บาลเสรม ๑๐

หลกการแตงบาล

บรรยายโดย

พระมหาธานนทร อาทตวโร

น.ธ.เอก, ป.ธ.๘, พธ.บ. (องกฤษ), พธ.ม. (บาล), พธ.ด.

(พระพทธศาสนา)

วตถประสงคการเรยนประจาบท

๑. เรยงนบาตไดถกตอง

๒. เรยงบทนามนามไดถกตอง

๓. เรยงบทวเสสนะไดถกตอง

๔. เรยงบทกรยาไดถกตอง

๕. เรยงบทกรยาวเสสนะไดถกตอง

๖. เรยงบทวกตกตตาไดถกตอง

ขอบขายเนอหา

๑. หลกการเรยงนบาต

๒. หลกการเรยงบทนามนาม

๓. หลกการเรยงบทวเสสนะ

๔. หลกการวางบทกรยา

๕. หลกการวางบทกรยาวเสสนะ

๖. หลกการเรยงวกตกตตา

หลกการเรยงนบาต

นบาตทาหนาท เ ชอมประโยคใหม เ นอความ

เกยวเนองกนทาใหเนอความสละสลวยขนทงใช

เนนขอความใหชดเจนขน นบาตแบงออกเปน ๒

พวกใหญๆ และมหลกการเรยง ดงน

๑. นบาตทเรยงไวตนประโยค

นบาตทเรยงไวตนประโยคได ไดแก สเจ, ยท, นน, อโห,

ยาว, ตาว, ยถา, ตถา, เอว, หนท, อถ, อถ โข, อถวา, อป

เปว นาม, เสยยถา, ก�จาป, อล เปนตน ศพทเหลานหาม

เรยงไวเปนทสองเดดขาด เชน

- สเจ เม อกขน ปากตกาน กาต˚ สกขสสสฯ

ถาวา ทานจกสามารถทาใหตาของดฉนเปนปกตไดฯ

- หนท ภเณ อปาล นวตตสส อล เต เอตตก ชวกาย ฯ

แนะ นายอบาล เชญเธอกลบไปเถด, ทรพยเทานพอเลยงชวตสาหรบเธอ ฯ

- อโห นฏโฐมห ฯ

เฮอ! เราฉบหายเสยแลว ฯ

๒. นบาตทเรยงไวเปนท ๒ ในประโยค

นบาตทเรยงไวเปนท ๒ ในประโยค หามเรยงไวตนประโยคเดดขาดถอเปนเรองผดรายแรงไดแก

ห, จ, ปน, กร, ขล, สท, น, เจ, โข, ต เปนตน เชน

- ภนเต เทวทตโต กร ตมหาก ทสสนตถาย อาคจฉต ฯ

พระองคผเจรญ ไดขาววา พระเทวทตกาลงมาเพอเผาพระองค ฯ

- ขณาสโว ปน ปจฉตปจฉต กเถส ฯ

สวนพระขณาสพตอบปญหาทพระศาสดาตรสถามแลว ฯ

ขอสงเกต

บทอาลปนะท งหมดไมนบเปนหนง ในประโยคทมอาลปนะเรยงไวเปนทหนงแลว ศพทนบาตทตองเรยงไวท ๒ ตองเลอนไปเรยงไวเปนท ๓ หลงบทนาม

