروش خها و كاالهاي توليدي يـا مصـرفي يـا خرد و كسي كه دارايي كاالها و خدماتي را كه نياز دارد، مي

شـود و شود و هيچ صاحب حقي از حق خود محروم نمـي ابزار توليد را مالك است، وارد بازار ميشـود در عين حال، به ثروتمند اجازه داده نمي. برابر باشندواجب نيست ثروتمند با فقير در مال

نبايـد حاضـر بـه غايـب چيـزي «. حتي از طريق ضوابط معلـوم، قـدرت انحصـاري اعمـال كنـد

)1385(وصالي، سعيد . 1 )1378(حائري، سيد محسن .2

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



114

قوي نزد شما، پـيش مـن ضـعيف اسـت تـا «، »هاي تجاري نرويد به استقبال كاروان«، »بفروشدربوط به فعاليت هاي اقتصـادي در اسـالم ها جز سفارش هاي ماين» وقتي كه حق را از او بگيرم

اين آزادي در توليد، توسعه و خير و احسان است؛ ولي در اتالف يا سوء استفاده از نيـروي . استالزم بـه ذكـر اسـت كـه نظـام . مادي و سياسي براي ايجاد منافع از حقوق ديگران آزادي نيست

را به افـراد وانگذاشـته؛ » صالح فردياتالف و سوء استفاده از قدرت در جهت م« اسالمي، تعريف ها را بيـان كـرده و قواعـد حفاظـت و ها و حالل را تعريف كرده است، حرام بلكه خود شريعت آن

برخـي در برابـر (ها و امتيازات مردم را نه تنها در برابر ديگران و بين خود مردم حمايت از آزادي: فرمود) ع(پيامبر اكرم. ز تعيين كرده استبلكه در برابر حكومت و قدرت سياسي ني) برخي ديگر

در زميني كه حريم خداوند اسـت، ) روز عرفه(ها و اموال شما مانند اين روز آگاه باشيد كه خون .1بر شما حرام است

در زمينه فعاليت هاي اقتصـادي ) ع(و در آخر مي توان به نوع رفتار اخالقي اميرالمومنين يشترين مـذمت را از دنيـا بـه عمـل آورده اسـت امـا خـود ب پرداخت به نحوي كه خود حضرت

بيشترين فعاليت اقتصادي را انجام دادند به گونه اي كه درآمد حاصل از توليدات ايشـان بسـيار آثار اوقاف حضـرت هنـوز در اطـراف مدينـه بـاقي . فراتر از نياز شخصي و خانوادگي حضرت بود

از قرآن است، برآنچـه از دسـت شـما رفتـه حقيقت زهد در دو جمله: حضرت مي فرمايد. استبنابراين زاهد كسي است كه دلدادگي بـه . غمگين مباشيد و به آنچه به شما داده دلداده نشويد

م ساين صفت نفساني درست نقطه مقابل فرهنگ سود پرستي است كه ليبرالي. دنيا نداشته باشد .2اقتصادي مروج آن است

گيري نتيجهجمع بندي و

سيستم اقتصاد سرمايه داري و هم سيستم اقتصاد سوسياليسـم ارزش هـاي معـين خـود را هم در نتيجـه . انـد ترجيح داده و هر دو سيستم هم با يك سـري مشـكالت اخالقـي مقايسـه شـده

قـويترين "همچنين، فلسفه . هاي اخالقي را ناديده بگيرندهاي اقتصادي نبايستي ارزشسيستمولي، سيستم اقتصادي هـر چـه كـه . در گذشته توانسته باشد بكار بيايدشايد "بايد زندگي كند

باشد، نبايد به هيچ كسي ضرر رسانده، و حق ندارنـد كـه رفـاه معنـوي و مـادي را از دستشـان

)1384( منذر قحف. 1 )1390( غالمعلي، معصومي نيا 2.

