X- Нуриддинов, Ь̂ . Искандаров, Расулиён, Р. Абдуллоев,

Н. Назаров

ТАЪРИХИ УМУМИ

Китоби дарсй барои синфи 10-ум

Хайати Мушовараи Вазорати маорифи Чумх;урии Тоцикистон

6а чоп тавсия кардааст.

Дар зери та.урири узви вобастаи А И Цуму^урии Тоцикистон, доктори илмуои

таърих, профессор\Х■ Назаров\

Душанбе“Офсет”

2011

ББК 63.3(0)6Я72+74.263.1 Т-36

Гурухи муаллифон ба муаллимон ва хонандагони макгабхои №53 (муаллима Насруллоева Р.), №55 (муаллим Рахматов X.), №35 (муаллим Мастонзод С.), №89 (муаллима Ёкубова Н.), №52 (муаллим Нидоев Т.)-и ш. Душанбе, гимназияи назди Донишгохи Давлатии Тинорати Тоникистон (муаллим Зубайдов И.), №45-и ш. Кофариихон (муаллима Нурмахмадова 3.) ва мактаби №1-и ш. Сарбанд (муаллим Зулфов У.) барон маслихат ва пешниходхои судмандашон изхори сипос меиамоянд.

Муаллифон аз коршиносон - доктори илмхои таърих А. Шарипов, ном- задхои илмхои таърих А. Гафуров, Д. Бакоева, Н. Гаффоров, иомзади илм­хои филология А. Байзоев, муаллими литсейи точикию туркии ш. Хунанд С. Атоев ва хамчуннн аз номзади илмхои филология В. Абдулазизов барои маслихатхои муфидашон снпосгузоранд.

№ Ному насаби хонанда Синф Солихониш

Холати китоб (бахои китобдор)Аввали

СОЛОхири

СОЛ

1

2

3

4

Дар китоб тамоилхои асосии хаёти ичгимой - иктисодй, сиёсй ва фархаигии мамлакатхон хоричй дар нимаи дуввуми карни XX инъикос ёфтааст. Матн ва маводи ёрирасони китоб дар заминаи дастовардхои муоснри илми таърих, бо назардошти талаботи имрузан сохаи омузгорй пеш- каши хонандагон гаштааст.

Мухаррири масъул ва мусавдех,: С. МахкамовМухаррир: В. АбдулазизовОроиш ва сахифабанд: Р. Хончонов Хуруфчини компютерй: М. Камолова

© Хомидхон Нуриддинов, Коспмшо Искандаров, Каххор Расулиён, Рахматулло Абдуллоев, Носир Назаров. ТАЪРИХИ УМУМИ: Китоби дарсй барои синфи 10-ум. - Душанбе: “Офсет”, 2011. - 200 с.

©ЧДММ “Офсет”, 2010

ISBN 978-99947-62-22-4

САРСУХАНЧанги дуввуми чахон ба охир расид. Дар шикает додани

фашизм ва чангчуён халку миллатхои тараккдхохи дунё, бахусус Иттиходи Шуравй сахми бузург гузоштанд. Халкхои чахон умед доштанд, ки онх,о ба зиндагии осоиштаву сулхомез хохднд расид. Аммо инсоният бо мушкилоти нав ру ба ру гардид. Мехвари онхоро мухолифатхои сиёсию идеологии байни Иттиходи Шуравй ва Иёлоти Муттахидаи Амрико ташкил медоданд, ки баъд аз чанг ба кишвархои абаркудрати чахон табдил ёфта, амалан сиёсати чахониро муайян мекарданд.

Пайдоиши чах,они дукутба, ташкили паймонхои низомию сиёсии ба хам мукобил, таксими чахон ва кишварх,ои алохида ба доираи нуфузи абаркудратхо мусобикаи таслих,отй, ихтирои навъхои нави силохи катли ом ва гайра натичаи хамин падидахо буданд.

Нимаи дуввуми асри XX ва ибтидои асри XXI мархилаи инкилоби илмию техники буд. Кашфиётхои бузурги илмию техники ба тамоми сохахои хаёти инсонй таъсири бузург расони- данд. Воситах,ои алокаи байни одамон, халкхо ва давлатхо ба дарачаи сифатан нави тараккиёти худ расид. Ин ба рушду таракки- ёти воситахои накдиёт, махсусан наклиёти хавой, ба вучуд омада- ни шабакаи электронии ахбори умум (радио, телевизион), телефо- никунонии оммавй, пайдоиши шабакаи чахонии комиютерй (Интернет) ва гайра вобаста буд.

Ин марх,ила давраи пурзуршавии раванди чахонй шудан (глобализатсия) буд. Ду омили мухим - таъсиси Созмони Милали Муттавдд (СММ) ва аз байн рафтани низоми мустамликадорй ба ин раванд мусоидат намуданд. Тараккиёти асри XX дар катори дастовардхои бузурги илмй-техникй, ки ба нафъи инсон буданд, хамзамон зухуроти манфй ба бор овард. Масьалахои ифлосшавии мухити зист, афзоиши «нуктахои дог» дар минтаках,ои гуногун, ки дар натичаи он муносибатхои миллй ва ичтимой тезутунд гарди- данд, то имруз ба хаёти инсон тахдид мекунанд.

Китобе, ки х,оло дар даст доред, аз китобхои пешина фарк мекунад. Сохтори китоб тавре аст, ки хонандаро аз азёд кардани матн бозмедорад. Х,ар як хуччат, раем ё дигар маводи иловагй савол ва супориш дорад. Ин амал барои боло бурдани сатхи фикрронии мустакилонаи хонандагон равона гаштааст. Дар ибтидои хдр як мавзуъ саволхо гузошта шудаанд, ки таваччухи хонандаро ба масъалахои асосии мавзуъ чалб мекунанд. Шархи мафхум ва истилохот дар матн бо харфхои сиёхи гафстар чудо карда шудаанд.

Донишхои таърихй бояд рох,у равиши х,алли мушкилоти асри XXI-ро нишон диханд, ё акаллан, асоси дарки онхоро фарохам оранд.

3

Боби I. Муносибатх,ои байналхалки

§1. Таксимоти баъдичангии Аврупо ва огози «ч,анги сард»

1. Рух,ияи мардуми ца^он баъди цанг чй гуна буд?2. Чаро интизори^ои мардум барабас рафт?3. Сабабх;ои огози «цанги сард» дар чист? Нишона^ои он кадом^оянд?

У. Черчилл, Г. Трумэн ва И. В. Сталин дар конференсияи Потсдам (соли 1945)

Барои миллионов одамони руи замин хатми чанг хушбахтии азиме буд, ки тафсираш душвор аст. Он вакт тасаввур мешуд, ки тамоми офатхои бад нихоят пушти cap шуданд, дар пеш факат хубист. Хурсандй хадду канор надошт.

Шояд Аврупо дар таърихи худ мисли мохи майи соли 1945 хеч гох ин кадар якпорча набуд. Ин ягонагиро хар касе, ки аз сохилхои Волга то укёнуси Атлантик мерафт, мушохида мекард. Фочиаи чанг ва курбонихо хамаро муттахид намуда буд.

Аммо баъд аз чашни Ралаба рузхои мукаррарй cap шуданд. Дар онхо барои хушбахтй ва тантана чой камтар буд. «Айёми душвор» хеч намехост тамом шавад...

4

Дар давоми чанг ба мукобили Олмони фашистй, хукумати Шуравй натавонист нобоварии худро нисбат ба иттифокчиёни «буржуазии» худ бартараф намояд. Онхо хам, дар навбати худ, ба Иттиходи Шуравй эътимод надоштанд. Мавкеъгирии иттифокчи­ёни собик оид ба сохтори баъдичангй фарк дошт. Хдмин фаркият нобоварй ва бадгумониро зиёд мекард. Нахустин зидцият дар масъалаи Полша ба вучуд омад. Маскав хукуматеро мехост, ки дар зери таъсири Шуравй бошад, Иёлоти Муттахвдаи Амрико (ИМА) баръакс, хохони ташкили давлати намунаи Fap6 буд.

Дар муддати якчавд мох,и охири Ч,анги дуввуми чахон кушунхои Шуравй кариб х д м а и мамлакатхои Аврупои Шаркй ва Марказиро озод карданд. Нуфузи Шуравй ва хизбхои коммунистй дар ин кишвархо зиёд мешуд.Х ам зам он м уносибатхои ИМА ва Иттиходи Шуравй тиратар мегашт, ки нихоят ба огози «чанги сард» овард.

«Ч,анги сард» аз изхороти расмии ходимони давлатй огоз шуд. Д ар Ф ултон аввал Черчилл шуруъ кард, баъд дигарон давом доданд.

«Чанги сард» - солкой Нутк^ У. Черчилл дар Фултон. 1946 - 1991, давраи мук,овима- (5 марти соли 1946)ти шадид дар муносибатхои байналхалцй, ки аз рак,обати тезутунди давлатх,ои абар- кудрати дорой силох,и хвастай (Иттиходи Шуравй ва ИМА) ва иттифок,чиёнашон бармеояд.Ин рак,обат боиси мусаллацша- вии бошитоб, мусобик,аи тарафайн дар со%ах,ои ик/пи- содО-ицтимой ва идеологи гашт.

Аз хотироти шоир Е. А. ЕвтушенкоДавраи бе^тарини муносиботи мо (бо иттифоцчиён) хеле

зуд ба охир расид. Коргардон Михаил Калатозов баман як циссаи гамангезеро нацл кард. Якбора баъд аз цанг вай %амчун намояндаи кинои шуравй дар Голливуд кор мекард. У ба цароре омад, ки консертирадиоии дуцонибаи х;унармандони Иттщоди Шуравй - ИМА-ро ташкил кунад. Дар як руз ва дар як соат бех,тарин мусщачиён ва х,унармандони амрикоию шуравй мебоист

1. Черчилл дар чй гуна маросим нутк, мекунад?

2. Дар либоспушии иштирокчиён кодом хусусияти хосро мебинед?

5

консерти му ставим медоданд. Аз Амрико ба Русия ва аз Русия ба Амрико...

Аммо пеш аз саршавии консерт ба студияи радио корманди сафорат, кимисли бур сафед шуда буд, омад ва бо дасгщои ларзон телеграммой аз Маскав расидаро бо суханони «Маскав цабул намеку над» дароз кард.

Ин дастури Сталин буд. «Цанги сард» cap шуда буд. Калатозови х,айрону маъюсгашта цуръат пайдо накард, ки дар бораи ин телеграмма ба иштирокчиёни консерт хабар дщад. Консерт баргузор гардид, вале ин консерт барои фазой холй буд.

Е. А.Евтушенко. Хорошая политика выше политики. А з китоби “Пропасть в два прыжка?’’. Харьков, 1990. - С .27.

Ба назари шумо бо кодом сабаб Сталин дастури манъи консерт- ро дода буд?

Сиёсати Х,укумати Амрико нисбат ба Аврупо кариб ду сол ноустувор боки монд. Танхо бахори соли 1947 Амрико мавкеи худро пурра муайян кард ва кушиш намуд, ки ба густариши нуфузи ИЧ.ШС рох, надихад. Муваффакияти шуришчиёни коммунист дар Юнон ва фишори дипломатии Шуравй ба Туркия барои президент Г. Трумэн бахона фарохам сохтанд. У барномаи нави сиёсати хоричии худро эълон кард. Ин барнома дар таърих бо номи «доктринаи Трумэн» маълум аст.

6

1. “Пардаи Ошанин” чиро чудо кардааст? Кодом шароити баъди- цангии Аврупо тасвир ёфтааст?

2. Киро дар Fap6 Цо (Joe) мегуфтанд, ки бе фармони у дарома- дан манъ будааст?

Хдмин тавр, ИМА аз хатари эхтимолии бартарии Шуравй дар чахон метарсид. Барои пешгирии нуфузи Шуравй лозим буд, ки мамлакатхои Аврупои Еарбй муттахид шаванд. радами аввал барои иттиходи мамлакатхои Fap6 дар нутки котиби давлатии ИМА Ч°рч Маршалл ба мушохида расид. Маршалл омодагии ИМА-ро барои расонидани ёрии иктисодй ба мамлакатхои Аврупо эълон кард.

Хукумати Амрико ба тамоми мамлакатхои Аврупо, ки аз чанг зарар дида буданд, ёрй пешниход намуд. Кумаки амрикой мебоист хамчун фишанги баркарорсозии иктисодиёти бозорй дар Аврупо хизмат менамуд. Дар айни хол он ба паст кардани шиддати масоили ичтимой, суст намудани мавкеи хизбхои коммунистй ва ИЦШС дар ин мамлакатхо равона шуда буд. Хукумати Шуравй оид ба гирифтани ёрй мавкеи устувор надошт. Вай дар сурати аз чониби ИМА назорат накардани кумакхо эхтимолан ба гирифта­ни онхо розигй медод.

Сталин ва атрофиёнаш ба накшаи Маршалл назари манфй доштанд. Онхо фикр мекарданд, ки бо ин рох Амрико мамлакатхои Аврупоро тобеи худ месозад.

Президент Трумэн доктринаи сиёсати хоричии ИМА-ро, ки бо номи у гузошта шудааст ва накшаи Маршаллро «ду пучоки як чормагз» номидааст. Дар таърих мархилаи нав огоз гардид. Аврупо ва тамоми чахон ботадрич ба «чанги сард» дохил мешуданд.

«Трактори амрикой» Аврупоро аз пушти худ кашидан мехох,ад.

1. Чаро муаллиф як нафарро бо дастони холй тасвир карда­аст, ки мехо^ад аробаро ба цафо кашад? Ин цо чй рамзро мебинед?

2. Ба назари шумо муаллифи ин карикатура аз кодом кишвар ост?

7

Аз нутци У. Черчилл дар коллечц Вестминстера uiaxjju Фултон (Миссури), 5 марты соли 1946

Соя ба он майдонуое афтидааст, ки чанде пеш бо галабаи иттифоцчиён равшан шуда буданд. Хец кас намедонад, ки Русияи Шуравй ва ташкилоти коммунистии байналхалции он дар ояндаи наздик чй мехо^анд бикунанд. Сарх,ади нацшах;ои забткории ощо, агар чунин сарх,аде вуцуд дошта бошад, дар куцост?...

Аз Штетин дар ба^ри Балтик то Триест дар ба$ри Адриатик, цад-цади кцтъа “пардаи Ошанин” кашида шудааст. Дар пушти ин парда тамоми пойтахтх,ои давлагщои куунаи Аврупои Марказй ва Шарцй истодаанд...

Ман бовар надорам, ки Русияи Шуравй цанг мехо^ад. Вале он чизе, ки ощо мехоуанд ин «фоида» аз цанг ва густариши нома^ду- ди уокимият аст. Ин доктриной (таълимоти) ощ о мебошад... Аз ин сабаб таълимоти (доктринаи) ку^наи мувозинати к;увва дигар кор намеояд. Мо наметавонем ба бартарии ночизи к;увва- х;ои худ умед бандем ва бо ин барои озмоиши цувва васваса ба вуцуд оварем.

А з китоби "Хрестоматия по новейшей истории. 1945 - 1961, - М .,1961. Т. 3 .4 .1 .

1. У. Черчилл зери мафхуми «пардаи Ошанин» чиро дар назар дошт?

2. Ба назари шумо, байни кодом давлагщо «пардаи Ошанин» ка­шида шуда буд?

3. У. Черчилл барои сиёсати мамлакатхои Fap6 кодом максад- х,оро муайян кард?

1. Ба назари шумо, дар кодом х,олат ИМА ва Иттиходи Шуравй метавонистанд баъди цанг низ х;амчун иттифоцчй бокц монанд? Оё ин мумкин буд?

2. «Цанги сард» ба мардуми оддй чй гуна таъсир расонд?

5{с 3. Назари роцбарони ИЦШС ва ИМА-ро оид ба «цанги сард» та^лил кунед. Ба фикри кадоми онх1о шумо бештар розиед?

§2. Созмони Милали Муттах,ид ва накши он дар солдои баъдичангй

1. Зарурати ташкили СММ аз чй иборат буд?2. Самтх^ои асосии фаъолияти СММ кадом^оянд?3. СММ дар таъмини сулху амнияти ца^он дар солкой баъди-

цангй чй накщ бозидааст?

Нишони расмии СММ Бинои СММ

Ороишоти он чиро ифода Ин бино дар кадом мамлакаткардааст? воцеъ аст ва барои чй?

Таъсиси СММ. Х,ануз дар солх,ои Чанги дуввуми чахон зарурати таъсиси созмони бонуфузи байналмилалй ба вучуд омада буд. Он барои пешгирии низои байни миллатхо ва ба рох мондани хамкорй миёни давлатхо мебоист хидмат менамуд.

Бори аввал истилохи «Милали Муттахид» 1 январи 1942 дар Эъломияи Вашингтон пайдо шуд. Намояндагони Иттиходи Шуравй, ИМА, Англия, Хитой ва 22 кишвари дигар ухдадор шуданд, ки дар мубориза ба мукобили фашизм ва душмани умумй - Олмон бо якдигар хамкорй хоханд кард.

Масъалаи таъсиси созмони байналмилалие, ки тавонад чойгузини Лигаи Миллатхо гардад, мохи октябри соли 1943 дар конференсияи вазирони корхои хоричй дар Маскав баррасй гардид. Дар асоси эъломияи он соли 1944 дар конференсияи Вашингтон намояндагони Иттиходи Шуравй, Амрико, Англия ва Хитой дойр ба Оинномаи созмон гуфтушунид намуданд. Пешни- ходоти ин конференсия асоси Оинномаи СММ-ро ташкил доданд. Он 26 июни соли 1945 дар конференсияи Сан-Франсиско аз чониби 50 давлати дунё имзо карда шуд. Оиннома 24 октябри соли 1945 эътибор пайдо кард ва ин сана хамчун рузи таъсиси СММ кайд карда мешавад.

9

Мувофики Оиннома узвият ба хайати СММ барои тамоми мамлакатхои сулхдуст ихтиёрй ва озод мебошад. Х,ар як давлат дар сурати ба чо овардани шартхои оинномаи ташкилот метавонад узви он гардад.

Сохтори Созмони Милали Муттахид

ШУРОИ ВАСОЯТ МАЧМАИ УМУМЙ

КОТИБОТ

НАМОЯНДАИ НАЗОРАТИ БАЙ НАЛ МИЛАЛИ ОИД БА

НЕРУИ ХАСТАИ

КУМИТАХО ВА ШУРОИ АМНИЯТ

-------------тж гг

СУДИБАЙНАЛХАЛКИ

КУМИТАХОИичлосияви

КУМИТАИ ХАРБЙ- ШТАБИ

|ХАИАТИ ХАПЪИ|силох

МАГАТЭ

Макомоти асосии СММ. Мачмаи умумиро баъзан парламенти чахонй меноманд ва он як рукни асосии машваратй мебошад. Х,амаи кишвархои узв дар он намояндагй дошта, хар кадом хукуки як овоздорад.

Мачмаи умумй дар СММ макоми марказй дошта, аз дигар сохторхо гузориш мегирад, узвхои навро кабул карда, дабири кулли СММ-ро интихоб мекунад.

Макоми мухим ва доимоамалкунандаи СММ Шурой Амният буда, ба зиммаи он масъулияти асосии пойдор намудани сулху амнияти байналмилалй вогузор шудааст.

Шурой иктисодй ва ичтимой тахти салохияти Мачмаи умумй кор карда, корхои иктисодй ва ичтимоии СММ ва созмонхову дастгоххои махсуси онро хамоханг мекунад.

Шурой васоят (пуштибонй) барои таъмини масъулияти хукуматхо чихати идоракунии сарзаминхои тахти пуштибонй карор ёфта таъсис дода шуда буд. Онхо барои ба даст даровардани истиклолияти ин сарзаминхо мусоидат менамуданд.

Суди байналмилалй яке аз макомоти асосии СММ мебошад ва ба СММ ва ниходхои он маслихат медихад. Вай аз тарафи Мачмаи умумй ва Шурой Амният интихоб мешавад.

Котибот аз Муншии умумии СММ ва намояндагони байнал­милалй иборат буда, фаъолияти доимй дорад.

10

Аз Оинномаи СозмониМилали МуттахидС о з м о н и М и л а л и

М уттахид дорой чунин х,адафх,ост:

1. Нигох, доштани сулх,и байналхалцй, амният ва бо ин мацсад цабул намудани чорауои самарано- ки дастачамъй барои пешгирй намудани хавфи аз байн бурдани сулх,, нест карданы амащои тацовузко- ронава дигар вайронкорщо...

2. Тонкими муносибат- х,ои дустонаи байни мил- лагщо дар асоси эх,тироми усул^ои баробарх,ук,ук,й ва худмуайян- кунии халщо, инчунин пешнщоди дигар чора^ои зарурй барои му ставкам намудани сулх; дар саросари цах,он.

3. Амалй сохтани х;амкорщои байналхалцй дар х,алли проблемами байналмилалии щтисодй, ицтимой, фар^ангй ва гуманитарй ва %авасманд гардонидану боло бурдани сатуи эх,тиром ба х,уцуци инсон ва озоди^ои асосй барои х,ама, новобас- та ба нажод, забон, мазх,аб ва гайра.

4. Маркази х,амох,ангсозии фаъолияти миллатуо ба^ри ба даст овардани ин х,адафх,оиумумй.

Дар рохи посдории сулху амният. СММ дар асоси нишондод- хои оинномаи хеш фаъолият намуда, дар нигохдории сулх ва амнияти чахон сахми муносиб мегузорад. Бо талоши ин ташкилот карорхои мухим дар бораи ба махкама супоридан ва чазо додани чинояткорони харбй (1946), дар бораи тадбирхои зидди таргиботи чанги нав (1947), тадбирхо оид ба баркарор ва мустахдам намуда­ни муносибатхои неки хамсоягии байни давлатхо (1957 ва 1968), ярокпартоии умумй ва пурра (1959) кабул гардиданд.

Аз дастовардхои оштисозии СММ катъи чанг дар Фаластин (1947), халли казияи Кашмир дар Х^нд (1948), халли мунокишахо дар Индонезия (1962) ва Кипр (1964), хдмчунин таъмини оташбас дар Шарки Наздик (1956,1967) ва гайраро метавон мисол овард.

Созмони Милали Муттахид дар баробари чустучуи роххои таъмини сулх, химояи хукуки инсонро низ яке аз максадхои асосии худ мешуморад.

Мачмаи умумии СММ 10 декабри соли 1948 Эъломияи хукуки башарро иборат аз 30 модда кабул кард, ки он яке аз мухимтарин хуччатхои байналмилалй ба шумор меравад.

Конференсияи Сан-Франсиско Маросими ба имзо расидани Оинномаи СММ (26.VI.1945)

11

Аз Эъломияи хукуци башарМоддаи 1. Тамоми одамон озод ба дунё меоянд ва аз лщози

манзалату х;ук,уц ба х,ам баробаранд...Моддаи 2. ХаР як инсон метавонад бидуни тафовуте, махсу-

сан аз руйи нажод, ранги пуст, забон, мазуаб, ацидаи сиёсй ё ягон ащдаи дигар, ^аичунин баромади миллию ицтимой, сарват, тоифа ва ё мавцеияти дигар аз тамоми хуцуцу озодщо, ки дар Эъломия зикршудааст, ба^раманд гардад.

Моддаи 3. Хар як инсон ба у;аёт, озодй ва дахлнопазирии шахсй %ац дорад...

Моддаи 7. Хама дар назди цонун баробаранд ва х;ац доранд, бидуни тафовуте аз у^имояи цонун бархурдор бошанд...

Моддаи 26.1. ХаР кас ХУЦУФ* тах;сил дорад. Ацаллан та^сили ибтидои ва умумй бояд бепул бошад. Та^сили ибтидой бояд %атмй бошад. Таълими касб бояд дастраси х;амагон бошад. Маълумоти олй бояд мувофщи цобилияти у;ар кас ба х,ама як хел дастрас бошад.

2. Мацсади таълим бояд рушди уамацонибаи шахсияти инсон, эутироми бештари х,УКУКУ озодщои инсон бошад. Таълим бояд ба хусни тафо^ум, бурдборию дустии тамоми миллапцо, гурух;х,ои нажодй ёмазх,абй... мусоидат намояд.

3. Волидон дар бобати интихоби навъи таълими фарзандони хурдсол х;ацк;и аввалия доранд.

ЮНЕСКОMyaccucau махсуси СММ дойр 6а маориф, илм ва фарх,анг -

ЮНЕСКО (UNESCO - United Nation Educational, Scientific and Cultural Organization) соли 1946 ташкил шудааст. Мацсади он инкишофи хамкории байни давлатх,о дар сох,ах,ои маориф, илм ва маданият аст. Кароргоци ЮНЕСКО дар шахри Париж вок,еъ аст.

ЮНЕСКО дойр ба масъалах,ои гуногун конференсияхои байнал- халк,й дойр менамояд ва ба инкишофи илм, маданият ва маориф мусоидат мекунад. Дар бисёр мамлакатхои чахон тах/пи васояти ЮНЕСКО марказ ва институтхои илмй ташкил ёфта, фаъолият менамоянд. Бо дастгирии ин ташкилот шумораи зиёди лоих,ах,ои байналхалцй дойр ба илм, санъат ва адабиёт татбик, гардиданд.

1. Тафовути Созмони Милали Муттахид аз Лигаи Миллатх^о дар чист?

2. Сампщои фаъолияти Созмони Милаш Мутпищидро дойр ба ^алли бахусу мунощашщо миёни кишвар.\о ном баред.

3. Дар бораи фаъолияти кунунии Созмони Милали Муттах;ид чй медонед?

4. Оё шуъбаи СММ дар Тоцикистон вуцуд дорад? Дар бораи фаъолияти он маълумот дих;ед.

12

§ 3. Буэфони Берлин ва ташкили паймонх,ои низомию сиёсй

1. Тамоили у мумии инкишофи муносибашх;ои байнапхалкц дар дах;солах;ои аввали баъд аз цанг чй гуна буд?

2. Бух;рон ва низоъх,ои гуногуни ин давра дар цах,он бо рацобатх;ои кишварх1ои узви паймонх,ои Шар к, ва Рарб чй иртибот доштанд?

3. Паймонх^ои низомию сиёсй чй гуна пайдо шуданд?

Яке аз мунокишахои тезутунд дар Аврупои баъдичангй дар масъалаи Олмон ба вучуд омад. Дар солхои чанг байни мамлакат­хои паймони зиддифашистй созиши усулй ба вучуд омада буд, ки Олмон бояд як давлати сулхдуст ва демократй шавад. Аммо дар Олмон ва пойтахти он - Берлин куввахои мусаллахи давлатхои голиб - Иттиходи Шуравй, ИМА, Британияи Кабир ва Фаронса чойгир гардиданд. Дар ин шароит халли ин масъала душвор гашт. Х,ар ду тараф аз он хавф доштанд, ки захира ва имкониятхои Олмон дар «чанги сард» ба зери назорати тарафи мукобил мегуза- рад. Ба ин асос дар худуди Олмон раванди ташкил намудани ду давлат огоз гардид. Соли 1948 дар Олмони Гарбй ислохоти пули гузаронида шуд. Дар чавоб Иттиходи Шуравй сархади байни Олмони Шаркй ва Олмони Гарбиро бает, то ки пули бекадршуда Олмони Шаркиро пур накунад. Азбаски ислохоти пулй дар Берлини Гарбй низ гузаронида шуда буд, ин кисмати шахр низ ба мухосира гирифта шуд. Мушкилии таъмини ахолй бо хурокворй хавфи гуруснагиро зиёд намуд.

Рохбарияти Иттиходи Шуравй ният дошт, ки масъаларо аз тарики музокира хал кунад. Аммо ИМА музокиротро рад карданд ва барои таъмини Берлини Гарбй бо озука «пули хавой» ташкил намуданд. Кор ба чое расида буд, ки фармондехи низомии Амрико мудохилаи бевоситаи мусаллахонаро аз мадци назар дур намекард.

Х,амин тавр, бухрони Берлин ибтидои ба таъхир афтодани масъалаи ташкили Олмони ягона гардид, ки он беш аз чор дахсола давом кард.

Соли 1949 ду давлати олмонй ташкил шуд: Чумхурии Федера- лии Олмон (Ч,ФО) ва Ч,умхурии Демократии Олмон (ЧДО).

ИМА ва муттахидинаш накдиа доштанд, низоми Шуравиро ба воситаи мусобикаи таслихотй, фишору зурй заиф намуда, парокандашавии онро тезонанд. Бо ин максад мохи апрели соли 1949 онхо созмони низомию сиёсиеро бо номи Ташкилоти Атлантикаи Ш имолй (НАТО) барпо намуданд. Ташкил гардидани НАТО дар рохи хамгироии Аврупо, ташкили Аврупои

13

Маросими имзои созишнома дар бораи таъсиси Ташкилоти

Атлантикаи Шимолй (НАТО)

Му^осираи Берлин дар солх;ои 1948-1949

Ин чй гуна хавопаймо аст, ки мардум онро бо шавкц зиёд та- мошо мекунанд?

бидуни сархад, кадами аввал буд. И стиклолияти миллй мафхуми кухнашуда эълон гардид ва чойи онро мебоист «атлантизм» мегирифт.

Д ар ч ав о б И тти ход и Шуравй чорахо андешид, ки як иттиходи иктисодй ва сиёсию низомй ба вучуд оварад. Вале дар сохтори ичтимоию икти­содй ва афкори сиёсии давлат- хои иттифокчии у дар Аврупо фаркияти зиёд вучуд дошт. Рухияи халкхои А врупои Шаркй хамеша ба Аврупои Гарбй нигаронида шуда буд.Онхо худро як кисми тамадду-

ни насронии Еарб хисоб мекарданд. Бинобар ин, зарурати ташки­ли Иттиходро бо хамсояи муктадири худ бо мушкилй кабул мекарданд. Иттиходи Шуравй аз тамоми имконоти идеологию сиёсй истифода намуда, Амрикоро ташаббускори cap задани алангаи чанг чилва медод ва барномаи иттиходи идеявию сиёсии мамлакатхои Аврупои Шаркиро таблиг менамуд.

Бо ташкили НАТО ва Шартномаи Варшава дар муносибат- хои байналхалкии давраи «чанги сард» огоз гардида, мархилаи шаклгирии чахони дукутба ба охир расид.

«Ч,анги сард» натанхо дар Аврупо, балки дар Осиё ва Шарки Миёна низ пахн гардид.Ракобат байни абаркудратхо боиси таксимшавии Хитой,Корея ва Ветнам гардид, ки солхои тулонй хамчун маркази низоъ бокй монданд. Таксими Фаластин ба ду давлат ва барпо шудани давлати Исроил дар соли 1947 нуктаи дигари дог гардид, ки то имруз давом дорад.

Ба мисли Аврупо дар Осиё низ бо рохбарии А мрико паймонхои низомию сиёсй бамисли СЕАТО (SEATO - South Аз раем чи гуна муайян кардан East Asia Treaty Organization) - мумкин аст, ки намояндагони «Созмони паймони Осиёи чанд давлат х;узур доранд?

14

J~ 1 ИТТИХОДИ АТЛАНТИКА—---- J (НАТО)

1949 СОЛИ ВОРИДШАВЙ БА НАТО ЩШШ I ■) КИШВАРХОИ

-------i БЕТАРАФ

ДАНИЯ 1949 \

1нИДЕРЛ АНДИЯ ) V949 ИЦШС ?Ю Л М О Н Й ^ П О ЛШ А

У * ' * С Ш А Р К И>ЕЛ ГИЯ ^

1949 ОЛМ О НИ V *ЛЮКСЕМБУРГ ГАРБЙ V -

1949 ' 1955 / Ь Ф А Р О Н С А ^ ^ * ~ V ^ A B C T P H 1

1949 Ш ВЕТС АРИ Я _т

rvАЛ Б А Н И Я \ *1

(СОЛИ 19вв ХОРИЧ ШУД)!

Чднубу Шаркй» ба вучуд омаданд. Аз соли 1953, баъди ивазшавии рохбарони давлати Шуравй ва ИМА, давраи дигаргунихои чидцй дар муносибатхои байналмилалй ба мушохида мерасад. Дар хамин давра ба давлатхои бузург муяссар гардид, ки гирехи баъзе ракобатхои дарозмуддатро кушоянд. Оташбас дар Корея, имзои созишнома дойр ба Х,индухитой (соли 1954), халли масъалаи Австрия ва баровардани кушунхои Шуравй ва ИМА аз он, муло- коти рохбарони Англия, ИМА, Иттиходи Шуравй ва Фаронса дар Женева, баркарории муносибатхои дипломатй миёни Иттиходи Шуравй ва Олмони Гарбй (соли 1955) нишонаи ин дигаргунихо ва бехбудй дар муносибатхои байналхалкй буданд.

