Embed Size (px)
Citation preview
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
133
بـررسي اقتصـاد زيرزمينـي از درآمد هزينه شكاف«دو روش »نسبـت نقـد«و » خانـوار
*اصغر اسفندياري علي
** فاطمه مهرباني
در قالـب اقتصـاد اقتصاد زيرزميني مجموعه اي از فعاليتهاي مولد ارزش افزوده اسـت كـه
فعاليتهاي خارج از بازار خانوار و سازمانهاي غير انتفاعي و نيـز آن . شود رسمي تعريف وگنجانده نمي مانـد مجموعـه فعاليتهـاي سـازنده مي تگونه فعاليتهاي بازار كه به داليل گوناگون دور از چشم مقاما
نـامنظم ، غير رسـمي ، چهار بخش خانواراقتصاد زيرزميني شامل . آورد مي اقتصاد زيرزميني را بوجود . است غيرقانوني و
. عضو هيأت علمي دانشگاه چمران اهواز؛ اصغر اسفندياري دكتر علي. *
E. mail: [email protected] . فاطمه مهرباني؛ كارشناس ارشد اقتصاد دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات اهواز. **
E. mail:. [email protected]
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
134
مواجـه انـدازه گيـري و مطالعـه مسـتقيم آن را بـا مشـكل ،طبيعت پنهان اقتصـاد زيرزمينـي روشهاي تخمـين غيـر مسـتقيم ايـن فعاليتهـا ، به همين دليل بيشتر روشهاي اندازه گيري رايج ،سازد مي
باشد مياري همراه كه با فرضيه هاي محدود كننده بسي. است به برآورد ،ضمن بر شمردن روشهاي مختلف سنجش حجم اقتصاد زيرزميني، در اين پژوهش
»نسـبت نقـد «و روش » شكاف درآمد ـ هزينه خانوار «حجم اقتصاد زيرزميني با استفاده از دو روش . پردازيم مي
دهنـدة وار، نشـان اختالف بين درآمد و هزينه خـان » هزينه خانوار -شكاف درآمد «در روش . اقالم گزارش نشده درآمد خانوار و خالص خالف گويي خانوار در دو طرف درآمد و هزينـه اسـت
شود كه از طريق تعيين خالص نسبي در زمينه خـالف گـويي خـانوار در مـورد در اين روش سعي مي .ها و درآمدها به حجم اقتصاد زيرزميني پي برده شود هزينه
ز طريق حجم نقل و انتقاالت صورت گرفته با وجه نقـد و تغييـرات ا، »روش نسبت نقد «در . پردازيم مي به بررسي و برآورد اقتصاد زيرزميني،حجم اسكناس و مسكوك
:ها كليد واژه درآمد -ايران، اقتصاد زيرزميني، هزينه خانوار، اقتصاد غيررسمي، نسبت نقد
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
135
مقدمهاي خاص ارد كه هر يك از آنها به زمينههاي متعددي از علم اقتصاد وجود د شاخه
ولي تا كنون ؛اقتصاد خرد و غيره ؛اقتصاد پولي ؛ اقتصاد رفاههايي مانند شاخه ؛ندك توجه ميمنظور . فعاليتهاي اقتصادي غيررسمي كمتر مورد توجه و بررسي اقتصاددانان قرارگرفته است
چيست؟» فعاليت اقتصاد غير رسمي«ازـ ، فعاليتهـايي اسـت كـه بـه عللـي تمامي ،ور منظ ،در مفهوم وسيع ي در حسـابهاي ملّ
. استدشوار زيرزميني دآيد بنابراين ارائه تعريفي جامع و مانع براي اقتصا نمي
گيـري عنـوان معيـار انـدازه هي كه ب حذف برخي از فعاليتهاي اقتصادي از حسابهاي ملّ مسـائل متعـددي را ، رود ر مـي توليد كاال وخدمات در يك كشور طي يك دوره حسابداري بكا
ي در كشورهاي مختلـف ه حسابهاي ملّ نخست آنكه گرچه دست اندركاران تهي ؛آورد بوجود مي در كشورهاي مختلف زيرزميني ولي تفاوت حجم اقتصاد ،كنند از روشهاي مشابهي استفاده مي
ر اينكه اگر در ديگ. باشد شود كه مقايسه ارقام رسمي حسابهاي ملي مفهومي نداشته باعث مي سـيماي ، افـزوده گـردد زيرزمينـي برحجم و اهميت فعاليت اقتصـاد ،كشوري با گذشت زمان
. 1گمراه كننده خواهد بود، شود اقتصادي كشور كه توسط درآمد ملي تصوير ميبويژه در كشورهاي در حال توسـعه و در حـال ، امروزه حجم عظيمي از اشتغال جديد
زيرزمينـي به اين دليل وارد اقتصـاد ،مردمبيشتر . بوده است يرزمينيزاقتصاد مربوط به ، گذارشوند كه نمي توانند در اقتصاد رسمي شغلي بيابند ويا قادر به شروع كسب و كار جديـدي مي
درصـد مشـاغل هشـتاد كار غيررسمي تقريبـا ، مثال در آفريقا براي ؛در اقتصاد رسمي نيستند درصـد نـود اشتغال در منـاطق شـهري و بـيش از درصد شصتبيش از ، بخش غيركشاورزي
امـا كـار كـردن در اقتصـاد . دهـد مـي مشاغل جديد ظرف يك دهه اخير را به خود اختصاص ايمـن و رسـمي و ، را نمي تـوان در مقايسـه بـا اشـتغال شـناخته و حمايـت شـده زيرزميني
