มุมมองประวัติศาสตร์ Reformations in Asia ...¸ารปฏ ร ปในเอเช ย : ม มมองประว ต ศาสตร 1

การปฏรปในเอเชย :

มมมองประวตศาสตร 1

จลสารความมนคงศกษา

ฉบบท 151 มกราคม 2558

การปฏรปในเอเชย :มมมองประวตศาสตร

Reformations in Asia :

Historical Perspectives

สรชาต บำารงสข

สนบสนนการพมพโดยสถาบน การ ขาวกรอง

สำานก ขาวกรอง แหงชาต

จลสารความมนคงศกษา ฉบบท 151การปฏรปในเอเชย : มมมองประวตศาสตร

พมพ ครง ทหนง มกราคม 2558

จำานวน พมพ 1,000 เลม

การพมพไดรบการสนบสนนจากสถาบนการขาวกรอง สำานกขาวกรองแหงชาต

เจาของ โครงการความมนคงศกษา

ต ปณ. 2030 ปณฝ. จฬาลงกรณ

กรงเทพฯ 10332

E-mail : [email protected]

Website : http://www.newsecurity.in.th

โทรศพทและโทรสาร 0-2218-7308

บรรณาธการ ศ. ดร. สรชาต บำารงสข

ผชวย บรรณาธการ นางสาว กลนนทน คนธก

ประจำากอง บรรณาธการ นาย ศบด นพประเสรฐ

นาย กตตพศ พทธวนช

ทปรกษา พลเอก วฒนนท ลลายทธ

พลเรอเอก อมรเทพ ณ บางชาง

พลโท ภราดร พฒนถาบตร

พมพ ท บรษท สแควร ปรนซ 93 จำากด

59, 59/1, 59/2 ซ.ปณณวถ 30 ถ.สขมวท 101

แขวงบางจาก เขตพระโขนง กรงเทพฯ 10260

โทร. 0-2743-8045 แฟกซ. 0-2332-5058

สารบญ

คำานำา กลำาดบเหตการณ 1สามการปฏรปใหญแหงเอเชย 2

1) ความเปลยนแปลงทเอโดะ 2 ภาคผนวก 1 : - ขอเสนอ 8 ประการเพอการปฏรปญปน - 1867 2) ความทาทายทบางกอก 9 ภาคผนวก 2 : - ขอเสนอ 7 ประการเพอการปฏรปสยาม - 1885 3) ความผนผวนทปกกง 16 ภาคผนวก 3 : - ขอเสนอของการปฏรปรอยวน - 1898 4) ภยคกคามจากภายนอก 23 5) เงอนไขและผลลพธ 29 6) ขอคดคำานงจากประวตศาสตร 34


มมมองประวตศาสตร4

คำ�นำ�สวสดปใหม 2558

Happy New Year 2015

“A dream, all a dream, that ends in nothing, and leaves the sleeper where he lay down, but I wish you to know that you inspired it.” Charles Dicken A Tale of Two Cities ปใหมเรมขนอกครง... ในทกปใหมทเรมขนกมกจะมอะไรพเศษเปนของตวเองอยเสมอ ปใหมนกเชนกน ถามองจากมมของภมภาคเอเชยตะวน- ออกเฉยงใต 2015 จะเปน “ปสดทาย” กอนการกาวสประชาคมอาเซยน เชนเดยวกบจะเปน “ปเลอกตง” ของเมยนมาร แตถามองจากมมของการเมอง ไทยแลว 2015 อาจจะเรยกไดวาเปน “ปของการรางรฐธรรมนญ” แตอกดานหนงกอาจจะเรยกไดวาเปน “ปแหงการปฏรป” เพราะปใหมทเรมขนนาจะเปนชวงเวลาทเราเหนถงผลพวงจากการปฏรปทนาจะเกดขนจากการขบเคลอนของ “สภาปฏรปแหงชาต” และอาจจะเปนปของเหตการณอนๆ อก ซงหากมองจากมมเชนนแลว คงตองยอมรบวา 2015 (พ.ศ. 2558) จะเปนอกปหนงทนาสนใจ โดยเฉพาะอยางยงสำาหรบนกปฏรปแลว ความฝนวาป พ.ศ. 2558 จะเปนปของการปฏรปสงคมไทย จงเปนประเดนททาทายอยางยง นอกจากน คงตองทบทวนความจำาวา ปใหมทเรมขนจะเปนวาระครบรอบ 130 ปของขอเสนอจาก “เจานายและขาราชการกราบบงคมทลความเหนจดการเปลยนแปลงราชการแผนดน ร.ศ. 103”... 130 ปพอดกบความพยายาม ทผลกดนการปฏรปใหเกดขนกบสยาม ดงนน จลสารฉบบปใหมน นอกจากตองการนำาเสนอการปฏรปใน มมมองจากประวตศาสตรเอเชยแลว ยงเปนโอกาสรำาลกถงวาระครบรอบ 130 ปของขอเสนอปฏรปสยามอกดวย สขสนตปใหมครบ !

ก



ก�รปฏรปในเอเชย :มมมองประวตศ�สตร

ï ลำ�ดบเหตก�รณ ï

ค.ศ. เหตก�รณ

1824 - 1826 สงครามระหวางองกฤษกบพมาครงท 11839 - 1842 สงครามฝนครงแรก1850 - 1864 กบฏไทผงเทยนกว1852 - 1853 สงครามระหวางองกฤษกบพมาครงท 21853 การเดนทางมาของเรอรบอเมรกน ทนำาโดยกปตนแมทธว เปอรร1856 - 1860 สงครามฝนครงท 21859 ฝรงเศสยดไซงอน1860 - 1890 ขบวนการเลยนแบบตะวนตกในจน1867 การสนสดของระบบการปกครองของโชกน1868 การขนครองราชยของจกรพรรดเมจ1868 การขนครองราชยของคงจฬาลงกรณ1869 การสงมอบอำานาจการเมองแกจกรพรรด จดเรมตนของการปฏรปเมจ1870 - 1873 การปฏรปครงแรกของรชกาลท 51875 การขนครองราชยของจกรพรรดกวางส1885 สงครามระหวางองกฤษกบพมาครงท 31885 ขอเสนอการปฏรปสยาม (คำากราบบงคมทลความเหน จดการเปลยนแปลงราชการแผนดน ร.ศ. 103)1887 การปฏรปครงท 2 ของรชกาลท 5



1887 การรบมอบอำานาจการปกครองของจกรพรรด กวางสจากพระนางซสไทเฮา1894 จนแพสงครามกบญปนบนคาบสมทรเกาหล1897 ความขดแยงจน - เยอรมน (วกฤตการณชานตง)1898 การปฏรปรอยวนของจกรพรรดกวางส (11 มถนายน - 21 กนยายน 1898)1900 กบฏนกมวย (ขบวนการอเหอถวน)1900 - 1911 การปฏรปของพระนางซสไทเฮา1908 จกรพรรดกวางสสวรรคต1910 รชกาลท 5 สวรรคต1911 การปฏวตซนไฮของ ดร. ซนยตเซน1912 กำาเนดสาธารณรฐจน1912 จกรพรรดเมจสวรรคต

ï ส�มก�รปฏรปใหญแหงเอเชย ï

1) คว�มเปลยนแปลงทเอโดะ

“นกปฏรปจะตองมทกษะ ทางการเมองมากกวานกปฏวต” แซมมวล ฮนตงตน นกรฐศาสตรอเมรกน

นกเรยนรฐศาสตรตลอดรวมถงผสนใจประวตศาสตรการเมองเอเชยมกจะตองเรยนเรองหนงทสำาคญ ไดแก การปฏรปในสงคมญปน สยาม และจน ทงสามกรณมระยะเวลาใกลเคยงและตอเนองกน จนอาจนำาสามการปฏรปใหญแหงเอเชยมาศกษาเปรยบเทยบไดไมยากนก หากยอนกลบสประวตศาสตรของปลายศตวรรษท 19 จะเหนได



ชดเจนถงการขยายอำานาจของบรรดารฐมหาอำานาจตะวนตก หรออกนยหนงกคอ “รฐเจาอาณานคม” ทมพลงอำานาจมากกวาบรรดากองทพแบบโบราณ ของชนพนเมอง อนทำาใหการขยายอทธพลเพอครอบครองดนแดนในโพนทะเลของมหาอำานาจตะวนตกกลายเปนสงทไมอาจตานทานได ดงนน สภาพแวดลอมใหมทางยทธศาสตรสำาหรบผปกครองพนทตางๆ ทงในเอเชยและแอฟรกากคอ การตองเผชญกบความทาทายใหมจากการคกคามของตะวนตก ประเดนนเปนปจจยสำาคญทางยทธศาสตรทบรรดาผปกครองทองถนตองนำามา พจารณาเพอกำาหนดอนาคตของประเทศ ผลจากชยชนะดวยการมกองทพสมยใหม ทำาใหพนทนอกยโรปหลายๆ สวนตกอยภายใตอำานาจการครอบครองของผปกครองใหมทเปนชาวตะวนตก สงทเกดขนตามมากคอ การสถาปนาอำานาจการปกครองในรปแบบทแตกตางจากรฐโบราณ หรออกนยหนงกคอการจดตงรฐบาลทมอำานาจการปกครองและควบคมพนทอยางเปนระบบมากขน พรอมๆ กบการบรหารจดการเศรษฐกจของพนททมหาอำานาจตะวนตกเขาควบคมในรปลกษณทตางไปอยางมากจากระบบเศรษฐกจแบบเกา และประเดนทเหนไดชดเจนกคอ ระบอบการปกครองแบบเกาในแตละพนททตองเผชญกบการรกของตะวนตก ถกกดดนใหตองคดถงการปรบตวไปสอนาคต แตหากตอบดวยทางเลอกทตดสนใจสดวยความเชอวา สงครามเปนเครองมอททรงอานภาพในการขบไลและสามารถเอาชนะ “ฝรงผวขาว” ไดแลว กมกจะพบกบจดจบดวยการถกยดครองและ ตกเปนอาณานคมในทสด ถาเรมตนจากบรบทของสภาพแวดลอมทางยทธศาสตรใหมจากการขยายอำานาจของรฐมหาอำานาจตะวนตกแลว จะพบวาในทงสามกรณไมวาจะเปนญปน สยาม และจน ลวนตกอยในสภาพเดยวกน แมอาจจะมขอถกเถยงไดถงความรนแรงในแตละกรณทแตกตางกนกตาม แตอยางนอยจะเหนไดชดเจนวา การคกคามของรฐมหาอำานาจตะวนตกตออำานาจการปกครองโบราณของทงสามกรณ ไดกลายเปนแรงผลกดนททำาใหคนบางกลมในสงคมดงกลาวตองคดถงเรองของการปฏรปประเทศอยางจรงจง หากเราเรมตนจากกรณของญปนกจะเหนไดชดเจนวา จดเรมตนของ แรงกระตนใหตองคดถงอนาคตของประเทศกคอ การเดนทางของกปตนแมท-



ธว เปอรร (Commodore Matthew Perry) พรอมกบเรอรบ (เรอกลไฟ หรอทถกเรยกในประวตศาสตรญปนวา “เรอดำา”) ของกองทพเรอ สหรฐอเมรกาถงอาวเอโดะ (หรออาวโตเกยว) ในป 1853 (พ.ศ. 2396) และเรยกรองใหรฐบาลโตกกาวา (Tokugawa) เปดประเทศ และอนญาตใหชาวตางชาตเขามาตงสถานการคาในญปน การตองเผชญกบแรงกดดนของตางชาตเชนน ทำาใหบรรดาชนชนนำา ตลอดรวมถงผคนอกสวนหนงมองเหนไดอยางชดเจนวา โลกตะวนตกมความเหนอกวา โดยเฉพาะอยางยงพลงอำานาจทางทหาร ทเหนไดจาก “เรอดำา” หรอเรอรบทเปนเรอกลไฟ ซงวาทจรงแลวภายใตแรงกดดนเชนน ผปกครองญปนเองกมบทเรยนสำาคญจากกรณของจน ดงจะเหนไดวาผลของความ ขดแยงจากความพยายามของรฐบาลของจกรพรรดจนในขณะนน ทตองการจดการและควบคมการคาฝนขององกฤษในตลาดจน ปญหาไดขยายตวจนกลายเปนขอพพาทถงขนมการใชกำาลงเขาปะทะกนในป 1839 (พ.ศ. 2382) ผลทเกดขนเหนไดชดเจนวากองทพของจกรพรรดจนแพอยางยอยยบ กองทพจนสญเสยและบาดเจบมากเปนจำานวนถง 18,000-20,000 นาย แตกองทพองกฤษเสยทหารเพยง 69 นายและบาดเจบ 451 นาย (จากยอดรวมของกำาลงทงสนทกองทพจนมกำาลงพล 200,000 นาย กองทพองกฤษ 19,000 นาย) ความพายแพอยางใหญหลวงของกองทพจนในสงครามฝนครงแรกในป 1839 เกดขน 14 ปกอนทเรอรบสหรฐฯ จะปดปากอาวโตเกยว พรอมกบขอเรยกรองให “เปดประเทศ” แมจะมตวอยางของจกรวรรดใหญอยางจนทตองพายแพใหเหนเปนตวอยางมาแลว แตกมบางกลมคนทกลบเชอวา ถาเชนนนกจะยงตอง “ปดประเทศ” เพอสกดกนไมใหตะวนตกเขาประเทศ โดยไมนำาพากบความเหนอกวาของพลงอำานาจ ดงเชนตวอยางจากกรณของราชวงศชงของจน ในอกดานกมบางสวนในสงคมทตระหนกวาญปนไมอาจอยไดในแบบเดมอกตอไป หากจะตองมการปฏรปประเทศเพอรองรบกบความเปลยนแปลงของสถานการณใหม หรออกนยหนงกคอ พวกเขามองวาเปนความจำาเปนทจะตองพฒนาประเทศดวยการ “สรางความทนสมย” (modernization) ให สามารถรบมอกบการคกคามของตะวนตก



