Пән бағдарламасының(SYLLABUS) титул беті

Нысан Н ҰС ПМУ 7.18.4/19

Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Психология және педагогика кафедрасы

5В050300 - «Психология» мамандығының студенттеріне арналған«Отбасы өмірінің психологиясы» пәні бойынша

ПӘН БАҒДАРЛАМАСЫ (SYLLABUS)

Павлодар

Пән бағдарламасын (Syllabus)бекіту парағы

НысанН ҰС ПМУ 7.18.4/19

БЕКІТЕМІНГПФ деканы___________ Сарбалаев Ж.Т. (қолы) «___»_____________20__ж.

Құрастырушы: ____________ аға оқытушы Кударова Н.А.

5В050300 - «Психология» мамандығының күндізгі оқу нысанының студенттеріне арналған

«Отбасы өмірінің психологиясы » пәні бойынша

Пән бағдарламасы (Syllabus)

Бағдарлама 20__ ж. «___» _________бекітілген жұмыс оқу бағдарламасыныңнегізінде әзірленді.

Кафедра отырысында ұсынылды 20_ж. «___»____________№_____ Хаттама

Кафедра меңгерушісі __________ Бурдина Е.И. 20__ж. «____» ________

Гуманитарлық-педагогикалық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды 20_ ж. «_____»____________ №____ Хаттама

ОӘК төрағасы _____________ Ксембаева С.К. 20_ж. «_____»___________

1.Пән паспортыПәннің атауы «Отбасы өмірінің психологиясы»Компоненттің міндетті пәніОқу мерзімі мен кредит саныБарлығы – 3 кредитКурс: 3Семестр: 6 Барлық аудиторлық сабақтары – 45Дәрістер: 30Практикалық/семинарлық сабақтар: 15СӨЖ: 90СӨЖО: 22,5Жалпы – 135

Бақылау нысаны Қортынды бақылау нысаны: Емтихан– 6 семестр

Пререквизиттер Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар қажет: психодиагностика негіздері,жалпы психология, жас ерекшелік психология.

ПостреквизиттерПәнді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар келесі

пәндерді меңгеруі үшін қажет: ақпараттану, саясаттану, философия.

2. Оқытушы туралы мәлімет және байланысу ақпараттарыАты-жөні: Кударова Назгуль АбильбековнаҒылыми дәрежесі, атағы, қызметі: аға оқытушы, психология магистріКафедра «Психология және педагогика», аудитория 149телефон: 67-36-85 (1139),Е-mail:

3. Пән, мақсаттары мен міндеттері Пәні, мақсаттары мен міндеттеріОтбасы жүйесін – біріңғай білім беру деңгейі ретінде қарастыруға болады,

белгілі құрылымдық ерешелікті меңгерген, қызметі және дамуы болады. Отбасыжүйелі дұрыс теңдестірілсе, онда жүйе бөліктерінің қажеттіліктері бірдей өтелетінболады.

Сонымен қатар отбасы түрлі маңызды топтармен: достарымен, көршілерімен,әлеуметтік отра өкілімен, өзара әрекетте болйы шарт. Отбасының түрлі жүйелі жәнесырттай ортада өзара әрекет көрсеткіштері.

Пәнді оқу мақсаты: отбасы татулығы бойынша қызметтерді дамытуға негізболу. Жеке отбасы оның әрбір мүшелеріне кәсіби тұрғыдан жекелеген жәнедифференциалды ықпал қамтамасыз ету.

Міндеттері:-болашақ психологтар отбасы психологиясын теориялық біліді меңгеруге

көмектесу; -болашақ психологтарды жас отбасыларымен жұмыс істеу үшін кәсіби

біліктіліктерін арттыру көмектесу; -некеге, өтбасылық өмірге студенттер тұлғасының дайындықтарын

қалыптастыру; -бала мен отбасының үйлесімді дамуын қолдануға бағытталған қызметтер

сапасын көтеру арқылы, өмір сүру деңгейін бала мен отбасында жақсарту; -әртүрлі жасындағы балалармен отбасы негізінде жататын мәселелерде

психологиялық себептерін сараптау әдеттерінің құрастырылуы.4. Білім, біліктілікке және құзыреттілікке койылатын талаптар:Берілген пәнді оқу нәтижесінде студенттердің түсініктер туралы болу

қажет:-отбасы құрылымын, қызметін және дамуын білу керек.Істей алу:Білу қажет:-психологиялық құбылыстар мен процестердің негізгі

заңдылықтары жайлы білімдер;Істей білу кажет:-отбасылық мәселелерді шешудегі, отбасы татулығын сақтау жұмыстарын

қолдана алу.Тәжірибелік дағдыларды иелену:-зерттеу іс-әрекетіне деген дағдылар;-кәсіби қарым-қатынас дағдылары;Құзыретті болу:-психологияның бұл саласында кәсіби қарым-қатынасты игеру қажет.

5 Пәнді оқытудағы тақырыптық жоспар

Сабақ түрлері бойынша академиялық сағаттарды бөлуі

№п\п

Тақырыптардың атауы Сабақ түрлері бойыншааудиторлық сағаттар саны

дәрістер тәжірибе жекедаралық

1 Отбасы психологиясының мақсаты менміндеттері

2 1 5

2 Қазіргі отбасының құрылымы мен дамуы,қызметтері

1 5

3 Отбасының әртүрлі кезеңдерде қызмет етуерекшеліктері

2 1 5

4 Жеке адам және өзін-өзі тәрбиелеу. Жеке адамжәне қоғам

2 1 5

5 Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас 1 1 5

психологиясы. Қарым-қатынас мәдениеті.6 Жас жігіттер мен қыздардың өзара

қатынасының адамгершілік негіздері1 1 5

7 Ғашықтық мінез-құлық мәдениеті 2 1 58 Неке және отбасы. Отбасының психологиялық

ахуалы.2 1 5

9 Жекелік психикалық зардаптарды қамтамасызетуші отбасылық қызметтер бұзылыстарыныңтүрлері.

2 1 5

10 Отбасылық қызметтердің жекелікалғышарттарының бұзылыстары. Отбасылықдағдарыстар.

2 1 5

11 Отбасылық диагностика әдістері. Отбасынзерттеу және оның бұзылыстардиагностикасы.

1 1 5

12 Отбасы татулығы бағдарламасы. Отбасытатулығы қызметіне тұжырымдама.

2 1 5

13 «Ата-аналар» мектебі. Отбасылықдағдарыстар

2 1 5

14 Отбасында баланың жас және психологиялықдаму ерекшеліктері.

2 5

15 Отбасы татулығы бағдарламасының әдістері 1 516 Отбасы қатынасына психотерапевтік

коррекция1 1 5

17 Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері 2 1 5Қорытынды: 135 30 15 90

6. Дәріс сабақтарының мазмұны1 тақырып. Отбасы психологиясының мақсаты мен

міндеттері.Жоспары:1. Отбасы психологиясы жаңашыл психология саласының бірі.2. Отбасы психологиясының міндеттері. 1.Отбасы - адамның өте маңызды, аса жуапты ісі. Отбасы

адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі, бірақ әр отбасыбарлығынан бұрын мемлекеттік мәні бар, зор іс болып табылады.

Отбасылық өмір адамнан алуан түрлі білім мен икемділіктіталап етеді. Отбасы месіне қажетті көптеген практикалықдағдылар мен қасиеттер ата-ана аясындағы күнделікті өміркезінде де қалыптсып жатады. Мысалы, сіздердің барлығыңызқазірдің өзінде біраз нәрсені: мысалығ тамақ әзірлеуді, үйжинастыруды, кір жууды, үтіктеуді, шүмек жөндеуді, сөре қағудыт.б. білесіздер. Бұл – үй шаруашылығының қарапайым түрлері, алсендер бұжан қарағанда күрделірек, мысалы, отбасы қаржысынжоспарлай аласыздар ма? Отбасылық өмірде өмір сүрудің қызықтыда мазмұнды болуы үшін, тіпті өте сезімтал жұбайларға да бір-

бірінің психологиясын жақсы білуі, өздерімен қоса басқалардың дақасиеттерін түсіне білулері керек, ал педагогиканы білудің маңызыболашақ балаларды тәрбиелеу ғана емесе, сондай-ақ өзді-өзінқажымай-талмай тәрбиелеу үшін де қажет.

Некелесуге дайындықтың болмауы жас жұбайлардың бірлесіпөмір сүруінің бастапқы айларында немесе тіпті алғашқыкүндерінде, олардың сезімдеріне ешқандай көлеңке түспегендегеннің өзінде байқалып тқрады.

Адамдардың отбасылық өмір мұратының негізгі ерекшеліктері,В.А.Сухомлинский айтқандай, некенің материалдық жағынақарағанда өмірдің рухани мазмұны басымырақ мән беруге келіпсаяды. Оның айтуынша, адал және кіршіксіз махаббат - өзіңніңрухани байлығыңды екінші біреуге үнемі беріп отыру деген сөз.Атап айтқанда берсең ғана аласың. Егер адамдардың бір-бірінеберетінін болмаса, олар іштей сарқылып, бір-бірін жалықтырады,ақыры бұл ренжісуге, айрылысуға апарып соқтыруы мүмкін.

Бұл пәннің негізгі міндеттерінің бірі қазіргі отбасығапайдақұмарлық пен дүниеқорлық жат екенін, қайт оның негізіндеадамның жоғары рухани байлығы - өзара сыйласу мен махаббатжатқандығына зейін аударту керек. Сондықтан адамды сүйе білудіүйрену – отбасы иесінің жеке басының ең құнды сапаларын дамытудеген сөз. А.С.Макаренко: Адамды бақытты болуға үйрету мүмкінемесе, оны бақытты боларлықтай етіп тәрбиелеуге болады деген.

2.Отбасының негізгі міндеті – белгілі қажеттіліктердіқанағаттандыру. Отбасы қоғамдық, топтық және жеке адамдыққажеттіліктерді қанағаттандырады. Қоғамның әлеуметтік ұясыбола оытырп, отбасы біраз ең маңызды қажттілікітерді, соныңішінде халықтың санын ұдайы жаңартып отыру қажеттілігін деқанағаттандырады. Сонымен қатар отбасы, әлбетте, өзініңмүшесінің жеке бастық қажеттіліктерін де, сондай-ақ жалпыотбасылық қажеттіліктерді де қанағаттандырып отырады. Осыданбарып, отбасының міндеті туындайды. Отбасының негізгіміндеттері болып репродукциялық, шаруашылық-экономкиалық,бос уақыт пен демалуды ұйымдастыру, комуникативтік жәнетәрбиелік міндеттер саналады.

Отбасының репродукиялық міндетінің мні тіршіліктіжаңғыртуда, яғни баланың туып, адам тұқымының жалғасуыдаболмақ. Отбасы халықты сан жағынан ғана емес, сонымен қосасапа жағынан да ұдайы қайта толықтыруға қастысатынболғандықтан, бұл міндет өз құрамына басқа міндеттердің деэлементтерін кіргізіп отырады. Бұл ең алдымен жаңа ұрпақтыадамзаттың ғылыми-мәдени жетістіктеріне тарту, оныңденсаулығын қорғап және сонымен қоса „жаңа ұрпақтарды түрлібиологиялық кемістіктердің қайта жаңғыруын” болдырмауменбайланысты.

Соңғы жылдарда бұл міндетке бүкіл жұртшылық көңіл бөлуде.Қазіргі отбасында қанша бала болу керек? Деген сұрақтарқойылып, бұл тақырыптарға байланысты газет, журнал беттеріндедискуссиялар пайда болуда. Оларды жүргізушілер – социологтар,демографтар, психологтар. Бұл неге өзекті мәселеге айналыпотыр.

Мұның көп себебі бар және олар күрделі де өзара тығызбайланысты. Солардың кейбіреулерін ғана қарастырып көрейік.Бұрын біздің елімізде көп балалы отбасы жаппай тараған болатын.Қазргі кезде жағдай мүлдем өзгерді. Барлық отбасылардыңжартысынан көбінде бір-бірден ғана бала бар немесе мүлдем жоқта, екі немесе үш балалы отбасылар саны едәуір азайып кетті. Негебұлай болды? Ол жақсы ма әлде жаман ба?

Мұндай жағдайдың пайда болу себептерінің бірі ретіндеқалалық өмір сүру салтының таралуы аталынады. Мұның аздағаншындығы бар. Бұдан жарты ғасыр бұрын біздің елімізде онотбасының сегізі селолық болып есептелетін. Қазір еліміздегіхалықтың үштен бірі қалада тұрады. Селолық отбасылардың біразықалалық өмір салтын қстайтын болды. әйелдердің өндірісте жұмысістеуі, адамдардың материалдық әл ауқаты мен мәдениетінің өсіп,қажеттіліктерінің артуы - міне осылардың барлығын да жоғарыдакөрсетілген себептердің қатарына жатқызады. Адамдардыңтілектері, олардың бір-біріне деген талабы да ратуша. Отбасымүшелерінің өзара қарым-қатынастары да өзгеріп, оларадамгершілік жағынан жоғарырақ, күрделірек жәнепсихологиялық жағынан сезімтал бола бастады. Балаларға дегенкөзқарас та өзгерді: оларды жақсы киіндіреді, Жан-жақтыжабдықталған үй немесе пәтер, жақсы жиһазға ие болуғатырысатын болды.

2 тақырып. Қазіргі отбасының құрылымы мен дамуы, қызметтері.Жоспары:1. Отбасы қызметтері.2. Отбасының құрылымы.3. Отбасының дамуы.Отбасы – жалпы шаруашылықта бірге жүруші, әйел мен ердің,

балалар мен ата-аналардың, ағалар мен қарындастардың қарым-қатынастары, сондай-ақ ерлі-зайыптылық одақ және туыстықбайланыстарға негізделген жекелік болмыстың негізгі формасы,қоғамдық ұйым (кіші әлеуметтік топ) болып табылады. Отбасыжалпы қоғамда да, жеке өмірде де маңызды ролі атқарады.

Отбасының тіршілік аумағы, оның жекелеген мүшелеріне ғанаемес барлық қоғамда тұтастай маңызды.

Қоғамдық ортадағы отбасылық қызметтердің жекелік жәнеқоғамдық маңыздылығы былайша сипатталады:

-отбасының тәрбиелік қызметі;

-отбасының тұрмыстық-шаруашылық қызметі;-отбасының эмоционалдық қызметі;-отбасының рухани-мәдени қатынас қызметі;-отбасының бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі.Уақыт өте келе отбасылық қызметтерді бірнеше өзгерістер болады, мысалы

жаңа әлеуметтік жағдайларға байланысты жойылады, өзгеріске ұшырайды. Біздіңқоғамдағы жаңашыл отбасылар тұқымқуалаушылық, мұра арқылы берілгенқызметтерді арттырумен айналыспайды. Бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі деөзгереді. Некелік – отбасылық қатынас аумағында бұзылушылық деңгейі дежоғарылады, мысалы некесіз бала босану, ерлі-зайыптылық ұрыс-керіс. Ажырасуотбасындағы лайықсыз қасиеттің жазасы ретінде қарастырылмай қойды.

Жаңашыл отбасында эмоционалды, рухани қатынас, жыныстық-эротикалық,тәрбиелік қызметтердің маңыздылығы арта түсуде. Неке көбіне шаруашылық-материалдық емес эмоционалды байланысқа негізделген бірлестік ретіндеқарастырылады.

Отбасылық қызметтердің бұзылуы – тіршілік әрекеттегі отбасылыққызметтердің орындалуының қиындауы немесе мүлде орындалмау ерекшеліктері.

Отбасы құрылымына – отбасы құрамы мен саны, сондай-ақ оның мүшелерініңөзара байланысының жиынтығы кіреді. Отбасы құрылымының талдаулары бірнешесұрақтарға жауап береді, мысалы отбасылық қызмет қалай жүзеге асады, отбасындакім жетекші, кім орындаушы ролін атқарады, отбасы мүшелерінің құқықтары менміндеттері қалай бөлінген. Отбасы құрылымы бойынша отбасылардың әр түрінбөліп көрсетуге болады. Бір отбасыларда барлық қызметтерді ұйымдастыру менжетекшілік ету бір адамның қорында, ал кейбір отбасылардың басқаруында барлықмүшелері теңдей қатысады. Бірінші жағдайда авторитарлы жүйе, ал екіншідедемократикалық жүйеде айтылады.

3 тақырып. Отбасы әртүрлі кезеңдеріндегі қызмет етуінің ерекшеліктері.Жоспары: 1. Отбасының пайда болуы.2. Отбасылық өмірдің бұзылыстары. Отбасы бұзылыстарын қамтамасыз етуші

факторлар.3. Отбасылық дағдарыстар. Отбасының құрылуы. Бірінші баланың өмірге келуіне дейін жас

отбасылар міндеттер қатарын шешіп алады. Олардың ішіндегі еңмаңызды мәселелер жұбайлардың жалпы отбасылық өміржағдайына және бір-бірінің психологиялық ерекшеліктерінебейімделуі болып табылады. Бұл кезеңде жұбайлардың өзаражыныстық бейімделуі жүзеге асырылады немесе аяқталады(егерде некесіз қатынаста болса). Отбасылық бұл даму кезеңінденегізгі күш бастапқы отбасылық бұйым, жабдықтар қолдануғажіберіледі, яғни пәтер-үй мәселесі мен ортақ мүлік арттырумәселелерін шешіп алулары керек. Дәл осы отбасылық дамукезеңінде туыстары мен қатынастары құрылады.

Жас отбасыларының көпшілігі бірлескен жұбайлық өмірдіңбасында-ақ ажыраса бастайды. Бұндай некелердің бұзылуының

негізгі себептері ерлі-зайыптылық өмірге дайынсыздық, тұрмыстықжағдайдың қанағаттандырылмауы, үйленгеннен кейін пәтержайдың болмауы.

Еңбек әрекетін бастамаған балалы отбасы. Отбасылық өмірдіңалғашқы кезеңінен кейін өмірлік циклдің негізгі, орталық кезеңі,яғни құрамында ер жеткен балалары бар жетілген отбасыныңқұрылуы. Отбасылық өмірде бұл едәуір шаруашылық-тұрмыстықбелсенділік уақыты. Әйелдердің, ер жетпеген баласы бараналардың үй шаруашылығымен айналысуға жұмыстан тыскөбірек уақытын бөліп отыруына тура келеді. Мұндайотбасыларының ер азаматтары үй еңбегіне орташа есеппен күніне1,5-2 сағат бөледі.

Бала дамуының әрбір жаңа кезеңі бір жағынан өткенкезеңдерде отбасы қызмет етуі қаншалықты тиімді болғаныныңөзгеше тексеруі, бақылауы болса, екінші жағына олардың алдындажаңа міндеттер қойылады, ата-аналардың қабілеттілік пен ептілік,шеберлік сияқты басқа да қасиеттерді талап етеді. Отбасыдамуының бұл кезеңінде де әртүрлі мәселелермен бұзылуларболып тұрады. Сондай-ақ дәл осы кезеңде отбасылық өміргеқанағаттанудың төмендеуі де кездеседі.

Бұл уақыттағы отбасылық тіршіліктің бұзылуының негізгібастауы, біріншіден жұбайлардың шамадан тыс жүктелуі, олардыңкүштерінің зорлануы, екіншіден рухани және эмоционалдықатынастарды қайта құру қажеттілігі болып табылады. Дәл осыкезеңде әртүрлі эмоционалды салқындық, жұбайын өзгерту,жыныстық (дисгармония) үйлесімсіздік, серігінің мінезіне көңілітолмау себебін ажырасу, басқа адамды ұнатуларда кездеседі.

Отабасылық өмірдің бірінші кезеңіне тән эмоционалдықатынас мәселесі, конфликттер олардың салқындауына әкеледі.Отбасылық тіршіліктің негізгі бұзылыстары тәрбиелікқиындықтармен де байланысты.

Отбасылық тіршіліктің аяқталу кезеңдері. Балалардыңсоңғысы еңбек әрекетін бастап, ары қарай өзінің балаларыменотбасын құру – отбасылық өмірдегі өзгерістерді қамтамасыз етеді.Отбасы тәрбиелік әрекеттегі тоқтатады. Оны жалғастыру әрекетібалалардың қарсыласуына әкеп соқтырады. Күнделікті отбасылықөмірдегі кейбір айқын өзгерістер жас ерекшеліктеріменбайланысты. Бұлшық ет күшінің бірте-бірте әлсіреуі күнделіктітұрмыстық қызметті қайта қалпына келтіруді күшейтеді.Жұбайлардың денсаулық жағдайы төмендеуіне қарай денсаулықмәселесі бірінші орынға қойылады.

Осы уақыттарда жағдайға байланысты үй еңбегімен балағақарауда отбасы мүшелерінің белсенді араласуы маңызды рольатқаралды. Әсіресе немерелерінің алғашқы жылдары “Аталар менәжелерден” көп күшті қажет етеді.

Өмірлік циклдің, еңбек әрекетінің аяқталуы, зейнетке шығу,мүмкіндіктердің азаюы құрметке қажеттілікті күшейтеді. Бұлкезеңде өзінің қажеттілігін сезіну, өзіне деген сый-құрметтікқатынастың қамтамасыз етілуі аңызды ролі атқарады.

Отбасылық тіршіліктің бұзылыстары. Отбасы бүкіл өмірлікцикл бойында үнемі әртүрлі қиындықтарға, жағымсыз жағдайлармен мәселелерге толы болады. Отбасындағы мүшелерінің бірініңауыруы, үй-тұрмыстық қиындықтар, әлеуметтік қоршаған ортаменконфликттер, әлеуметтік процестердің ауқымды салдарлары(соғыс, әлеуметтік дағдарыстар т.б.) барлық қиыншылықтардыңтізімі бола алмайды.

Отбасында кездесетін қиыншылықтар мен оның салдарларынпсихологтар, социологтар, психиатрлар қарастырады. Бұлаумақтағы зерттеулер екі бағытқа топталады. Біріншісі –отбасындағы ауқымды әлеуметтік процестердің жағымсыз әрекеткүшінен пайда болған: соғыс, экономикалық дағдарыс т.б.қиыншылық жағдайында зерттеу. Бұл мәселелер Америкалықзерттеушілердің соғыс алдындағы және соғыстан кейінгіжұмыстарында кеңінен көрсетілген.

Екінші нормативтік стресстер, яғни отбасылық өмірдіңкүнделікті жағдайында кездесетін қиыншылықтарды зерттеу. Бұлқиындықтар отбасындағы өмірлік циклдің негізгі этаптарынанөтуімен, сондай-ақ отбасын бұзылуға әкелетін: ұзақ айырылысу,ажырасу, отбасы мүшелерінің бірінің өмірден кетуі, қиын аурусияқты жағдайлардан пайда болатын мәселелермен байланысты.

Бұл жағдайлардың барлығы отбасылық өмірдегі күрделі, көпсалдарлы бұзылыстардың көрінуіне әкеп соқтырады. Бұл біржағынан өзара қатынастағы кикілжіңдердің өсуі, отбасылықөмірге қанағаттанудың төмендеуі, отбасы бірлігінің әлсіреуі болса,екінші жағынан – отбасын сақтап қалуға күшінің артуы менқиыншылыққа қарсы тұрудың өсуі болып табылады.