2. نام نهاد»شايسته«
1. Bruno s. Frey & Friedrich Schneider, "Informal and Underground Economy", (2002), p. 1.
تهـران، پژوهشـكده اقتصـاد و (، محمد ضيايي بيگـدلي ترجمة، تصاد غيررسمي كار شايسته و اق سازمان بين المللي كار، . 2 . 12، ص )1383دارايي،
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
136
نـامنظم و ، غيررسـمي ، خـانوار ؛اقتصاد زيرزمينـي بـه چهـار بخـش ، در تقسيم بنديها . 1شود ميبخش غيرقانوني تقسيمسرانجام
بخش خانوار. 1
. شـود كند كه در همين بخش مصـرف مـي كاالها و خدماتي را توليد مي ، اين بخش گردد و فقـدان قيمـت ويژگي بخش خانوار اين است كه محصوالت آن كمتر به بازار عرضه مي
در نتيجه در د كه ارزيابي ارزش كاالها دشوار باشد گرد ب مي سب ،براي كاالهاي توليدي در آن عنوان شاخصـي از هاين مسائل نمايندگي حسابهاي ملي را ب . حسابهاي ملي ناديده گرفته شود
. دهد قرار ميتأثيررفاه تحت
بخش غيررسمي . 2توليـدات در كنار ، عالوه بر توليدات خانگي ، در بسياري از كشورهاي در حال توسعه
ايـن . بخش ديگري وجود دارد كه مورد توجه اقتصاددانان است ، سنتي و بخش صنعتي مدرن همان بخش غير رسمي است كه معموالً شامل توليد كنندگان جزء و كاركنان آنها وهمچنـين
حمل و نقل و ديگر خدمات غيـر رسـمي ، وران كارگر و كاركنان خدمات تجاري كسبه و پيشه ه اين دو بخش عبارت است از اينكه توليدات بخش غيـر رسـمي بـه خـالف تفاوت عمد . است
يـا بصـورت كـاال و ، يا بصورت كاال و خدمت واسطه به ساير توليد كننـدگان ،توليدات خانگي رسد و اين بدان معني است كه مبـادالت بـازاري خدمت نهايي به مصرف كننده به فروش مي
. گيرد صورت ميـ االمللـي كـار از ايـن بخـش ار تعريفي كه سازمان بـين :دهـد عبـارت اسـت از مـي هئ
اغلـب و ، كننـد مـي كاالهـا و خـدمات توليـد و توزيـع هسـتند كـه واحدهاي بسيار كوچك «توليدكنندگان مسـتقل و خـود شـاغل در منـاطق شـهري كشـورهاي در حـال توسـعه را در
يـا كـارآموز استخدام شـده و تعدادي از آنان از كار كارگران خانوادگي و يا معدود ، گيرند ميبر از فناوري و مهارتهـاي و درجه صفر برخوردارند از سرمايه بسيار كم يا بعضاً ؛كنند مي استفاده
. 3، ص )1376(توماس و ديگران . 1
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
137
براي كاركنـان خـود درآمـدهاي بسـيار كـم و نـامنظم و ؛ آنها اغلب برند مي سطح پايين بهره . 1»آورند ميمشاغل بسيار ناپايدار فراهم
،ان بين المللـي كـار كشـورهاي نيمـه بيابـاني آفريقـايي در بين كشورهاي عضو سازم باالترين نسبت غيررسمي را از كل اشتغال دارند و كشورهاي در حـال گـذار اروپـاي شـرقي و
. 2دارندبرخورپايين ترين سهم از ) CIS(مركزي و كشورهاي مشترك المنافع
بخش نامنظم. 3 و بـيش نـوعي از ماهيـت غيـر كـم ،تمام فعاليتهاي طبقه بندي شده در اين بخش
نظيـر مقـررات كـار در رعايـت تـدابير ايمنـي در ؛ مقررات و فرار از ماليات ؛ مانند قانوني بودن ن است كـه آ فعاليتهاي اين بخش ةهاي اجتماعي و امثال آن را دارند ويژگي عمد بيمه ،كارگاه
و يـا توزيـع آن كـاري توليـد ةدر نحـو ، با وجود قانوني و مجاز بودن اصل توليد كاال وخـدمت . خالف و غير قانوني صورت گرفته است
بخش غير قانوني. 4
ولـي ؛قـانوني و مجـاز اسـت ، توليـدات بخـش نـامنظم ،دشهمانطور كه قبالً اشاره ، مـال دزدي : شامل فعاليتها و توليد كاالها و خدمات خـالف نظيـر ؛توليدات بخش غير قانوني
. باشد مي…فحشا و ، اد افيونيتوليد و خريد و فروش مو، اخازي احتمـال گسـتردگي ايـن پديـده را در اقتصـاد ايـران تقويـت ، شواهد و قرائن موجود
نتايج پژوهش انجام شده در زمينه و رونـد تحـوالت اقتصـاد زيرزمينـي در ، اين مقاله . كند ميدي پس از مقدمه در سه بخش بعـ كه دهد مي نشان) 1382-1375( سال هشتايران را طي
سپس روش شناسي بكار . شود مي به تشريح برخي مفاهيم و تعاريف پرداخته ، به ترتيب ، مقاله
تهـران، پژوهشـكده اقتصـاد و (، محمد، ضيايي بيگدلي ة، ترجم كار شايسته و اقتصاد غيررسمي سازمان بين المللي كار، . 1
. 35، ص )1383دارايي، .همان. 2
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
138
به برآورد الگـو و ارائـه ، آنگاه در چارچوب الگوي مذكور . گردد رفته در اين پژوهش تشريح مي . بخش انتهايي اين مقاله است،گيري پردازيم و جمع بندي و نتيجه مينتايج
و كلياتتعاريف مفاهيم، تعاريف ذكر شده درباره اقتصاد زيرزميني پيچيده وكلي است كـه در رابطـه بـا بيشتر
:، بايد مطرح شودپرسشاين تعاريف دو سازد چيست؟ در حالت كلي مجموع فعاليتهاي انساني كه اقتصاد را مي: نخست
ست؟ ا مرز اقتصاد آشكار و پنهان كجا:دومناشي از طبيعت متفاوت فعاليتهاي اقتصادي مربـوط دشواري تعريف اقتصاد زيرزميني
دقت محاسبه توليـد د كه محقق بخواهد از ميزان ياب مي اهميت زمانياين مسئله . است به آن شود كه بعضاً هم پوشي زيـاد مي به هر حال در ذيل تعاريف گوناگوني مطرح . ملي آگاهي يابد
. نيز دارند
1تعريف خلعتبريلد ارزش افزوده اسـت كـه در يرزميني مجموعه اي از فعاليتهاي مو منظور از اقتصاد ز «
فعاليتهاي خـارج از بـازار خـانوار وسـازمانهاي . قالب اقتصاد رسمي تعريف وگنجانده نمي شود بـاقي نيز آنگونه از فعاليتهاي بازار كه به داليل گونـاگون دور از چشـم مقامـات غير انتفاعي و
». آورد ازنده اقتصاد زيرزميني را بوجود مي مجموعه فعاليتهاي س،ماند مي
)1992 (2تعريف ژرمانگ فعاليت اقتصـادي اسـت كـه در حاشـية گونهمنظور از اصطالح اقتصاد زيرزميني هر «
كـه در آمـد اسـت به عبارت ديگر، فعـاليتي . گيرد قوانين كيفري اجتماعي و مالياتي انجام مي
. 5-11، ص)1369(، سال اول، شماره دوم، مجلة رونق، »اقتصاد زيرزميني«فيروزه خلعتبري، . 1 . 22-24ص ص ،)1375(، 313 شماره ،مجلة پيام يونسكو، »دامهاي اقتصاد زيرزميني«ژرمانگ دبار، ، مارك. 2
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
139
اقتصـاد پنهـان و : دو نوع اقتصاد زيرزميني است اين تعريف شامل ». شودمي ثبت ن آن ساالنه . اقتصاد پاياپاي و خود گردان
)1376(1تعريف توماس
در مفهوم وسيع، منظـور از اقتصـاد غيررسـمي، فعاليتهـايي اسـت كـه بـه عللـي در « ».آيد ي نميحسابهاي ملّ
2تعريف اشنايدردانست
. شود وارد نمي،گيري شده اي كه بطور رسمي اندازه GNPهمه فعاليتهايي كه در
3تعريف اسميتكنـد مي عنوان توليد مبتني بر بازار كاالها و خدمات تعريف هوي اقتصاد زيرزميني را ب
GNPصورت غيرقانوني از منظـور شـدن در تخمـين رسـمي هصورت قانوني و چه ب هكه چه ب . رود طفره مي
در اين پـژوهش مـورد اسـتفاده قـرار ه و ادد تعريفي را كه ما از اقتصاد زيرزميني ارائه كليه فعاليتهايي كه بطور قانوني يا غير قانوني در اقتصاد صورت گرفتـه « : از ند عبارت ،دهيم مي
ـ ؛و مولد ارزش افزوده هستند ت ماهيـت پنهـاني كـه دارنـد ماليـات گريزنـد و در ولي بـه علّ . »شوند حسابهاي ملي وارد نمي
تهران، مؤسسه تحقيقات پولي (ري، ، ترجمة منوچهر نوربخش و كامران سپهاقتصاد غيررسميتوماس جي جي و ديگران، . 1
. 3. ، ص1376، )و بانكي2. H. Fleming Mattew, John Roman, And Graham Farrell, "The Shadow Economy". (Spring 2000), p. 389. 3. Ibid.
