1

توسعه اقتصادي و برنامه ریزي

جزوه آموزشی

توسعه اقتصادي و برنامه ریزي

(Economic development and Planning)

دکتر روح اله توالیی1393پاییز / نسخه شماره یک عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی

“ قل هل یستوي الذین یعلمون والذین لا یعلمون إنما یتذکر أولوا الألباب” "دانند با هم برابرند؟ تنها خردمندان هستند که متذکر می شوند دانند و کسانى که نمى بگو آیا کسانى که مى"

9آیه شریفه : سوره مبارکه زمر

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

2

سمت، :انتشارات متوسلی، محمود دکتر تالیف اقتصادي، توسعه کتاب 1392 :نشر تاریخ

لشکري، محمد دکتر تالیف ریزي، برنامه و اقتصادي توسعه کتاب .نور پیام دانشگاه :انتشارات

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوي طراحی و تدوین راه نقشه کتاب، 1391 :نشر تاریخ پیشرفت، ایرانی اسالمی الگوي مرکز :انتشارات

:منابع اصلی مورد استفاده در جزوهجزوه آموزشی

توسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:هدف هاي آموزشی درس

:از عبارتند درس این آموزشی اهداف مهمترین و ها نظریه گیري، اندازه هاي روش مفاهیم، با آشنایی .1

دنیا در اقتصادي توسعه و رشد مختلف الگوهاي فرایند و کشورها توسعه سطح مقایسه نحوه با آشنایی .2

اقتصادي ریزي برنامه ایرانی-اسالمی الگوي مباحث و مفهوم با آشنایی .3

پیشرفت

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

3

:1فصل اقتصادي و توسعه دمفهوم رش کلیات

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:تهیه و تنظیمدکتر روح اله توالیی

1393پاییز / نسخه شماره یک )عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی(

:پیدایش نظریه توسعه اقتصادي

میالدي 1945 تا 1939 سال از( دوم جهانی جنگ از بعد هاي خسارت جبران براي )شمسی 1324 تا 1318 معادل توسعه نظریه جنگ، در درگیر کشورهاي به شده وارد

.شد مطرح کشورها اقتصاديمیشود تقسیم متعددي هاي شاخه به اقتصاد علم امروزه

.است توسعه اقتصاد شاخه آنها، از یکی که

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

4

:نخستین دسته بندي کشورها:شدند تقسیم دسته سه به کشورها ابتدا اساس همین بر بودند پیشرفته و صنعتی کشورهاي شامل :اول جهان کشورهاي .1

.بود داري سرمایه عمدتا آنها اقتصادي نظام که پیشرفته و صنعتی نسبتا کشورهاي شامل :دوم جهان کشورهاي .2

.بود سوسیالیستی آنها اقتصادي نظام که بوده قرار صنعتی قبل ما دوره در کشورها این :سوم جهان کشورهاي .3

هاي فعالیت از متفاوت ترکیبی آنها اقتصادي نظام که داشتند .بود دولتی و خصوصی بخش

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:دسته بندي جدید کشورهابندي دسته در شوروي، سوسیالیستی نظام فروپاشی از پس

تغییرات سوسیالیستی کشورهاي اقتصادي هاي نظام و جدید بندي دسته یک در و گرفت صورت وسیعی:شدند تقسیم دسته سه به کشورها

)جوامع تحول سیر( محور دانش و مدرن جوامع .1

سنتی جوامع .2گذار درحال جوامع .3

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

5

:مفهوم رشد اقتصاديرشد (Growth) وزن، قد، مانند است شدن بزرگ معنی به لغت در

قابل و دارد عددي و کمی معنی رشد .جمعیت و سن زمانی دوره یک طی متغیر هر کمی تغییر رشد .است گیري اندازه.است معین

اند کرده ارائه اقتصادي رشد از را متعددي تعاریف صاحبنظران:در که مدت بلند اقتصادي شرایط در تدریجی و آرام تغییرات

ایجاد جمعیت و ها انداز پس نرخ در تدریجی افزایش نتیجه,Schumpeter) .میشود 1934)