4 тақырып. Жеке адам және өзін-өзі тәрбиелеу. Жеке адам және қоғам.

Жоспары: 1.Өзін-өзі тәрбиелеу туралы түсінік.2.Тәрбиелі адам жайлы түсінік.3.Жеке адам және қоғам.4.Жеке адам және отбасы. Өзін-өзі тәрбиелеу жұмысын дамыту үшін, әр адам өзінің түрлі

қасиеттері мен қылықтарын талдай алатын, қоғам мен ұжымқоятын талаптарды ескере отырып, бұларға сын көзбен қарайалатындай қабілетке ие болуы тиіс.

Әлеуметтік тұрғыдан кәмелетке келген адам өзкемшіліктерін, жеке басының мәдениетінің төмендігін, тәрбиесініңнашарлығын, мұндағы барлық жауапкершілікті мұғалім мен ата-

анаға үйіп-төгіп, өзін судан таза етіп көрсетуге құқығы жоқ. әрадам жан дүниесі даму жолының күрделі соқпақтарынан өзідербес өтіп, өзін-өзі тәрбиелеуі тиіс. Кім өзі жақын адамдарынабақыт әкелгісі келсе, жақын дос, жанұя басы болғысы келсе, кімде-кім оқуда, еңбекте табысқа жеткісі келсе, отбасылық өмірдебақытты жан болғысы келсе, сол адам өз бетімен өзін-өзітәрбиелеу жолында еңбегін сарп еткені жөн. Бұл жерде НиколайЗаболоцкийдің «Жаныңа тыным берме» деген өлеңін мысалретінде келтіруге болады:

Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның жеке басын жетілдіре түсужолындағы жеке әрекеті. Өзін-өзі тәрбиелеудің бағыт-бағдарыадамның өмірлік мұратына, яғни оның өзі кім болғысы, қандайболғысы келетініне тәуелді. Өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі, әсіресебалғын жас өспірім шақта ерекше маңызды. Бұл жаста жекеадамның қалыптасуының ең маңызды сәттерінің бірі және өзін-өзітәрбиелеудің алғы шарты - өзіндік сана-сезімін дамыту жәнеқалыптастыру болмақ. Өзіндік сана-сезім – бұл адамның қоғаммүшесі екендігін, сондай-ақ өзінің жеке сапаларын, басқаадамдармен, өзін қоршаған өмірмен қарым-қатынасын, өзінің күш-қуатын, амал-әрекетін, қылығын, сезімі мен ойын сезіне алуы.

Өзіндік сана-сезімнің маңызды элементі – жеке адамның өзін-өзі бағалай алуы болып табылады. Адамның өзін бағалай алуыоның жеке басының әр түрлі жақтарымен дәл мағынасына сәйкес(яғни адекватты бала), ал тіпті көтеріңкі не төмен (яғни адекваттыемес) болып келуі мүмкін. Өзін-өзі бағалау іс-әрекеттің нәтижесінталдай алудан (мәселен, егер оқушы математикалық есептердіжеңіл және жылдам шығаратын болса, осы пәнге байланысты кезкелген материалды өз бетімен меңгере алса, онда оқушыныңматематикалық қабілетінің өзіндікбағасы жоғары екендігібайқалады), немесе бұл жағдай сол адамның өзін басқалармен,кітаптар мен фильмдердің кейіпкерлерімен салыстыра алуынантуындайды.

Өзін-өзі бағалау тұрақты және тұрақсыз болып келуі демүмкін. Өзін-өзі бағалудың тұрақты түрі адамның өзіне сенімінарттырады, ал мұнысы шындыққа сәйкес келмесе, кісініайналадағылармен немесе өзімен-өзін конфликтіге келтіруімүмкін. Өзін-өзі бағалаудың тұрақсыз түрі үнемі қолайсызболмайды, өзіне сын көзбен қараған адам өз мақсатына жетуі тиіс.

Жас өсіпімдік шақта өзін-өзі бағалай алудың жалпыламакөрінісі - өзін-өзі қастерлеудің негізі – оның өзін жеке адам ретіндеесептеумен не есептемеуінің ірге тасы қалана бастайтындығында.

Жоғары сынып оқушыларына тән ерекшелік – олардыңкелешекке талпынуға құштарлығы болып табылады. Бұл жайтжеке бастың дамуы үшін ең қолайлы, қайталанбайтын жағдайларжасайды. Келешекке байланысты аса мәнді мотивтер адамға өзінтанып, қоғамдағы орнын белгілеуде өзін бағдарлай алуға,

айналасына ой жүгіртуге, үйреншікті шеңберден шыға бастауғамүмкіндік беретін талпыныстар туғызады. Жас өспірімдердің жекебасын, айналасындағы адамдарды танып білуге құмартуы келешекмамандық пен ересектік өмір туралы тебіреніс-толғаныстар, яғни„кім болам?” деген сұраққа ғана жауап іздемей: „қандайболамын?”, „осы дүниедегі менің орным қандай?”, „мен осышынымен-ақ басқалар секілдімін бе?”, „мен қандаймын?” –деушіліктің барлығы өзін-өзі тәрбиелеу қабілетінің қалыптасуынақолайлы жағдай жасайды. өзін-өзі тәрбиелеуге қабілеттілік жекеадамның басқа да өзгешеліктерімен, ең алдымен, оның бағыт-бағдарымен, мінез-құлқымен, интеллектуалдық және адамгершіліктәрбиесінің даму деңгейімен тығыз байланысты.

Өзімен-өзінің көзге көрінбейтін арпалысы („өзін құл қылыпұстау”) адам өлшеусіз жан күшін жұмсауды талап еткен. өзініңағасы Николайға жазған хатында А.П.Чехов былай дейді:«Тәрбиелену үшін, өзім жүрген ортаның деңгейінде болу үшін...күндіз түні бірдей еңбектену, өмір бойы оқу, жаттығу, қажырлықайратты болуым қажет... Мұнда әрбір сағат қымбат...» Осыхатында Антон Павловичөз ойынша, тәрбиелі адамдар қандайталаптарға сәйкес келуі керектігі жөнінде сөз қозғайды:

«...Олар адамның жеке басын құрмет тұтады, сондықтан даәрқашан кешірімді, биязы, кіші пейіл, көнгіш келеді... Оларжоғалған резеңке, не балғаға бола күйіп піспейді; бірге тұрғанадамына жақсылығын айтып көлгірсімейді, ал одан кетіп баражатып, сізбен бірге тұруға болмайды, - деп айтпайды. Олар айқай-шуды да, суықты да, күйіп кеткен қуырдаққа бола да үйге келгенбөтен адамның көзінше кейімейді, кешірімді келеді...

...Олар ақ көңіл, өтірік айтудан оттан бетер қорқады. Тіптітүкке тұрмайтын нәрселерге байланысты өтірік айту дегендібілмейді. Жалған сөз тыңдаушының жанын күйзелтеді, сөздіңқадірін кетіреді. Олар босқа көп сөзге салынбайды, үйінде қандайболса, көшеде де сондай көрінеді, кішкентайларға зәрін төкпейді...Олар бос сөзді жақтырмайды, біреу арнайы сұрамаса, өз бетіменешкімге сырын ашпайды...

...Олар біреудің жаны ашысын, аясын деп, өздерін кемсітпейді.Басқаның жан дүниесінің нәзік жеріне тимейді, оған жауап ретіндеаяғанды, аялағанды қаламайды. Олар „мені жұрт түсінбейді” –демейді, ...өйткені мұның барлығы жалған, ескі, арзан әсергенегізделген...

...Олар абыржымайды. Атақтылармен танысу сияқты жалғанбеделге, жылтырауыққа жоламайды... Ұсақ-түйек есептіұнатпайды, жүз сомдық папкасын ұстап жүгірмейді, басқалардыжібермеген жерге өзін кіргізіп жіберді деп мақтанбайды...

...Олар өзін эстетикалық жақтан тәрбиелейді... » Өзін-өзі тәрбиелеу үшін біліміңді үздіксіз кеңейтіп отырудың,

ақыл-ой дамуының деңгейін арттырудың, еңбектене білуге

байланысты тұрақты әдетті қалыптастырудың маңызы артатүседі.

Өзіңді-өзің тәрбиелеудің әсерлі әдістерінің бірі – адамныңөзімен жұмыс істеу жоспарын жасауы болып табылады.

Адам қоғамда өмір сүріп және сол арқылы ғана жеке адамға айналады. Жаңатуған нәрестеде ешқандай әлеуметтік тәжірибе жоқ, онда тек адамға тән (потенция)мүмкіндік ғана бар. Адамдармен тікелей және жанама қарым-қатынас жасаупроцесінде ол тілді, еңбек тәсілдері мен құралдарын, таным және шығармашалықәдістерін меңгереді. Бала алғаш өмірге келгенінен бастап (алдымен санасыз,кейіннен саналы түрде), адамдармен әр түрлі қарым-қатынасқа түседі, сөйтіп, өміртәжірибесін, қалыптасқан дәстүр салтты, мәдени мұраны т.б. меңгере бастайды.Адамда туғаннан бастап басқалармен қарым-қатынас түсу арқылы біз сол адамныңбелгілі бір қасиеттерімен, ақ көңілділігі немесе тұрпайылығымен т.б. танысамыз,оның бұл қасиеттерін өзіміздің қасиетімізбен салыстырмыз, іс-әрекетімізді,қылықтарымызды өзімізді қоршаған жұртшылық талап ететін сапаларменбеттестіреміз, айналадағылардың талап тілектерін түсінуге, олардың тебіреністерінсезінуге, көңіл*күйлері мен пікірлерін аңғаруға тырысамыз.

Басқалармен эмоциялық байланыс жасау арқылы адамда өзін-өзі қастерлеу,қадір тұту, сақтану сезімі қалыптасады. Адам адамдар қоғамынсыз өмір сүреалмайды. Кей кезде де, қайда болмасын адамдар түрлі топтармен өмір сүреді.Осындай топтарға ену онда адамдық қасиеттердің қалыптасуына жағдай жасайды.Күнбе күнгі және ұзаққа созылған қарым-қатынастар кезінде адамдар бірін-бірібағдарлай білуге, әрқайсысының дербес ерекшеліктерімен санаса білугемашықтанады.

Адамдардың әлеуметтік бірлігі дамуының ең жоғары формасы – ұжым. Қоғамүшін пайдалы іс-әрекет адамдарды ұжымға біріктіреді. Ұжымдағы адамдардыңқарым-қатынасы тұрақты болады, өзара көмек сипаты тән.

5 тақырып. Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас психологиясы. Қарым-қатынас мәдениеті.

Жоспары:1. Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас және араласу.2. Араласу – адамның негізгі әлеуметтік қажеттіліктерінің бірі. 3. Өзара қарым-қатынас түрлері.4. Дұрыс қарым-қатынас жасауға қажетті мінез сипаттары. 5. Қарым-қатынас мәдениеті және оны тәрбиелеу.Бала дүниеге келісімен екінші бір адамды қажет етеді.

Нәресте екі-үш айлық кезінде-ақ көзге түсерлік объективтіксебептерсіз мінез көрсете бастайды да, біреу сөйлесіп, қарым-қатынас жасай бастаса, жұбана қояды. Психологтар сол кездіңөзінде ересектермен араласу баланың психикалық дамуының,оның болашақта жеке басы қалыптасуының ең маңыздышарттарының бірі болып табылатынын анықтап отыр. Баланыңбасқалармен араласуға деген қажеттілігін жеткіліктіқанағаттандырмау келе-келе оның сырдың сезімді, мейрімсіз

болып өсуіне, әуел бастан-ақ дүниеге сенімі азаюына әкеліпсоқтыруы да мүмкін.

Басқалармен араласу қай жастағы адам үшін де өмірлікмаңызды қажеттілік болып табылады. Барлық халықтарда адамдыжеке қамап ұстау жазаның ең ауыр түрі болып есептелуі тегінемес.

Араласу дегеніміз – хабарлау, айтып жеткізу. Адам араласуарқылы айналадағы дүние туралы білім алады, тәжірибені, еңбекпен тұрмыс дағдыларын қабылау да, тарихи даму барысында адамбаласы жасап шығарған мәдени, адамгершілік және әлеуметтікқұныдылқтарды меңгеру де осы араласу арқылы болады.

Араласу - өте кең де көп түрлі ұғым. Кітап оқығанымызда даараласу жүріп жатады, оның үстіне оқырманның жазушыменқарым-қатынасы да жүзеге асып жатады. Спектакль көрсекте,лекция оқысақ та, телефонмен хабарлассақ та, достарымызбенсөйлессек те – осының барлығы араласу.

Адам өмір сүре, жұмыс істей жүріп, айналадағы дүниенібелсенді түрде танып, оған ықпал етіп қана қоймайды, соныменқатар дүниеге белгілі бір көзқарасты да бастан кешіреді. Кейбіроқиғалар оны толғантады, ал басқа білеулеріне ол самарқау күйдеқалады, бір кісілерді жақсы көрсе, екіншілерін жек көреді, ал тағыбіреулерге сезімі айқын емес, онысын өзі де толық түсінеқоймайды. Адамның қатынасы – ерекше эмоциялық күй. Қарым-қатынас пен араласу- өзара байланысты, ажырағызсызқұбылыстар. Жөні түзу адамның басқалармен араласуы қарым-қатынассыз болмақ емес. Эмоциялық күй – қарым-қатынас –адамның мінез-құлқынан, бет құбылысынан және тағы басқақимылдарынан біршама анық көрінеді. Алайда сыртқы мінез-құлықбарлық кезде бірдей ішкі көзқарасқа үйлесе бермейді. Сондықтанда адамның сезім-толғаныстарының тереңдігін олардың сырттайкөрінуіне қарап пайымдауға болмайды. Мысалы, кейде өте тереңсезінетін кісілер өзінің әсерлерін сырттай білдірмеуге тырысады,ал кейде айрықша қиын жағдайларда білдіре де алмайтыныболады.

Тек араласудың нәтижесінде ғана жеке адамның қалыптасуыіске асады. Адам іс-әрекеттер мен қарым-қатынастарға бағаберуге үйренеді, моральдық нормаларды меігереді, бұлнормаларды күнделікті өмірде тексеріп, пайдаланады да, соларқылы өзі өмір сүріп, әрекет ететін адамгершілік принциптерінедағдыланады. Жеке адамның жауапкершілік, парыздылық,принциптілік, қайырымдылық, адалдық, мейрімділік сияқты асамаңызды қасиеттері араласу барысында байқалып ғана қоймайды,сондай-ақ қалыптасады да. Оларсыз мұның барлығы дерексізбелгілерге айналады. Бүкіл адамзатты жақсы көру өзіңніңпәтерлес көршіңді жақсы көруден жеңілірек деп текке айтылмағанғой.

Араласудың мұнан басқа маңызды жағы – адам бойында әралуан танып-білуге қызығушылығын қалыптастыруға септігінтигізетіндігінде: ол өз бетімен біліп алуға итермелей немесекерісінше мүлдем кері кетіре алады. Бұл ждас жеткіншектердіңсеріктіктерінде, топтарында ерекше байқалады.

Араласуға деген қажеттіліктің қанағаттандырылмауы қайжастағы адамда да жағымсыз эмоциялық толқулар, өзінеешқандай қауіп төнбесе де, үрейлену сезімін туғызады. Қарым-қатынас жасауда ұзақ уақыт сәтсіздікке ұшыраса, адамның мінез-құлқы да біршама өзгеруі мүмкін. Ол үнемі басқалардыңөзіне оңқабақпен қарамауын, өз мінез-құлықының шынайы себептерінтүсінбеушілікті, өзінің іс-қылығына теріс баға берілуін күтіпжүретін болады. Бір адам басқа адамдармен араласу мүмкіндігіненайрылса, ондай оқшауланудың өте ауыр екенін айтқанболатынбыз. Басқалармен араласуға нағыз мүмкіндік бола тұрып,ол әлдеқандай себептермен жүзеге асапаса, яғни көпшілікарасында жалғызсырау одан да жаман болады.

Қайда өмір сүріп, еңбек етсе де, басқа адамдармен қай жердеараласса да, адам қарым-қатынастың алуан түріне жолығады.Кездейсоқ, онша мәні болмайтын, ұзақ уақытқа созылатын,тұрақты кездесулер де, түкке тұрғысыз қарым-қатынаста, достық,сырлас байланыс та ұшырасады. Өзара қарым-қатынасты ресми(қызмет бабында, жұмысқа байланысты) және жеке бастың ісі(таныстық, жолдастық, достық) деп екі топқа бөлуге болады.Жұмысқа байланысты қарым-қатынастар адамның өндірістік, оқу,қоғамдық қызметіне және оның әлеуметтік ауқымына қатысты:мұғалім – шәкірт, бастық – қарамағындағы қызметкер, дәрігер –емделуші және тағы басқадай. Жеке адамға байланысты болады.Олар көбіне адамдардың жеке басындағы ерекшеліктерінебайланысты.

Қарым-қатынастың әртүріне бейім адамдардың бір-біріне қоярталаптары да әр басқа, мысалы, топ старостасы немесе таныстаңдаудағы көзқарастары да әр қилы.

Өзара қарым-қатынастар адамдардың бір-біріне ықыласыныңтереңдігі мен сырласытығына байланысты әртүрлі болуы мүмкін.Таныстардың, достардың, жолдастардың қарым-қатынастарысияқты. Көне заманның өзінде Аристотель достықтың үш түрін:достың игілігі үшін, өзі қанағт табу үшін және өзарапайдакүнемдікке негізделген достық деп бөлегн еді. Адамдар текқана таза достық аясындағы ғана емес, сондай-ақ қарым-қатынастардың басқа түрінде де бір-бірімен қарым-қатынастереңдігі, мазмұндылығы, сырластығы әр түрлі жағдайдаараласуы мүмкін. Қарым-қатынастардың ең терең түрі – бір-бірінсүйген адамдардың арасында болады.

Адамдар арасындағы қарым-қатынас „адам адамға дос,жолдас және бауыр” деген принципте құрылатын біздің елімізде

адамдардың жаппай бір-біріне жат болуы мүмкін емес. Алайда,әртүрлі себептерге байланысты, бізде де жалғыз жүретін, достарыжоқ, басқалармен қарым-қатынас жасауды ерекше қажет ететінадамдар кездесуі мүмкін.

Мұндай жағдайдың неге орын алатынын түсіну үшін, қарым-қатынас жасауда адамға не көмектесетінін, керісінше, не кедергікелтіретінін қарастырайық.

Дұрыс қарым-қатынас дегенді қалай түсінген жөн. ЖазушыВ.Поронин „Ошибки в объекте” повесінде сырахана маңынаншықпайтын бір топтың „қарым-қатынас сипатын” былайшасуреттейді: „Ол жерге жақсы жігіттер келеді... Ересектерге қайдашер тарқатады, ескі достар қайда кездеседі? Мысалы мен күнсайын достарымды көргім келеді, ал кұн сайын жайнатыпдастархан жасауға жағдайым жоқ. Олар да олай ете алмайды.Маған бірер сөзбен хал жағдайы сұрассам, әңгіме айтсам, әңгімеестісем – жетіп жатыр, көңілім жай табады”

Көрінгенмен таныса кету, қалай болса солай қарым-қатынасжасау, түкке тұрмайтын „хабарлар”алмасу – міне, мұндай қарым-қатынасты дұрыс дей қоюға болар ма екен.

Дұрыс қарым-қатынас жасаудың қажетті бір шарты - басқаадамның іс-әрекетінің астарын, яғни „бөтеннің” өз мінез-құлқыарқылы не білдірмек болғанын дұрыс аңғара білу. Әйтпесе адамбасқа біреуге шын мәнінде оның мінез-құлқында білінбегенсебептерді таңады да, содан барып аралары суи бастайды.

Адамдар арасындағы бірқалыпты өзара қарым-қатынас оларбасқалардың жайын ақылмен ғана емес, сезіммен түйсінуге,басқаларға жаны ашып, бірге толғана білгенде, өзін басқаадамның орнына қоя білгенде ғана орнығады.

Адамдар арасында дұрыс қарым-қатынастарды орнатудаөзара қатынасу мәдениетінің маңызы үлкен. Оған адамдардықұрметтей білу, мейрімділік, шыдамдылық және т.б. мінезсипаттарынан басқа сыпайылық пен әдептілік сипаттарыныңдамуы да кіреді.

Сыпайылық – бұл мінез сипатының негізгі мазмұнын адамдарарасындағы қарым-қатынастың әртүрлі жағдайларында іс-әрекеттің белгіленген тәртібін сақтауға көргенділік көрсетугедағдылануды құрайды.

Әдептілік көргенділік талаптарын білу мен сақтауға қосаадамдар арасындағы қарым-қатынаста әр нәрсенің орнын білуді,өз мінез-құлқын нақты жағдайға тез әрі дәл бейімдей қоюды дақажет етеді. Өзіміз басқалардан жиі күтетін, бірақ өзіміз сиреккөрсететін тағы бір мінез-сипаты бар – ол кіші пейілділік көрсету.Кіші пейілділік пен принциптілікті дұрыс ұштастыру – дұрыс өзарақарым-қатынастың кепілі.

6 тақырып. Жас жігіттер мен қыздардың өзара қатынасының адамгершілік негіздері.

Жоспары: 1. Ерлік туралы түсінік.2. Әйелдер мен әйелге тән нәзіктік.3. Тән сұлулығы мен жан сұлулығы.«Ер адам», «ері» – қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде

бұлсөздердің түбірі «ер», «ерлік», «ер жету» сөздерімен қатар тұр.Бұл ұғымдар лексикалық тұрғыдан ғана туыстас емес, олардыңжақындығында рухани мән-мағына да бар. Ер адам деп ер, батыр,қандай жағдайда да саспайтын адамды айтады. Жас өспірімтуралы ер жетіп, яғни күш-қуаты, төзімділігі толысып, кәмелтеткежетіп келеді дейде.

«Ерлік» - жинақы ұғым. Ол тарихи дәуірге байланысты үнемідамып, жаңа мазмұнмен толығып отырады. әрине, мұнда негізгіорынды қашан да еңбек алады. Батылдық та әр кезде-ақ еркекмінезінің ерекше бір құндылығы саналған.

Бағасы мұнан кем түспейтін ер адам мінезінің тағы бір қыры -әрқашан да сөзде тұру, айтқанды орындау.

Негізінде, бүгінгі ер адамдарға тән қасиет туралы ұзақ айтып,пікір таластыра беруге болады... Қанша адам болса, сонша пікірболады. Солай десек те, бұл мәселені талқылауғақатысушылардың көбі ерліктің басты белгілері ретінде; еңбексүйгіштікті, ар тазалығын, жауапкершілікті, адалдықты,ақылдылық, ерік күші мен әділдікті, батылдық пен табандылықты,тәрбиелілікті, тектілікті, қайырымдылық пен өзін-өзі ұстайбілушілікті, кішіпейілділікті, әдептілікті, қыздар мен әйелдердісыйлай білуді, әлсіздерге қорған бола білу, әділдікті жақтау, қиыністі өз мойнына ала білу парызын сергек сезіну секілді қасиеттердіатаған.