ภายใตแรงกดดนจากภายนอกเชนน นกปฏรปเรมเหนปญหาทสำาคญประการหนงกคอ โครงสรางสงคมและระบบการปกครองแบบเกาเปนอปสรรคใหญทตองการการเปลยนแปลง เพราะหากยงดำารงสภาพเดมของสงคมและระบบการเมองไวตอไปแลว ไมเพยงแตการเปลยนแปลงจะเกดขนไมไดเทานน หากแตโอกาสของการสรางความทนสมยและความเปนสมยใหมของประเทศกเปนสงทไมอาจเกดขนได ดงนน สำาหรบนกปฏรปญปนแลว พวกเขาเชอวาญปนจะตองเรยนรจากโลกตะวนตก เพอสรางญปนใหมความเขม- แขง จงจะสามารถขบไลพวกตะวนตกออกไปไดในอนาคต ภารกจเฉพาะหนาสำาหรบกลมนกปฏรปเชนนกคอ พวกเขาจะชกชวนพวกซามไรและบรรดาผมอำานาจหวเกาใหเหนดวยกบแนวคดเชนนไดอยางไร และในขณะเดยวกน เมอพวกเขามองวารฐบาลแบบเกาของโชกนเปนอปสรรคสำาคญตอการปฏรปทางการเมองแลว นกปฏรปชดนกหนกลบไปหาพระ- จกรพรรด ซงในชวงปลายยคเอโดะนน อำานาจทางการเมองรวมศนยอยในมอโชกนมากกวา จดยนของนกปฏรปในขณะนนกคอ สนบสนนการเปดประเทศและสง เสรมการเรยนรจากตะวนตก เพอมงสรางใหญปนเกดความเขมแขงและการพฒนาขนในอนาคต แตไมใชยทธวธตอตานชาวตะวนตกแบบสดโตงดวยการขบไลเชนทพวกซามไรและชนชนนำาหวเกาดำาเนนการอย ซงในทางการเมองจงจำาเปนตองลมรฐบาลโชกนและถวายคนพระราชอำานาจใหพระจกรพรรด และใหองคจกรพรรดเปนผนำาในการปฏรปประเทศ ความสำาเรจทเกดขนทำาใหเกดการเปลยนแปลงอยางใหญหลวงตอสงคมการเมองญปน และในป 1867 (พ.ศ. 2410) รฐบาลโชกนกสนสดลง อนเปนจดเรมตนของการปฏรปใหญทเรยกกนวา “การปฏรปเมจ” (The Meiji Restoration) นกปฏรปชดนไมเพยงนำาพาญปนไปสความเปนสมยใหม จนเปนรากฐานของความเปนมหาอำานาจในปจจบนเทานน หากแตพวกเขายงประสบความสำาเรจททำาใหสงคมญปนไมตองผาน “สงครามกลางเมอง” ระหวางกลมสนบสนนโชกนกบฝายสนบสนนพระจกรพรรด และแมจะมการตอสกนอยางรนแรงในการรบทโทบา-ฟชมถง 4 วน แตสดทายกไมกลายเปน



สงครามใหญ และทสำาคญทสดกคอ พวกเขาไมพาประเทศเดนไปในทศทางเดยวกบชนชนนำาจนในป 1839 ทสดทายแลว “สงครามฝน” ไดกลายเปนความพายแพอยางยบเยน แมจะยอมรบกนวาราชสำานกจนกอาจจะไมมทางเลอกมากนกเมอตองเผชญกบความพยายามกบการขยายการคาฝนในจน การปฏรปเมจของญปนเรมขนจากการสนสดของระบบการปกครองแบบเกาในป 1867 แตกตองผานการตอสดวยความรนแรง จนกระทงในเดอนเมษายน 1869 โชกนจงยอมรบความพายแพและสงมอบอำานาจทางการเมองใหแกพระจกรพรรด ซงกเทากบการสงสญญาณวา การปฏรปทถกขบเคลอนโดยมจดเรมตนจากการเขามาของกปตนเปอรรในป 1853 นน ถงจดของการเปดศกราชใหมในป 1869 หรออกนยหนงกคอ กลมนกปฏรปใชเวลาตอสทางความคดและออกแรงผลกดนทางการเมองเปนเวลาถง 16 ป จงประสบความสำาเรจ... วนนปฏเสธไมไดเลยวา ประเทศญปนเปนหนอยางมากกบนกปฏรปเหลาน และปฏเสธไมไดเชนเดยวกนวา กระบวนการสรางความทนสมยและความเปนสมยใหมของญปนมจดเรมตนมาจากการปฏรปน ความสำาเรจของการปฏรปแมจะไมคอยพบมากนกในประวตศาสตร แตจากกรณดงกลาว การ ปฏรปเมจประสบความสำาเรจอยางสำาคญในการสรางประเทศญปน ในอกมมหนงของเอเชย คงจฬาลงกรณขนครองราชยในชวงปลายป 1868 พระมหากษตรยองคใหมของสยามเสดจขนครองราชยเมอพระองคมพระ- ชนมายเพยง 15 พรรษา สงทสยามตองเผชญวาทจรงกเหนไดตงแตในชวง ปลายรชกาลท 3 ตอมาในชวงรชกาลท 4 กเหนไดชดเจนถงสภาพแวดลอมทางยทธศาสตรใหมจากการขยายอำานาจของตะวนตก ดงจะเหนไดวาองกฤษทำาการรบกบหงสาวดถง 3 ครง (1824-26, 1852 และ 1885) และในอกฝงหนงของสยาม ฝรงเศสรกเขาอนโดจนในป 1859 ฝรงเศสยดไซงอน และเรมขยายอทธพลในอนโดจน อนสงผลใหสยามอยในสภาพแวดลอมชดใหม ในขณะเดยวกน คสงครามเกาทเคยรบหรอเคยแขงขนในเชงอำานาจกถกครอบ ครองโดยเจาอาณานคมตะวนตก สงทพระมหากษตรยพระองคใหมของสยามจะตองทำากคอ การรกษาเสถยรภาพการเมองภายใน เพราะอำานาจทางการเมองอยในมอของขนนางเกา โดยเฉพาะสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ ซงดำารงตำาแหนงเปน



ผสำาเรจราชการ ดงนน วตถประสงคเฉพาะหนาจงไดแก การสรางอำานาจของพระองคใหเกดความเขมแขง โดยในอก 2 ปหลงจากการขนครองราชย พระองคไดจดตงกรมทหารมหาดเลกขนในป 1870 (พ.ศ. 2413) อนเปนกองกำาลงของพระมหากษตรยโดยตรง ภายในระยะปเดยวกำาลงพลไดเพมจาก 20 คน เปน 6 กองรอย และในป 1873 (พ.ศ. 2416) กไดออกพระราชบญญตหอรษฎากรพพฒน เพอรวบรวมภาษเขาสศนยกลาง และลดทอนอำานาจของกลมขนนางเกาทมอำานาจในการเกบภาษเอง ซงปญหานเปนสงทพระองคพบเมอขนครองราชยใหมๆ วา ขนนางระดบสงบางคนทำาใหเกดความเสยหายดานการเงน โดยทำาใหพระมหากษตรยตองเสยเงนไปมาถง 8 ลานบาท โดยทพระองคไมสามารถจดการได เมอการรวบอำานาจของรชกาลท 5 เกดความเขมแขงขนแลว พระองคจงไดจดพระราชพธบรมราชาภเษกครงท 2 ขนในปลายป 1873 อนเทากบทำาใหผสำาเรจราชการแผนดนตองสนสดอำานาจลงโดยปรยาย และมสถานะเปน “รฐบรษอาวโส” ของแผนดน และหลงจากการราชาภเษกแลว พระองคมงมนพระทยทจะทำาการปฏรปสยามใหไดอยางรวดเรว ความพยายามของพระองคนำาไปสการออกพระราชบญญตใน 4 เรองทสำาคญ ไดแก 1) พระราชบญญตวาดวยรฐมนตรสภาและองคมนตรสภา 2) พระราชบญญตวาดวยการจดการพระคลงทงปวง 3) พระราชบญญตตระลาการศาลรบสง 4) พระราชบญญตพกดเกษยณอายลกทาสลกไทย ทง 4 หวเรองนสะทอนใหเหนถงความปรารถนาของพระองคททำาการปฏรปใน 4 ประเดนใหญของสยาม คอ การปฏรปดานการปกครอง การปฏรปดานการคลง การปฏรปดานกฎหมายและการศาล และการปฏรปดานสงคม แตหากดจากระยะเวลาจะเหนไดวา พระองคขนครองราชยในปลายป 1868 (พ.ศ. 2411) และเรมพยายามขบเคลอนการปฏรปอกครงหลงจากพธราชาภเษกครงท 2 ในชวงปลายป 1873 (พ.ศ. 2416) ซงในการปฏรปครงแรกนนคาดเดาไดไมยากนกวาพระองคจะตองถกตอตานจากกลมขนนางหวเกาอยางแนนอน เพราะในระยะเวลาประมาณ 5 ปทพระองคขนสอำานาจนน วาทจรงแลว ฐานอำานาจของพระองคยงไมเขมแขงมากนก แมจะเรมรวบ



อำานาจไดบางแลวกตาม ในสภาพเชนนพบวา ความพยายามในการปฏรปของพระองคดำารงอยไดเพยง 2 ป และเมอตองเผชญกบการตอตานทรนแรงมากขน พรอมๆ กบตองเผชญกบปญหาวกฤตการณภายในทสำาคญกคอ “วกฤตวงหนา” เมอกลมขนนางเกาทกมอำานาจทางการเมองในขณะนนตดสนใจเรยกประชมเสนาบด แตงตงกรมหมนบวรวไชยชาญ (พระราชโอรสในพระบาท- สมเดจพระปนเกลาเจาอยหว) ใหดำารงตำาแหนงวงหนา โดยไมมการ “รบสนองพระบรมราชโองการ” ตามราชประเพณ การแตงตงเชนนนำาไปสความขดแยงทางการเมองระหวาง “วงหลวง” กบ “วงหนา” อยางหลกเลยงไมได จนในทสดวงหนาตองเสดจลภยไปอยในสถานทตองกฤษ ซงวกฤตการณครงนทำาใหความพยายามในการปฏรปสยามตองหยดชะงกไปโดยปรยาย จนอาจกลาวไดวา ผลจากปญหาดงกลาวทำาใหการปฏรปตองถกชะลอลงเปนเวลารวม 10 ป การปฏรปสยามไมงายอยางทพระองคปรารถนา และไมรวดเรวอยางทพระองคคด การปฏรปครงแรกตองสะดดลง ทเหลอจงเปนแตเพยงการรอเวลาและโอกาสทจะมาถงอกครงในอนาคตเทานน !

ภ�คผนวก 1 : ขอเสนอ 8 ประก�รเพอก�รปฏรปญปน

ขอเสนอ 8 ประการนถอเปนแนวคดหลกของการปฏรปเมจ โดยมจดเรมตนมาจากการนำาเสนอของ ซากาโมโตะ เรยวมะ ในป 1867 ซงมความคดพนฐานทตองการปฏรปโครงสรางทางการเมองแบบเกาของญปน เพอทดแทนตอระบอบโชกนทกำาลงจะสนสดลง ตอมา เรยวมะไดถายทอดขอเสนอ 8 ประการนใหแกโกโต โชจโร และเขาไดนำาเสนอตอประมขของแควนโทสะในเวลาตอมา ซงขอเสนอ 8 ประการมสาระสำาคญ ดงน 1) โชกนจะตองสงมอบคนอำานาจทางการเมองใหแกพระจกรพรรด และกฎหมายจะออกโดยจกรพรรด 2) จะตองจดตงสภาสงและสภาลาง และสภาจะเปนผตดสนนโยบาย



ของรฐบาล 3) ตำาแหนงทกมอำานาจแบบเดมในระบบโชกนจะตองถกยกเลก การแตงตงบคคลเขารบตำาแหนงทางการเมองจะตองเปน “บคคลทมความสามารถ” (men of ability) ไมวาจะมาจากไดเมยว ขนนาง หรอจากประชาชนโดยทวไปกได 4) กจการระหวางประเทศของญปนจะตองดำาเนนไปโดยสอดคลองกบความเหนสวนใหญของประชาชน (general consensus) 5) จะตองยกเลกกฎและระเบยบเกาทออกในยคศกดนา และควรมการจดทำาระบบกฎหมายทเปนสมยใหม 6) จะตองขยายกองทพเรอและสรางใหทนสมย 7) จดตงทหารรกษาพระองคของพระจกรพรรด (Imperial Guard) เพอใชในการปองกนเมองหลวง 8) จดทำาระบบอตราแลกเปลยนระหวางประเทศของญปน โดยใหมลคาของทองและเงนสอดคลองกบอตราจรงในตลาดตางประเทศ

2) คว�มท�ท�ยทบ�งกอก

“การปฏรปเปนเรองยาก กเพราะความสามารถ ทางการเมองทจำาเปนเพอทำาใหการปฏรป เกดขนจรงไดนน เปนสงทหายาก” แซมมวล ฮนตงตน นกรฐศาสตรอเมรกน

หากเปรยบเทยบการปฏรปทเกดขนในยคเอมเปอเรอเมจกบคงจฬาลงกรณ จะเหนไดชดวาเปนกระบวนการจาก “บนลงลาง” หรออาจจะเรยกไดวาเปน “Top-down Reform” กลาวคอ การปฏรปเกดขนจากการผลกดนของชนชนนำาทมอำานาจในสงคม หากแตความแตกตางสำาคญกคอ กอนทการปฏรปเมจจะเกดขนในสงคมญปน ไดมการตอสทงทางการเมองและอดมการณจากชนชนซามไรอยางมาก ดงจะเหนไดวา ขบวนการปฏรป