ШАРТНОМАИ ВАРШАВА1956

ПАРДАИ ОХАНИН

, о •'Jr'X.*V

ч 4"И РЛАНДИЯ

ПОРТУГАЛИЯ

С И Е ХБ А Х Р И

Харитаи НАТО ва Шартномаи Варшава

Аз Шартномаи Атлантикой Шимоли (4 апрели с. 1949)Тарифно бо имзои шартномаи мазкур эътимоди худро бо

мацсад ва усули Ойинномаи Созмони Милали Муттахид ва хо^иши бо тамоми халщ о ва %укумат%о дар фазой сулх,омез зиндагй карданро эълом медоранд.

Тарафх,о мувофщанд, ких;амлаимусаллах,она бамуцобилияк ва ё чанде аз цониб^о дар Аврупо ё Амрикои Шимолй х,амчун х,амла ба муцобили х,ама дониста шавад. Бинобар ин, ощо ба мувофща расиданд, ки агар чунин уамлаи мусаллах,она ба амал ояд, х,ар яки ощо ба тараф ва ё тараф^ое, ки дучори х,амла шудаанд, ёрй мерасонанд ..., аз цумла, бо истифодаи цуввауои мусаллах,, то ки амниятро дар минтацаи цисмати шимолии уцёнусиАтлантикбарцарор намоянд.

15

1. Муносибати худро нисбати изхороти иштирокчиёни НА ТО дар бораи хосияти мудофиавй доштани Шартнома муайян кунед.

2. Окцбатхои таъсиси НАТО чй гуна буданд? Онхоро бо мисощои мушаххас нишон дихед.

Аз Шартнома дар бораи дустй, х;амкорй ва ёрии байнихамдигарй (Варшава, 14 майи соли 1955)

Тарафхои ах,дкунанда:Муцаддадан саъю кушиши худро барои сохтмони низоми

амнияти дастацамъй, дар асоси усули иштироки тамоми давлатхои аврупой, сарфи назар аз сохти ицтимой ва давлатиа- шон эълон медоранд. Ин имкон медщад, ки цидду ца^ди ощ о ба нафъи таъмини сулх дар А врупои муттахид равона карда шавад;

Бо назардошти вазъи бавуцудомада дар Аврупо... ба хотири тахкими дустй, густариши хамкорй ва ёрии байнщамдигарй ва инчунин мутобщи усули мудохила накардан ба корхои дохилии онхо ба цароре омаданд, ки Шартномаи дустй, хамкорй ва ёрш байнщамдигарии мазкурро имзо намоянд...

Дар су рати cap задании хамлаи мусаллахона дар Аврупо бар зиддияк ё чанде аз давлатхои аъзои Шартнома аз тарафи кадом давлат ва ё гурухи давлатхо, хар як аз давлатхои аъзои шартно­ма... ба давлат ва ё давлатхое, ки дучори хамла шудаанд, ёрии таъцилй мерасонад..., азцумла, бо истифодаи куввахои мусаллах ■

Оё дар мундарицаи матни Шартнома хатареро барои давлатхои Аврупомебинед?

1. Сабаби асосии мухосираи Берлин аз чй иборат буд? Оё ин воцеа метавонист дар цанг миёни иттифоц- чиёни собик, сулх биёварад?

5^ 2. Мундарицаи матнхои Шартномаи Атлантикой Шимолй ва Шартномаи Варшаваро мукриса кунед. Умумияти матнхоро чй гуна шарх медихед?

3. Мафхумхои «пардаи оханин», «абаркудрат» ва «цахони дукутба»-ро шарх дихед.

4. Дар харита давлатхоеро нишон дихед, ки соли 1949 ба НА ТО ва соли 1955 ба Шартномаи Варшава дохил шуда буданд.

5. «Цанги сард» дар дигар минтацахои цахон чй тавр зухур ёфта буд?

16

§4. Тезутундшавии вазъият дар ибтидои солхои 60-ум: буздони Берлин ва Куба

1. Кадом оми.що ба бухрони соли 1961-и Берлин сабаб шуданд?2. Девори Берлин дар муносибати байни Шарку Рарб чй нак,ш

бозидааст?3. С'абаб.хои бух^рони Куба кадомх,оянд?

Бухрони Берлин. Дар ибтидои солхои 60-ум вокеахое руй доданд, ки умеди чомеаи чахонро дар бораи хотимаи «чанги сард» барбод доданд. Дар ин солхо аз нав масъалаи Берлини Гарбй вазъиятро ноором сохт. Берлини Еарбй, баъди ташкили Чумхурии Федералии Олмон (Ч,ФО) ва Чумхурии Демократии Олмон (ЧДО), хамчун масъалаи бахснок ва мочароангез бокй монда буд. Х,ар як тараф Берлини Еарбиро «аз худ» медонист. То соли 1961 байни Берлини Гарбй ва Берлини Шаркй рафту омад озод буд: 50 хазор нафар сокинони Берлини Шаркй дар Берлини Еарбй ва 13 хазор нафар сокинони Берлини Еарбй дар Берлини Шаркй кор мекар­данд. Масъалаи Берлини Fap6fl чандин бор тезутунд шуда буд. Ба кавли рохбарияти Шуравй, дар шароити рафтуомади озод фаъо­лияти харобкорона аз тарафи Берлини Еарбй ба мукобили ЧДО, Иттиходи Шуравй ва дигар мамлакатхои сотсиалисгй чандон мушкил набуд. Зеро сархади ЧДО бо Берлини Еарбй мухофизат намешуд.

Шаби 12 ба 13 августи соли 1961 сархадбонони ЧДО ба таври фаврй байни ду кисми шахр симхор кашиданд. Баъдтар онро ба девори бетонй иваз намуданд.

Девори Берлин

1. Рассом бо ин тасвир чиро нишон додан мехоад?

2. Дар миёни ин ду раем кадом умумиятро мебинед?

Сохтмони девори Берлин

1. Ба фикри шумо дар сохт­мони девор ких̂ о иштирок мекунанд?

2. Чаро низомиён ба назар мерасанд?

17

Барои чи цавопон tgf N й Сокини 18-солаицони худро ба ^ Щ' фНДО Питерхатар гузошта, J p r кард ба Берлиниба Берлини Гарбй | № Ш Щ Гарбй гурезад...мегурехтанд? - -

__ f 1̂ »

Акцдаш таърихнигор васиёсатшиноси ^ Т ? д г

p ? f> тС о х т а н и

девор дар Гарбамали тацовузкорона х;исоб мешу д. )(арчанд ин ихтилоф аст, вале вай ба паст шудани шиддати вазъият сабаб шуд... Зеро Иттщоди Шуравй... мавцудияти мацоми Берлини Fap6upo эътироф мекунад... Кеннеди гарчанде наметавонист онро эътироф кунад, вале бо ин царор розй буд: пилтаи сухтаистооа аз бочкаи борут дур карда шуд ва Берлини Гарбй аз чанголи ЧДО нацот ёфт.А з китоби Берге И. В. "Историческое недоразумение? «Холодная война» ”

1 917 -1990 . С. 145-146

Чаро дар Рарб сохтани девор амали тацовузкорона хисобшда мешуд?

«Девор - ин дузах аст, вале аз цанг х еле 6exjnap аст» (Ч,он Кеннеди, президенти ИМА дар сол­кой 1961 -1963)

Карикатураи «Берлин»

1. Ба фикри шумо, муаллифи карика­тура ба бинанда чиро мехох;ад нишон дих;ад?

2. Кушиш кунед фах;- монед, ки муалли­фи он амрикой, шуравй ва ё сокини Берлини Гарбист. Барои чй шумо ин хел фикр doped?

Вокеахои Куба. Соли 1959 дар Куба инкилоб cap зад ва низоми амрикопарастро сарнагун кард. ИМА ба сохилхои Куба фуруд овардани 1500 нафар зиддиинкилобчиёни Кубаро дастгирй намуда, касд доштанд хукумати Ф. Кастроро сарнагун созанд.

Чдвобан Фидел Кастро барои ёрй ба Иттиходи Шуравй мурочиат кард. Хукумати Шуравй ба таври пинхонй 42 ракетаи миёнапарвози кулохак (заряд)-и ядроидоштаро дар Куба чойгир кунонид. Азбаски Куба хамагй дар масофаи 90 км аз ИМА чойгир буд, кисмати зиёди хоки Амрико дар минтакаи нишонраси ракетахо карор гирифт. Президенти ИМА Ч,- Кеннеди аз Маскав катъиян

талаб кард, ки ракетах,ояшро берун барорад. У фармон дод, ки Куба мухосира ва тамоми киштих,ои Шуравй, ки ба Куба мераванд, тафтиш карда шаванд. 5 киштии Шуравй 24 октябри соли 1962 ба минтакаи мухосира расиданд. Вазъият хеле шидцатнок шуда буд ва метавонист хар лахза нанг cap шавад.

Расми цойгиршавии ракетах,/) чй тавр гирифта шудааст?Оё рофарияти Шуравй фикр дошт, ки цойгир- кунонии ракетах,о пинх̂ он бокц мемонад?

Аз хотироти мушовири собици сафорати

Иттих;оди Шуравй дар ИМ А Г. Н. Болшаков

Воцеах;ои рузх;ои октябри соли 1962 ин аввалин ва хушбах- тона, ягона бу^рони термоядрой дар таърихи мамлакати мо - «лах,заи таре ва такони шуур» буд. И. С. Хрушёв, Ч,он Кеннеди, Ф. Кастро ва тамоми инсоният яку мин бор худро дар «як цащ», ки дар маркази гирдоби атомй царор дошт, эх,сос кароанд.

Баъзе^о фикр доштанд, ки сабабх,ои бухрон хислати х;арбй доштанд. Иттщоди Шуравй ракетах,ои худро дар Куба чойгир кунонида, гуё кушиш дошт, «нобаробариро» дар мщдори куло- %акх;ои атомй бо И М А кох,иш дщад. Дар он рузх,о ба гуфтаи онх;о ин таносуб 17:1 ё 15:1 ба манфиати амрикощо буд. Дигарон сабабуои сиёсй пеш меоварданд. Мацсади И М А бардам додани Куба ва мак,сади Иттщоди Шуравй-муставкам карданы мавк;еи лагери сотсиалистй дар к,итъаи Амрико буд. Вале, ба назариман, бщрони ба^ри Кариб, пеш аз х,ама, бу^рони эътимоди давлатй ва инсонй буд....

Амрикощо аввалин бор хатари цангро дар остонаи худ %ис карданд. Ин 13 рузи мох,и октябр ИМА ва тамоми ца^онро мацбур карданд, ки дар бораи бехатарии инсоният фикр кунанд.

Хатарноктарин ла^за шаби 27-28 октябр буд. Су хан дар сари он аст, ки сущ и 27 октябр ракетаи Шуравии «замин-х;аво» самолёты баландпарвози разведкавии У-2-и амрикоиро, ки сар- нишинаш майор Р. Андерсон буд, зада афтонд. Ин курбонии аввалу охирыни мууосираи Куба аз тарафи ИМА буд. Фармонде- х,и цуввах;оы х,арбй-х,авоии Амрико пешнщод кард, ки фавран ба Куба зарбаи х,авой зада шавад. Вазъият то %адди охирин шид- датнок шуда буд. Презыдент бо мушкилй метавонист ба фишори низомиён тоб оварад....

1. Барой чй Г. Н. Болшаков бухронро «лщзаи таре ва такони шуур» номидааст?

2. Шума оид ба фикр^ои муаллиф чй акцда doped?

19

26 октябр Н. С. Хрушёв ба Ч,. Кеннеди нома фиристод. Дар он у из*ор кард, ки агар Амрико ваъда дихдд, ки дасти тановуз аз Куба мекашад, Шуравй ракетах,ои худро аз Куба мебарорад. 28 октябр тарафх,о ба мувофика расиданд. ИМА инчунин ваъда дода буд, ки 15 ракетаи навъи «Юпитер»-ро аз Т уркия мебарорад.

“Ман розиям, чаноби прези

дент. Мо мехох,ем музокира кунем” -

карикатураи гарбй, ки дар

замони бухрони Кариб нашр гашта буд.

1. Ба фикри шумо рассом чиро фах^мондан хостааст?2. Муаллифи карикатура шуравист ё аз Гарб?

1. Бо кодом сабаб берун баровардани ракетах^о ин цадар ру.\ияи ноумедиро дар Куба ба вучуд овард?

2. Ёрих,ои иктисодии иловагй ба Куба метавонист дар мардум рухцяи боварй ба ояндаро бедор кунад?

3. Назари шумо ба ин вок,еах;о чй гуна аст?

1. Бухрони соли 1948-и Берлин аз бухрони соли 1961 чй фарк, дошт?

2. Ба назари шумо, сохтмони девори Берлин аз тарафи Иттих^оди Шуравй ва иттифокчиёнаш «амали тацовузкорона» буд ва ё «амали мудофиавй»?

3. Оё хатари воцеии cap задани цанги растай х,ангоми бухрони Куба вуцуд дошт?

4. Барой чй Н. С. Хрушёв ба зудй розй шуд, ки ракета- х;оро барорад?

5. Бухрони Куба ба вазъияти байналмилалй чй гуна таъсир расонид?

6. Цадвали хронологии вок,еах;ои мух,им ва бухорони асосии охири солкой 40 ва ибтидои солкой 60-умро тартиб дих;ед.

20

§ 5. Кох,иши бух,рон ва пастшавии шиддати вазъияти байналмилалй

1. Тамоили паст кардани шиддати вазъият аз чй огоз ёфт?2. Натицах,ои мушаххаси он дар чист?3. А^амияти амалй намудани ин сиёсат дар чй буд? Оё ин сиё-

сат метавонист, натицах1ои бех,тареро ба бор орад?

Бухрони Куба, ки инсониятро зери тахдиди чанги хастай карор дод, хамзамон барои бехбудии тамоми муносибатхои байналмилалй низ нащпи калон бозид. Х,ар ду рохбари давлатхои абаркудрат - Хрушёв ва Кеннеди, хатари такрори чунин бухронро дарк намуданд. Онхо зарурати паст кардани шиддати вазъияти байналмилалиро бештар эхсос намуданд.

Махз баъди соли 1962 як навъ тамоили дур шудан аз «чанги сард» ба вучуд омад. Мохи июни соли 1963 байни Маскав ва Вашингтон (бевосита байни Кремл ва Касри сафед) робитаи телефонй баркарор гардид. Он метавонист, дар хама шароит рохбарони ду давлатро ба якдигар васл кунад. Ин аввалин нишо- наи боварй ба якдигар буд.

Хамон сол дар Маскав байни кишвархои Рарб ва Иттиходи Шуравй созишнома дар бораи манъи озмоишхои хастай дар фазо имзо карда шуд.

Дар чахони Рарб тагйироти мухимми дигар низ руй доданд: бекурбшавии фунт стерлинг (вохиди пулии Англия) мавкеи байнал- милалии онро суст кард. Мушкилихои иктисодй ИМА-ро низ мачбур кард, ки мавкеи худро дигар кунад. Зеро маълум гардид, ки ракобат дар «чанги сард» барои Амрико хам хеле гарон аст. Махсу- сан чанги Амрико бо Ветнам ба обру ва нуфузи он зарбаи сахт зад.

Истифодаи васеи модцахои кимиёй ва барангезандаи оташ аз тарафи амрикоихо дар ин кишвар ба мухити зист таъсири хеле бад расонид. Куштори берахмонаи мардуми осоишта, занону кудакон мавчи эътирози зиддичангиро дар хама мамлакатхо зиёд кард. Махсусан, фочиаи дехаи Сонг Мии Ветнам, куштори берахмонаи 500 нафар ахолии осоишта, аз чумла, кудакон чахонротакондод. Мавчи эътирозот худи Амрикоро низ фаро гирифт. Дар ин кор лейтенант Келлии 26 соларо гунахкор донистанд, ки у хам аз тарафи Р. Никсон авф гардид.

*Мшфа^шда^Ал1ршсо,тошжатте,̂ иг№1ке^рщоемист цанги Ветнам аз «ай тсыта т одамонашро кашида метрамд дигар кушиш тахщад кщрд, ки вжита т жертяи заруриробарои ёрй ёа кам&агалопи худ цудо кумад.

(А з мушщы М. Л. Кинг))

21

Чангалхри Ветнам баъди истифодаи модда^ои захрдор чунин шаклро мегирифтанд

Чаро амрикои^о дар цангал^о моддах^ои кимиёй истифода мекарданд?

Дар ин солхо Хитой муносибатх,ояшро бо Гарб дар бех,тар намуд. Соли 1971 сафари махфии ёрдамчии президенти ИМА Генри Киссинчер ба Пекин сурат гирифт. Соли 1972 худи Президент Р. Никсон ба Хитой сафар кард. Ин як вокеаи пурсару садое дар муносибатхои байналхалкй буд. Муносибатхои ИМА ва Хитой то хадце оддй шуданд. Дар СММ Ч,УМХ.УР™ Мардумии Хитой чои худро гирифт. Бо вучуди ракобатхои ошкору пинхонй дар муносибатхои байналмилалй як тамоили устуворй ва бехбудй мушохида мешуд. Он тамоил бо номи “детант” - (фаронсавй-паст кардани шиддат) машхур гардид. Ба ин равандхо Аврупои Гарбй, пеш аз хама Олмони Гарбй, хамрох шуданд.

Гармшавии муносибатхои байналхалкй ба махдуд кардани захирахои яроки стратегии кишвархои абаркудрат оварда расонд. Хар ду тараф зарурати ба як мачрои назоратшаванда ва окилона равон кардани мусобикаи таслихотиро эътироф намуданд. Соли 1969 гуфтушунидхо байни Амрикою Шуравй дар бораи махдуд намудани яроки стратеги огоз шуд.

Дар солхои 1972 - 1974, дар рафти якчанд мулокоти рохбаро- ни Шуравй ва Амрико, аввалин созишномахо оид ба ин масъала имзо шуданд. Дар мавриди чойгир кунонидани системахои дифои зидди мушакй махдудиятхо гузошта шуд. Зеро сохтани чунин системахо ба такмили ярокхои хучумкунанда мусоидат менамуд. Баъдан тарафхо хадди болоии яроки стратегии хучумиро (мушак- хои байницитъавй ва хавопаймохои дурпарвози гулулаафкан) муайян карданд.

Паст шудани шиддати вазъият барои Аврупо хам ахамияти зиёд дошт. Зеро дар ин чо хатти бархурди ду паймони низомй ва артиши кишвархои абаркудрат мегузашт. Аврупо пур аз ярокхои гуногун буд. Дар сурати саршавии низоъ вай метавонист, майдони васеи чанги ядрой гардад. Дар солхои 70-ум кушиш карда шуд, ки дар асоси эътироф намудани вазъияти мавчудаи Аврупо дар бораи к,оидахои умумии рафтори кишвархои аврупой созиш хосил гардад. Ин авчи аълои раванди кохиш ёфтани шиддати вазъияти байналхалкй буд.

22

Намоиш мукрбили чанги Ветнам дар ИМА (с .1967). «Насроних,о ин корро карданд, на Ветконг»

Бо истифода аз навишта^ои раем гуед, ки бо ин шиорх̂ о ам- рикои^о чй гуфтан мехох1анд?

Аз маърузаи котиби генерации КМ Щ И Ш Л. И. Брежнев дар

съезди X X V х;изб. 24 феврали соли 1976

... Ба м анзури колыши шиддати вазъият ва сулх;и пойдор дар Аврупо съезди X X IV ХКИШ даъват намуда буд, то ташкшш Мацлиси машваратии умумиавру- поиро таъмин намояд. Акнун ин ба воцеият табдил ёфтааст. Дар мох,и августы соли гузашта дар Хелсинкы роубароны 33 давлати аврупой, И М А ва Канада %уццати хотимавиимацлисро имзо карданд, ки кор атрофы он ду сол ва тайёрыы сиёсй 10 сол давом карда буд.

Натщсщоы ба даст омада арзыим ин кугитщоро доштанд. Иштирокчиёни Мацлис ба таври дастацамъй халалнопазирыы сарх,адх;ои мавцударо тасдиц намуданд. Мацмуи усущоы муносы- батуоы байнидавлатй та%ия гардид. Храмин тавр, шароиты муносиб барои нигох, доштан ва

тонкими сущ дар тамоми кцтъа ба вуцуд омадааст...А з М ат ериалам съезди X X V К П С С , Душанбе, 1976. С. 18

Назари рассоми даниягй - К. Албрехтен ба гунах,корони

асосии вок,еах;ои Сонг Ми

4exlpaxtou аксёфта ба кй шабо.\ат доранд? Рассом чй гуфтан мехо^ад?

Х,айати Итти^оди Шуравй дар толори крсри Финландия дар марх;илаи хотимавии Маклисп машваратй оид ба амният ва

х;амкорй дар Аврупо. Хелсинки, 30 июли соли 1975

Ин раванд хушбиниеро дар бораи хатми «чанги сард» ба вучуд овард. Аммо сабабхои

------------------- он аз байн нарафта буданд.Бинобар ин пастшавии шидцат

факдт эътирофи бо рохи зурй гайри имкон будани галаба дар «чанги сард» буд.

Баъд аз ин хам кушишхои ба нафъи худ тагйир додани таносуби куввахо дар арсаи байналхалкй хотима наёфтанд.

23

Сенаторы амрикой Ц. Цексон дар бораы сиёсати паст кардани шиддати вазъият

Вашингтон, 20 июни соли 1974Мувофщи истило^оти имрузаи Шуравй, паст гаштани

шидати вазъият ё «хамзистыи осоишта», алтернативаи стра- тегист нисбат ба антагонизмы руйрост цанговар, бар зидди ба истилох, «мамлакатхои капиталиста». Ин маънои даст кашида- ни Иттщоди Шуравй ва мутта^идинаш аз зиддият бо мамла- кагщои либералии Рарбро надорад.

Низои ру ба ру цойи худро ба tueea^ou гайримустакцмы мубориза, бо истыфода аз воситщои гайринизомй, яъне «идеологи» медщад, Дар тацрибаи шуравй ин истилох; фаъолиягщои тахрибко- рона, таблигот, игвои сиёсй ва амалыёти цосусиро дар назар дорад.

А з китоби Киссинджер Г. Дипломатия. - М., 1997. С. 678-679.

Аз суханони Л. Брежнев ва Ц. Цексон фаркцяти баходихй ба дастовардхои сиёсати паст кардани шиддати вазъиятро дар чй мебинед?

Ба фикри шумо, агар бухрони Куба намебуд, цонибхо сиёсати паст кардани шиддати вазъиятро пеш намегирифтанд?

2. Мусобщаи таслихотй чист? Он ба вазъияти Итти­ходи Шуравй ва ИМА чй гуна таъсир расонид?

3. Сабаби асосии берун бурдани куввахои харбии ИМА аз Ветнам чй буд? Ба фикри шумо, Амрико шикает хурд?

4. Омили асосии саршавии гуфтушунидхои кишвархои абаркудрат дар бораи махдуд кардани ярокц стратеги аз чй иборат буд?

sjs 5. Шумо дар баходихй ба ах,амияти сиёсати паст кардани шиддати вазъият аз тарафи намояндагони Шуравй ва Рарб кадом фаркцятро мебинед? Акцдаы худро шарх дих;ед.

D Цадвали зеринро аз тарикц ба гуруххо тацеимшавй пур кунед

BoKfia\oe, ки ба тезутундша вии муносибатхои Шуравию Амрико мусоидат кардаанд

BoKjeaxoe, ки ба бехтар гарди- дани муносибатхои Шуравию Амрико мусоидат кардаанд

24

§6. Шикасти низоми мустамликадори

1. Мацсад ва мо^ияти мустамликадори дар чист?2. Мустамликадори дар цах;он то чй андоза па.\н гашта буд?3. Чаро халцх;ои мустамлика ба мубориза бархостанд?

Дар раем кадом зухуроти таърихй ифода ёфтааст?

Ба вучуд омадани низоми мустамликадори натичаи таксимо- ти худудй-сиёсй ва иктисодии чахон дар байни мамлакатхои бузург буд.

Мустамлика гуфта, сарзаминхо ва минтакахое дар назар дошта мешавад, ки тобеи мамлакатхои бузург ва пешрафтаи хоричй буданд. Мустамликахо истиклолият ва сохибихтиёрии худро аз даст дода буданд. Чунин сарзаминхо ба манбаи ашёи хом ва кувваи арзони кории давлатхои абаркудрат табдил ёфта буданд. То соли 1919 мустамликахо ва ниммустамликахо бештар аз 70% худуди хушкии чахонро дар бар гирифта, дар онхо аз се ду хиссаи тамоми сокинони олам зиндагй мекарданд.

Тагйироти ичтимой-иктисодие, ки баъди Ч,анги якуми чахон ба амал омад, ба болоравии муборизаи зидцимустамликадорй таъсири амик гузошт. Дар як катор мамлакатхо харакатхои миллй-озодихохй шуруъ шуд.

25

Бо вучуди ин, то ибтидои Ч,анги дуввуми чахон низоми мустамликадорй хамчун зухуроти нангини истисмору зуроварй, зулму истибдоди мамлакатхои абаркудрат нисбати халкхои кафомонда боки монда буд.

Баъди Ч,анги дуввуми чахон низоми мустамликадорй ба бухрони сахт гирифтор гашт, ки боиси пошхурй ва аз байн рафтани он гашт.

Соли 1945 хамчун мархилаи асосии пошхурии мустамлика­дорй эътироф шудааст. Зеро мувофики гуфтушунидхои сарони давлатхои Англия, ИЧ.ШС ва ИМА масъала дар бораи системаи васояти (пуштибонии) байналхалкй ба рузномаи конференсияи Сан-Франсиско дохил гашт. Намояндагони ИЧ,ШС собиткадамо- на барои халли катъии масъалаи мустамликадорй, яъне ба халкхои мустамлика додани озодй ва истикдолият талош менамуданд. Намояндагони мамлакатхои мустамликадор, пеш аз хама, Англия, ки дар он давра давлати аз хама бузург ба хисоб мерафт, тарафдо- ри нигох доштани сохти мавчуда буданд. Онхо чонибдори дар Оинномаи СММ нигох доштани ибораи харакат «ба самти худидоракунй» буданд. Тарафхои мухолиф ба кабул кардани пешниходи нихоии Оиннома мувофика намуданд.

Харакати миллй-озодихохй дар ианч соли аввали баъд аз чанг (солхои 1945-1949) дар китъаи Осиё хеле авч гирифта буд. Омили мухими болоравии нави харакатхои миллй-озодихохии халкхои Осиё бахри худидоракунй ва истиклолияти миллй шикас- ти Япония дар Ч,анги дуввуми чахон буд. Баъди шикасти японхо Англия, Фаронса, Нидерландия ва ИМА кушиш менамуданд, ки дар ин минтака тартиботи точангиро баркарор намоянд. Аммо чунин рафтор боиси норозигии табакахои васеи ахолии мамлакат­хои осиёй гашт, ки онхоро Иттиходи Шуравй сахт чонибдорй мекард.

Дар як муддати кутох Индонезия (1945), Х,индустон (1947), Бирма (1947), Сейлон (1948) истиклолияти сиёсй ба даст оварданд. Дар Кореяи Шимолй (1946) ва Хитой (1949) инцилобхои характери сотсиалистй дошта галаба карданд. Соли 1943 кушунхои хоричй аз Сурия ва Лубнон берун бароварда шуданд. Ин кишвархо, ки то соли 1946 дар зери тасарруф (сарзамини зермандатй)-и Фаронса буданд, сохибистиклол шуданд. Ч,араёни озодкунй аксар вакт бо рохи муборизаи мусаллахонаи оштинопазир сурат гирифта, ба якчанд мархала чудо мешуд. Аммо мустамликадорони собик мавкеи худро аз даст доданй набуданд. Мамлакатхои озодшуда боз чандин муддат побанди иктисодии сохибмустамликахо буданд.

26

Мох,андас Карамчанд Ганди(1869 ■ 1948)

Маълумоти олии х,ук,ук,шиносиро дар Англия гирифта, солкой 1893 - 1914 дар Африк,ои Ч,анубй кор кардааст. Соли 1915 6а ватан баргашта, ба Х,изби Конгресси Миллии Хиндустон пайваст ва яке аз пешвоёни он гашт. М. К. Ганди ба усули мубориза бидуни истифодаи зуроварй ба мук,обили истибдоди мустамликадорй асос гузошт. Ин рох, ба анъанах,ои ахлок,ии Хиндустон такя

М. К. Ганди рангами мутолиа мекард.

Аз л;икматх;ои Махатма ГандиБарой ман зуроварй накардан на танх,о категорияи фалсафй,

балки цонун ва мо^ияти %аёт аст. Сарвари %ак;щй х;ец гох, ба макр ва зуроварй даст намезанад. Ман ба он эътимоди комил дорам, ки озодии бо ро%и фиребу хунрезй ба даст омада, озодй нест. Бо н;увваи силох, мумкин аст, муддате со^ибистик^ол гашт, вале бо ёрии силох, озод намудани худ ва ё дигарон номумкин аст.

Аз солх,ои 50-ум шикасти сохти мустамликадорй авч гирифт. Дар дах, соли баъдичангй аз тобеияти мустамликавй ва ниммустам- ликавй зиёда аз 1,2 млрд. одамон озод шуданд. Дар харитаи сиёсии чахон 15 давлати мустакил пайдо шуд, ки дар онх,о бештар аз панч чор хиссаи ахолии мамлакатхои собик мустамлика зиндагонй мекарданд.

Дар китъаи Африко дербоз сохти мустамликадорй мавкеи мустахкам дошт. То интихои Ч,анги дуввуми чахон дар 55 кишвари худуди Африко кариб 200 млн. одамон зиндагонй мекарданд. Расман Миср, Х,абашистон, Либерия давлатхои мустакил ба шумор мерафтанд. Доминиони (давлатхои худидорашаванда, колонияхои собик, ки дар хайати империяи Британй буданд) Британияи Кабир - Иттифоки Африкои Чднубй низ мустакил шуморида мешуд, зеро он хукумат ва маъмуриятхои махаллии худро дошт. Ахолии мамлакатхои мустамлика дар сатхи паст умр ба cap мебурданд.

Соли 1960 хачми даромади солона ба хдр cap ахолии китъаи Африко хамагй 95 доллари амрикоиро (ба гайр аз Иттифоки Африкои Чднубй) ташкил медод. Ин нишондод нисбат ба мамлакатхои пешрафтаи саноатй 12 баробар камтар буд. Дар айни х,ол Африко аз нигохи сарватхои зеризамиий минтакаи бой ба шумор мерафт. Дар арафаи соли 1960 дар ин минтака 98%-и алмос, 72%-и кобалт, 68%-и тилло, 45%-и хром,

27

30%-и миси мамлакатхои капиталиста истехсол карда мешуд. Соли 1960 Мачмаи умумии СММ бо ташаббуси ИЧ,ШС дар бораи истиклолияти собик мустамликахо Эъломия кабул кард.

□ Чадвали со^ибистикдол гаштани мамлакатхои А фрикоро тартиб дих;ед.

Х,амон сол (1960) дар таърих хамчун «соли Африко» дохил шуд. Чунки дар он сол 17 мамлакати кисмати марказй ва гарбии китъаи Африко истиклолияти хешро эълон намуданд. Дар солхои 60-ум боз 15 давлати Африко аз асорати мустамликадорй озод гаштанд. Солхои 60-ум ва ибтидои солхои 70-ум сохти мустамли- кавии португалй дар Африко таназзул ёфт.

Чараёни озодшавии халкхои китъа соли 1975 ба анчом расид. То ин муддат дар тобеъияти мустамликавй танхо 3,7 фоиз ахолии олам зиндагй мекард. М амлакатхои дар зери асорати мустамликавй бокимонда камтар аз 1% масохати чахонро ташкил медоданд.

28

ЗАВОЛИ НИЗОМИ МУСТАМЛИКАДОРИМасоцати мустамликах,о Ахолии мустамликацо ва

ва ниммустамлика^о ниммустамлика^о(млн км2). Дар цавс дар (млн.нафар). Дар к,авс бамицёси чахни ба х,исоби цисоби фот дар мицёси чахон

фоиз нишон дода шудааст. нишон дода шудааст.

1919 1975 1919 1975

Ч,омеаи чахонй ба такдири мамлакатхои сохибистиклол бетараф набуд. Бисёр мамлакатхои аз асорати мустамликавй озодгашта хамчун вохидхои комилхукуки сиёсати байналхалкй ба узвияти СММ кабул карда мешуданд.

Умуман баъди Чанги дуюми чахон аз тобеияти мустамликавй беш аз 2 млрд. одам озод гардиданд. Шикасгхурии сохти мустамли­кавй бечунучаро вокеаи мухими таърихии асри XX ба шумор меравад.