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



115

تواند با اين نگـرش كـه ديگـران در رنـج و عـذاب باشـند و فقـط باز هم، هيچ كس نمي. بگيرندبه اين موضوع در طول زمان در جامعه اي كـه . دگي كندخودش در خوشبختي و رفاه باشد زن

اخالق، هر اندازه كه براي زندگي بـا آرامـش . فرد زندگي مي كند رضايت نشان داده نخواهد شدفرد اهميت دارد، به همان اندازه نيـز بـراي امنيـت و صـداقت در روابـط اقتصـادي و اجتمـاعي

تار پيشرفت اقتصـادي و رسـيدن بـه يـك جامعـه تر از همه اين كه، اگر خواسمهم. اهميت دارد. متعادل هستيم، بايستي تمايل افراد را براي رسيدن به منـافع شخصـي در جامعـه كـاهش داد

. بايد در روابط اقتصادي اولين پايه باشد"رفاه براي همه "فلسفه نقـش كـه بـا وجـود آن . اسـت اثبـاتي از قضـاياي تعداد بسـياري شامل اقتصاد سنتي علم

ديگـر، از سـوي . اسـت نشده از آن و روشني ساده هستند، تبيين پارادايم از اين ها، جزئي ارزش را معرفـي هـايي مـا ارزش بـه دهنـد، بلكـه مـي ارائـه اقتصادي ما نظام به فقط نه و سنت قرآناز اقتصاد گونه اين اين، اقتصاد اسالميبنابر. يمنياز دار آن خود به در تحليل ما حتما كنند كه مي

شـناخت منبـع صـورت را به و تجربه تنها مشاهده، آزمون نه علم اين شود كه متمايز مي متعارف از قـرآن كه است شناختي وحي .نيز دارد) وحي( از شناخت ديگري اضافي منبع پذيرد، بلكه مي

ها اسـت، ارزش دربارة نوع يك: است شده تشكيل از دو نوع شناخت اين. آيد مي دست به و سنت. هستند مهم اقتصادي ما از روابط درك براي كند كه مي ما ارائه را به اثباتي ديگر قضاياي و نوع ا بـه تنهـ و سنت، نـه و قرآن اقتصاد اسالمي بين هاي ارتباط دقيق منظور تنظيم بر اين، به افزون

تفسير، فقه، اصـول ديگر از قبيل اسالمي علوم شناخت به نياز داريم، بلكه و سنت قرآن شناخت .دهد مي ياري و سنت قرآن ما را در درك علوم اين. داريم نيز احتياج فقه، و غيره

داري، يهدر نظـام سـرما . توجهي به گروه بزرگي از جامعه است اساس نظام سرمايه داري بيدرحالي كـه . شودمياي هم محروم طبقهدر مقابل و به صورت انفجاري پولدار مي شوند افرادي

اسالم در نظام اقتصاديش بر . داري است سوسياليستي و نظام سرمايه اسالم حد وسطي بين نظامان إ : فرمايد قرآن مي. اين عقيده است كه هركس مالك كار خود است لإنسـل سى لـيـعا س لـا مـ .

آنچه كه انسان سعي و كوشش كند، مربوط به خودش اسـت نـه اينكـه انسـان كوشـش كنـد و اخـالق اساس نظام اسـالم درپرتـو عـدالت اجتمـاعي و .داري ديگري بهره ببرد، مثل نظام برده

.استاگر كسي زحمت كشيده و اختراعاتي كرده بـا كسـي كـه درس نخوانـده نبايـد مثـل نظـام

بينـد و فقـط بـه هاي ذاتي را نمـي نظام اقتصادي سوسياليستي ارزش ياليستي برابر باشد، سوس .داري نيز براساس بي عدالتي و بي اخالقي است درمقابل نظام سرمايه.پردازد نيازها مي

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



116

رعايـت . بخشهايي از توصيه هاي اخالقي اسالم در حوزه هاي مختلـف اقتصـادي را ديـديم باعث رفع ايرادات اساسي اخالقـي در دو نظـام سـرمايه م در حوزة اقتصاد ارزشهاي اخالقي اسال

اخالقيات اقتصـادي مجموعـه اي از ضـوابط و معيارهاسـت كـه . داري و سوسياليستي مي شود-كارگزاران اقتصادي با رعايت آن ضمن كسب منفعت شخصـي بـه منـافع جامعـه آسـيب نمـي

اگر توصـيه هـاي اخالقـي . اجتماعي حداكثر خواهد شدنتيجه اين خواهد بود كه منافع . رسانند-اسالم در زمينة اقتصاد رعايت شود شكوفائي و رشد مطلوب اقتصادي همراه با شـكوفائي ارزش