Осыдан кейін жекелеген жастардың бойында ерліктің белгісі:өз құрбы-құрдастары мен өзінен жасы үлкендерге тәкәппарланақарау, үстірт қарау, мақтаншақтық, ұятсыздық, сәнге есі кетеқызығушылық, әдейі дөрекі көріну, жөнсіз жеңілтектік, темекітарту, ішімдікке әуес болу, былапыт сөйлеу деп білетін аңғыртпайымдау кездесіп қалатыны жайында сөз қозғаған мақұл. Мұндайкөзқарастардың ескіргендігін, жалған әрі зиянды екенін көрсетекеле, барынша әдеп сақтай отырып, жергілікті жердің жағымсызмысалдарын пайдалана отырып, оқушылардың бойында осындайқателіктерді айыптау сезімін ояту қажет.

«Ерлік» ұғымын ер адамның әйелге көзқарасын айтпай сөзетуге болмайды. К.Маркс ер адамның әйелге көзқарасында «адамболмысының адам табиғатына қаншалықты айналғаны, немесетабиғаттың өзі адам болмысына қаншалықты айналғаны сезімкүйінде, көрнекі факті ретінде көрінеді. Демек осы көзқарастың

негізінде адам мәдегиетінің жалпы деңгейі туралы ой түюгеболады ....» деп атап өткен.

Қай кезде де әйелдің абыройы мен намысын сақтаушы ерадам болған. Ол өзінің сүйіктісі туралы құрметтемей сөйлеуге жолбермейтін, ол бар жерде басқалар оның сүйіктісіне оймен көз тігеқоймайтын.

Алайда «қыз намысы» деген ұғым жалпы адамзатқа тән мәнгеғана ие емес, оның басқаша, әлдеқайда сырластық мәні де бар. Екіадамның сүйіспеншілігінде жас жігіттің ролі қандай? Мұнда дабарлығынан бұрын қыз балаға жауапты да аялап қарау туралыайтқан жөн. Нағыз ерлікке әрқашанда шыдамдылық, ұстамдылықтән, ер адамның жүрегі саналы ақылдың сарабына бағыныштыболғаны жақсы.

Кейнгі кезде «әйел мәселесін» талқылауға арналғанбасылымдапрдың көбейіп кеткенін байқадыңыздар ма? Былайшақарағанда, әйелдерге заң жүзінде ер адамдармен бірдей теңдікберілген біздің елде алаңдайтындай ешқандай себеп жоқ сияқты.

Адамзат қауымы дамуының алғашқы дәуірінде әйелдің ролібасым түскені тарихтан белгілі. Тамаққа жарайтын шөптерді теріпәкелетін де, аң аулап, балыққа тор құратын да, ошақ отынсөндірмейтін, киім тігетін де әйел еді. Міне, сондықтан даотбасының да, рудың да басы әйел болатын: адамдардың үрім-бұтағы да насаы жағынан таратылатын. Өйткені отбасының өмірсүріп кетуі әйелге байланысты еді. әйелдің негізгі міндеті – отбасыошақ қасының ұйтқысы бола білу дейтін түсінік сол матиархатдәуірінен бері келе жатса керек. Ұғымның өзі ошақтағы оттысөндіріп алмау деген қарапайым түсінікпен салыстырғандаәлдеқайда кеңи түссе де, арғы тегі сол ескі дәуірге тірелетінтәрізді.

Адамзат қоғамының жетілуіне, мал бағып, кетпен-шотпен егінсалуға көшуге байланысты әйел қоғамның экономикалық өмірінебасшылық етуді еркекке берді. Енді дүние-мүліктің негізгі иесі,отбасының басы ер адам болды. Ал әйел ұзақ жылдарға, тіптіғасырлар бойына оның күңіне айналады.

Қаншама қыз баланы бітісі жаман мұрыны немесе орынсызжіңішке ұзын балтыры уайымға салмады десеңізші! Қаншамақыздың сүйікті актрисасына қас-кірпігіне ұқсата реттеліп, боялады,яөйтіп жүргенде қыздың өзіне тән тартымдылығынан түк қалмауымүмкін. Сондықтан „нәзіктік” ұғымына өзгеге ұқсамайтындығынсезіне білу, айналадағы адамдарға өзіндік көркі, өзіндік әсемдігібар екенін байқата білу де кіреді.

7 тақырып. Ғашықтық мінез-құлық мәдениеті. Жоспары: 1. Адамның жалпы мәдениеті мен ғашықтардың мінез-құлық

мәдениеті.

2. Ғашықтардың бірін-бірі тәрбиелеуі.3. Қателеспеу жолдары.Бізге мінез-құлық мәдениеті туралы көп естуімізге тура

келеді. Бізді дастархан басында дұрыс әрі әдемі отыруға,үлкендермен сыпайы және елгезек болуға, қоғамдық орындарда,достар ортасында өздеріңді ұстай білуге үйретеді. Бірақкейбіреулерге ғашықтардың мінез-құлық мәдениеті ... туарлыайтылатын әңгіме оғаштау көрінуі де мүмкін. Былайша қарағанда,таңдану жөнсіз емес те сияқты: егер адам тәрбиелі болса, онда олбіреуді сүйген кезде де өзін лайықты ұстайды, демек оған мінез-құлық мәдениеті туралы еске салудың өзі артықтау болады...

Махаббатың керемет қуаты бар. Ғашықтар өздерінің таңдағанадамдарының „жақсысын асыруға” бейім тұрады. Мұндайдаайналадағылар ғашық жандар махаббатын көзі қарайып,сүйгенінің шын келбетін көре алмайтын болған деп санайды.Дұрысында ғашықтарды көрсоқыр емес, көреген деген жөн, яғниолар сүйіктісінің бойынан басқаларға байқалмайтын жақсықасиеттерді көре алады. Жай қараған кісінің көзіне олар көрінебермейді, ал сүйген адам анық көреді де, мұның өзі ғашығыныңасыл қасиеті екеніне сенеді. Махаббатттың арқасында біз өзімізгеқымбат адамның қандай бола алатынын көреміз. М.М.Пришвин:«Менің бойымнан сен тапқан қасиеттердің көбі менде болмас та,әрине, мен дәл сен ойлағандай мінсіз емеспін. Бірақ сен сүйсең,мен қазіргіден жақсырақ болуға тырысамын» деп текке айтпаған.

Ғашық адамдар әрқашанда өз махаббатының болашағыжарқын боларына сенеді, өкінішке орай: жиі алданып жатады.Неге? Иә, өйткені, қадірлеп жүрген қасиеттердің адам бойындашынында да бар екенін немесе бар сияқты көрінетінін түсінугеталай уақыт керек. Сонымен бірге сүйген адамның қадір-қасиетішынайы екендігіне көз жеткізе тұрып қателесуге болады. Өйткеніәуел баста негізі бар жақсы қасиеттердің уақыт өте келе сөнуімүкін. Психологтар әр адамның бойында сүюге қабілет жасырынжатады дейді. Бірақ ол жұрттың барлығында бірдей жүзеге асабермейді. Ой аясы тар өзімшіл адамдар көбіне махаббатта сол жанжадаулығы жағынан зардап тартып жатады. Біздің сүйе отыражақсы бола түсуіміз үшін сүйген адамның ғана емес, сүйіктіадамның да ақылы мен жанының күнделікті еңбегі махаббатқа,сенімге, береке-бірлікке толы ықылас, өзіңді-өзің жетілдіре түсудіталап етеді. Тек сонда ғана ол адамды бақытты етеді. Ғасырларбойы келе жатқан сенім бойынша махаббат адамды үлкен атақ-даңққа, биік мақсат мен ұлы істерге, азаматтық ерлікке жетелейді.

Махаббатын табуда жас адамдар рухани жағынан әзір болуыкерек. Ең алдымен олардың өздері махаббатқа лайық болуы керек.Махаббатпен жолығысуға даяр тұру – адамның жан сұлулығы,рухани күші неде екенін анық түсіну деген сөз. Махаббаттың

шабыт берер қуат-күші орасан. Ол – ғажап ұстаз, кейдеұстаздардың ішінен ең тамашасы да.

Сезім жаңа оянған, ол әлі нәзік, оны аялау керек. Адам өзінтолғантатын жайды айта бастаса, екіншісі оны тыңдағысы келмей,оған онша қызықпайды, сөзін бөле береді. Бір ренжиді, екіренжиді, сөйтіп жүргенде қарасаңыз – жаңа оянған махаббатсөінп, тұншыға бастайды. Махаббатта әрқайсымыздың екіншіадамды тыңдай білуіміз, оның айтқанына ой жіберуіміз қандаймаңызды десеңізші. Кейде біржола айрылысуға соқтыратын ұрыс-керістер екінші адамның жан күйін, шынайы ой-тілегін түсінбеуденшығады.

«Махаббаттың басталу шағында, - деп ой толғайды жазушыәрі педагог Н.Долинина, - онда барлығы да жұмбақ, барлығытүсініксіз, ең алдымен сүйікті адамның жаны беймәлім болыптұрады. Ол үшін сезім де, оның іс-әрекетінің дәлелін де ойлаптабасың, өзіңе орайластыра бейімдейсің – сөйтіп жүріп өзіңқиялмен жасаған бейнеге өзіңнің бойың үйреніп кетеді. Шынындада ол мұнан басқа адам. Қиялыңдағыдан артық та емес, кем деемес, тек басқа. Мұны ұғыну қиын-ақ. Қиындығы ер адам мен әйелпсихологиясының бір жағынан ұқсас келетіндігінде. Ал тағы біржағынан атымен ұқсамайтындығы».

Шынын айтсақ, кейде алдымен өзіміз сөйлеуге асығып, бір-бірімізді бөле беретініміз құпия емес қой. Міне, жалпымәдениеттілік пен екі адам қатынасының мәдениеті осы арадатүйіседі.

Көптеген адамдар газет-журнал беттерінен бүгінгі отбасы,махаббат туралы пікір таластарын оқыған болар. Екі жынысөкілдерінің хаттарында үйленгенге дейін барлығы жақсы еді, онанкейін ... өзгеріп сала берді деген реніш тудыратын кездер көп-ақ.Мұнан әрі тойдан кейін, өкінішке орай, нелер өзгергені тізіліпайтыла бастайды. Ойлап қарасақ неге бұлай болады деген сұрақкеледі? Тойға дейін бірін-бірі аз білгенліктен бе? Бірақ талай жылтаныс болғандар да қателеісп жатады. Мұның бір себебіжастардың өзара әңгімесінде бір-бірінен болашақта не күтетінітуралы аз айтатыңдығында сияқты: серігінің мінез-құлқында неұнап, не ұнамайтыны, келешктегі күнделікті өмірін көзге қалайелестетіні туралы әңгіме аз қозғалады. Дұрысында, мұндайәңгімелер адамдардың бір-бірін жақынырақ танып, өз сезімдерінбағалай білуіне көмектеседі.

Ғасырлар бойы дәстүр бойынша махаббатта ер адамәлдеқайда белсенділік танытады: қатынастардың сипат-арнасынайқындайтын дәл сол, ғашығының өзін сүйікті сезінуі немесесезінбеуі де ер адамға байланысты. Бұл – қыз пассив күйде қалабереді деген сөз бе? Жоқ. Қарым-қатынас стилі, оның тазалығы,пәктігі алдымен қызға байланысты. В.Г.Белинский: „Ер адамныңжүрек қуатын, асыл құштарлық жалынын қоздыру, парызға

адалдық сезімі мен асқақ та ұлы мұраттарға ұмытылысын қолдапотыру әйелдің үлесіне тиген игі іс, әйелдің міндеті де осы, бұл –ұлы да қасиетті міндет”, - деді.

Жігіттер құрдасындай көретін қыздар қай ұжымда да болады:жігіттер оларды, олар жігіттерді иықтан қағып, отырған жердемағынасы екі ұшты анекдот айтып немесе тілдеп тастай салады.Басқа бір қыздар да бар – былайша елеусіздеу көрінгенмен, ол көзтоқтатса-ақ, жігіттер сымдай тартылып, байсалды бола қалады.Мұндай қыздармен көшеде құшақтасып жүрмейді, оларды аялайсүйеді. Себебі олардың талаптары биіктеу. Вильнюстегі отбасылыққарым-қатынастар кабинеті қызметкерлерінің бақылауынақарағанда, нәзік жыныс өкілдерінің басты байлығы - әйелдікнәзіктік екенін ұмытқандар көбіне некеде бақытсыз болады екен.Мұндай әйелдер ер кісілерше сөз сөйлейді. Л.Н.Толстой бірде:„Еркекке ұқсауға тырысатын әйел де әйел кеіпті еркектейжексұрын” деген еді.

Әйелдің әлсіздігі ұлы күш. әйел нәзік бола түссе, ер адамқайраттана түседі, қамқор болып, қорғай жүруге бейім тұрады.

Ғашықтардың мінез-құлық мәдениеті туралы айтқандасырластық мәселелерді қозғамай кетуге болмайды, мұның өзіжігіттерді де, қыздарды да толғантатын тақырып. Жоғарыдаайтылғандай, махаббат сезімсіз болмайды. Тән құмарлығы жоқжерде жан құмарлығы да жоқ. Бізді... қысылдыратын жайдың өзіосы. Екі адам үшін де қызығылықты әңгіме емін-еркін қозғалыпкеле жатқандай еді, міне қос жанар жолығысты да – жүрек алқынасоғып, әңгіме жайына қала берді.

Мұның барлығы әбден табиғи жағдай, бірақ олар әлі де нағызсезім оянғанның белгісі бола қоймайды. Бұл табиғаттың бізді„сынап көріп” кейін, оянатын ересектерге тән сезімдергедайындауы сияқты. Сондықтан да ересектер көбіне жастарқателесіп кетеді-ау, алдамшы сезімді махаббат деп қалып, бір-біріне ұмтылар, ересектер өміріне аяқ басып асығар ма екен депқорқады. Ал бұл қадам қатерлі болуы мүмкін. Жастарды алғашқыжыныс байланысына итермелейтін себептер де әр алуан.Профессор Р.Борман жастарға сұрақ беріп байқаудың нәтижесіерте бастан жыныс байланысын жасауға мына жайлар себепболатынын айтады: жас өспірімдердің тән жақындығынақұмарлығы, қыздың қарсылассам, көңілін қалдырам ба деп қорқуы,жаны ашу, әуестік, өзін танытуға тырысу, ата-анасы онша жақсыкөрмегендіктен басқаның сүюін өте-мөте қажетсіну, жалғыздықтысезінуі және сақтана білмеу, жолдастары мен достарының терісықпалы, егер жеткіншек жыныс мәселесінен хабары ментәрбиесінің кемдігінен мұндай ықпалға ерігіш болса, оның әсеріелеулі болады.

Р.Борман алғашқы жыныс қатынасы, әдетте мұнан кейінгісексуалдық қатынастарға жол ашатынын айтады. Ерте басталған

жыныс тіршілігі есейе бастаған адамға бұған дейін атыменбеймәлім сексуалдық қажетсіну туғызбайды. Сонан барады да,әркіммен бір жүріп, кейде тіпті қысқа сәттік, жауапсызбайланыстарға жолығады, олар үшін ешкім де жауап беріпжатпайды. Некеге дейін жыныс қатынасын бастағандардың еңжаман жері - әркіммен бір жүру. Қысқа сәттік байланыстарға бойүйрету басқа жыныспен қатынастың қасиетін кетіріп, нағызмахаббат сезімінің оянуына кедергі жасайтынын қоса айту қажет.Тегі, қыз бен жігіттің қалай жүріп-тұруы жөнінде ғасырлар бойықалыптасқан қатаң ережелердің өзі жастардың парасатты болуынойлап, сақтанудан туған шығар.

Л.Н.Толстой күте блген адамға барлығы да өз кезінде келедідеген. Мінез-құлықтың бағыт-бағдарын парасат тұрғысынантаңдай отырып, өмірде ештеңе де қайта оралмайтынын, бастанөткен дәуренді қайта сүруге болмайтынын есте ұстау керек.

Адамды жақсы тану үшін, онымен мүмкіндігінше көбірекараласқан жөн. Бұрын: „әйелді алтыбақанда таңдама, малдыбаққанда таңда” дейтін, яғни адамның қандай екені той-томалақтаемес, күнделікті тіршілікте көбірек көрінеді. Сүйіктіңнің жақсыжақтарын да, кемшіліктерін де жете білу үшін оны өмірдің әрқилысәттерінде көрген шығар...

Ғашықтардың ортақ таныстары болғаны жақсы. Ондай ортаболмаса, сүйіктіңді достарыңмен таныстырып, олардың сеніңтаңдаған адамыңа қалай қарайтынына зер салу орынды. Онықалай қабылдар екен? Ақыры таңдауын таңдап қойған күнде деолардың пікіріне құлақ асып, қалаған адамым тек өзіме ұнай маәлде басқалардың да назарын аудара ма деген ыңғайдаойланудың пікіріне құлақ асып, қалаған адамым тек өзіме ұнай маәлде басқалардың да назарын аудара ма деген ыңғайдаойланудың зияны жоқ. Достары оның қандай мінезін бағалайды?Несін ұнатпайды? Әрине, ғашық адам бүкіл әлем оның таңдауынақарсы болса да, бетінен қайтпай өзінің дұрыстығына, өз сезімінесенеді. Сонда да, егер адам басқа адаммен тағдыр қосуға белбуған болса, ол өзі таңдаған кісі жөніндегі сын пікір,жазғырулардың барлығын салқын қандылықпен ақыл таразысынаалғанна келер зиян жоқ.

Қосағыңды өмірлік деп таңдайсың, сондықтан да некеге тұружөніндегі шешіміңді туағн-туысқандарың мен достарыңа айтудыңалдында әбден ойланып-толағанған дұрыс. Ата-анамен сүйіктіңдінекеге тұру жөнінде шешімге келуден әлдеқайда бұрынтаныстырған орынды. Себебі, өмір бойы бірге болуға келісіпжүрген адамыңыздың өскен отбасының тіршілігін бақылай отырып,сүйіктің жөнінде талай тың жайға қанығуға болады. Байқампазболсаңыз, көргеніңізді дұрыс бағалай алсаңыз, осы арқылы-ақкелешектегі отбасылық қарым-қатынастарыңыздың стилін көзгеелестетуіңіз мүмкін. Егер жас жігіт сізбен сыпайы сөйлесіп, ал

анаңызбен тік немесе тіпті дөрекі болса, оның өзі секем алдырмайқоймайды: демек, ол әйелді құрмет тұтып, сыйлай білмейді, аләуелгі сезімі басылған соң, сізге қалай қарайтынын кім білсін.

8 тақырып. Неке және отбасы. Отбасының психологиялық ахуалы.

Жоспары: 1.Некеге психологиялық даярлық.2.Психологиялық жағдай туралы түсінік.3.Психологиялық ахуал және үйлесімділік.4.Үйлесімділік түрлері.Бұл сабақтың негізгі мақсаты – студенттердің некеге тұрған

кезде өздеріне белгілі өзара адамгершілік міндеттер жүктеп, осысәттен бастап, олардың бір-бірінің, болашақ балаларының,қоғамның алдында өз отбасын, өз балалары үшін жауапты екенінаңғарту болып саналады.

Некеге тұру мотивтері жөнінде жүргізілген барлық әлеуметтікзерттеулер бірінші орынды сүйіспеншілік пен мүдде, көзқарасортақтығы алатыныніс жүзінде көрсетіп отыр. Отбасы құрумәселесін шешуде материалдық мотивпен моральдық мотивтіңайқын басым болуы қуантпай қоймайды. Ол біздің өмірмізде жаңатүрдегі отбасының қалыптасып, дамығандығын дәлелдейді.Алайда зерттеулер отбасылық өмірдің тек сүйіспеншілік, жекебақытпен шектелмейтінін де көрсетіп берді. Оның мінездерқақтығысы мен тұрмыс қиындығынан бастап, бір кезде жасадамдарды біріктірген сүйіспеншілік сезімінің эволюциясынантуындайтын күрделілік тәрізді әр салалы қиындықсыз болуымүмкін емес. Ресей социологы А.Г.Харчев: «... ерлі-зайыптылықтиісті дәрежедегі берік отбасы болуға жету үшін әдеттесүйіспеншілікпен байланыстырылып келген қасиеттермен ғанаемес, сонымен қоса неке жауапкершілігінен туындайтынауыртпалыққа төзе білу қабілетімен де қарулануы тиіс. Оныңүстіне бұл қабілет ғасырлар бойы қалыптасқан жыныстардыңөзара қарым-қатынас мәдениетінің әрбір нақтылы ерлі-зайыптыларжұбында қандай дәрежеде жетілуімен анықталады», - деп дұрысайтады.

Адам отбасышыл болып ең алдымен өз үйінде қалыптасады.Некеге тұрғысы келген кездегі оның некеге деген даярлығы әрдәрежеде болуы мүмкін. Бірақ ең алдымен талапты өзіңе қоюкеректігін біліп және өзіңді жетілдіре түсудің шексіздігін түсініп,ортақ бақыт үшін, үйленгенге дейін де, кейін де ақыл-ойыңдыжетілдіре беру бағытында жұмыс жасау қажет.

Алдынан айтып келе жатқандай, болашақ жар, өзінің екіншіжартысы туралы армандау мен ойлану, әсіресе қыздарда жиірекжәне ертерек кездеседі, ал ұлдарда кешірек басталады.Армандаған бейненің кітаптан, фильмнен, суреттен, келбеттің

сыртқы белгілері жас қиялды таң қалдыратын бір сәттіккездесулерден келіп шығатыны да сирек емес. Бірақ өмірдежұртың барлығына бірдей сұлулар мен ер жүректілер кездесебермейді. Өз болашағы жайында ойлануы байсалды болған сайын,адам жұбай таңдау көп белгіге сай болатынын, бірақ солардыңарасында адамгершілік рухани саналардың, көзқарас пен өмірлікмақсат ортақтығының бірінші орында тұруы керектігін көбірекаңғарады. Адамның ішкі қасиеттерін құрметтеп және өзсезімдерінің мен қалаулыңа деген көзқарасыңды ақылға қоынмдыбағалай білу, жеңіл-желпі қылымсынудан туындаған үстіртқұмарлық пен жалт етпе сезімді нағыз сүйіспеншілік екен депойлап қалмаудың кепілі болып саналады.

Отбасылық өмірге психологиялық даярлық өз отауыңдықұруға кіріскен жөн бе? Жоқ, әлде еретерее пе? Деп әуелі өзіңмен-өзіңнің ойланып-толғанып, одан соң сырлас досыңменәңгімелесуден көрінеді.

Егер албырт сезімді жас адамадар бір-біріне сенбесе, бірсәттік ұрыс-керісте бір-бірін өкпелетіп, тілдеп жатса, сол сияқтыекеуінің біреуіне ұшқалақтық мінез тән болып немесе біреуініңсүйікті адамының абырой, намысын қорғауға батылы жетпесе,мұндай жар таңдауды сәтті деу екі талай болады. Егер бірін-бірісүйген адамдар өздерінің отбасында қалай болары, өздері бірлесежәне әрқайсысының жеке-жеке немен шұғылданары, бір-бірінеқалай көмектесуі, неше балаларының болары, өздерінің жасотбасының материалдық негізін қалай құру керектігі жөнініденақтылы талқыласа, одан романтикалық сезімге еш нұқсанкелмейді.