Ба халкхои озодгашта имконияти интихоби рохи мустакил, худшиносии миллй, рох ба суи истифодабарй аз комёбихои тамаддун фарохам омад.

Нукрши назари таърихшиноси шуравй дар бораи рохц Хцндустон ба суи истикдолият

Дар давоми солхои аввали истик/юлият, вацте ки Хиндустон Хануз хам доминионы британй буд, кушиш ба харч дода шуд, то пешы рохи окцбагщоы манфиы ыцтысодни тацсимоти мамлакат дар соли 1947, хиндикунонии оастгохи идорй, хамгироии хоныгарихои хинды дар хайати иёлоты Хиндустони му ставил гирыфта шавад. Мацлиси муассысон дар соли 1949 Крнуни асосии (Констытутсия) навро к,абул кард, ки мувофикц он 26 январи соли 1950 Хиндустон цумхурыи мустакул гардида, дар айни замон робыта бо Иттыход - eopucu империяи мустамликавии пошхурдаи англисй нигох дошта мешу д.

Аз китоби "История народов Центральной и Восточной Азии".М., 1986.-С . 534 - 535.

1. Таназзули сохти мустамликадорй кай огоз ёфт?2. Кадом омилхо ба пошхурии низоми мустамликадорй

мусоидат намуданд?3. Фаркцяти муборизаи миллй-озодихохии солхои 60 - 70-

ум аз солхои 40-50-ум дар чй буд?4. Бо мисолхои мушаххас пирузихои аввалини муборизаи

миллй-озодихохиро барои истикдолият нишон дихед.5. Мафхумхои мустамлика ва мустамликадориро шарх

дихед.

29

Боби II. Ч,а*они сотсиализм

§7. Ташкилёбии низоми чах,онии сотсиализм

1. Кодом омилх̂ о ба галабаи коммунистов дар мамлакатхои Аврупои Шаркц мусоидат намуданд?

2. Намунаи сотсиализм дар Аврупои Шаркц аз сотсиализми Шу­равй чй фарк, дошт?

3. Сотсиализм дар мамлакатх,ои Осиё чй гуна пируз шуд?

Вазъият дар мамлакатхои Аврупои Шаркй баъд аз Чанги дуввуми чахон. То охири Ч,анги дуюми чахон тадричан кисми зиёди мамлакатхои Аврупои Шаркй ба доираи нуфузи Иттиходи Шуравй даромад. Дар ин мамлакатхо кисмхои Артиши Сурх ва Идораи ишголй амал мекарданд. Баъд аз озодшавй хукуматхои муваккатй ташкил шуданд. Ин хукуматхои эътилофй (коалитси- онй) буданд, ки дар заминаи чабхахои «миллй», «халкй» ё «ватанй» ташкил мегардиданд.

Ин чабхахо хануз солхои чанг хамчун иттиходи нерухои зиддифашистй ба вучуд омада буданд. Дар он вакт накши комму- нистхо ва сотсиал-демократхо хеле калон буд. Дар Булгория ва Руминия, ки иттифокчии Олмон буданд, шуришхо cap заданд. Хукуматхои вобаста ба иттифокчиёни Олмон сарнагун карда шуданд. Рохбарони сиёсие, ки то давраи чанг бо фашистон хам- корй накарда буданд, дар солхои аввали баъд аз чанг дар хукумат- хо вазифахои мухимро ишгол карданд.

Дар Чехословакия макоми президентиро аз нав намояндаи хизби буржуазй - Э. Бенеш ишгол кард. Дар Полша сарвазири собики хукумати дар мухочиратбуда (дар Лондон) - С. Миколай- чик ба хукумати мувакдатии вахдати миллй дохил гардид. Вай рохбарии Хизби Халкии Полшаро ба ухда гирифт. Дар Руминия бошад, то охири соли 1947 сардори давлат шох Михай буд.

Нерухои сиёсии ба хукуматхои эътилофй дохилшуда, гуно- гунакида буданд. Онхо дар бораи тараккиёти ояндаи мамлакатхои худ, хислати низоми сиёсии ояндаи давлат фикрхои гуногун, хатто тамоман мухолиф доштанд. Як гурух тарафдори баркароркунии низомхои пешазчангй буданд. Дигархо, махсусан сотсиал- демократхо, бештар барои сохтани модели давлати демократии намунаи Аврупои Еарбй мубориза мебурданд. Коммунистхо бо пайравй аз Иттиходи Шуравй барои баркарории диктатураи пролетариат кушиш доштанд. Сохтмони асосхои иктисодй ва ичтимоии ин давлатхо дар муборизаи тезу тунди байни ин нерухо мегузашт.

30

Солхои 1947 - 1948 дар мубориза миёни нерухои гуногуни сиёсй давраи хдлкунанда огоз гардид. Дар як муддати кутохи таърихй дар кием и зиёди мамлакатхои Аврупои Шаркй хокимият ба дасти хизбхои коммуниста гузашт. Дар Полша натачай мубо­риза байни х,избх,ои коргарй (коммуниста) ва буржуазй дар раъйпурсии соли 1946 ва интихоботи соли 1947 ба Сейм ба нафъи коммунистон анчом ёфт. Дар интихобот 80 фоизи овозро иттиходи Х,изби коргарй (коммунистии)-и Полша ва Х,изби халкй сохиб шуданд.

Соли 1948 дар Чехосло­вакия Э. Бенеш ба истеъфо рафт ва сарвазир, коммунист Клемент Готвалд президент интихоб гардид.

Дар Албания, Булгория, Р у м и н и я , Ю г о с л а в и я , Венгрия то соли 1949 комму- нистхо хокимиятро пурра ба д аст ги р и ф та н д . Ба ин давлатхо 7 октябри соли 1949 (баъди таъсисаш) Чумхурии Демократии Олмон (ЧДО) низдохил шуд.

Т ам ом и р аван д и ба кудрат расидани коммунист- хо зери назорат ва пуштибо- нии Ш уравй м егу заш т . Механизми ба кудрат расида­ни коммунистхо новобаста аз хусусиятхои хоси хар як кишвари Аврупои Ш аркй х ар а к те р и умумй дош т. А ввалан онхо иш тироки

худро дар хукуматхои эътилофй, дар чабхахои ин хукуматхоро ташкилдиханда, пурзур карданд. Баъдан хизбхои коммуниста назорати вазоратхои кудратиро ба даст гирифтанд: вазоратхои хифзи хукук, адлия, мудофиа ва гайра. Кадами дигари онхо мустахкам кардани мавкеи худ дар вазоратхои иктисод ва хорича буд. Пас аз он ки кисми гайрикоммунистии хукумат дар акаллият мемонд, дигар хеч коре карда наметавонист.

Давлатхои дар боло зикршуда гурухеро ташкил карданд, ки аввал бо номи «лагери сотсиалистй» ёд мешуд. Баъдан бо номхои «системаи сотсиалистй», «блоки шаркй» ва «иттиходи сотсиа­листй» машхур гашт.

31

Аз давлатх,ои Аврупои Шаркй Югославия, Руминия ва Албания сиёсати мустакили берунй ва дохилиро пеш ме- бурданд. Полша, Венгрия ва Чехословакия бештар пойбан- дии худро аз Иттиходи Шуравй нишон медоданд. Вале Булго- рия бо Иттиходи Шуравй роби- таи наздиктар дошт. Дар хамаи ин давлатхо хокимияти сиёсй дар дасти коммунистхо буд. Ик- тисодиёти накшавиву фармон- фармой ва ташаккули сотсиа- лизми тоталитарй хоси хамаи ин давлатхо буд. Дар Иттиходи Шуравй умед доштанд, ки хизбхои коммунистии Фаронса,Италия ва дигар мамлакатхо низ метавонанд хокимиятро ба даст гиранд, аммо ин умедхо амалй нашуданд.

Сотсиализм дар Осиё. Баъд аз шикает хурдани Япония давлатхои Х,индухитой - Ветнам, Камбоча ва Лаос истиклолияти худро аз Фаронса эълон карданд.

Х,ануз дар солхои чанг дар харакатхои озодихохй масъалаи интихоби рохи ояндаи тараккиёт хеле тезу тунд шуда буд. Х,амко- рии ин нерухо бо мамлакатхои гуногун ба таксимшавии баъзе давлатхо овард (Ветнам, Корея). Ветнами Шимолй ва Кореяи Шимолй рохи «сотсиализм»-ро пеш гирифтанд. 2 сентябри соли 1945 Чумхурии Демократии Ветнам ва 2 сентябри соли 1948 Чумхурии Халкй-Демократии Корея (ЧХДК) эълон гардиданд, ки аз пуштибонии васеи Иттиходи Шуравй бархурдор буданд.

Зери таъсири галабаи Иттиходи Шуравй дар Чанги дуввуми чахон ва баланд гардидани накши он дар чахон вазъи коммунисто- ни Хитой низ хуб шуд. Обруи президент ва раиси хизби Гоминдан - Чан Кайши хеле коста шуд ва нихоят кушунхои у аз Артиши сурхи Хитой шикает хурда, худаш ба чазираи Тайван фирор кард.

1 октябри соли 1949 рохбари коммунистони Хитой - Мао Сзэдун Хитойро чумхурии халкй эълон кард.

Дар охири солхои 50-ум аввалин давлати сотсиалистй дар китъаи Амрико низ ба вучуд омад. 1 январи соли 1959 дастахои шуришгари кубагй бо рохбарии Фидел Кастро шахри Гаванаро гирифтанд. Диктатор Батиста ба хорича гурехт. (Муфассалтар дар ин бора дар §14 мехонед).

32

‘Хамла ба сотсиализм” - карикатураи шуравй

Ба фикри шумо муаллиф чи гуфтан мехох;ад?

Фидел Кастро дар аввалин гирдих,амой баъд аз галабаи

инк,илоб баромад мекунад (акси соли 1959)

Аз ёддоштх,ои Н. С. ХрушёвХангоми ташрифи де

Голл (с. 1944) Сталин шарт-

Мномаи байни Фаронса ва Ит- тщоди Шуравиро имзо на- муд, вале ба он чандон а%а- мият надод.

- Вакрге ки Торез (Морис Торез - ро^бари Хизби ком­му нистии Фаронса) ба сауна мебарояд, - мегуфт у ба мо, - ана дар х,амон вак,т кори %ax;uKfi cap мешавад.

Дар он замон Хизби коммуниста дар Фаронса нисбатан калон ва пурцувват буд ва таъсири сиёсии вок,ей дошт. Аз давраи цанг пищонго%%ои ярок; дар ихтиёри ин х,изб царор доштанд.

Дертар у амин гуна х,олат дар Италия низ ба вуцуд омад. Роубари коммунистони Италия Палмиро Толяти тайёр буд, шуришиярок,нокроcapкунад. Пекин Сталин Толятиро боздошт...

1. Оё дар мамлакатхои Аврупои Шаркц мардум ихтиёранрох,и таращиёти сотеиалистиро пеш гирифтанд ва ё зери фишори беруна?

2. Мудохилаи Шуравй дар чй зох̂ ир ёфта буд?3. Аввалин давлати сотсиалистии Осиё кодом аст?4. Кодом омилх;о ба ташкили давлатх^ои сотсиалистй

дар Осиё баъди Цанги дуюми цах,он мусоидат намуданд?

5. Сабабх^ои тацсимшавии Корея ва Ветнам кадомх^о буданд?

Цадвали зеринро ба ду гурух, чудо шуда дар дафтаратонпур кунед.

Муваффакият^ои давлатх,ои сотсиалистй Камбудй ва нуцсони онхо

33

§8. ИЦШС: истикрори баъдичанги

1. Вазъияти мамлакат баъди анцоми цанг чй гуна буд?2. Вазифах;ои асосии истикрори баъдицангй аз чй иборат буданд?3. Ах;воли моддй ва маишии мардуми шуравй дар кадом сатх;

Kflpop дошт?

Бар^арорсозии Днепрогэс-и ба номи В. И. Ленин. Ноябри

с. 1944

Иншоот аз тарафи кй ва барои чй вайрон гашта буд?

Иттиходи Ш уравй дар чанги зидди Олмони фашиста голиб баромад. Вале галаба ба ивази талафоти гарони чонй, моддй ва маънавй ба даст омада буд. Иттиходи Шуравй назар ба тамоми мамлакатхои ба гирдоби чанг кашидашуда зарари бештар дид. Зарари расонидаи истилогарони фа­шиста ба Иттиходи Шуравй назар ба хама мамлакатхои Аврупо зиёдтар буд. Даххо шахрхои ободу зебо аз кабили Сталинград (Волгогради им- руза), Воронеж, Севастопол, Смоленск, Минск, Новгород, Вязма ба харобазор табдил дода шуданд. Хдзорон корхона ва иншооти саноатй хароб гардида, аз кор монда буданд.

Саноатй сузишворй ва барки мамлакат ба талафоти азим дучор омад. Душман ба роххои охан ва наклиёти дарёии мамлакат зарари калон расонд. Истилогарони фашиста даххо хазор километр роххои охану авто м о б и л гар д , истгоххо , пулхо, хатхои алокаро таркон-

данд ва вайрон карданд. Мамлакат аз се яки хиссаи боигарии миллии хеш махрум гашта буд. Дар чанг 26,6 млн. нафар ахолии Иттиходи Шуравй курбон гашт. Миллионхо нафар ятим, бева ва мачрух монда буданд. Ахолй аз нарасидани маводи гизой, сару либос, пойафзол, манзили истикоматй ва гайра мушкилй мекашиданд.

Аз ин ру, дар тули ду соли баъдичангй низоми карточкавии таксимоти махсулот нигох дошта шуд.

34

Днепрогэс баъди баркррор намуданаш. Ноябри с.1947

Барои чй ва аз тарафи кй ин иншоот баркАрор карда шуд?

Тамоми зарархое, ки халки шуравй дар чанг дида буд, аз чониби комиссияи махсуси давлатй муайян карда шуданд.

Аз маълумот “Дар бораи зарари моддие, ки истилогаронифашистии немис ба корхона^о ва муассисах;ои давлатй,

колхозно, ташкилот^ои цамъиятй ва шахрвандони ИЧ,ШС расонида буданд”. 12 сентябри соли 1945

Истилогарони фашистии немис 1710 шах,р ва зиёда аз 70 %аз. дех,а, 6млн. бино^оро пурра ва ё цисман хароб ва оташ зада, цариб 25 млн. нафарро аз хонаю цой мах,рум намуданд...

Истилогарони фашисты 31850 корхонаи саноатиро, ки дар онх,о цариб 4млн. коргарме^натмекард, вайрон карданд...

65000 кмрох;и ох,ан, 4100 истгоуирох,и ох,ан, 36000муасси- саи почтаю телеграф, стансияи телефоны ва дигар корхонах,ои алоцаро хароб намуданд.

40000 шифохона ва дигар муассисауоы табобаты, 84000 мактаб, техныкум, мактабы олй, институты илмй-тадцицотй, 43000 китобхонаи оммавй несту нобуд ва талаю тороч гардид.

98000 колхозно, 1876 совхозх,о ва 2890 стансиях,ои мошинй- тракториро горат ва баягмо бурданд...

Мубориза бахри азнавсозии саноат ва сохаи кишоварзй. Шумо аз нишондоди Комиссияи фавкулодцаи давлатй дар бораи зараре, ки фашистони немис ба иктисодиёт, ба хусус, саноатй ИЧ,ШС расониданд, маълумот доред. Саноат, ки асоси пешрафти мамла- катро таъмин карда метавонист, аз хама бештар зарар дида буд.

Аз ин ру, ба баркарор намудани саноат диккати бештар дода мешуд. Заминаи мухимми баркароркунй минтакахои нисбатан пешрафта ва осебнадидаи шарки мамлакат ба хисоб мерафтанд.

Вазифахои асосии истикрори баъдичангй ва тараккй додани хочагии халк аз чониби сарвари Иттиходи Шуравй - И. В. Сталин пешниход гашта буд.

Ин пешниходхоро Шурой Олии ИЧ,ШС ба хукми «Конун дар бораи плани азнавбаркароркунй ва тараккиёти хочагии халки ИЧ^ШС барои солхои 1946 -1950» даровард.

Навовари исте^солот П. Биков тачрибаи худро намоиш медихад. Маскав, 1947

Ба фикри шумо П. Биков чй гуна тачрибаи истех;солй дошт?

35

Дар рафти баркароркунй харакати навоварони истехсолот ба вучуд омад, ки ба тезй хусусияти оммавй гирифт. Аввалин ташаб- бускори навоварй чанговари собик, харроти ленинградй Г. С. Борткевич буд. Дар мохи феврали соли 1948 у бо истифодаи усули нави техникй дар як бает меъёри 13-рузаи кориро анчом дод.

Баъдтар ин таш аббусро коргарй навоварй маскавй П. Б. Биков пайравй намуд. У бо Г. С. Борткевич вохурда, онхо бо хам мусобикаи сотсиалистй бастанд. Мувофики анъанаи он солхо байни ашхос ва гуруххои мехнатй мусобикаи сотсиалистй баста мешуд. Мусобикаи сотсиалистй дар рохи чустучуи усулхои нави кор ва баланд бардоштани истехсолот самараи хуб дода буд.

Х,оло хам бо гузашти чандин муддат ба назари кас комёбихои баъдичангии мардуми Шуравй хайратангез менамояд. Саволе ба миён меояд, ки кадом омилхо ба ин комёбихо оварда расонд?

Садокат ба Ватан, рухбаландии мардум яке аз омилхои мухимми он буд. Дар он давра дар мукобили анъанахои маъмурии рохбарй хар ташаббусу навоварй, истифодаи комёбихои илм дар истехсолот ба зудй дастгирй меёфт. Дар баъзе холатхо ба сарваро- ни корхонахои бузург ваколатхои иловагии ба рох мондани фаъолияти мехнатй дода шуда буд.

Ба хама муваффакиятхо нигох накарда, яке аз камбудихои асосии тараккиёти саноати баъдичангй дар он буд, ки аз даст- овардхои илмй-техникии чахон дуруст истифода намешуд. Ин акибмонй ба сабаби мавчуд будани «пардаи оханин»-и байни Иттиходи Шуравй ва мамлакатхои сармоядорй ба амал омада буд.

Мардуми шуравй тамоми мушкилихои хайратангезро паси cap намуда, то соли 1948 тавонист, ки сатхи пешазчангии саноатро баркарор намояд.

Кишоварзй дар солхои баъдичангй. Ч,анг ба дехоти мамлакат низ талафоти калон расонид. Кишоварзй аз чихати таъминоти техникй ба дарачаи нимаи аввали солхои 30-юм акиб монд. Хдмаи ин дар кори бо ашёи хоми хочагии кишлок таъмин кардани саноат ва бо озука таъмин кардани ахолй душворихои калон ба миён овард. Бар замми ин кариб нисфи аъзои коршоями дехот кам шуда буд.

Аз ин ру, баркарор намудани кишоварзй бо суръати нихоят паст пеш мерафт. Занон, муйсафедон ва чавонон, ки душворихои вазнини замони чангро бар душ гирифта буданд, дар баркарорку- нии баъдичангй хам кувваи асосй буданд. Масалан, дар колхозхои Сибири Гарбй сахми занон 2 баробар зиёд гашт.

Соли 1946 хушкеолии дахшатборе ба амал омад, ки он Украина, Молдавия, чануби Русияро фаро гирифта буд. Ба он нигох накарда, ки одамони зиёд аз гуруснагй мефавтиданд ва азият мекашиданд, давлат галла ба мамлакатхои Аврупои Шаркй равон

36

менамуд. Хукумат дар бораи окибатхои фалокатбори хушксоли хомушй ихтиёр карда буд.

Колхозчиён дар корхри барк^рорнамои

Г 7Й А3раем истифода бурда, дар бораи вазъи онрузаи хаёти Г Я мардум маълумот дих;ед.

Муносибатхои пулй-молии байни давлат ва колхозхо бекор карда шуда буд. Дехконон дар аксари холат кариб бемузд кор мекарданд. Дар охири солхои 40-ум ва ибтидои солхои 50-ум давлат дар хариди махсулот аз колхозхо ба андозаи 1/10 хиссаи харочоти галладона, 1/20 хиссаи харочоти гушт, 1/5 хиссаи харочо- ти истехсоли ширро медоду халос. Дар колхозхо низоми таъини рузхои мехнатй чорй буд, ки барои ичро нагаштани он чазои сахт дода мешуд.

Сокинони дехот, асосан, аз хисоби даромади китъахои наздихавлигии худ руз мегузарониданд. Онхо аз ин хисоб андоз месупориданд. Ба хисоби миёна, хар дехкон аз хисоби китъаи назди хавлиаш мебоист дар давоми сол 40-60 кг гушт, то 200 литр шир, 3 кг пашм ва 50 дона тухм месупорид.

Аз мактуби муаллим Застоков ба раиси Госпланы ИЦШС Н. А.Вознесенский аз 1 июни соли 1945

...Ба кудаконы синны 12 сола - дар ас осы ын карточка дар як руз 300 гр. нон, 6 гр. равган, 3 гр. цанд, 20 гр. мах,сулоты гушты, хокаы тухм ва 20 гр. гандуммайда дода мешавад. Одатан ощо меъёры

37

рузонаи нонро пагох,й мехуранд ва такрибан тамоми руз гурусна мемонанд. Ин маводи визой барои нигоудории х,аёт басанда нест...

.. .Хамаи кудакон побарауна ва урён мебошанд. Зарур аст, ки ба кудакон барои гирифтани пойафзол, калуш, палто, костюм карточ­кой мсцсулоти саноатй цорй карда шавад. Ба завцаи Черчилл мактаби №175 нишон доданд. Шумо медонед, ки к,ариб тамоми сокинони Маскав он руз кушиш намуданд, ки кудаконашонро либоси муносиб пуиюнанд. Шахсан ман бори охир соли 1928палто, костюм ва пойафзол харида будам. Аз х,амон вак,т имконияти хариданиягон чизе надорам.

Зарур аст, ки сиёсати молиявии зверевй тагйир дода шавад. Кушиши Зверев чунин аст: одами шуравиро ба уолате оварад, ки имконияти хариданиягон чизро надошта бошад...

Маоши ман 800 сум (дар оила 14 нафар). Ба даст дар як мох; 454 сум (ба х,ар узви оила 32 суму 46 тин) гирифта, дигарашро Зверев дар ишкли андози х,арбй, андози даромад, заём барои мудофиа ва гайра... мегирад.

Галстуки пионерй 30 сум нарх дорад...

Ахволи моддй ва маишии мардуми шуравй. Харочоти бузург бахри баркарор намудани саноат ва сохди кишоварзии мамлакат барои баланд бардоштани некуах,волии мардум имконият намедод.

Мардуми шуравй ба душворихои моддй ва маишй хамчун руйдоди ногузир, вале муваккатй бахо медоданд. Онхо боварй доштанд, ки бо фарорасии хаёти осоишта ин душворихо ба зудй паси cap мешаванд.

Мохи декабри соли 1947 низоми карточкавй бархам дода шуда, ислохоти пули гузаронида шуд. Вале на бархамдихии низоми карточкавй ва на ислохоти пули натичахои дилхох надоданд. Зеро дар як вакт бо бархам додани низоми карточкавй нарххои махсулоти гизой баланд бардошта шуданд.

Соли 1948 нархи махсулот назар ба соли 1940 се маротиба баландтар буд. Давлат бо рохи ихтиёрй-мачбурй гирифтани заёмхои харсола ба бучаи мехнаткашон зарбаи сахт мезад.

Мушкилоти сахти хаёти баъдичангй боиси баланд гаштани сатхи чинояткорй гардид. Аламовар он буд, ки кариб нисфи махкумшудагонро занон ташкил медоданд.

Ба хусус авхоли моддй ва маишии ахолии дехот нихоят сахт буд. Дар ин давра 2/3 хиссаи ахолии мамлакатро сокинони дехот ташкил медоданд. Соли 1950 хар панч колхоз ва колхозчиён барои коркарди рузхои кориашон хеч чиз нагирифта буданд. Дар ибтидои солхои 50-ум хар як колхозчй ба хисоби миёна 16,4 сум

38

мегирифт, ки он назар ба маоши коргарону хизматчиён кариб 4 баробар камтар буд.

Мушкилихои солх,ои баъдичангй факат макомоти олй ва миёнаи рохбарияти хизбй-давлатй ва кдсми ками арбобони илм ва маданиятро фаро нагирифта буду халос.

Вале бо хама махрумиятхои фаровон мардуми шуравй тавонист, ки вазифах,ои баркарор намудани хочагии халкро ба ичро расонад.

Азмаълумотимахфии Вазорати бехатарии ИЦШС:Ба рафщ Сталин. 4 апрели соли 1952Дар бораи афкори ахолии Маскав оид ба к,арор... дар

мавриди паст намудани нархи чаканаи мах,сулоти озук,аворйАзмактубхо:«Азизон, шуморо ба муносибати паст гаштани нархх,ои

мах,сулоти озущворй табрик менамоям. Х,амзамон ба хукумати шуравй ва хизби болшевикй барои гамхориашон нисбати мардуми шуравии мо изгори миннатдорй менамоям».

... Мо тантана мекунем: маргарин, махсулоти панирй, к,анд, нон 10-15%арзонгаштанд».

Аз сухбатхо:Челонгар - васлкунанда: «Ба наздикй, дар айёми цанг, мо

тащо дар бораи чй гуна пайдо кардани картошка фикр мекар- дем, вале холо... равган, х,асиб ва дигар маводи гизоиро озодона ва бо нархи арзон мехарем... мух,лати зиёд нагузашта, мо осудах,о- лона зиндагй мекунем».

Мушовири суди Маскав: «Ин х;ама - саросар сафсата аст. Аввалан, аздусар дар гушаю канор озуцаворй набуд ва намешавад ва х,ол он ки фуруши нон бо руйхат аст. Дуввум, ах;олй аз ин х,ец бурд намеку над, зеро маблаги захирашударо бо рох,и дигар бо х,ар барона аз мо кашидамегиранд».

Оё ах;олй аз паст намудани нархх;о розй буданд?

То чй андоза Иттиходи Шуравй зарари моддй ва маънавй дида буд?

2. Планы панцсолаи IV бо номи кй марбут дониста мешуд ва барои чй?

3. Сат^и зиндагии мардум дар солхои баъдицангй чй гуна буд?

4. Кадом омилхо имкон доданд, ки ицтисодиёти хароб- гаштаи Иттиходи Шуравй ба зудй баркарор гардад?

5. Аз ёддоштхои яке аз иштирокчиёни баркцроркунии баъдицангии Тоцикистон хикояи таърихй нависед.

39

§9. Аз тоталитаризми сталинй то «сиёсати нарм»-и хрушёвй

1. Тоталитаризм дар замочи сталинй чй гуна шакл гирифт?2. Чаро тоталитаризмро ба зудй аз байн бурдан мумкин набуд?3. Чй гуна Хрушёв мероси сталиниро аз байн бурданй буд?4. Оё Хрушёв тавонист, ки тоталитаризмро аз байн барад?

Чунин воситахри аёни дар рузх,ои ид шахрх° ва дех;оти ИЦШС-ро то соли 1956 зинат медоданд.

Обру ва нуфузи Сталин дар замони чанг нихоят баланд гашта буд. Афсарону аскарон бо номи вай ба чанг мерафтанд ва бо номи у омода буданд, чон диханд. Аз ин ру, галабаи халки шуравй бар фашизм бе каму кост ба Сталин мансуб дониста мешуд.

Дар солхои баъдичангй дар симои Сталин мардум начотбахш ва такдирсози ояндаи худро медиданд. Х,еч кас чуръати ба зери шубха гирифтани рохи интихобкардаи уро надошт.

5 марта соли 1953 И. В. Сталин вафот кард. Бо марги Сталин давраи томи бунёди сохти давлатдории сотсиалистй, ки ба сохтор ва макомоти чазодихй асос ёфта буд, ба охир расид. Ин низом ба тамоми сохдх,о: сиёсат, иктисодиёт, маданият ва идеология рох ёфта буд. Низоми тоталитарии Сталин баъди марги у ба бухрони шадид гирифтор гашт. Вале ин раванд ба дахсолахо тул кашид. Зеро шахсияти Сталин хдмчун дохии тавоно ва дорой кобилияти фавкулодда дар шуури миллионхо одамон бокй монда буд. Махсусау, дар рузхои мотами И. В. Сталин яъсу ноумедии мардум тамоми мамлакатро фаро гирифта буд. Рузи дафн дар кучахои Маскав, дар издихоми одамон даххо нафар халок ва захмин гаштанд. Чунин ба назар мерасид, ки гуё одамон рохи ояндаи худро гум кардаанд.

40

Аз ёддоштх,ои нависанда Ф. Искандар

Ба хотир дорам, ки дар %ама ист го^о издщоми мардум назди баландгуяк^ои радио пур буд.М усиции мотами, че%ра%ои ошуфта, ашк. Гарчанде муносиба- ти тащидиам нисбат ба Сталин хеле барвацт пайдо шуда буд, вале дар он рузх,о бо анду^и талхи умум шарик будам.

А з рузномаи "Московские новости ”,1987, 8 ноября

Кадом х;иссиёти халкц шуравй дар ин акс^о ифода ёфтааст?

Саволе ба миён омада буд, ки мамлакат баъди Сталин кучо метавонад равад? Эхтимол мерафт, ки бо ниго* доштани рохи умумисиёсй, сиёсати сталиниро давом дода, онро каме тагйир диханд. Гайристалиникунонй хднуз маънои бархдм додани сохти тоталитариро надошт. Зеро чамъият ба чунин икдом холо тайёр набуд. Сухан танхо дар бораи огози бартараф намудани мероси сталинй, озод намудани махкум ва таъкибшудагон, ру овардан ба халли тагйирнопазири масъалахои кишоварзй мерафт.

Сентябри соли 1953 Н. С. Хрушёв Котиби якуми КМ Х,КИШ интихоб гардид. Дере нагузашта, дар матбуот маколахо дар бораи зарари шахспарастй пайдо гашт. Ачоибаш он буд, ки дар ин масъала ба асархои Сталин такя мекарданд ва уро душмани шахспарастй нишон медоданд.

Н. С. Хрушёв аз рузхои аввали ба сари кудрат омаданаш ба вохурй бо табакахои гуногуни чамъият эътибори чиллй медод. У соли 19546а якчанд минтакаи мамлакат сафар кард, ки ин амал дар хаёти сиёсй падидаи нав буд. Аз ин обруи Хрушёв руз то руз дар мамлакат зиёд мегашт.

Амали хуби Хрушёв сафед кардани касони гайриконунй хабсгардида буд. У ин равандро зери назорати катъии худ гирифта буд. Чунин рафтор ба суст намудани гайристалинигардонии мамлакат кадами мухим ба хисоб мерафт.

Бо галла таъмин намудани давлат халли таъхирнопазирро талаб менамуд. Дар мухокимаи роххои дарёфти ин максад масъа­лаи азхудкунии заминхои навкорам ва бекорхобида ба чои аввал баромад.

41

Ин пешниход аз чониби Хрушёв дастгирй ёфта, аз соли 1954 барои азхудкунии заминхои навкорам ва бекорхобида кувваи калон сафарбар гашт. Аллакай бахори соли 1954 дар заминхои навкорами Кдзокистон 120 совхоз ташкил дода шуд. Фотехони заминхои навкорам ба мушкилихои сахти иклимй ва маишй нигох накарда, дар мавсимхои кишт ва хосилгундорй шабонарузй мехнат мекарданд. Рухияи фатхи заминхои навкорам дар байни чавонон хусусияти оммавй гирифта буд.

Чавонони аз хизмат баргашта, барои азхудкардани заминх,ои бекорхобида мераванд. Ибтидои с.бО-ум

42

Дар байни мавсимхои кишт онх,о ба корхои сохтмонй машгул мегаштанд. Натичахои аввалини азхудкунии заминхои навкорам нихоят дилгармкунанда ва умедбахш буданд. Соли 1954 бештар аз 40% галлаи чамъоваришудаи мамлакат аз хисоби заминхои навкорам ба даст омада буд. Дар айни хол истехсоли гушт ва шир хам зиёд гашт. Ин имконият дод, ки бо хурокворй таъмин намуда­ни ахолй каме бехтар гардад.

Вале ин муваффакиятхо дер давом накарданд. Зеро кишти заминхои нав бидуни татбики дастовардхои илми заминдорй сурат гирифта буд. Аз ин ру, хосилнокии махсулоти галладона дар замин­хои навкорам нихоят паст мегашт. Дар рафти чамъоварй ва нигохдо- рии махсулот (набудани анборхои галла, омода накардани захира- хои техникй, сузишворй ва г.) низ ба хатоихои зиёд рох дода мешуд.