๒. หลกการเรยงบทนามนาม

นามนาม คอ ศพททสามารถแจกดวยวภตตนามได

ทง ๗ ในประโยคหนงๆ จะมศพททแจกดวยวภตต

นามหลายตว จงมหลกการเรยงของแตละศพทดงน

๑) หลกการเรยงบทปฐมาวภตต

(๑) ในประโยคกตตวาจกและเหตกตตวาจก

ก. ไมมนบาตตนขอความหรอบทขยายประธานมาดวย ใหเรยงไวตนประโยค เชน

กตตวาจก

- สตถา จตสป ฐาเนส ตสส สาธการ อทาส ฯ

พระศาสดาไดทรงประทานสาธการแกเธอ แมในท ๔ สถาน ฯ

เหตกตตวาจก

- อห อเม กจเฉน มาเรม ฯ

เรายอมลมชางเหลานไดโดยลาบาก ฯ

ข. มกาลสตตม นบาตตนขอความ หรอบทขยาย

ประธาน ใหวางไวหลงบทเหลานน เชน

บทขยายประธาน

- ป�จโกฏมตตา มนสสา อรยสาวกา ชาตา ฯ

มนษยประมาณหาโกฏ เปนพระอรยสาวกแลว ฯ

บทกาลสตตม

- ตสม สมเย โกสมพย ปรนตโป นาม ราชา อโหส

ฯ

สมยนน เมองโกสมพ ไดมพระราชาทรงพระนาม

วา ปรนตปะ ฯ

(๒) ประโยคกมมวาจกและเหตกมมวาจก วางไว

หลงบทอนภหตกตตา (อน) เชน

กมมวาจก

- สเทน โอทโน ปจยเต ฯ

พอครวกาลงหงขาว ฯ

เหตกมมวาจก

- สามเกน สเทน โอทโน ปาจาปยเต ฯ

เจานายใชพอครวใหหงขาว ฯ

๒) หลกการเรยงบททตยาวภตต

บททตยาวภตต โดยปกตจะเขากบบทกรยา ม

หลกการเรยงคอนขางยงยากซบซอนอยมาก แต

พอสรปเปนแนวทางได ดงน

(๑) ถาบททตยาวภตตมาตวเดยว ใหเรยงไวหนา

กรยาไดเลย เชน

- เถโร ต (กลปตต) ปพพาเชส ฯ

(๒) ถาบททตยาวภตตมาพรอมกนหลายตวใน

ประโยคหนงๆ มหลกการเรยงดงน

๑ บทอวตตกมมะ (ซง) มารวมกบบทการตกมมะ

(ยง) หรอ อกถตกมมะ (กะ, เฉพาะ) หรออจจนต

สงโยคะ (สน, ตลอด) ใหวางบทอวตตกมมะไวหลง

บทเหลานน ดงน

ก. การตกมมะ (ยง) – อวตตกมมะ (ซง) เชน

- อถ น ต นวาสาเปตวา ฯเปฯ มททาเปตวา อาตเป

วสชชาเปส ฯ

ลาดบนน พระศาสดาใหเธอนงผาผนนน ฯลฯ แลว

ใหขยา แลวใหตากไวทแดด ฯ

ข. อกถตกมมะ (กะ, เฉพาะ) – อวตตกมมะ (ซง)

เชน

- สา (ปฏาจารา) ปน โสตาปนนา หตวา สตถาร

ปพพชช ยาจ ฯ

กนางปฏาจารานน เปนพระโสดาบน จงทลขอบวช

กะพระศาสดา ฯ

ค. อจจนตสงโยค (สน, ตลอด) – อวตตกมมะ (ซง)

เชน

- สาวตถย กร เอกวถวาสโน ฯเปฯ สพพรตต

ธมมสสวน กาเรต˚ ฯ

ไดทราบวา ในเมองสาวตถ ชนผอ ยบนถนน

เดยวกน ฯลฯ ใหทาการฟงธรรมตลอดคน ฯ

๒ บทอวตตกมมะ มารวมกบบทสมปาปณยกมมะ (ส)

หรอบทวกตกมมะ (ใหเปน, วาเปน) ใหวางไวหนาบท

เหลานน ดงน

ก. อวตตกมมะ (ซง) – สมปาปณยกมมะ (ส) เชน

- ภกข สตถาร มททกจฉ นยส ฯ

พวกภกษนาพระศาสดาไปยงสวนมททกจฉแลว ฯ

ข. บทอวตตกมมะ (ซง) – วกตกมมะ (ใหเปน, วาเปน) เชน

- โลกตตรทายชชสส น สามก กโรม ฯ

เราจะทาเขาใหเปนเจาของมรดกอนเปนโลกตตระ ฯ

- อถ น ปาต ทพพปเวห ปณณ อกส ฯ

ลาดบนน พวกเทวดาไดเนรมตถาดนนใหเปนของเตมดวยขนมทพยแลว ฯ

ขอควรจา

๑. บทวกตกมมะน นยมเขากบ กร ธาต จร ธาต เชน ธมม สจรต จเร ฯ (พงประพฤต ซงธรรม ใหเปนธรรมอนสจรต)