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _تعاریف رشد اقتصادي

زیربناي در تغییر بدون مختلف جهات در اقتصادي سیستم گسترش ,Friedman) .آن 1972)

زمان طی اقتصاد، تولیدي ظرفیت آن، اثر در که پایداري فرایند .شود می ملی درآمد سطح افزایش سبب و یابد می افزایش

)Todaro، 1366 فرجادي، غالمعلی ترجمه(معین زمانی دوره یک در کشور یک ملی ناخالص تولید افزایش

)1382 جهرمی، موسوي(

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

6

:ادامه _تعاریف رشد اقتصاديپدیده یک عنوان به اقتصادي رشد شده، ذکر تعاریف تمام در

ممکن تغییرات این که است ملی تولید میزان در تغییرات کمی.منفی یا باشد مثبت است

و باشد منفی هم و باشد مثبت میتواند هم اقتصادي رشد بنابراین برابر اقتصادي رشد نگیرد صورت تولید در تغییري صورتیکه در

.بود خواهد صفرنیازهاي بود خواهد قادر کشور یک اقتصادي، مثبت رشد اثر در

زندگی استانداردهاي و نماید برآورده بیشتر را کنندگان مصرف)کاذب و واقعی مصرف( .بخشد ارتقاء را

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:محاسبه رشد اقتصادي

شود می محاسبه زیر صورت به اقتصادي رشد نرخ:

GNP1: جاري دوره در ملی ناخالص تولید GNP0: قبل دوره در ملی ناخالص تولید

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

7

:عوامل موثر بر رشد اقتصادي

زیر عوامل گروه دو تاثیر تحت اقتصادي، رشد میزان:یابد می افزایش

سرمایه، کار، نیروي( کمی نظر از تولید عوامل افزایش .1)طبیعی منابع سایر و زمین، آالت، ماشین

عوامل کیفیت افزایش و منابع تر مناسب تخصیص .2)زندگی استانداردهاي ارتقاء( .تولید

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:مفهوم توسعه اقتصاديتوسعه (Development) در و است بهبود و گسترش معنی به

و گسترش مفهوم به شده ارائه اقتصادي توسعه از که تعاریفی.میشود گرفته نظر در کشورها اقتصادي وضع بهبود

بعد در و نمیشود محدود اقتصادي رشد به فقط اقتصادي توسعه شهرنشینی، عدالت، فقر، به مربوط مسائل تري گسترده

را اجتماعی شاخصهاي سایر و درآمد توزیع بیکاري، مهاجرت،.میگیرد بر در نیز

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

8

:تعاریف توسعه اقتصاديتوسعه در .جلو سمت به اجتماعی دست یک سیستم یک حرکت

تولید حجم و محصوالت توزیع و تولید روش تنها نه اقتصادي و جامعه نهادهاي زندگی، سطح در تغییرات بلکه است، مدنظر,Myrdal) .است توجه مورد نیز سیاستها 1975)

چگونگی در تحول پیدایش و بیشتر تولید معناي به اقتصادي توسعه زیرا است، تر گسترده رشد از توسعه مفهوم .است محصول تولید و منابع مجدد تخصیص و تولید چگونگی در تحول ایجاد شاملKindel) .است گوناگون تولیدات در کار نیروي Berger, 1965)

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _تعاریف توسعه اقتصادي

ایجاد جهت در نوآور و خالق روند یک از عبارتست توسعه ,Friedman) .اجتماعی سیستم در زیربنایی تغییرات 1972)

متحد ملل سازمان توسعه هاي برنامه (UNDP) و مفهوم بر (HDI) انسانی توسعه شاخص اساس بر توسعه گیري اندازه بلکه واقعی، درآمد پایه بر تنها نه شاخص این .دارد تاکید

میزان زندگی، به امید مانند اجتماعی شاخصهاي اساس بر.است مبتنی عالیه تحصیالت و بزرگساالن باسوادي

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

9

:ادامه _تعاریف توسعه اقتصادي

زا درون تکنولوژي اساس بر که جامعه یک تولید ظرفیت مداوم افزایش در مداوم افزایش به اقتصادي رشد .است شده ریزي پی پیشرونده و