. هاي انساني ارمغان آن خواهد بود

منابع

.قران كريم .1

.نهج البالغه .2

، اخالقي ، ترجمة علي نعمتيه علمي تاريخچه اي از علم اقتصاد در جايگا) 1384(جيمز الوي .3 .1384، پائيز 19شماره سال پنجم، فصلنامة تخصصي اقتصاد اسالمي ،

تقابل اخالق ايماني و اخالق سـرمايه داري و شـكل گيـري نظـام «، )1386(زيوداري ، مهدي .4، مجموعه مقاالت كنفرانس بين المللي تأمين مالي اسـالمي ، مركـز مطالعـات »هاي اقتصادي

.139، ص 1386دانشگاه صنعتي شريف ، تكنولوژي، اخالق و اقتصاد ، ترجمة حسن فشاركي ، تهران ، نشر شـيرازه ، چـاپ )1377(سن ، آمارتيا .5

.1377اول ، ترجمه عبد المعبود انصاري، تهـران ,، اخالق پروتستان و روح سرمايه داري )1371(ماكس وبر .6

.1371، انتشارات سمت ، چاپ اول،، سال چهارم،، پژوهش نامه اخالق)معيشت(اخالق اقتصادي ،)1390( غالمعلي، معصومي نيا .7

.33-61، صص 1385، 12شماره، نظام اقتصـادي اسـالم و علـم تحليـل اقتصـاد اسـالمي : دين و اقتصاد ،)1384( منذر قحف .8

،18شـماره ،سال پـنجم ، فصلنامة تخصصي اقتصاد اسالمي ، سيد حسين مير معزيترجمة .1384 تابستان

، سـيد حسـين ميـر معـزي ، ترجمة علم اقتصاد اسالمي تعريف و روش ،)1384( منذر كهف .9 .1385 پاييز ،23شماره ،سال ششم فصلنامة تخصصي اقتصاد اسالمي ،

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



117

، تحليل جامعه شناختي از رابطه دين، فرهنگ با اقتصاد با تاكيد بر )1386(نوربخش، يونس .10 . 86، زمستان 28مي، سال هفتم، شماره اسالم، فصلنامه علمي پژوهشي اسال

. 85، زمستان 18و 17، اخالق و اقتصاد، فصلنامه النهج، شماره )1385(وصالي، سعيد .11، روش شناسي اقتصاد اسالمي، ترجمه ناصر جهانيان و علي اصغر هـادوي )1385(انس رزقا .12

.124-113، صص 1382، تابستان 10نيا، مجله اقتصاد اسالمي شماره بويـه البالغه، ترجمه عبـدالعلي آل اقتصادي در نهج هاي ، انديشه)1378(ري، سيد محسنحائ .13

.1378البالغه، لنگرودي، تهران، انتشارات بنياد نهج14. baray, norman(1997), komünizm sonrası dönemde klasik liberalizm, çev:

mustafa erdoğan, 1 baski, ankara: ltd yayinlari, ekim 1997. 15. barray, norman(1996) piyasa ahlak , din ve devlet , liberel düşünce dergisi ,

sayi 84, güz 1996. 16. beneton, philippe(1998), toplumsal siniflar, çev: hüsün dilli, istanbul: iletişim

yayinlari, 1995. 17. çağrici, mustafa(1991), islam ahlaki, 2 baski, istanbul, temel kültür dizisi

no:6, ensar neşryat, 1991. 18. cavanagh,gerald.f(1996), american business value, third edithion, new jersey,

pratice halle inc, englewood cliffs, 1996. 19. ceylan, cengiz (1998), iktisadi liberalizmde ahlaki, siyasette ve yönetimde

etik sempozyunu,(24-26 aralik 1997), sakarya üniversitesi, iktisadi ve idari

bilimler fakültesi, adapazari, 1998. 20. dean, peter j(1997), examing the proffission and the practice of business

ethics, jornal of business ethics, 16, 1997 . 21. degeorge, richard t(1992), business ethics, 3edition, new york,:macmillan

publishing, 1992. 22. edel, abraham, flowers, elizabeth, o

, connor, finbarr w. (1998), morality,

philosophy and practice historical and contemporary reading and studies, new

york, random house, 1998. 23. erdoğan, mustafa(1996), islam ve liberalizm, liberal düşünce dergisi, sayi 4,

1996. 24. hellrigel, don and john, slocum, jr(1986), management, fourth edition,

reading massachusetts: addison-wesley publishing company.