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
140
ينيانگيزه ايجاد اقتصاد زيرزم، فعاليـت نامشـروع . تواند بسيار گسترده باشـد مي ماهيت فعاليتهاي اقتصاد زيرزميني
فعاليتهاي مربـوط بـه مـواد ، سوء استفاده از نامهاي تجارتي ، قاچاق، غير قانوني ، خالف اخالق . استرين فعاليتهاي اقتصاد زيرزميني ارز و اسلحه و غيره از مهمت، مخدر
اما به داليلـي در ، ازار در نفس خود ماهيت غير قانوني ندارند برخي از فعاليتهاي اين ب دوري از ، فعاليتهـايي كـه بـه قصـد فـرار از ماليـات . شوند مي عمل به صورت غير قانوني ارائه
گيرد نيز جز فعاليتهاي اقتصاد ميكنترل قيمت و به منظور دور ماندن از چشم مقامات صورت . ندوش يحسوب م مزيرزميني
و اين امر ز ماليات هم اكنون نيز در كشورهاي صنعتي جهان بسيار ملموس است فرار ا . اختاللهاي جبران ناشدني را به همراه دارد
زمـاني . تواند انگيزه خوبي براي روي آوري به بازار سياه باشـد مي فرار از كنترل قيمت و خدمت در بازار سياه فروش كاال ،بندي وجود دارد جيره گذاري كاالها و قيمت ، اقتصاد ر د كه . تواند سود سرشاري نصيب كارگزاران سازد مي
ريـزي مركـزي گريز از ضوابط مقداري توليـد در برنامـه ، سياهانگيزه ديگر ترويج بازار در. تـوان در كشـورهاي سوسياليسـتي مشـاهده كـرد مـي ريـزي را اين نوع برنامه . توليد است
در مـورد مـواد مخـدر سـقف مجـاز . ليد وجود دارد بسياري از كشورها ضوابطي براي سقف تو . شود ميكف توليد هم مشخص، در برنامه ريزيهاي مركزي. توليد در واقع صفر است
جديت در رسيدن به هدفهاي . سياه نيستبازار عامل ايجاد ، تنها گريز از ضوابط برنامه توانـد وضـع را روشـن مـي هيك مثال ساد . گرددسياه به بازار منجر تواند مي نيزكيفي برنامه
، چند واحد توليدي بسيار محـدود باشـد ة مورد استفاد ،اي وقتي توليد يك كاالي واسطه . ندكتواند با سرعت بيشـتر توليـد مي ،هر يك از متقاضيان كه زودتر به كاالي مورد نياز خود برسد
شودكه مديران مي به دفعات ديده ، بنابراين. پاداشي نصيب خود سازد ، كند و با كسب موفقيت پرداخت رشوه . كوشند هر چه سريعتر به مواد مورد تقاضاي خود دست يابند با اعمال نفوذ مي
در صورتي كه محصول نهايي توليد در بازار سياه وجـود . تواند بسياري از موانع را رفع كند مي بازار به نهايي دادن محصول و سوق با پرداخت وجوه اضافي اي خريدار مواد واسطه، داشته باشد
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
141
دار مون
1 .دي
صااقت
ي تها
الي فعوع
جمم
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
142
مبادلـه بنـابراين . اي را ثروتمندتر سازد تواند توليد كننده نهايي و توليد كننده واسطه مي سياه . تواند مقبول افتد ميدر بازار سياه
جـز . اي بـراي گسـترش بـازار سـياه اسـت انگيزه، اي از موارد پرداختهاي ارزي در پاره در برخـي از ، شود مي در جريان تجارت خارجي پرداخت مبالغي كه به صورت رشوه و كار مزد
حتي از ابتداي كار به فكر ورود بـه ، وجه ةكنند موارد پرداختهاي اتفاقي وجود دارد كه دريافت يـك شـركت بازرگـاني را در نظـر بگيريـد كـه در سـطح ؛ بـراي مثـال بازار سياه نبوده است
. رسـاند داخت ماليات نام خود را به ثبـت نمـي ولي براي گريز از پر ،كند مي المللي فعاليت بين ولـي ؛دنشو مي هزينه اي در اقتصاد وجود دارد كه دهد كه درآمدهاي نانوشته مي اين امر نشان
وجـود ي هيچ برآوردي ازحجم درآمدهايي ايـن چنينـ ، اغلب دنشو در حسابهاي ملي وارد نمي . ستا نمايانگر مجموع فعاليتهاي اقتصادي)1 (نمودار ،ندارد
)نامنظم(روشهاي برآوردحجم اقتصادزيرزميني محاسبه نسبت نقد • روش برآورد حجم نقل و انتقاالت • روش مدل هاي رگرسيوني •
1مدل سازي تقريبي •
روش متغيرهاي غيرقابل مشاهده •
مطالعه بازاركار •
2روش هاي متفرقه •
روش برآوردحجم اسكناس هاي درشت •
وهزينهروش برآورداختالف بين ارقام درآمد •
روش پالرمو •
1. Frey, Bruno S. and Hannelore Weck, "Estimating the Shadow Economy: a’ native’ Approach", Oxford Economic Papers, 35, (1983b), pp.23-44
. 11-18، صص پيشينفيروزه خلعتبري، . 2
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
143
روش برآورد اختالف بين آمارهاي مالياتي واقالم درآمد ملي •
روش برآورداختالف بين درآمد وهزينه خانوار •
ت يابيروش علّ •
روش بررسي موردي صنايع •
روش همه پرسي •
موران مالياتأروش مراجعه مستقيم به م •
روش مطالعات اجتماعي •
مطالعات مالياتي •
زمينه اقتصاد زيرزمينيمطالعات انجام شده در لعات انجام شده در خارج از كشورمطا
از آن پـس . مريكا آغاز شـد آ براي اقتصاد 1»كيگان«مطالعات در اين زمينه با مقاله و ساير پژوهشگران اقتصادي در مطالعات متعددي 4»فايگ«، 3»فري«، 2»تانزي«افرادي چون
ايـن پژوهشـها در سـه . انـد يرزميني پرداخته گيري اقتصاد ز به بسط و گسترش روشهاي اندازه كـه هـر كـدام داراي مزايـا و انجام شده ، اي حوزه روشهاي خرد و كالن و مطالعات بين رشته
زيـادي تلقي پژوهشگر از اقتصاد زيرزميني تا حدود ةنحو، در حقيقت . معايب خاص خود است . شود ميثر واقعؤ آن مةدر انتخاب روش مطالعه و گستر
كشور در حال توسعه و 67در را روشهاي مذكور و كاربرد آنها 6»انست« و 5»يدراشنا«» اقتصاد سياه هنـد « به نام 8»اوپال« و 7»چاگ«پژوهش . مرور كردند كشورهاي صنعتي غرب
1. Kigan (1958). 2. Tanzi (1980). 3. Frey 4. Feige (1986). 5. Schnider (2000). 6. Enste (2000). 7. Chagh 8. Uppal (1986).