เมจนนเปนผลพวงโดยตรงจากการกอตวของกลมซามไรหวกาวหนา ซงในทสดการตอสทางความคดไดนำาพาพวกเขาไปสขอยตทชดเจนทางการเมองในชวงปลายยคเอโดะกคอ ญปนจะตองเรยนรจากตะวนตกเพอสรางและพฒนาประเทศใหมความทนสมย จนสามารถทดเทยมกบตะวนตกได ดงนน หากพจารณาเปรยบเทยบจะเหนไดวา หลงจากการโคนลมรฐบาลโชกนโตกกาวาแลว การจดตงรฐบาลใหมของพระจกรพรรดเมจมความ เขมแขงในทางอำานาจมากกวารฐบาลของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวอยางมาก เพราะแมในเบองแรกของการเปลยนผานทางการเมอง รฐบาลโชกนจะยอมสงมอบอำานาจใหแกพระจกรพรรด แตกยงควบคมอำานาจทางการเมองไว และในทามกลางความขดแยงกมความพยายามทกองทพซามไรของโชกนในการบกเขาจบกมพระจกรพรรด ซงความขดแยงชดนในทสดไดนำาไปสการรบระหวางกองทพของโชกนกบกองกำาลงของกลมทนยม พระจกรพรรดในปลายเดอนมกราคม 1868 การรบ 4 วนทโทบา-ฟชมหรอทเรยกวา “สงครามโบชน” (The Boshin War) ยตลงดวยชยชนะของกองทพสมยใหมของฝายพระจกรพรรด แมความขดแยงจะดำารงอยสบเนองมาจนถงเดอนพฤษภาคม 1868 แตกองทพแบบเกาของโชกนเปรยบเทยบไมไดเลยกบกองทพททนสมยของพระ- จกรพรรด ซงนำาทพโดยไซโก ตากาโมรจากแควนซทสมา กองกำาลงของฝายขนนางหวเกาถกกวาดลางและพายแพอยางยบเยน จนอาจกลาวไดวาสงครามยตจรงเมอโชกนยอมสงมอบคนอำานาจดวยสญลกษณของการสงคนปราสาทเอโดะในวนท 11 เมษายน 1869 อนถอไดวาเปนจดเรมตนทแทจรงของการปฏรปเมจทองคสมเดจพระจกรพรรดทรงมพระราชอำานาจทางการเมองอยางเตมท หรออกนยหนงกอนทการปฏรปเมจจะเรมขนจรงนน อำานาจของขนนางหวเกาถกกวาดลางไปแลว แตในกรณของสยามแตกตางออกไป พระราชดำารในการปฏรปนนถกขบเคลอนโดยพระมหากษตรย ในขณะทฐานลางของอำานาจยงคงถกควบคมโดยขนนางเกา และพวกเขาตอตานการปฏรป โดยม “วกฤตการณวงหนา” เปนคำาตอบทชดเจนในกรณน และดงไดกลาวแลววาผลสบเนองทเกดขนกคอ



การชะงกงนของการปฏรปครงแรก แมตอมาในป 1884 (พ.ศ. 2427) จะมเชอพระวงศ 4 องคและสามญ- ชนทรบราชการอก 7 คนในยโรปไดรวมกนลงนามใน “เอกสารกราบบงคมทลความเหนจดการเปลยนแปลงการปกครองราชการแผนดน ร.ศ. 103” โดยมคำาอธบายทเปนเหตผลสำาคญกคอ สยามกำาลงตกอยในอนตรายอนเนองจากระบอบการปกครองแบบเกาทใชอยในขณะนน และการจะรกษาบานเมองใหรอดพนจากอนตรายได กจะตองเดนไปแนวทางเดยวกบญปน ซงคอการเดนไปตามแนวการปกครองของประเทศในยโรป ขอเสนอของ “11 นกปฏรปสยาม” ในครงนกคอ ความตระหนกวาสยามกำาลงเผชญกบปญหาทางยทธศาสตรชดใหม อนไดแก การคกคามของมหาอำานาจตะวนตกทตองการขยายอำานาจการครอบครองดนแดนทพวกเขาประสงค และจดการปกครองดนแดนทถกยดครองในลกษณะของการเปน “อาณานคม” ซงในขณะนนไดมหลายตวอยางแสดงใหเหนการจดตงอาณานคมขนในหลายพนทของโลก ดงนน นกปฏรปสยามคณะนจงเสนอใหสยามจดระบอบการปกครองใหม คอ เปลยนจาก “แอบโสลดโมนาก” (Ab-solute Monarchy) เปน “คอนสตตวชนแนลโมนาก” (Constitutional Monarchy) ซงกคอการเปลยนจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนระบอบพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ และกเสนอใหมการจดตง “คาบเนต” (Cabinet) ซงกคอ การปกครองประเทศโดยคณะรฐมนตรในรปแบบการปกครองสมยใหม ตลอดรวมถงใหมการออกกฎหมายเพอใหเกดความยตธรรมแกประชาชนทวไป และเสนอใหมการออกหนงสอพมพเพอนำาเสนอความ- เหนใหปรากฏในทสาธารณะ ตลอดทงเสนอใหมการแกไขขนบธรรมเนยมประเพณเกา และกฎหมายเกาทขดขวางตอการสรางความเจรญของประเทศ แตภายใตเงอนไขของสถานการณการเมองภายในทรชกาลท 5 ยงไมสามารถควบคมไดนน พระองคจงตองชะลอการปฏรปออกไปกอน ในการนพระองคไดมพระราชดำารสตอบคณะปฏรปดงกลาวไปวา พระองคไมม พระราชประสงคทจะ “ขดขวางในการทจะเสยอำานาจซงเรยกวาแอบโซลด” แตอยางใด แตสงทพระองคตองการในเวลานกคอ “คอเวอนเมนตรฟอม” (Government Reform) หรอการปฏรปรฐบาล อนมความหมายวา



พระองคตองการใหพนกงานของราชการแผนดนทกๆ คนทำาการใหไดเตมท ใหไดประชมปรกษากนตดตอกนงายและเรว และอกประการทพระองคประสงคกคอ การหาผทำากฎหมายและทปรกษากฎหมาย ดงนนจงอาจกลาวไดวา การปฏรปในเบองตนสำาหรบรชกาลท 5 กคอ การปฏรปประสทธภาพของกลไกรฐ และการสรางระบบกฎหมายของรฐ หรออกนยหนง พระราชประสงคกคอ การปฏรปการบรหารราชการเพอให ระบบราชการมประสทธภาพและการสรางกฎหมายสมยใหม อยางไรกตาม การปฏรปเปนเรองของการรอคอยจงหวะและเวลา ดงจะเหนไดวาพระองคตองทรงอดทนรอจนกวากลมขนนางเกาจะเรมออนอำานาจลง ซงเรมตนดวยการทสมเดจเจาพระยาฯ ชราภาพมาก จงยายออกไปอยทราชบร พรอมๆ กบขนนางในสายนหมดอำานาจลง ไดแก เจาพระยาภาณวงศมหาโกษาธบด (นองสมเดจเจาพระยาฯ) ลาออกจากกรมเจาทาในป 1885 (พ.ศ. 2428) และเจาพระยาสรวงศไวยวฒน (บตรสมเดจเจาพระยาฯ) ลาออกจากเสนาบดกลาโหมในป 1888 (พ.ศ. 2431) และวงหนาทวงคตในป 1885 พรอมกนนนในราวป 1886 พระราชโอรสและพระอนชาของพระองคทรงมพระชนมายมากขนพรอมกบประสบการณมากขน พอทจะเขารบราชการในตำาแหนงสำาคญ ดงจะพบวาจากป 1875-1889 พระองคทรงแตงตงพระอนชา 15 พระองคขนทรงกรมและดำารงตำาแหนงหลกของระบบราชการสยาม อยางนอย 3 ตำาแหนงทสำาคญ ไดแก กรมหมนเทวะวงศวโรปการเปนเจากรมทา กรมหมนภธเรศธำารงศกดเปนเสนาบดกรมเมอง และพระองคเจาโสณบณฑตเปนเจากรมพระคลง เปนตน พรอมกนนกรมทหารมหาดเลกกขยายกำาลงมากถง 1 หมน 5 พนนาย และมหนวยทหารเรอเสรมอก 3 พนคน (ดรายละเอยด ใน แถมสข นมนนท, “การปกครองสมยโบราณ,” 2524) ดงนนเมอพระองคมความพรอมและความมนใจมากขนแลว พระองคจงตดสนใจผลกดนการปฏรปครงท 2 อาจจะเปนการยากทจะบอกใหชดเจนวาการปฏรปครงท 2 ของรชกาลท 5 เรมตนจรงๆ เมอใด แตเราอาจจะถอวาจดเรมตนอยประมาณป 1887 (พ.ศ. 2430) เมอกรมหมนเทวะวงศ วโรปการเสดจกลบจากการดงานการปกครองในยโรป อเมรกา และญปน พรอมกบทำาบนทกเสนอตอรชกาลท 5 ถงสงตางๆ ทไดพบเหนจากการเดน-



ทางครงน ซงหากพจารณาปจจยสภาพแวดลอมจะพบวาในชวงระยะเวลาน รชกาลท 5 มความเขมแขงมากขน บรรดากลมขนนางเกาทยอยหมดอำานาจไปแลว ประกอบกบฐานอำานาจทางการเมองของพระองคกมความแขงแรงมากขน พระองคจงเชอวาถงเวลาของการปฏรปครงใหมแลว ดงนนในวนท 1 เมษายน พ.ศ. 2435 จงไดประกาศตงเสนาบดขนเพอทำาหนาทในการบรหารประเทศ หรอทเรยกกนในสมยนนวา “เสนาบดสภา” ประกอบดวยเสนาบด 12 คนทำาหนาทกำากบดแลงานบรหารราชการแผนดน หรออกนยหนงกคอสยามเรมตนปกครองโดย “คณะรฐมนตร” ในลกษณะของกระทรวงเชนในปจจบน ความพยายามของรชกาลท 5 ทจะนำาพาสยามกาวสความเปนสมยใหมดวยการปฏรป ปรากฏใหเหนอยางชดเจนจากการปฏรปการบรหารราชการแผนดน และในอกดานหนงการปรบเปลยนสถานะของคนชนลางดวยการออก “พระราชบญญตพกดเกษยณอายลกทาสลกไทย” ในเดอนสงหาคม พ.ศ. 2417 และตอมาจงออก “พระราชบญญตเลกทาส ร.ศ. 124” ในเดอนเมษายน พ.ศ. 2448 ใหลกทาสทกคนเปนไทแกตน พระองคใชเวลา 31 ปหลงจากการปฏรปครงแรกทจะทำาใหเกด “อสรชน” เกดขนในสงคมสยาม อนอาจเปรยบเทยบไดกบการจดชนชนขนใหมในสงคมญปนในยคเมจ ทสงผลใหความเปนชนชนของพวกซามไรตองสลายลง และนำาพาสงคมกาวสความ เปนสมยใหม ประเดนสำาคญของการปฏรปทางสงคมทสำาคญในสมยรชกาลท 5 มกจะกลาวเนนในเรองของการเลกทาส ซงอาจเรยกไดวาเปนการ “ยกเลกขนบทาส” แตประเดนสำาคญทมกจะใหความสำาคญไมมากนกกคอการ “ยกเลกขนบไพร” โดยมจดเรมตนจากการจายเงนเดอนแกขาราชการแทนการพระราชทานไพรในป 1877 (พ.ศ. 2420) และในปเดยวกนนยงไดมการปรบปรงระบบไพร และกระบวนการนไดมาสนสดลงในป 1905 (พ.ศ. 2448) ดวยการออก “พระราชบญญตลกษณะเกณฑทหาร ร.ศ. 124” โดยใหชายฉกรรจรบราชการทหารกองเกน 2 ป แลวจงเขารบราชการทหารกองประจำาการอก 2 ป หลงจากนนจงปลดประจำาการ การยกเลกขนบไพรเปนประเดนสำาคญทเปนผลพวงใหญจากการปฏรปของรชกาลท 5 และการออกพระราชบญญตลกษณะเกณฑทหารถอ



เปนขนตอนสดทายของการยกเลกขนบไพร จนมคำาอธบายถงผลทเกดขนจากการปฏรปเชนนวาเปนการ “ปลดทกขของราษฎรทกตำาบลทวราชอาณาจกร” อนสงผลใหราษฎรมสถานะใหม ไมมฐานะเปน “ไพร” ในแบบเดม และทสำาคญกคอทำาใหราษฎรทงหลายสามารถมเวลาเตมทในการประกอบการทางเศรษฐกจของตน นโยบายปฏรปเชนนไมเพยงแตทำาใหเกด “เสรชน” ขนในสยามจากการเลกทาสเทานน หากแตยงทำาใหเสรชนสามารถกลายเปน “พลงการผลต” ใหมรองรบการเตบโตของเศรษฐกจสยาม ดงนนผลจากการยกเลกสถานะของความเปนไพรทเปนขอจำากดใหญในระบบเศรษฐกจแบบเดม จงเปดโอกาสใหทนนยมสยามในยคอาณานคมเตบโตและขยายตวมากขน พรอมกนนรชกาลท 5 ยงไดยกเลกประเพณเกาทไมเพยงแตขดขวางการพฒนาประเทศเทานน หากแตยงเปนปจจยทสรางความไมเปนธรรมใหแกราษฎรดวย เชน การยกเลกประเพณหมอบคลานเขาเฝาและใหใชการยนเขาเฝาแทน หรอการยกเลกจารตนครบาลอนเปนระบบไตสวนความแบบเกา ทชาวตะวนตกมองวาไรอารยธรรมเพราะเปนการทารณ เปนตน ความพยายามของพระองคกคอ การเปลยนแปลงประเพณและวฒนธรรมสยามใหสอดรบกบ สถานการณใหมทประเทศตองเผชญกบการคกคามของมหาอำานาจตะวนตก ดงนน ความพยายามของรชกาลท 5 ทจะสราง “สยามใหม” จงดจะไมแตก- ตางจากความพยายามของจกรพรรดเมจในการสราง “ญปนใหม” เอมเปอเรอเมจกบคงจฬาลงกรณเผชญปญหาแทบจะไมแตกตางกน ทงสองพระองคดำาเนนนโยบายเดยวกนดวยความพยายามในการปฏรปประเทศเพอใหมสถานะทดเทยมกบตะวนตก และปรบเปลยนประเทศเกาใหกาวสความทนสมย แมผลทเกดขนจากการปฏรปของทงสองพระองคจะแตกตางกน แตกปฏเสธไมไดถงการทปจจยการปฏรปเปนพนฐานของการสรางชาตสความเปนสมยใหมทงญปนและสยามในเวลาตอมา แตในอกดานหนงของเอเชย จกรพรรดจนและบรรดาขนนางหวใหมกเรมตระหนกวา อนาคตของจกรวรรดไมสามารถอยไดโดยไมเปลยนแปลง พวกเขาถกกดดนจากการคกคามของตะวนตก พรอมๆ กบเสถยรภาพของการเมองภายในเรมเปลยนไปจากเดม มความขดแยงทางการเมองดำารงอยใน



ระบบอยางรนแรง คำาตอบจงเหลอแตเพยงประการเดยวกคอตอง “ปฏรป” เพอนำาพาประเทศสอนาคตใหได การคดเชนนเปนสงททาทายเปนอยางยงในทามกลางความผนผวนทเกดขนในสงคมจน !