اطالق زمان طول در خدمات و کاالها تولید براي اقتصاد هاي توانایی در جامعه تمامی رفاه سطح مداوم افزایش اقتصادي توسعه ولی شود، می

)1382 جهرمی، موسوي( .است زمان طولرا سنتی جامعه یک که )پیوسته هم به و معلولی و علی روابط( فرایندي

تولید فنی مبانی فرایند، آن طی و کند می تبدیل صنعتی جامعه یک به)1388 لشکري،( .شود می متحول مدرن وضعیت به سنتی وضعیت از

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _تعاریف توسعه اقتصادي

سیرز دادلی پروفسور (Dudley Seers) اطالعات مؤسسۀ رئیس هر توسعه مورد در گوید می انگلیس ساسکس دانشگاه اي توسعه:دهیم پاسخ اساسی سوال سه به باید کشور

است؟ کرده تغییري چه فقر .1 است؟ کرده تغییري چه بیکاري .2 است؟ کرده تغییري چه نابرابري .3 بدتر فوق اساسی مسائل از مورد چند یا یک اگر است معتقد وي

بازهم باشد، شده دوبرابر سرانه درآمد اگر حتی باشد شده.است افتاده اتفاق توسعه گفت نمیتوان

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

10

:مفهوم توسعه پایدار

را کنونی نسل نیازهاي که است توسعه از فرایندي را آینده هاي نسل توانایی اینکه بدون کند، می تامین و گلدین( .اندازد مخاطره به نیازهایشان تامین براي)1379 وینترز،

هاي مسئولیت اساس پایدار، توسعه از تعریف این هاي مسئولیت مانند کند؛ می بیان را جوامع نسلی بین

...و آب ، انرژي محیطی، زیست

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:مفهوم برنامه ریزي اقتصاديکشور هیچ که است آن گواه جهان اقتصادي تاریخ مطالعه

.است نیافته توسعه ریزي برنامه بدون اي، یافته توسعه نظام و خصوصی بخش به اقتصادي هاي فعالیت واگذاري

.است ریزي برنامه مستلزم نیز رقابتی و آزاد بازارمعین کارهاي انجام براي نظامی یا مقررات معنی به برنامه

کردن تنظیم و شناسایی فرایند معنی به ریزي برنامه .است.باشد می کارها از اي رشته اجراي براي نظام و مقررات

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

11

:تعاریف برنامه ریزي اقتصاديجهت در دولت آگاهانه تالش را اقتصادي ریزي برنامه تودارو

تاثیر مدت، بلند در اقتصادي تصمیمات کردن هماهنگ سطح کنترل حتی موارد برخی در و دادن جهت و گذاشتن

مصرف، درآمد، مانند( کشور یک اقتصادي اصلی متغیرهاي رشد

رسیدن براي )واردات و صادرات انداز، پس گذاري، سرمایه اشتغال، ،Todaro( .داند می شده تعیین قبل از هدفهاي سلسله یک به

)1366 فرجادي، غالمعلی ترجمه

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _تعاریف برنامه ریزي اقتصادي

منظور به ارادي و آگاهانه صورت به آن طی که است فرایندي در مطلوب تغییرات ایجاد مانند اقتصادي مشخص اهداف به حصول

و انداز پس مصرف، ملی، ناخالص تولید مانند( اقتصادي کالن متغیرهاي)1382 جهرمی، موسوي( .شود می گیري تصمیم )گذاري سرمایه

مطلوب وضعیت به را کشور یک موجود وضعیت که است فرایندي اساسی، نیازهاي تامین انسانی، توسعه مانند توسعه هاي شاخص تمام که وضعیتی(

لشکري،( .میکند تبدیل )باشد داشته مناسبی وضعیت بهداشت و سواد اشتغال،1388(

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

12

:برنامه ریزي اقتصادي در ایرانکالن سطح در شد، بیان که مفهومی با اقتصادي ریزي برنامه