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
144
از جمله تالشهاي اندازه گيـري ايـن پديـده ، در مطالعه اقتصاد زيرزميني پاكستان 1و شبساي . بوده است م شده در ايران انجامطالعات
در نخستين كوشش خـود بـراي بـرآورد حجـم اقتصـاد زيرزمينـي ) 1369(خلعتبري بـه منزلـه 1355-1356وي با مبنا قرار دادن سالهاي . از روش نسبت نقد استفاد كرد ، ايران
درصـد درآمـد اقتصـاد 32/8 معـادل 1365حجم اقتصاد زيرزمينـي را در سـال ، سالهاي پايه . محاسبه كرد رسمي
اي در بـاره ماهيـت اقتصـاد سـايه در جمهـوري مطالعـه « گـزارش 1994وي در سال ، تهيه نمود كه در آن با استفاده از روش شكاف درآمـد ـ هزينـه UNDPبراي » اسالمي ايران
درصـد شش تـا نـه ساله بين 34اد زسمي طي يك دوره حجم اقتصاد سياه را نسبت به اقتص . نمايد ميارزيابي
بـراي انـدازه گيـري ، دو روش نسبت نقد و اختالف درآمد و هزينه خانوار ازخلعتبري نسبت اقتصاد زيرزميني بـه اقتصـاد رسـمي ، در اين بررسي . اقتصاد زيرزميني سود برده است
ي با بررسي و تحليـل وسپس . درصد تخمين زده شده است 65/24 معادل ،1990براي سال بـا 1983– 1989 در سـالهاي هـا دهـك ر هـر يـك از د، خـانوار ةاختالف ارقام درآمد و هزين
.زند مي درصد تخمين43/24حجم اقتصاد زيرزميني را ، اطالعات موارد نقض يادآوريدر پژوهشي از دو روش ) 1376(هاي استراتژيك نهاد رياست جمهوري معاونت بررسي
اقتصاد زير زمينـي به منظور برآورد ،پولي نسبت نقد و تخمين معادله رگرسيوني تقاضاي پول بـا ،1340-1371 حجم اقتصاد زيرزميني را براي سالهاي ؛كند كه در روش نخست مي استفاد
عنوان سالهاي پايه ه ب ،1355-1356و همچنين سالهاي 1352ـ 1353در نظر گرفتن سالهاي در روش دوم حجم اقتصاد زيرزميني براي سالهاي ؛كند مي درصد برآورد هفت تا هشت معادل و 37به ترتيـب ، براساس دو تصريح متفاوت از معادله تقاضاي پول بدست آمده 1371-1358
. درصد است38
1. Shabsigh (1995).
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
145
طاهر فرد نيز از دو روش نسبت نقد و تخمين معادله رگرسـيوني تقاضـاي پـول بـراي اسـتفاده كـرد وحجـم اقتصـاد 1353-1374تعيين حجـم اقتصـاد زيرزمينـي طـي سـالهاي
. درصد اقتصاد رسمي برآورد كرد36 تا 18زيرزميني را معادل بـه ، از تصريح معادله رگرسيوني بـراي كـاربرد روش پـولي ) 1379(باقري گرما رودي
سـالهاي ،وي در مطالعات خود . منظور برآورد حجم اقتصاد زيرزميني در ايران سود برده است . خمين زد درصد ت23 را مدنظر قرار داد و حجم اقتصاد زيرزميني را معادل 1374-1355
حجم اقتصـاد ، اي با الهام از الگوي شبساي نيز در مقاله ) 1379(اشراف زاده و مهرگان . درصد اقتصاد رسمي برآورد كرد12 معادل 1355 -1374زيرزميني را براي دوره
از روش تخمـين نظـام معـادالت ، در يـك پـژوهش جـامع ) 1380(عرب مازار يـزدي براي برآورد حجم اقتصـاد سـياه اسـتفاده ، باشد مي ي پنهان متغيرها گيرندة در بر كه همزمان
-1377(و ) 1358-1367(، )1347-1357(كرد وحجم اقتصـاد زيرزمينـي را طـي سـه دوره . 1 درصد محاسبه كردشانزده و هشت، دهحدود ) 1368
به برآورد حجم اقتصاد زيرزميني با استفاده از روش رگرسـيوني ) 1381(جمال منش پرداخت و بيان داشت كه حجم اقتصاد زيرزمينـي طـي 1355-1379براي دوره تقاضاي پول
درصد اقتصـاد 6/9بدين معني كه از ؛نشيب بسياري همراه بوده است دوره مورد نظر با فراز و درصد 65/14 و 1378 درصد در سال 22/17پس از نوسانات بسيار به ، 1365رسمي در سال
يت حجم اقتصاد زيرزميني بطور متوسط طي دوره مـورد رسيده است و در نها 1379در سال . در صد اقتصاد رسمي بوده است61/12نظر معادل
روش شناسي برآورد شـكاف « بـرآورد حجـم اقتصـاد زيرزمينـي بـا اسـتفاده از دو روش بـه در اين قسمت . مي پردازيم »نسبت نقد « و » درآمد ـ هزينه خانوار
.171 -217، ص )1384تهران، مؤسسه تحقيقات و توسعه علوم انساني، (، »ياه در ايراناقتصاد س«علي عرب مازار يزدي، . 1
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
146
»انوارشكاف درآمد هزينه خ« روش حجم اقتصـاد شتوانند معيار خوبي براي نماي مي خانوارها ، روش در سطح خرد در اين اقـالم گـزارش نشـده درآمـد ة نشان دهند ،اختالف بين درآمد هزينه خانوار . زيرزميني باشند
بـا »ديلنـا و مـوريس «. اسـت هزينـه خانوار و خالص خالف گويي خانوار در دو طرف درآمد و بـه 1977ن روش كاربرد آمارهاي مربوط به هفت هزار خانوار بريتانيايي در سال استفاده از اي
ولـي كـل ؛ درآمـد بـازگو نشـده دارنـد ، درصـد خانوارهـا پـانزده تـا دهاين نتيجه رسيدند كه درصد محصول ناخالص داخلي سه حدود درآمدهاي پنهان شده آنها رقم كوچكي است كه در
. استدر سـالهاي اخيـر ، خانوارهـاي شـهري در ايـران وجـود دارد برآوردهايي كه از بودجه
نكته جالب توجـه ، دهد ميهزينه هاي خانوارها بيش از اندازه اضافه بر درآمدهاي خانوار نشان . در خانوارهاي كم درآمدتر به مراتب بيشتر است،اينكه درصد انحراف هزينه از درآمد
در . ر متوسط چندين برابر درآمد است پايين ترين گروههاي درآمدي بطو در هزينه ها در اين ارزيابي چندين . توان مازاد درآمد بر هزينه را مشاهده كرد مي باالترين گروههاي درآمد
:نكته قابل تعمق وجود داردخانوارهاي كم درآمدتر تمايل مشهودي به نشان ندادن بخشـي از درآمـدهاي خـود .1
. دارند
ظ آبرو ومسائل اجتماعي دليلي است براي بيش درخانوارهاي كم درآمدتر تمايل حف .2 . نمايي هزينه خانوار