Бо усулхои маъмурй аз тамоми мамлакат ба ёрии фотехони заминхои навкорам воситахои техникй равон карда мешуд. Чунин амал боиси боз хам баланд гаштани арзиши махсулоти истехсол- шуда мегашт. Умуман, сиёсати аз худ намудани заминхои навко­рам ва бекорхобида самараи дилхох дода натавонист.

25 феврали 1956 дар мачлиси пушидаи съезди XX ХКИШ маърузаи махфии Н. Хрушёв «Дар бораи шахспарастй ва окибат- хои он» баргузор гардид.

Аммо маъруза махфй намонд. Баъди якчанд руз дар бисёр рузномахои хоричй матни пурраи ин маъруза нашр гардид. Макомоти рохбарикунанда чунин вонамуд мекард, ки гуё ягон хел маърузаи махфй дар съезд дойр нагардида буд.

Овозахо дар атрофи ин маъруза ба зудй дар cap то сари мамлакат пахн гашт. Дар бисёр холат одамон ба далелхои фошку- нандаи шахсияти Сталин бовар намекарданд. Баходихии номуайян ба сталинизм дар баъзе маврид боиси эътирози ахолй мегашт.

Тирамохи соли 1956 дар Тбилиси якчанд гирдихамоии зидди сиёсати гайристалиникунонй баргузор гардид. Дар ин намоишхо чавонони гурчй бо портретхо ва шиорхои тарафдории Сталин ба мукобили сиёсати пешгирифтаи давлатй шуравй эътироз менамуданд.

Дар Маскав ва Ленинград махфилхои чавонони донишчу пайдо гаштанд, ки иштирокчиёнаш кушиш менамуданд, ки механизми чамъияти шуравиро амиктар дарк намоянд. Онхо бо акидахои хеш дар мачлисхои комсомолй баромад мекарданд. Дар Маскав гурухи чавонон сахни хайкали Маяковскийро чои суруд- хонй ва мубохисахои сиёсии худ карор доданд. Вале ба ин амали чавонон аз чониби макомоти давлатй хамчун фаъолияти зидди шуравй бахо дода мешуд. Иштирокчиёни зиёди чунин махфилу гирдихамоихо ба чазохои гуногун гирифтор шуданд. К^исме аз

43

онхо то мухлати 10 сол аз озодй махрум гаштанд. Аммо ахди чамъият аз чунин амалхои хукумат огохй намеёфт.

Раванде, ки дар таърих «фош намудани шахспарастии Сталин» ном гирифтааст, то охири солхои 50-ум сурат гирифта буд. Вале он ба максади аслии хеш нарасид. Зеро ин раванд сохти тоталитариро аз байн бурда натавонист. Х,атто дар ин давра хам тарзу усули корбарии тоталитарй истифода бурда мешуд.

Аз маърузаи Котиби яку ми КМ Х.КИШ Н. С. Хрушёв дар съездиXX Х,КИШ «Дар бораи шахспарастй ва окцбатх1ои он»Вацте ки дар яке аз суубагщо бо Сталин дар бораи х,олати

вазнини хоцагии к,ишлоцимо, махсусан бад будани кор дар истех,со­ли гушт ва дигар мах,сулоти чорводорй сухан рафт, комиссия ташкил дода шуд ва он супориш гирифт, ки «Дар бораи чорабинщо оид ба боз х,ам тараццй додани чорводорй дар колхоз ва совхозов» лощаи к,арор тайёр намояд. Мо чунин лощаро тайёр кардем.

Гузашта аз он, дар азназаргузаронии ин лоща Сталин таклиф намуд, ки андоз аз колхозно ва колхозчиён боз 40 миллиард сум зиёд карда шавад. Зеро, ба ацидаи у, дещонон зиндагии сарватмандона доранд ва дещон бо фурухтани як мург метавонад, ба андози давлатй х,исобй намояд.

Шумо фикр кунед, ки ин чймаъно дошт? Охир 40миллиард сум маблагест, ки дещонон барои тамоми маусулот гирифта намета- вонистанд. Масалан, соли 1952 колхоз ва колхозчиён барои тамоми маусулоти супорида ва фурухтаашон ба давлат 26 миллиарду 280 миллион сум гирифтаанд.

Чаро чунин еуханон ба Сталин х;ангоми зинда буданаш гуфта намешуд?

1. Муносибати мардум ба марги Сталин чй гуна буд?2. «Fайристалинй» гардонидан аз чй огоз ёфт?3. Бо кадом сабабх;о азхуд кардани заминхои навкорам

шуруъ гардид?4. Барои чй маърузаи Хрушёв «Дар бораи шахспарастй

ва окцват^ои он» аз ах;олй пинх;он дощта мешуд?5. Оё Хрушёв аз усули рох,барии сталинй пурра даст

кашида буд?6. Бо х;амзамонони Сталин вохурда, назари онх;оро

нисбати идоракунй ва рузх,ои мотами у бифаумед. Акцдаи хешро оид ба шахсияти Сталин шарх; дих̂ ед.

44

§10. Хитой: дасткашй аз намунаи сотсиализми Иттиходи Шуравй

ва ё бех,тар намудани он?

1. Кадом омилх̂ о ба галабаи инкцлоби халкц дар Хитой мусои­дат намуданд?

2. Чаро Хитой дар ибтидорохц тараккиёти Иттиходи Шуравиро пеш гирифт?

3. Сабабх^ои асосии дуршавии Хитой аз Иттиходи Шуравй дар чй буд?

Ташкилёбии Чумхурии Халкии Хитой. Баъди ба анчом расидани чанг мубориза байни Хизби коммунисти Хитой ва хдзби Гоминдан огоз гардид. Тобистони соли 1946 кушунхои гоминданй ба нохияхои зери назорати ХДСХ хучум намуданд. Ба онхо муяссар гашт, ки минтакаи зиёдеро ишгол намоянд. Аммо Лашкари халкй- озодихохии Хитой (ЛХОХ), бо вучуди талафот, тавонист кувва-хои асосии худро нигох дорад. Аз августи соли 1948 вазъият тагйир

Мао Сзедун ташкилёбии ЧХХ-ро эълон мекунад

Барои чй дар боло ду байрак, овезон аст?Ин байрак^о рамз^ои кадом давлатх;оянд?

ёфта, ЛХОХ ба х,учуми чавобй гузашта, кушунхои гоминданро шикает дод. Дар сентябри соли 1949 «Барномаи умумй» кабул гашт, ки то соли 1954 хамчун саркон ун и (ко н сти ту тси яи ) Хитой хизмат менамуд. Дар он ташкилёбии Ч,умхурии Халкии Хитой эълон карда шуд. Мувофи- ки он асоси давлатро усули демократияи халкй ва иттифоки синфи коргару дехдон ташкил медод. Дар барномаи умумй бекор намудани тамоми имтиёз- хои мамлакатхои аврупой дар Хитой пешбинй шуда буд.

ЛХОХ мохи сентябри соли 1949 п ой тахти м ам л ак ат - Пекинро ишгол намуд.

1 октябри соли 1949 ба таври расмй барпо шудани Чумхурии Халкии Хитой эълон карда шуд.

Хитой мамлакати аграрй (яъне сохаи асосии иктисодиётро заминдорй, кишоварзй ташкил медод) буд ва дар сатхи пасти

45

истехсолот карор дош т.Дехот пурра ба доираи муносибатхои молию пулй нагузашта буд. Р\исми зиёди дехконон замин надоштанд.

Интихоби рохи таракки- ёт (1949 - 1966). Бо ташкилё- бии Ч.ХХ давраи баркарорку- нии иктисодиёт ва муътадил гардонидани хаёти сиёсй огоз шуд. Мисли дигар мамлакат­хои ру ба сотсиализм гузаш- та, Хитой низ тачрибаи саноатикунонй ва коллекти- вонии Иттиходи Шуравиро таклидкорона пеш гирифт. Тамоми мамлакатро рухияи инкилобй, гояхои сотсиализм, дустй бо халкхои шуравй фаро гирифта буд. Иттиходи Шуравиро онхо омили мухими галаба, озодшавй аз асорати японхо ва хукмронии Чан Кай Шй медонистанд.

Мао Сзедун шахсан шиори «такя ба Иттиходи Шуравй»-ро пешниход намуд. Дар чунин вазъият Хитой модели ленинй- сталинии сохтмони сотсиализмро кабул намуд.

Иттиходи Шуравй низ ба Хитой хамчун мамлакати бузург дар рохи мустахкам намудани низоми чахонии сотсиалистй умеди калон дошт. Бо хамин хотир, дар солхои аввал ба Хитой кумаки зиёди молиявию иктисодй мерасонид.

Вале хануз хангоми хукмронии Сталин муносибати байни Хитою Иттиходи Шуравй нишонахои нобоварй ва мухолифат ба амал омада буд.

Баъди съезди XX ХДИШ, ки дар он парастиши шахсияти Сталин махкум шуда буд, муносибатхо бо Хитой бадтар шуд. Зеро парастиши шахсияти Мао дар Хитой нихоят авч гирифта буд. Аз ин лихоз, зарба ба шахсияти Сталин парастиши шахсияти Маоро низ зери хавф мемонд.

Тадричан ихтилофоти байни Н.С.Хрушев ва Мао Сзедун сохахои нав ба навро фаро гирифта, чудой ва бархурдро ба миён овард.

Коллективонии дехоти Хитой дар чанд давра гузаронида шуд. Дар давраи аввал заминдории калон, заминхои партофташу- даи аврупоиён, амрикоихо, японхо ва хамчунин моликияти «иртичоъпарастон» мусодира карда шуд. Дар рафти ин маърака 3 млн. одамон ба катл расида, 17 млн. нафар ба чазохои гуногун хукм карда шуданд. Китъахои заминхои мусодирашуда ба дехко- нони камбагал таксим карда шуданд.

Аммо ин тадбир боиси болоравии кишоварзй нагашт. Аз соли 1951 cap карда, барпо шудани «бригадахои ёрии байнихамдигарй» огоз ёфт. Дар ин давра асбобу олоти истехсолй чамъиятй гардони- да мешуд, вале замин моликияти шахсй бокй монда буд.

46

Дар давраи инк^лоби маданй ч а в о н о н и шахрй барои кор ба дехрт фиристода мешуданд.

Оё ч̂ авонон ба кор ихтиёрй ва ёмацбурй сафарбар карда мешуданд?

Барномаи «Ч,ахиши бузург». Соли 1958 дар Хитой барномае тахия ва кабул гашт, ки баъд номи «Ч,ах,иши бузург»-ро гирифт. Мувофики он мебоист дар чор сол (1958 -1962) истехсоли махсуло­ти саноатй 6,5 бор ва кишоварзй 2,5 маротиба зиёд мегашт. Онх,о тасмим гирифта буданд, ки сохтмони сотсиализмро назар ба Иттиходи Шуравй тезтар, хубтар ва бех,тар анчом дихднд. Барои амалй сохтани ин барнома заминаи зарурии илмй-техникй ва моддй вучуд надошт. Сарварони хитой мах,з ба чидцу чахд ва рухбаландии омма такя карданй буданд.

Дар рафти ин сиёсат кооперативхои дехотй ба «коммунахои халкй» табдил дода шуданд. Дар «коммунахои халкй» хама чиз - олотхои мехнат, асбобхои рузгор, хайвоноти хонагй, хонахои истикоматй, дарахтони мевадор умумй гардонида шуд. Заминхои назди хавлигии дехконон низ кашида гирифта шуданд. Ин тадбир ба тезй окибатхои нохуш оварда, боиси норозигии оммавии ахолй гашт. Иттиходи Шуравй низ ба ин тачриба назари танкидй дошт ва боиси боз хам бад гаштани муносибатхои тарафайн гашт.

Соли 1966 дар Хитой маъракаи «инкилоби маданй» огоз ёфт, ки боиси бесарусомонии сиёсати дохилй ва хоричии мамлакат гардид.

Порча аз «Энциклопедия для детей» Всемирная история.Т. I. М., 1993. С. 598-599.

«Инкцлоби маданй» дар Хитой. Соли 1966 Пекин нога^он огози «ищилоби бузурги мадании пролетарй»-ро эълон намуд. Вай мебоист х,аёти цомеаро пурра аз нав месохт ва мувофщи таълимоти Мао тамоми хоинонро, ки ба сохтмони сотсиализм халал мерасониданд, аз рох, бартараф менамуд...

47

Шиори «оташ ба цароргох,» эълон гашт, ки мацсади он тору мор намудани макомоти рох,барикунандаи х,изби х;укмрон ва давлат буд. Шахсони номатлуб лату куб, тащир ва ба %абс гирифтор мегаштанд...

Хамзамон таъциби зиёиёни хитой шуруъ шуд. Ощоро ба дех,ах,ои дурдаст фиристода, аз рох,и меунати цисмонй аз нав тарбия менамуданд. Такяго^и Мао хонандагон ва коргарцавонон буданд, ки ба у кур-курона боварй доштанд ва дастауои хунвэй- бищо («мух,офизони сурх») ва сзаофащо («ошубгарон») ташкил дода буданд.

Тамоми ахолии к,ариб як миллиарднафараи Хитой китобча- х,ои сурхи нишондодх,ои Маои бузургро дойр ба тамоми масъала- х,ои х,аёт бо худ доштанд. Ощо бо теъдоди зиёд к,ариб, ки ба тамоми забощои х а лво й олам нашр шуда буданд. Маоро «офтоби сурх» ва «пешвои хирадманд» меномиданд. Дагалшн дар хона^ои хитощо аксуои Мао мавцуд буд, ощ о куча^ои шах,рх,о ва де^отро пур карда буданд...

« И н к и лоб и м аданй» муносибатхои байни Хитой ва Иттиходи Шуравиро боз хам тезутунд намуд. Яке аз шиорхои он бо ХКИШ «то охир» мубориза бурдан буд. Таък,иб ва шиканчаи онхое, ки дар гузашта бо Иттиходи Шуравй хамкорй доштанд ва ё чон и бд ори истиф одаи тачрибаи шуравй буданд, хусусияти оммавй гирифт.

Дар доираи расмй шиори «хатар аз Шимол» пайдо гашт, ки гуё «мушакхои русхо метавонанд, аз Маскав ба Пекин» парвоз намоянд. Ин акдца бахусус баъди вокеахои Ч ехословакия (1968) авч гирифт. Бахори соли 1969 дар марзи сархадии дарёи Уссурй хамшафати чазираи Даманск задухурди м усаллахон аи харду мамлакат ба вукуъ омад. И ттиходи Ш уравй бахри тахдид куввахои зиёди

харбиашро ба сархади Хитой сафарбар намуд.48

Наврасон рангами омузиши асархри Мао

Ба фикри шумо, асарх^ои Мао ихтиёрй омухта мешуданд ё мацбурй?

Сентябри соли 1969 дар Пекин вохурии раиси Шурой Вазиро- ни Иттиходи Шуравй - А. Н. Косигин бо сарвазири Шурой давлатии Хитой - Чжоу Энлай баргузор гардид. Дар мулокот дар бораи баркарор намудани гуфтушунид оид ба масъалаи сархад мувофика хосил шуд. Октябри хдмон сол гуфтушунидхо огоз ёфт, ки он ба бехтаршавии муносибатхои харду давлат мусоидат намуд.

Аз сух;бати Мао Сзедун дар бораи мухолифати Хитою Иттиходи Шуравй х;ангоми кцбули .\айати Хцзби сотсиалистии Япония

Муносибатхои мобо Иттиходи Шуравй аз соли 1956, баъд аз съезди X X ХКИШбадшуда истодаанд.

Агар тарафи муцобил игво ангезад, мо бояд чорауои цавобй андешем. Тарафи муцобил дар бораи ацалан ба муддати се мох, к,атъ намудани ба%с%ои ошкоро таклиф бамиён гузошт. Мо изх,ор доштем, ки онро ̂ атто ба муддати се руз х,ам цатъ намекунем. Мо дар давоми 25 сол цанг намудем, аз он цумла, 22 соли он ба цанг^ои шах,рвандй ва зиддияпонй гузашт. Се сол бо Корея цанг на­мудем. Кадом як вацте ман муаллим будам ва чй будани цангро намедонистам...

Дар цанг асрори махсус нест. Агар цанг кунй, дар он сурат талафот %ам мегиавад. Дар натичаи цанги 25-сола дах,х,о миллион кушта ва захмдор гаштанд.

Дар цанге, ки бо ёриимак,олах,оирузномах,о пеил бурдамешавад, кушта вучуд надорад. Баъдиякчанд соли чунин чанг ягон кас кушта намешавад вамо тайёрем, чунин цангро 25 сол давом дих;ем...

А з китоби "Выступления М ао Цзедуна, ранее не публиковавшиеся в китайской печати”. М., 1976. Вып.4. - С. 136

1. Хитой дар солхои 40-уми асри XX дар кадом сатх;и таращиёт царор дошт?

2. Бо кадом мак/сад ро.\барияти Хитой рох,и «цах;иши бузург»-ро пеш гирифт?

3. Мохцяти «Инкцлоби маданй» дар чй буд?4. Оё сиёсати инкцлоби маданй ба манфиати мардуми

Хитой равона шуда буд?5. Кадом сабабх1о боиси тезутунд гаштани муносибат-

х;ои Хитою Иттих;оди Шуравй гаштанд?6. Барои чй рох^барияти Хитой сиёсати дохилии худро

тез-тез иваз менамуд?7. Дар бораи равобити Хитой ва Точцкистон маълумот

гирд оваред.

49

§11. Ветнам: ро*и мушкил ба суи озодй

1. Кадом ом ил.х о ба галабаи коммунистов ва озодии мамлакат мусоидат намуданд?

2. Сабабх,ои тацсими Ветнам кадомх^оянд?3. Сабабх^ои шикасти ИМА аз чй иборат аст?

Пирузии инкилоби мардуми.Чанги дуввуми чахон сабаби болоравии харакатхои миллй- озодихохй шуд. Соли 1941 кушунхои Япония ба Ветнам хучум карда, онро ишгол наму­данд. Идораи мустамликадории Фаронса мукобилият нишон надод ва омода буд, ки бо ишгол- гарон хамкори кунад. Муборизаи озодихохонаи халки Ветнам хислати чанги миллй-ватаидус- тиро гирифт. Ин мубориза хам ба мукобили мустамликадорони фаронсавй ва хам ба мукобили чангчуёни япон равона шуда буд.Дар ин мубориза Хо Ши Мин (1890 - 1969) хамчун рохбари ха- ризматикии (худодод) халки Ветнам машхур гардид.

Торумор гардидани Япония дар чанги дуюми чахон ба шури- ши августии соли 1945 овард. 2 сентябри соли 1945 Хо Ши Мин истиклолияти Ветнам ва ташкили Чумхурии Демократии Ветнамро (ЧДВ) эълон кард. Аммо мустам­ликадорони ф аронсавй дар чануби мамлакат, дар Сайгон хукумати худро ташкил карда,Бао Дайро рохбари он таъин карданд. Мохи майи соли 1949 ин хукумат аз ташкили «Давлати Ветнам» хабар дод.

Мохи майи соли 1954 к у в в а х о и м у с а л л а х и ЧД® куввахои фаронсавиро торумор карданд. Халки Ветнам ба обру

Хо Ши Мин (1890 - 1969) - ходими давлатию сиёсии Вет­нам. Аз августи соли 1945 то марти 1946 раиси Хукумати му- ваэдатии ЧДВ. Аз соли 1946 Президент ва х,амзамон нахуст- вазири ЧДВ. Аз соли 1951 - рох­бари )^изби мехнаткашони Ветнам.

Рох,бари харизматикй (худодод) - инсоне, ки дар назари пайравонаш бар асоси сифатх,ои фавкулоддаи шахсияташ - хи- радмандО, шуцоат ва «муцад- дасй» сох,иби обру мешавад (аз калимаи юнонии «харизм» — тух,- фаи худо, худодод).

50

ва нуфузи Фаронса зарбаи сахти сиёсй ва равонй ворид кард. Шикасти Фаронса дар чанг хукумати Бао Дайро мачбур намуд, ки бо Хо Ши Мин рохи музокираро пеш бигирад. 26 апрели соли 1954 дар Женева мачлиси вазирони хоричии Иттиходи Шуравй, ИМА,Ч.МХ, Британияи Кабир ва Фаронса ба кор огоз кард. 21 июли соли 1954 созишномаи Женева имзо шуд. Ветнам аз арзи 17-ум чудо карда шуд, вале ин марз хамчун марзи сиёсй шинохта наме- шуд. Муттахидшавии Ветнам мебоист бо рохи гузаронидани интихоботи умумй ва озод мохи июли соли 1956 ба амал бароварда мешуд. Хамин тавр, низои харбй ба муковимати сиёсй табдил дода шуд.

Аскарони амрикои асирони ветнамиро бурда истодаанд.

1. Ба фикри шумо ветнамих;о дар куца асир шудаанд?2. Чаро худи амрикоих,о х,ам дар даруни обанд?

Тачовузи ИМА ба мукобили ЧДВ. ИМА ба карори конферен- сияи Женева розй набуд. Соли 1955 хукумати Фаронса ба хорич кардани кушунхои худ аз чануби Ветнам огоз кард. Аз ин истифо­да карда, амрикоихо нуфузи худро дар ин минтака зиёд карданд. Онхо аз байни ходимони сиёсии чануб Нго Дин Земро интихоб карда, ба он такя карданд. Мохи октябри соли 1955 вай дар бораи ташкили Чумхурии Ветнам эъломия мунташир кард.Ч,умхурии нав дар заминхое, ки мувофики созишномаи Женева ба фаронсавихо тааллук мегирифтанд, ташкил гардид ва Нго Дин Зем эълон кард, ки худро ба созишномаи Женева пойбанд намедонад ва соли 1956 интихобот гузаронидани нест. Вай муассисахои интихоботиро бархам дод ва дар махалхо ходимони худро таъин кард.

51

Фуруд омадани полки десантии амрикоих,о дар Ветнам. Акси соли 1966

Сурати мазкур дар нил;оди шумо чи тасаввуроте ба вучуд меорад? Муаллифи он кист, амрикой ё каси дигар?

Порча аз номаи котиби давлатии ИМА Дин Раск ва котиб оид ба масъалах;ои мудофиа Роберт Макнамари ба президент Цон

Кеннеди аз 11 ноябри соли 1961Иёлоти Муттауида бояд дар назди худ мацсади равшан

гузорад. Ро% надщад, киВетнами Ч,анубйбадасти коммунисток гузарад. Воситаи асосии ноил шудан ба ин мацсад бояд ёрй ба уукумати Ветнами Цанубй бошад, то ки вай дар мубориза ба муцобили партизащо голиб ояд...

Мо бояд омода бошем, ки агар зарурат пайдо шавад, кув- вауои уарбии Иёлоти Муттах,идаро дохил кунем, то ки дар цанг голиб бошем. Вобаста ба цараёни воцеот мумкин аст, чунин зарурате пеш ояд ва цушун^ои Иёлоти Мутта^ида ба манбаи тацовуз дар Ветнами Шимолй зарба зананд.

1. Чаро ходимони олирутбаи давлатии ИМА бо х;ар кцмат мехостанд пеши рох,и пирузии коммунистонро гиранд?

2. Барои чй Ветнами Шимолй манбаи тацовуз дониста шудааст?

52

Мох,и августа соли 1964, баъди мунокиша дар халичи Тонкин, амрикоихо бомбаборонкунии Ветнами Шимолиро огоз карданд, ки аз феврали соли 1965 шакли мунтазамро гирифт. Амрикощо сиёсати «замини сухта»-ро пеш гирифтанд. Садхо дехахои ветнамй сухта шуданд, дахдо хазор гектар замин корношоям гардид, хазорон гектар чангал дар натичаи бомбаборонкунии вахшиёна ва истифодаи бомбахои напалм несту нобуд карда шуданд. Ч,анг торафт густариш меёфт ва ИМА беш аз 500 хазор аскарро ба Ветнам дохил намуд. Пекин хамаи ин дар баробари кахрамонихои халхи Ветнам натича надод.

Соли 1968 дар Париж гуфтушунидхо оид ба оташбас дар Ветнам огоз шуд ва соли 1973 мувофикд ба даст омад. ИМА пурра шикает хурд. Хорич гаштани кушунхои амрикой шакли фирорро гирифт. 30 апрели соли 1975 кушунхои Ветнами Шимолй ба Сайгон дохил шуданд.

Напалм - моддаи моеъи сузанда, ки дар натичаи бо моей сузанда (бензин, керосин) омехта намудани хокаи аализкунанда аз намакх,ои алюминий ва кислотах,ои органикй х,осил мешавад. Ин модда дар натичаи бархурд бо об ё барф аланга мегирад.

25 апрели соли 1976 дар Ветнам интихоботи умумй ба Мачли- си миллии Ветнами ягона дойр гардид. 2 июли соли 1976 Мачлиси миллй Конун дар бораи муттахид кардани Ветнам ва ташкили Ч,умхурии Сотсиалистии Ветнамро кабул кард.

Муборизаи озодихохонаи ин давлатй хурд рамзи муковимати халкхо ба мукобили сиёсати зуроварии кишвархои абаркудрат мебошад.

Ин мубориза нишон дод, ки дар асри XX хам хатто кишвар­хои хурд метавонанд рохи тараккиёти ичтимоию иктисодии интихобкардаашонро дифоъ кунанд.

Ветнам дар зарфи чандин сол майдони озмоиши ярокхои пуриктидори Амрико буд, вале таслим нашуд ва собиткадамй нишон дод.

Маълум аст, ки рохбарияти Ветнам дар давоми чанг аз давлатхои сотсиалистй, пеш аз хама, аз Иттиходи Шуравй ва Хитой кумак мегирифт. Аммо ин кумак чои мардонагй ва кахра- монии дехконони оддии Ветнамро, ки мошини пуриктидори харбию саноатии ИМА-ро фалач кард, ба хеч вачх гирифта наметавонад.

53

ХАНОЙ ХАЙФОН

ТХАНХбД.

Ч ХАЙНАН (ХИТОЙ)

ВЕНТЯН

■ОКХЕСАН

ДАКТО

AHKXE

МЕТХУОТ

СуАНЛОК

ВУНГГАУСАЙГОНКУВВАХОИ ПАРТИЗАНИ

ЧОЙИ АМАЛИЁТХОИ ШАДИД

KAHTXOj

БАКЛЕУБАРХУРД БАЙНИ КУВВАХОИ ПАРТИЗАНИ ВА АРТИШИ ИМА

Бо истифода аз харита, ба хусусияти цанги Ветнам ва мудохилаи Амрико бах,о дих;ед.

54

Ёрии мамлакатхои сотсиалистй ба Ветнам

Агар амрикои$о ба хукумати сайгонй ёрй расонанд, Иттиходи Шуравй ва Хитой Ветнами Шимо- лиро дастгирй менамуданд. Аз руи сарчашмахои эътимодноки соли 1966 ин ёрй аз х аР мамлакат маблаги 250 млн. долларро ташкил мекард. Хитой бирищ ва сило^и сабу к мефиристод, аз Иттиходи Шуравй бошад, мошинхои боркаш, хавопаймо, туп ва мушакхои идорашаванда мерафтанд. Ман анборхои калони мухимоти цангиро дида будам, ки ба дасти иттифок,чиён афтода буданд. Миномёту грана- тахо (норинцак) истехсоли Ветнами Шимолй буданд, снаряди миномётхо, пулемёт , либос ва биринч аз Иттиходи Шуравй, васоили царрохй ва доруворй аз Полша ва Чехословакия фиристода шуда буданд».

Аз китоби Ц. Скотт. “Справедливый мир во Вьетнаме. Размышления

американца о трагической войне в Юго- Восточной Азии. Новый колокол" - М.,

I994.-C.455.

1. Ба фикри шумо ин акс дар кучо бардошта шудааст?

2. Дар чехраи занону кудакон чиро мебинед?

аскарони амрикой. Соли 1969

Ёрии ицтисоди в а низомии ИМА ба Ветнами Цануби (млн. доллар)

B S Ёрии амрикоихо ва мутпщидташонро ба Ветнами Цануби бо ёрии давлатхои сотсиалистй ба Ветнами Шимолй муцоиса кунед.

1. Ба фикри шумо, оё дар он шароит имкони пешгирии тацсими Ветнам ба ду давлат вуцуд дошт?

2. Накши хукумати ИМА дар тацсими Ветнам чй гуна буд?3. Бо кодом сабабхо куввахои мусаллахи ИМА натавонистанд, дар

Ветнам истодагарй кунанд?4. Мутта.хидшавии Ветнам кай ба амал омад?

55

/

§12. Аврупои Шаркй дар ро*и сохтмони сотсиализм

1. Хусусиятхои хоси ислохоти солхои 50-ум дар мамлакатхои Аврупои Шаркц аз чй иборат буд?

2. Чаро ислохоти солхои 50-ум ва 60-ум пеши рохи бухронро дар ин кишвархо гирифта натавонист?

3. Шурой Ёрии Иктисодии Байнихамдигарй дар муттахид гар- донидани кишвархои Аврупои Шаркц чй нацш дошт?

Низоми давлатии дар охири солхои 40-ум дар кишвархои Аврупои Шаркй бунёдшуда, дар ибтидо халкй-демократй, баъдан сотсиалистй ном гирифт. Дар як катор кишвархо низоми бисёр- хизбй мавчуд буд. Дар Албания, Венгрия, Руминия ва Югославия системаи яккахизбй буд. Ташкилотхои Чдбхаи халкй ва парламент фаъолият менамуданд. Аммо накдпи рохбарикунанда дар дасти хизбхои коммуниста буд. Дар барномахои онхо давлатй кунони- дани иктисодиёт, рушди тамоми сохахои чамъият: муносибатхои ичтимой, маориф ва фарханг муайян гардида буд.

Иосиф Броз Тито дар ша>фи Белград паради х,арбиро к^бул мекунад

Чаро махз Иосиф Броз Тито паради харбиро цабул намуд?

56

Солхои 50-ум вазифаи асосй дар ин кишвархо «сохтмони асосхои сотсиализм» буд. Тачрибаи Иттиходи Шуравй барои ин кишвархо дарси ибрат буд. Се вазифаи асосй: саноатикунонй, коллективонии кишоварзй ва инкилоби маданй бояд ба ичро мерасид.

Индустриякунонй, ки дар асоси тачрибаи Иттиходи Шуравй гузаронида шуд, аксари кишвархои Аврупои Шаркиро аз кишвар- хои аграрй ба кишвархои саноатию аграрй табдил дод.

Д и к кати асосй ба тараккиёти саноати вазнин равона шуда буд, ки он дар А л б а н и я , Б у л г о р и я , В е н г р и я , Р у м и н и я ва Югославия амалан аз нав сохта шуд. Дар Ч,умхурии Дем ократии Олмон ва Чехословакия, ки хануз то чанги дуввуми чахон ба катори кишвархои тарак- кика рд а и индустриалй дохил мешуданд, бозсозии саноат гузаронида шуд. Ба тараккиёти саноати вазнин диккати чиддй дода, тахти шиори «Панчсоларо дар чахор сол ичро мекунем» амал карда, комёбихои чашмрас ба даст оварданд. Вале ба истехсоли молхои ниёзи мардум эътибор до­да намешуд.

К о о п е р а т и в о н и и кишоварзй дар кишвархои А в р у п о и Ш а р к й д а р м у ко и с а бо т а ч р и б а и Иттиходи Шуравй шарои- ти махал ва анъанахои хоси миллиро ба назар меги-

рифт. Дар як мархала як шакли он тараккй дода мешуд. Умумй кардани замин ва техника тадричан давра ба давра гузаронида мешуд. То охири солхои 50-ум беш аз 90% сохаи кишоварзй умумй карда шуд. Танхо дар Полша ва Югославия хочагихои хусусии дехконй бартарй доштанд.

Санад дар бораи ба моликияти шахсй додани замин

Ба ороиши х\уццат назар андозед. Ороиши бадеии он чиро ифода мекунад?

57

Дар сохаи фарханг низ дар назди кишвархои Аврупои Шаркй вазифахои хос гузошта шуда буд. Дар Албания, Булгория, Полша, Руминия ва Югославия яке аз вазифахои аввалиндарача махви бесаводй дар дехот буд. Дар Чумхурии Демократии Олмон масъалаи асосй аз шуури мардум дур кардани идеологияи нажод- парастй буд.

Дастоварди мухими сиёсати фархангй дар кишвархои Аврупои Шаркй демократа кунонидани маълумоти миёна ва олй буд.