ภ�คผนวก 2 : ขอเสนอ 7 ประก�รเพอก�รปฏรปสย�ม

กลมนกปฏรปสยามทจดทำาเอกสารเพอนำาเสนอแนวคดในการปฏรปประเทศในป 1885 (พ.ศ. 2427 หรอ ร.ศ. 103) มแนวคดทสำาคญดงน 1) เปลยนแปลงประเพณการปกครองของประเทศใหเปนระบอบทพระมหากษตรยอยภายใตรฐธรรมนญ 2) ดำาเนนการบรหารประเทศในแบบคณะรฐมนตร 3) ขจดปญหาคอรรปชนและการกนสนบน 4) จะตองใหบคคลมความเสมอภาคกนทางกฎหมาย 5) ยกเลกธรรมเนยมและระบบกฎหมายเกา จดทำาระบบกฎหมายใหม 6) สนบสนนใหมการแสดงความเหนทางการเมองผานหนงสอพมพหรอผานการประชม 7) จะตองคดเลอกเอาคนทมความรและอาย 20 ปขนไปเขารบราชการ และบคคลททำาผดกฎหมายจะกลบเขารบราชการอกไมได



3) คว�มผนผวนทปกกง

“นกปฏรปจะตองสรางสมดลระหวางความเปลยนแปลง ทางโครงสรางของสงคม-เศรษฐกจ กบความเปลยนแปลง ของสถาบนการเมองใหได และเขายงตองผกโยงทงสอง เรองเขาดวยกน โดยไมปลอยใหเรองหนงเปนปจจย เหนยวรงอกเรองหนงดวย” แซมมวล ฮนตงตน นกรฐศาสตรอเมรกน

หากยอนกลบสประวตศาสตรแลว เราจะพบวาการขยายอำานาจของตะวนตกจนกลายเปนการคกคามกบประเทศในเอเชยนน อาจจะถอเอาการรกของตะวนตกทกระทำากบจนเปนจดเรมตนในการพจารณาปญหา ลทธจกรวรรดนยมขยายตวอยางรวดเรวในชวงประมาณป 1850 มหาอำานาจตะวนตกมจดมงหมายทตรงกนในทางเศรษฐกจกคอ การขยายตลาดในดนแดนโพนทะเล และการแสวงหาจดยทธศาสตรในการจดตงทาเรอทอยในความควบคมของตน ในสภาพเชนนยงเกดปรากฏการณคขนานกคอการขยายการคาทางทะเลจากยโรปไปสโพนทะเล ซงวาทจรงกอาจกลาวไดวา การคาทางทะเลในเอเชยขยายตวมาเปนลำาดบตงแตศตวรรษท 17 และ 18 แลว เพราะตลาดยโรปมความตองการสนคาจากจน สนคาสำาคญ 3 อยางทมความตองการอยางมากกคอ ผาไหม เครองปนดนเผา และชา ซงผลจากความตองการเชนนทำาใหจนเปนฝายไดดลการคาอยางมาก เพราะตลาดของสนคาตะวนตกในจนนนแทบจะไมม หรอถาจะกลาววาม กมขนาดเลกมากๆ จนไมกอใหเกดการไดดลจากฝายจนแตอยางใด ปญหาการขาดดลการคาของยโรปยงอาจอธบายไดวา จนเปนตลาด ทสามารถเลยงตวเองไดโดยไมจำาเปนตองพงพาสนคาจากภายนอก และในขณะเดยวกนชาวยโรปกไมไดรบอนญาตใหเจาะตลาดเขาสพนทภายในของจน ราชสำานกจนไดตดสนใจใชเมองกวางตงเปนเมองทาหลกสำาหรบตดตอกบชาวตะวนตก ในทางภมศาสตรเศรษฐกจกอาจกลาวไดวา กวางตงมความเหมาะ



สมอยางมากเพราะเมองตงอยปากแมนำา ซงสามารถลำาเลยงสนคาเขาสพนทภายในของจนได ประกอบกบการทพอคาจนทกวางตงกมประสบการณอยางมากในการตดตอคาขายกบชาวตางชาต และขณะเดยวกนกรถงความตองการของราชสำานกทปกกงเปนอยางด ดงนนจากป 1700-1842 กวางตงจงเปนเมองทาของศนยการคาทางทะเลของจน และระบบและขอกำาหนดทางการคาทถกนำามาใชในการจดความสมพนธทางการคากบชาวตางชาต โดยเฉพาะอยางยงพอคายโรป จงถกเรยกวา “ระบบกวางตง” (The Canton System) ระบบกวางตงถกออกแบบเพอควบคมการคาของตะวนตกโดยตรง และในระบบนใช “เงน” (silver) เปนสอกลางของการแลกเปลยน ความตองการเงนอยางมากของจนทำาใหพอคายโรปตองแสวงหาแหลงการผลตเงน ซงกมความจำากดอยางมาก เพราะยโรปสวนใหญเรมใชทองเปนระบบมาตรฐาน แมจะมความพยายามหลายครงทจะขอปรบระบบแลกเปลยน แตจกรพรรดของราชวงศชงกปฏเสธ องกฤษเรมมองหาสงทจะเขามาแทนทเงนในการแลกเปลยนสนคากบจน ซงจากการประสบการณพบวา องกฤษสามารถทำากำาไรจากการคาในอาณานคมอนเดยไดดวยการ “คาฝน” บรษทอนเดยตะวนออกขององกฤษ (The British East India Company) จงพยายามสงฝนมาขายในตลาดจน ซงฝนเหลานผลตจากอนเดยโดยการแปลงพนททเคยปลกฝายใหหนมาปลกฝนแทน เชนในรฐเบงกอล เปนตน ประกอบกบองกฤษไดนำาเขาฝายจากอยปตมากขนจนกระทบตอการปลกฝายในเบงกอล รฐบาลของราชวงศชงพยายามควบคมการคาฝนขององกฤษ เพราะองกฤษเรมทำารายไดจนดลการคากลบมาอยทางฝายองกฤษจากการคาฝน ดงจะเหนไดวาในชวงป 1838 องกฤษสงฝนขายใหจนมากถง 1,400 ตนตอป และขณะเดยวกน องกฤษกพยายามเจรจาทจะทำาใหการคาฝนเปนเรองถกกฎหมาย แตราชสำานกจนตอบปฏเสธในเรองน และยงออกกฎหมายประหารชวตชาวจนทขายฝนอกดวย ตอมาในป 1839 รฐบาลจนจงแตงตง Lin Zexu เปนผแทนพเศษของราชสำานกในการปราบปรามการคาฝน เขาดำาเนนมาตรการเขมงวดในการปราบปรามการคาฝนในจน การ กวาดลางอยางหนกยอมกระทบกบผลประโยชนขององกฤษโดยตรง โดย



เฉพาะในวนท 3 มถนายน 1839 ไดมการจบและเผาฝนเปนจำานวน 20,000 หบ (แตละหบบรรจฝนหนกราว 55 กโลกรม) พรอมกนนนกปดตลาดฝนดวยการใหพอคาตางชาตลงนามในสตยาบนทจะไมนำาฝนมาขายในตลาดจน และความขดแยงนขยายตวเปนการตอส และเรมขนในวนดงกลาวเมอเรอรบองกฤษตดสนใจใชกำาลงจดการปญหา เรอรบโบราณของจนถกเรอรบสมยใหมขององกฤษยงจมหลายลำา (The Battle of Chuenpee, 1839) พรอมกน นนการรบกขยายตวออกไป และยาวไปจนถงสงหาคม 1842 ผลของความพายแพจาก “สงครามฝน” ครงน จนจงถกบงคบเปนครงแรกใหตองยอมลงนามในสนธสญญาไมเสมอภาคทเมองนานกง หรอรจกกนในชอของ “สนธสญญานานกง” ซงนำาไปสการเปดตลาดของจนใหแกพอคาองกฤษ และฮองกงกลายเปนเขตเชาขององกฤษ นอกจากน จนตองยอมรบสทธสภาพนอกอาณาเขต แตผลทสำาคญกบการเมองภายในกคอ สถานะของรฐบาลจนถกทำาใหออนแอลง และความรสกตอตานราชสำานกขยายตวมากขน จนนำาไปสการเกด “กบฏไทผง” และมระยะเวลาตดตอกนนานจากป 1850 จนถงป 1864 ประมาณวามคนเสยชวตจากกบฏคราวนราว 20 ลานคน องกฤษยงไมพอใจผลตอบแทนจากสนธสญญานานกง และเรยกรองเพมใหจนเปดประเทศทงหมดใหแกพอคาองกฤษ และขณะเดยวกนกดำาเนนมาตรการอนอก ไดแก ทำาใหการคาฝนเปนสงถกกฎหมาย การปราบปรามโจรสลด ตลอดจนถงการยอมใหทตองกฤษประจำาอยทปกกง แตรฐบาลจนกตอบปฏเสธอกครง และเกดปญหาความขดแยงเมอเจาหนาทจนจบเรอทชกธงองกฤษชอ “The Arrow” ทางการจนมหลกฐานวาเรอแอรโรวเกยวของกบโจรสลด องกฤษเรยกรองใหปลอยเรอทถกจบพรอมลกเรอ และคำาขอโทษ รฐบาลจนยอมปลอยเรอและลกเรอ แตไมขอโทษ องกฤษใชกรณนเปนขออางโจมตกวางตงในป 1856 เพราะถอวาจนไมเคารพตอธงขององกฤษทชกอยบนเรอ วกฤตการณเรอแอรโรวหรอ “สงครามฝนครงท 2” ยาวนานจากป 1856 จนถงป 1860 และในระหวางความขดแยงนไดมการลงนามใน “สนธ- สญญาเทยนสน” ในเดอนมถนายน 1858 ดวยการเปดทาเรอ 11 แหงใหแก ตะวนตก จากทกลาวอยางสงเขปในขางตนจะเหนไดวา กอนทการปฏรปเมจ



ของญปนจะเกดขนนน จนถกคกคามจากตะวนตกอยางมาก สงครามฝนนาจะเปนบทเรยนอยางสำาคญกบบรรดานกปฏรปญปน เพราะสงครามฝนครงท 2 สนสดกอนการปฏรปจะเกดขนเพยง 6 ปเทานน และสงครามฝนครงแรกสนสดกอนการปฏรปญปน 24 ป พวกเขาจงนาจะมขอคดอยางมากจากความพายแพของจนในฐานะของจกรวรรดใหญแหงเอเชย เชนเดยวกนผลจาก สงครามฝนนนทำาใหเหนถงความออนแอและความไรประสทธภาพของรฐบาลจนแบบเกาเมอตองเผชญกบการคกคามของตะวนตก อาจจะไมแตกตางจากญปนและสยาม แตตองถอวาทงสองกรณนไมตองผานเงอนไขสงครามเชนในกรณจน เพราะสงครามทเกดขนกลายเปน “ขอพสจน” อยางชดเจนถงความลาหลงของระบบการปกครองแบบเกา และตอมาในป 1894 ญปนตดสนใจบกเกาหล และปะทะกบกำาลงของจน สงครามใหคำาตอบอกครงดวยความพายแพของจน และจบลงดวยการลงนามใน “สนธสญญาชโมโนเซก” ใน เดอนเมษายน 1895 สงคราม 3 ครงลวนจบลงดวยความพายแพของราชสำานกจน ซงกยงยนยนถงความลาหลงของระบอบการปกครองเกาของจนเปนอยางยง สงครามกลายเปน “สญญาณเตอนภย” ทดทบงบอกวา ถาไมปฏรปประเทศพรอมกบปฏรประบอบการปกครองแลว จนจะตกเปน “เหยออนโอชะ” ของชาตตะวนตกและญปนไมรจบ... ถงเวลาปฏรปเพอเปลยนประเทศแลว ! นกคดของจนทมองเหนการปฏรปเปนทางออกของประเทศจงคอยๆ เรมกอตวเปนขบวนขน พวกเขายอมรบไมแตกตางกบนกปฏรปในญปนวาจำาเปนตองเรยนรจาก “คนเถอน” เพราะคนเถอนหรอตะวนตกมเรอรบสมยใหมและปนทมประสทธภาพ ขบวนการนเรมสวนหนงในรปลกษณของ “ขบวนการเลยนแบบตะวนตก” ในป 1860 ซงวาทจรงกเปนชวงเดยวกนกบการปฏรปญปน และกอาจจะคดไมแตกตางกนกคอ จะตองปรบปรงกองทพจดซอยทโธปกรณสมยใหม จดกองทพเรอสมยใหม ตลอดจนถงการจดตงโรงงานผลตยทโธปกรณ นอกจากน ยงผลกดนใหมการจดตงโรงเรยนสอนภาษาตะวนตก และการสงนกศกษาไปเรยนในตางประเทศ เปนตน นาสนใจวาแนวคดในการปฏรปประเทศสมยราชวงศชงนน พระ- จกรพรรดกวางส (1875-1908) เหนดวยกบแนวคดดงกลาว พระองคยอมรบ



วาจนไมมทางเลอกนอกจากตองเปลยนแปลงสงคมการเมองเพอรบมอกบการขยายอำานาจของตะวนตกและญปน ในขณะเดยวกน ญปนกเปนตวแบบใหทงพระองคและบรรดานกปฏรปเหนความเปลยนแปลงของพลงอำานาจทเกดขนหลงจากการปฏรปเมจ เชน ในป 1872 ญปนบกยดเกาะรวกว และในป 1894 กบกเกาหล ซงการบกในครงน ยทธนาวระหวางกองทพเรอสมยใหมของญปนกบกองทพเรอแบบเกาของจน (กองเรอทะเลเหนอ) ของจกรวรรดจนถกทำาลายทงหมด อนเปนการตอกยำาวาจนออนแอมากกวาทคด และถาไมปฏรปแลวกจะยงออนแอมากขน พระจกรพรรดกวางสพยายามดงเอาปญญาชนและขนนางหวกาวหนาเขารวมเพอขบเคลอนการ “ปฏรปจกรวรรดจน” และปฏเสธไมไดวา แรงบนดาลใจทสำาคญกคอความสำาเรจของการสราง “ญปนสมยใหม” หลงการปฏรปเมจ จนทำาใหบรรดาพวกกาวหนาในจนยอมรบถงอทธพลของ “ตวแบบญปน” ทสามารถนำาพาประเทศแบบเกาไปสความทนสมยเชนประเทศตะวนตก และพวกเขาเชอวาจะตองเรงปฏรปใหเกดความกาวหนาเพอความอยรอดของประเทศ หวขบวนของการขบเคลอนนอกจากองคจกรพรรดเองแลว บคคลสำาคญทยนอยแถวหนา ไดแก คงโหยวเหวย เหลยงฉเชา และกลมนกปฏรป เชน ถานซอถง (เขาเปนปญญาชนสำาคญคนหนงทอาจจะไมคอยเปนทรจกมากนกในสงคมไทย) การปฏรปเรมขนในวนท 11 มถนายน 1889 โดยมการออกคำาสงตางๆ เพอมงหวงใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและสถาบนการเมอง ซงคำาสงในการปฏรปนพยายามกวาดลางปญหาทเปนจดออนของสงคมจน เชน การฉอราษฎรบงหลวง การปฏรประบบสอบเขารบราชการ การปฏรประบบการศกษา การปฏรปโครงสรางทางการเมอง และการปฏรปการปองกนประเทศ เปนตน ขณะเดยวกนกพยายามนำาพาสงใหมของสงคมตะวนตกเขามาสรางความเปนสมยใหมใหเกดขนในสงคมจน เชน การสรางความทนสมยทางดานเกษตร อตสาหกรรม และการแพทย เปนตน นอกจากนยงพยายามหาทางสงนกศกษาจนไปศกษาและดงานในตางประเทศ เพอนำาพาสงใหมกลบมาพฒนาประเทศในอนาคต