درآمدهاي گزارش نشده بايـد ماهيـت انتقـال منـابع بـه ،در خانوارهاي پر درآمدتر .3توانـد مـي بنابراين بررسي هزينـه و درآمـد خانوارهـا . خارج از كشور را داشته باشد
رزميني در تحقيقات مختلـف راهنماي مفيدي براي شناخت و تعيين نفوذ اقتصاد زي . 1درآمدي كشور باشد
.9، ص پيشينفيروزه خلعتبري، . 1
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
147
اساس محاسبه اقتصاد زيرزميني در اين روش محاسبه شـكاف بـين در آمـد و هزينـه هـاي خـوراكي و براي اين كـار نيـاز بـه متوسـط هزينـه . است درآمدي 1يها دهكخانوار در
. باشد مي ي درآمديها دهكغيرخوراكي و همچنين متوسط درآمد خانوار در هر يك از در ايــن پــژوهش مــا بــه دنبــال محاســبه ايــن شــكاف در يــك دوره هشــت ســاله از
.هستيم 1382-1375 :روابط مورد نياز در اين روش عبارتند از
. هزينه منهاي درآمد: مازاد هزينه )الف ها مجموع متوسط هزينه - متوسط در آمد : خطاي نسبي)ب
متوسط درآمد
و نتايج برآورد الگوبا توجه به آمارهاي جمع آوري شده از سالنامه هاي آماري مركز آمار در مورد هزينـه
ي هـا دهـك در هـر يـك از 2هاي خوراكي و غير خـوراكي خانوارهـاي شـهري متوسط هزينه (سـط درآمـدهاي خـانوار شـهري در هـر يـك از متو( و همچنين درآمدهاي خـانوار ) درآمدي
ي سالهاي مورد نظـر مـازاد هزينـه را بـا ها دهكدر ابتدا براي هر يك از ، )ي درآمدي ها دهك . كنيم ميمحاسبه) الف(توجه به رابطه
بـه ها دهكاز آنجايي كه خانوارهاي موجود در هر از ، عالوه بر محاسبه خطاي نسبي بيان شد سعي در كـم نمـايي در آمـد خـود و زيـاده نمـايي پيشين در بخش داليلي كه قبالً
با توجه بـه خطـاي ، بايد براي محاسبه دقيق ميزان اقتصاد زيرزميني ، دارند يشهاي خو هزينه. براي زياده نمايي هزينه فرض كنيم نيز درصدي را براي كم نمايي درآمد و درصدي را ،نسبي
:كنيم كه ميبنابراين فرض . است %30ي هزينه معادل زياده نماي .1
. ها آن است كه ارقام آنها از گروههاي درآمدي دقيق تر است دليل استفاده از دهك. 1 . پردازيم در اين پژوهش ما تنها به بررسي اقتصاد زيرزميني در خانوارهاي شهري مي. 2
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
148
. 1است %20كم نمايي درآمد معادل .2
بعـد از . نـيم ك مـي كم ها دهك بنابراين ميزان فرضي را از خطاي نسبي در هر يك از حجم اقتصاد زيرزمينـي را ، در هر سال ها دهكتوان از طريق محاسبه ميانگين مي اين مرحله
نمايـانگر همـين مطلـب ) 1(جدول . نمود براي هر سال و سپس براي دوره مورد نظر محاسبه . است
حجم اقتصاد زيرزميني. 1 جدول
حجم اقتصاد زيرزميني به درصد
سال ميانگين
9,66% 0,0966- 1375 29,55 % 0,2955- 1376 22,3% 0,223- 1377 85,04% 0,8504 1378 21,2% 0,212- 1379 21,7% 0,217- 1380 26,5% 0,265- 1381 45,9% 0,459- 1382
توان نتيجه گرفت كه كه حجم اقتصاد زيرزمينـي طـي دوره مي باالبا توجه به جدول . 2باشد مياقتصاد رسمي% 32/84مذكور بطور متوسط حدود
انحـراف امـر علت اين ، است بسيار بزرگ زيرزمينيصاد تاما رقم محاسبه شده براي اق يجـه يـك تباشـد كـه در ن مـي )79907( 1378رقم دهك اول متوسط درآمد خانوار در سال
. اند در نظر گرفته شده1-5هاي آماري و هم چنين موارد ذكر شده در بخش فروض مورد نظر با توجه به داده. 1 . مراجعه شود1378به سالنامه آماري مركز آمار سال . 2
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
149
ايـن . بـه وجـود آمـده اسـت ت ساختاري در درآمد پولي از مشاغل آزاد غيـر كشـاورزي سشك . قابل مشاهده است)2(شكست در نمودار
نشان است، كه نمايانگر گروهبندي خانوارهاي شهري براساس متوسط درآمد ها دهكو اين گروه از افراد براساس . اول قرار دارند دهند كه خانوارهاي كم درآمد شهري در دهك مي
دقيق درآمدها و هزينه هاي خود نمي پردازند و همين امـر اظهار به ؛ بيان شد داليلي كه قبالً بنـابراين بايـد در محاسـبات . گـردد مـي موجب محاسبه غير دقيق تر حجم اقتصاد زيرزميني
ي اول درآمـد و هزينـه هـا را هـا دهـك كار براي اين . هايي باشيم تعديلدر پي ،صورت گرفته . پردازيم ميحذف كرده و به محاسبه مجدد
. است نمايانگر حجم اقتصاد زيرزميني بعد از تعديل در هر سال)2(جدول
در هر سالحجم اقتصاد زيرزميني بعد از تعديل. 2جدول حجم اقتصاد زيرزميني به
درصد
سال ميانگين
24,83% 2,483- 1375 34,32% 3,432- 1376 28,05% 2,805- 1377 27,23% 2,723- 1378 27,5% 2,75- 1379 30,29% 3,029- 1380 30,422% 3,042- 1381 43,9% 4,39 1382
بطـور متوسـط ، حجم اقتصـاد زيرزمينـي طـي دوره مـورد نظـر باالبا توجه به جدول
. است حجم اقتصاد رسمي% 81/30 . استتصاد زيرزميني قبل و بعد از تعديل بيانگر حجم اق) 2(نمودار
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
150
زميني قبل وبعد از تعديلمقايسه اقتصاد زير. 2نمودار
0
20
40
60
80
100
1375 1376 1377 1378 1379 1380 1381 1382
حجم اقتصاد زيرزميني
بعد از تعديلعديل قبل از ت
»نسبت نقد «يروش شناس و بـراي 1958بار توسط كيگان در سال نخستين ،روش بسيار ساده برآورد نسبت نقد
بعد ها از اين . برآورد درآمدهاي گزارش نشده مردم در دوره جنگ جهاني دوم بكار گرفته شد . يرزميني كشورهاي مختلف استفاده كردندروش براي محاسبه حجم اقتصاد ز
:چارچوب محاسبه به شرح زير است :فرض كنيد كه
C:حجم اسكناس و مسكوك در جريان . D:حجم سپردهاي ديداري در اقتصاد .
oY:رسمي درآمدهاي اقتصاد
uY: زيرزميني درآمدهاي اقتصاد .
oK:نسبت نقد در اقتصاد رسمي .
uK:زيرزميني نسبت نقد در اقتصاد
oV:سرعت گردش درآمد در اقتصاد رسمي .
uV: زيرزمينيردش درآمد در اقتصادگ سرعت .