А в в а л м а к т а б х о и ягонаи маълумоти миёнаи нопурра, баъдтар мактаб- х,ои ягонаи маълумоти миёнаи бепул ташкил карда шуд. Тахсил дар чунин мактабхо 10-12 сол давом менамуд. Барои хонандаго- ни синфхои болой, гимнази- яхо ва мактабхои техникй амал мекарданд. Хатмку- н а н д а г о н и м а к т а б х о и миёна имкони пурра пайдо мекарданд, ки ба мактабхои олии дилхохи худ дохил шаванд. Маълумоти олй низ хеле тараккй кард. Дар баъзе аз кишвархо бори аввал мактабхои олй ва марказхои калони илмй ташкил ёфтанд.

Дар тамоми кишвар­хои Аврупои Ш аркй ба идеологияи коммунистй хамчун идеологияи умуми- давлатй диккати чидцй дода мешуд. Тамоми мухолифо- ни озодандеш таъкиб ва аз кишвар ронда мешуданд. Ин раванд бахусус дар

охири солхои 40-ум ва ибтидои солхои 50-ум дар фаъолияти органхои судй равшан ба назар мерасид. Дар ин солхо бисёре аз коркунони хизбй ва намояндагони равшанфикрон таъкиб гарди- да, ба катл расиданд.

Тоза кардани сафхои хизб барои он солхо кори маъмулй буд.

Шуришгарони Будапешт расмхри И. Сталин ва М. Ракоширо месузонанд

(октябри 1956)

Ба акцдаи шумо, чаро шуриш- гарон расмуои И. Сталин ва М.Ракоширо месузонанд?

58

Солхои 60-ум дар як катор кишварх,ои Аврупои Шаркй ислохоти иктисодй o f o 3 ёфт. Дар Ч,умхурии Демократии Олмон низоми нави баплангирй чорй карда шуд. Иттиходияхои сохавии корхонахои чамъиятй, ки дар асоси хисоби хочагй кор мекарданд, ташкил мешуданд. Дар Чехословакия раванди ислохот барои бозсозии техникии саноат ва афзоиши мустакилияти корхонахо равона шуда буд. Дар Булгория хам хисоби хочагй ба рох монда шуд. Мутамарказонидани истехсолот дар хочагихои давлатй ва мачмаъхои кишоварзию саноатй чорй карда мешуд. Дар Руминия бошад, чунин сохтори хочагй ташкил карда шуда буд, ки муассиса- хо дар асоси хисоби хочагй кор мекарданд.

Кушиши ислохот дар дигар сохахо низ ба назар мерасид. Масъалаи тагйирот дар сиёсат низ масъалаи руз буд. Мисоли равшани ин вокеахои Чехославакия буданд. Мохи апрели соли 1968 дар пленуми КМ Х,КЧ «Барномаи амал» кабул карда шуд. Максади он ислохоти хизб ва тамоми сохахои хаёти чомеа буд. Ин барнома аз тарафи гурухи рохбарони хизбй А. Дубчек, Й. Сирков- ский, 3. Млинарж, О. Чирник ва дигарон пешниход шуда буд. Онхо мардумро ба сохтмони «Сотсиализм бо чехраи инсонй» даъват мекарданд.

Аз «Барномаи амал»-и Х,КЧ«Шева^ои маъмурию фармонфармой ва муттамарказонй,

ки дар давраи мубориза ба муцобили бощшонда^ои буржуазия ва тонкими %окимият дар шароити ташаннуци авзои байналхалк,й баъд аз воцеа^ои феврали соли 1948 истифода мешуданд, бидуни кадом асос ба маруилаи баъдии таращиёт гузаронида шуданд. Ощ о о%иста-о%иста ба системаи бюрократа табдил ёфтанд. Дар гузашта нак,ши роубарикунандаи %изб %амчун маркази ягонаи у;окимият дар дасти оргащои уизбй х,исоб мешуд. Ин ба тезиси дуругин дар бораи он ки %изб аслщаи диктатурой пролетариат аст, мувофицат мекард».

Дар натичаи ин дигаргунсозихо иттиходи ягона таъсис ёфт, ки номи паймони сотсиалистиро ба худ гирифт. Дар ин иттиход кариб 400 миллион нафар ахолй умр ба cap мебурд. Муттахид гардидани ин кишвархо дар паймони сотсиализм тахти рохбарии Иттиходи Шуравй ба амал омад. Мавкеи он дар иктисодиёти чахонй ба куллй дигаргун гашт ва як муддат пешсаф ва пешкадам шумурда мешуд.

Соли 1949 ташкилоте бо номи СЭВ (Совет Экономической Взаимопомощи) - Шурой Ёрии Иктисодии Байнихамдигарй (ШЁИБ) ташкил шуд. Он ба як ташкилоти мухими иктисодии кишвархои Аврупои Шаркй табдил ёфт. Ин иттиход ба

59

хамкорихои сохдхои гуногун ва рушди раванди ба хам наздик- шавии кишвархои Аврупои Шаркй ва Иттиходи Шуравй ибтидо гузошт. Дар ибтидои солхои 50-ум миёни Иттиходи Шуравй ва кишвархои чахони сотсиалистй ахдномаи дароз- муддати иктисодй ба имзо расид. Ин боиси канда шудани р о б и т а х о и и к т и с о д и и ин кишвархо бо давлатхои Рарб ва нуфуз пайдо кардани иктисодиё- ти Иттиходи Шуравй дар Аврупои Шаркй гардид. Он ба манфиати кишвархои сотсиа­листй буд. Хамкории иктисодй дар байни кишвархои лагери сотсиалистй барои пешрафти онхо ахамияти бузург дошт.Онхо барои фуруши махсулоти худ бозори бузурге дар Иттихо­ди Шуравй пайдо намуданд.

А з х и с о б и в о р и д о т и махсулот аз Иттиходи Шуравй ин кишвархо талаботи худро бо охан, нефт, пахта, металхои ранга, газ, неруи барк ва гайра конеъ менамуданд.

Дар солхои 1958 - 1962 рушди солонаи истехсоли саноатй онхо 11,5%, соли 1962 бошад, 8%-ро ташкил медод. Ин дар холе буд, ки дар кишвархои мутараккии Аврупо ин нишондод аз 4% зиёд набуд. Аммо баъдтар ин кишвархо ба бухрон гирифтор шуданд ва сатхи тараккиёти онхо кохиш ёфт.

R T J 1. Кадом куввах^ои сиёсй дар мамлакатхои Аврупои И М Шаркц дар солхои баъдицангй дар сари кудрат

буданд?2. Дар солхои 50-ум чй гуна ислох;от гузаронида шуд?3. Маце иди ислох,оти солхои 50-ум аз чй иборат буд?4. Исло^оти солхои 60-ум аз ислох,оти солхои 50-ум чй

фар к, дошт?5. СЭВ чй гуна ташкилот буд?

*

«ИЧШС». Плакати рассоми Полша (с. 1954)

Нишонах^ои ин плакатро шумо чй тавр мефах;мед?

60

§13. Аврупои Шаркй дар гирдоби бух,рон

1. Намоишхои зиддихукуматй дар кишвархои Аврупои Шаркц пас аз кадом вокра огоз ёфт?

2. Дар кадом кишвархо харакатхои зиддихукуматй шадидтарбуд?

3. Оё таг imp додани сиёсати хизбхои коммунистии ин кишвархо пеши рохи бухронро гирифта тавонист ё не?

Танкхри шуравй дар шахри Берлин (с. 1953)

Танкхои шуравй ба Берлин барои чй ворид шуда буданд?

Марги И. В. Сталин дар соли 1953 боиси дигаргунихои бузург дар кишвархои Аврупои Шаркй шуд. Ба мукобили режимхои тоталитарии ин кишвархо, ки дастнишондаи Иттиходи Шуравй буданд, шуру ошубхо cap заданд.

Дар пойтахти Чумхурии Демократии Олмон - шахри Берлин 16 июни соли 1953 намоиши эътирозии сохтмончиён cap зад. Онхо зиёд кардани музди мехнатро талаб мекарданд. Ба намоишчиён садхо хазор берлинихо хамрох шуданд. Чунин намоишхо дар дигар шахрхои Олмон низ ба амал омаданд. Рохбарияти ЧДО аз ухдаи бартараф намудани бухрон набаромад. Бо дахолати артиши шуравй дар рузи дигар ин намоишхо саркуб шуданд.

28 июни соли 1956 дар шахри Познани Полша корпартоии коргарони рохи охан cap зад, ки он ба корпартоии умумй табдил

61

ёфт. Артиши Полша ин намоишу корпартоихоро берахдоона саркуб кард. Ин вокеахо дар миёни хайати рохбарикунандаи Х,из- би Муттахидаи Коргарии Полша, ки хизби хукмрон буд, чудоиро ба амал овард. Рохбарияти шуравй ба кисмхои харбии дар Полша будаи худ фармон дод, ки ба пахш намудани намоишхо омода бошанд. Рохбарияти Полша изхор дошт, ки дар сурати дахолати низомии шуравй полякхо мукобилият нишон хоханд дод. Дар Венгрия хангоме ки дар миёни рохбарони кишвар муборизаи ша- дид давом мекард, 23 октябри соли 1956 ба чонибдории куввахои ислохотхох намоиш cap зад. Сарвари Х,изби коммунистии Венгрия- Матяш Ракоши дар зери фишори омма мачбур шуд, ки сарвари ислохотхохон - Имре Надро сарвазири кишвар таъин кунад.

Хукумати И. Над ичозат дод, ки хизбхои сиёсй фаъолияти худро аз нав o f o 3 кунанд. 27 октябр намояндагони хизбхои гуногун ба хайати хукумат ворид шуданд. Дар саросари кишвар «асосхои сотсиализм» аз байн рафт. Кооперативхо бархам хурда, иттифок- хои касабаи нави сохибистиклол таъсис ёфта, ташкилотхои хизбй фаъолияти худро катъ мекарданд. Макомоти амнияти давлатй пароканда карда шуданд. Дар саросари кишвар кормандони макомоти амниятй аз чониби шуришчиён ба чазо гирифтор шуданд. Бинои хизбии шахри Будапешт ишгол гардида, комму- нистоне, ки онро дифоъ мекарданд, парронда шуданд.

Бо розигии тамоми рохбарони кишвархои Аврупои Шаркй 4 ноябри соли 1956 кушунхои шуравй ба шахри Будапешт ворид гардиданд ва ба саркуб намудани шуришчиён cap карданд. Даххо хазор мухолифони режими сотсиалистй аз кишвар фирор карданд.

Пас аз фуру нишондани ноороми- хо хокимият ба дасти Янош Кадр супорида шуд. М. Ракоши ба Иттиходи Шуравй оварда шуд. И. Над соли 1957 ба катл расид.

Солхои 60-ум дар кишвархои Аврупои Шаркй хизбхои коммуниста мачбур шуданд, ки ба хотири аз байн бурдани норозигии омма сиёсати худро тагйир диханд ва таъкиботи оммавии дигарандешон катъ гардид. Ислохоти иктисодй гузаронида шуд.

Албания муносибатхои худро бо Иттиходи Шуравй катъ кард. Муноси- бати Руминия хам бо Иттиходи Шуравй хуб набуд. Дар Чехословакия нахзати

Теъдоди гурезахо аз Аврупои Шаркй ба Аврупои Гарби дар солхои 1955-1965

1955 2520001965 2790001957 2610001958 2040001959 1430001960 1990001961 2070001962 210001963 420001964 410001965 29000

Сабаби тадрицап ком шудани теъдоди гуреза^о дар чист?

62

ислохотчигй ба вучуд омад. Мохи январи соли 1968 ба намоянда­гони ин чараён муяссар шуд, ки Антонин Новотниро аз сарварии хизб дур кунанд. Александр Дубчек сарвари Хизби Коммунистии Чехословакия интихоб шуд. Мохи апрел барномаи фаъолияти Х,изби Коммунистии Чехословакия дар матбуот чоп шуд. Дар он демократикунии чамъият дар назар дошта мешуд. Мувофики ин

барнома сензура бархдм дода шуд. Х,избу харакатхои сиёсй ташкил ёфтанд. Каноти ислохталаби Хизби Комму­нист пуркувват шуд.

Мохи июли соли 1968 намояндагони панч хизби ком мунисти к иш в архои Аврупои Шаркй ба номи рохбарияти Х,изби Комму­нисти Чехословакия нома навишта, дар он вокеахои Чехослова-кияро хамчун «аксулинкилобй» маънидод карданд . А. Дубчек ва х а м с а ф о н а ш з а р у р а т и идомаи рохи ислохотро таъкид мекарданд, вале р о х б а р и я т и И т т и х о д и Шуравй ба тачовузи зидди Чехословакия омода мешуд.

21 августа соли 1968, як руз пеш аз огози анчумани XIV Хизби Коммунисти Ч е х о с л о в а к и я куввахои

мусаллахи Иттиходи Шуравй, Полша, Чумхурии Демократии Олмон, Венгрия ва Булгория ба Чехословакия даромаданд. Рохбарияти Хизби Коммуниста Чехословакия, аз чумла А. Дубчек дастгир ва ба Маскав фиристода шуданд. Аммо муковимати омма ба мукобили мудохилаи харбии хоричй имкон надод, ки дар кишвар як хукумати дастнишондаи шуравй ташкил шавад. 22 август чаласаи анчумани XIV ХКЧ бо химояи коргарон дойр гардид. Дар он ислохталабон пируз шуданд. Пас аз ин А. Дубчек ба Прага баргашт. Аммо танг кардани мавкеи ислохталабон дар рохбарии хизб o f o 3 ёфт. Соли 1969 А. Дубчек аз вазифаи сарварии хизб озод карда шуда, соли 1971 аз сафхаи он хорич гардид. Рохбарии хизб ба дасти Густав Гусак гузашт. Тоза кардани сафхои хизб огоз ёфт. Бисёре аз ислохталабон аз кишвар хичрат карданд.

Пас аз вокеахои Чехословакия дар тамоми кишвархои Аврупои Шаркй сотсиализми тоталитарй чорй карда шуд. Исло­хоти иктисодй катъ гардид. Баъзе нишонахои иктисоди бозории

63

Карикатураи рассоми Олмони Гарбй: «Ташаккур ба озодкунандагонамон!»

Дар к^фаси синаи онхре, ки бо занчир баста шудаанд: Полша,

Чехословакия, Венфия, Руминия, Булгория навишта шудааст.

Занцири гардани онх;о нишонаи чист? Оё шумо ба фикри рассом розй шуда метавонед?

пайдо шуда бархам дода шуданд. Шахсони аз хукумат норозй буда таъкиб карда мешуданд.

Тоталитаризм дар он кишвархое, ки максади гузаронидани ислохотро надоштанд, пурзур гардид. Дар Албания, Булгория ва Р ум иния т о т а л и т а р и з м шакли хосро дошт. Аз чумла, дар Албания тамоми динхо мамнуъ эълон карда шуданд. П а р а с т и ш и ш а х с и я т и рохбарони ин кишвархо авч гирифт: Анвар Хоча дар Албания, Николай Чаушеску дар Руминия ва гайра.

Мохи августи соли 1968 дар шахри Прагаи Чехословакия чй вок,еа руй дода буд?

А.Дубчек (аз рост) ва Л.Свобода

Александр Дубчек (1921-1993) аз соли 1925 хамрох,и падару модараш, ки коммунист буданд, дар Иттиходи Шуравй зиндагй кардааст. Иштирок- чии шуриши миллии Словакия буд, ки ба мацсади сарнагун кардани хуку- мати дастнишондаи Олмон cap зада буд. Аз соли 1949 дар дастгохи рох- барии хизбии Словакия кор кардааст. Солхои 1968-1969 котиби якуми КМ Xj<4 буд. Соли 1971 бо царори плену ми КМ XJK4 аз сафхаи хизб жорич гардид. Солхои 1970 т о 1981 дар хоцагии цангали Братислава кор кардааст. Аз соли 1989 А.Дубчек раиси Мачлиси Федералии 4,4С буд. Дар садамаи автомобили халокгардидааст.

Аз изхороти ТАСС (Телеграфное Агенство Советского Союза-Агентии Телеграфии Иттиходи Шуравй)

ТАСС вазифадор аст, изх;ор намояд, ки ходимони уизбию давлатии Ч,умх,урии Сотсиалистии Чехословакия ба Иттщоди Шуравй ва дигар кишвархои иттифокуй дар бораи кумаки фаврй, аз чумла ёрш низоми ба ха,щи бародари Чехословакия муроциат кардаанд...

Кисм.*;ои низомии шуравй х,амрох, бо к,уввах,ои мусалла^и кишвархои иттифо^чии мазкур 21 август ба худуди Чехословакия ворид гаштанд. Пас аз байн рафтани хавфу хатар ба дастоварох,ои сотсиализм дар Чехословакия к,уввах,ои мусалла^и кишвархои сотсиалистии иттифок,чй дар сурате, ки хукумати к,онунй зарурати дар оянда боцймондани ин цуввахоро лозим надонад, фавран аз Чумхурии Сотсиалистии Чехословакия бароварда мешаванд.

64

Сарбозони шуравй дар хосилгундорй ба дех;к,онони чех ёрй медих,анд.

1. Ба назари шумо, зарурати ёрии сарбозони шуравй дар чист?

2. Суратгир бо ин расмаш чиро ифода кардан мехохад?

Аз номаи Н.Гребаневская- иштирокчии нахустин намоиши эътирозй дар

Иттиходи Шуравй, зери шиори «Аз Чехословакия

даст кашед!»(25 августи соли 1968,

Москва, Майдони сурх)... Садои хуштак баланд гашта, аз тамоми атрофи майдон

коркунони хадамоти бехатарй дар либоси граждани ба суи мо давиданд. Ощомунтазириташрифихайативакилони Чехослова­кия ба Кремл буданд ва дар ин цо навбатдорймекарданд...

Мо ором нишаста, муковимат намекардем. Сару руи Виктор Фейнбергро хуншор карда, дандощояшро шикастанд. Павел Литвиновро калтаккуб карданд. Аз дастиман парчами Чехосло- вакияро ба зурй кашида гирифтанд ва онро шикастанд. Ощ о ба сари мо дод мезаданд: «Пароканда шавед, бевицдощои ватан- фуруш!». Аммо мо аз цой нахестем. Пас аз чанд дацща мошищо омаданд. Гайр аз ман дигар х,амаро ба даруни мошищо тела доданд. Ман, ки %амро%и писари семо^аам будам, дар цойи назаррас боз щриб 10 оацщаи дигар нишастам. Дар мошин маро лату куб карданд...

Аз китоби “Россия, которую мы не знали”, 1939 - 1993. - Челябинск,1995. - С.236.

1. Сабаб.\ои асосии бухрон дар мамлакатхои сотсиа- листй чй буд?

2. Чаро дар солхои 60-ум сиёсати х;избх;ои коммунистй тагйир ёфт?

3. Чаро нишонахои тоталитаризм дар ин кишвархо дар солхои 60-70-ум кувват гирифт?

4. Сотсиализми тоталитарй бо чй анцомид?

Мутобицати дурусти пидида.\ои таърихи ва санаи ба амал омадани онхоро ёбед.

Намоишхои эътирозй № Сана1. Эътирозхр ва корпартоихо дар ЧДО ва Полша

1. 1980

2. Шуриши халкй дар Венгрия 2. 19533. «Бахори Прага» дар Чехословакия 3. 19564. Намоиш^ои оммавй ва чорй намудани вазъияти низомй дар Полша

4. 1968

65

§14. Чум*урии Куба: аз диктатурам генерал Батиста то Фидел Кастро

1. Сабаби таращиёти босуръати икргисоди Куба дар солхои баъд аз цанг чист?

2. Сирри пирузии инкцлобчиён кодом аст?3. Хукумати инкцлобй чй гуна исло^оти ицтисодиву ицтимоиро

амалй сохт?

Тараккиёти иктисодии Куба баъд аз Ч,анги дуввуми чахон.Дар солхои Ч,аиги дуввуми чахон талабот ба махсулоти кишовар- зии мамлакатхои Амрикои Лотинй афзуд. Дури аз сахнахои чанг, фаровонии боигарихои табий, мухочирати коргарони баландих- тисосро ба ин мамлакатхо афзоиш дода буд. Албатта, Куба хам истисно набуд.

Дар давоми чанг ва солхои аввали баъдичангй иктисоди Куба кадамхои устуворе ба пеш гузошт. Зеро талабот ба молхои содиро- тии Куба - канд ва тамоку афзуд. Дар солхои 1947-1958 назар ба солхои 1941 - 1946 истехсоли солонаи канд беш аз 25 фоиз афзуд.

Х,амзамон вобастагии иктисодии Куба аз ИМА низ меафзуд. Агар соли 1946 сармояи ИМА 553 млн. долларро ташкил дода бошад, пас соли 1958 ба 686 млн. доллар расид.

Х,укумати Грау Сан Мартин бо бахонаи мубориза ба мукоби- ли «тахдиди коммунизм» таъкибу фишорро ба мукобили ташки- лотхои демократа пурзур кард. Ин сиёсат баръакс, обруи нерухои муътадил ва демократиро зиёд мекард.

«... дар он (табаддулот) %ец чизи гайриоддй набуд. Гайри- оддй даъвои судие буд, ки баъд аз табаддулот аз чониби адвокати Чавон ба суди Гавана ворид шуда буд. Вай цатъиян талаб мекард, ки шаурванд Фулхенсио Батиста барои ба амал баровардани табаддулоти давлатй ба масъулияти чиной кашида шавад. Кодекса дифои чамъиятй чазои уму миро барои чунин чиноят 64 сол у;абс муайян мекард. Вай изх,ор кард: «Мантщан, агар суд вучуд дошта бошад, Батиста бояд цазо гирад. Ва агар Батиста мах,кум нашавад ва рох;бари давлат, президент, сарвазир, сена­тор, генерал, низоми ва ро^бари мулкй, ^окимияти ичроия ва %окимияти цонунгузор соуиби зиндагй ва дорой боцй монанд, пас адолати судй вучуд надорад.

Агар х,амин хел бошад, дар ин бора кушоду равшан гуед... мантия^оро кашед ва ба истеъфо равед» - талаб намуд адвокат... Ин адвокат Фидел Кастрои25-сола буд.

Аз китоби Гайдар Г. А. "Грозы на юге. Репортажи о революции”. -М., 1984. - С. 23-24.

66

Солхои хукмронии Ба­тиста давраи «гул-гул шуку- фой» барои монополияхои амрикой ва помешикон буд.

Кашшокй, бекорй, худ- сарии помешикон, куштор ва чабру зулми одамон боиси норозигии мардуми Куба шуда буд.

И б т и д о и м у б о р и за и мусаллахона. 26 июли соли 1953 гурухи 150-нафараи чавонони ватанпараст бо рохбарии Фидел Кастро ба хобгохи низомиёни Монкада дар шахри Сантяго де Куба хучум оварданд. Дар чараёни

задухурд бо аскарони хукумат кисми зиёди хучумкунандагон кушта шуданд. Дастгиршудагон ба мухдатхои гуногун аз озодй махрум карда шуданд. Ф. Кастро дар мачлиси судй баромад карда, гуфт: «Агар президент чинояткор ва рохзан бошад, одамони бовичдон ё бояд кушта шаванд ва ё бояд дар хабе бошанд. Шумо метавонед, маро махкум кунед! Ин ахамият надорад. Таърих манро хак мебарорад».

Вокеахои 26 июли соли 1953 ба муборизаи мусаллахона бар зидди диктатура ибтидо гузошт. Дере нагузашта, Батиста дар зери фишори афкори чомеа Ф. Кастро ва рафиконашро авф кард. Онхо ба Мексика мухочират карда, дар он чо ташкилоти инкилобии «Хдракати 26 июл»-ро таъсис доданд.

Фидел К астро соли 1926 дар мацаллаи Бирони Куба тавал луд ёф та а ст. Баъди хатм и факултаи хукуцшиносии Донишох,и Гавана соли1950 хрмчун адвокат ба кор огоз кард.Иш тирокчии фаъоли х,аракатх,ои инцилобй дар солх,ои донишчуй ва баъд poxfiapu х,аракати партизана буд.

Аз феврали соли 1959 рох;бари Кубабуд.

Х,амзамон дар Куба, дар шароити пинхонй Х,изби халкй-сот- сиалистй (Хдзби коммунистии Куба, ки соли 1925 ташкил шудааст, соли 1944 номи халкй-сотсиалистиро гирифта буд) ва ташкилот- хои донишчуён фаъолият мекарданд. Буржуазияи хурду миёна низ,

67

С. Батиста бо ах,ли оилааш

Аз раем дар бораи Батиста ва оилааш чй гуна тасаввурот пайдо мешавад?

ки аз нуфузи монополияхои амрикой ва пахш кардани х,аракатх,ои оппозитсионй норозй буданд, ба мукобили низоми диктаторй мубориза мебурданд.

2 декабри соли 1956 дастаи 82-нафараи Ф. Кастро ба со- хилхои Куба расид, вале низомиёни Батиста онро торумор кар­данд. Танх,о 22 нафари онхо, ки Ф. Кастро, бародараш Раул Кастро ва Че Гевараи аргентинй дар байни онхо буданд, дар куххои Сера Маэстро пинхон шуданд.

Хдмин гурухи шучоъ хастаи Артиши инкилобй гардид. Охиста-охиста дехконону муздурхо ба онхо хамрох мешуданд. Минтакаи чанги партизанй васеъ мешуд.

Дере нагузашта, дастахои инкилобй дар тамоми чабхахо ба хучум гузаштанд. Дар мамлакат корпартоии умумисиёсй cap шуд. 2 январи соли 1959 Артиши инкилобй ба Гавана дохил гардид.

Дар Гавана Хукумати муваккатии инкилобй ташкил шуд, ки конуни асосии соли 1940-ро баркарор карда, махбусони сиёсиро озод намуд. Ф. Кастро дар вазифаи фармондехи Куввахои мусал- лахбокймонд.

Сипае байни хукумат, ки аксаран аз намояндагони табакаи буржуазия иборат буд ва фармондехии артиш низоъ ба вучуд омад. Сабаби низоъ ин буд, ки хукуматдорон бо баркарор намудани озодихои буржуазй махдуд мешуданд. Вале Артиши инкилобй бошад, даъват мекард, ки ислохоти васеи ичтимоию иктисодй гузаронида шавад. Низоъ бо он хатм гардид, ки дар мохи феврали соли 1959 Ф. Кастро рохбари хукумати инкилобй гардид.

Дар асоси конун ислохоти аграрй гузаронида шуд ва хокимияти латифундистон пурра бархам дода шуд. Латифундияхо ба хочагихои давлатй ва коопе- ративй табдил дода шуданд.

Че Гевара Эрнесто (1928 - 1967) иш тирокчии фаъоли х&ракати инкилобй дар Куба. Дар ибтидои солхои 50 ба ташкилоти Ф. Кастро дохил шуда, яке аз наздиктарин хрмсафони у гардид. Баъд аз инцилоб вазифаи вазириро дар хукумати инцилобй сохиб шуд. Аммо тарафдори гояи инцило- би умумиамрикой буд. Соли 1965 ба ч,ангалх,ои Боливия рафт, т о шуриши дех,цононро бархезо- над, вале соли 1967 дастгир ва парронда шуд. Цабри вай соли 1997 ёф т шуд.

Дар назди танк Э. Че Гевара. Декабри соли 1958

Ба фикри шумо, партизану аз куцо танк мегирифтанд?

68

Хукумат як катор ислохоти ичтимой гузаронд: маоши кор- гарон ва хизматчиёнро зиёд карда, андозхо ва хакди пардохт барои хизматрасонии коммуналй ва манзилро кам кард. 300 хазор ихтиёриён ба махви бесаводй огоз карданд.

16 апрели соли 1961 Ф. Кастро дар митинг, дар шахри Гавана хислати сотсиалистии инкилоби Кубаро эълон кард. Гузариш ба сохтмони асосхои сотсиализм дар шароити хатари рузафзуни хучуми Амрико огоз шуд.

Кудакони Куба бо Фидел Кастро «барбудос» бози мекунанд.

1. Чаро парти нш.\оро «барбудос» мегуфтанд?2. «Барбудос» чй гуна бозист?

ИМА касд дошт, ки инкилоби Кубаро бугй кунад. 1,5 хазор зи дди и н к и л обч и ён и кубагй, бо рохбарии мушовирони амрикой,17 апрели соли 1961 ба Плая Хирони Куба ворид шуданд. Ин даста дар зарфи камтар аз 3 руз торумор карда шуд. Аммо ИМА аз накшаи худ даст накашид. Тахдиди тачовуз вучуд дошт, Куба дар мухосираи иктисодй карор дода шуд. Дар ин шароит бо хохиши Куба Иттиходи Шуравй мушакхои дорой яроки ядроии худро дар Куба чойгир кард. Ин амал вазъиятро боз хам пуршиддаттар намуд. 22 октябри соли 1962 ИМА Кубаро ба мухосира гирифт. Хатари cap задани чанги хастай хеле зиёд шуда буд. Хушбахтона, аз тарики гуфтушунидхо ин бухрон рафъ шуд. Иттиходи Шуравй ракетахояшро аз Куба хорич кард. ИМА дар чавоб ваъда дод, ки ба Куба дигар хамла намекунад. Аммо фаъолияти зиддиинкилоб-

69

чиён, ки аз тарафи ИМА дастгирй мешуданд, минбаъд хдм хотима наёфт.

Дар Куба раванди ташкили хизби марксистй-ленинй идома дошт. Соли 1961 3 ташкилоти инкилобй муттахид шуданд. Ин иттиход соли 1965 номи Хизби коммунистии Кубаро гирифт. Котиби аввали Комитета марказии он Фидел Кастро интихоб шуд.

Дар солхои 60-ум бахши сотсиалистй дар иктисоди Куба мустахкам шуд. Органи олии хокимияти давлатй Ассамблеяи миллй мебошад. Дар байни мачлисхои он вазифаи онро Шурой давлатй ичро мекунад. Раиси Шурой давлатй, шурои вазирон, Котиби аввали КМ Хизби коммунистии Куба Фидел Кастро мебошад.

Аз хотироти шох;иди воевал;о дар Плайя ХиронАкнун кушиш мекунам, дар бораи задухурд дар Плайя Хирон

нащл кунам. Аслан, цангро %ам дар Плайя Хирон ва х,ам дар Плайя Парга ва тамоми минтаца^ои цисмати цанубу шарции халици Кочинос идома доштанд. Вале мах,з дар Плайя Хирон душман мух,осира ва пурра несту нобуд карда шуд. Дар бораи тамоми цанг ман чизе гуфтанй нестам. Агар бо меъёр^ои оддии ба мо маълум андоза кунем, муддати 72 соат аз руи мщдори цуввах,ои ишти- роккунанда чандон калон нест. Вале он дар %ак;щат ауамияти таърихй дошт ва на фацат барои Куба. Чуноне ки Фидел Кастро гуфт, ин аввалин шикасти низомии ИМА дар Амрикои Лотинй, буд, ки он цо то х;озир чй тавре кимехостанд, х;амон хел фармон- фармой мекарданд.

Аз китоби Гайдар Т.А. "Грозы на юге. Репортажи о революции”. -М., 1984. - С. 43.

1. Ба фикри шумо, сабаби муваффакцяти инкцлобчиён дар чист?2. Оё дар х;ак,ицат Амрико дар муцобили Куба оциз аст?

Сабабаш чист? Фикратонро шарх; дихед.

1. Сармояи хорицй дар иктисоди Куба дар солхои 40 - 50-ум чй гуна накщ бозидааст?

3. Кадом шароит^о ба галабаи инкцлобчиён бо рохбарии Ф. Кастро мусоидат намуданд?

4. Чаро кушишхои зиддиинкцлобчиёни Куба ва ИМА барои сарнагун кардани Ф. Кастро самара намеди- х;ад? Фикратонро баён намоед.

5. Хукумати инкцлобии Куба чй гуна ислох1отро татбиц намуд?

70

Боби III. Ч,ахони Fap6: тах,кими «якдилии атлантикй»

§15. Иёлоти Муттах,идаи Амрико: талош ба хотири сарварии чах,он

1. Вазъи ИМА дар охири Цанги дуввуми ца^он чй гуна буд?2. Омилихудхох;ииИМА ва «ба души худ гирифтанимасъулияти

цах;он» дар чй буд?3. Сиёсати дохилии хукуматхои ИМ А аз сиёсати хорициашон чй

фар к, дошт?

Натичахои Ч,анги дуввуми чахон барои И М А . ИМА баъд аз чанг як кишвари аз нигохи иктисодй ва низомию сиёсй пуркудрати чахони капиталиста буд. Ч,анг ба ин давлат назар ба давлатхои Аврупо хеле кам талафот расонид.