ในชวงเวลาของการขบเคลอนการปฏรปนน ราชสำานกยกเลกกฎหมายเกาเปนจำานวนมาก และประกาศใชกฎหมายใหมมากกวา 100 ฉบบ สภาพเชนนกลายเปนการคกคามตอสถานะของกลม “หวเกา” หรอบรรดาพวกอนรกษ- นยมซงสวนใหญเปนพวกขนนางเกา และมความใกลชดกบฐานอำานาจทสำาคญในราชสำานกกคอพระนางซสไทเฮา ดงนนจงไมแปลกนกทจะพบวา นกปฏรปทวโลกเผชญกบอปสรรคทสำาคญทสดกคอ การตอตานจากกลมปกขวาหรอบรรดาพวกหวเกาทตองการดำารงสถานะเดม และพระจกรพรรดกวางสกตกอยในสภาพเชนน ดงจะเหนไดวากฎหมายเปนจำานวนมากทออกประกาศไปนนไมไดรบการนำาเอาไปบงคบใช กลาวกนวา นอกจากผตรวจการณทมณฑล หหนานแลว พวกทเหลอแทบจะไมนำาพากบกฎหมายใหมเลย ฉะนน เมอกลมอนรกษนยมตดสนใจขบเคลอนเพอหยดการปฏรปโดยการนำาของพระนางซสไทเฮาแลว ฮองเตกวางสกตกอยในสภาพทลำาบาก เพราะขบวนปฏรปในครงนกลบพบวา พวกเขาไมมกำาลงทหารอยในมอเพยงพอทจะนำามาเปนเครองมอในการปองกนการปฏรปทกำาลงดำาเนนไปไดแตอยางใด และขณะเดยวกนคณะปฏรปนเรมตระหนก แมพวกเขากปองกนตวเองไดลำาบาก เพราะอำานาจทแทจรงไมไดอยในมอฮองเต แตกลบอยกบซสไทเฮาตางหาก ในทสดการปฏรปทเรมขนในวนท 11 มถนายน กถงจดจบในวนท 21 กนยายน 1898... 103 วนของการปฏรปใหญจบลงดวยความขมขนเปนอยางยง พระนางซสไทเฮาตดสนใจยตการปฏรป จบฮองเตขงไวในพระราชฐาน และกวาดลางขนนางและผสนบสนนการปฏรป เชน การจบถานซอถงและเพอนสมาชกในขบวนการปฏรป และนำาไปสการประหารชวต 6 ผนำาการปฏรปหรอทรจกกนในชอของ “หกสภาพบรษแหงการปฏรปรอยวน” (The Six Gentlemen of the Hundred Days Reform) พวกเขาถกตดศรษะประจานในตลาดกลางกรงปกกง สวนคงโหยวเหวยและเหลยงฉเชาหลบหน ไปอยญปน หลงจากการปฏรปตองยตลง สงคมจนกกาวเขาสความผนผวนอยางมาก โดยเฉพาะอยางยงการกอตวของขบวน “อเหอถวน” หรอรจกกนใน



ชอของพวก “นกมวย” ในป 1900 จนในทสดเมอสถานการณความรนแรงขยายตวมากขน กองทพตะวนตกและญปนไดบกปกกงเพอควบคมสถานการณ สภาพเชนนสะทอนถงความออนแออยางทสดของจน และผลของความลม- เหลวของการปฏรปรอยวนทำาใหขบวนเปลยนแปลงสงคมจนมขอสรปทชดเจนวา พวกเขาจำาเปนตองทำาลายลาง “ระบบเกา” และสราง “ระบบใหม” เพอรองรบตออนาคตของจนเชนทญปนไดกระทำาสำาเรจมาแลว จนกระทงในวนท 10 ตลาคม 1911 การปฏวตซนไฮเพอเปลยนแปลงระบบการปกครองเกาจงเรมตนขนและขยายตวไปสการทมณฑลตางๆ ประกาศตวเปนอสระจากรฐบาลกลางทปกกง และในวนท 12 กมภาพนธ 1912 จกรพรรดผหยกสละราชสมบต... สาธารณรฐจนจงกำาเนดขน แมการปฏรปจะลมเหลวและตองสงเวยดวยศรษะของ “หกสภาพ- บรษ” กลางตลาดปกกง แตความลมเหลวของการปฏรปกคอจดเรมตนของความสำาเรจของการปฏวตในเวลาตอมา !

ภ�คผนวก 3 : ขอเสนอของก�รปฏรปรอยวน

กลมนกปฏรปจนในป 1898 ทนำาโดยคงโหยวเหวย ไดนำาเสนอแนวคดในการปฏรป โดยมประเดนการปฏรปในเบองตนทสำาคญ คอ 1) ยกเลกการสอบเขารบราชการแบบเกา (ระบบเรยงความแปดตอน) 2) จดตงระบบการศกษาใหม โดยเนนการศกษาทางดานวทยาศาสตรและคณตศาสตร แทนการศกษาแบบเดมทเนนตำาราของขงจอ 3) ยกเลกตำาแหนงราชการทไมมงานทำาหรอมงานทำานอย แตไดรบคาตอบแทนสง 4) เปลยนจากการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนระบอบพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญทเปนประชาธปไตย 5) ปรบระบบเศรษฐกจใหเปนทนนยมเพอกอใหเกดความเขมแขง 6) พฒนากองทพจนใหเปนสมยใหม



7) เรงสรางและขยายอตสาหกรรมทวทงประเทศ โดยผานการผลต การคา และระบบทนนยม 8) ผลกดนการเปลยนแปลงในเชงสถาบนและอดมการณเพอทดแทนแนวคดเดมทเชอวา จนสามารถสรางความเขมแขงไดดวยตนเอง (แนวคดเรอง “Self-Strengthening”) โดยไมจำาเปนตองพงพาปจจยภายนอก [ชวงเวลาจาก ค.ศ. 1862-1894 ถอเปนยคของ “Self-Strengthening”] 4) ภยคกค�มจ�กภ�ยนอก

“พวกอนรกษนยมตอตานทงการปฏรป ทางสงคม-เศรษฐกจ และการขยายการ มสวนรวมทางการเมอง แตนกปฏรปจะ ตองสรางสมดลของทงสองเรองนใหได” แซมมวล ฮนตงตน นกรฐศาสตรอเมรกน

หากเปรยบเทยบการปฏรปใหญของประเทศเอเชยทงสามคอ ญปน สยาม และจน จะพบวามทงประเดนทเปนปจจยรวมและปจจยตาง และดวยเงอนไขเชนนจงทำาใหการปฏรปในแตละประเทศมผลลพธและเสนทางท แตกตางกนออกไป ในทงสามการปฏรปน การปฏรปในจนดจะจบลงดวยความเศราและความขมขนทสด และโดยเปรยบเทยบแลวกตองถอวาเปนกระบวนการทางการเมองทจบลงอยางรวดเรวดวยความพายแพครงใหญของนกปฏรป ความฝนใน 100 วนเปนดงเปลวเทยนทสาดแสงอยเพยงชวงระยะเวลาสนๆ และถกดบลงอยางทไมมวนถกจดสวางขนอก จนปฏเสธไมไดเลยวา ความลมเหลวของการปฏรปทเปนผลของความรวมมอระหวางจกรพรรดนกปฏรปกบขนนางหวใหม ทำาใหผคนทเคยมความหวงวาการปฏรปจะเปนหนทางของการเปลยนประเทศนนตองเปลยนใจ เพราะเมอความลมเหลวเกดขน สงทสงผลตามมาอยางชดเจนกคอ พวกเขาเรมหนไปหาหนทางอนดวยการโคนลม



ระบบเกาใหได อกทงหลงการปฏรปทลมเหลวในป 1898 กเปดทางไปสการเกด “กบฏอเหอถวน” หรอทเรยกกนโดยทวไปวา “กบฏนกมวย” ซงนอกจากจะตอตานตะวนตกแลว ยงตอตานระบบการปกครองเกาอกดวย แตกถกปราบปรามอยางราบคาบ จนนำาไปสการแทรกแซงของมหาอำานาจตะวนตกและญปน และรฐบาลจนกไมสามารถรบมอได... พายแพอกครง ความพายแพเชนนยงตอกยำาใหเหนถงความจำาเปนของการเปลยนประเทศ ซงกเทากบเปนการปทางใหนกตอสอยาง ดร. ซนยตเซน และขบวนปฏวตของเขามาแบกรบภารกจตอ และการปฏวตกสำาเรจในป 1911 ถาจะพจารณาเปรยบเทยบในกรณนแลว อาจจะกลาวไดวาการปฏรปทไมจบในสมยรชกาลท 5 นน กเปนอกปจจยหนงทในทสดแลวกนำาพาไปสความพยายามในการเปลยนแปลงการปกครองในป 2454 หรอทรจกกนในชอของ “กบฏ ร.ศ. 130” และดวยความไมสำาเรจของคณะทหารหนมในป ดงกลาว กทำาใหคณะทหารและขาราชการพลเรอนอกกลมหนงตดสนใจทำาการเปลยนแปลงการปกครองในป พ.ศ. 2475 ความสำาเรจทเกดขนตองใชระยะเวลา ถง 21 ปจากความพยายามครงแรก ดเหมอนบทจบและผลพวงของการปฏรปทเกดขนของสยามจะไมเจบปวดและโหดรายเทาใดนก อยางนอยกไมตอง “หลงเลอด” เชนทเกดขนในจนอกดวยศรษะของ “หกผกลา” กลางตลาดของกรงปกกง และจกรพรรดนกปฏรปเองกตองใชชวตอยทามกลางการถกคมขงในพระราชฐาน แตหากดกรณของญปนจะเหนไดชดเจนถงความแตกตางทเกดขน ตองยอมรบวา การปฏรปเมจประสบความสำาเรจอยางมาก จนถงกบนกวชาการหลายๆ คนกลาววา สงทเกดขนนนไมใชการปฏรป แตเปนการปฏวตตางหาก เพราะผลลพธทเกดขนไมเพยงแตจะนำาพาญปนไปสความเปนสมยใหม (moderniza-tion) เทานน หากแตยงสามารถสรางญปนใหเกดความเขมแขง จนกลายเปนมหาอำานาจทางทหารทสำาคญในยคสงครามโลกครงท 2 หากศกษาเปรยบเทยบแลว จะพบวาทงสามการปฏรปนมจดเรมตนไมแตกตางกน การตองเผชญกบการคกคามของมหาอำานาจตะวนตกในยคอาณานคมเปนปจจยสำาคญในกรณน อกทงการตองเผชญกบภยคกคามใหม



เชนนมลกษณะเปน “วกฤตแหงรฐ” (crisis of state) ซงอาจจะตองถอวา ปรากฏการณทเกดขนจากการคกคามดงกลาวเปนมากกวาการทาทาย เพราะภายใตสถานการณทเกดขนนนจะเหนไดชดเจนวา การเขามาของปจจยภายนอกสะทอนใหเหนถงความออนแอของระบบการปกครองเดม และทสำาคญกคอระบบการปกครองเกานไมสามารถจะรบมอกบสงทเกดขนได อนเปนผลโดยตรงจากขอจำากดของสถาบนทางการเมองทมอยแบบเดม เงอนไขในขางตนเปนประเดนสำาคญ เพราะการเกดสภาพทเปน “วกฤตแหงรฐ” จากการคกคามของปจจยภายนอกเชนนจะบบใหชนชนนำาและขาราชการหวใหมบางสวนตองคดทบทวนถงสมรรถนะของรฐแบบเดมในการตองรบมอกบภยคกคามชดใหมทเกดขน ผลจากการมาของ “เรอดำา” หรอเรอรบทเปนเรอกลไฟสมยใหมของสหรฐอเมรกาในป 1853 นาจะถอวาเปนจดเรมตนของแรงกดดนของปจจยภายนอกตอระบอบการปกครองแบบเกาของโชกน และสงผลใหซามไรหวกาวหนาจากซทสมาหรอจากโทสะเรมคดถงการเปลยนแปลงประเทศ พวกเขามคำาตอบทชดเจนวา การคงประเทศไวแบบเดมอาจจะจบลงแบบจนทตองแพสงครามกบตะวนตกอยางยบเยน และถกบงคบใหตองยอมรบเงอนไขของการถก “ลบหลเกยรต” ของประเทศอยางทไมเคยเปนมากอน ขนนางหวกาวหนาในจนกคดไมแตกตางกน พวกเขาเชอวาตองปฏรปประเทศเพอรบมอกบการขยายอำานาจของตะวนตก... ยงไมปฏรป จนยงลาหลง ถายงลาหลง กจะยงถกตะวนตกเอารดเอาเปรยบ และขณะเดยวกนกปฏเสธไมไดวา ญปนเปนตวแบบใหบรรดาพวกขนนางหวกาวหนาไดเหนวา ถาปฏรปไดจรงกจะสามารถสรางชาตใหเปนสมยใหมได และขณะเดยวกนกจะรบมอกบการคกคามของชาตตะวนตกไดดวย พวกเขาจงมความหวงเปนอยางยง เพราะการขบเคลอนทเกดขนนนมองคจกรพรรดเปนผนำา จนแทบจะไมเหนเลยวาการปฏรปทถกผลกดนออกมาจากราชสำานกของราชวงศชงตงแตวนท 11 มถนายน 1898 นน จะไมประสบความสำาเรจไดอยางไร การประกาศตวของจกรพรรดกวางสเปน “หวขบวน” ของการปฏรปเชนน เทากบประทบตราในฐานะของ “ราชโองการ” ทจะปรบเปลยนประเทศจาก “จนเกา” ใหเปน “จนใหม” ตามความฝนของบรรดานกปฏรปทงหลายใหได และคำาวา