که است نهادي فعالیت یک بنابراین .گیرد می صورت کشورها صورت کشوري ریزي برنامه دستگاه و مرکزي دولت توسط

.گیرد میعهده بر حاضر حال در مسئولیت این نیز ایران کشور در

.باشد می جمهوري ریاست راهبردي ریزي برنامه معاونت

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _برنامه ریزي اقتصادي در ایران

اجتماعی، سیاسی، خاص شرایط کشورها و جوامع از هرکدام مشکالت و مسائل لذا دارند؛ جغرافیایی و فرهنگی اقتصادي،

،یکسان توسعه الگوي یک با توان نمی و است متفاوت آنها.نمود طرف بر را آنها مسائل

بتوانیم تا کند می کمک ما به توسعه مختلف الگوهاي مطالعه نقادي دید با( نماییم استخراج را آنها از کدام هر مثبت موارد

الگویی ایران، کشور خاص شرایط به توجه با و )کاوي ژرف و .نماییم ارائه ایران خاص مسائل با متناسب و بومی

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

13

:اندازه گیري توسعه اقتصادي

ی معیارهاي اقتصاددانان از بسیاريمتعددي کیفی و کم ارائه جوامع یافتگی توسعه میزان گیري اندازه براي را

.اند نمودهتر متکامل زمان طول در اقتصادي توسعه هاي شاخص

از بهتري معرف توسعه شاخصهاي از ترکیبی .اند شده.باشد می کشورها بندي رتبه و اقتصادي توسعه وضعیت

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

از عبارتند توسعه گیري اندازه هاي شاخص ترین مهم:

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

(GNP) ملی ناخالص تولید .1

واقعی سرانه تولید .2درآمد توزیع .3فقر وسعت .4اشتغال نرخ .5اقتصادي ساختار تغییر .6

نرخ افزایش و تمرکززدایی .7مشارکت

بهداشتی امکانات به دسترسی .8آموزشی امکانات به دسترسی .9

(HDI) انسانی توسعه شاخص .10

14

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

(GNP) ملی ناخالص تولید .1

GNP به شده تولید نهایی خدمات و کاالها تمام ارزش معنی به .باشد می )یکسال معموال( معین مالی دوره یک طی جاري قیمت

که کشوري جهانی عرف اساس بر GNP از باشد داشته باالتري این در اما است؛ برخوردار بیشتري امکانات و ثروت قدرت، جمعیت، رشد قیمتها، رشد نظیر اساسی متغیرهاي تنهایی به شاخص تولید و زیرزمینی اقتصاد زیست، محیط آلودگی درآمد، توزیع.ندارد مستقیم انعکاس مصرفی خود

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

واقعی سرانه تولید .2کل بر ثابت قیمتهاي به ملی ناخالص تولید تقسیم از عبارتست

.جمعیتهمچنان ولی کند؛ می تعدیل را قیمتها رشد و جمعیت رشد اثر شاخص این

و زیرزمینی اقتصاد مصرفی، خود براي تولید درآمد، توزیع اثر تنهایی به.کند نمی منعکس را زیست محیط آلودگی

واقعی مصرف درحالیکه یابد، افزایش سرانه واقعی درآمد است ممکن لذا جامعه اقتصادي رفاه نتیجه در و )خرید قدرت کاهش( یابد کاهش سرانه

.نیازمندیم نیز دیگري شاخصهاي به بنابراین .یابد کاهش

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

15

درآمد توزیع .3دهد می نشان که است درآمدي گوناگون هاي دهک سهم شامل

.دارند سهمی چه ملی درآمد از گوناگون اقشارموجب الزاما سرانه، واقعی ناخالص تولید یا درآمد بودن بیشتر

جامعه رفاه و برخورداري و نیست جامعه آحاد برخورداري.دارد درآمد مناسب توزیع به بستگی

جینی، ضریب نظیر ابزارهایی درآمد، توزیع گیري اندازه براي .دارد وجود اتکینسون معیار و تایل شاخص لورنز، منحنی