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
151
:بنا به تعريف. در اقتصاد استuYمحاسبه ، هدف
)1( uo
uo
DDDCCC
+=+=
اقتصـاد رسـمي ةدهنـد نشـان O اقتصاد زيرزميني وانـديس ة نشان دهند uانديس
:در اين صورت، است
)2(
)(
)(
uu
uu
oo
oo
u
uu
o
oo
DCYV
DCYV
DCK
DCK
+=
+=
=
=
:توان با ميسرعت نسبي گردش درآمد در اقتصاد رسمي به اقتصاد زيرزميني را
)3( u
o
VVa =
:آيد مي به شرح زير بدستuYبا استفاده از اين مجموعه معادالت . نشان داد
)4( ))(1(
))(1(1DKK
DKCKYa
Yuo
ouou +
−+=
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
152
توان با فرضهايي به نسبت قابـل قبـول مي غيرهاي باال قابل محاسبه هستند يا كليه مت توان برآوردي از حجـم مي با استفاده از متغيرهاي كالن اقتصادي ، بنابراين. به آنها دست يافت
. بدست آورد، درآمدي كه در اقتصاد زيرزميني در گردش است :شود ميدر اين روش فرض
تواند سپرده ديداري بپذيرد ويگانه وسـيله پرداخـت مي تنها اقتصاد رسمي كشور .1==∞در اين حالت . در اقتصاد زيرزميني وجه نقد است uu KD . 1 است0,
با زمان تغير نمي كند و عـددي oKيعني ؛نسبت نقد در طول زمان ثابت است .2 . ثابت است
ه شده بـه اقتصـاد رسـمي درسـت ماننـد قدرت خلق درآمد از هر ريال سوق داد .3يعنـي ؛قدرت خلق درآمد از هر ريال سوق داده شده به اقتصاد زيرزمينـي اسـت
1=a در اين صورت درآمد خلق شده در اقتصاد زيرزميني با اسـتفاده از ، است :آيد ميبدست رابطه زير
)5( DKDKCYY
o
oou )1(
)(+
−=
هر قـدر بـر دقـت بـرآورد درآمـد است؛ يعني برآورد باال دچار يك عيب ساختاري دو
رقـم درآمـد در ، رسمي افزوده شود و رقم بزرگتري بابت درآمد در اقتصاد رسمي بدست آيـد رقم مورد بحث بايد كـوچكتر ،حال آنكه به حكم منطق ، شود مي اقتصاد زيرزميني هم بزرگتر
ايد درآمدهاي ثبت نشده اي را كه بصورت برآوردي در رقم درآمد براي رفع اين نقيصه ب . شود . رسمي درج شده اند از دو طرف حذف كرد
گـردش براي محاسبه حجم درآمد در بازار غير متشكل بايد بـرآوردي نيـز از ضـريب . سمي بدست آوردردرآمد در اقتصاد
. شـود مـي اگر به نقش صندوقهاي قرض الحسنه در سالهاي اخير توجه شود، وجـود فـرض اخيـر در ايـران ترديـد آميـز . 1
ما اين فرض را براي . صندوقهاي قرض الحسنه در واقع قادرند سپرده ديداري خارج از اقتصاد رسمي كشور را بوجود آورند . گيريم ساده سازي مدل در نظر مي
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
153
د اقتصـاد زيرزمينـي روش متداول اين است كه رقم اخير براي دوره ما قبل دوره ايجـا .محاسبه و استفاده شود
حجــم اقتصــاد زيرزمينــي طــي ســالهاي ، بيــان شــدبــاالبــا توجــه بــه آنچــه كــه در . شود برآورد مي از اين روشبا استفاده 1382-1375
تصوررا كه چ؛گيريم ميعنوان سالهاي پايه در نظر ه را ب 1356 و 1355نخست سالهاي توان آن را صفر در نظـر مي در اين سالها آنقدر پايين است كه شود حجم اقتصاد زيرزميني مي
را محاسـبه oKبا توجه به ارقام اسكناس ومسكوك و سپرده هاي ديداري ايـن سـالها . گرفت .بيانگر همين مطلب است) 3(جدول. كنيم مي
اقتصاد رسميرمحاسبه نسبت نقد د. 3جدول
oK D C سال
68,67 362,0 248,6 1355 69,98 465,5 325,4 1356
. گرفته از ترازنامه بانك مركزيبر: منبع
: داريمباالباتوجه به جدول
oK = 69 .3
: حجم اقتصاد زيرزميني در هر سال عبارت است از )5(با توجه به به فرمول
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
154
زمينيحجم اقتصاد زير. 4جدول
uY o
u
YY سال
80710,578 0,39- 1375 53623,77 -0,219 1376 58346,099 -0,211 1377 76297,262 -0,207 1378 119252,136 -0,24 1379 144672,75 -0,25 1380 212534,55 -0,27 1381 261957,36 -0,28 1382
در . است تصاد زيرزميني به دليل نا ديده گرفتن دالري شدن نارسا اين برآورد حجم اق
معـادل ريـالي ايـن . افتد مي اين حالت مقداري از پولهاي خارجي به جاي پول ملي به گردش . پولها در واقع رقمي است كه بايد به حجم اسكناس و مسكوك افزوده شود
ثر اسـكناس و ؤجـم مـ بـر ح % 30كنيم كه دالري شـدن تنهـا مي در اين حالت فرض عالوه بر اين تغيير نظام سپرده پذيري كه در پي اعالم بانكـداري اسـالمي . افزايد مي مسكوك
درصدي از سپرده هاي پس انداز را به هر يك از دو نوع سپرده ديداري و مدت دار ،بوجود آمد ور در هـاي كشـ بخشي از افزايش سپرده هاي خصوصي نـزد بانـك ، به اين ترتيب . تقسيم كرد
اما به دليل نامعلوم بودن برتـري حسـابهاي پـس ، واقع از تقاضاي نقل وانتقال ناشي نمي شد تعـديلي در حسـابهاي ديـداري ايجـاد از اين لحـاظ ؛انداز بر حسابهاي جاري بوجود آمده بود
از حجم سپرده هاي ديـداري را % 20نباشد اگر دور از ذهن شايد . سالهاي مذكور ضرورت دارد . كه در واقع ماهيت نقل و انتقالي در نگهداري آنها دخالت نداردبدانيمهايي سپرده
: داريم )5(بنابراين در جدول
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
155
حجم اقتصاد زيرزميني. 5جدول حجم اقتصاد زيرزميني به
درصدD C سال
-11,47 34444,64 17180,93 1375 -7,6 38338,8 21532,28 1376 -3,18 44809,04 28159,65 1377 -0,5 51705,36 35390,80 1378 -5,55 71409,76 42769,11 1379 -6,68 91014,4 52539,66 1380 -7,93 118298,08 66082,19 1381 -8,91 142899,44 77465 1382
ليـت اقتصـاد ارقام حاصله براي حجـم فعا ،شود مي مشاهده باالهمانطور كه در جدول