Социологтар, демографтар, психологтар тату және дүрдаразотбасыларды зерттеген. Олар отбасының іштей беріктігі көбінесеадамның өз бойында жас кезінен дамытып, сүйіктісі үшін жетілдіретүсетін өзара түсінушілікке деген екі жақты ұмытылысқа жәнеегер өзара қатынас жасауда қиын жағдай кез болса, оның себебінбасқадан іздемей, адамның өз бойынан іздеуіне (менің қателігімнеде, қайтіп ренжітіп алдым, нені байқамай қалдым, ненітүсінбедім) байланысты болатындығы жөнінде қортындығакеледі. Осындай отбасыларының бірінде алғашқы ренжісіпқалудан соң үйде тыныштық, татулық орнату үшін ренжісіпқалудан соң үйде тыныштық, татулық орнату үшін жұбайларғакөмектесетін мынандай тоғыз «өсиет» тізімі жасалағн.

1.Ашуыңды баса біл. 2.Жаман сөзді айтуға асықпа, жақсы сөзді қайталауға асық. 3.Кінәлі басқа деп өзеуресең, кінәнің өзіңде болғаны. 4.Ізгі сөз жақсы, ал ізгі іс одан да артық. 5.Бір-біріңді түсінуге бағытталған әрбір қадамың көп күндік

шаттыққа тең.

6.Біреудің орнына өзіңді қоя білу ғана емес, өзіңді-өзің солорында абыроймен ұстай біл.

7.Өзі алдампаз басқаға да сенбейді. 8.Отбасының алғашқы сезімі «біз» деуден басталады. 9.Серігінің достарымен достасң, сенің достарың да ортақ

достарға айналады. Өзіңнің жақын адамыңның нені ұнатып, нені ұнатпайтынын,

әсіресе оны не қуантып, не мұңатынын, көңіл күйінің негеөзгеретінін, қай кезде екеу ара үндемей қоя салып, қай кезде оныңойын бөліп, көңілдендіріп, жұбатып, кейбір ұсақ-түйектерге көңілбөлудің керексіздігін түсіндіру қажеттігін көре, бақылай және осыжайлары өзіңнің түсіне білуің баға жетпес қасиет болып саналады.Басқа адамның әдет-дағдыларын құрметтеп, олармен санасып, өзкемшіліктеріңе сыншылдықпен қарай білу де өте маңызды болмақ.Көп адамдар өздерінің айтқанынан қайтпауын беделге ие,болудың, ерік күші мен батылдықты көрсетудің белгісі депойлайды. Мұндай бірбеткейлік әлі, бекіп, нығайып болмағанкөптеген жас отбасын құртып жібереді. Жеке адамның нағызадамгершілігі айтқанға көне, кешіре, тіпті кейде жаңсақтықбайқамаған бола білуден, өзі бастап жұбайына қашан болсын жәнеәр істе болсын көмек беруге даяр болып, қиындықтарға төзімді дебайсалды шыдай білуінен көрінеді.

Ерлі-зайыптылық басқа адамға деген тұрақты бағыттылықты,оны дәл өзіңді түсінгендей түснуде психологиялық даярлықтықажет етеді де, ал мұның өзі ері мен зайыбының екеуінің де өзсезім, толғаныс, тебіреністерін ашып көрсетуге даяр болып, өзжартысының қателігі мен ағатттықтарын қолайлы сәт пен арнайыкөңіл-күйді дөп басып, өнегелі көрсете білу жағдайларында қолғатүседі.

Психологиялық ахуал – бұл топ пен ұжымдағы адамдардың жағдайы, көңіл-күй қатынастарының жиынтығы. Нақтылы психологиялық ахуал өте көп, бірақсолардың барлығын жайлы, жайсыз деп. Еі топқа бөлуге болады. Топтың немесеұжымның ахуалы мына сияқты негізгі сипаттармен анықталады: топ немесеколективтің ахуалы мына сияқты негізгі сипаттармен анықталады: топ немесе ұжымүшін әдейі құрылған оқу, еңбек, кез келген іс-әрекеттен қанағат табу, қызметкерлер(сыныптастар, курстастар) және жетекшілерімен (мұғалімдер, оқытушылар)жасалатын өзара қарым-қатынастардан қанағта табу: өзара өзара түсінушілік,әркімнің тұрақты көңіл күйі; эмоциялық жайлылық дәрежесі; бірлігі; ұжыммүшелерінің басқару мен өзін-өзі басқаруға қатысу дәрежесі; іс-әрекет нәтижесіненқанағат табу.

Адам әрқашан қандай болмасын шат көңлді, оптиміст неқайғылы, мұңды не басыңқы, жабыраңқы эмоциялық к? йдеболады. Бұл он көңіл күйінен көрінеді. Және де әр адамда тексоған ғана тән көңіл-күйінің жалпы реңкі деген болады. Сондықтанбіреу туралыбіз, он белгілі бір жағдайларда қапалы, жабыраңқыкөңіл-күйі кездессе де, „шат көңілді адам” деп атйып, басқа біреуді

қай кездедерде де, шат-шадыман, сергек болып жүрсе де,жабыраңқы, бір нәрсеге наразы адам ретінде қабылдаймыз. Бірадамның көңіл-күйі өзі қарым-қатынас жасап, қатар жұмыс істеп,бірге сабақ оқитын басқа адамдарға жиі әсерін тигізіп отырады.Жағымсыз эмоциялық толқулары елеулі қандай болсын орындысебептерсіз –ақ ТУП, үнемі көңіл-күйі жабыраңқы болатын адамөзінің осы күйін өзін қоршаған басқа адамдарға таратып отыратынпсихологиялық зеттеулер көрсетуде. Соның нәтижесінде өзіотырған ореада жабыңқы көңіл күйі пайда болуы мүмкін.Сондықтан топ немесе ұжымның жалпы психологиялық күйі үшінон әр мүшесінің қандай к? йде болуының мәні жоқ емес. Шығысхалқында адамның өзінің ұнамсыз көңіл-күйін ғана емес, соныменқоса қайғысын да, уайымын да көрсете беруіне болмайтын дәстүрсақталған. Бұл дәстүр өзіңнің қам-қарекет, толғаныстарыңменбасқа адамдарға ауыртпалық салмай, қашанда жылы жүзділігіңдісақтауға кеңес береді. Біді мәдениетісізде мұндай дәстүр жоқ,слайда әркім топқа, ұжымға жақсы көңіл-күй, жылы жүз,шаттықпен келіп, айналадағы адамдардың көңіл күйінің көпжағдайда өзіне байланысты екенін білуі қажет.

Басқа адамның абыройын өз абыройыңдай қадірлей білу,әсересе тұрақты қарым-қатынас тжасау кезінде өте қиын іс.Орынсыз қалжың, тым өткір сын, көңілге клерлік ат тағу – мінемұның барлығы, әрине, әрбір сыныпта кездеседі.

Басқа адамның ішкі Жан дүниесіне деген қызығушылық, онтебіреністерін танып білу қаблеті қайсыбір жоғары сыныплқушыларында басқаларға қарағанда нашар жетілуі мүмкін. ...

Психологиялық ахуал адамдардың үйлесімділігінен өте айқынбайқалады. Қазір е? бек ұжымындағы, оқудағы және әсіресеотбасындағы үйлесімділік жөініде көп айтылып та, жазылып тажүр. „Мінедердің үйлеспеушілігінен ” – деушілік айырылысудыңкең тараған себептеріне айналып жүр.

Адамдардың бір-бірімен үйлесімділігі жөініде сөз қозғағанда,ең алдымен құныдылықтар, мүдделер, эмоциялық бағдарлар, өмірсүрудің жалпы стильдерінің белгілі үндестігі ескеріледі. Егеротбасында осындай үндестік болса, онда, әрине, оның барлықмүшелерінің арасында басқалардың жақсы жағын да,кемшіліктерін де біле отырып, бірақ соған қарамастан, адамды солөз қалпында қабылдау түріндегі өзара түсінушілік пайда болады.Отбасының бір адамы өте жігерлі болады, бірақ қайтымы шапшаң,енді біреуі жасқаншақ, жалтақ, бірақ оның есесіне өзіне берілгеністен бастартпайды, үшінші біреуі көмектескіш, жаны ашығыш,оған өзіңнің тіпті ең елусіз немесе болмашы қиындықтарыңныңжәне т.б. туралы қашан да айтуыңа да болады. Мұндай отбасындаәркім басқалардың ерекшелігін білсе де, өзінің де мүлтіксіз емесекенін ескере отырып, оларды түзетуге тырыспайды. әрине, дәлосы жағдайда бұл, негізінен, отбасының ересек мүшелерінің өзара

қатынасына байланысты болып отыр. Бақытты ерлі-зайыптыларбірін-бірі жақсы түсінеді, олар басқаны толық бақылайды, а мұныңөзі – жақын адамдардың өзара қарым-қатынасындағыпсихологиялық жақтан жақсы жағдайды қаматамасыз ететіннегізгі шарт болып табылады.

Нағыз сүйіспеншілік (үйлесімділік) мақсат пен адалдықтыңбелгілі ұштастығын қажет етеді. Жастық шақта нағыз азмат адам,нағыз еркек пен әйел үлгілерін мұрат тұтып, жұбайдың қандайболуы, бақытты отбасының қандай болуы туралы ойлану елдіңбарлығында кездеседі. Бұл мұрат тұтқан елестер кейін өміртәжірибесінде өзгеріске ұшырайды. Шынайы жұбайдың, адамдабұрын қалыптасқан елесінен қайтсе де айырмасы болатыны табиғижай. Сондықтан жақын адамыңның бойынан жақсы қасиеттерді,мұрат тұтқанды таба біліп, ешбір кемшіліксіз адамныңболмайтынын мойындау – міне, бұл – адамдардың нағызүйлесімділігінің көрінісі болмақ.

Үйлесімділік , сонымен бірге отбасы мүшелерінің ой-талғамдарының, бағалай білудегі аікірлердің жақындаса түсуіненкөрініп отырады. Бағалаудағы белгілердің мұндай жақындасуытабиғи түрде пайда болады. Пікірілердің біркелігі басқа бағалардыбасып, елемеу есесінен өз баға, талғамдарының зорлап енгізуарқылы пайда болса, онда әрине, үйлесімділік жөнініде ешқандайсөз болмақ емес. ...

Адамдардың үйлесімділігі - бірнеше, алуан сатысы баркүрделі құбылыс. Бұл ең алдымен идеялық-адамгершлікітікортақтық пен әлеуметтік-психологиялық үйлесімділік. Оларқоршаған дүние мен ондағы өз орныңа қатысты өмірлік позицияң,негізгі құнды бағдар-бағыт, пікірлер сай келгенде байқалады.Психологиялық үйлесімділік отбасы мүшелерінің мінез-құлық, жекебас ерекшеліктерін өзара әсерін керек етеді. Психологиялық жекебас ерекшеліктерінің өзара әсерін керек етеді. Психо-физиологиялық үйлесімділік темперамент ерекшеліктерінің өзараәсеріне негізделеді. Үйлесімділіктің соңғы екі тармағын бір түргебіріктіреді. Жұбайлық қатынастар құрамына үйлесімділіктіңбарлық түрі енеді.

Адамдардың идеялық-адамгершілік ортақтығы. Әдетте, құныдылқтарды бағалу сай келмеген жағдайда

жұбайлар арасындағы немесе отбасындағы келіспеушілік, көбінесеотбасы өміріне немесе отбасындағы келіспеушілік, көбінесе отбасыөміріне немесе ондағы өзара қатынасқа сырттай бейтарап, елеусізсебептерге байланысты пайда болады. Кинофильмді, оқығанкітаптарды талқылау, таныс адамдардың мінез-құлқын бағалаусияқты кездейсоқ жағдайлар кенеттен өмірлік позицияныбағалауда елеулі келіспеушіліктің бар екенін көрсетіп береді.

Әлеуметтік-психологиялық үйлесімділік. Әлеуметтік-психологиялық үйлеспеушілік себептері болып көбінесе

жұбайлардың білім, жас, жалпы мәдени дәрежелерініңайырмашылығы есептеледі. Үйлесімділікке білім айырмашылығыелеулі әсер ете қоймайды, жалпы мәдениет, жеке адамның дамудәрежесінің маңыздылығын атап өту керек.

Отбасының әлеуметтік-псхологиялық үйлесімділігінебалалардың өмірге келуі мен тәрбиеленеуі, тұрмыстыұйымдастыру, бір-бірін моральдық, экономикалық және көмекжағынан сүйемелдеу, бос уақытты ұйымдастыру және сондай-ақотбасының қоғамдағы өкілеттілігі сияқты отбасының негізгіміндеттерінің жүзеге асуына байланысты көзқарастар бірлігі дежатады. Жұбайлардың көзқарасының сәйкес келмеушілігі бірқұндылықтарға артығырақ көңіл бөліп, басқаларданелемеушіліктен (тым шаруақорлық, „біз енді тек балалар үшін өмірсүруіміз керек” деп балаларға тым артығырақ аөңіл бөлу) кқрініпотырады.

Психологиялық және психофизиологиялық үйлесімділік.Үйлесімділіктің басқа түрлері (дәрежелері) болып психологиялықжәне психофизиологиялық үйлесімділік есептеледі.Үйлесіміділіктің (немесе үйлесімсіздіктің) бұл түрлері жұбайлардыңжеке басына, мінез және темперамент ерекшеліктерінебайланысты болады.

Өте күшті үйлеспеушілік эгоизм, жауапсыздық, жалқаулық,т.б. сияқты кейбір жағымсыз мінез белгілерінің ұқсастығынанкөрініп отырады.

Үйлесімді серіктердің бір қасиеттері ұқсас болады (бұлнегізінен тәрбиеге байланысты болатын ақыл, құнттылық т.б.сапалар), ал, негізінен, табиғи, темперамент ерекшеліктеріменбайланысты басқа сапалары қарама-қарсы болып кездеседі.Сондықтан үйлесімділіктің бұл түрі оның бірінішісіне бағыныңқытәрізді болып көрінеді. Отбасындағы жұбайлардыңтемпераменттері мен мінез ұқсастығы негізінде ғана емес,сонымен бірге олардың айырмашылығы болғанда да дұрыс жағдайжасалуы мүмкін.

Күнделікті өмірде өзіңе үйлесімді адамды іздеуге салынудыңорны жоқ. Әрине, ойдағыдай өмірлік серігіңді таңдай білу өтемаңызды. Бірақ бұл жерде де мінсіз еш нәрсе болмайды. Оныңүстіне адамдар бұрынғысындай бір қалыпты болмай, үнемі өзгеріпотырады. Сондықтан ең маңыздырағы бір-біріңді түсіне білугеүйреніп, бірлесе өмір сүрудің қиындығын жеңуге тырысып, өзтілек, қажеттіліктеріңді басқа адамның талаптарымен үйлестіребілушілік болмақ.

9 тақырып. Жекелік психикалық зардаптарды қамтамасыз

етуші отбасылық қызметтер бұзылыстарының түрлері.Жоспар:1.Психикалық зардап.

2.Глобальды отбасылық қанағаттанбаушылық жағдай.3.Отбасылық қауіп-қатер.Психикалық зардап. Нервтік психикалық ауру барысында

маңызды немесе негізгі роль атқаратын күрделі индивидуалдыпсихикалық уайымдар. Отбасылық психиатрия психикалық зардапжайлы білімдерді нақтылап дамыта түсуде.

Психикалық зардап – бұл отбасы бұзылыстарының жағымсызәсерлерін және жекелік психикалық бұзылыстарды жанамалаушыфактор. Отбасының бұзылуы күрделі индивидуалдық психикалықуайым-психикалық зардапқа әкеп соқтырады, ал бұл зардаптыңдамуынан отбасы мүшесінің нервтік-психикалық ауытқушылығыбайқалады.

Психикалық зардап біліміне негізделе отырып отбасындағыоның пайда болуы мен дамуындағы мәні мен негізгізаңдылықтарын қарастыру керек.

Отбасы – психикалық зардаптың бастауы ретінде. Психиклықзардап – бұл ең алдымен айқын эмоционалды жағдай қалыптасқанпсихикалық уайым.

В.Н.Мясищев “Адамның кез-келген терең уайымына зер салуарқылы уайым негізінде адамның қоршаған ортадағы әртүрліөзара қатынастары бар екендігіне, яғни қатерлі уайым бұзылғанқарым-қатынастың салдары болып табылатындығына көзжеткізуге болады. Орнын жоғалту, өсек-аяқ, жала, жұбайынауыстыру, баласынан айырылысу, жетістікке жетудегі сәтсіздіктер,өзіндік қорлану т.б.лар адамның болмыстағы қатынас жүйесіндемаңызды, негізгі рольде болса ғана қатерлі уайымның бастауыбола алады. Олардың маңыздылығы аффективті күш пенаффективті реакцияның жағдайы болып табылады” деп жазған.

Отбасылық басқарушы ролі патогенді жағдайларменпсихозардаптық уайымдар, пайда болғанда бірнеше бірнешеситуациялар қатарымен қамтамасыз етіледі. (3 жағдай)

1.Отбасының қарым-қатынастық басқарушы қызметі адамныңқарым-қатынас жүйесінің негізінде;

2.Отбасылық қатынастың көп жақтылығы мен өзарабайланысының тығыздығы;

Глобальды отбасылық қанағаттанбаушылық жағдай. Нақты бір уайымды қамтамасыз етуші патогенді отбасылық

жағдай – бұл индивидтің отбасы мен шынайы отбасы өмірінеқатынасындағы саналы және сансыз күтулері отбасындағы айқынайырмашылық. Осы патогенді жағдай салдарынан фрустрацияжағдайы байқалады (саналы немесе санасыз). Фрустрацияныңжалпы психологиялық заңдылықтарына сәйкес көрінуіненкөптеген зардаптардың пайда болуы мүмкін. Осы зардаптардыңбөлігінен, олардың жеткілікті көрінуі және нақты жекелікерекшеліктердің бар болуы әртүрлі психогенді ауруларға тапболдырады. Қанағаттанбаушылықтың зардаптық әсерінің

өзгешілігі нақты жағдайдың (түсінікті) саналы деңгейінебайланысты.

Саналы қанағаттанбаушылық жағдайында жұбайлардыңотбасылық қатынасқа қанағаттанбайтындығы анық байқалады.Мұндағы негізгі өзгешелік глобальды сипатты нұсқайтын,отбасылық өмір минимальды талаптарға да сәйкес келмейтінқанағаттанбаушылық болып табылады. (“Біздің отбасылық өмірімізбіркелкі, түнде де, күндіз де нашар”, “Отбасын құруда меніңжолым болмады”, “Біз қателесіппіз, бір-бірімізбен жақсытұрмаймыз”). Тез арада ажырасуға кедергі келтіретін қандайда бірмаңызды және психологиялық түсінікті (көбіне балалар, түрліқиыншылықтар өмірлік-тұрмыстық ажырасуда пайда болатын)жағдайлардың арасындағы кикілжіңдермен байланысты.

Немесе толығымен түсінікті емес қанағаттанбаушылықкөрінеді. Жұбайлардан отбасылық өмірге салыстырмалықанаттанушылық байқалады (“Орташа өмір сүрудеміз”,“Басқалардан жаман емес”), отбасылық өмірге қанағаттанарлықдеген баға беріледі. Қанағаттанбаушылық жанама түрдеанықталады. Біріншіден сезімдер мен жағдайлардың көрінуіарқылы және тікелей қанағаттанбаушылықтың шекарасы: бір қалыптылық, зерігу, өмірдің мәнсіздігі, қуыныштың болмауы.Отбасында жүріс-тұрыстың негізгі қозғаушы мотиві қажеттілікболып табылады (қалағаныңды істейсің, қалағаныңша өмірсүресің, керек дегенімізді аламыз). Екіншіден отбасылық өмірдіңәртүрлі бөліктеріндегі көптеген наразылықтардан пайда болады.Жұбайлардан алынған сұрақ-жауап нәтижесі бойынша көптегенерлі-зайыптылардың жалпы отбасылық өмірге қанағттануынақарамай, олар өмірдің кейбір жеке бөліктеріне, мысалы тұрақтыжеріне, денсаулығына, баласының мінезі немесе үлгеріміне, босуақытын өткізуіне қанағаттанбайтындығы мәлім болды. (3)

Отбасылық қауіп-қатер. Бұл қауіп-қатер типіне тән белгі барлық отбасына қатысты

күдік, қорқыныш, қауіптену ретінде көрінетіндер болып табылады. Отбасылық қауіп-қатер негізінде индивидтің отбасылық

өмірдегі қандайда бір маңызды аспектісіне нашар білінетінқанағаттанбаушылығы жатады. Бұл жұбайының сезіміне, өзінесенбеушілігі болуы мүмкін, мысалы: индивид отбасылық қатынастакөрінетін сезімін қысылып шығарады. Сондай-ақ бұл жағдайдыңмаңызды аспектілері әлсіздік, отбасыдағы оқиғаларға қатысуға,оларды дұрыс бағытқа салуға қабілетсіздігін сезіну болыптабылады.

Отбасы нервтік психикалық күш қалыптасу барысында оныңмүшелері бірнеше жолдарды басынан өткізуі мүмкін:

1.Индивид үшін үнемі психологиялық қысым, қиын немеседемалыссыз жағдайлар жасау. Бұған маскүнемнің әйелі мысал

бола алады. Ол оны үнемі қорқытып, ақшасын алып қойып,қорғансыз ұстайды, әйелі оған қарсы тұра алмайды.

2.Отбасы мүшелеріне олар үшін анық, төтенше маңыздысезімдерін көрсетуіне, негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруынакедергі келтіру. ...

3.Индивидтің ішкі кикілжіңдерін қолдау немесе жағдай жасау.

10 тақырып. Отбасылық қызметтердің жекелік алғышарттарыныңбұзылыстары. Отбасылық дағдарыстар.

Жоспары: 1. Отбасы қызмет етуінің психологиялық қасиеттері.2. Отбасылық талаптардың деңгейі.3. Отбасының әлеуметтік ортамен өзара байланыс мәселесі. 4. Қарым-қатынастың жолдары жайлы ілім. 5. Психикалық зардаптар бастаулары.Отбасылық өмір отбасы мүшелеріне көптеген қиындықтарды

қояды, мысалы: отбасылық өзара қарым-қатынасқа түсу;отбасындағы талаптарға бағыну; үй шаруашылығы қызметі менотбасының материалдық жағдайын қамтамасыз ету жұмыстары,өсіп келе жатқан жас ұрпақты тәрбиелеу, отбасылық барлықмүмкіндіктегі мәселелерді шешу. Мұндай барлық міндеттерді сәттіорындау үшін отбасы мүшесі нақты психологиялық қасиеттерге иеболу керек.