“ราชโองการ” ของจกรพรรดกแทบจะบงบอกถงความสำาเรจทรออยเบองหนา หากยอนเปรยบเทยบกจะพบวาสยามกไมแตกตางกน เมอตองเผชญกบสภาวะแวดลอมทางยทธศาสตรใหมทมาพรอมกบการคกคามของมหาอำานาจตะวนตกนน คงจฬาลงกรณดำาเนนนโยบายไมแตกตางจากเอมเปอ- เรอเมจ หรอแนวทางของจกรพรรดกวางสกไมตางจากกน คอจะตองปฏรป ประเทศ... กษตรยสยามตดสนใจลงมาเปนหวขบวนของการปฏรปเอง การปฏรปทเกดขนครงแรกในป 1870 และครงทสองในป 1887 ถอไดวาเปนจดเรมตนของการสราง “สยามใหม” ไมเพยงแตเพอจะทำาใหสามารถรบมอไดกบสภาวะแวดลอมชดใหมเทานน หากแตยงจะเปนโอกาสโดยตรงของการพฒนาประเทศไปสความเปนสมยใหม ไมแตกตางจากภาพทเกดขนในญปนซงเดนไปสความสำาเรจกอนสยาม จนกลายเปนแรงบนดาลใจอยางสำาคญใหแก “สบเอดนกปฏรปสยาม” ในป 2427 (ร.ศ. 103) ทกราบบงคมทลใหสยามปรบตวไปในแนวทางเดยวกบญปน แมแนวคดของคณะปฏรปชดนจะไมประสบความสำาเรจเทาทควร แตสถานการณภายในของสยามกมไดรนแรงเทากบการตอตานของ “พวกหวเกา” ในระบอบการปกครองเดมของจน อยางนอยการปฏรปสยามไมตองขมขนเทากบ 6 ชวตของ “สภาพบรษแหงการปฏรปรอยวน” ในจน ขณะเดยวกนพระมหากษตรยสยามกพอจะประคบประคองสถานการณใหเปนไปในแนวทางทพระองคตองการ แมจะไมสามารถเดนไปไดมากเทากบการปฏรปเมจของญปนกตาม แตกปฏเสธไมไดวาอยางนอยรชกาลท 5 ไดทรงพยายามจะปรบเปลยนสยามใหเดนไปสความเปนสากล โดยเฉพาะอยางยงในเรองของระบบการเมองการปกครองนน พระองคถงกบมพระราชดำารสในทประชมเสนาบดวา พระองคจะใหกษตรยองคตอไปมอบ “ของขวญ” ใหแกพลเมองทนทเมอขนสราชบลลงก ซงพระ- ราชประสงคของพระองคกคอ จะใหสยามม “ปาลเมนตและคอนสตตวชน” (คอจะใหมรฐสภาและรฐธรรมนญ) เพราะพระองคตระหนกดวาการปกครอง ของประเทศในอนาคตจะตองปรบเปลยนไปในเสนทางทจะตองมรฐธรรมนญและรฐสภาเปนเครองมอทางการเมอง ซงในขณะนนญปนไดเปนตวแบบใหเหนแลวถงการมทงรฐธรรมนญและรฐสภาในยคเมจ... ในหลวงรชกาลท 5 ทรงมวสยทศนและสายพระเนตรทยาวไกล และเขาพระทยดวาสดทายแลว



สยามจะตองมรฐธรรมนญและรฐสภาในแบบสากลทรฐตะวนตกม และไมมเหตผลใดทสยามจะไมมสงเชนนน ! ดงไดกลาวแลววาการปฏรปในจนนนยตลงดวยศรษะของ 6 แกนนำา เพราะแรงตอตานอยางรนแรงจากกลมอนรกษนยม แตสวนหนงของความสำาเรจทงในกรณของญปนและสยามกคอ กลมอนรกษนยมหลกหมดบทบาทไปแลว พวกหวเกาในญปนโดยเฉพาะในปกของโชกนนน ตองถอวาหมดศกยภาพของการเปนภยตอการปฏรปโดยมการรบ 4 วนทโทบา-ฟชมเปนเครองมอตดสน และการสงมอบคนปราสาทเอโดะในป 1869 กคอคำาตอบสดทายของการสนสดของปกครองในระบบเกา ในสยามไมตางกนเมอปกของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศคอยๆ หมดอำานาจลงตงแตป 1885 อนเปดโอกาสใหแกการปฏรปครงท 2 ของสยามทเรมขบเคลอนตงแตป 1887 เปนตนไป ดงไดกลาวแลววา เมอรชกาลท 5 ทรงตระหนกวา พระองคกไมสามารถผลกดนการปฏรปครงแรกทเรมขนในป 1870 ไดอยางจรงจงนน พระองคยอมทจะชะลอการเดนไปขางหนา และในอกดานหนงกคอ การทพระองคทรงประเมนแลววาหากตดสนใจผลกดนการปฏรปใหเดนไปมากขน กอาจกลายเปนความขดแยงกบบรรดาพวกขนนางหวเกาไดไมยากนก ดงนนในสภาพดงกลาว สงทพระองคสามารถกระทำาไดกคอทรงรอคอยเวลาและโอกาสทจะมาถงในอนาคต ซงกใชเวลาอก 17 ปถดมา การปฏรปครงท 2 ของคงจฬาลงกรณจงเกดการขบเคลอนไดมากขน การขบเคลอนในราชสำานกจนประสบปญหาอยางมาก ขนนางโดยเฉพาะอยางยงพวกขนนางแมนจซงเปนพวกหวเกานน ยอมรบไมไดกบการปฏรปทกำาลงถกขบเคลอนโดยจกรพรรดและบรรดาขนนางหวใหม พวกหวเกาไมยอมรบและมองไมเหนความจำาเปนวาจนจำาเปนตองปฏรปเพอรบมอกบสภาวะแวดลอมทางยทธศาสตรใหมทปกกงกำาลงเผชญ และภยคกคามชดใหมนแตกตางอยางสนเชงกบการรกทางทหารของเพอนบานทอยรอบๆ จน เพราะบรรดาเพอนบานเหลานนแทบไมมอะไรเหนอกวาจนเลย โดยเฉพาะอยางยงพวกเขาไมไดมกองทพใหญอยางทจกรวรรดจนม ไมไดมเทคโนโลยทางทหารอะไรใหมทจะเปนปจจยทดแทนตอความเหนอกวาของจำานวนกำาลงพลขนาดใหญทกองทพจนม อกทงการรบในอดตทเกดขนนน มแตจกรวรรด



จนขยายอาณาเขตและอทธพลไปครอบงำาพนทรอบๆ ตว หรออกนยหนงกคอ กองทพของจกรวรรดจนแทบไมเคยแพในสนามรบเลย แตการรบกบมหาอำานาจตะวนตกแตกตางออกไปอยางสนเชง ความพายแพสงครามฝนถง 2 ครง คอครงแรกในป 1839-1842 และครงทสองในป 1858-1860 และตอมาจนยงแพสงครามกบญปนในป 1895 อกดวย (เปนสงครามครงแรกระหวางจนกบญปนในโลกสมยใหม หรอ The First Sino-Japanese War, 1894-1895) ผลจากความไมตระหนกถงความจำาเปนในการปฏรปประเทศเชนน ทำาใหกลมอนรกษนยมตอตานการขบเคลอนของบรรดานกปฏรปอยางมาก และความลมเหลวเกดขนเมอพระนางซสไทเฮาเรมกงวลวาการปฏรปทเกดขนอาจจะนำาไปสการลดทอนอำานาจของพระนาง กลมนกปฏรปจนประเมนพลงของกลมตอตานตำาเกนไป พวกเขาดจะไมตระหนกวาสถานการณอาจจะพลกไดงายๆ เมอกลมตอตานการปฏรปมพลงอำานาจในราชสำานกคานกบพระราชอำานาจของจกรพรรดได ประกอบกบกลมปฏรปเองกไมมฐานอำานาจในกองทพ อกทงผนำากองทพบางสวนกเปนเพยงพวก “ฉวยโอกาส” ทางการเมอง เชน หยวนซอขาย และเมอกองทพกลายเปนฐานกำาลงหลกของการตอตานการปฏรปดวยแลว ทกอยางกเรมคอยๆ ปดฉากลง และกลายเปนเพยง 100 วนแหงความฝน องคจกรพรรดถกจบกมตวและขงไวในพระราชฐาน ขนนางนกปฏรปถกจบกมและประหารชวต กฎหมายทงหมดทออกมาเพอรองรบการปฏรปถกยกเลกทงหมด เหลอแตเพยงกฎหมายวาดวยการกอตงมหาวทยาลยปกกงเทานน หนงรอยวนของการปฏรปจนยตลงโดยสนเชง แตกคอสญญาณท บงบอกถงความเปลยนแปลงใหญทรออยเบองหนา... เสนทางการปฏรปของญปนและสยามดจะไม “ขมขน” เทากบจน แมจนจะตองเผชญกบภยคกคามตะวนตกรนแรงกวากตาม !



5) เงอนไขและผลลพธ

“นกปฏรปทพยายามทำาทกอยางในเวลา เดยวกน มกจะลงเอยดวยการทำาอะไรได เพยงเลกนอย หรอไมกทำาอะไรไมไดเลย” แซมมวล ฮนตงตน นกรฐศาสตรอเมรกน

หากพจารณาเปรยบเทยบ ไมวาจะเปนกรณของญปน สยาม หรอจน จะเหนไดชดเจนวา ภยคกคามจากภายนอกมความรนแรง แมจะมระดบของความรนแรงแตกตางกนไปกตามท จนอาจกลาวไดวา การคกคามของตวแสดงจากภายนอกเปนปจจยสำาคญทเปนจดเรมตนของการคดทจะทำาการปฏรปประเทศ ขอสรปทชดเจนจากแรงกดดนของปจจยภายนอกกคอ ถาไมปฏรปจะพายแพตอการคกคาม การปฏรปจงเปนเครองมอของการสรางโอกาสและเปดประตไปสทางรอดทจะดำารงอยตอไปไดโดยไมถกยดครองจากรฐมหาอำานาจภายนอก แตกตองทำาความเขาใจรวมกนประการหนงวา ระดบของแรงกดดนจากตวแสดงภายนอกนนไมใชเปนคำาตอบโดยตรงวาการถกกดดนมากจะเปนแรงขบเคลอนททำาใหการปฏรปประสบความสำาเรจ ดงจะเหนไดจากบทเรยนจากการปฏรปรอยวนในจนวาแมจนจะถกกดดนอยางหนก แตการถกคกคามจากตะวนตกกไมใชคำาตอบทจะบงบอกถงความสำาเรจของการปฏรป วาทจรงเราอาจกลาวไดแตเพยงวา แรงกดดนจากการคกคามของรฐมหาอำานาจจากภายนอกเปนปจจยอนจำาเปนทจะทำาใหชนชนนำาตองปฏรป แตกมใชปจจยเพยงพอทจะทำาใหเกดความสำาเรจไดแตอยางใด ฉะนน หากพจารณาถงความสำาเรจแลว กอาจจะตองยอมรบวาผลลพธของการปฏรปขนอยกบการชขาดของปจจยภายในอยางมาก โดยเฉพาะอยางยงกคอตวแปรจากการตดสนใจของชนชนนำาทมอำานาจวาในทายทสดแลว พวกเขาพรอมเพยงใดทจะผลกดนใหการปฏรปเกดขนอยางแทจรง เพราะตองยอมรบวาความสำาเรจของการปฏรปทเกดขนนน ยอมจะมสวนโดยตรงตอการลดทอนอำานาจของชนชนนำา ดงคำากลาวทวาการปฏรปกคอ “การทำาใหอำานาจของอภสทธ-



ชนถกควบคม และขณะเดยวกนกทำาใหสถานะทางเศรษฐกจและสงคมของกลมผดอยโอกาสทงหลายไดรบการปรบปรงขน” (Albert Hirschman, Journey toward Progress, 1963) ผลลพธทเกดขนตรงกนขามจากคำากลาวเชนนกคอคำาตอบทวา การกระ- ทำาทเกดขนนนไมใชการปฏรป และเปนแคเพยงการฉวยโอกาสใชคำา “ปฏรป” เพอหลอกลวงสงคม หรอเปนการอาศยเสนทางของการปฏรปเพอ “รวบรวม” (consolidate) อำานาจทมอยของชนชนนำาและ/หรอชนชนสงใหเขมแขงมากยงขน ดงนน เมอใดกตามทการปฏรปคอการรวมอำานาจ (reform = power consolidation) ผลทจะเกดขนตามมาในอนาคตกคอความขดแยงและความรนแรงทรออยเบองหนา หรออกนยหนง การปฏรปทคดในบรบทเชนนกคอ “ปฏรปเพอไมปฏรป” เพราะชนชนนำาตระหนกดวาผลของการปฏรปทเกดขนจะมสวนโดยตรงตอการขยายการมสวนรวมของประชาชนในวงกวาง และขณะเดยวกนกยงมสวนตอการปรบเปลยนทศทางอนสงผลใหเกดความเทาเทยมกนทงในทางสงคม เศรษฐกจ และการเมองทเพมมากขนในสงคมนนๆ ถาเงอนไขเชนนคอเครองบงชถงความสำาเรจแลว บรรดาชนชนนำาหรอกลมอนรกษนยมทตองการคงทกอยางไวเหมอนเดมจะยอม “ทำาใจ” รบกบเงอนไขดงกลาวไดเพยงใด เพราะความหมายทแทจรงของการปฏรปกคอ “การเปลยนแปลง” หรอโดยนยของภาษากคอกระบวนการเพอกอใหเกดความเปลยนแปลงทงสถาบนการเมอง และโครงสรางสงคมและเศรษฐกจพรอมกนไป อกทงจะตองไมปลอยใหความเปลยนแปลงในแตละสวนกลายเปนอปสรรคเหนยวรงตอความเปลยนแปลงในอกสวนหนง เงอนไขเชนนจงเปนปญหาสำาคญของการปฏรป เพราะแมจะมชนชน- นำาหวกาวหนาบางสวนยอมรบถงความจำาเปนทจะตองปฏรปประเทศ แตบรรดาพวก “หวเกา” หรอบรรดาผมอำานาจสายอนรกษนยมมกจะยอมรบไมได คนเหลานมทศนะทชดเจนวาการปฏรปคอการคกคามผลประโยชนของพวกเขาทงในบรบททางสงคม เศรษฐกจ และการเมอง ผลของทศนะเชนนทำาใหกลมอนรกษนยมมทาทตอตานการปฏรป และวาทจรงแลวกเปนปรากฏการณทเกดขนในทกสงคมเมอมการปฏรปเกดขน ซงกขนอยกบเงอนไขในแตละสงคมการเมองวาการตอตานนนจะเกดขนในขอบเขตเพยงใด และจะมความรนแรง