คม ธาต เชน พทธ สรณ คจฉาม ฯ (เราถงพระพทธเจา วาเปนทพง) พร ธาต เชน ตมห พรม พราหมณ (เราเรยกบคคลนนวาเปนพราหมณ)

๒. ในประโยคกตตวาจก บทวกตกมมะจะตองประกอบ

เปนรปทตยาวภตต สวนในประโยคกมมวาจกจะ

ประกอบเปนปฐมาวภตตเหมอนบทประธาน เชน

- (อท สรร) อฏฐน นคร กต มสโลหตเลปน ฯ

สรระนถกกรรมสรางใหเปนนครแหงกระดก อนฉาบไป

ดวยเนอและเลอด ฯ

แบบทดสอบ

ใหเรยงประโยคเหลานใหถกตองตามหลกการเรยง

อถ ภกข ธมมสภาย กถ สมฏฐาเปส˚ ฯเปฯ

อกขน สเจ เม ปากตกาน กาต˚ สกขสสส ฯ

มนสสา ป�จโกฏมตตา อรยสาวกา ชาตา ฯ

ภนเต เทวทตโต กร ตมหาก ทสสนตถาย อาคจฉต ฯ

กลบเนอความเหลานเปนภาษาบาล

สมยน น เมองโกสมพ ไดมพระราชาทรงพระนามวา

ปรนตปะ ฯ

ตสม สมเย โกสมพย ปรนตโป นาม ราชา อโหส ฯ

พอครวกาลงหงขาว ฯ

สโท โอทน ปจต ฯ

เจานายใชพอครวใหหงขาว ฯ กตต,เหตกต

สามโก สท โอทน ปาเจต ฯ

พระเถระใหเขาบวชแลว ฯ

เถโร ต ปพพาเชส ฯ

นางปฏาจารานน เปนพระโสดาบน จงทลขอบวชกะพระศาสดา ฯ

สา ปฏาจารา โสตาปนนา หตวา สตถาร ปพพชช ยาจ ฯ

ไดทราบวา ในเมองสาวตถ ชนผอยบนถนนเดยวกน ฯลฯ ใหทาการฟงธรรมตลอดคน ฯ

พวกภกษนาพระศาสดาไปยงสวนมททกจฉแลว ฯ

๓) หลกการเรยงบทตตยาวภตต

(๑) ทแปลวา “ดวย, โดย, ตาม” มหลกการเรยง ดงน

ก. ขยายบทใด ใหเรยงไวหนาบทนน เชน

- กาเยน สวโร สาธ ฯ

การสารวมทางกายเปนการด ฯ

ตสม ปน ขเณ หสา อากาเสน คมส ฯ

กขณะนน พวกหงสพากนบนไปทางอากาศแลว ฯ

ข. ถามารวมกบบททตยาวภตต โดยทวไปใหเรยงไวหนาบททตยาวภตต เชน

เตส เชฏฐกนฏฐา ทสาส วจรตวา ป�จห สกฏสเตห ภณฑ อาหรนต ฯ

บรรดาพนองชายเหลานน พชายคนโตกบนองคนเลก เทยวไปในทศ แลวนาภณฑะมาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม ฯ

เอกสม ห สมเย สตถา ปฐมคมเนน กปลวตถปร คนตวา...

กสมยหนง พระศาสดา เสดจไปเมองกบลพสด ดวยการเสดจไปครงแรก...