Бұл қасиеттер бір жағынан оның өзіне отбасы қоятынталаптарды шешу үшін қажет. Екінші жағынан оған барлық отбасықызығады, яғни отбасының әрбір мүшесі отбасылық өмір қойғанталаптарды орындап отырса, жалпы отбасы жақсы қызмет етіп,әрекет етіп отырады. Отбасылық өмір барысында пайда болатынмәселелерді сәтті орындап отыру үшін әрбір отбасы мүшесінеқажетті психологиялық қасиеттердің жиынтығын біз отбасылыққажетті қасиеттер деп атаймыз. Ал бұл қасиеттердің аумағы өтекең.

Бұл біріншіден қажеттіліктер. Мысалы индивидті отбасылықөмірге қатысуға мотивтендіру қажеттіліктері, ондағықиындықтарды болдырмау мен мәселелерді шешуге қажеттіліктер,ерлі-зайыптылық өзара қарым-қатынаста қанағаттандырудағықажеттіліктердің кең ауқымы, яғни махабббат, симпатияжыныстық-эротикалық қажеттіліктер, шаруашылық-қажеттіліктерт.б.

Екіншіден, - қабілеттіліктердің, іскерлік пен дағдылардыңкөптігі. Ең алдымен отбасы мүшелерінің бір-бірін түсінуіне қажеттіқабілеттеіліктер, ерлі-зайыптылық қатынасты сақтау менбалаларды тәрбиелеуге қажетті ісерліктер мен дағдылардыңжиынтығы.

Үшіншіден – еріктік эмоционалдық қасиеттердің аумағыныңкеңдігі, сондай-ақ өзіндік эмоционалдық жағдайын реттеуге

қажетті, қасиеттер, фрустрация жағдайын жеңуге қажеттіқасиеттер, қазіргі тілектерін келешек мақсаттарына бағындырабілу қасиеттері, тәрбиелік, ерлі-зайыптылық қатынастардыдамытуға қажетті шыдамдылық, тұрақтылық қасиеттер т.б.

Отбасы мүшелеріндегі психопат, невроз, әуестік (құштарлық)бұзылыстар (алкоголизм, қызғаншақтық), ақыл-ой кемістігі, психозсияқты нервтік-психикалық бұзылыстар отбасылық қажеттіқасиеттерді зақымдайды, (жарақаттайды). Индивидтегі ауру дамиберетін болса отбасының жақсы әрекет етуіне қажетті қасиеттержоғала бастап, қажеттіліктердің, еріктік қасиеттердің төмендеуібайқалады. Бұл жекелік бұзылыстар жағымсыз өзгерістердіңтізбекті реакциясын әкеліп, отбасына теріс әсер етеді. Бұлөзгерістер ары қарай отбасының басқа мүшелері үшін дезардаптардың факторы болады.

2.Отбасы мүшелерінің бірінің зардап шеккендегі отбасына тәнжалпы белгілер қатары.

1. Жалпы отбасына тән жеке мүшелеріне жоғары нервтік-психикалық және дене күшінің түсуі. Жоғары нервтікпсихикалықкүш, зорлану,үрейлену отбасылардағы маңызды белгілер ретіндекөрсетеді. Нервтік-психикалық күшке, қорқынышқа, ертеңгі күнгесенбеушілікке, үрейленуге наразылықты сол аурулардың отбасымүшелерімен әңгімелескенде едәуір жиі кездестіреміз. “Үнемінервтік күш жағдайында жүреміз, тағы не болар екен, ол тағы нешығарар екен” – деген сөйлем үзінділерін шизофрения, психопат,алкоголизммен ауыратын отбасыларының мүшелері жиі айтады.Жанжалдар, әсіресе түнгі уақытта күтпеген жерден үйден кету,азаптаушықорқыныштар сияқты жиі кездесетін жағдайлар бұндайотбасының әлеуметтік-психологиялық атмосферасын анықтайды.

2.Жеке адамның теріс мотивациялық ықпалы және науқастыңотбасылық басқа мүшелеріне әсері.

Нервтік-психикалық ауруға шалдыққан индивид әрекеті, оныңжекелік ерекшеліктері көбіне отбасының басқа мүшелерініңәлеуметтік уайымдарына, жалпы адам, әйел, бала қандай болуыкерек деген көзқарастармен қарама-қайшы болады. Нервтік-психикалық бұзылысы бар отбасы мүшесінің мінез-құлқындағыэмоционалды әрекеті мен көптеген жекелік ерекшеліктеріызалылық, наразылық, күйініш болып табылады. Отбасы мүшелерінауқас адамды отбасы, балаларды жақсы тұратын адамдарғы көреалмайтындығын, өмірде толы болмағандығын жиі айтады.

3.Отбасылық өзара қарым-қатынастың бұзылуы. Отбасы –оның әрбір мүшесі белгілі бір орын, алатын, нақты бір қызметтіатқаруға қатысатын, басқа мүшелердің қажеттіліктерін өзәрекетімен қанағаттандыратын, өзара қарым-қатынастықолдайтын өзара қарым-қатынастың күрделі жүйесі. Отбасымүшелерінің бірінің нервтік-психикалық бұзылысы болғанжағдайда отбасылық қызметтердің орындалмауына әкеледі,

сондай-ақ “Қызметтік маңызсыздық құралып, өзара қарым-қатынасбұзылуы жүзеге асады. Мысалы: әке отбасында ең маңыздықызметтерді атқарады. Оның іс-әрекеті “үйретуші” (үлгі) болыптабылатындығына қарай, қызметтердің көпшілігін орындап отыруалғы шарты оның беделділігін, жекелік қасиеттер қызметінатқарады. Мысалы өзара қарым-қатынас барысында пайдаболатын әртүрлі мәселелерді қалай шешу керек екендігінүйренеді, сондай-ақ әкенің пікірі олар үшін сендірерліктеймаңызды роль атқарады. Мұндай қатынаста әке алкоголизмменауырса немесе мінезіне психопатиялық белгілер болса ғанатікелей қарама-қайшылықты жағдай болады. Қажырсыз, ындық,агрессивті, жалтақ, дербессіз әке тәрбие процесінде ... орнатады.Оның балаларына маңызды, қажет қасиеттерді өздері дербесмеңгеруіне тура келеді.

4.Отбасының және оның жеке мүшелерінің әлеуметтікстатусының төмендеуі. Отбасы – мінез-құлықтағыауытқушылықтармен күресу жұмыстарымен айналысатын құружәне үйымдастырудың негізгі объектісі болады. Отбасымүшелерінің бірінің нервтік-психикалық бұзылыстары отбасындағана емес, сондай-ақ жақын әлеуметтік ортада мәселелердіңтууына себеп болады. Отбасы көбіне милиция мен медициналықмүшелердің бақылауында болғандықтан көршілер, мектеп,қызместтер мінез-құлқының ауытқушылығы барлығына куәболады. Отбасында психиатрдың бақылауындағы бір адамныңбарлығы жайлы қоғамдық жағымсыз көзқарастар қалыптасқан-соңотбасылық әлеуметтік статусының күрт төмендеуіне әкеледі.Отбасы мүшелері отбасында отбасында психикалықауытқушылығы бар адамның тұратындығынан қысылады, алкейбіреулер бұны жасырады.

5.Отбасы мүшелерінің бірінде нервтік-психикалықауытқушылығы бар болатын болса, онда мұндай отбапсындағымүшелерінің арасында пайда болатын ерекше психикалық кикілжіңтән. Оның мәні әртүрлі болады. Бір жағынан, олар қоғамдықпікірлер әсерімен нервтік-психикалық ауытқушылығы бариндивидтің әрекеті үшін өздерін кінәлідей сезінеді. Қоғамдық пікіротбасынан науқастың әрекетін қалпына келтіруқажетіне қарайықпал етуін талап етеді. Көптеген әрекеттер отбасына қаражатжағынан қолайлы әсер етуі мүмкін. Мысалы алкоголизацияжағдайында кикілжіңдер, жанжалдар, кейде ұрып-соғу, спирттікішімдіктерден қалған бөтелкелерді жерге тастай салу т.б.Спирттік ішімдіктерді үйде сақтамайды, әйелі ерініңшығңындарына бақылау жасауды күшейтеді, оған азғантай ақшақалдырады, кейде жалақыны ерімен бірге барып алады,көпшіліктен өтініш сұрайды.

Ал, екінші жағынан, отбасы тырысып, күш салудың нәтижесізекенідігін байқайды, яғни маскүнемнің, психопаттың,

қызғаншақтың ырыққа көнбейтін болуы мүмкін. Сондықтанайтылған көпшілік пікірлері айыптауын қоймайды. Олар жеткіліктімөлшерде күш жұмсамайды, қажетті “күшті” шаралардықолданбайды деп ойлайды. Бұндай қарама-қайшылықтағытенденциялар отбасы мүшелерінің арасындағы негізгі кикілжіңгеайнала береді.

6.“Жанамалушы сырқат” феномені, яғни отбасылық өмірдібұзатын науқастан көбіне білінбейтін, көрінбейтін отбасымүшелерінің басқасының (немесе басқаларының) нервтік-психикалық бұзылушылығы жайлы сөз қозғалып отыр. Мысалы,еркек маскүнем болған жағдайда отбасындағы жағымсызжағдайлардың тікелей немесе жанама әсер етуі арқылы әйелі менбалаларының науқастануын байқаймыз.

Ғылыми психологиямен психотерапияның пайда болуынадейін-ақ ерлі-зайыптылардың арасындағы, ата-аналар менбалалардың арасындағы өзара түсінісуі отбасы бақыты мен отбасытұрғындарының алғы шарты ретінде қарастырылып отырады.Отбасындағы өзара түсінбеушіліктің негізгі белгілері – талас-тартыс, жанжалдар, ұнамсыз, сәтсіз, бақытсыз отбасының ерекшебелгісі – келіспеушіліктер болып табылады.

11 тақырып. Отбасылық диагностика әдістері. Отбасын зерттеу және оның бұзылыстар диагностикасы.

Жоспары: 1. Отбасылық диагноз. 2. Отбасылық психотерапия. 3. Отбасы жайлы ақпарат алудың диагностикалық мәселелері.1.Отбасын зерттеудің басты мақсаты, біріншіден отбасылық

диагноз қою, яғни отбасылық тіршілік әрекетіндегі, оның бірнемесе бірнеше мүшелерінің нервтік-психикалық бұзылыссақталуын анықтау, екіншіден отбасылық және оның мүшелерініңнервтік-психикалық бұзылыстарының коорекциясына қажеттіпсихологиялық ерекшеліктерін анықтау.

Отбасын зерттеу міндеттері өте күрделі. Бұл мынадайжағдайлармен қамтамасыз етіледі:

1.Отбасының әлеуметтік-психологиялық жүйе ретіндегікүрделілігі. Отбасында көптеген қарым-қатынас пен өзарабайланыстар болады. Осы қатынастардың қалыптасуында отбасымүшелерінің жекелік ерекшеліктерінің бірқатарлары, отбасыныңәлеуметтік ортасы, әдет-ғұрпы, дәстүрлері, әлеуметтік-экономикалық жағдайы т.б. жүзеге асады.

2.Отбасы мәселесіне бірде-бір тәсіл, оның мәні мен құрылымыжайлы бірде-бір түсініктің болмауы. Әзірге отбасын зерттеу үшінтеоретикалық базис ролін атқаратын ешқандай теория жоқ. Албұның орнына отбасы психотерапия мәселесіне әртүрлі бағыттар,ағымдардағы салыстырмалы тәсілдердегі көптеген мектептер бар.

3.Отбасы психотерапиясының зерттеу тақырыптары – отбасы,отбасының әлеуметтік орта аумағы, бірлескен тәжірибенің едәуірәсерін сезінетін пікірлер мен әлеуметтік стереотиптер әсеріменбейімделген пікірлер. Әрбір адамның өзіндік отбасылық тәжірибесіболады және отбасылық қарым-қатынасты түсінуі үшін бірден-бірдұрыс үлгі деп есептейді.

4. Отбасында болған көптеген оқиғалардың құпиялылығы(сырлы болуы), сондай-ақ олардың өзгермелілігі, айқыннұсқасының болмауы отбасын зерттеуін қиындатады.

Бұның барлығы зерттелуші отбасы алдына күрделіміндеттерді қояды.

Бұл міндеттерді 3 топқа бөлуге болады: 1)Отбасы психотерапиясына көрінген мәселелер, яғни

бірқатар сұрақтарды шешу, нервтік-психикалық бұзылыстарсебебін зерттеуде отабасына жолығу қажет пе?

2)Нервтік-психикалық бұзылыстың пайда болуымен дамуындақандайда бір рольді атқаратын отбасылық зерттеу жүйесі;

3)Отбасы жайында қажетті мәлімет алудың әдістері менжолдары

Отбасылық психотерапияға мәселесі. Нервтік-психикалықбұзылысы бар индивидті тексеруші дәрігер немесе психологбірінші кезекте, дәл сол жағдайда отбасылық психотерапия

12 тақырып. Отбасы татулығы бағдарламасы. Отбасытатулығы қызметіне тұжырымдама.

Жоспары: 1. Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері 2. “Отбасы татулығы бағдарламасының” негізгі бағыттары3. Мақсаттары және міндеттері4. Негізгі ұстанымдары және этикалық қалыптары1. Бала және отбасының үйлесімділігі дамуын қолдауға бағытталған қызметтер

сапасын көрету арқылы, өмір сүру деңгйін бал мен отбасында жақсарту; 2. Отбасы татулығы бойынша қызметтерді дамытуға негіз

болу; 3. Жеке отбасы және оеың әрбір мүшелеріне кәсіби тұрғыда жекеленген және

дифференциялды ықпалды қаматамсыз ету; 2.“Отбасы татулығы бағдарламасы” бала және ата-ана,

жалпы отбасымен тұтас жұмыс жасауға арналған.Ата-ана қамтамасыз ететін тәрбие жағдайы және әр балаға жекелік және

дифференцияланған ықпал ұстанымы бағдарламаның негізі болып табылады. Ұсынылған бағдарлама отбасының және оның жеке мүшелерінің

психологиялық диагностикасы; отбасылық кеңес беру; жас ерекшелік жәнеотбасылық психотерапия; отбасы мүшелерінің тұлғалық ерекшеліктеріне коорекция;отбасындағы өзара қатынасқа психологиялық коорекция; ата-ананың тұлғалыққабілеттерін дамыту және қалыптастыру; балада жалпы және арнайы қабілеттідамыту және қалыптастыру; отбасы мүшелерінің психологиялық сауаттылығы;

психологиялық ағарту; отбасын психологиялық қолдау; әлеуметтік-психологялықкөмек; мониторинг жұмыстарынан тұрады.

Жалпы сағат саны – 240, олардың ішінде ата-анамыен жүргізілетінпсихологиялық жұмыс үшін – 100 сағат және балалармен жұмысқа – 120 сағат.Жалғасын табатын бірлескен жұмыстар үшін 20 сағат.

Бағдарлама екі бағыттан тұрады: 1) Тұрақты қызмет ететін жоба “Баланың жеке басын дамыту мектебі” 2) Тұрақты қызмет ететін жоба “Ата-аналар мектебі”

“Отбасы татулығы бағдарламасы” бағыттары 5 бөлімнентұрады

1. Психологиялық диагностика. Топты психологиялық зерттеу, жекелік психодиагностика патогенді және

эмоционалды күйлері (ең алдымен қобалжу және қысым), жекелік-психологиялықерекшеліктерді және бала дамуына белгілі бір қиындықтар тудыратын жәнепсихикалық саулық бұзылысының негізгі факторы ретіндегі көріністердіанықтайды. Психологиялық диагностика нәтижесі психологтыңалдағы коорекциялық жұмысын “Баланың жеке басын дамытумектебі” және “Ата-аналар мектебі” тақырыптарында бала жәнеата-ана, топпен, тұтас отбасымен жұмыс түрлерін ұйымдастыру,кеңес шараларының тиімділігін нақтылауда қажет.

2. Психологиялық коорекция. Психологиялық коррекция психологиялық-педагогикалық кешен ретінде бір

жағынан бала мен ата-ананың тұлға ішілік және тұлғааралық қақтығыстарды,тұлғалық қасиеттердің ауытқуы және теріс эмоционалды күйлерді жоюға, екіншіжағынан психологиялық процестерді жетілдіру ата-ана мен баланың үйлесімдідамуын ықшамдау.

Психологиялық коорекция және психотерапия әдістерін қолдану бала мен ата-ана және отбасы жағдайында болатын өзгеріске қалыпты бейімделу ерекшеліктерінқолдайды.

3.Психологиялық ағарту. Тұлғалық қалыптасуға бағытталған сабақтарда отбасы мүшелерін

психологиялық ағарту, психологиялық білім және дамыта оқыту жұмыстаржүргізіледі. Психологиялық сабақтарды: оқытушы, дамытушы, қалыптастырушы,коорекциялық және терапевтік қызметтер атқарады. Ол бала мен ата-ана ішкі

ОТБАСЫ ТАТУЛЫҒЫ ҚЫЗМЕТІ

“БАЛАНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫН ДАМЫТУ МЕКТЕБІ”

“АТА-АНАЛАР МЕКТЕБІ”

әлеміне үңіле отырып бүтіндік тұлғаға бағдарлануы, өзіндік сана және тиімдікопингтік мінез-құлық қалыптасуын белгілі бір уақыт аралығында психологиялыққолдау көрсетуді көздейді.

Ата-анада психологиялық сауаттылықты дамыу, баланың жас және жекелік-психологиялық ерекшлеіктерін, психикалық саулығын сақтау туралы білімдерұсынылады. Ата-анамен жүргізілетін ағарту жұмыстары нәтижесінде отбасыжағдайының сақталуын жауапкершілікті сезіну маңызды.

4.Психологоиялық кеңес беру – психолог шағымданып келген бала мен ата-ана мәселесін шешуге көмек береді, бағыттар ұсынады.

5.Психологиялық алдын-алу жұмыстары. Психологиялық алдын-алужұмыстарының негізгі ұстанымдары:

- балаға жекелік (оның жасына, жынысына, әлеуметтік жағдайына, ақыл-ойдаму деңгейіне, үлгерімі т.б. тәуелсіздігіне) ықпал ету;

- баланың ең алдымен жас ерекшелігін, қалыптасушы тұлға типін жәнеқасиеттерін есепке алу;

- ең алдымен қалыптасып келе жатқан тұлға типтерін, оның жекелікерекшеліктерін, баланың өмір сүру жағдайында “қиындықты” түсінуі және біліммазмұны, патогенді жағдайдың және тұлғалық белгінің өршуіне негіз болатынкөзқарасты ескеру;

- баланың жеке абс дамуында зияндық сипат: психлогиялық қорғанумеханизмі және копингтік мінез-құлық ерекшелігін ескеруді қажет етеді;

Алдын алу жұмыстарының түрлері: -Тікелей оқыту, бала мен ата-ананың білім мен дағдыны меңгреуі психикалық

бұзылыстың алдын алуға негіз болады. -Стресс жағдайының пайда болуы, тұрақты және қолайлы хал-ахуал жасау

мүмкіндіктерін төмендетеді;“Отбасы татулығы қызметінің” мазмұны осы әдістемелік құралдың 4

тарауында толық көрсетілген. Отбасы татулығы қызметін құру қажеттігі соңғы жылдары баланың құқықтық сауаттылығына қатысты мәселелер көптеп

қарастырылуда. Олардың көпшілігі ата-ананың құқықтық сауаттылығын көтеругебағытталған ақпартты-ағартушы әрекет түрінде жүргізіледі. Ата-ана мен баланыңпсихологиялық сауаттылығын дамыту мақсаты, қолайсыз отбасының қалыптасуыналдын-алуда маңызды және өзекті жұмыс болып табылады.

Отбасы татулығы қызметі осы мәселелерді үш бағытта шешеді: 1. Баланы психологиялық қолдау; 2. Ата-анамен психологиялық ағарту жұмыстары; 3. Отбасы татулығын сақтау жұмыстары; Аталған бағыттар тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық

Институты базасында “Баланың жеке басын дамыту мектебі” және “Ата-аналармекебі” және Шымкент қаласындағы отбасына қолдау көрсету психологиялықорталықтарының негізгі қызметі болып табылады.

1. Мақсаты және міндеттері;-Бала және отбасының үйлесімді дамуын қолдауға бағытталған қызметтер

сапасын көтеру арқылы, бала және отбасы өмір сүру деңгейін жақсарту; -Отбасында психологиялық сауаттылық мақсаты ақпараттық-ағарту ұйыммен

азаматтық қоғам құрылымдары арасында серіктестік қарым-қатынас орнату;

-Биологиялық отбасында баланы психологиялық қолдау арқылы тиімдідамуына жағдай жасау;

-Баланың биологиялық отбасында нәтижелі дамуын қамтамасыз ету жәнепсихологиялық жол көрсетілу негізі ата-анамен әріптестік деңгейде қарастырылады;

-Отбасы жұмысына негізделген ұстанымдар нақты “Отбасын қолдау орталығықызметкерлерінің әдістемелік құралы” еңбегінде қарастырылған.

Отбасы жұмысында қажетті жаңалықтар: Отбасы-бала дамуы мен қалыпты өмір сүруіне тиімді жалғыз мүмкіндік орын; Бала үшін туған отбасы, діңгек болып табылады, сондықтан отбасындағы

негізгі жұмыс сәтсіздікті жоюға, алдын алуға бағытталады; Әрбір жағдайдың бірегейлігі кез-келген ойдан хабар береді, соындықтан көмек

беруге икемділік қажет; Серіктестік - өзара әрекеттестіктің барлық жағының негізгәі ұстанымы; Қызметтің мобильділігі – отбасымен жұмы жасаудың бірінші нәтижесі; “Баланың жеке басын дамыту мектебі” және “Ата-аналар мектебінде”

психологтың негізгі этиклық қалыптарына келесілер кіреді: - құзырлылық – психолог маман иесі отбасында, әдіс тәсілдерді қолдану

арқылы көмектеседі. Стандарта бала және ересекті қорғау үшін қарастырылғансналы пікір мен іс-шараларды мұқият қолдану;

- нақтылық және кәсіби жауапкершілік. өз іс-әрекетінде психолог әділ,құштарлы және жауапты маман болып табылады. Кез-келген адамға құрметпенқарайды. Атқаратын әлеуметтік ролдерін нақты ажыратып, соған сәйкес қызметатқарады.

- адам құқығы және абыройын құрметтеуі. Психолог индивидтің жекеқұқығын, өзіндік анықтауын және автономиясын құрметтейді. Диагностикалық жәнекоорекциялық шараларды жүргізер алдында, ол бала мен ата-ананың нақтыкелісімдерін алады. Психолог клиенттердің мәдени, жекелік және ролдікерекшеліктеріне түсіністікпен қарайды және осы факторлармен байланыстытүсініспеушліктерді жедел анықтап отырады.

- айналаның қолайлы сипатына қамқоршы. Өз іс-әрекетімен психолог әрекеткетүсетін бала мен ересек өміріне қолайлылық енгізуге ұмтылады. Туындағанқақтығысты жауапты түрде шешеді. Шынайы түрде басқа адамның ерекшелігінемұқият қарайды.

- әлеуметтік жауапкершілік. Адамның қолайлы өмір сүруіне өз үлесін қосуда,маман психологиялық білімді көтеруді жариялайды.