Ба ин рацамх,о дикдат дих,ед:Шумораи талафоти цангии ИМА дар 4 соли чанг - 300 хаз. наф.;

талафоти бевоситаи моддй -1,2 млрд. доллар ё 0,4% талафоти умумии тамоми мамлакатх,о; афзоиши истецсолоти саноатй - 2 ба­робар; х,исса дар истех,солоти саноатии чахон - 54%; даромади софи сох,ибкорон -47 млрд. доллар; к,арзи дигар кишварх,о аз ИМА -41 млрд. доллар; захирах,ои тиллои чах,онй дар ИМА - 65%; базах,ои х,арбии ИМА дар кишвархои дигар - 500-то.

Ращшх,ои болоро бо диктат тах;лил кунед ва кушиш намоед, ки тагйиротро дар х;аёти ИМА муайян созед.

Президента ИМА Г. Трумэн (1945 - 1952), ки 12 апрели соли 1945, баъд аз марги Ф. Рузвелт ин макомро сохиб шуд, изхор кард, ки ИМА масъулияти чахонро ба души худ мегирад.

Тараккиёти тичорати аслихаи низомии Амрико ва огози «мусобикаи мусаллахшавй» ба ташкили комплекси (мачмаи) низомию саноатй (МНС) оварда расонид.

Ин иттиходи гуруххои гуногуни табакоти хокими ИМА буд, ки ба тавсеаи муттасили харочоти низомии давлат ва гирифтани даромад манфиатдор буданд.

Мачмаи низомию саноатй (МНС) - иттих,одияи корхонах,ои са­ноатй ва як k/jc m u дастгох,и давлатй мебошад, ки тачх,изоти х,арбй истецсол карда, барномах,ои сохтмони кувва о̂и мусаллах, ва систе- мах,ои ярокхои навро тах,ия ва амалй мекунад.

D

71

МНС ба «давлат дар дохили давлат» табдил ёфта буд. Вай дар иктисодиёти А м р и к о н а к ш и к а л о н мебозид. Зеро воситахои зиёде, ки дар ихтиёри худ дошт, унсури мухими меха- низми танзими давлатии иктисод хисоб мешуд.

Х,астаи асосии МНС-ро и т т и х о д и я х о и б у з у р г и харбию сиёсй, паймонкорони асосии Пентагон таш кил м едоданд, ки инхисори (монополияи) истех,соли ярокро дар даст доранд.

Накши либерализм дар хаёти сиёсии ИМА. Пас аз хатми чанг мардуми Амрико интизорихои зиёд дошт. Пеш аз хама, дигаргунихои мухими ичтимоию иктисодиеро мехостанд, ки сатхи зиндагии баланди мардумро таъмин намояд. Бинобар ин, «рохи нав»-и Ф. Рузвелт баъди марги у на танхо бархам нахурд, балки тараккй кард. Вай ба идеологияи куввахои пешкадами чомеаи амрикой табдил шуд.

Мохияти ин идеология иборат буд аз ислохоти чомеаи мавчуда бар асоси:

- ташкили системаи ягонаи умумидавлатии таъминоти ичтимой;

- густариши демократия дар хама соха, гузаронидани раъйпурсй, бозхости вакилон;

- баркарор намудани намояндагии баробари мардону занон ва миллату нажодхои гуногун дар сохторхои давлатй ва ахзоби сиёсй;

- азнавтаксимкунии даромади миллй, аз тарики андозхо бо максади афзоиши харочот барои сохтори хизматрасонии тиббй, манзилхои арзон, кумакпулии оилахои камбизоат ва кудакон, хуроки субхона ва нахории бепул дар мактабхо, баланд бардошта- ни сатхи маълумоти миёнаи бепул ва гайра.

Либерализм бештар ба сиёсати хизби демократии Амрико хос аст.Ракиби асосии либерализм дар хаёти сиёсии ИМА таълимоти

мухофизакорон (консерватизм) буд, ки дар идеология ва сиёсати Хдзби чумхурихохон инъикос ёфта буд.

Сиёсати дохилии президент Г. Трумэн (1945 -1952). Президент Г. Трумэн дар сиёсати дохилии худ рохи Ф. Рузвелтро давом дода,

72

Орзуи хар як шахрванди амрикой ташкили оила ва зиндагй дар

хонаи берун аз шахр буд

Оё заминало барои ташкили чунин зиндагй мавчуд буданд?

дар хифзи ицтимоии ахолй аз он хам пеш гузашт. Дар мукобили «рохи нав»-и Ф.Рузвелт барномаи Г. Трумэн «рохи одилона» ном гирифт.Дар натичаи амалй намудани ин сиёсат ба таври конунй хадди акали маош зиёд карда шуд, хачми кумакпулй ва сугурта, ки аз тарафи давлат пардохта мешуд, афзоиш ёфт.Ба таври иловагй 10 млн. нафар, ки пеш нафака намеги- рифтанд, ба системаи таъми- ноти нафака дохил карда шуданд. Махсусан, сохтмони манзили исти-коматй ривоч ёфт. Дар чанд сол 800 хдзор манзили нав барои камбизоа- тон сохта шуд.

Хар як оилаи амрикой имконият пайдо кард, ки мошин, яхдон, мошини чомашуй харад. Низоми додани молхо ба шакли карзи барои тараккиёти сохаи тичорат мусоидат намуд. Ин дар навбати худ рушди истехсоли молхои сермасрафро таъмин намуд. Дар ИМА телевизор пайдо шуд, ки то хол дар ягон чойи дунё набуд. Ба таври оммавй телефоникунонии хонахо огоз ёфт.

Дипломатияи амрикой, баъди истифодаи яроки хастай дар Япония (августи 1945), «дипломатияи хастай» номида шуд, ки асоси онро игвоандозй ва зургуй таш-кил медод.

Аммо пирузии инкилоб дар Хитой ва ташкили Ч.ХХ дар соли 1949 ба стратегияи ИМА зарбаи сахт ворид кард.

Авчи баланди сиёсати «мудохилаи»-и ИМА чанги Корея буд. Дар он Амрико 142 хазор курбонй дод, ки ба нисфи талафоти чонии мамлакат дар чанги дуюми чахонй баробар буд.

Нихоят, озмоиши бом- баи хастаии шуравй дар с о л и 1949 н а к ш а х о и амрикоии «сиёсат аз мавкеи зурй»-ро барбод дод. Вале нокомй дар чанги Корея ва

Президент Гарри Трумэн хабари бардуруги маглубияташро дар ин-

тихоботи соли 1948 нишон медихдц.

Дар бораи накщи восита\ои ах- бори умум дар Амрико чй гуфта метавонед?

73

озмоиши бомбаи хастаии шуравй сиё-сати Амрикоро мулоимтар накард, балки «хизби чанг»-ро хамчун кувваи асосии сиё-сй ба майдон овард. Галабаи Эйзенхауэр - собик фармон- дехи куввахои муттахидаи ИМА ва Англия дар Аврупо ва фармондехи кулли кув­вахои харбии НАТО дар интихоботи президентии соли 1952 натичаи афзоиши таъсири низомиён буд.

Солхои 1953 - 1961, ки чумхурихохон бо рохбарии Д. Эйзенхауэр дар сари кудрат буданд, муборизаро ба мукобили «гайрандешон»

пурзур намуд. Ин маъракаро сенатори чумхурихох - Маккартни (1908 - 1957) рохбари мекард ва он бо номи «маккартизм» маълум аст. Дар сенат комиссия оид ба тафтиши фаъолияти зиддиамрикой ташкил карда шуд. Ин комиссия Конуни асосии Амрикоро вайрон карда, ба таъкиби шахсони равшанфикру озодандеш ичозат дод. Барои онхо хукми хабе ва зиндон мебаровард, чарима мекард, аз кор хорич мекард ва гайра.

Сиёсати «мудохилоти» Г. Трумэн зери тозиёнаи танкиди мухофизакорон гирифта шуд. Онхо тамоми нокомихои Амрикоро нати-чаи хамин сиёсати «заиф ва дифой»-и он медонистанд. Д. Эйзенхауэр доктринаи нав - «интикоми шадид»-ро эълон кард ва «чанги сард»-ро боз хам шадидтар сохт. Доктринаи «интикоми шадид» зарбаи пешгирандаи хастаиро дар мукобили неруи хастаии шуравй дар назар дошт. Аммо мархилаи осебнопазирии ИМА 20 августа соли 1953 ба охир расид. Дар ин руз дар Иттиходи Шуравй озмоиши бомбаи водородии иктидораш бузург анчом пазируфт. Мохи августи соли 1957 бошад, дар Иттиходи Шуравй озмоиши мушакхои баллистикии байникитъавй, ки дарозии парвозашон беш аз 10 хазор км. буд, гузаронида шуд. Акнун мушакхо метавонистанд, бомбаи водородиро ба тамоми нуктахои Амрико расонанд.

Иттиходи Шуравй хам таблиготи зиддиамрикоиро вусъат дод. Нуктаи баланди ин маъракаи нобоварй сарнагун сохтани самолёти чосусии У-2 Амрико буд. Вай 1 майи соли 1960 дар фазой Иттиходи Шуравй зада афтонида шуд.

J,, *

!f .Й i f г

4 “ wiictt KATI0MAL СОКУЕПЮ!

В”Галабаи Д. Эйзенхауэр

дар интихоботи соли 1952

Ба фикри шумо, суратгир кадом лах1заро аксбардорй намудааст? Дар пах,луи Эйзенхауэр кй мета- вонад бошад?

74

Аз макрлаи таърихшиноси Олмони Fар б и Б. ГрайнерДар Вашингтон гурухе буд, ки барои ощ о тамоман фарк,

надошт, ки ИЦШС ва Сталин чй кор мекунанд. И щ о тауиягаро- ни нак,шах;ои %арбй буданд. Аллакай тобистони соли 1945 ощ о душмани худро нагз медонистанд ва ба таври мунтазам нацша- Хои %арбй мекашиданд. Масалан, соли 1948 - 1949 чунин х,исоб карда буданд, ки бо нобуд сохтани 70 шахр ва марказх,ои саноа- тии шуравй тавассути бомбахои атомй имкони аз байн бурдани Итти%оди Шуравй вуцуд дорад. Тамоми цузъиёти ин нацша ба таври хеле амик, навишта шуда буд: 1947 иншоот мавриди хамла к,арор мегирифт, дар давоми ейруз мебоист 27млн. нафар кушта ва захмй мегардид.

Дар мо^и марти соли 1954 фармондехии нерухои стратегии харбй-хавой худро дар авци щтидор медид. Вай нак,ша дошт, дар сурати зарурат аз тамоми тарафхои цахон ба Иттщоди Шуравй 750 бомбаи атомй фуру резад ва дар зарфи ду соат онро ба «харобаи дудкунандаи радиоактивй» табдил дщад. Ёдовар мешавем, ки азруи ин нацша ИМА хец зараре намедиданд.

Аз китоби "Страницы истории советского общества: Факты, проблемы, люди". - М., 1989. - С. 730.

1. Оё хатари вокеии хамлаи хастай ба Иттиходи Шуравй вучуд дошт?

ijc 2. Окцбати эхтимолии партофтани 750 бомбаи л;ас- таиро бо зарари ду бомба дар Хиросима ва Нагасаки мукриса кунед.

3. Ба фикри шумо, чй чиз амрикоихоро аз ХУЧУМ &аР зидди Иттиходи Шуравй боздоштааст?

1. Кадом омилхо таращиёти босуръати саноатй ИМА- ро дар солхои Цанги дуввуми цахон таъмин карданд?

2. Мафхуми МНС-ро чй гуна мефахмед?3. Нишонахои асосии идеологияи либерализм ва консер-

ватизмро номбар кунед?4. Маккартизм чист ва он ба анъанахои демократии

ИМА чй гуна таъсир расонд?5. Заминахои тагйирот дар сиёсати дохилии ИМА, ки

боиси зухури маккартизм гардид, аз чй иборатанд?6. Низоъхои мшипакавй ва цангхоеро номбар кунед, ки

баъд аз Цанги дуюми цахон дар онхо куввахои мусаллахи ИМА иштирок кардаанд.Натицаи ин цангхо барои ИМА чй будааст? Хулоса бароред.

75

§16. ИМА дар солхои 60-ум ва 70-ум: *аракат*о барои хукукхои шаэфвандй

1. Сиёсати дохилию хориции ИМА дар солхои 60-ум дар кадом самт амалй гардид?

2. Сиёсати дохилии Амрико аз сиёсати хорициаш чй фарк, дошт?

J. Х,аракатх,ои ичтимои ба ташаккули цомеаи демократй чи таъсир гузошт?

Чон Кеннеди ва кушиши гузаронидани ислохот. Х,укумати 8- солаи президент Д. Эйзенхауер бо вучуди он ки давраи “ризоияти мухофизакорй”-и чумх,урихохон ва демократу номида шудааст, муш- килихои зиёди иктисодию ичтимои ва нажодиро ба бор овард. Сиёсати Амрико ба ислохот ва навоварй за- рурат дошт. Бо назардошти ин инти- зорихо дар интихоботи соли 1960 номзади демократхо - Ч|он Кеннедии 43-сола голиб баромад.

Асоси барномаи ичтимоию ик­тисодии хукумати Кеннедиро тафак- кури хавасмандгардонии суръати тараккиёти иктисодй бо рохи афзо- иши харочот барои густариши бозо- ри дохилй ташкил медод. Дар чорчу- баи ин барнома Ч,. Кеннеди пешни- ход кард, ки хадди аккали маош ва мухлати пардохтани кумакпулй ба­рои бекорй зиёд карда шавад. Инчу- нин сохтмони манзил васеъ ва систе- маи маориф, тандурустй ва тайёр кардани кадрхои баландихтисоси коргарй бехтар гардонида шавад.

Дар сиёсати хоричии худ Ч,- Кеннеди рохи мукобилият бо чахони сотсиализмро давом дод. Аз чумла, вай накшаи каблан тайёршу- даи ба Куба фиристодани зиддиин- килобиёнро тасдик кард. Дар айни замон Кеннеди дар халли осоиштаи бухрони бахри Кариб дар соли 1962 накши калон бозид.

Кеннеди Ч,он (1917 - 1963) - президенти 35- уми ИМА (1961 - 1963) аз х,изби демократй: як ца- т о р чорах,ои муваффа- циятомезро ба хотири рушди ицтисод амалй намуд. Дар Даллас 22 ноябри соли 1963 кушта шуд. Комиссияи таф ти- ш от ба чунин хулоса омад, ки уро Ли Хурви Ос- валд куштаааст. Баъди чанд руз Освелд аз тарафи Чек Руби кушта шуд.

16

Баъди кушта шудани Кеннеди ноиби президент - JI. Ч,онсон президента ИМА гардид.

Линдон Чонсон (1908 -1973) - президенти 36-уми ИМА (1963 - 1969) аз х,изби демократа, сарватманди бузурги соцаи саноати нафт аз Техас буд. Дар давраи президентии у тачовуз ба муцоби- ли Ветнам cap шуд.

Президенти нав сиёсати Кеннедиро давом дод. Барномаи у “Чрмеаи бузург” ном гирифт. Л. Ч,онсон эълон кард, ки “ба кашшокй ва беадолатии нажодй” хотима медихад.

Хукумат барои рушди тамоми зинахои маориф, сохтмони манзили арзон, васеъ намудани шабакаи омузиши касбии чавонон кумаки зиёди пули расонд.

Харакатхо барои хукукхои шахрвандй. Дар солхои 60-ум ахолии сиёхпусти шахрхо бо суръат меафзуд. Табакабандии ичтимоии ахолй ба сарватманду камбагалон шиддати бештар гирифт.

Масъалаи махдуд намудани хукуки амрикоиёни сиёхпуст ва испанизабонон тезутунд гардид. Фоизи бекорон дар байни онхо назар ба сафедпустон 2-3 баробар зиёдтар буд.

Муборизаи амрикоихои сиёхпуст барои баробарй дар миёнахои солхои 60-ум ба авчи аълои худ расид. Сиёхпустон бештар рохи амали осоиштаро пеш мегирифтанд.

Онхо чунин намоишхоро тез-тез ташкил медоданд. Калонта- рини онхо “Хдракат ба Вашингтон” буда, соли 1963 руй дода буд.

Зиёда аз 200 хазор мардум бо максади таъмини баробарии умум дар пойтахти кишвар чамъ омаданд. Нуктаи баландтарини сурудхонихо ва нуткхои хамон руз суханронй ва мурочиатномаи Мартин Лютер Кинг буд: “Ман орзу дорам, ки рузе мерасад, то писарони гуломони собик ва писарони гуломдорони собик метавонанд дар сари теппахои Ч,орчия якчоя дар атрофи мизи бародарй нишинанд”.

Кеннеди ба Конгресс лоихаи Конуни нави хукукхои шахрван- диро фиристода буд. Дар он барои хама мардум, новобаста аз нажод, дастрас будани чойхои чамъиятй пешбинй шуда буд. Бо вучуди ин, хатто “Хдракат ба Вашингтон” хам натавонист пешни- ходро аз кумитаи Конгресс берун барорад, ки дар он чо то рузи ба катл расидани Кеннеди дармонда буд.

Обруи рухонй Мартин Лютер Кинг - пешво ва таргиботчии рохи муборизаи бидуни зуроварй (осоишта) ба мукобили нажод- парастй меафзуд.

Ман шаурвандони сафедпусти Амрикоро даъват мекунам, ки бовицдон бошанд... Ё уац будани нажодпарастиро эътироф карда, дар к,онущои худ нависанд, ки сиёхпустон инсон нестанд, ё уащонияти моро эътироф карда, муборизаи моро дастгирй намоянд.

Мартин Лютер Кинг

77

Мохи октябри соли 1964 М артин Лютер Кинг ба мукофоти Нобелии сулх сазовор дониста шуд. Дар баробари афзудани шухрати Кинг душманонаш хам зиёд мешуданд. Бюрои федералии тафтишот (БФТ) уро хамчун шахси барои амнияти давлат хатарнок медонист.

Баъзе тарафдоронаш ба хотири он ки ба мукобили чанг дар Ветнам даъват менамуд, аз у руй гардони- данд. Баъзехо уро тахдид мекарданд. 4 апрели соли 1968 у дар шахри Мемфис кушта шуд. Суд дар куштани Кинг як нафар махбуси аз зиндон гурехтаро айбдор кард.

Рузи д а ф н и К и н г р о хукумати ИМА рузи мотам эълон кард. Рузи таваллуди у рузи миллии Иёлоти Муттахи- да шинохта шудааст.

Амрикои солхои 60-ум бо зухуроти хиппихо (“кудакон- гулхо”) машхур аст. Як гурух чавонон гояхои падарони худро рад карда, меъёрхои одоб ва фархангро ба эътибор намегирифтанд, “ба озодй, ба суи Исо ва табиат” бозмегаш- танд. Х,иппихо якчоя, ба таври коммуна зиндагй мекарданд, ки хама чиз умумй буд. Онхо тарафдори “мухаббати озод” буданд, никохро рад мекар­данд. Либосхои гайримукар-рарй, муйхои дароз, нашъамандй ва гайра нишонахои аслии онхо буд.

Х,укуматхои Амрико дар ин солхо мачбур шуданд, чорахои мухиме андешанд ва парламент конунхое кабул кард, ки барои аз байн бурдани махдудиятхои нажодй, таъмини хукукхои шах- рвандй мусоидат намуданд.

Солхои 1964 -1965 конунхо дар бораи бархам додани махдуди- ятро хангоми кабул ба кор, хизматрасонй дар чойхои чамъиятй, дар

78

Мартин Лутер Кинг соли 1966 талабагонро ба мактаби миёнаи Гренадаи Миссисипи, ки дар он

фак;ат сафедпустон таълим мегирифтанд, х,амрох;й мекунад.

1. Барои чй М. Л. Кинг тала­багонро х;амрох;й мекунад? Ба сурат дищат дих;ед ва гуед, ки кадом хусусияти хоси Амрикои солх,ои 60-ро мебинед?

2.

бораи хифзи хукукхои интихоботии амрикоихои сиёхпуст кабул шуданд. Гайр аз ин, як катор конунхо муносибатхои мехнатиро танзим менамуданд.

Муносибатхои байналхалкй. Идораи демократхо - Ч,. Кенне­ди ва JI. Ч,онсон сиёсати “аксуламали нарм”-ро давом медод. Ин чунин маъно дошт, ки ба хама гуна хатари эхтимолй аксуламал нишон бояддод.

Дар давраи Ч,. Кеннеди мусобикаи таслихотй ба таври бесоби- ка афзуд, захирахои мушакхои хастай бо суръат афзоиш ёфт. Соли 1965 президент Л. Ч,онсон дар бораи бомбаборонкунии шахрхои Ветнами Шимолй фармон баровард, ки иллати асосии магаубияти демократхо дар интихоботи президентии соли 1968 шуда буд.

Ричард Никсон (1913 - 1994) президента 37-уми ИМА (1969 - 1974) аз хизби чумхурихохон дар сиёсати ичтимоии худ ба як катор пешравихо ноил шуд.

Гардиши мухиме дар муносибатхои Иттиходи Шуравию Амрико ба вукуъ пайваст, ки на танхо муносибатхои ду давлатро бехтар кард, балки фазой байналхалкиро тагйир дод. Дар интихо­боти президентии соли 1972 Р. Никсон аз нав галаба кард.

Аммо раёсати дуввуми Р. Никсон дер давом накард. Чанчоли сиёсие, ки бо номи “масъалаи Уотергейт” маълум аст, ба президен­тии у хотима бахшид.

Президенти нави ИМА ноиби президент - Чералд Форд шуд.Чералд Форд (соли таваллуд- 1913) президенти 38-уми ИМА

(1974 - 1977) аз хизби чумхурихохон, солхои 1973 - 1974 ноиб-пре- зиденти ИМА буд. Вай харочоти бучетро барои сохаи ичтимой кам кард. Ин акибравй аз усули сиёсати Р. Никсон буд.

Хдзби чумхурихох таъсири худро аз даст медод ва нихоят чойи худро ба хизби демократй вогузошт.

1. Политсия чй гуна кудакони сиёх;пустро мух;офизат мекунад?

2. Аз ин раем дар бораи Амрикои солхои 60-70 чй гуна хулоса баро- вар дан мумкин аст ?

Политсия автобусной талабагони сиёх,пустонро мухрфизат мекунад.

79

Муборизи хукуки сиёх;пустони Амрико -

Анчела Дэвис ва “амаки Сэм” аз НИГОХ.И рассоми

даниягй Биструп.

1. Муаллифи карикатура чй гуфтан мехох,ад?

2. “Амаки Сэм” киро мегуянд?

Аз баромади Мартин Лютер Кинг. 26 августы соли 1963Ман он рузеро орзу мекунам, ки 4 фарзанди хурди ман дар

мамлакате зиндагй хох,анд кард, ки бо ощ о на аз руи ранги пусташон, балки аз руи хидматашон муносибат хоуанд кард.

Бо ин боварй ман ба Цануб бармегардам. Бо боварй бар он ки аз ку%и ноумедй санги умед метарошем. Бо боварй бар он ки мо метавонем якцо кор кунем, якцо ибодат намоем, якцо мубориза кунем, якцо ба зиндон равем, якцо барои озодй бархезем, бо дарки онкияквак,темоозодмешавем...

Аз китоби “Всемирная история. Энциклопедия для детей". - М.,1994. - С. 605

Оё орзу you М. Л. Кинг амали шуданд?

1. Сабабх^ои авцгирии нажодпарастй дар чй буд?2. Муносибати давлат нисбати Кинг пеш аз маргаш бо

муносибати давлат баъд аз маргиу чй фарц дошт? Агар фарк, дошта бошад, шарх; дих;ед.

3. Харакати испанизабощо ва мардуми бумй барои чй буд?4. Идеологияи х,иппих,о чй буд? Сабаби бавучудоии чунин

х;аракатх;о дар байни цавонон чй буд?5. Дар муносибатхои байни Амрико ва Иттиходи

Шуравй дар ин солх;о чй тагйирот ба вучуд омад?

80

Бухаресте

Белград/\ b ^ ov ■ «София

Бах,ри Миёназамин

Минтакахои Италия, ки мутобики ахдномаи Париж баргардонида

шуданд:

| ба Югославия

^ ^ ба Юнон

| минтакаи озоди Триест

Сархадоо ба давраи охири соли 1949 мутобикат доранд

Минтакахои таксимшудаи Олмон ва Австрия дар миёни давлат*ои дар чанг голибомада:

г>~"1 ИНШС яш/т Англия ИМА ФаронсаМинтакахои Олмон, ки мутобики карорхои конфронси Потсдам

баргардонида шуданд:I II Н I баИЧШС ба Полша

Минтакаи ба Украина хамрохшуда

Минтакаи аз ИЧШС ба Полша баргардонидашуда

I Вилояти Петсамо (Печенга), ки аз Финляндия ба I ИЦШС баргардонидашуда буд

81

§17. Аврупо дар ро*и муттах,идшави

1. Чаро мамлакатхои Аврупои Гарбй ба х;амгироии иктисодй ру оварданд?

2. Оё дар ин рох, монеа^о вучуд надоштанд?3. Самараи х;амгироии чктисоди дар чист?

Баъди Ч,анги дуввуми чахон равандхои ба хам наздикшавй ва васеъ гаштани хамкорихои судманди мамлакатхои Аврупо огоз ёфта, торафт вусъат меёфт. Дар адабиёти таърихй ин раванд хамгирои (интегратсия)-и иктисодй ном гирифт. Зеро хамгироии кишвархои Аврупо аз хамкорихои иктисодй огоз гардид.

Икдоми аввалин дар ин рох аз чониби давлатхои Белгия, Нидерландия ва Люксембург гузошта шуд. Намояндагони ин мамлакатхо мохи январи соли 1948 иттифоки гумрукй ташкил намуданд, ки баъдтар Бенилюкс ном гирифт. Солхои 1949 - 1950 дар доираи Е^нштюкс монеахои воридоти молхои саноатй бар-

дошта шуданд. То миёнаи солхои 50- ум дар дохили ин иттиход гардиши озодонаи сармоя ва кувваи корй чорй гардид. Дар пайравй ба Бе­нилюкс, бахори соли 1948 Фаронса ва Италия иттифоки гумрукии Франситалро ташкил намуданд.

Дар бунёд ва тахкими хамкори­хои иктисодии мамлакатхои Аврупо Р. Шуман сахми арзанда гузошта- аст. У мохи майи соли 1950 накшаи оштисозии ракибони дерина - Фа- ронсаву Олмон ва муттахид намуда­ни иктисодиёти Аврупоро ба миён гузошт. Мувофики лоихаи Р. Шу­ман саноатй ангишт ва охангудозии Фаронса ва Олмони Гарбй мебоист ба макоми ягонаи идоракунй итоат мекарданд.

Робер Шуман - вазири умури хоричаи Фаронса,

муборизи муттах,идшавии Аврупо

82

Ацидаи таърихшиноси британиягйД. Урквин дар бораи муттах^идшавии Аврупо

Нак,шаи Р. Шуман аз бисёр цщат аз %алли ким-кадом масъалауои щтисодии фаврй дар сощи муайяни саноат бештар аст. Барои тарафдорони у ин цадам нахустин барномаи васеъ буд, ки ба рафъи монеауои щтисодиёти миллй дар Аврупо ибтидо гузошт...

Аз китоби “Urkwin D. W. Western Europe since 1945: Political History”. London - New York, 1989. - P. 104

Аз нутци У. Черчилл дар Сюрих (19 сентябри 1946)Мо бояд чизе монанди Иёлоти Мутта^идаи А вру по ташкил

кунем. Он чизе, ки х,оло ман мегуям, шуморо дар х,айрат мегузо- рад. Кладами нахустин дар рох;и ташкили иттщоди аврупой бояд х,амкорщо миёни Фаронса ва Олмон гардад. Тащо бо ин рох; Фаронса метавонад, дар Аврупо пешсафии маънавии худро ба даст оварад. Эуёи Аврупо бидуни Фаронса ва Олмон... гайриим- кон аст. Сохтори Иёлоти Мутта^идаи Аврупо бояд тавре бошад, ки неруи моддии х,ар як давлат дар алох;идагй а.\амияти хос надошта бошад.

Оё метавон Черчиллро низ яке аз ташаббускорони муттахцд- шавии Аврупо номид?

Ин пешнщод на танх,о дар Фаронса ва Олмони Гарбй, балки дар як катор мамлакатх,ои дигар низ дастгирй пайдо намуд. Мохи апрели соли 1951 дар Париж намояндагони Белгия, Италия, Люксембург, Нидерландия, Фаронса ва Ч,ФО дар бораи таъсиси Иттиходияи аврупоии ангишт ва пулод (ИААП) ахднома бастанд. Ахднома ба муддати 50 сол баста шуд. Ташкили ИААП амалан ба хамгироии иктисодии Аврупо рохи васеъ кушод. Фаъолияти он тобеи як соха набуда, балки ба пешрафти дигар сохахои саноат мусоидат мекард.

Соли 1957 намояндагони давлатхои аъзои ИААП ба ду ташкилоти нав - Иттиходи иктисодии Аврупо (ИИА) ва Иттиходи аврупой оид ба энергияи хастай асос гузоштанд.

Максади асосии ИИА дар амал чорй кардани табодули озодонаи мол, кувваи корй, сармоя ва хизматрасонй миёни давлатхои аъзои ин ташкилот буд. Хдмкории иктисодй ба муайян

83

Имзои к^рордод дар бораи ташкили Иттиходи иктисодии Аврупо дар Рим (25 марти соли 1957)

намудани усулхои ягонаи сиёсати иктисодй асос ёфта, сохахои низоми гумрукй, накдиёт, тичорати махсулоти кишоварзиро дар бар мегирифт.

н

Ахдномаи Рим макомоти рохбарикунандаи ташкилоти навро таъсис дод. Шурой Аврупо (макоми олй) бо ваколатхои конунба- рорй ва Комиссияи Иттиходи Аврупо (макоми доимамалкунандаи корй) ба фаъолият шуруъ карданд.

Ташкил ёфтани Иттиходи иктисодии Аврупо (’’Бозори умумй”) бо идораи умумиав- рупой омили мухими хамги- роии ин мамлакатхо гашт.

Кишвархои ба ин хуччат имзогузошта ухдадор шуданд, ки дар тули 12 сол монеахои гумрукиро аз байн баранд.Дар оянда барои рафтуомади Куввахои корй бояд шароитизарурй ба вучуд оварда Англия мехо^ад бо “ах/ш оила”-ашмешуд. Тарафхои ахдкунанда ба ИИА дохил шавадхамчунин дойр ба кафолати (карикатура, соли 1962)

ягонаи ичтимой ва андозаис- Аз раем ахли оила -и Англияромузди мехнат низ тадбирхо . , умуаиян намоед.андешиданд.

84

Баъди се соли ташкилёбии Иттиходи иктисодии Аврупо боз як иттифоки нави иктисодии минтакавй пайдо гашт. Январи соли 1960 дар Стокголм намояндагони Австрия, Англия, Дания, Ирландия, Лихтенштейн, Норвегия, Португалия, Швейтсария ва Шветсия дар бораи ташкили Ассотсиатсияи аврупоии тичорати

Максади асосии ААТО васеъ н а м у д а н и д о и р а и тичоратй ва бархдм додани мамониятхои гумрукй дар воридоту содироти байнихдм- дигарии молхои саноатй буд.

Тобистони соли 1967 дар рохи м утта хид г а ш та н и мамлакатхои Аврупои Гарбй кадами катъй гузошта шуд. Се ташкилоти бонуфузи аврупой- И т т и х о д и и к т и с о д и и Аврупо, Иттиходи аврупой оид ба энергияи хастай ва Иттиходи аврупоии ангишт ва пу л о д м у т т а х и д г а ш т а , Иттиходи Аврупоро ташкил намуданд.

Д а р м а ч л и с и м о х и октябри соли 1972 сарони хукуматхои Иттиходи Аврупо

масъалаи ба узвият кабул намудани Англия, Ирландия ва Данияро баррасй намуданд ва аз соли 1973 ин давлатхо аъзои ташкилот гардиданд.

Х,амгироии иктисодй ба пешрафти тамоми мамлакатхои Аврупои Гарбй мусоидат намуд. Гардиши озодонаи сармоя, мол, хизматрасонй ва кувваи кор боиси бахамназдикшавии сатхи тараккиёт ва зиндагии ин мамлакатхо гашт.

Аз шартнома дар бораи ташкили Иттиходи иктисодии Аврупо

Моддаи 1. Тараф^ои воломакрми ах;дкунанда - Цу.щурии Федеративии Олмон, Фаронса, Италия, Белгия, Нидерландия ва Люксембург дар асоси шартномаи мазкур якцоя Иттщоди ицтисодии А врупоро таъсис мекунанд.

озод (ААТО) ахднома бастанд.

Бинои Иттиходи Аврупо дар Брюссел, Белгия

Чаро дар назди бино байракхои давлатхои гуногун афрохта шудаанд?