เต (ราชาโน) กาเลน กาล สมาคนตวา ฯเปฯ

พระราชาเหลานนเสดจมาประชมกนตลอดกาลตามกาล ฯลฯ

(๒) แปลวา “ดวย” เขากบ ก และ อล ศพทใหเรยงไวหลง ก และ อล ศพท เชน

ก เม ฆราวาเสน ฯ

ประโยชนอะไรของเราดวยการอยครองเรอน ฯ

อล เม พทเธน ฯเปฯ

อยาเลยดวยพระพทธเจาสาหรบเรา ฯ

บางครง เรยงไวหลงบททตยาวภตตบาง เชน

เต วยปปตเต ฆรพนธเนน พนธส ฯ

มารดาบดาผกพนพวกเขาผเจรญวยดวยเครองผกพนคอการครองเรอน ฯ

อาวโส อม เตมาส กตห อรยาปเถห วตนาเมสสถ ฯ

ทานผมอายทงหลาย พวกทานจกใหไตรมาสนลวงไปดวยอรยาบถเทาไร ฯ

(๓) แปลวา “ดวย” เขากบ ปร ธาต นยมแตงเปน

รปฉฏฐวภตต เชน

มหนตมหนเต จมมปสพพเก หร�ญสวณณสส

ปเรตวา ฯเปฯ...

พระเจาอเทนทรงบรรจกระสอบหนงใหญๆ ใหเตม

ดวยเงนและทอง ฯลฯ

- (จฬปนถโก) สกล อมพวน ภกขน�เญว ปเรส ฯ

พระจฬบนถก เนรมตวดอมพวนทงสนใหเตมดวย

พระภกษทงหลายแล ฯ

(๔) แปลวา “ดวย” เขากบ สทธ, สห มหลกการ

เรยงดงน

ก. เขากบ สห นยมเรยงไวหลง สห ตวอยาง เชน

- คาถาปรโยสาเน ตสสหสสา ภกข สห ปฏสมภ

ทาห อรหตต ปาปณส ฯ

ในเวลจบพระคาถา ภกษสามหมนรปไดบรรลพระ

อรหนตพรอมดวยปฏสมภทาญาณ ฯ

ข. เขากบ สทธ นยมเรยงไวหนา สทธ เชน

สรรป อตตนา สทธ น คจฉต ฯ

ถงสรระกไมไปกบตว ฯ

(๕) แปลวา “อน” (อนภหตกตตา) ใชเปนตวกตตา

(ผกระทา) ในประโยคกมมวาจกและเหตกมมวาจก จะ

เรยงไวหนา หรอหลงประธานกได สวนในประโยคภาว

วาจก นยมเรยงไวหนาประโยค เชน

ก. ประโยคกมมวาจก

-ภนเต มยา เตล ปจตวา เปสต ฯ

ทานผเจรญ ขาพเจาหงนามนแลวสงไปถวาย ฯ

ตยา พห ป�หา ปฏฐา ฯ

ทานถามปญหาหลายขอมาก ฯ

ภททกนเต สาม กต มม อาโรเจนเตน ฯ

นาย ทานผบอกแกขาพเจา ชอวากระทากรรมอน

เจรญแลว ฯ

ข. ประโยคภาววาจก

- ตมเหห ราชกล คนตวา เอว อภกกมตพพ, เอว

ปฏกกมตพพ ฯ

ทานไปราชตระกล พงกาวเดนไปอยางน พงถอย

กลบอยางน ฯ

บทอนภหตกตตาใชขยายบทไหน พงเรยงไวหนา

บทนน เชน

- อมม ตยา ปต อมต อมเหป ปาเยห ฯ

แม ขอทานโปรดใหพวกเราดมอมตธรรมททานดม

แลวดวยเถด ฯ

(๖) แปลวา “เพราะ” เรยงไวหนาบททตนขยาย

เชน

-อมม ตยา กต สสส เนว อจโจทเกน นสสต น อโน

ทเกน นสสต ฯ

แมคณ ขาวกลาทเธอทา ไมเสยหายเพราะนามาก

ไมเสยหายเพราะนานอย ฯ

- มคคปรปนถภเยน ปพพชโต ฯ

บวชเพราะกลวอนตรายกลางทาง ฯ

(๗) แปลวา “ม, ดวยทง” เรยกวา “อตถมภต” นยมเรยงไวหลงตวประธาน สวนอตถมภตกรยา จะเรยงไวหลง หรอหนาอตถมภตนามกได เชน