:دليل آن عبارت است ازباشد و ميزيرزميني در برخي از سالها منفي . سياست كاهش ارزش ريال بخاطر،عدم گسترش حجم اسكناس .1
. جانشيني ارز بجاي پول ملي در اقتصاد .2
صدور و گردش بيش از يكبار چكهاي بي نام كه در محاسبات پـول نقـد وارد نمـي .3 . 1شود
. را در مدل در نظر بگيريم و آن را مجدد تعديل نماييمباالد بنابراين بايد مواركنيم كـه جانشـيني ارز در اقتصـادوجود دارد وايـن جانشـيني مي براي اين كار فرض
شود و همچنـين ايـن جانشـيني در مي در حجم پول واسكناس ومسكوك % 40ب افزايش سب .2يابد مي ادامه نيزبراي هر سال% 10سالهاي بعد با نرخ
.11، صبيشينفيروزه خلعتبري، . 1 .همان. 2
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
156
. است نمايانگر حجم اقتصاد زيرزميني در هر يك از سالهاي مورد نظر)6(جدول
حجم اقتصاد زيرزميني. 6جدول
uY حجم اقتصاد زيرزميني به درصد
D C سال
641,54 0,31 34444,64 24053,302 1375
21596,422 8,82 38338,8 32298,42 1376
50880,01 18,45 44809,04 45055,44 1377
117947,712 32,07 51705,36 60164,36 1378
112792,64 22,7 71409,76 76984,398 1379
137728,458 23,8 91014,4 99825,354 1380
196791,25 25 118298,08 132164,38 1381
243246,12 26 142899,44 162676,5 1382
د كه حجم اقتصاد زيرزميني طي دوره مذكور شو ميگيري باتوجه به جدول فوق نتيجه
638378,037و همچنين حجم در آمد دراقتصـاد زيرزمينـي حـدود % 64/19بطور متوسط . باشد مينمايشگر حجم اقتصاد زيرزميني) 3(نمودار . است
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
157
0 0. 05
0. 1 0. 15
0. 2 0. 25
0. 3 0. 35
1375 1376 1377 1378 1379 1380 1381 1382
سال
حجم اقتصاد زيرزميني
سميرمقايسه درآمد در اقتصاد رسمي وغير.4نمودار
0 200000
400000
600000
800000
1000000
1375 1376 1377 1378 1379 1380 1381
سال
Yu,Yo
1382
حجم اقتصاد زيرزميني. 3نمودار
. است سمي و غير رسمينمايانگر مقايسه درآمد در دو اقتصاد ر )4(نمودار
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
158
گيري نتيجهبـراي كـاربرد » نسبت نقد«و » شكاف درآمد ـ هزينه خانوار «در اين مقاله از روشهاي
متناسب با شـرايط ، با اتكا به مباني نظري و ادبيات موجود در اين زمينه ، رذكوشناسي م روشيجـاد و گسـترش اقتصـاد بـه تبيـين عوامـل ا ، حاكم بر كشور و در بستر روش مبتني بر آثـار
شرايط حاكم بر ، ويژگيهاي نهادها و محدوديتهاي رسمي موجود . در ايران پرداختيم زيرزمينيمجموعه عواملي اسـت ، فرهنگي و جغرافيايي ، اجتماعي، محيط اقتصادي و نيز شرايط سياسي
شـكل ، در انتخـاب فعاليتهـاي اقتصـادي غيرقـانوني ، گيـري آحـاد جامعـه را كه بستر تصميم . دهد مي
بـراي آزمـون 1375-1382دوره زمـاني ، با مشخص شدن اجزاي الگـوي پيشـنهادي حجم اقتصاد زيرزميني در كشور در حـال افـزايش محاسبات مذكور نشان دادكه . انتخاب شد
8/21 سـاله بـا روش اول معـادل هشـت طي اين دوره ، در ايران زيرزميني اقتصاد حجم. است . بوده استدرصد 64/19ادل و با روش دوم مع درصد
:ماننــد، ييتــوان نتيجــه گرفــت كــه افــزايش محــدوديتها مــياز برآوردهــاي مــذكورفرآينـدهاي ، ثر و نهادهـاي غيربـازاري ؤعدم دسترسي به بازار قوي يا مـ محدوديتهاي تجاري
، مهاجرت گسترده از روستاها به شهرها و شـهرهاي كوچـك بـه كـالن شـهرها نظيرجمعيتي باعث گسترش اقتصـاد ؛پذير زنان و ساير گروههاي آسيب عليهغيرمستقيم ستقيم و تبعيض م گيـري سياسـي آزاد سـازي تجـاري و يـا كـاهش شود و از طـرف ديگـر جهـت مي زيرزميني
سياسـي و ، اجتمـاعي ، بدون فراهم نمودن زمينـه هـاي اقتصـادي ، محدوديتهاي قانوني ديگر منجـر بـه ،ياستهاي بازدارنـده و محـدود كننـده و همچنين عدم ساده سازي س فرهنگي الزم
بلكـه در فقـدان يـك ، گردد كاهش حجم تجارت غير قانوني يا ديگر فعاليتهاي غيرقانوني نمي . دشو ميراه براي گسترش اينگونه فعاليتها هموارتر، دولت توانمند و كارآمد
1. دشو ميدر پايان سياستهايي به شرح زير پيشنهاد
، »»نسـبت نقـد « و» هزينه خانوار -شكاف درآمد « وش بررسي اقتصاد زيرزميني در ايرانبا استفاده از دو ر «فاطمه مهرباني، . 1
).1384پاييز (، پايان نامه كارشناسي ارشد
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
159
در واقع آمارها و اطالعات در كشـور مـا نظامنـد و : 1ارها و اطالعات نظامند كردن آم .1 بيشـماري بـا مشـكالت ،پيوسته نيستند و محققان در راستاي دستيابي به اطالعات
بخصوص در كشورهاي در حال توسعه بحـران ،نظامند نبودن آمارها . مواجه هستند سـبه شـده بـراي شـودكه رقمهـاي محا نبود اطالعات دقيق موجب مي . آفرين است
اقتصاد زيرزميني تا اندازه ايي نادرست باشـد ومـا مجبـور بـه تعـديل محاسـباتمان . شويم
ما در واقع نياز به يك سيستم مالياتي قوي وكارآمد و همچنين : بهبود نظام مالياتي .2 .، داريممميزان مالياتي درستكار كه بتوانند به وصول ماليات از مردم بپردازند
كننـده توجيـه تنها نه كاهش نرخ اشتغال در اقتصاد رسمي، :شتغالكنترل وضعيت ا .3شـود؛ نيـز محسـوب مـي علت افرايش نرخ اشتغال در اقتصاد غيررسمي است؛ بلكه
. . . كارهـاي فصـلي و اگر موجب ايجاد مشاغل كـاذب همچـون پيشـه وري و بويژه . گردد
. كنترل بر توزيع و نوع يارانه .4