Аталған ұстанымдары ескерілуі “Баланың жеке басын ждамыту” және “Ата-аналар мектептерінде” жұмысты тиімді ұйымдастыру, сонымен қатар отбасытатулығына бағытталған маңызды психологиялық жағдайлардың бірі болыптабылады.

13 тақырып. «Ата-аналар» мектебі. Отбасылық дағдарыстар. Жоспары:1.“Ата-аналар мектебінің мақсаттары мен міндеттері”.2.“Ата-аналар мектебі” іс-әрекетінің мазмұны мен бағыттары.3.Отбасылық қалыпты дағдарыстар. 4.Отбасылық қалыптан тыс дағдарыстар.

2005 жылы Қазақстан психологтарының Ұлттық Ассоциясы қызметкерлері,ОҚО білім беру департаменті мен әкімшілігінің, Балалар фондының БҰҰ ЮНИСЕФқолдауымен “О:Қ:О балаларын” күту балама түрлерін дамыту және қызметтібағалау” жобасы жүзеге асырылады және “О.Қ облысында отбасыларын қолдауорталығы құрылды”.

2006 жылы аталған жобаларды жүзеге асыру нәтижесінде О.Қоблсында отбасын қолдау орталығының негізгі мазмұны ментұжырымдамалары құрастырылды. Осы қызметтің көлеміндеасырап алушы ата-аналармен жұмыс жасау бағдарламасы өңделді.

2007 жылы Тәжірибелік Психология және психотерапияЕуразиялық Институтінің және Қазақ Психологтарқауымдастығының мамандарымен біріге отырып, жұмыстәжірибесін қортындылады. Бұл тәжірибе ата-аналармен жұмысжасау барысында асырап алушы отбасы туған отбасындакеңейтіліп, қолданысқа енді.

“Ата-аналар мектебі” құрылды, оның негізгі мақсаты – отбасымүшелерінің бір-бірімен өзара тиімді әрекеттесуін қаматамсызететін ата-аналық және ерлі-зайыптылық қабілеттерін дамытуболып табылады.

Ата-аналар және ерлі-зайыптылар қатынасының нәтижелігінетренингтер жүргізілуде. Сондай-ақ, балалармен біріккен жекесабақтар ұйымдастыру, ол отбасында бала мен ата-ана өзарақарым-қатынас тиімділігін арттырады.

Бағдарлама: арт-терапия, нейролингвистикалық бағдарлама,психодрамма, қимыл-қозғалыс психотерапиясы, денеге жанасупсихотерапиясы, эриксондық гипноз, гештальт терапияныңтәсілдерін қолдануға негізделген.

“Ата-аналар мектебі” өз отбасында бақытты, жақын адамдармен мәнді өмірсүргісі келгендер, ата-ана мен бала қатынасын және ерлі-зайыптылар қатынасынжетілдіру, қоршаған орта тітіркендіргіштеріне байсалды жауап беруді меңгергісікелгендер мен отбасы өзара қарым-қатынасына арналады.

Бағдарлама қатысушыларға (ата-ана баласын, жұбайын) өзінжұрыс түсінуді меңгертеді. Ата-ана баласын ашулану себебін,жұбайының ренішін түсіне бастайды.

Негізгі міндеттер: -Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика

мен коррекция; -Тұлға ерекшеліктері мәселелеріне психологиялық коррекция

(агрессивті, мінез-құлық, мазасыздық, сенімсіз іс-әрекет, қорқынышжәне т.б.);

-Ата-аналар қабіллеттерін дамыту; -Ерлі-зайыптылардың қабілеттерін дамыту; -Тұлғаның жекелік мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескере

отырып табысты ата-ана моделін қалыптастыру; -Отбасылық дағдарыс психотерапиясы; -Отбасылық дағдарыстың алдын-алу;

-Жас ерекшелік дағдарыс психотерапиясы; -Жас ерекшелік дағдарыстың алдын-алу; -Тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту; -Қақтығыс жағдайында тиімді іс-әрекет дағдыларын дамыту; -Тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту, сеніміділік пен

көшбасшылық қабілеттерін дамыту; -Үлгідегі іс-әрекет мазмұны; -Қақтығыс жағдайының алдын-алу дағдыларын дамыту; 2. Бағдарламада төмендегідей мәтіндік бөлімдер болуы

қажет. 1. Ата-аналармен тиімділік тренингі -Мен қандай ата-анамын? -Ата-ана қабілетін өзіндік тану; -Үлгілі ата-ана бейнесін түзу; -Ата-ана мәнділігін арттыру; 2. Әртүрлі балалар -Балалармен өзара тиімді қарым-қатынас; -Мазасыз балалармен өзара әрекеттесу дағдылары; -Аса белсенді және агрессивті балалармен өзара әрекеттесу

дағдылары; -Ауытқуы бар бала мен өзара әрекеттесу; 3. Отбасылық қарым-қатынас тренингі. Ата-аналық -“Менің ата-аналық стилім” -“жартушы” болу қиын; -“Бірге ойнаймыз” -“Менің отбасымның отбасы” 4. Ерлі – зайыптыларға арналған тренинг -Ерлі-зайыптылар қатынасының тиімділік дағдысын дамыту; -“Отбасы тарихы” -Отбасы дағдарысына түсінік -Отбасы дағдарысына психотерапия; 5. Бала мен ата-ана қарым-қатынасы тренингі -Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика

және коррекция, -Баланың базалық қажеттіліктері; -Бала мен ата-ана қатынасына психотерапия; 6. Отбасы тарихымен жұмыс -Отбасы тарихына диагностика; -Отбасы тарихына психокоррекция, -“Кіршіксіз отбасы” үлгісін құру; Сабақ тұрақты сипатқа ие. Кездесу топтары аптасына 2 рет

кешкі уақытта жүргізіледі. 1. Отбасы дамуы процесс барысында бірыңғай жүйе ретінде

бірнеше кезеңдерден өтеді. Отбасы даму некелік одақтыңқұрылуынан басталады да, бірінші баланың туылуы, келесібаламен жалғасуы, осылайша жаңа деңгейлерге өте береді.

Алғашқы жылдарда отбасының өмір сүруі кішкентай балалардыкүтіп-бағумен тығыз байланысты. Баланың мектепке баруы, ата-анамен бала арасындағы қашықтықты орнатады және ол тезарада ұлғаяды. Бала өз өміріне ата-ана тарапынан тәуелсіздік алупроцесінде, оның мәні мен міндеттерін қайта қарастыруға мәжбүрболады. Отбасы ұясынан балалары ұшып кеткенде, ерлі-зайыптылар жеке қалып, бағып-қағу ауыртпашылығынанқұтылады. Мүдделі болғанда бұл процесс жаймен жүруі тиіс, яғнибаланың өсіп-жетілуіне орай ата-ананың жаңа қажеттіліктер менкүтулері және оған жеке дайындалу мүмкіндігі болады. Алтәжірибе жүзіне келсек көптеген ата-аналар осыған дайынболмайды, өйткені бірге өмір сүрген алғашқы 15 жыл ішіндеөздерінің өмірін баланы бағып-қағуға арнап, көбіне басқақажеттілік пен ролдерге өзінің қатысы жоқтай сезінеді. Отбасыдағдарысы алдағы екі деңгейде дамиды.

1.Кері құрылымдық, бұл отбасы қатынасының бұзылуы жәнеоның қалыптасуына кедергі келтіретін әрекет.

2.Құрылымдық, отбасының жаңа деңгей қызметіне көтерілуінемүмкіндік жасайды.

Отбасы қалыпты дағдарыстары Отбасы психологиясында - өмірде кездесетін дағдарыстың

кез-келген түрі қалыпты деп есептеледі. Алғашқы некеге тұрудың өзі – дағдарыс болып табылады.

Әсіресе, тойға дейін жастар бірін-бірі ашық түсті көзілдіріктекөреді, ал неке - өмір сүру салтының өзгеруіне, әлеуметтік беделгеие болуға әкеледі. әйел заты үшін ата-тегін өзгерту, Эриксонпікірінше “Ұқсастық дағдарысына” соқтыруы мүмкін, тұрмыссипаты өзгереді, үйренеді қажет ететін жаңа тұстары пайдаболады. Бұл ерлі-зайыптылардың бір-біріне бейімделу кезеңі –алғашқы жылда жыл бойына созылады. Бірлескен өмірде алғашқыжыл соңына қарай некенің бір жылдық дағдарысы пайда болады.Осы уақыт ішінде дағдарысқа ерлі-зайыптылар үйренісіп бірініңалдында бірі жауапкершілік танытып, түсіністікпен қарайдынемесе айырылысу тілегі пайда болып некелік одақ сәтсіз болыпсаналады. Ажырасудың алғашқы шарықтау шегі – бір жыл біргеөткізген өмірден кейін болады. Екінші дағдарыс отбасында біріншібаланың туылуынан кейін пайда болуы мүмкін, тіпті ол балақалаулы болып, махаббаттан пайда болса да қалыптасады. Тағы даөмір сүру сипаты өзгереді, отбасындағы жүктемелер ауысады.Егер жас ана беріліп, баланы күтіп бағумен айналысып кетсе, ондакөптеген адамдар мұны өздеріне назар аударудың жоғалуы депқабылдайды. Кейбір әкелер бала кұтіміне қызғанышпен қарайды,балсы әйеленің сүйіспеншілігі мен күтімін тартып алғандайқабылдайды.

Келесі дағдарыс отбасында екінші баланың дүниеге келуіменбайланысты болады, әсіресе балалар арасында 5-7 жастан жоғары

болған жағдайда қатты көрінеді. Балалар арасында бәсекелестікпайда болады, ол ата-ананың мейіріміне, махаббатына ие болуниетінен туындайды. Жасы үлкен балада кішісіне деген қызғанышбайқалады, бұл арнайы жасалған балалық қылықтарданбайқалады, бала кішкентай кезінде еліктеп сақауланып сөйлейбастайды, өйткені ол өзіне кішкентайға қарағандай қарап,еркелетсе деген иеттен туындйды. Балада осы кезеңде болыпжатқан нәрсені түсіну үшін күшті төзімділік талап етіледі.

Қарым-қатынастағы дағдарыс бала мектепке дейінгімекемеге немесе мектепке барғаннан кейін де пайда болуымүмкін. Бұл уақытта ананың жаялық жууы екінші орынға кетіп,балаға көбіне әкелік қызмет қажет болады, ал көптеген ерадамдар бұл жағдайға дайын емес некеге өзінің қызметі тек қанақаржылай қамтамасыз етумен байланысты деп тәрбиелеу ісіеншеттеле бастайды.

Келесі ол уақытқа байланысты екі дағдарыстың қатар келуі:жеткіншек жас дағдарысы және ата-ананың 40 жастық дағдарысыболып табылады. Бұл кезеңде ата-аналар өз құндылықтарын қайтақарайды, ал балалар билікке ұмтылып шу шығарады. Көпжағдайда осы кезде баланың қызығушылығы ата-ана әр тұрліескереді және көптеген келеңсіздіктер дәл осы кезде пайдаболады.

Отбасы дамуының келесі кезеңі дағдарыстың кезеңі бұл –ерлі-зайыптылардың бір-бірінің зейнеткерлікке шығуы. Бұлкезеңде көсемдікке бейімделіп, өзін кәсіби іс-әрекеттебелсенділікте ұста, дағдыланып қалған адамдарға қиын болыпкеледі. Егер олар өздеріне басқа бір жұмыс көзін тауып,айалыспаса, онда өмірге деген қанағаттанбаушылық және жекебасының іске жарамсыздығын сезінеді. Кейбір ер азаматтар бұлкезде осы шақтың қызығын жіберіп алмайын деп, өзін жаңаәлеуметтік және жыныстық қарым-қатынаста көрсетуге, әлідеболса күш жігері бар екендігін дәлелдеуге ұмтылады.

Қатар келген екі дағдарысты теңестіру қиынға соғып,отбасыда іштей бөлінуге, қарама-қайшылықты әкеліп соғады.

Ажырасудың екінші шарықтау кезеңі 40-45 жас аралығы. Бұлөмір сүрген 10-15 жыл аралығы сәйкес келеді. Осы отбасылықөмірдің екінші өтпелі дағдарыстық кезеңі болып табылады.

Одан әрі өсіп қалған балалардың кәсіп таңдауыменбайланысты – дағдарыстық кезеңге жетеді. Қазіргі экономикашартында ата-ана бала болашағының қамын ойлап, оған үлкенауқымды түрде қаржылай және моральдық тұрғыдан үлесін қосып,оның келешектегі жемісті мамандықпен қаматамасыз етугеұмтылдырады.

Ажырасудың үшінші шарықтау шегі және өз-өзіне қолжұмсауға бару дәл осы кезеңге сәйкес келеді. Осы кезде ержеткен балалар ата-ана қамқорлығына бөлек шығып, өз бетінше

өмір сүруге немесе отбасын құрып кететіндіктен, ерлі-зайыптыларжалғыз өздері қалып қояды. Көптеген ерлі-зайыптылар мұндайтығыз экономикалық және физикалық қарым-қатынасқа дайынболмағандықтан осы кезде орта жастағы ажырасулар кездесіпжетеді.

Қалыпты дағдарыстармен қатар отбасы басқа дақұбылыстарда мысалы: соғыс, экономикалық дағдарыс, табиғиаппаттар, ерлі-зайыптылардың бірінің кенттен ауырып қалуы,созылмалы айырылысулар, отбасы мүшелеренің өмірден кетуі,тұрмыс үй мәселесінің ушығуы сияқты жағымсыз әсер ететінжағдайларға кез болуы мүмкін. Осындай орта жолда пайда болғанжүктемелерді кез-келген отбасы көтере білмейді, міне сол кездеотбасының құлдырауы – ажырасуы орын алады.

Балалар ажырасу процесіне үш түрлі типте жауап қайтарады: жеңімпаздар, жеңілтектер, аман қалғандар.

Жеңімпаздар ата-анасының ажырасуынан белгілі бір пайдағақол жеткізеді: жексенбі күндері әкелері еркелетсе, басқа күндеріанасын әкеммен бірге тұруға кетіп қаламын деп қорқытады,ажырасу оларға жақын адамдар тарапынан назар аударудыкүшейтеді.

Жеңілгендер. Бұл жағдайға байланысты қайғыруы жеңілгенбалалар. Отбасында қалған адамның оған деген қатынасы бірденнашарлайды. Егер бала отбасының кеткен мүшесіне қаттыұқсайтын болса, онда жағдай тіптен нашарлайды.

Аман қалғандар бұл барлық ауыртпалықты белсенді түрдебасынан өткен, оған қоса өз жақындарына, басқа адамдарға дегенқатынаста зейінді, сезімтал бола білген балалар. Осындай соққылытәжірибеден бала жақын эмоционалдық қатынастың қажеттілігінтүсінеді.

2. Отбасылық қалыптан тыс дағдарыс – отбасы өмірлікциклінің кез-келген кезеңінде кезедсетін дағдарыс, оны өмірдегіжағымсыз жағдайда қобалжу дағдарысы ретінде Р.Хилл үшфакторды (отбасы шығатын дағдарысты) бөліп қарастырады:

1. Сыртқы қиындық (жеке тұрғын үй, жұмыстың болмауы); 2. Күтпеген жағдай, стресстер (отбасы немесе бір мүшесінде

жол апаты, зорлануы т.б.) 3. Ішкі отбасы жағдайын тепе-теңдікте бағалай және жеңе

алмауы қақатығысты немесе стрестік сапалардың қарастырылуы(күрделі ауру, өлім, ерлі-зайыптылардың опасыздығы, ажырасуы)

Отбасында қалыптан тыс дағдарыс жағдайының белгікөрсеткіштері:

1. Дағдарыс жағдайы; 2. Отбасы мүшелерінің болып жатқан жағдайды түсінуі және

қабылдауы; 3. Отбасы мүшелерінің болған жағдайға көзқарасы,

қабылдауы;

4. Отбасы мүшелерінің өзгеруі; 5. Жекелік және отбасылық жағдайды дағдарыстан шығару

мүмкіндігі;

14 тақырып. Отбасында баланың жас және психологиялық дамуерекшеліктері.

Жоспары:1.Отбасы құрылымы, қызметі.2.Отбасы дамуы.3.Отбасындағы бала дамуының кезеңдері.Құрылымы. Отбасы жүйесін – бірыңғай білім беру деңгейі

ретінде қарастыруға болады, белгілі құрылымдық ерекшеліктімеңгерген, қызметі және дамуы болады. Отбасындағықұрылымдық қатынас кез-келген нуклеарлы (жек адамдар: күйеуі,әйелі және олардың балалары) топта негізгі төрт жүйебөліктерінен тұрады. Алғашқы топ жеке адамдар-отбасымүшелерінен тұрады; екінші топ диада – ері-әйелінен құралады;үшінші топ – сиблингті, төртінші топ – ата-ана диадасы – баладанқұралады. Әр топ бөліктерінде өз алдына белгілі шекара,қажеттілік және үміт етулері болады. Отбасы жүйесі дұрыстеңдестірілсе, онда жүйе бөліктерінің қажеттіліктері топтармен;достарымен, көршілерімен, әлеуметтік орта өкілімен, өзараәрекетте болуы шарт. Отбасының түрлі жүйеде және сыртқыортада өзара әрекет көрсеткіштері:

Қызметтер. Отбасы қызметі – құрылымдық ұйымдастыружәне дамумен тығыз байланысты. Отбасына тәртіп ережесісыртқы орта және отбасы мүшелеренің өзара қарым-қатынассипатына да әсер етеді.

Отбасы қызметінің негізі екі тұрғыда қарастырылады: 1. Әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы

мүшелері қызметіндегі өзекті міндеттер. 2. Отбасында көрініс алатын мінез – құлық феномені және

процестері. Әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы

мүшелерінің басты қызметтері; сыртқы зиян келтіретінфакторлардан отбасын қорғау, отбасы мүшелерінің бір-бірінекөмек көрсетуі, сау қалуын қамтамасыз етуі, балаларды тәрбиелеу,отбасы мүшелерінің экономикалық, әлеуметтік, эмоциналдықжәне дене жағынан жекелік дамуы үшін алғы шарттарын құру,бір-бірімен тығыз эмоционалды байланыста болуына қолдау жасау,сондай-ақ өзара мінез-құлыққа әлеуметтік бақылау жасау.

Біздің қоғамда отбасы қызметі соңғы 100 жылдықта қаттыөзгереді. Бір кездері экономикалық қызмет ең негізгі болыпқаралып, отбасы мүшелерінің дене жағынан дамуы, сау қалужақтары қарастырылады. Өндірістік төңкерістің арқасында,технология дамып және экономикалық қызметте әлеуметтік

қорғау жүйесі өз маңыздылығын жоя бастады, ал уақыт талабынасай әлеуметтік – психологиялық қызмет өз ролін айтарлықтайкөтерді. Қазіәргі уақытта көптеген отбасылар экономикалықтұрғыда күн көрісіне қарағанда, бір-біріне психологиялық қолдаукөрсетуді өзджерінің негізгі міндеттері деп санайды.

Баланың ата-ана және құрбыларымен қарым – қатынастаболуы әлеуметпен кездесуге дайындық болып табылады.Осылайша, отбасы оларға белгілі бір әлеуметтік мінез-құлықүлгісін құрап, әлеуметтік өзара қимыл тәсілдеріне үйретеді. Қазіргікезде баланың әлеуметтенуі оның құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасы және мектеп, қоршаған орта туралы түсінігі басты ролгеие екендігі мойындалып отыр. Қалай десек те, қоршаған ортадаболып жатқан жағдайларды бала бағалай отырып, бәрінен бұрынөзінің ең жақын туыстарының тәжірибесіне сүйенеді. Осылайша,баланың отбасында маңызды мөлшерде меңгерген іс-әрекетүлгілері, оның келесі бір әлеуметтік тәжірибесін айқындайды.

Даму. Отбасы психотерапиясында қолданылатын жүйеліықпал ету түрі – отбасының әрбір мүшесі дамудың қандайсатысында болса, онда отбасы толықтай сол деңгейде дегенболжам жасайды. Мүдделі жағдайда отбасы мүшелерінің дамуыжәне жүйесі екеуі өзара байланысты болуы мүмкін. Алайда,көптеген жағдайда ол патологиялық сипатқа ие. Мысалы, 15жасар жеткіншек қыз перзентті болады деп елестетіп көрейікші.Бұл жеткіншек жас кезеңі, балада әлеуметтік тәжірибе белсендімеңгеріліп, өзіндік сана қалыптасатыны бізге белгілі. Егержеткіншекке басқа бір адамға деген жауапкершілікті алуауыртпалығы жүктелсе, онда ол өзінің жеке мәселесін екіншіорында ысырып қоятын болады. Сондай-ақ жеткіншектің ойларымен көзқарастары амбиваленттілікпен сипатталады. Жеткіншектерүлкендер тарапынан көрсетілген нақты қолдау мен қамқорлыққамұқтаж, бастысы тәуелсіздікке ұмтылады. Осылайша,жеткіншектің басқа бір адамның жағдаын жасау қажеттілігі, оныңдамуын айтарлықтай қиындататын болады.

1.Отбасында баланың даму ерекшелігін зерттеуде соңғыкезде авторлар, жас ерекшелік кезеңдерін, даму заңдылығынескеру арқылы, өз кезеңдік көзқарасында қосуда. Алғашпсихоанализде жас еркшелік кезеңдеріне әсіресе балалық шаққакөп көңіл бөлген З.Фрейд болды. Фрейдтің пікірі бойыншажыныстық құмарту – адам дамуының басты белігісі болыптабылады. Бір жасқа дейін эрогенді аймақта жағымды түйсінугежету бөлігіне ауыз қуысы мен тіл сілекейі жатты. Осы негізгесүйене нәрсетелік - оральды кезең деп аталды. Бір жас пен үшжас аралығында эрогенді аймақ болып ішектің сілекей қабатықаралады. Бұл аналды кезең деп аталды. Бала бұл жаста сүйкімдіжәне жекелік тазалық, қыңырлық, тұйықтық агрессиялықерекшеліктерді, меңгере бастайды. Келесі фаллистикалық кезең

(3-5жас) деп аталады, балада жыныстық құмарту жоғарғыдеңгейде көрінеді. Фрейдтің жолын құушы Э.Эриксонда өзініңкезеңдік бөлу негізіне басқа да белгілер енгізді. Бала дамуы өмірсүрген ортасының мәдениеті мен экономикалық деңгейінебайланысты. “Әрбір келесі кезеңге сәйкес дағдарыстың берілуіқоғамдағы негізгі элементке жатады, оның қарапайым себебі адаминституты мен өмірлік даму циклы бірге эволюцияланған болыптабылады.

1. Бірінші кезең (туылғаннан бір жасқа дейін) негізгі сенімсенімсіздікке қарама-қарсы деген атқа ие болды. Бұл кезеңде анамен бала арасындағы жағымды қатынастың қалыптасуы төтеншемаңызға ие. Егер ана баласына қажеттіліктерін қанағаттандырудаөз қамқорлығын, сүйіспеншілік пен мейірімділік танытса бала өзжағдайының жақсы екенін, іс-әрекетінің басқаның күтуіне сәйкескелетінін сезеді. Нәресте қоршаған әлемге сеніммен қаруғаүйренеді, ал бұл болмасы бірқатар бұзылыспен аураға әкепсоғады.