- สา ปตตวโยคทกขตา อสสตนเตเนว มเขน ภกขาย จรมานา ฯเปฯ

นางประสบทกขเพราะพลดพรากบตร มหนาชมนาตา เทยวภกษาไปอย ฯลฯ

- โส เอกสม ขาณมตถเก ปตตวา นพพทธคตโต

ปสนเนน จตเตน กาล กตวา ฯเปฯ

มนตกลงไปทปลายตอไมแหงหนง ถกตอไมเสยบ

ตวแลว มจตเลอมใสตายแลว ฯลฯ

สรปหลกการเรยงบทตตยาวภตต

๑. ขยายบทใดใหเรยงไวหนาบทนน

๒. ถามาคกบบททตยาวภตต ใหเรยงไวหนาบททต

ยาวภตต

๓. ถาขยาย ก และ อล ใหเรยงไวหลง ก และ อล

๔. ถาเขากบ ปร ธาต นยมแจกใหอยในรปฉฏฐวภตต

๕. อนภหตกตตา นยมเรยงไวหนาหรอหลงตวประธานก

ได

๖. อตถมภต เรยงไวหลงตวประธาน อตถมภตกรยาเรยง

ไวหนาหรอหลงบทนามกได

๗. เรยงไวหนา สทธ หลง สห ศพท

ทดสอบบทเรยน

๑. พระจฬบนถก เนรมตวดอมพวนทงสนใหเตม

ดวยพระภกษทงหลาย ฯ

จฬปนถโก ภกขน สกล อมพวน ปเรส.

จฬปนถโก สกล อมพวน ภกขน ปเรส ฯ

๒. สรรป อตตนา สทธ น คจฉต ฯ

๓. คาถาปรโยสาเน ตสสหสสา ภกข สห ปฏสมภ

ทาห อรหตต ปาปณส ฯ

๔. กขณะนน พวกหงสพากนบนไปทางอากาศแลว ฯ

อถ หสา อากาเสน คมส ฯ

๕. ถามารวมกบบททตยาวภตต โดยทวไปใหเรยง

อยางไร /ใหเรยงไวหนาทตยาวภตต

พชายคนโตกบนองคนเลก เทยวไปในทศ แลวนาภณฑะมาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม ฯ

เชฏฐกนฏฐา ทสาส วจรตวา ป�จห สกฏสเตห ภณฑ อาหรนต ฯ

๖. แปลวา “ดวย” เขากบ ก และ อล ศพทมหลกการเรยงอยางไร/ เรยงไวหลง ก, อล

ก เม ฆรวาเสน ฯ ประโยชนอะไรของเราดวยการอยครองเรอน ฯ

๔ หลกการเรยงจตตถวภตต

บทจตตถวภตตสวนมากทาหนาทขยายบทกรยา ทขยายนามกมบาง มหลกการเรยง ดงน

๑) ถามาโดดๆ ขยายบทใด ใหเรยงไวหนาบทนน เชน

- โย อปปทฏฐสส นรสส ทสสต ฯ

ผใดประทษรายตอคนผไมประทษราย ฯ

- เอตตก เม ตาตา อคคอาทน อสาธารเณ พทธสาส

เน ธน นทหต˚ ลทธ ฯ

แนะ พอ เราไดบญมประมาณเทาน เพออนฝง

ทรพยไวในพทธศาสนา อนไมทวไปแกภยม

อคคภยเปนตน ฯ

๒) ถามารวมกบบทนามวภตตอนๆ มกฏเกณฑการวาง ดงน

ก) ถามารวมกบบทอวตตกมมะ (ซง) จะเรยงไวหนาหรอหลงบทอวตตกมมะกได เชน

- โส ตสสา คพภปรหาร อทาส ฯ

โส คพภปรหาร ตสสา อทาส ฯ

เขาไดใหเครองบรหารครรภแกเธอแลว ฯ

- อานนทตเถโร อตตโน สตถ ชวต/ชวต สตถ ปรจจ

ชตวา ปรโต อฏฐาส ฯ

พระอานนทเถระ สละชวตของตนเพอพระศาสดา

ไดยนอยเบองหนาแลว ฯ

ข. ถามารวมกบทตยาวภตต ทใชเปนบทสมปาปณยกมมะ (ส) หรอบทสตตมวภตตทใชเปนบทอาธาร (ใน) นยมเรยงไวหลงบทนน เชน