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

فقر وسعت .4از سطحی هر در .است فقر وسعت درآمد، توزیع دیگر جنبه

یا و باشد تر ناعادالنه درآمد توزیع هرچه سرانه، ملی درآمد.است بیشتر فقر میزان باشد، تر پایین درآمد متوسط سطح هرچه

دارد بستگی عامل دو به فقر وسعت:ملی درآمد متوسط سطح .1.درآمد توزیع در نابرابري درجه .2

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

16

اشتغال نرخ .5وقت تمام کار به جامعه فعال کار نیروي از بیشتري تعداد هرچه

افزایش جامعه کار نیروي کل به شاغلین نسبت و شوند مشغول اقتصادي رفاه و سرانه واقعی درآمد ملی، ناخالص تولید یابد،

.یابد می افزایش جامعهتوسعه درجه گیري اندازه براي مناسبی شاخص اشتغال نرخ

.میباشد کشورها یافتگی

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

اقتصادي ساختار تغییر .6کولین نام به مشهوري اقتصاددان توسط بار نخستین شاخص این

.است شده مطرح کالركهاي بخش در افزوده ارزش و کار نیروي سهم افزایش معنی به

فرایند در که است کشاورزي بخش به نسبت صنعت و خدمات.پذیرد می صورت توسعه طبیعی

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

17

مشارکت نرخ افزایش و تمرکززدایی .7و شهرها ها، استان مناطق، به اقتصادي امور کردن واگذار

و مرکزي دولت اقتصادي هاي فعالیت حجم کاهش و روستاها زدایی تمرکز را کارایی افزایش منظور به مردم به آن سپردن.میگویند

تلقی تر یافته توسعه کشور باشد، بیشتر زدایی تمرکز میزان هرچه .میشود

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

بهداشتی امکانات به دسترسی .8بهداشتی امکانات به دسترسی توسعه هاي شاخص از دیگر یکی

بودن پایین عمر، طول متوسط و زندگی به امید بودن باال نظیر ...و سالم آشامیدنی آب به دسترسی ،کودکان میر و مرگ نرخ.است

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

18

آموزشی امکانات به دسترسی .9دارد، قرار متحد ملل سازمان تاکید مورد که شاخصهایی از

تمامی رایگان و سهل دسترسی و آموزشی امکانات گسترش.است آموزشی امکانات به افراد

علمی و فرهنگی ارتقاء براي الزم شرط تنها باسوادي افزایش کشورها این آموزشی نظام که است آن کافی شرط اما است،

.یابند ارتقاء جهان در آموزشی هاي نظام باالترین سطح به

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

Human) انسانی توسعه شاخص .10 Development Index)

در زندگی به امید شاخص سه از ساده وزنی میانگین شاخص این افراد واقعی خرید قدرت و بزرگساالن سوادي با نرخ تولد، بدو

.آید می بدستوضعیت باسوادي نرخ کشور، بهداشتی وضعیت زندگی به امید

امکانات به دسترسی وضعیت واقعی خرید قدرت و کشور، علمی.دهد می نشان را زندگی براي الزم مادي

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

19

ادامه _ (HDI) انسانی توسعه شاخص .10:است یک و صفر بین HDI تغییر دامنه0.0 اگر≤ HDI .دارد قرار انسانی توسعه پایین مرحله در کشور باشد 0.5>0.5 اگر≤ HDI .دارد قرار انسانی توسعه متوسط مرحله در کشور باشد 0.8>0.8 اگر≤ HDI .دارد قرار انسانی توسعه باالي مرحله در کشور باشد 1.0>

کشورهاي در و سال 78 ژاپن کشور در زندگی به امید مثال، براي .)26 :1382 متوسلی،( است سال 62 متوسط طور به توسعه حال در

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:ادامه _شاخصهاي اندازه گیري توسعه اقتصادي

بیان را مدیریت علم تکامل سیر چهارگانه مراحل -1.بزنید مثال مراحل از کدام هر براي و کنید

و اقتصادي رشد اصلی هاي تفاوت از مورد سه -2 .دهید توضیح را کشور یک اقتصادي توسعه

جزوه آموزشیتوسعه اقتصادي و برنامه ریزي

:(Quiz)آزمون کالسی