85

Моддаи 2. Иттщод вазифадор аст, бо рох;и ташкили бозори умумй ва наздикшавии сиёсати щтисодии давлатх,ои аъзо, таращиёти уамацонибаи фаъолияти щтисодй дар тамоми цаламрави Иттщод, инкишофи доимй ва баробар, оромй, баланд бардоштани сатх,и зиндагй ва алоцаи наздики байни давлатх,оро амалй намояд.

Назари расмии Иттиходи Шуравй оид ба И А АПИттщодияи аврупоии ангишт ва пулод иттщоди низомй-

саноатии давлатх,ои Аврупои Гарбй мебоишд. Вазифаи он ташкили пойгох,и ангишту ох,ани НА ТО дар Аврупо, пеш аз х,ама, аз уисоби саноати ангишт ва рангаи Цумуурии Федеративии Олмон буд.

Аз китоби Ежегодник Большой Советской Энциклопедии М., 1958с.377

£ Харду хуццатро мутолиа намуда, умумият ва фаркцят- Хои мазмуни онх о̂ро муайян созед.

1. Барои чй баъди Цанги дуюми цах;онй алоцщои иктисодии байни давлатх;ои Аврупои Гарбй васеъ гашт?

2. Самгщои асосии пешрафти х;амгироии мамлакат­хои Аврупои Гарбиро номбар кунед?

3. Оё цамгироии иктисодй байни мамлакатхои гуногун метавонад, ба ицтисодиёти мамлакатхои сеюм халал расонад?

4. Цадвали “Марх;илах;ои х;амгирой дар Аврупои Гарбй ”-ро дар дафтаратон пур намоед?

Mapxtwiaxtou х^амгирои дар Аврупои РарбиНоми

ташкилотСанаи

ташкилёбйМамлакатхои

аъзоМаксади

муттахидшавй

86

§18. Британияи Кабир дар ро*и ислохот

1. Вазъияти ицтисодй ва сиёсии Британияи Кабир баъд аз Цанги дуввуми цах;он чй гуна буд?

2. Дар х;аёти цамъиятии Британияи Кабир х;избх;ои коргар (лейбористов) ва мух,офизакор (консерваторов) чйнакщ доштанд?

3. Хусусияти мухолифат дар Ирландияи Шимолй аз чй иборат аст?

Мубориза барои баркарор намудани иктидор. Пирузй дарЧ,анги дуввуми чахон барои Британияи Кабир бо кимати гарон ба даст омад. Неруи иктисодй ва сиёсии он кохиш ёфта, харочоти бузурги низомй вазъи молиявй ва захираи асъору сармояашро заиф гардонида буд. Ба ин нигох накарда, Британияи Кабир хднуз хам бузургтарин давлати мустамликадор ба шумор рафта, шохд он Георги VI расман сардори давлатхои гуногуни чахон - аъзои Иттиходи Британия хисоб меёфт.

Авч гирифтани муборизаи миллй-озодихохй рохбарияти Британияи Кабирро мачбур сохт, ки соли 1947 истиклолияти Х,индустон, соли 1948 - Бирма ва Сейлон (Шри-Ланка), соли 1949 Ирландияро эътироф намояд.

Мохи августи соли 1945 Иёлоти Муттахидаи Амрико яку якбора ба Англия расонидани кумаки заруриро мутобики ухдадо- рихои ленд-лиз катъ намуд. Ин амал ба иктисодиёти Британия, ки хануз окибатхои чангро бартараф накарда буд, зарбаи чидцй расонид.

Мохи декабри соли 1945 Британияи Кабир мачбур шуд, ки аз ИМА кумаки нави молиявй гирад. Ба ивази ин вай бояд ба молхои саноатии Амрико дар бозори мустамликахои худ рох медод. Чунин вазъият ба нафъи Британия набуда, ибтидои заволи империяи мустамликадории он гардид.

Амалй шудани «доктринаи Трумэн» ва «накшаи Маршалл» дар Аврупо вазъи иктисодй ва сиёсии Британияи Кабирро каме бехтар мекард, вале аз тарафи дигар тобеияти Британия аз ИМА бештар мегардид. Дар давоми солхои 1948 - 1950 Британия аз Амрико ба маблаги кариб 3 млрд. доллар кумаки моддй ва моли­явй гирифт. Ба ивази ин вай мавкеъхои худро дар нимчазираи Балкан ва кисмати шаркии бахри Миёназамин аз даст дод. Вазъи иктисодии Британия тадричан бад мегардид. Кимати арзи англисй-фунт стерлинг аз 4 доллари ИМА ба 2,8 доллар поён фаромад.

87

Маросими ташрифи маликаи

Британияи Кабир Елизаветам II ба

парламент.

Малика (шох;) дар идоракунии давлатй Британияи Кабир чй накщ дорад?

Сиёсати дохилии Хизби коргар ва Хизби мухофизакор. Дархдёти сиёсии Британияи Кабир (дар нимаи II карни XX) ду хизби сиёсй - коргар ва мухофизакор мавкеи хдлкунанда доштанд. Хизби либералй, ки дар гузашта мавкеи кавй дошт, акнун мачбур буд, аз дунболи ин ду х,изби асосй равад.

Соли 1945 дар аксари кишвархои Аврупо таъсири нерух,ои демократихох баланд буд. Барои хамин, дар интихоботи 26 июл англисхо ба тарафдории хизби коргар овоз доданд. Шиори асосии ин хизб дар интихобот барпо кардани «чамъияти некуахвол» буд.

Дар яке аз мах;аллах,ои шахри Лондон

Аз руираем ба ах;вол ва зиндагии мардум бах,о дих;ед.

88

Аз барномаи интихоботии хцзби коргар “Ру ба оянда” (апрели соли 1945)

Хизби коргар %изби сотсиалистй мебошад ва бо ин ифтихор мекунад. Мацсади ниуоии сиёсати дохилии он барпо карданы давлатй озод, демократа, шукуфон, мутаращй ва саршор аз рух,ияи ватанпарварй - Иттщодияи Сотсиалистии Британияи Кабир мебошад. Захирах,ои моддии он дар ихтиёри халк;и англис щрор хо^ад дошт.

Аз китоби "Всемирная история", Т. 2. - М., 1977. - С. 224

1. Дар зери мафхуми сотсиализм тартибдих^андагони барнома чиро мефа\миданд ?

2. Ин барнома ба кадом табакцх^ои цомеа нигаронида шуда буд?

«Чамъияти некуах,вол» - истилох,и сиёсй барои ифода кардани раванди инкишофи давлатх,ои саноатии аарб аз охирх,ои солх,ои 40-ум то ибтидои солх,ои 70-уми к,арни XX. Ин раванд ик/писоди бозориро бо назорати оцилонаи давлат омезиш дода, некуах,волО ва х,ифзи ицтимоии ах,олиро таъмин менамуд. Дар ин давра инкишофи ик/пи- содй батадрич, авн мегирифт ва барои барпо намудани «чамъияти некуах,вол» шароитх,ои мусоид фарох,ам меомад.

Х,изби коргар аввалин маротиба дар палатаи поёнии парла­мента Англия аксарияти чойро гирифта, пешвои он - К. Эттли (1945 -1951) хукумат ташкил дод.

Мох,ияти сиёсати дохилии хизби коргар аз амалй намудани сиёсати этатиста - баланд бардоштани накши давлат дар шароити душвори баъдичангй иборат буд. Дар ин солхо Бонки давлатй, саноатй сохаи ангишт ва газ, як бахши корхонахои тавлидкунан- даи пулод, наклиёти автомобилй ва хавой, неругоххои баркй миллй кунонида шуданд. Арзиши чунин корхонахо ба сохибона- шон аз тарафи давлат пардохта мешуд.

Дар сохаи хаёти ичтимой баланд бардоштани хачми кумак- пулй ба бекорон, пардохта нафакапулй, сугуртаи ичтимой, таъмини хонандагон бо хуроки бепул, хизмати тиббй ба ахолй ва гайра дар назар дошта мешуд.

Ин сиёсат имкон дод, ки соли 1947 Британия ба дарачаи пешазчангии истехсолот расад. Бад гардидани вазъияти байнал- халкй дар ибтидои солхои 50-ум аз сабаби cap задани чанг дар нимчазираи Корея мавкеи хизби мухофизакорро мустахкам намуд. Сиёсати дохилии хизби мухофизакор аз хизби коргар тафовути калон надошт. Факат ислохоти иктисодй дар микёси махдуд амалй карда шуд. Бахши давлатй дар саноат ихтисор гардид, саноатй истехсоли пулод, наклиёти автомобилй ва хоча­гии рох аз нав хусусй гардонида шуд, харочотхои давлат ба максади инкишофи тиб, маориф, сугуртаи ичтимой кам гардид.

89

М у х о ф и за к о р о н сиёсати барио кардани «чамъияти некуах,вол»-ро идома доданд.

Дар арсаи сиёсати беруна соли 1956 мочарои «канали Суэте» cap зад. Хукумати Миср дар б ора и миллй кунонидани ин канал карор кабул кард. Ин боиси ба м и н та к а ворид ка р д ан и куввахои мусаллахи Англия ва Фаронса гардид.

Кушиши Британия барои ба воситаи кувваи низомй хал к а р д а н и м а с ъ а л а боиси норизоии давлатхои зиёди чахон гардид. Хатто ИМА ин амалро дастгирй накард.Мохи декабри соли 1956 Британия мачбур гардид, ки кушунхои худро аз Миср барорад.

Дар тули солхои 60-ум ва 70-ум хизбхои коргар ва мухофизакор чанд маротиба якдигарро дар сари хокимияти Британия иваз карданд. Хизби коргар дар сиёсати худ мавкеи давлатро васеъ менамуд, чй маъно дорад? мухофизакорон, баръакс онро махдуд мекарданд.

Масъалаи Олстер. Баъд аз истиклолият ба даст овардани Ирландия кисми шимолии он дар хайати Британияи Кабир боки монд, гарчи ба ин минтака хукуки худмухторй дода шуд. Масъа­лаи низои Олстер мохиятан хеле мураккаб буда, чанбахои миллй, мазхабй ва ичтимой дорад.

Аз руи мансубияти мазхабй ахолии Ирландияи Шимолй ба ду кием - протестантй (онхо авлоди мустамликадорони собик ба шумор рафта, тарафдори робита бо Британияи Кабир буданд) ва католикй (тарафдори хамрох кардани ин минтака ба хайати Ирландия) таксим мешуд. Хизби бонуфузи Ирландияи Шимолй - Хизби иттиходгаро (юнионистй) бештар дар байни протестантхо таъсир дошт.

Соли 1968 муборизаи католикхо барои хукукхои сиёсии худ огоз шуд. Дар саросари Ирландияи Шимолй бетартибихо cap зада, вайронкунии тартибот ба амал омад. Баъд аз як сол хукумати Британия куввахои мусаллахи худро ба ин минтака ворид намуд.

Карикатурам шуравй:“Дар кучаи Х,изби коргар”:- Чаноб, гуед, ки чй тавр ба пар­ламент расем?- Х,арчи бештар тарафи ростро гиред!

“Тарафи ростро гиред ” - гуфтан

90

Дар чавоби ин амал Артиши Чумх,уриятхох,они Ирландия (АЧ|И) - созмони пин^онии террориста ташкил ёфт, ки амалиёти чангии худро ба мукобили сарбозони Брита­ния огоз намуд.

30 январи соли 1972 дар махаллаи Лондондеррии шах­ри Олстер дар натичаи ама­лиёти террориста 13 нафар одамони бегунов курбон гар- диданд. 22 март хукумати сар- вазир Эдвард Хит (1970 -1974) бо фармони худ фаъолияти макомоти махаллии идораи давлатиро дар минтакаи Ирлан-дияи Шимолй катъ намуда, хукмронии бевоситаи Лондонро чорй намуд.

Соли 1973 бо ташаббуси мухофизакорон дар Ирландияи Шимолй райъпурсй гузаронида шуд. Бештари ах,олй ба тарафдо- рии боки мондани ин минтака дар хайати Британияи Кабир овоз доданд. Католикх,о натичахои ин райъпурсиро эътироф накарданд ва муборизаро ба мукобили хукмронии Англия идома доданд.

Оё бо усули тах;дид ва террор х,алли масъалах,о мумкин аст?

Аз эълон дар бораи тартиби нави сугуртаи ицтимои дар Британияи Кабир

“Рузи душанбеи оянда шумо дар Британияи нав бедор хох,ед шуд. Дар давлате, ки тамоми хароцоти к;абл аз таваллуд, кумак- пулй баъд аз таваллуд, овони кудакй, таълим дар мактаб, дар х,олати маризй ва корношоямй ва айёми пиронсолиро ба ух,даи худ мегирад. Хамаи ин, х,амчунин хизмати бепули духтурон, дору ва даво ба ивази 4 шиллингу 11 пенс аз уисоби даромади ящафтаинаи шумо дастрас мегардад. Шумо бояд аз ин рузи цумъа ба пардох- тани сугуртапулй шуруъ намоед ”.

Азрузномаи "The Daily Mail". 1948, 3 July

1. Мох;ияти чунин ислохоти сугуртаи ицтимой аз чй иборат буд?2. Ташкили чунин шакли сугурта ба манфиати кй мебошад?

1. Бо кадом мак,сад ИМА баъд аз цанг ба Англия фишор овард?

2. Милликунонй ва хусусигардонй чй маъно доранд?3. Рох;х;ои расидан ба «цамъияти некуах^вол» кадомх1оянд?4. Сабаби низоъ дар Ирландияи Шимолй аз чй иборат буд?

91

§19. Олмон: тацсимоти баъдич,анги

1. Чаро Олмон ба цисмх;о тацсим шуд?2. Чаро Ч,умхурии Федеративны Олмон бо суръати тез тараней

кард?3. Чумхурии Демократии Олмон кадом рох;ро пеш гирифт?

Олмон дар Ч,анги дуввуми чахон маглуб гашт. Мамлакат ба харобазор табдил ёфта буд. Ахолии зиёд бесарпанох ва бе чои кор монда, аз гуруснагй азият мекашиданд. Аз чор се хиссаи корхона- хои Олмон аз кор монда буданд.

Талабагон дар интизори хурок. Олмони Гарбй (соли 1946)

| Р 9 Азруираем дар бораи вазъияти баъдицангии Олмон хулоса I ■' I бароред.

Мувофики карордоди конференсияи Потсдам иттифокчиён худуди Олмонро аз рун минтакахои ишголкардаашон ба чор кием таксим намуданд. Аз се ду хиссаи мамлакат ба ИМА, Британия ва Фаронса ва кисми шаркии он ба ихтиёри Иттиходи Шуравй гузашт. Рохбарии маъмурии минтакахои номбурдаро фармонде- хони кушунхои ишголй ба ухда доштанд. Масъалахои марбут ба тамоми Олмон бударо бояд Шурои назоратй (дар ин Шуро хамаи фармондехони чор минтакаи ишголшуда шомил буданд) халлу фасл менамуд. Вале дар амал идоракунии якчояи Олмони иютол- гашта гайриимкон гардид. Зеро ракобати иттифокчиёни собик руз то руз тезутунд мегашт. Иттиходи Шуравй ба сифати репаратсия

92

(товони чанг) мебоист тамоми тачх,изоти саноатии минтакаи ишголкардаи худ ва аз се як хиссаи тачхдзоти саноатии Олмони Гарбиро аз худ мекард. Вале ИМА ва Британия аз карори пешта- раи худ даст кашида, зидди несту нобуд намудани саноатй Олмон баромаданд.

Давлатхои гарбй аз ибтидо ба он мекушиданд, ки дар кисми гарбии Олмон давлатй алохидаро ташкил намоянд. Декабри соли 1946 ИМА ва Британия бе ризоияти Шурой назоратй оид ба Олмон кисмхои ишголкардаи худашонро муттахид намуданд, ки он номи Бизонияро гирифт. Соли 1949, баъди ба он дохил шудани минтакаи ишголкардаи Фаронса, ба Тризония табдил ёфт. Аз хамин давра ду кисми Олмон роххои гуногуни тараккиётро пеш гирифтанд.

Яке аз кадамхои мухими ин рох гузаронидани ислохоти пулии яктарафа буд. Ба чои рейхсмаркахои бекурбшуда дойчмаркахо бароварда шуд ва баъди он назоратй нарххо ва маош аз байн бардошта шуд. Ислохоти пулй ба зудй самараи хуб дод. Дар магозахо молхои гуногун пайдо гардида, «бозори сиёх» нест шуд. Истехсолот дар саноат ва сохаи кишоварзй вусъат меёфт.

Мархилаи нави ташкилёбии давлатй ояндаи Ч,ФО ба тайёр ва кабули Сарконуни он алокаманд аст. Мохи августа соли 1948 гурухи махсуси корй лоихаи конуни асосиро омода сохта, онро ба Шурой парламент пешниход намуд. Шурой парламент мохи майи соли 1949 Сарконунро кабул намуд, ки онро губернаторони харбии ИМА, Фаронса ва Британия тасдик намуданд.

Хокимияти конунбарори мамлакат ба парламента ду пала- тагй мансуб буд. Он аз бундестаг (палатаи депутатхо, ки онро ахолй ба мухлати 4 сол интихоб мекунад) ва бундесрат (палатаи музофотхо) иборат буд. Х,°кимияти ичроияро хукумат бо сардо- рии канслери федералй ба амал мебаровард.

Мохи августа соли 1949 аввалин интихоботи бундестага (парламентй)-и мамлакат гузаронида шуд. Дар интихобот блоки Иттифоки христианию демократй ва Иттифоки христанию ичтимой галаба кард. Мохи сентябри соли 1949 Хукумати эъти­лофй бо сардории К. Аденауэр таъсис ёфт. 21 сентябри соли 1949 ташкилёбии ЧФО ба таври расмй эълон гардид.

Конрад Аденауэр (1876 - 1967) ходими сиёсй ва давлатии Олмон, аввалин канслери Ч,ФО (1949 - 1963). Солх;ои 1917 - 1933 обербургомистри шахри Кёлн, солх,ои 1946 -1966 раиси И ттиф о- I(U христианй-демократй буд. Бо кушишх,ои у ЧФО ба х&йати НАТО (1955) крбул гардид, аммо мавцудияти ЧДО-ро эътироф кардан намехост.

Рафти вокеахо дар кисми шаркии мамлакат кариб айнан такрор меёфтанд. Дар чавоб ба ислохоти пулии минтакаи гарбй дар кисми ишголкардаи шуравй низ ислохоти пулй гузаронида шуд.

93

Konrad Adenauer“Хечгуна тачриба!

Конрад Адэнауэр” - плакати баъдичангй

Мох,ияти ислохоти Оукумати К. Адэнауэр аз чй иборат буд?

Хизби ягонаи сотсиалистии Олмон (ХЯСО) дар заминаи муттах,ид сохтани хизбхои коммунисти ва сотсиал- демократй ба вучуд омада буд. Дар кисми шаркй бо ташаббуси ин хизб Шурои миллии немис ташкил ёфт.Шурои миллии немис 7 октябри соли 1949 таъсисёбии Чумхурии Демократии Олмонро (ЧДО) эълон намуд. Маъмури- яти харбии шуравй вазифахои идораку- ниро ба ухдаи Палатаи халкй (парламен­та муваккатй) гузошт. Палатаи халкй В.Пикро президенти ЧДО интихоб намуда, бо сардории Отто Гротевол хукумати муваккатии ЧДО барпо карда шуд.

Баъди ба анчом расонидани вазифа­хои баркарорсозии хочагии халк, съезди ХЯСО (июли соли 1952) дар бораи сохтмони «асосхои сотсиализм» дар ЧДО карор кабул намуд.

Хамин тарик, таксимоти давлати Олмон ба вучуд омад. Ду давлати Олмонифодагари ду низоми сиёсй, ичтимой-иктисодии ба хам мухолиф гаштанд. ЧДО-и сотсиалистй ва ЧФО-и сармоядорй ба «мусоби- каи таърихй» шуруъ намуданд.

Тараккиёти сиёсй ва иктисодии ЧДО (1949 - 1975). Баъди ташкилёбй, ЧДО бо рохи тараккиёти Иттиходи Шуравй пеш рафт. Аслан, идоракунии тамоми сохахои хаёти сиёсй, ичтимой-икти- содии мамлакатро ХЯСО ба даст гирифта буд.

Милликунонии моликияти сармоядорони собик, индустрия- кунонй ва кооперативонии хочагии кишлок вазифахои мухими сиёсати ХЯСО буданд.

Дар бисёр маврид дар рохи амалй намудани ин вазифахо ба хатохои зиёд рох дода мешуд. Масалан, бар зарари саноати сабук тамоми кувва ба индустриякунонии саноати вазнин равона шуда буд. Дар мамлакат то соли 1958 низоми карточкавии таксимот нигох дошта мешуд.

Норозигй аз сиёсати пешгирифтаи ХЯСО дар шаклхои гуногун зухур меёфт. Яке аз шаклхои он баромаду эътирози номуташаккили ахолии кишвар буд. Калонтарин гирдихамоихо ва корпартоихо 17 июни соли 1953 дар шахрхои Берлин, Лейпсиг, Халле ба вучуд омаданд. Дар пахши ин намоишхо кушунхои артиши шуравй «фаъолона» иштирок намуданд.

94

Ба тарафи Берлини Барби гурехтани шахрвандо- ни ЧДО шакли оммавй гирифта буд. Ин амал зуху- роти эътирози мардум буд.Аз ин ру, соли 1961 бо даст- гирии Иттиходи Шуравй хукумати ЧДО барои пеш- гирии гурезагон «девори Берлин»-ро бунёд намуд.Дуруст аст, ки ЧДО дар сол­хои 60-ум якчанд тадбирхои судманди ислохоти усулхои хочагидориро гузаронид.Вале хамоно ф аркияти тараккиёти байни ЧДО ва ЧФО боз хам намоёнтар мегашт.

Аз ахбори намояндаи ожонсии «Дейли телеграф»Британияи Кабир, 14 августи соли 1961

Дируз политсия ва цушунуои Олмони Шаркай саруади байни Берлини Гарбй ва Шарк,иро баста, пеши роуи уазорон нафари аз коммунизм паноущуяндаро гирифтанд.

Шаби гузашта %одиса%ои даушатовар ба амал омад. Политсияи Олмони Шарцй мукобили анбууи одамоне, ки назди сарх,ад цамъ омада буданд, калтащоирезинй, моддауои ашковар вамошинуои сухторхомушкуниро истифода намуд.

Ба фикри шумо, дар кадом х,уццат вокеият дуруст баён ёфтааст?

Хаёти сиёсй ва иктисодии Ч(ФО (1949 -1975). Сиёсати хукума­ти К. Аденауэр ба хамгироии Олмони Гарбй ба сохтори сиёсй ва иктисодии Иттиходи Аврупо ва аз нав баркарорсозии иктисодиёт равона шуда буд.

Хукумати ЧФО аз чониби мамлакатхои бузурги Гарб ва пеш аз хама, ИМА пуштибонй меёфт. Онхо мехостанд, ки Олмони Рарбиро ба системаи мудофиавии умумиаврупой шомил созанд. Октябри соли 1955 ЧФО мувофики ахдномаи Париж аъзои комилхукуки Шартномаи Атлантикаи Шимолй (НАТО) гашт. Дар мамлакат артиши миллй ташкил ёфт, ки 500 хаз. нафарро дар бар мегирифт.

Харитаи Берлини баъдичанги

Дар харита байрак^ои кадом давлатх;о акс ёфтаанд ва чиро ифода менамоянд? Зарурати бунёди девори Берлин дар чй буд?

95

Январи соли 1958 Ч,ФО узви «Бозори умумй» мегардид. Саноатй ин мамлакат 44%-и махсулоти саноатии «Бозори умумй»- ро истехсол менамуд. Иштирок дар раванди хамгироии умумиав- рупой барои саноатй Олмон омили мухими пешрафти минбаъда гардид.

То хукмронии В. Брандт (канслери Ч,ФО - 1969 - 1974) муно- сибати Олмони Гарбй бо Иттиходи Шуравй ва иттифокчиёнаш нобоварона ва бадбинона буд. В. Брандт «сиёсати нави шаркй»-ро ба миён гузошт. Мувофики ин сиёсат бояд муносибат бо мамлакатхои аз тачовузи гитлерй зарардидаи Аврупои Шаркй ва Иттиходи Шуравй муътадил гардонида мешуд. Соли 1970 байниЧ,ФО ва Иттиходи Шуравй шартнома баста шуд. Олмони Гарбй бо Полша ва Чехословакия низ шартномахо ба имзо расонид. Баста шудани шартномахои номбурда ба бехтар гаштани муносибатхои Гарб ва Шарк мусоидат намуданд.

В. Брандт дар назди мучассамаи мах,бусони геттои

Варшава (соли 1970)

Ба назди ёдгорй омадани Вилли Брандт чиро ифода менамояд?

Аз шартномаи байни Иттифокц Цамокири Шуравии Сотсиа­листй ва Цумхурии Федеративии Олмон

Моддаи 3. Тараф^ои а^дкунанда у.^дадор мешаванд, ки тамомияти арзии %амаи давлатхои Аврупоро дар сар%ад%ои уозираашон ратман риоя мекунанд;

Ощо из^ор менамоянд, ки ба уудуди ягон давлат иддао намекунанд ва дар оянда уам даъвое ба миён нахощнд гузошт.

Моддаи 5. Шартномаи мазкур... аз рузи мубодилаи эътибор- номауо, ки дар ша%ри Бонн сурат мегирад, эътибор пайдо мекунад...

Чаро дар шартнома ба тагйирнопазирии сарх;адх;о диккати цид- дй дода шудааст?Чаро шартнома аз рузи мубодилаи эътиборнома^о мацоми кукц мегирад?

96

Баркарор ва бо суръати баланд тараккй ёфтани Олмони Гарбй бо номи канслер К. Аденауэр ва вазири иктисоди мамлакат Л. Эрхард алокаманд аст. Онхо тавонистанд, ки аз тамоми имко- ниятхо мохирона ва дурандешона истифода баранд. Ба пешрафти босуръати Ч.ФО «Накшаи Маршалл» накши бузург бозид. Муво- фики ин накша Олмони Fap6H солхои 1948 - 1949 аз ИМА ба микдори 1,4 млрд доллар кумак гирифт. То охири соли 1949 тараккиёти иктисодиёти Олмон ба дарачаи пешазчангй расид.

Дар хамин давра Л. Эрхард барномаи «Иктисоди бозории майли ичтимоидошта»-ро ба миён гузошт. Ин барнома чунин шартхоро пеш мегузошт:

— давлат бевосита ба танзими равандхои хочагидорй машгул намегардад, вале вохидхои хочагидорй дар асоси коидахои муайяннамудаи давлат фаъолияти худро ба рох мемонанд;

- дар шароити бозори озод давлат пойдории сиёсати иктисодй, ракобати озод, устувории муомилоти пулй ва химояи моликияти хусусиро таъмин мекунад.

Амалй сохтани ин барнома ба ташаббускорй ва ракобати озод доманаи васеъ кушод. Солхои 50 - 60-ум суръати афзоиши солонаи махсулоти саноатии Олмони Гарбй аз тамоми давлатхои Аврупо зиёд гашта, 8,5%-ро ташкил медод. Соли 1965 Ч,ФО назар ба Фаронса ва Италия дар якчоягй бештар махсулоти саноати истехсол мекард.

Сохаи кишоварзии мамлакат низ ба пешравии назаррас ноил шуд. Яке аз омилхои асосии пешравии соха дар он буд, ки усулхои индустриявии истехсол от васеъ истифода мешуд. То охири солхои 50-ум мамлакат аз махсулоти кишоварзии худй пурра таъмин гардида, ба хорича махсулот мебаровард.

Бо пешрафти иктисодиёт сатхи зиндагии ахолй сол то сол бехтар мегашт. Кариб тамоми ахолии коршоям ба кор таъмин буд. Аз соли 1950 то соли 1959 маоши коргарон ду баробар зиёд гардид. Нафака, кумакпулй барои кудакон ва оилахои серфарзанд мунта- зам баланд бардошта мешуд.

1. Накиш эътилофи зиддифашистй дар тацсимоти баъдицангии Олмон чй гуна аст?

2. Тафовути инкишофи Олмони Рарбй аз Олмони Шаркц дар чист?

3. Дар Олмони Рарбй чй гуна ислохот гузаронида шуд?

97

§20. Фаронса: тагйироти баъдичанги ва устуворшавии «голлизм»

1. Дар давраи «Низоми муващатй» дар Фаронса чй дигаргуних,о шуд?

2. Кадом омилх;ои дохилй ва берут сабаби шикасти Чумхурии IV шуданд?

3. «Голлизм» чист?

Сохтори сиёсй дар Фаронса аз замони озодшавии он тирамо- хи соли 1944 то кабули Конуни асосии Чумхурии чахорум (тирамо- хи соли 1946) дар таърих ба худ номи “Низоми муваккати”-ро

гирифтааст. Ин давра на он кадар тулонй бошад хам, дар таърихи ин кишвар хеле мухим буд, зеро кувва­хои демократй ва зиддифашистй ба дастовардхои мухим сохиб шуданд.

Пас аз озодии кишвар аз i o f h фашистон хизбхое, ки бо фашистон ха мкорй д ош та н д , п а р о к а н д а шуданд. Ба чои он хизбхо ва харакат- хои нав ба сахнаи сиёсат ворид гардиданд. Яке аз бонуфузтарини онхо Хдракати халкй-чумхурихохй буда, мохи ноябри соли 1944 таъсис ёфта буд. Барномаи он аз гузарони- дани «инкилоб бо рохи конунй», кисман миллй кунонидани саноат ва ба дасти давлат додани рохбарии иктисодиёт, чалби коргарон дар идора кардани истехсолот иборат буд. Дар сиёсати хоричй харакати халкй-чумхурихохй усулхои мутта­хид гардидани кишвархои Аврупои Гарбиро пешниход карда буд. Пешвоёни ин харакат ташкили

Манораи Эйфел - Иёлоти Муттахидаи Аврупоро дар рамзи Фаронса пайравй бо Иёлоти Муттахидаи

Амрико зарур медонистанд. Шухра- Дар бораи ин манора чи ти ин харакат бо номи рохбари гуна маълумот doped? харакати ватандустонаи «Фаронсаи

98

мубориз» - генерал Шарл де Голл тавъам буд, ки сиёсати он дар таърихи баъдичангии Фаронса накши мухим гузоштааст.

Шарл де Голл (аз чап) х,ангоми сафар ба ЧФО (1962)

Чаро олмониуо де Голлро бо хушнуди патрон менамоянд?Оё аз матни шиорх;о инро фах;мидан мумкин аст?

Шарл де Голл (1890 -1970) дар давраи Чанги дуввуми ч,аж,он (1939 - 1945), амалиёти цатъиро ба му побили артиши Олмон чонибдорй мекард. Пас аз шикасти артиши Фаронса ба Лондон рафта, дар он чо Кумитаи «Фаронсаи озод»-ро таъсис намуд. Аз соли 1943 яке аз рох,барони Кумитаи озодибахши миллии Фаронса буд. Дар солх,ои 1944 - 1945 нахустин хукумати эътилофии баъдицангиро сарварй кардааст. Дар солх,ои 1958 - 1969 раиси чумхурии Фаронса буд. Консепсияи сиёсии у, ки мацсади асосиаш эх,ёи Фаронса ба сифати як империяи бузург буд, ба худ номи «голлизм»-ро гирифт. Мазмуни он аз мафхумх,ои «миллат», «давлати пуркувват», «Фаронсаи боазамат» ва «ислох,оти ицтимой» иборат буд.

Ба нахустин хукумати муваккатии баъдичангй Шарл де Г олл сарварй мекард. Дар хайати ин хукумат намояндагони хизбхои зиддифашистй, муборизони фаъоли Хдракати муковимат, аз чумла коммунистхо ва сотсиалистхо шомил буданд. Хукумати муваккатй дастгохи давлатиро аз онхое, ки дар солхои тасарруфи Фаронса бо фашистон хамкорй мекарданд, тоза намуд. Куввахои чонибдори фашистон торумор карда шуд.

99

Вокеаи мухими давраи “Низоми муваккатй” иитихобот ба Мачлиси муассисои буд. Ин интихобот 21 октябри соли 1945 дойр гардид. Дар он аз 545 чойи депутатй коммунистхо 152 чой, сотсиа- листхо 142, Хдракати халкй-чумхурихохй 141 чойро сохиб шуда, хукумати эътилофй ташкил доданд. Генерал Шарл де Голл сарвазир интихоб шуд. Дар натичаи мухолифат бо Мачлиси муассисон мохи январи соли 1946 вай истеъфо дода, то соли 1958 дар хаёти сиёсии кишвар иштирок накард.