2. Екінші кезең, бір жастан – үш жасқа дейінгі жас кезеңінесәйкес келеді, “ұятқа қарама –қарсы автономия” деген атқа иеболып, оның аяқталуы “Мен өзім” дағдарысын туындатады.

Бала дамуының қарқыныдылығы оны дербес етеді. Ата-ананың бақылау жасау, шектеу, тыйым салуы жиілей бастайды.Тұрақты түртпектеу баланың өз қажетсіздігін сезінуге негізболады. “Шектен шығара ұялту” жасанды мінез-құлыққа әкеледі,егер бұл ұялу сезімін жоймаса, онда жасырын шешім шығарудабала қалайда жағдайдан шығуға талпынады. Бала осы жастыңөзінде секем алу және ұялу сезіміне ие болып, қоғамға балалыққарғыс және ауыр сөздер арқылы үндеу тастайды. Сондықтан даата-ана міндеті – бала жеке басын сыйлау және мөлшерден тысбасынбау болып табылады. Осы жағдайда ғана балада әділеттілікқалыптасып, “кінәлілік сезіміне қарсы белсенділік” деген жасерекшелік даму кезеңіне қоғамның толыққанды мүшесі болыпенеді.

3. Үшінші кезең “Бастамашылдық немесе кінәлілік сезімі” 4-5жаста балада айналасын зерттеу белсенділігі артады. Оларәлемнің құрылымын және оған қалай әсер етуге болатынын білебастайды. Олар үшін әлем шынайы және қиялындағы адам мензаттан тұрады. Жалпы зертеушілік іс-әрекеті нәтижелі жүзегеасқанда, олар айналасындағы адам мен затпен конструктивтітәсілде қатынас жасауға үйренеді және бастамашыл болабастайды. Алайда оларды қатаң сынап және жазалайтын болса,олар көптеген іс-әрекетінде өзін кінәлі сезінуге әдеттенеді.

4. Төртінші “Еңбексүйгіштік немесе бүтінсіздік сезімі”. 6-11жаста мектепке, үйде және өз құрбылары ортасында бірқатардағды мен іскерлігін дамытады. Эриксон теориясына сәйкес, түрлібағытта бала құзыреттілігінің артуы “Мен” сезімін едәуір

толықтырады. өзін құрбыларымен салыстыру үлкен мәнге ие болабастайды. Әсіресе осы кезеңде басқалармен салыстырғанда өзінжағымсыз бағалау зор зиянын келтіреді.

5. Бесінші жеткіншектік кезең – 11-16 жас. Осы кезең үшжастағы “Мен өзім” дағдарысына еске түсіреді, бірақ бұләлеуметтік мәнде жүзеге асады. Аталған дағдарыс белгілі бірөткірлігімен сипатталады. Дағдарыс белгілері:

1. Баланың жалпы оқу үлгерімі төмендейді; 2. Негативизм. Үш жас дағдарысымен салыстырғанда, оны

екінші негативизм фазасы деп те атайды. Бала ортасынаналшақтайды, өштескен ұрыстарға, тәртіп бұзуға бейім, ішкімазасыздықты сезінеді, өзіне көңілі толмайды, жалғыздыққаұмтылады. Ұл балаларды қыздарға қарағанда негітивизм кеш (14-16 жас) басталағнымен айқын әрі жиі байқалады.

15 тақырып. Отбасы татулығы бағдарламасының әдістері.

Жоспар:1. Отбасы психотерапиясы.2. Отбасы психотерапиясы мектептері және бағыттары.Отбасылық психотерапия – тұлғааралық қатынасты түзетуге

бағытталған және отбасының ауру мүшелерінде айрықшакөрінетін эмоционалды қайғыруды жою мақсатына жүргізілетінпсихотерапияның ерекше түрі болап табылады. Отбасылықтерапия бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Оның ұзақтығы психикалыққайғырудың күрделілігіне „ауру белгісін көтерушіге”, отбасындатұлғааралық қақтығыстың сипатына, мотивациясына дабайланысты болып келеді. Алғашында отбасылық терапия жиілігіаптасына 1-2 кездесу болып жалғасын табады. Отбасылықтерапияны жиі төрт кезеңнен қарастырады.

1) Отбасылық анықтау (диагноз), диагностикалық кезеңі; 2) Отбасылық қақтығысты жою кезеңі: 3) Қайта құру кезеңі; 4) Қолдау көрсету кезеңі; 1.Диагностикалық кезең. Отбасылық диагноз түсінігінде,

отбасы мүшелерінің жекелік – тұлғалық қасиетін есепеке алуарқылы, қатынастағы бұзылысты типке келтіру. Отбасы қатынасындиагностикалау поцесіне психотерапевтке қосыла отырып,диагностикадағы мәселелі болжамды ұсыну мен тексеругеқатысады. Отбасылық диагностиканың өз алдына ерекшелігі сол,ол барлық кезеңде жүргізіліп, алдын ала психотерапевтіктехниканың іріктелуін белгілеп отырады. Екінші жағынанерекшелігі отбасы мүшелерінің бірінен алынған ақпараттың келесімүшесімен сәйкестігі, психотерапевттің қатысушылар мінез-құлқытуралы бақылау және сұрау барысындағы қалыптасқан өз әсері деалынады.

2.Отбасы қақатығысын жою. Екінші кезеңде психотерапевтотбасы мүшерімен бір жақты кездесуде отбасы қақтығысынанықтау және оның шығуы мен қайнар көзін табады.Психотерапевт пен отбасы мүшелері арасында тепе-теңдікбайланыс орнату нәтижесінде, қақтығысқа қатысушылардыңбарлығына бірдей түсінікті тілде сөйлеуге үйретеді. Сондай-ақөзіне делдалдық қызметті алып, қақтығыс туралы бірінен алынғанақпарат көлемін келісу рұқсаты арқылы екіншісіне жеткізіпотырады. Бейвербльды құрамда алынған ақпаратты психотерапевтотбасылық терапияда „роботманипулятор” тәсілін қолдана қарама-қайшылық туғызатын хабарды ым-ишарада көрсете отырып, сезіммен төзімділік ым-мшарасын да байланыстыра өтеді. Отбасылықтерапияның осы кезеңінде психотерапиялық жетекші әдістергежататындар: директивке (тапсырма) жатпайтын психотерапия,жеке тұлғада қатынасқа байланысты саналы меңгермеген тұстарывербльды түрде мақсатталған, отбасы мүшелерінің бір-біріне өзараәсер етуіне арнайы құрастырылған әдістер жатады.

3.Қайта құру кезеңі. Бұл кезең топтық пікірде өтеді, олотбасы мәселелеріне немесе бір отбасын жеке алып, сондай-аққарама-қарсы топтағы ұқсас мәселемен оның туыстарыменалмастыра қарастыруға болады. Бұл топта мінез-құлықтықтренинг өткізілумен қатар, талас сөзді ереже бойыншақұрастыруды меңгертеді.

4.Қолдау көрсету кезеңі. Отбасылық терапияда жағдайғабайланысты ролдік мінез-құлықтың кеңейтілген өрісін табиғитүрде пайдалануды меңгертеді және алдыңғы кезеңдердеқалыптастырған эмпатиялық қарым-қатынас дағдыларын бекітуболып табылады. Кеңес беру мен түзету жұмыстарында шынайыөмірде қолданатын қарым-қатынас дағдыларын меңгертеді.Отбасы терапиясы бойынша бөлінген кезеңдер процестіқұрылымға келтіреді, диагностикалық көрсеткіштердің мақсатымен көлеміне байланысты, психотерапиялық әдістердің жүйеліқолдануы негізделеді.

Отбасы психотерапиясында жиі қолданылатын тәсілдер: 1) Үнсіздікті мәнді пайдалану; 2) Тыңдай білу қабілеті; 3) Сұрақтар көмегімен меңгерту; 4) Қайталау; 5) Жинақтау және түйіндеу; 6) Аффект бейнесін нақтылау (ашып түсіндіру); 7) Конфрантация ерлі-зайыптыларда саналы меңгерілмеген

белгілер, қатынас және мінез-құлық таптуарындарын қайта өңдеумен саналы меңгеруге мақсатталған;

8) Ролдерде ойнау; 9) „Жанды скульптура” жасау; 10) Видеотүсіруді талдау;

2.1. Пало Алто мектебі. Пало Алто мектебінің өкілі Джей Хейли, „мәселені шешу

терапиясы” әдісінің авторы. Ол М.Эриксон бірнеше тәсілдерді біргеқарастырды. Хейли айтуынша отбасы қатынасына ерлі-зайыптылардың отбасы мүшелерінң арасын бақылау деңгейіндегікүрес болып табылады. Нышаны – қоршаған орта мінез-құлқынбақылау тәсілі. Джей Хейлидің пікірінше психотерапия міндеті әсеретудің басқа тәсілін қолдануына адамдарға мүмкіндік беру.

2.Психоаналитикалық от басы терапия.Психоаналитикалық отбасы терапиясының мақсаты –қастысушылардың өткен қатынастағы саналы түсінбнеуі емес,бүгінгі шындық негізінде бүтін сау тұлға деңгейінде өзараәрекетке түсу жағдайы, жеке басының өзгеруі болып табылады.Психоаналитикалық бағыттағы терапевттер басқаларға қарағандаолар да директивке жақын.

3. Жүйелі отбасы психотерапиясы. Бұл бағыттың көрнекті қайраткерлері – Мара Сельвини-

Палацциоли, Клу Маданес, Сальвадор Минухин және басқаларболды. Қазіргі таңда жүйелі деген бағыт кең қолданыста келешегі,экономикалық мақсаттылығы және отбасы тераписындағы мәндітерпевттік бағыт. Жалпы теориялық деңгейде бағыттың дамуынакөп еңбегі сіңген Ильи Пригожин болды.

4.Стратегиялық отбасы психотерапиясы. Отбасытерапиясында бұл бағытты „мәселені шешуші”, „қысқа” негізімәселе шешу әдістері деп аталады. Бұл бағыттағы танымалтұлғалар – Джей Хейли,Карл Уитекер, Клу Маданес.Психотерапевтер кездесу кезінде отбасы мүшелерінің жеке басдаму ерекшеліктеріне көңіл бөлмейді.

5.Мінез-құлықтық психотерапиясы. Мінез-құлықтық отбасытерапиясы басты ұстанымы мінез-құлық деп қарастырып, одан кез-келген жағдайға байланысты мінез-құлықтағы қарсыластық, онытек жағымды жағдайдан қараудың қажеті жоқ деп түсіндіреді. Бұлбағытөкілдерін әрекеттің жүйелілігін талдау қызықтырады.

6.Комуникативтік отбасы терапиясы. Коммуникативтікотбасы терапиясы – ол Пало Алто бағытынан бөлініп шыққан. Оныңкөрнекі қайраткерлері П.Вацлавик, Д.Джексон және бсқаларболды. Коммуникативті отбасы тераписының мақсатыкоммникация жағдайын өзгерту немесе „саналы қимылда нашарқызмет бейнесіндегі интеракцияны өзгерту” мақсаты болыптабылады.

7.Ерлі–зайыптылар психотерапиясы. Ерлі-зайыптылар психотерапиясы – отбасы жұбына бағыттала

арналған, отбасы қақтығысын және дағдарыс жағдайды жеңугекөмектеседі, қажеттілігін қанағттандыруды өзара қаматамасызету, өзара қатынаста үйлесімге жетуді көздейді.

8.Отбасылық кеңес беру. Отбасылық кеңес беру – отбасытерапиясының көп түрінің бірі, онда терапевттік қатысу шекарасымен оны ажырататын белгілері бар. Отбасылық кеңес беру отбасытерапиясын өзара толықтыра отырып бірге дамиды. Отбасылықкеңес беруде мақсат, отбасы мүшлеренің мәселелерін зерттеу,өзара әрекеттерінің өзгеруіне және жеке тұлғалық жетілугемүмкіндік туғызу болып табылады.

16 тақырып. Отбасы қатынасына психотерапевтік коррекция.

Жоспары:1. Отбасымен жұмыс.2. Мақсат пен міндеттер қою. Отбасы психотерапиясы психотерапевттің отбасын зерттеп,

ондағы бұзылысты анықтап, отбасы мүшелерінің қажет еткенөмірлеріне өзгеріс орнатуда жеке әсер ету жолдарынұйымдастырудан бастайды. Осы кезде мәселе мен міндеттертуындайды, оны шартты үш топқа бөле қарастырамыз:

1. Отбасы терапиясына деген дұрыс көзқарасты отбасындақалыптастыру;

2. Терапия өткізудің жалпы сұрақтары; 3. Отбасы психотерапиясының әдістемелері; Отбасы психотерапия процесіне жағымды қатынасты

қалыптастыруда, отбасы мүшлеріне оның қатысушыларынұйымдастыру, эмоционалды және интеллектуалды себептерінанықтау. Сондықтан психотерапевт күшті және тұрақтымотивацияны психотерапияға қастысушыларындақалыптастыру. ...

Отбасы психотерапиясының әдістемесі – ол қимылдаржиынтығы, соның көмегімен психотерапевт белгіліпсихотерапевтік міндеттерді шешеді. Отбасы психотерапиясыжаңа келген мектептердің арқасында көптеген көлемдегітехниклармен қаруланады. Отбасы психотерапиясында кеңіненқолданылып жүрген әдістемелер: директивіт (нұсқау) әдістеме,отбасылық пікір талас;

2.Психотерапевтік кез-келген жұмысты жүргізер алдындақандай мақсат мен міндеттер қарастырады соны анықтап алуыкерек. Психологиялық әдебиеттерде соңғы кездерді осы мәселегеаса назар аударуда. Көптеген мақалаларда психологиялық келісімжәне отбасымен мақсат қою, маман мен отбасы арасындағыкелісімнен туындайтыны айтылады. Психологиялық ықпал менжеке жұмыста мақсатты құрастыру қиындық туғызбайды, ережебойынша емдеуге отбасы мүшесі немесе туысы маманның алдынабірнеше міндеттер қояды. Психокоррекциялық жұмыс әлеуметтікжүйенің кейбір түрімен әсіресе отбасына байланыстыболғандықтан міндеттерді қоюда қиындық туғызады. Жалпы

мақсат өзгеру қоғамда, отбасында жүйелі қатынасқа бағытталса,ол жекелік мақсаттардан шығып отыруы керек. Отбасыжұмысында мақсат төрт басты деңгейден қарастырады.

17 тақырып. Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері.Жоспары:1. Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері.1.Көптеген пікірлер бойынша отбасында жүргізілетін түзету

және психотерапия процесі алғашқы сұхбаттасу процесіненбасталады. Шын мәнінде ол маманның қандай да бір отбасымүшесімен алғашқы кездесуінен-ақ басталып кетеді. Олардыңбіреуі, яғни отбасы мүшесі мектеп психологі, дәрігер, достарынемесе қандай да бір таныстарының сілтеулері бойынша көмеккежүгінеді. Отбасы мүшесінде көмек алуға келместен, қандайтүрдегі көмек алғысы келетіні туралы белгілі бір түсініктеріқалыптасқан. Көп жағдайларда көмек сұраушы отбасылықмәселенің шешілуі үшін өзіне көп жауапкершілік алатын адамболып табылады.

Отбасының қай мүшесін бірінші сессияға шақыруды анықтау,өте үлкен маңызға ие. Мұны психолог көмек сұрауға келген отбасымүшесінің берген мәліметтері негізінде анықтайды. Біріншіәңігмелесу барысында, психолог отбасы құрамы туралысұрастырып, қай мүшесін мәселе көбірек толғандыратынынанықтауға кіріседі.

Жалпы, бірінші кездесуді белгілеу және жұмысты бастауқажеттігін шешуден бұрын, ең алдымен маман негізгі мәліметтердіалуы қажет:

1.Отбасы құрамы (отбасы мүшелерінің немесе олармен біргетұратын бақа да адамдардың жасы, жынысы).

2.Осыған дейін отбасы мүшелерімен қандай да бірпсихологиялық (түзету, жеке кеңес алу) жұмыс түрлері жүргізіледіме, жүргізілсе қандай түрде және қашан?

3.Осы немесе басқа мәселеге қатысты отбасының қаймүшесінің мазасыздануы жоғары және қайсысында оның байқалуыбасым?

4.Тағы кімнің осы мәселеге қатысы бар? 5.Бұл мәселе қай уақыттан басталды? 6.Отбасының қай мүшесі психотерапияға қатысуға дайын? Бірінші сессияға кімді шақыру керектігін анықтауда, бұл

деректер маман үшін қажетті ең қарапайым мәлімметтер ретінқұрайды.

Ереже бойынша, түрлі нұсқаулар мүмкін болса да, жұмыс ата-аналармен және балалармен жүргізіледі. Қазіргі уақытта араласа отбасылар саны өсуде, онда ата-аналарының алғашқы некелерінен, сол сияқты жаңа некелерінен де балалары бар. Ажырасулар санының көбеюі бойынша және норма мен құндылықтар жүйелерінің өзгерулеріне байланысты, психолог жұмысы қандай да бір отбасының қалай

ұйымдастырылғанын білемін деп ойлауына болмайды. Алғашқы болып келген отбасы мүшесінен отбасы құрамы туралы сұрауөте маңызды – бұл психологиялық көмекті кімнен бастау қажетттігін түсінуге мүмкіндік береді.

Алғашқы әңгіме барысында психолог оған келген отбасымүшесінің үрейін жеңуге көмектесуі қажет. Егер де маман көмексұрауға келген отбасы мүшесінің негізгі мәселесіне келіспеушілікбілдіретін болса, оның үрейі күшеюі мүмкін. Мәселенің солкөзқарас бойынша анықталуын негізге ала, содан кейін онытүсінудің шекарасын бірнеше кеңейтуге ұмтылған орынды. Мәселекөбінесе отбасының түрлі мүшелері бастарынан кешіріп отырғандистресспен байланысты. Егер де көмекке жүгінген отбасымүшесінің өзі мәселе қандай да бір мүшесімен байланысты депесептегеннің өзінде, ол осыдан отбасы мүшесінің барлығыныңқандай да бір деңгейде тұтастай зардап шегетіндерін түсінеді.

Көмекке жүгінген отбасы мүшелерінің мінез-құлықерекшеліктері, олардың психикалық қысымды жеңуге дегенталпыныстарын көрсетеді. Жұмыстың алғашқы кезеңдеріндеотбасы және барлық мәселелерін отбасының бір мүшесіменбайланыстыру талпыныстары өте жақсы байқалады. Көмеккежүгінген отбасы мүшесі мәселені белгілі бір түрде шешу қажет депесептеген жағдайда, психолог оның отбасындағы ролін және оныңбасқа да мүшелерімен өзара қарым-қатынасының қандай екендігінескеру қажет. Психотерапияның ең басындағы отбасы мүшелерініңмінез-құлықтары, олардың өзара қарым-қатынастарынқаншалықты өзгертуге дайындықтарын білдіреді.

Бірнеше алғашқы сессиялар үшін отбасы мүшелерінің өз жекемәселелерін басқа бір мүшесімен байланыстыру әрекеттері тән.Бұл өзінің бар зейінін қандай да бір нақты мәселегешоғырландырып, үрейді анықтауға мүмкіндік береді, соныменқатар өзара қарым-қатынаста тепе-теңдікті ұстануға мүмкіндікбереді. Отбасы мүшелерінің өздерінің өзара қарым-қатынассипатына қатысты мазасыздануларының күштілігі және өздерінесенімсіздіктің басым болуына орай олардың өз қажеттіліктері менқызығушылықтарын анықтау күрделірек болады. Психотерапевтотбасы мәселелерін жүйелі тұрғыда бағалуы қажет және соныменқатар отбасы мүшелеріне олардың тұлғалық өсулерін жәнедербестіліктерін қолдауға әрқашанда дайын екендігін білдіріпотыруы қажет.

Отбасы мүшелері психологқа шағымданып келетін алтынегізгі топ мәселелері туралы айтуға болады. Олардың барлығыотбасы жүйесіндегі белгілі бір бұзылыстарды және отбасы өздамуын қалай тұрақтандыратынын білдіреді.

1.Жеке мәселелер: отбасының ересек мүшесі өз күйіменмазасыздануы мүмкін, яғни үрей, депрессия, бүтін емес өзінсезінуі;

2.Ата-ана мен баланың өзара қарым-қатынастарындағымәселелер: ата-ананың баласымен (немесе бірнеше балаларымен)өзара қарым-қатынастарына көңілі толмайды;

3.Тікелей баламен байланысты мәселелер: оныңқұрбыларымен қарым-қатынастарындағы қиындықтар, оқуүлгерімінің төмендігі және т.б.

4.Сиблингтердің өзара қарым-қатынастарындағы мәселелер:сиблингтер әрқашанда қақтығысады және ата-аналар оларғаешқандай ықпал ете алмайды.

5.Кеңейген отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасмәселелері: кеңейген жанұя мүшесінің қандай да бір науқастануынемесе нуклеарлы отбасы үшін қиындықтар туындатады.

6.Ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынастарындағымәселелер;

Мәселелер сипаты кімді бірінші сұхбатқа шақыру қажеттігінанықтайды. Егер де көмекке жүгінген отбасы мүшесі мәселеніңнегізі өзімен байланысты деп есептесе және жеке жұмыс жүргізуниетін білдірген жағдайда, психолог отбасының барлық мүшесіналғашқы бірнеше сессияларға шақырудан бас тартуына болады.Сонымен қатар, психотерапевтік жұмы барысында отбасымүшесінің мінез-құлқында болатын өзгерістер кейде оныңжақындары тарапынан жағымсыз әсерленулер тудыруы мүмкін.Бұл жағдайда әрі қарайғы психологиялық жұмысқа олардыңқатысу қажеттігі пайда болады. Егер де мәселелер бала мен ата-ананың өзара қарым-қатынастарына байланысты болатын болса,бірінші сұхбаттасуға ата-аналардың екеуін де шақыру қажет.Келешекте психолог үшін баланың да қатысуы да қажет болады.Егер балада мектепте немесе құрбыларымен өзара қарым-қатынаста мәселелер туындаса, алғашқы сессияда ата-аналардыңқатысуы, ал кейінірек отбасының басқа да мүшелерініңқатысулары қажетті. Практикалық тұрғыда баланың барлық мінез-құлықтық және эмоционалды бұзылыстары әрқашанда оныңжақындарымен өзара қарым-қатынастарында көрініс табады. Егерде мәселе отбасы өзара қарым-қатынастарына қатысты болатынболса, психотерапияның алғашқы кезеңінен отбасының барлықмүшесінің қатысуын қамтамасыз ету қажет болады. Жиіжағдайларда сиблингтер арасындағы қақтығыстар белгілі біртүрде ата-аналардың өзара қарым-қатынастарымен байланысты.