بـازار سـياه سـمت منابع ريالي گسترده اي را بـه ،شدنعارضه دالري : كنترل ارزي .5ـ پـس ،دهد و درصدي از مردم مي سوق جـاي ريـال بـه دالر نگـاه ه انـداز خـود را ب قـدرت عمـل ، بنابراين افزايش اين نقدينگي خارج از كنترل مقامات پولي ،دارند مي
. دهد سياستهاي پولي را به شدت كاهش مي
بسياري از اقتصـاددانان معتقدنـد كـه : چكهاي بي نام كنترل تقاضا براي پول نقد و .6 . وجود پول نقد زياد در دست مردم، دليل وجود فعاليتهاي زيرزميني است
شود؛ چرا كه در ميبزرگ شدن دولت اغلب موجب :كاهش دخالت دولت در اقتصاد .7 افـزايش مقـررات و شـده و درنهايـت، نيازها و به تبع آن ماليات بيشـتر اين صورت
. ترل بيشتر بر اقتصاد رسمي، منجر به توسعه فعاليتهاي پنهان خواهد شدكن ، شدت نابرابري از لحاظ ساختاري و همچنين فرهنگي :عادالنه كردن توزيع درآمد . .8
. كند زمينه را براي فعاليتهاي زيرزميني مهيا مي
.7، ص پيشينفيروزه خلعتبري، . 1
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
160
رآمـد بوركراسـي و سـاختار اداري ناكا :كاهش كاغذ بازي و سـاختار اداري ناكارآمـد .9گـاه گـرفتن . منجر به افزايش هزينه توليد و تجارت در اقتصاد رسـمي خواهـد شـد
بـا بهـره وري پـايين بـه ،گيـري مجوز براي توليد يا صادرات از مراكز متعدد تصميم بيش از يك ماه زمان نياز دارد كه هزينه و قيمت تمام شده را براي توليـد كننـده و
براي كاهش اينگونه هزينـه هـا انگيـزه بنابراين . دهد ت افزايش مي صادركننده بشد . يابد افزايش مي نيزفعاليت در بخش غيررسمي
. مبارزه با قاچاق كاال .10در حقيقت فقير بودن به اين معني : 1اعمال سياستهاي مناسب در جهت كاهش فقر .11
. هر شغلي بهتر از بيكـاري اسـت است كه فرد نمي تواند آزادانه بيكار باشد و تقريباً بنابراين فقر روزافزون يكي از داليل عمده براي رشـد اقتصـاد غيررسـمي محسـوب
. شود مي
تهـران، پژوهشـكده امـور (ضـيايي بيگـدلي، محمـد ة، ترجمـ كار شايسته و اقتصاد غيررسـمي سازمان بين المللي كار، . 1
.25، ص )1383اقتصادي،
ديصا
قته ا
امشن
وه پژ
161
:نوشتها پي
مجلـه برنامـه و .»اقتصاد زيرزميني و تاثير آن بـر اقتصـاد ملـي «. منش، آرش جمال و اسفندياري، علي اصغر . 1 ).1381(، 77شمارة سال نوزدهم، . بودجه
.»هاي اول تا پنجم بر تغييرات ساختاري اشتغال و جابجايي نيروي انساني تاثير برنامه « .اسفندياري، علي اصغر . 2 ).1377(، ريزي توسعه در ايران، دانشگاه عالمه طباطبائي مجموعه مقاالت همايش پنجاه سال برنامه
.1384 ،سسه تحقيقات و توسعه علوم انسانيؤ م.اقتصاد سياه در ايران .علي، عرب مازار يزدي. 3 و 20شـماره سال پنجم، ، مجله برنامه و بودجه .»جايگاه بخش غيررسمي در اقتصاد ايران « .اعظم بيگي، علي . 4
).1376آبان و آذر (، 19، دانشـگاه ارشـد نامه كارشناسي پايان .»تخمين اقتصاد زيرزميني و اثر آن بر اقتصاد ملي « .منش، آرش جمال. 5
).1381(، ت اهوازآزاد اسالمي، واحد علوم و تحقيقا: تهـران . ترجمه و تلخيص منوچهر نوربخش و كامران سپهري .اقتصادي غير رسمي .جي و ديگران توماس، جي . 6
.1376، موسسه تحقيقات پولي و بانكي ).1369(، 2 و 1، سال اول، شماره مجله رونق .»اقتصاد زيرزميني« .خلعتبري، فيروزه. 7پژوهشـكده : ، تهـران ضيايي بيگدلي محمد ة، ترجم . شايسته و اقتصاد غيررسمي كار .المللي كار سازمان بين . 8
.1383امور اقتصادي، سال ).1375(، 313 شماره .مجلة پيام يونسكو .»دامهاي اقتصاد زيرزميني« .ژرمانگ، مارك دبار. 9
، شـماره مجله ماليـات .»عمليات نمايندگي شركتهاي خارجي در ايران و گريز مالياتي « .اكبر عرب مازار، علي . 1026 ،)1378.( .مجلـه برنامـه و بودجـه . »اندازه، علل و آثار آن در سه دهه اخيـر : اقتصاد سياه در ايران « .عرب مازار، علي . 11
).1380 (، 62 و 63شماره ، دانشـگاه عالمـه رسـالة دكتـري .»يك رويكرد كـالن اقتصـادي : اقتصاد سياه در ايران « .عرب مازار، علي . 12 .)1380(، باطباييط
13. Frey, Bruno S. and Hannelore Weck. "Estimating the Shadow Economy: a’ native’ Approach"., Oxford Economic Papers, No.35, (1983). 14. Vito Tanzi. Policies, Institutions and Dark Side of Economics. Published by Edward Elgar Publishing Limited Glen sanda House, UK., 2000. 15. Edgar L. Feige. "Defining and Estimating Underground and Informal Economies"., The new Institutional Economics Approach. To be Published in Wond Development, Vol. 18, No.7, (1990). 16. Feige Edgar L. The Underground Economics: Tax Evasion and Information Distortion. Cambridge University Press., 1989.
مهشنا
وهپژ
ديصا
قت ا
162
17. Bhatta Charyya, D. "On the Economic Rationale of Estimating the Hidden Economy"., Economic Journal, Vol. 109, F348-F359, (1999). 18. Feige, E. "How Big is the Irregular Economy?"., Challenge, Vol 22, (1979). 19. Giles, D. "Measuring the Hidden Economy: Implications For Econometric Modeling"., Economic Journal, Vol. 109, f 370-f 389, (1999). 20. World Bank. "World Development Report 1991.The Challenge Development"., (1991). 21. Tanzi, V. "The Underground Economy in the United States: Estimates and Implications"., Banca Nazionale de Lavoro Quarterly Review, 1980. 22. Mattew H. Fleming, John Roman, And Graham Farrell., "The Shadow Economy"., (Spring 2000), p.389.