เพยงใดดวย ฉะนน การควบคมแรงตานของกลมอนรกษนยมจงเปนปจจยสำาคญทจะทำาใหแรงผลกดนการปฏรปกาวเดนไปสอนาคตไดมากนอยเพยงใด ตวอยางจากความลมเหลวของการปฏรปในจนเปนบทเรยนและขอคดอยางดใหกบนกปฏรปทงหลาย เพราะเมอกลมอนรกษนยมหรอบรรดาพวกหวเกาทงหลายตดสนใจตอตานการปฏรปอยางเตมทแลว การปฏรปทแมจะถกขบเคลอนจากองคจกรพรรดและบรรดาขนนางและปญญาชน “หวใหม” กลมลงอยางรวดเรว การปฏรปรอยวนของจกรพรรดกวางสจงลมเหลวอยางคาดไมถง และจบลงดวยการ “รฐประหาร” ของพระนางซสไทเฮา... การยดอำานาจในคนวนไหวพระจนทรทพระราชวงฤดรอน อเหอถวนในเดอนกนยายน 1898 คอจดสนสด... ความฝนถงการปฏรปจบลง หากยอนกลบไปดถงการปฏรปทเกดขนในประวตศาสตรจน กมกจะพบวาการปฏรปสวนใหญไมสำาเรจ และถาจะสรปถงสาเหตหลกของความไมสำาเรจแลวกนาจะมแตเพยงประการเดยวกคอ การปฏรปถกจดทำาขนเพอ “หลกเลยงการเปลยนแปลง” หรออกนยหนงกคอกระบวนการปฏรปถกสรางขนเพอตอตานการเปลยนแปลง และขณะเดยวกนกเพอดำารงไวซงสถานะเดม (status quo) ทงทางการเมอง เศรษฐกจ และสงคม ซงกเปนความหวงของ “นกปฏรปจอมปลอม” ทตองการใหการปฏรปเกดขนเพอรกษาโครงสรางอำานาจแบบเกาใหดำารงอยได ดงนน บทเรยนจากประวตศาสตรจนจงพบวาการปฏรปทถกผลกดนดวยวตถประสงคเชนนเกดขนหลายครง และความลมเหลวทเกดขนกเปนการปทางไปสความขดแยงและความรนแรงทางการเมองในเวลาตอมา ดงจะเหนไดจากประวตของการกอกบฏของชาวนาจนในยคตางๆ ซงอาจกลาวไดวาผลของความลมเหลวของการปฏรปกลายเปนแรงขบเคลอนใหชนชนลางทไดรบความเดอดรอนภายใตโครงสรางของระบบเกา ไมมทางเลอก พวกเขาจงตดสนใจหาทางออกโดยการจบอาวธลกขนตอตานรฐ กบฏชาวนาหรอการตอตานรฐของชนชนลางจงเปนภาพสะทอนใหเหนถงความลมเหลวของการปฏรป และหากเปนในยคปจจบน สภาพเชนนกคอการกอความไมสงบ



(insurgency) ในโลกสมยใหมนนเอง ความลมเหลวของการปฏรปทนำาไปสการกอกบฏชาวนาหลายตอหลายครงในจนสะทอนใหเหนปญหาในอกมมหนง เชนทนกวจารณการเมองจนอยาง Yang Hengjun กลาวไววา “การปฏวตมกจะประสบความสำาเรจ แตมการปฏรปไมกครงเทานนทประสบความสำาเรจ” (บทความเรอง “Why Do China’s Reforms All Fail?”, 2014) ประเดนเปนขอเตอนใจอยางดวา การปฏรปจอมปลอมนน นอกจากจะสรางความลมเหลวแลว กยงอาจนำาไปสปญหาความรนแรงไดอกดวย และขณะเดยวกนกยงมขอตองสำาเหนยกเอาไวเสมอวา การปฏรปอาจจะยากกวาทคด และการปฏรปกไมใชเรองทจะคดกนเลนๆ ประธานเหมาเจอตงเคยกลาวไววา “การปฏวตไมใชการเชญแขกมากนเลยง” ฉนใด กคงตองกลาวในทำานองเดยวกนวา การปฏรปกไมใช “การเชญแขกมากนเลยง” ฉนนน ! นอกจากน ประวตศาสตรการปฏรปในจนยงชใหเหนถงปจจยของความสำาเรจและลมเหลว 4 ประการไดแก 1) นกปฏรปจะตองมวตถประสงคทชดเจนวาพวกเขาตองการอะไร บทเรยนจากประวตศาสตรจนอาจจะพบวาการปฏรปทเกดขนหลายครงมวตถประสงคเพอ “คำาจน” ระบบเดม หรอถกใชเปนเครองมอของชนชนปกครองในการพทกษผลประโยชนของตนเพอหลกเลยงความเปลยนแปลงทจะเกดขน หรอในบางกรณ การปฏรปถกจดทำาเพอเปนกลไกในการตอตานการเปลยนแปลง ในบางครงกถกใชเพอเปนเครองมอในการควบคมประชาชน และลดแรงกดดนทเกดขนจากความไมพอใจของประชาชน เปนตน การปฏรปทดำาเนนไปในทศทางเชนนมความสมเสยงเปนอยางยง เพราะไมเพยงนกปฏรปจะไมแตะตองกบอำานาจของชนชนบนเทานน หากพวกเขายงไมใหความสนใจกบการขยายอำานาจของชนชนลางอกดวย ดงนน การปฏรปทไมเชอมโยงกบคนสวนใหญในสงคม เมอถกตอตานจากกลมอนรกษนยมทมแตความหวาดกลว จงอาจสนสดลงไดโดยงาย และการปฏรปเชนนกจางหายไปจากความรสกของประชาชนไดอยางรวดเรวเชนกน 2) คว�มสำ�เรจของก�รปฏรปจำ�เปนตองไดรบก�รสนบสนนจ�กชนชนนำ� “หวก�วหน�” ทมอำ�น�จ โดยเฉพาะผทมอำานาจสงสด ความสำาเรจของ การปฏรปในยคราชวงศฮนและราชวงศถง บงบอกถงการทจกรพรรดในยค



ดงกลาวลงมาเปนผขบเคลอนการปฏรปเอง เงอนไขเชนนทำาใหนกปฏรปในชวงการปฏรปรอยวนของจนมความหวงอยางมาก เพราะองคจกรพรรดเขามา เปนหวขบวนของการเคลอนไหวโดยพระองคเอง แตพวกเขาดจะลมบทเรยน สำาคญวา การปฏรปจะเดนไปสความสำาเรจไดกเมอผมอำานาจสงสดเขามาเปน “ตวแสดงหลก” เอง ดงนน เมอพระนางซสไทเฮาตดสนใจยนเปนกำาแพง ขดขวางการปฏรปรวมกบบรรดาขนนางสายอนรกษนยมแลว ความฝนใน 100 วนของการปฏรปกถกดบลงอยางรวดเรว ในขณะทพระเจาจกรพรรดเมจและ รชกาลท 5 เขามาขบเคลอนการปฏรปของญปนและสยาม จงทำาใหการปฏรป เดนหนาไปได 3) คว�มสำ�เรจและคว�มลมเหลวขนอยอย�งมนยสำ�คญกบก�รควบคมแรงต�นจ�กกลม “หวเก�” หรอบรรดาสายอนรกษนยมในโครงสรางอำานาจทเปนอย ญปนกบสยามอาจจะเผชญปญหานนอยกวาจน เพราะในทงสองกรณกลมหวเกาโดยเฉพาะปกโชกนในญปน หรอบรรดาขนนางสายอนรกษนยมในสยาม ถกลดบทบาทจนไมเปนภยคกคามตอการปฏรปทเกดขน แตกตางจากจนอยางมาก การคมอำานาจของพระนางซสไทเฮา และอำานาจในมอของผนำาทหารทเปน “นกฉวยโอกาส” อยางหยวนซอขาย ทำาใหดลอำานาจของกลมปฏรปไมมพลง และทสำาคญพวกเขาไมมฐานสนบสนนจากกองทพเชนทเอมเปอเรอเมจหรอคงจฬาลงกรณม อกทงเมอตองเผชญกบการตอ-ตานอยางรนแรงจากปกอนรกษนยมในราชสำานกจนแลว การปฏรปทเกดขน กดำารงอยไดเพยง 100 วน (แมในความเปนจรงจะเปน 103 วนกตาม) การปฏรปคอการเปลยนแปลงภายในระบบเดม ในขณะทการปฏวตแตกตางออกไป ดงนน เมอเปนการเปลยนแปลงภายในระบบ จงตองการผเปลยนแปลงจากภายใน ปญหาสำาคญจงไดแกนกปฏรปหรอ “ขนนางหวใหม” จะเกดขนในระบบการปกครองแบบเดมไดอยางไร และทำาอยางไรทการกำาเนดของพวกเขาจะไมถกทำาลายลงตงแตตน เงอนไขเชนนแตกตางกนออกไปในแตละประเทศ แตหากไมเกดพวก “หวใหม” ขนในระบบเดมแลว โอกาสของการปฏรปเปนไปไมไดเลย ขาราชการระดบสงอยางคงโหยว-เหวย ซงเปนผนำาการปฏรปรอยวนเปนตวอยางในกรณน และขณะเดยวกนกตองการฐานคดจากปญญาชนหวกาวหนาอยางถานซอถงและกลมนกปฏรปเปน



เครองมอของการขบเคลอนทางความคด 4) นกปฏรปตองตระหนกเสมอว�ถ�คว�มลมเหลวเกดขน พวกเข�จะตองตกเปนเป�หม�ยแรกทจะตองรบผลร�ยนน ดงเชนชวตของ “หกสภาพบรษแหงการปฏรปรอยวน” ทเปน “แพะรบบาป” ใหการปฏรปทเกดขน ดงคำากลาวทวา ชวตนกปฏรปทแทจรงมกมชะตากรรมทเลวรายเสมอ แตกชวตของนกปฏรปเชนนมใชหรอทถกจารกลงในประวตศาสตร มใชพวกจอมปลอมหรอนกฉวยโอกาสทตองพบกบคำาสาปแชงตลอดกาลอยางหยวนซอขาย ขอคารวะนกปฏรปทฝากชวตไวในแผนดน ไมวาจะเปนคนอยางเรยวมะ ในญปน สบเอดนกปฏรปของสยาม หรอหกสภาพบรษในจน และขอปด ดวยคำากลาวสดทายของถานซอถง ซงเปนหนงในหกปญญาชนนกปฏรปทถกตดศรษะกลางตลาดปกกงวา “ขาพเจาอยากฆาโจรทงหลาย แตขาดสนซงกำาลงทจะเปลยนแปลงโลก นคอสถานททขาพเจาควรจะสนชพลง จงยนดปรดาเถด”

6) ขอคดคำ�นงจ�กประวตศ�สตร

“นกปฏวตสงเสรมความไมผอนปรนทางการเมอง สวนนกปฏรปสงเสรมความลนไหลและความสามารถ ในการปรบตวทางการเมอง... (ดงนน) นกปฏรปจง ไมเพยงแตจะตองชำาชองในการจดการกบพลงทาง สงคมมากกวานกปฏวตเทานน หากแตเขายงจะ ตองมความสามารถอยางพถพถนในการควบคม การเปลยนแปลงทางสงคมอกดวย” แซมมวล ฮนตงตน นกรฐศาสตรอเมรกน

หากพจารณาถงการปฏรปใหญทงสามกรณของเอเชย จะเหนไดชดเจนวา การปฏรปเปนเครองมอของชนชนนำาในการปรบเปลยนสงคม ซงอาจพอสรปไดอยางสงเขปถงวตถประสงคหลกๆ ไดดงน



1) การปฏรปจะเปนการสรางความเปนสมยใหมใหเกดขนแกสงคมในบรบทตางๆ เพอใหเกดความทดเทยมกบโลกภายนอก 2) การปฏรปเปนเสนทางของการสรางความเขมแขงของประเทศ เมอตองเผชญกบภยคกคามใหมจากภายนอก 3) การปฏรปเปนเครองมอของการเปลยนแปลงแบบทไมทำาใหเกดการทำาลายลางชนชนนำาเดม แมชนชนนำาเกาบางสวนจะถกขจดออกไปบางกตาม 4) การปฏรปเปนการดำาเนนการเพอกอใหเกดความเปลยนแปลง แตกเปนความเปลยนแปลงทอยในขอบเขตทชนชนนำายงสามารถควบคมได และไมกอใหเกดความเปลยนแปลงทงระบบ หรอทงโครงสรางจนกลายเปนการปฏวต ถาพจารณาจากวตถประสงคเชนทกลาวแลวในขางตน จะเหนไดวาการปฏรปไมใชเรองงายเลย และดงทตำารารฐศาสตรมกจะกลาวเสมอวา “การปฏรปยากกวาการปฏวต” จนบางทเราอาจจะตองยอมรบโลกแหงความเปนจรงทางการเมองวา การปฏรปทประสบความสำาเรจจรงนนมเพยงไมกครง ดงจะเหนไดจากบทเรยนของการปฏรปรอยวนในจน ความลมเหลวใชวาจะเกดจากปจจยของผนำาและการนำาเทานน เพราะวาทจรงแลว อาจจะเปนการ งายทจะชนวโทษถงความออนแอของจกรพรรด และความใจรอนของคงโหยว- เหวยทพยายามผลกดนทกอยางออกมาอยางรวดเรวในระยะเวลาสนๆ จนสภาพทเกดขนกอใหเกด “ความกลว” อยางมากในหมชนชนนำาเกา และยงเมอพวกเขาสามารถชกจงใหพระนางซสไทเฮามความเหนรวมวาการปฏรปของจกรพรรดไมเพยงแตเปนเครองมอของการชงอำานาจจากพระนางเทานน หากแตยงอาจเปนเครองมอของขนนางชาวฮนในการตอตานแมนจอกดวย พระนางกเขารวมขบวนการตอตานการปฏรปโดยไมรรอ แนนอนวาเรองราวของการตอตานการปฏรปจนมรายละเอยดตางๆ อกมากมายทบงบอกถงอาการของความตนกลวของกลมอำานาจเกา แตความเปนจรงทหลกหนไมพนกคอ ทกการปฏรปลวนตองเผชญกบความตนตระหนกของกลมเกาในลกษณะเชนนทงสน และขณะเดยวกนความตนตระหนกเชนน ในทกกรณกลวนถกเปลยนเปนแรงตอตานเกอบทงสน เปนแตเพยงวาแรง