Мәселе отбасы мүшесінің біреуіне қатысты болса, мақсаттытүрде оның басқа да мүшелерін шақру қажет. Белгілі болғандай,мұдай түрдегі мәселелер, жекеше алғанда, отбасының қартмүшелерінің денсаулық жағдайлары немесе отбасы өміріне шектентыс араласумен шарттасады, қандай жағдай болмасын, мұныңсалдары үш ұрпақ өкілдерінде де көрініс табады. Психотерапевтікпроцесске қатыса отырып, үлкен кісілер өздерін отбасының

маңызды ресурсы ретінде көрсетеді және оның мүшелерінежауапкершілікті бөлісуге көмектеседі.

Егер де ата-аналар өз қарым-қатынастарын жақсартуғамүмкіндіктерді қарастыратын болса, психотерапевтік процесскебалаларының қатысуы қажет болмайды. Олардың мақсатқа жетуіотбасының басқа да мүшелерінен көрініс табады және отбасы хал-ахуалының өзгеруі бала мінез-құлқының жағымды өзгерістеріненегіз болады (сонымен қатар Фримен пайымдауынша, жұмыстыңалғашқы кезеңінде, отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынастарытуралы толық түсінік алу үшін, психотерапевтің бір рет болса дабарлық отбасы мүшелерімен кездесуі қажет).

Мұндай ыңғай, яғни психолог отбасының барлық мүшелеріменқатар жұмыс жасайтынына әдеттенген кейбір отбасы мүшелеріныңғайсыздандыруы мүмкін. Шын мәнінде, кейде бақа құрамдажұмыс жүргізу мәнді болса да, көп жағдайларда бұл өте маңызды.Жүйелі ыңғай тұрғысынан, бүкіл жүйеге әсер ету арқылы,отбасының жеке мүшелерінің мінез-құлықтарын өзгерту мүмкінболады. Көбінесе отбасылық жүйеде және тұтас алғанда ата-аналар өзгерістер нәтижелерін анықтайтын маңызды жүйешіктіқұрайды. Егер олар баланы айыптай отырып, қарым-қатынастытұрақтандыруға ұмтылыстар жасайтын болса, олардың мәселелерібалада шынайы көрініс таба бастайды. Егер да ата-аналар жекеқарым-қатынастарында дағдарыс күйінде болса, онда міндеттітүрде балада шынайы эмоционалды және мінез-құлықтықбұзылыстар пайда болады. Онда балалардың психологиялықпроцеске қатысулары қажет бола бастайды, өйткені мұндапсихологтың басты міндеті баланы қақтығыстарға қатыстырмай-ақ, ата-аналарды қалайша өзара қарым-қатынас мәселелеріншешуге болатынына оқыту. Егер маман оларды осыған үйретсе,бала мінез-құлқы тұрақты сипатқа ие бола бастайды және оныңпсихологиялық жұмыстарға қатысуы қажет болмайды.

Тағы бір ерекшелейтін жағдай, отбасы татулығын сақтаубойынша психологиялық процеске отбасының қандай мүшелерінқатыстыруды анықтауға мүмкіндік беретін, ешқандай да бір қатаңережелер жоқ. Кейбір мамандардың пікірлерінше, бүкіл отбасымен жұмыс жасау тиімді; ал кейбіреулерінің пайымдауынша,мәселе кімдермен жұмыс жасауда емес, қандай ыңғайлар менстратегиялар қолданылуында. Жүйелі ыңғайдың ұстанымыныңбірі: бүкіл жүйенің өзгеруіне қол жеткізу үшін, оның маңыздыжүйешіктеріне ықпал ету қажет.

7.Тәжірибе сабақтарының (семинар, зертханалық, студиялық, жеке)жоспары.

1 тақырып. Отбасы психологиясының мақсаты менміндеттер.

Жоспары:

1.Отбасы психологиясы жаңашыл психология саласының бірі.2.Отбасы психологиясының міндеттері. З.Отбасы - адамның өте маңызды, аса жуапты ісі.Практикалық тапсырма:1.Жалпы отбасының негізгі масаты кандай?2.Отбасының негізгі міндетіӘдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.

2 тақырып. Қазіргі отбасының құрылымы мен дамуы, қызметтері.Жоспар:1. Жаңа қоғамның отбасының дамуы және оның өзгеру функциясы. 2. Отбасының негізгі функциялары.3. Отбасының әлеуметтік мәндігі. Жаңа қоғам отбасының ерекшелігі және

құрылымы. 4. Отбасының діни-адамгершілік потенциалы. Отбасының құндылық бағыты. Практикалық тапсырма:1. Отбасылық топтағы өзара іс-әрекет ерекшелігі қандай?2. Отбасының функциялары қандай?3. Отбасының тәрбиелік функцияның мәні неде?4. Отбасы жеке тұлғаның жекелік қажеттіліктерді қалай қанағаттандырады?5. Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.

3 тақырып. Отбасының әртүрлі кезеңдеріндегі қызмет ету ерекшеліктері. Жоспар:1. Неке отбасының негізі және ядросы ретінде. «Жұбайлық үйлесімділік»

зерттеуіндегі негізгі бағыттары. 2. Отбасында қарым-қатынас спецификасы.3. Эмоционалдық күйдің алдын алу. 4. Отбасы этикеті. Отбасының моральдік климаты. Практикалық тапсырма:

1. Адамгершілікті, эмоционалды-психологиялық атмосфераны құру үшін ана,жұбайы қандай роль атқарады?

2. Ерлі-зайыпты мен балалардың арасында өзара әсер етуі қалай өтеді?3. Отбасының тұрақтылық мәселесі?4. Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.

4 тақырып. Жеке адам және өзін-өзі тәрбиелеу. Жеке адам және қоғам. Жоспар: 1.Өзін-өзі тәрбиелеу туралы түсінік.2.Тәрбиелі адам жайлы түсінік.3.Жеке адам және қоғам.4.Жеке адам және отбасы. Практикалық тапсырма:1. Отбасы ішінде экономикалық қарым-қатынастар қалай қалыптасады?2. Отбасылық бюджеттің тиімді жоспарлаудың мәні неде?3. Ақша және оларға отбасы мүшелерінін көз-қарасы қандай?4. Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

5 тақырып. Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас психологиясы. Қарым-қатынас мәдениеті.

Жоспары 1. Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас және араласу.2. Араласу – адамның негізгі әлеуметтік қажеттіліктерінің бірі. 3. Өзара қарым-қатынас түрлері.4. Дұрыс қарым-қатынас жасауға қажетті мінез сипаттары. 5. Қарым-қатынас мәдениеті және оны тәрбиелеу.Практикалық тапсырма:1. Өмір жолдасын тандау концепциясы.

2. Неке қию алдындағы қауіп факторларын атаңыз?3. Махаббат уайым және іс-әрекет ретінде. 4. Өзін-өзі бағалау деңгейі жұбайлық өмірде қалай әсер етеді? 5. Реферат тақырыбын таңдау. Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

6 тақырып. Жас жігіттер мен қыздардың өзара қатынасының адамгершілік негіздері.

Жоспары: 1. Ерлік туралы түсінік.2. Әйелдер мен әйелге тән нәзіктік.3. Тән сұлулығы мен жан сұлулығы.Практикалық тапсырма:1. Жасөспірім шақтың дағдарысы кезіңде балалар мен ата-аналар арасындағы

жанжалдың психологиялық мәні неде?2. Ата-аналар қарым-қатынастың қандай түрлерін білесіз?3. Ана-аналар авторитетінің мәні неде?4. Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

7 тақырып. Ғашықтық мінез-құлық мәдениеті. Жоспары: 1. Адамның жалпы мәдениеті мен ғашықтардың мінез-құлық

мәдениеті.2. Ғашықтардың бірін-бірі тәрбиелеуі.3. Қателеспеу жолдары.Практикалық тапсырма:4 Реферат тақырыбын таңдау.

Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

8 тақырып. Неке және отбасы. Отбасының психологиялық ахуалы.

Жоспар:1. Неке қию алдындағы қарым-қатынас және оның отбасындағы ролі. Неке

қию алдындағы қарым-қатынас негізгі функциялары.2. Еріксіз неке қиюлардың мәселесі.3. Ерлі зайыптылардың жұп құруларының психологиялық аспектілері. 4. Некеге тұру себептері. 5. Үйлену тойының адамның жеке басы үшін маңызы.6. Үйлену тойының салт дәстүрі және жаңа қоғамдық тенденциялар. Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

9 тақырып. Жекелік психикалық зардаптарды қамтамасызетуші отбасылық қызметтер бұзылыстарының түрлері.

Жоспар1. Психикалық зардап.2. Глобальды отбасылық қанағаттанбаушылық жағдай.3. Отбасылық қауіп-қатер.Практикалық тапсырма:1. Ажырасудың негізгі түрткілері не? 2. Отбасындағы жанжалдың негізгі мәселелері неде? 3. Қызғану деген не? Қызғанудың негізгі мінездемесі қандай?4. Ажырасудың қандай кезеңдер сізге белгілі?5. Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:

1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: АспектПресс,2000.-376с.

2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:Гардарики,2000.-318с.

3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :Питер,2000.-528с.

4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

10 тақырып. Отбасылық қызметтердің жекелік алғышарттарыныңбұзылыстары. Отбасылық дағдарыстар.

Жоспары: 1.Отбасы қызмет етуінің психологиялық қасиеттері.2.Отбасылық талаптардың деңгейі.3.Отбасының әлеуметтік ортамен өзара байланыс мәселесі. 4.Қарым-қатынастың жолдары жайлы ілім. 5.Психикалық зардаптар бастаулары.Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

11 тақырып. Отбасылық диагностика әдістері. Отбасын зерттеу және оның бұзылыстар диагностикасы

Жоспары: 1. Отбасылық диагноз. 2. Отбасылық психотерапия. 3. Отбасы жайлы ақпарат алудың диагностикалық мәселелері.Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.

4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

12 тақырып. Отбасы татулығы бағдарламасы. Отбасытатулығы қызметіне тұжырымдама.

Жоспары: 1. Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері 2. “Отбасы татулығы бағдарламасының” негізгі бағыттары3. Мақсаттары және міндеттері4. Негізгі ұстанымдары және этикалық қалыптары

Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

13 тақырып. «Ата-аналар» мектебі. Отбасылық дағдарыстар Жоспары:1.“Ата-аналар мектебінің мақсаттары мен міндеттері”2.“Ата-аналар мектебі” іс-әрекетінің мазмұны мен бағыттары3.Отбасылық қалыпты дағдарыстар; 4.Отбасылық қалыптан тыс дағдарыстар; Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

14 тақырып. Отбасында баланың жас және психологиялық дамуерекшеліктері.

Жоспары:

1.Отбасы құрылымы, қызметі; 2.Отбасы дамуы;3.Отбасындағы бала дамуының кезеңдеріПрактикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

15 тақырып. Отбасы татулығы бағдарламасының әдістері

Жоспар1. Отбасы психотерапиясы; 2. Отбасы психотерапиясы мектептері және бағыттары; Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

16 тақырып. Отбасы қатынасына психотерапевтік коррекция

Жоспары:1. Отбасымен жұмыс.2. Мақсат пен міндеттер қою. Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.

2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:Гардарики,2000.-318с.

3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :Питер,2000.-528с.

4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

17 тақырып. Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдеріЖоспары:1. Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері.Практикалық тапсырма:Реферат тақырыбын таңдау.Әдебиеттер:1.Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2.Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3.Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4.Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5.Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.

8. Өздік жұмыс тапсырмалары1. Отбасын құру және әлеуметтік – философиялық мән-мағынасы 2. Жаңа отбасы және оның мінездемесі3. Психологиялық жағдай және үйлесімділік 4. Некенің бұзылуы 5. Жаңа дәуір отбасының экономикалық мәселесі 6. Үйлену тойының салт дәстүрі және жаңа қоғамдық тенденциялар. 7. Жанжал және ажырасу 8. Ата-аналар үйінде отағасын тәрбиелеу 9. Неке қию алдындағы қауіп факторлары10.Жұбайлардың үйлесімділігінің теориясы 11. Жас отбасының құрылуы12. Отбасы дағдарысы

Реферат тақырыптары

1. Қарым-қатынастың тұрақты құрылымы отбасылық қарым-қатынастардыңәлеуметті-психологиялық сипаттамасы ретінде.

2. Амансыз отбасылардың әлеуметті-психологиялық сипаттамасы.3. Өмір серігін таңдау концепциясы4. Неке қию себептері.5. Махаббат және мәдениет.

6. Отбасының психологиялық ауа-райы және жұбайлар жанжалдарыныңаймағы.

7. Жұбайлардың үйлесімділік теориясы.8. Отбасыдағы жанжал: қисындары және себептері.9. Отбасының психологиялық ауа-райы.10. Жеке тұлғалар арасындағы қарым-қатынастың және отбасы ішіндегі

дағдарыстың деңгейлері.11. Отбасы ерекше жанасу тобы ретінде және оның жеке тұлғаға әсері.12. Махаббаттың психологиялық критерилері.13. Отбасының және некенің әлеуметтік мәні.14. Неке алдындағы мәпелеу және оның функциялары.15. Некеге психологиялық дайындылықтың негізгі компоненттері.16. Некедеге дағдарыс кезеңдері және тәуекел факторлары.17. Отбасылық рольдер және басшылық.18. Жас отбасыдағы жанжал және жұбайлар қарым-қатынастарына кеңес

берудегі негізгі әдістер.19. Неке тұрақтылығы: психологиялық мәселелер, факторлар, шарттар. 20. Отбасының тәрбиелік функциясының әлеуметті-психологиялық

факторлары.21. Ақша және оларға отбасы мүшелерінін көз-қарасы.22. Отбасылық кәсіпкерлік, үй кәсібі.23. Отбасылық салт-дәстүрлер.24. Әр-түрлі ұрпақ адамдарының отбасыдағы қарым-қатынастары.25. Отбасы мүшелерінен мүліктік құқықты қатынастары.

9. Пән бойынша курстық жұмыс қарастырылмаған.10. Кеңес беру кестесі

№ Сабақ түрлері Дүйсенбі Сейсенбі Сәрсенбі Бейсенбі Жұма1 Дәріс сұрақтары

бойынша кеңесберу

15.00-16.00

2 Тәжірибешіліксабақтардыңсұрақтарыбойынша кеңесберу

16.00-17.00

3 Өздік жұмыстапсырмаларыбойынша кеңесберу

13.00-13.40

4 Бақылаужұмыстарыбойынша кеңесберу

15.00-15.40

11. Студенттердің білімін тексреуДәріс және тәжірибешілік сабақтарға қатысу 0-100 балмен бағаланады.

Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі

№ Жұмыстүрі

Тапсырма тақырыбы Әдебиеттер Орындалуұзақтығы

Бақылауформасы

Тапсырумерзімі

1 2 3 4 5 6 71 Конспект Психологияда

қалыптасқан бағыт-бағдарлар жүйесіндегі орны

1-апта Қорғау 3-апта

2 Конспект Психология әдістері 2-апта Қорғау 5-апта3 Конспект Ойлау және сөйлеудің

генетикалық түбірі1-апта Қорғау 6-апта

4 Баяндама Әлеуметтік жүріс-тұрыс тұлғабелсенділігінің түріретінде

1-апта қорғау 7-апта

3 Межелікбақылау

Тестілеу 8-апта

4 Конспект Тұлғаны зерттеуәдістері

2 апта 11-апта

5 Баяндама Тұлға құрылымынадеген негізгікелістердіңсипаттамасы

2 апта 13-апта

7 Межелікбақылау

Тестілеу 15-апта

12. Студенттердің білімін бағалау критерийлеріПәнді игеру барысы ауызша-жазбаша нысандағы емтиханмен аяқталады. Онда

барлық өтілген материалдар, тақырыптар қамтылады. Емтиханға бағдарламадағықарастырылған тақырыптар мен тапсырмаларды орындаған студент қанабосатылады. Әрбір тапсырма 0-100 балдық көрсеткіш бойынша бағаланады.

Емтиханға босатылу рейтингісі ағымдағы барлық сабақтарда орындалғантапсырмалар бойынша алынған балдың орташа көрсеткіші бойынша шығарылады(дәріс сабақтарға қатысу, үй тапсырмасын орындау, өздік жұмыс тапсырмаларынорында, тәжірибешілік сабақтарға қатысу, межелік бақылаулар).

Пән бойынша студенттердің оқу жетістіктерінің деңгейі РД (рейтингілікбосатылу балы) және қорытынды бағаның қосылуымен анықталады, яғни келесіформуламен орындалады:

Қ= БР*0,6 + ҚБ*0,4Мұнда, Қ- қорытынды баға, БР-босату рейтингісі, ҚБ-қорытынды бақылау.

Студенттердің білімін анықтау көрсеткішіБалл түріндегіқорытындыбаға

Балдыңсандықбаламасы

Әріп жүйесібойыншабағалау

Дәстүрлі жүйе бойынша қойылатын бағаЕмтихан, дифф. сынақ сынақ

1 2 3 4 595-100 4 А өте жақсы Есептелді90-94 3,67 А-85-89 3,33 В+ Жақсы80-84 3,0 В Жақсы75-79 2,67 В- Жақсы

70-74 2,33 С+ қанағаттанарлық65-69 2,0 С60-64 1,67 С-55-59 1,33 Д+50-54 1,0 Д0-49 0 F қанағаттанарлықсыз есептелмеді

Егер студент емтиханда F деген баға алса, оның қорытынды рейтингіанықталмайды. Ведомостьқа «қанағаттанарлықсыз» деген баға қойылады. Егер пәнбірнеше семестрде өтетін болса, онда балл түріндегі баға орташа есеппенқорытылады:

13. Оқытушы талаптары, саясаты және іс-шараларыЖалпы психология пәні міндетті пән болып табылады. Оқу жүктемесінің

көлемі 3 кредиттен тұрады, оның ішінде дәріс – 30 сағат, семинар (практикалық)сабақ – 15 сағат.

Пәннің талаптары: аудиториялық сабақтарға міндетті түрде қатысу,мәселелерді, сұрақтарды талқылауға белсене қатысу, семинар сабақтарына оқу-әдістемелік құрал және негізгі әдебиет бойынша алдын-ала дайындалу, СӨЖтапсырмаларын сапалы және уақытылы орындау, бақылаудың барлық түріне қатысу(ағымдық бақылау, СӨЖ тапсырмалары, аралық бақылау, қорытынды бақылау).

Студенттердің білімін бағалауда аудиториялық сабақ барысындағы жауабыныңсапасымен қатар белсенділігі де ескеріледі.

14. Әдебиеттер тізіміНегізгі:1. Андреева Г.М. Социальная психология: Учеб. для высш. шк.-М.: Аспект

Пресс,2000.-376с.2. Дмитриев А. В. Конфликтология: Учеб. пособие для вузов.- М.:

Гардарики,2000.-318с.3. Пайнс Э., Маслач К. Практикум по социальной психологии.-4-е изд.- СПб. :

Питер,2000.-528с.4. Сатир В. Как строить себя. М, 1996г.5. Социальная психология: Хрестоматия/Сост.: Е.П. Белинская, О. А.

Тихомандрицкая.- М. : Аспент- Пресс, 2000.- 475с.6. Столяренко Л.Д., Самыхин СИ. 100 экзаменационных ответов по

психологии.- Ростов н/Д:МарТ,2000.-25бс.7. Этика и психология семейной жизни. М, 1.987г.8. Дополнительная литература9. Азбука любви. М, 1996i10.Алешина Ю., Гозман Л., Дубовских Е. Социально-психологические методыисследования супружеских отношений. М, 1987г.

15. Мультимедиялық сүйемелдеу1. Базовые учебники по психологии + рефераты и дипломы [Электронныйресурс].-1 CD; 399 Мб.-(В помощь студенту) 1.Психология 802 - 1420 - д03 -психология - электронные учебники – рефераты - дипломы - CD - ред08 Хранение:Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Б17

2. Вопросы психологии и воспитания детей [Электронный ресурс]: дляродителей, воспитателей и учителей.-М.:DELTA-MM,2002.-1 CD;536 Мб.-(Вашребенок) 1.Психология - детская психология 582-1367 - воспитание - уход -эмоциональные потребности - антисоциальное поведение - детские тайны - сон -питание - игры -психические особенности - психология - детская психология-мироощущение ребенка - родителям- воспитателям - учителям -детскимпсихологам - янв03 - CD - ред07 Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88.8В743. Загадки разума: энциклопедия: в 2 CD [Электронный ресурс].-Руссобит. CD 1.-2004.-1 CD; 685 Мб. 1.Психология - общая психология 2207 - психология - разум -интеллект - эмоции – память - интерактивные психологические эксперементы -CD - энциклопедия Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88.3я2 З-14 4.Лекция по психологии [Видеозапись].-1 вк 1.Психология психология - н04 -видеокассета - лекция Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 2475. Организация психологической службы в учебном заведении. Психотерапия[Видеозапись].-1 вк. Психология психология - с05 - видеокассета -психологическая служба -учебное заведение - психотерапия Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 3546. Психологические тесты от Пси-Корпуса [Электронный ресурс].-М.:МедиаХауз,2002.-1 CD; 18,1 Мб. 1.Психология 909 - 1373 - психология - тесты- семья - социум -взаимоотношения - личность - характер - здоровье - бизнес - CD-Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-17. Психологические тесты:CD.-(Практическая психология) 1.Психология тесты -характер - темперамент - коммуникативность - организаторские способности -интеллекта коэффициент - питание - Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 5528. Психология [ Электронный ресурс ].- 1 CD.- ( Электронная библиотека ПГУ ).-Журн.:The Canadian Iournal of Psychiatry,2004, Vol 49; Behavior and Philosophy,2004, Vol. 32; текст англ;БД ун-та Харбург. http :// www . tub . tu - harburg . de 1.Психология психология - TheCanadian Iournal of Psychiatry -Behavior and Philosophy - CD - ХарбургХранение:Медиатека-1 б 88 б 88 11479. Психология успеха [ Электронный ресурс]:бизнес-тренинг по искусствупродаж.-2000.-1 CD; 244 Мб. .-1020.00 1.Психология 225 - 1374 - бизнес-тренинг -продажи - искусство продаж -торговля - психология - успех - CD - Хранение:Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88

П8910. Самые популярные тесты [Электронный ресурс].-М.:БИЗНЕССОФТ,2005.-1CD; 276 Мб.-(Занимательные тесты)1.Психология- CD - тесты - занимательнаяпсихологияХранение: Медиатека-1 б 88 б 88 174511. Тесты интеллекта [ Электронный ресурс]:тренажер.-М.:Адепт,2001.-1 CD; 230Мб.-(Занимательная психология)Психология555 - 1368 - тесты - психология -интеллект - тренажер -интерактивные тесты - способности - логическоемышление - CD -Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Т3612. Тесты профессиональные [Электронный ресурс].-М.:Адепт,2001.-1 CD; 201Мб.-(Занимательная психология)1.Психология551 - 1372 - тесты -профессиональные тесты - общение - способности - темперамент -профессиональная пригодность - занимательная психология - CD - Хранение:Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Т3613. Тренировка внимания [ Электронный ресурс].-М.:Новый диск, 2006.-1 CD;40,5 Мб.-(Спецподготовка)-550.00 1.Психология - психология - CD – вниманиеХранение: Медиатека-1 88 88.3 1927