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



118

25. hoffman,w, michel and jeniffer mills moore(1990), business ethics:reading

and cases in corporate morality, second edition, new york, mcgraw-hill

publication co, 1990. 26. kozlu, cem (1995), türkiye mucizesi için vizyon arayişlari ve asya modelleri,

3 baski, ankara: türkiye iş bankasi kültür yayini, no 3035, 1995

27. lukes, steven,(1998), marksizm ve ahlak(çeviren: osman akinhay), birinci

baski, istanbul, ayrinti yayinlar, 1998. 28. macnamava, carter(1998), complete guide to ethics management: an ethics

tookit of managers ot http://www.mapnp.org/libary/ethics/ethxgde.htm. 29. mchugh, francis p(1992), iş ahlaki(çeviren: tüsiad), istanbul: tüsiad yayinlari

no, tusiad- t/92 , 8-54, detay basim ltd, 1992. 30. milton-smith, john(1997), business ethics in australia and new zealand, jurnal

of business ethics, 16, 1997. 31. serter, nur(1997), dinde siyasal islam tekeli, istanbul:samal yayinevi, haziran

1997. 32. taka, iwao(1997), business ethics in japan, jurnal of business ethics, 16, 1997

33. thopson, arthur a , william, e, fulmer and a.j strickland(1992), strategic

management, fourth edition, boston: irwin homewood, 1992. 34. thurow, lester c(1996), kapitalizmin geleceği, 1 baski, çevirenler: serpil

demirtaş ve nebil ilseven, istanbul: çağdaş bakişlar dizisi: 14, sabah yayinlari,

eylül, 1996. 35. tierney, elizabeth p (1997), iş ahlaki, 1 basim, istanbul, rota yayinlari,

temmuz 1997. 36. turner, bryan s (1991), oryantalizm, kapitalizm islam, (çeviren:ahmet

demirhan), istanbul, insan yayinlari, 1991. 37. umezu, mitsuhir(1996), ethics and the japanes miracle: characteristics and

ethics japanes business practice international society of business, economics

and ethics, tokyo 1996, http://www.nd.edu/~isbce/p-umezu.htm.

38. üstünel, besim(1994), ekonominin temelleri: 6 basi, ankara, ofset yayincilik,

1994. 39. white, thomas i. (1993), business ethics, new york: macmillan publication,

maxwell macmill, 1993. 40. xiaoue, lu(1998), on economic and ethical value, shanghai academy of social

sciencies, http://www.depaul.edu/ethics/evalue.html.

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



119

41. yalçin, aydin(1991), iktisadi dokterinler ve sistemler tarihi, ankara: aydoğdu

ofset, 1991. 42. yildirim, engin, duman, mehmet (1998), kapitalizm piyasa ve ahlaki,

siyasette ve yönetimde etil sempozyunu(24-66 aralik 1997), sakarya ünv, ikt.

ve. idari. bil. fakültesi, adapazari. 1998. 43. zubitski, y, d, mtroploski, v. kerov, vd(1995), kapitalist toplum, sekizinci

baski (çeviren: sevim belli), ankara: sol yayinlari, 1995 .

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1



120

Dow

nloa

ded

from

mie

aoi.i

r at

21:

46 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

5th

202

1


Documents

0 1$2$ 3 04 5 6mieaoi.ir/article-1-183-fa.pdf · 0 1$2$ 3 " 04 5 6 &'() : ? : &> 9< =%8 &'() : ;: ./ 9 7 8 ***1 6@1a b ***c 3 # a $ d * $+! $ ) $ % & ' ( ! " # 4 %

0 1$2$ 3 04 5 6mieaoi.ir/article-1-183-fa.pdf · 0 1$2$ 3 " 04 5 6 &'() : ? : &> 9< =%8 &'() : ;: ./ 9 7 8 1 6@1a b c 3 # a $ d * $+! $ ) $ % & ' ( ! " # 4 %