ตอตานเชนนจะกลายเปน “สงคราม” หรอไมเทานนเอง หรออกนยหนงกคอ ชนชนนำาทผลกดนการปฏรปดงกลาวสามารถควบคมแรงตอตานไวไดเพยงใด สงครามโบชนหรอการบทโทบา-ฟชม 4 วน เปนคำาตอบสดทายทบงบอกถงความพายแพอยางเดดขาดของการตอตานกระบวนการปฏรปทเกดขนในญปน สยามไมผานเงอนไขการตอสทางทหารดงความขดแยงระหวางปกของโชกนกบปกของจกรพรรดเชนญปน การปฏรปของสยามจงมลกษณะแบบคอยเปนคอยไป (gradual process) อยางมาก และกอาจจะตองยอมรบวากระบวนการในรปแบบเชนน ไมไดจบลงจนมขอยตทชดเจนในแบบกรณของญปน สวนรฐประหารอชวในคนวนไหวพระจนทรของป 1898 กลบกลายเปนการบงบอกถงความพายแพของกลมปฏรปอยางสนเชง และสงครามกเปนสงทตามมาหลงจากความลมเหลวของการปฏรป เพราะสงครามไดกลายเปนเครองมอของพระนางซสไทเฮาและกลมอนรกษนยมในการรวบอำานาจ (power consolidation) อยางไรกตาม สงทเหนไดชดเจนจากบทเรยนในทงสามกรณกคอ ขบวนการปฏรปตองการการสนบสนนจากฐานในกองทพและ/หรอในวงราชการ ขบวนการปฏรปจนไมมทงสองสวน กลมขาราชการพลเรอนหรอกลมขนนาง โดยเฉพาะอยางยงพวกบรรดาขนนางหวเกาดวยแลว พวกเขามองการปฏรปเปนการ “บนทอนอำานาจ” เพราะในระบบราชการแบบเดมนน ขนนางเหลานมอำานาจมากอยแลว ดงนนจงไมแปลกนกทพวกเขาจะมองวาการปฏรปคอการทำาลายผลประโยชนของขนนาง ดงจะเหนจากประสบการณจรงวา คำาสงและนโยบายใหมทถกผลกดนโดยกลมปฏรปทปกกงนนมเปนจำานวนมาก แตขนนางและผวาการมณฑลตางๆ ไมมใครใสใจเลย แมจะมการจดตงหนวยงานใหมๆ ในวงราชการ แตบคลากรทถกบรรจแตงตงลงไปเปนผนำาองคกรเหลานกมกจะเปนขาราชการสายอนรกษนยม การปฏรปทขบเคลอนผานกฎหมายและคำาสงตางๆ จากราชสำานก จงไมไดเปนอะไรมากไปกวา “การปฏรปบนกระดาษ” ทไมไดกอใหเกดผลจรงในทางปฏบตเทาใด ในกรณของขนนางฝายทหารกไมไดแตกตางกนมากนก พวกเขายนดทจะเสวยสขอยกบระบอบการปกครองเกาของราชวงศชง ความผดพลาดท



สำาคญของจกรพรรดและกลมปญญาชนนกปฏรปในขณะนนกคอ การขาดการวเคราะหผนำาทหารอยางหยวนซอขาย พวกเขาแยกไมออกระหวาง “ทหารนกปฏรป” กบ “ทหารนกฉวยโอกาส” ดงนน เมอตองเผชญกบแรงกดดนจากพระนางซสไทเฮา พวกเขาเองกหวาดกลวอยางมาก จงตดสนใจไปขอความชวยเหลอจากผนำาอยางหยวนซอขายใหปกปองการปฏรปดวยการจดกำาลงเขาควบคมตวพระนางซสไทเฮา ซงผลสดทายกคอการถก “หกหลง” และนำาไปสการรฐประหารในราชสำานกดวยการควบคมตวจกรพรรด และจบกมแกนนำาการปฏรป ในกรณของญปนแตกตางออกไป บรรดา “ซามไรหวกาวหนา” ไดเปดการเคลอนไหว จนมทงระดบผนำาแควนบางสวนและกำาลงพลเขารวมขบวนการถายโอนอำานาจจากโชกนไปสองคจกรพรรด ประกอบกบพวกเขานำาเอาแนวคดและยทโธปกรณสมยใหมเขามาจดตงเปน “กองทพสมยใหม” ของฝายจกรพรรด การตอสดวยการใชกำาลงในชวงปลายยคปลายเอโดะจงพบวา ฝายนยมจกรพรรดมชยเหนอฝายนยมโชกน จนยตลงอยางเดดขาดดวยสงครามโบชนในป 1868 บทเรยนเชนนเหนชดวา การมกำาลงทหารในมอทำาใหฝายปฏรปม “แตมตอ” ในทางการเมองกบฝายตอตาน จนอดคดเลนๆ ไมไดวา ถาผนำาทหารอยางหยวนซอขายเหนแกอนาคตของประเทศ และไมใชขนศกนกฉวยโอกาสดวยการเขารวมขบวนการปฏรปจนกบจกรพรรดกวางสแลว และถาการปฏรปสำาเรจจรง เขาเองกอาจไดรบการแตงตงใหเปนผนำาทหารทมอำานาจสงสด และแนนอนวาเขาอาจจะไดรบการยกยองแบบเชนทไซโก ทากาโมร (1828-1877) ซงเปนผนำาปกทหารของการปฏรปเมจไดรบการเชดช ดงจะพบวาในทกครงทกลาวถงการปฏรปเมจ กปฏเสธไมไดเลยทจะกลาวถงผนำาทหารอยางเขา แตหยวนซอขายกเลอกทจะใหประวตศาสตรบนทกถงความเจาเลห ความฉอโกง และการหกหลงอยางเสอมเสยเกยรตแทน แมตอมา ดร. ซนยตเซนจะยอมประนประนอมดวยการยอมใหหยวนซอขายขนมาเปนประธานาธบดหลงจากความสำาเรจของการปฏวตซนไฮในป 1912 แตกพบในเวลาตอมาวาหยวนซอขายคอจดเรมตนของความแตกแยกครงใหมของ



ระบอบสาธารณรฐ และนำาไปสยคปรากฏการณทการเมองอยในมอของผนำาทหาร หรอทเรยกกนโดยทวไปวา “ยคขนศก” ในการเมองจน บทเรยนจนหลงการปฏวตซนไฮอาจจะคลายคลงกบปญหายคหลงการเปลยนแปลงการปกครองของสยามในป 1932 (พ.ศ. 2475) คณะราษฎรแมจะประสบความสำาเรจในการเปลยนแปลงการปกครอง แตพวกเขากจำาเปนตองประนประนอมกบกลมขนนางเกา ดวยการยอมใหพระยามโนปกรณนต-ธาดาขนเปนนายกรฐมนตรคนแรกของสยาม เชนเดยวกบทซนยตเซนตองยอมประนประนอมดวยการยอมใหหยวนซอขายขนดำารงตำาแหนงประธานาธบดคนแรกของสาธารณรฐจน ซงอาจจะแตกตางจากกรณของการปฏรปเมจทปกอำานาจเกาหรอกลมนยมโชกนถกผลกออกจากเวทการเมอง ไมสามารถเขามามบทบาทในแบบของจน (1912) กบของสยาม (1932) ดงจะเหนไดวาเมอปกปฏรปสงมอบอำานาจกลบสจกรพรรดแลว การรวบอำานาจเกดขนอยางมกระบวนการ ดงจะเหนไดวาหลงจากการถายโอนอำานาจประสบความสำาเรจ ไดมการจดทำารฐธรรมนญเฉพาะกาลในป 1868 และตอมาในป 1871 กไดมการออกคำาสงยกเลกระบบ “ศกดนาญปน” และรวบอำานาจเขาสศนยกลาง พรอมๆ กบการลมสลายของระบบซามไรในฐานะของความเปนชนชน จนตอมาในป 1889 “รฐธรรมนญเมจ” กออกประกาศใช พรอมกบการจดตงระบบรฐสภาขนในการเมองญปน แมรฐธรรมนญของญปน “ฉบบเมจ” จะถกวจารณในเวลาตอมาอยางมากถงความเปนอนรกษนยม ทอำานาจหลกยงอยในมอของจกรพรรด มากกวาจะอยกบประชาชนหรออยกบรฐสภากตาม แตอยางนอยกเปนจดเรมตนของการสรางความเปน “สากล” ใหเกดขนแกระบบการเมองญปนซงมทงรฐธรรมนญและรฐสภา ซงตองถอวาเปนเรองใหมในเอเชย สำาหรบสยามนน ทงสองสงเกดขนหลงจากการเปลยนแปลงในป 1932 แลว แตในกรณของจน หลงจากการเปลยนแปลงการปกครองในป 1911 และการจดตงระบอบสาธารณรฐในป 1912 จนกเดนหนาสความผนผวนครงใหม ซงความขดแยงทเกดขนหลงจากนน มาสจดยตจรงๆ ในวนท 1 ตลาคม 1949 ซงกคอการกอกำาเนดของ “สาธารณรฐประชาชนจน” นนเอง จากกรณทงสามจะเหนไดวา ถนนสายปฏรปของญปน สยาม และจน



แมมจดเรมตนทอาจจะไมแตกตางกนเทาใดนก (ดงวตถประสงคทกลาวแลวในขางตน) แตจดจบของถนนสายนในแตละประเทศแตกตางกนอยางสนเชง และยอมสงผลกระทบในเวลาตอมาอยางมนยสำาคญอกดวย ดงจะเหนวา ผลจากการขดขวางการปฏรปจนนำาไปสการรฐประหารในคนวนไหวพระจนทรนนคอการเปดประตใหแกการปฏวตของ ดร. ซนยตเซน อยางหลกเลยงไมได และถาการปฏรปรอยวนประสบความสำาเรจไดจรงแลว การปฏวตซนไฮกไมนาจะเกดขน หรอถาจะเกดกอาจจะทอดเวลาออกไปอกระยะหนง ดงเปรยบไดกบกรณของสยาม ทแมการปฏรปจะเกดขนไดในระดบหนง แตกไมอาจเดนไดเทากบกรณของญปน จนกลายเปนจดทผลกดนใหคณะทหารบางสวนเรมคดถงการเปลยนแปลงการปกครองในป 1909 (พ.ศ. 2452) และถกกวาดจบในป 1911 (พ.ศ. 2454) จนความสำาเรจในเรองนเกดขนจรงในป 1932 และนำาไปสการมทงรฐธรรมนญและรฐสภา และทสำาคญอกประการหนงอนเปนผลของการปฏรปเมจกคอ การขยายตวของภาคเศรษฐกจและอตสาหกรรม จนนำาไปสการเตบโตของพลงการผลตของญปนในยคกอนสงครามโลกครงท 2 ผลพวงจากการปฏรปมใชเกดเฉพาะในทางการเมองเทานน นยสำาคญของการเรยนรจากตะวนตกกคอ การนำาพาประเทศกาวสความเปน “ทนนยม” รฐบาลมนโยบายสนบสนนกลมธรกจและกลมอตสาหกรรมใหเตบใหญ ดงจะเหนจากกลมทนนยมใหญยคกอนสงคราม คอ “กลมไซบตส” (Zaibatsu) หรอการขยายตวของอตสาหกรรมสงทอเกดขนอยางรวดเรว จนกลายเปนอตสาหกรรมทใหญทสดของประเทศในยคกอนสงครามโลกครงท 2 ในทางสงคม การปฏรปเมจกอใหเกดการยกเลกระบบศกดนาแบบเดม แมจะมขอโตแยงวา หลงจากนนอำานาจจะถกรวมศนยอยกบจกรพรรดและบรรดาซามไรทเขารวมการปฏรปไดรบการแตงตงใหเปนขนนางระดบสงในการเมองของประเทศ แตกตองยอมรบวาการจดชนชนแบบเกาถกทำาลายลง เพอเปดทางใหกบการเตรยมประเทศเพอกาวสความเปนทนนยม พรอมๆ กบการขยายตวของระบบคมนาคม ไมวาจะเปนการสรางทางรถไฟ ระบบขนสงสนคาทางเรอ โทรเลข โทรศพท เปนตน ซงกลวนแตสนบสนนการขยายตวของระบบเศรษฐกจแบบทนนยมทงสน นอกจากน การปฏรปทสำาคญเกดขนในบรบทของการศกษา รฐบาล



จดทำาระบบการศกษาแหงชาต ซงวาทจรงในชวงปลายยคโตกกาวานน การศกษาของญปนไดขยายตวมากขน และหลงการปฏรปแลว ปญหานถอเปนหนงประเดนทสำาคญของการปฏรป ดงนนในชวงปลายยคเมจ เยาวชนเกอบทกคนเขาเรยนโรงเรยนของรฐอยางนอยเปนเวลา 6 ปในเบองตน อกทงรฐบาลพยายามผลกดนการศกษาวชาใหมๆ เชน วชาคณตศาสตร เปนตน ระบบการศกษาสมยใหมไดรบการใหความสำาคญวาเปนปจจยทจำาเปนในการสรางสงคมญปนสมยใหม ความสำาเรจของการปฏรปเมจมผลโดยตรงททำาใหนกปฏรปสยามคณะแรกพยายามนำาเสนอถง “ตวแบบญปน” จกรพรรดกวางสและกลมนกปฏรปจนกถอเอา “ตวแบบญปน” เปนขอพจารณาไมแตกตางกน

Documents

มุมมองประวัติศาสตร์ Reformations in Asia ...¸ารปฏ ร ปในเอเช ย : ม มมองประว ต ศาสตร 1