หลงบทสมปาปณยกมมะ

- เต นพทธ ตเมว คาม ปณฑาย ปวสนต ฯ

ภกษเหลานน เขาไปบณฑบาตยงหมบานนนแหละเปนประจา ฯ

หลงบทอาธาร

- โส นพทธ ญาตคาเมเยว ปณฑาย จรต ฯ

พระเถระนนเทยวไปในหมบานแหงญาตนนแหละ

เพอกอนขาว เปนประจา ฯ

สรปหลกการเรยงบทจตตถวภตต

๑. ขยายบทใด ใหเรยงไวหนาบทนน

๒. เรยงไวหนาบทอวตตกมมะ แตหลง บทสมปา

ปณยกมมะ และ บทอาธาร

๕. หลกการเรยงบทปญจมวภตต

บทปญจมวภตต ใชเปนบทขยายกรยาบาง ขยายบทนามนามบาง ขยายคณนามบาง ขยายศพทนบาตบาง มหลกการเรยง ดงน

๑) ขยายบทใดใหเรยงไวหนาบทนน เชน

- พาราณสโต อวทเร สตตสรสรกขา อตถ ฯ

ในทไมไกลจากเมองพาราณส มตนซกอย ๗ ตน ฯ

- กโต อาคโตส ฯ

ทานเปนผมาจากไหน ฯ

- โส (สนตฏโฐ) เสสธเนห ปรม ธน ฯ

ความสนโดษนน เปนทรพยอยางยงกวาทรพยท

เหลอ ฯ

๒) มารวมกบบททตยาวภตต จะเรยงไวหนาหรอ

หลงบททตยาวภตตกได เชน

- อเถโก ทสาวาสโก ภกข ราชคหา สาวตถ คนตวา

ฯเปฯ

ลาดบนน ภกษผอยในทศรปหนง ไปจากเมองรา

ชคฤหสเมองสาวตถ ฯลฯ

- น มย วนา ภกขสงเฆน วตตาม ฯ

พวกเราไมเปนอยเวนจากภกษสงฆ ฯ

- อมนา (กาเกน) กตกมม อ�ญตร สตถารา โก ชานสสต ฯ

ใครนอกจากพระศาสดา จกรกรรมทกาตวนทาแลว ฯ

- ปาปา จตต นวารเย ฯ

พงหามจตจากความชว (บาป) ฯ

๓) มารวมกบศพทนบาต มหลกการเรยง ดงน

ก. เรยงไวหลง ยาว วนา อ�ญตร และ อารา เชน

- เทวป กลาน ยาว สตตมา กลปรวฏฏา อาพทธปฏพทธสหายกาเนว ฯ

ตระกลทง ๒ นน ไดเปนสหายเกยวพนสบเนองกนมาถง ๗ ชวตระกล เลยทเดยว ฯ

- อารา โส อาสวกขยา ฯ

เขายอมอยไกลจากความสนไปแหงอาสวะ ฯ

เรยงไวหนากมบาง เชน

มม ธตา ตห รตเนห วนา วตตต˚ น สกโกต ฯ

ธดาของเราไมอาจเปนอยเวนจากพระรตนตรยได ฯ

- โส อรหตตสงขาตา อาสวกขยา อารา ทรโต ว โหต ฯ

เขายอมมในทไกลคอ หางไกลจากความสนอาสวะกลาวคอพระอรหตแล ฯ

ข. เรยงไวหนา อทธ นานา และ ปฏฐาย เชน

- อโต อทธ ก�จ คยหปค นตถ ฯ

อะไรๆ ในเบองบนสรระน ทเขาถงความเปนสงทควรถอเอาไมม ฯ