Пас аз кабули Крнуни асосй Шарл де Голл аъзои хукуматро чамъ карда, дар бораи истеъфояш чунин арз намуд: «Вазифаи ман ба охир расид. Аз нав низоми бартарии хизбхои сиёсй баркарор гардид. Ман онро рад мекунам. Аммо барои халал расонидан ба ин тачриба чорае надорам. Гайр аз ин, ба зури кувва баркарор кардани хукмфармой, он чизеро, ки ман намехохам, бешубха, ба хубйанчом нахохад ёфт. Х,амин тарик, ман бояд равам». Мачлиси муассисон ва хукумат чандин чорахои мухим андешиданд, ки онхо дар хаёти ичтимоию иктисодй ва сохтори сиёсии кишвар гардиши катъй ба хисоб мерафтанд. Тамоми бонкхои бузург, саноатй неруи барк ва газ миллй кунонида шуд. Х,афтаи кори 40-соата, рухсатии 2-хафтагй барои коргарон ва 3-хафтагй барои кормандони идорй мукаррар гардид.

Дастоварди бузурги “Низоми муваккатй” кабули Крнуни асосии чадид буд, ки сохтори демократиро тасдик намуд. Фаронса ба давраи чадиди таърихи худ дохил шуд.

Дар давраи Ч,умхурии чахорум (1946 - 1958) иктисодиёти Фаронса баркарор гардид. Ду накшаи навсозй ва тагйиру такмил (1947-1954 ва 1954-1957) кабул карда шуд. То соли 1948 истехсоли махсулоти саноатй ва то соли 1950 истехсоли махсулоти кишо- варзй аз давраи пешазчангй гузашт. Пас аз соли 1950 иктисодиёти Фаронса бехбудй ёфт. Дар пешрафти иктисодиёт «Накшаи Маршалл» ва инкилоби илмию техникй накши мухим бозиданд. Сохахои нави саноат: электроника, кимиё, хавопаймосозй, мошинсозй хеле бо суръат тараккй карданд.

Ба дастовардхои иктисодй ноил гардида, хукумати Фаронса тасмим гирифт, то дар муносибатхои байналмилалй мавкеи худро мустахкам намояд. Мохи декабри соли 1946 Фаронса ба мукобили куввахои ватанхохи Ветнам, ки бо сарварии Хо Ши Мин кишварашонро чумхурй эълон карда буданд, чангро густариш дод. Ин чанг 8 сол идома ёфт ва дар соли 1954 бо шикасти Фаронса ба анчом расид. Чднги хунини мустамликадорони Фаронса ба мукобили Алчазоир низ дар соли 1956 бо пирузии алчазоирихо ба охир расид. Соли 1956 Фаронса бо нерухои мусаллахи Британияи Кабир дар Шарки Наздик ба мукобили арабхо ба чанг хамрох шуда, боз шикает хурд. Ин нокомихо маълум карданд, ки Фаронса

100

барои ичрои навдии империяи бузург хеле заиф будааст. Акнун Фаронса тасмим гирифт, ки барои мустахдсам кардани мавкеи худ дар минтака иттифокчии давлатхои бузурги Аврупо бошад.

Карикатураи шуравй: дастгох,и овоздих,ии Фаронса дар Алчазоир(соли 1961)

Шиор^ои эътирозкунандагон чи маъно доранд? Чаро онх;о чунин талабот ба миён гузоштаанд?

Сиёсати Ч,умхурии чахорум ба муттахидшавии Аврупо нигаронида шуда буд. Бо ташаббуси Фаронса мохи апрели соли1951 Иттиходияи аврупоии ангишт ва пулод таъсис ёфт. Мохи майи соли 1952 дар Париж шартномаи «Гурухи дифоии Аврупо» ба имзо расид, ки он огози мусаллахшавии Олмон буд. Чунин сиёсат дар дохили кишвар боиси мунокишахои шадиди ичтимоию сиёсй гардид. Дар тули 12 соли мавчудияти Чумхурии чахорум 23 хукумат иваз шуд. Чумхурии чахорум боварии халкро аз даст дода буд.

Мохи майи соли 1958 дар Фаронса бухрони навбатии хукумат cap зад. Дар Париж табаддулоти низоми омода мешуд. Дар чунин вазъият Мачлиси муассисон генерал Шарл де Голлро сарвазири Фаронса таъин кард. У конуни асосии чадидро пешниход кард. Онро 79% интихобкунандагон дар райъпурсии умумии сентябри соли 1958 чонибдорй карданд. Тибки конуни асосии нав Раиси чумхур аз чониби мардум ба муддати 7 сол интихоб мешуд. Сардори давлат сохиби хукукхои васеъ буд. 21 декабри соли 1958 Шарл де Голл Раиси чумхури Фаронса интихоб шуд. Дар Фаронса Чумхурии панчум руи кор омад. У 16 сентябри соли 1959 хукуки мардуми Алчазоирро барои худмуайянкунй эътироф кард. 18 марти соли 1962 миёни Фаронса ва Алчазоир дар бораи оташбас ахднома ба имзо расид.

101

Соли 1966 Фаронса аз паймони низомии НАТО берун баромад. Мохи августа соли 1968 Фаронса нахустин бомбаи водородии худро аз санчиш гузаронид ва ба катори давлатхои сохиби силох,и хдстай шомил шуд.

Шарл де Голл дар давраи хукмронии дахсолаи худ иктисодиёти кишварро кавй намуда, мавкеи онро дар м и к ё с и б а й н а л м и л а л й адустахкам кард. Мохи апрели соли 1969 дар райъпурсии навбатй де Голл дар бораи таксимоти нави худудии Фаронса ва ислохоти парла­мент пеш ниход ба миён гузошт. Мардуми Фаронса ин пешниходоти Раиси чумхурро тарафдорй накарданд. Ин сабаби ба истеъфо баромада- ни де Г олл гардид.

Мохи июни соли 1969 Ж ор ж П о м п и д у Р а и си чумхури Фаронса интихоб шуд, ки рохн пешгирифтаи Шарл де Голлро идома дод. Бахори соли 1974 пас аз фавта у В. Жискар д'Эстен Раиси Чумхури кишвар интихоб шуд. Соли 1974 дар радифи дигар кишвархои Гарб Фаронсаро низ бухрони иктисодй фаро гирифт.

Париж. Майдони назди Донишгох,и Сорбонн. (Майи 1968)

Ба фикри шумо, ташкилкунан догони ин гирдих;амой кодом гурух;х;ои сиёсй буданд?

1. Шарл де Голл истеъфои худро дар соли 1946 чй тавр маънидод кард ва ё сабаби истеъфои у дар чй буд?

2. Омшцои асосии рушди ицтисоди Фаронса дар давраи Чум^урии IV кадомх^о буданд?

3. Фаронса дар давраи Чумх;урии V чй дастовардх1ое дошт?

4. Сабабх^ои бухрони мох1х1ои май - июни соли 1968 чй буд?

102

§21. Италия: устувор гардидани чумх;урии парламентй.

«Муънизаи иктисодй»-и Италия

1.Вазъияти баъдицангии Италия чй гуна буд?2. Чаро зарурати кабул и Цонуни асосии нав ба миён омад?3. Чй тавр «муъчцзаи икршсодй»-и Италия ба амал омад?

Хукмронии фашистон ва окибатхои чанг ба иктисодиёти Италия ва мавкеи он дар арсаи байналмилалй зарбаи чиддй ворид намуд.

Дар натичаи ахдномаи сулх, ки 10 феврали соли 1947 дар Париж ба имзо расид, Италия мустам-

I ликахояшро аз даст дода, бояд маблаги „ зиёди i овони чангро мспардохт. 2 июни; Л ; - соли 1946 дар як вакт райъпурсии

: умумй ва интихоботи М ачлиси муасси-сон дойр гардид. Дар райпурсй 12,7

' *■" ^ I миллион нафар ба тарафдории сохти чумхуриявй ва 10,7 миллион нафар ба тарафдории сохти салтанатй овоз доданд. Италия чумхурии парламентй эълон шуд. Дар интихоботи Мачлиси муассисон аз хама бештар Х,изби христианй-демократй (35%), Х,изби сотсиалистй (20%) ва Х^зби комму- нистй (19%) овозхоро сохиб шуданд. Х,арсеи ин хизбхо бо сарварии раиси Х,изби христианй-демократй - Алчидо де Гаспери хукумат ташкил карданд.

Хукумати Алчидо де Гаспери чандин ислохот гузаронид. Заминхои бекорхобидаи заминдорони бузург ба дехконони камбагал дода шуд. Аз кор хорич кардани коргарон бе розигии иттифокхои касаба манъ карда шуд. Дар муассисахо Ш урой коргарон ташкил дода шуд.

1 январи соли 1948 Крнуни асоси (Конститутсия)-и чадид ба хукми конун даромад. Он озодии сухан, матбуот,

Алчидо де Гаспери (1881 -1954) аз соли 1944 раиси Хрзби христианй- демократй, аз мох,и декабри соли 1945 то соли 1953 сардори хукумати Италия буд. Дар замони х,окимияти Алчидо де Г аспери Италия соли 1949 узви Паймони Атлантикаи Шимолй шуд.

ЮЗ

чамъомадхо, хукук ба мехлат ва пардохти музди одилона ба он, зарурияти ислохоти кишоварзй, ширкати коргарон дар идора кардани муассисахоро эълон карда, махдуд кардани хукукхои сиёсиро гайриконунй донисг. Мавчудият ва фаъолияти созмонхои фашистй манъ карда шуд. Аъзои хонаводаи шох ичозати ба Италия баргаштанро надоштанд. Додгохи доимй ташкил шуда, истикдолия- ти комили онхо таъмин гардид.

Тибки 1^онуни асосй хокимият ба парламент тааллук дошт. Он ба муддати 5 сол интихоб шуда, аз ду палата-палатаи намоян- дагон ва сенат (мачлис) иборат буд. Раиси чумхур дар чаласаи муштараки харду палата ба муддати 7 сол интихоб шуда, ваколати махдуд дошт.

Италияи баъдичанги

Чаро пас аз анцоми цанг дар uiaxlpxlo сарбозон бо силох; мегарданд?

Мохи апрели соли 1948 интихоботи парламент дойр гардид. Дар он Хизби христианй-демократй 12,7 миллион овоз гирифта, пируз гардид. Алчидо де Гаспери хукумати якхизбиро ташкил дод.

14 июни соли 1948 дар Рим, дар назди иморати палатаи депутатхо депутата коммунист П. Толятти мачрух карда шуд. Худи хамон руз рохбарияти Хизби коммунистии Италия дар бораи корпартоии сиёсй бо шиорхои «истеъфои хукумате, ки барои суикасд шароит фарохам овардааст» карор кабул кард. Пас аз мудцате чаласаи фаврии парламент дойр гардид. Фавран пас аз суикасд дар саросари кишвар гирдихамоихои эътирозй cap зад, ки ба корпартоихо табдил ёфтанд. Ин гирдихамой ва корпартоихоро иттифокхои касабаи чап дастгирй карданд. Дар корпартоихо 7 миллион нафар иштирок намуданд. Анбухи мардум майдонхо ва

104

хиёбонхои шахрро пур карда, талаби касос гирифтан мекарданд. Партизанхои собик идорахои политсияро тасарруф карданд. Дар шахрхои Неапол ва Генуя миёни намоишчиён ва политсия задухурд ба амал омад. Дар шахри Турин коргарон ба ишголи корхонахо шуруъ карданд.

Вазири умури дохилаи кишвар М. Шелба дар парламент суханронй карда, ин руйдодхоро хамчун «кдсди шуриш аз чониби коммунистон» номид. Дар навбати худ коммунистон хукумати христианхои демократ А. де Гаспериро ба сахлангорй, бепарвой ба ниходхои ахбори умумй, ки беш аз як сол боз дар бораи П.Толятти «хамчун шахсе, ки бояд кушта шавад» менавиштанд, гунахкор медонистанд.

16 июл бо карори иттифокхои касабаи чап корпартоихо, асосан, катъ гардиданд. Дар давоми корпартоихо ва давраи пахш намудани онхо 20 нафар кушта, 6000 нафар чарохат бардошта ва 7 хазор нафар ба хабе гирифта шуданд.

Мохи апрели соли 1949 Италия узви Паймони Атлантикаи Шимолй шуд, ки ин дар саросари кишвар мавчи норозигиро барангехта буд. Тибки ин муохида, хукумати Италия ба Амрико барои сохтани пойгоххои низомй ичозат медод. Аммо ин сиёсат барои хукумат натичаи нек надошт. Дар интихоботи соли 1953 Хизби христианй-демократй аксарияти овозро гирифта натаво- нист ва Алчидо де Гаспери истеъфо дод.

Хусусияти хоси сохтори сиёсии Италия хоким будани Хизби христианй-демократй дар тули кариб ним аср буд. К,аноти чапи мухолифин аз давраи харакати муковимат то соли 1954 хизбхои коммуниста ва сотсиалистй буда, бо хам иттифок доштанд. Дар каноти рост ифротиёни Хизби миллии рости неофаш истй карор доштанд.

Соли 1960 Италия бухрони шадидро аз cap гузаронид. Хизби христианй-демократй аз химояи баъзе хизбхои кучак махрум гашта, умед дошт ба хизби неофашистон такя кунад. Хамон сол неофашистон касд доштанд, то дар шахри Генуя анчумани миллй даъват кунанд, ки ин мавчи эътирозро ба мукобили онхо ба вучуд оварда буд. Хизби христианй-демократй хамкори- ро хам бо каноти чап ва хам бо каноти рост рад кард. Чунин мавкеъ сентризм ном гирифт.

Аз соли 1963 то соли 1971 хукуматро хизбхои христианй- дем ократй ва сотсиалистй

105

Сурат^исоби пардохти газ (карикатурам италиявй)

Чаро со^ибхона бехуш шуд?

муштарак идора мекарданд. Дар интихоботи соли 1972 Хизби христианй-демократй натавонист хукумати якхизбиро таъсис кунад. Рохбари ин хизб Ч,. Андреотти аз намояндагони хизбхои христианй-демократй, сотсиал-демократй ва либералй хукумат ташкил дод.

Х,амгироии иктисодии кишвархои Аврупо боиси рушди Италия гардид. Аз охири солхои 50-ум дар ин кишвар болоравии пурсамари иктисодиёт o f o 3 ёфт. Махсулнокии мехнат афзоиш ёфта, хиссаи Италия дар истехсолоти саноатии кишвархои мута- раккй боло рафт. Инкилоби илмию техники сурат гирифта, чараёни навсозй ва автоматикунонй дар металлургия, саноати мошинсозй ва кимиё вусъат ёфт. Сохахои нави саноат пайдо шуданд. Италия дар радифи хафт кишвари пешрафтаи чахон карор гирифт. Он аз кишвари кишоварзию саноатй ба саноатию кишоварзй табдил ёфт. Дар солхои 50-60-ум суръати тараккиёти саноати Италия дар чахон пас аз Япония аз хама боло буд.

Хусусияти хоси рушди саноати Италия сатхи баланди бахши моликияти давлатй буд. 94% саноати пулодгудозй, 95% саноати ранга, 97% саноати истихрочи гази табий ба бахши давлатй тааллук дошт. Муассисахои коркарди неруи барк, истихрочи маъдан, низомй, алока, роххои охан моликияти давлатй буданд. Минтакаи Шимолу Рарбй кишвар (атрофи шахрхои Милан, Генуя, Турин) ба маркази бузурги саноатй ва истехсоли оммавии техника ва технологияи хозиразамон (мошинсозй, нафту кимиё, электронй, хавопаймосозй) табдил ёфт. Шимолу шарк ва маркази Италия (Тоскана, Эмилия, Романя, Венетсия) маркази истехсоли пойаф- зол, махсулоти бофандагй ва сафолй гардид. Италияи Чднубй минтакаи акибмондаи кишоварзй ва дар хаёти сиёсй кухнапараст бокй монда, масъалаи ба кор таъмин намудани ахолй яке аз мушкилоти асосй ба хисоб мерафт.

Муъчизаи иктисодии Италия дар миёни солхои 60-уми асри гузашта ба амал омад. Дар баробари бухрони умумй, ки бахусус дар солхои 70-ум тамоми кишвархои саноатиро фаро гирифта буд, мушкилоти Италия нарасидани кадрхои баландихтисоси идорй буд.

Толятти Палмиро - ходими хара­кати коргарй ва коммуниста. Соли 1924 дар Конгресси 5-уми Интернатсионали Коммуниста узви Кумитаи Ичроияи он интихоб шуд. Аз соли 1928 узви раёсати КИ ИК буд. Аз соли 1926 Дабири кулли Х,КИ. Солх,ои 1946 - 1947 намояндаи Мач­лис и муассисон ва аз соли 1948 вакили парламенти Италия буд.

Дар аксар маврид ин ба мавчудияти чинояткории муташаккил (мафия) дар сатхи боло вобаста буд, ки он дар солхоибаъдичангй харчи бештар ба сохторхои Палмиро Толятти

106

Харчи даромади ахолии Италия (%) д а в л а т й в о р и д шуда буд. Васеъ пах,н г а ш т а н и р и ш в а х у р й ва террори берахмо- иаи сиёсй ба муко­били онхое, ки бо мафия хамкорй кардан намехос- т а н д , х о си ин давра буд. Дар натичаи таъсири м а ф и я х а й а т и хукуматхо зуд-зуд

иваз мегардид. Мафия барои дар амал татбик намудани сиёсати пешгирифтаи хукумат садди рох шуда буд.

Харчхо Сол1953 1970

1. Маводи гизой 48,1 43,52. Либос, пойафзол 11,5 10,23. Хизматрасонии манзил 20,4 19,44. Наклиёт 5,1 10,75. Маълумот, фарогат 4,6 7,56. Харчи тиббй 5,6 8,67. Дигар харчхо 3,7 0,2

1. Цадаалро тахлил карда муайян намоед, ки чй тавр сатхр зиндагии италиягихо пас аз цанги дуввуми цахон тагйир ёфтааст?

2. Италиягихо даромади худро бештар бо кадом мацсад сарф мекарданд?

А. А. Громико дар бораи хусусияти хоси хаёти сиёсии ИталияДар Италия ба ман муяссар гардид, ки бо Раиси цумхур,

сарвазир ва вазири умури хорицаи ин кишвар мулоцот ва гуфтугу кунам. Дар ин мулок,отхо надидани хусусияти хоси хаёти сиёсии ин кишвар маълум буд. Пас аз анцоми Цанги дуввуми цахон дар Италия шахсияти аз тарафи омма эътирофшуда вуцуд надошт, ки аз руи мавцеи худ бо Шарл де Голл дар Фаронса, Черчилл дар Британия, Аденауэр дар Олмони Гарбй баробар шуда тавонад. Дар ин цо як гурухи муайяни фаъолони буржуазй ташаккул ёфта буд, ки аз як вазифа ба вазифаи дигар гузашта, дар сатхи болои Хукумат мустахкам цой гирифта буданд.

Аз китоби А. А.Громыко. ".Памятное ” . - Москва, 1998. - С.12.

1. Ислохоти хукумати Алчидо де Гаспери кадом сохахоро фаро гирифта буд?

2. Дар воцеахои тобистони соли 1948 ашхоси алохида, хизбхо, харакатхо ва ниходхои хукуматй чй нащи доштанд?

jfc 3. Хусусиятхои хоси сохтори сиёсии давлатй Италияро мутобикц Цонуни асосии соли 1948 номбар кунед.

107

§22. Япония: баркароршавй ва ислохот

1. Шикасти Япония дар Цанги дуввуми цах;он барои ин кишвар чй окцбатро ба бор овард?

2. Генерал Макартур дар х;аёти Японияи баъдицангй чй накщ дошт?

3. Хусусиятх<ои хосирушди Япония кадомх1оянд?

Шикает дар Ч,анги дуввуми чахон ва таслими бечунучаро Япоиияро сахт такой дод. Мардум, ки дар рухияи шикастнопазирии Япония, садокат ба императори кишварашон тарбия ёфта буданд, ин шикастро ба сифати фочиаи миллат пазируфтанд. Новобаста ба таслимшавии бекайду шарт япон- хо, тибки анъанахои ачдодй ба хукумати шикастхурдаашон итоат мекарданд.

Ислохоти генерал Макартур. Мардум мунтазири ислохот ва б о зе о зи и д ем о к р а ти и чом еа буданд. Сарфармондехи нерухои ишголгари Амрико дар Япония генерал Дуглас Макартур хокимия- ти номахдуд дошт. Дар ибтидои мохи октябри соли 1945 ислохоти демократй o f o 3 ёфт. Тибки пешни- ходи генерал Макартур махбусони сиёсй озод шуда, пулиси махфй бархам дода шуд.

Чорабинихои мушаххас барои озодии занон ба анчом расида, хукукхои иттиходияхои коргарй васеъ гардид, маориф пурра навсозй шуд.

Иёлоти Муттахидаи Амрико кушиш ба харч медод, то дар Япония иктисодиётро мисли иктисодиёти худ ба рох монда, конуни зидцитрестиро, ки хануз ибтидои асри XX дар Амрико кабул шуда буд, дар ин кишвар низ амалй намояд.

Дар ин давра 21 бонк баста шуда, инхисоргарон, чангхохон ва заминдорони бузург душмани халк эълон шуданд. Бештари чинояткорони чанг дастгир ва катл шуданд.

108

Мучассамаи цурбониёни силох;и хастай дар Хиросима

Чунин шакли муцассама чй рамз дорад?Гиромй доштани поси хотири курбониён чй гуна ифода ёфтааст?

Конуни асосй (Конститутсия)-и соли 1946 хукук ва озодихои демок­рата, худцорй аз чангро эълон кард ва мавчудияти нерухои мусаллахро дар Япония манъ намуд. Макоми император ба сифати сарварй мил- лат ва рамзи ягонагии он боки монд.

Конуни асосии Япония даст кашидан аз чангро хамчун воситаи халли мунокишахои байналмил- лалй, худцорй аз доштани артиш ва куввахои бахрй хамчун усули пешгирии чунин мунокишахо эълон кард. Хукумати ин кишвар хамчу- нин «се усули надоштани силохи хастай» - истехсол накардан, на- дош тан ва наовардани силохи хастаиро чонибдорй мекард.

Хизбхое, ки дар пеш бурдани сиёсати душманй ва тачовузкорона худро бадном карда буданд, паро- канда карда шуданд. Х,избхои наве пайдо шуданд, ки сиёсати давлатро дар солхои баъдичангй дастгирй мекарданд. Сиёсати Япония дар ин давра тараккихохй, озодфикрй ва адолати ичтимой буд. Дар солхои баъдичангй дар сари кудрат асосан Хизби либералй (озодгаро) меистод, ки аз соли 1955 ба худ номи либералй-демократиро гирифта буд.

Дар интихоботи парламентии соли 1946 Хизби либералй пируз гардид. Бо ташаббуси генерал Макартур соли 1946 парла­мент дар бораи ислохоти кишоварзй конун кабул кард, ки тибки он хукумат заминро аз заминдорон харида ба дехконон мефурухт. Ислохоти замин ба манфиати дехконон буд. Акнун дехкон метавонист, такдири махсулоташро худаш хал кунад.

Ислохоти кишоварзй дар Япония тагйироти чиддиро ба амал овард. Дар хочагии кишлок нурихои кимиёй, обёрии сунъй, тракторхои хурд ва дигар намудхои техника ба таври васеъ мавриди истифода карор гирифт.

Макартур Дуглас (1880 - 1964). Аз соли 1944 генерали арти­ши Иёлоти Муттахидаи Амрико. Дар солхои Цанги дуввуми цах,он сарфармондехи нерухои мусаллахи Иёлоти Муттахидаи Амрико дар Шарци Дур (1941 - 1942) ва сарфармондехи нерухои иттифоцчй дар цисмати чанубу гарбй уцёнуси Ором буд. Аз соли1945 фармондех,и нерух,ои ишголгари амрикой дар Япония. Солхои 1950 - 1951 фармондех,и амалиёти нерухои амрикой ва Кореяи чанубй буд.

109

Намоиши зиддичанги дар Токио

Чаро японх;о дар намоиш х;ои шддичанги фаъолона иштирок мекарданд?

п р о т и в•чяяв

Амали гаштани шартнома байни

Япония ва Амрико (карикатураи

Шуравй)

Иттифоки низомию сиёсии Япония бо Иёлоти Муттахидаи Амрико. Пас аз имзои чанд ахднома бо Амрико вазъи Япония якбора тагйир ёфт. Соли 1951 дар шахри Сан-Франсискои Амрико мувофикатномае бо номи «Ахднома дар бораи амният» ба имзо расид, ки он ба иттиходи низомию сиёсии Япония ва Амрико ибтидо гузошт.Тибки ин ахднома бояд куввахои мусаллахи Амрико дар Япония ба хотири таъмини «истиклолият»-и ин кишвар боки мемон- данд. Ин ахднома амалан хузури доимии куввахои мусаллахи Амрикоро дар Япония конуни намуда, ба ташкили куввахои мусаллахи Япония ичозат намедод.

Ахдномаи соли 1952 ба имзо расида та­моми пойгоххои низомии Японияро дар их- тиёри куввахои мусаллахи Амрико мегу- зошт. Япония ухдадор гардид, ки хамасола барои нигох доштани онхо 150 миллион дол- лари амрикой бипардозад. Иёлоти Мутта­хидаи Амрико амалан тамоми масохати Японияро дар зери назорати худ карор дод.Ахдномаи соли 1953 ба имзо расида равоби- ти Амрико ва Японияро дар сохаи тичорат ва бахрнавардй муайян намуда, барои шахрвандони харду кишвар шароит фаро- хам овард, ки дар умури тичорат аз имконо- ти баробар бахра бардоранд.

Ахдномаи соли 1960 ба имзорасида хамкории Амрико ваЯпонияро тахким бахшид, кафолати амнияти Японияро таъин намуд, ба мустахкам гардидани мавкеи Амрико дар Шарки Дур мусоидат намуд. Ч,азираи Окинава, ки дорой беш аз 1 миллион ахолй мебошад, пойгохи доимии нерухои хавоии Амрико дар хавзаи Укёнуси Ором гашт. Махз аз хамин пойгох хаво- паймохои амрикой манотики Ветнам, Лаос ва Камбочаро бомбаборон мекарданд.

Неругох,и барк,ии атомии “Суруга”

Чаро дар Япония бештар неругощ атомй сохта шуд?

Чаро низомиён намоишчиёнро тарафдори на­меку нанд?

ПО

Амрико бо Япония итти-ходи низомию сиёси баста, аз он ба мукобили Иттиходи Шуравй истифода мебурд.

Рушди ицтисод дар солхои 50-70-ум. Ба имзо расидани ахдномахо миёни Амрико ва Япония дар солхои 50-ум боиси рушди иктисодиёти Япония гардид. Япония ба бозори Амрико рох ёфт, ки ин кор ба хар кишваре ба осонй муяссар намегардид. Саноатй Япония дар Амрико эътироф шуда, 20% молхои воридо- тии Амрико аз Япония буданд, ки хеч кишвари дигар ба чунин муваффакият даст наёфта буд. Япония хамасола ба Амрико ба маблаги 100 миллиард доллар мол мефурухт.

Дохил шудани Япония ба бозори дохилии Амрико аз нимаи дуввуми солхои 50-ум муяссар гашт. Ин имкон дод, ки Япония тамоми саноаташро бозсозй карда, инкилоби илмию техникй ба амал оварад, ба пешкадамтарин дастовардхои илмию техникии чахон ноил гардад.

Солхои 1955 - 1970 дар иктисодиёти Япония беш аз 15 хазор ихтирооти нави техникй ба амал омад. Дар саноатй ин кишвар мошинсозй макоми хос пайдо намуд.

Солхои 1972 - 1974 собик дабири кулли Хизби либералй-де- мократй Какуэй Танака сарвазири Япония буд, ки дар тараккиёти кишвар накши мухим бозид. Япония дар солхои 70-уми асри XX дар чахон аз чихати киштисозй ва содироти он макоми аввал, тавлиди охан, алюминий, саноатй мошин­созй макоми дуввум, истехсоли дастгоххои харротй ва молхои кимиёй макоми севвумро ишгол мекард.

Какуэй Танака (1918 - 1993). Узви палатаи поёнии парламент, вазири алоца, вазири молия, вазири саноат буд. Дабири кулли Хизби либералй-демократии Япония буд. Солхои 1972 - 1974 вазифаи сарвазири кишварро ба ух,да дошт. Какуэй Танака

Куввах;ои му соплами ЯпонияБар хилофи к,арордодх,ои давлатхои иттифоцчй дар бораи

гайринизомй гардонидани Япония ин давлат дар солхои 70-ум соуиби артиши неруманд гардида буд. Нерухои мусаллауи Япония аз неруи заминй, бах;рй ва %авой иборат буданд. Сарфар- монде^и олии ин нерух;о нахуствазир ба х,исоб мерафт.

Дар соли 1977 нерухои мусаллащ ин кишвар цариб аз 265 %азор нафар, аз цумла неруи заминй 180 х,азор нафар ва дорой 5 ситоди артиш, 1 дивизияи танки, 12 дивизияи пиёданизом,

1 бригадаи десанты хавой, чандин гуруххои тупчй, мухандисй ва гайра иборат буданд.

Неруи %авой к,ариб 45 уазор нафарро ташкил дода, дорой 450 Хавопаймои цангй, 17 эскадрилия, цариб 360 хавопаймои машцй буд. Неруи бахрй к,ариб 42 хазор нафарро ташкил дода, дорой 16 киштии зериобй, 4 киштии десантй ва гайра буд.

Ба назари шумо, сабаби аз тарафи Япония риоя накардани Kfipopdod дар бораи гайринизоми гардонидани он дар чй буд?

Мухаццикц амрикой Пол Кеннеди дар бораи хусусиятхои хоси рушди Япония

Дастовардуои Япония арзишуои ицтимой ва миллии худи японуоро дар бар мегиранд. Онх,о бо намояндагони дигар к,авмх,о хеле кам издивоц мекунанд. Япощо дар тули даврахои зиёд дар инзиво (цудой) аз дигар к,исмати цах,он зиндагй доштанд. Ин ягонагии ощ о на танхо дар хиссиёти баланди ифтихори миллй ва бехамто будани фархангашон зох,ир мешавад, балки он чи барои Гарб хеле таъсирбахш аст, такя ба тавофуци ицтимой, зарурия- ти х,амдигарфах,мй, эутироми наели калонсол, эътирофи манфи- атуои умум нисбат ба манфиатхои шахей иборат аст. Японуо нияту мак,садх;ои худро то дарацаи зиёд фуру нишонда, хеле босамар %амчун як даста ва аъзои во%иди гурухиягона - хонавода, мактаб, ширкат, миллат фаъолият менамуданд.

1. Кадом хусусиятхои хоси японхо рушди баъдицангии Япония- ро таъмин намуданд?

2. Шумо ба фикри мухащикц амрикой мувофик, х;астед ё не?

1. Пас аз кабули Кону ни асосй (Конститутсия)-и соли1946 дар кишвар чй дигаргунй ба амал омад?

2. Ба назари шумо, хамкорихои Амрико ва Япония дар солхои 50-70-ум то чй андоза барои хар ду цониб муфид буд?

3. Сарчашмаи аслии ба зудй аз нав барцарор гардидан ва рушди иктисодии Японияро дар чй мебинед?

4. Кадом сохахои икргисодиёти Япония муваффакцятхои ин кишварро дар бозори цахонй муайян мекарданд?

112

Боби 4. Мамлакатхои Осиё, Африцо ва Амрикои Лотинй:

озодшавй ва масъалахои навсозй

§23. Кишвархои Осиёи Чанубу Шаркй: истиклолият ва ибтидои навсозй

1. Вазъияти кишвархои Осиёи Цанубу Шаркц баъд аз Цанги дув­вуми цах;он чй гуна буд?

2. ИМА ва давлатхои Рарб бо кадом восита ба давлатхои Осиёи Цанубу Шаркц ёрй мерасониданд?

3. Мох^ияти “муъцизаи иктисодй ”-и осиёй аз чй иборат буд?

Осиёи Ч,анубу Шаркй баъд аз Чанги дуввуми чахон. Осиёи Чанубу Шаркй (ОЧШ) минтакаи васеъ мебошад, ки ба он нимчази- рахои Корея ва Х,индухитой, чазирахои Тайван ва Филиппин, давлатхои Малайзия, Сингапур, Индонезия ва Бруней дохил мешаванд.

Мустамликадорон дар гузашта ин минтакаро хамчун манбаи ашёи хом ва кувваи арзони кор истифода мебурданд. Баъд аз анчом ёфтани Чанги дуввуми чахон табакахои сармоядори миллй ва зиёиёни пешкадами ин кишвархо муборизаро барои ба даст овардани истиклолият огоз намуда, ба пирузй расиданд. Дар натича, солхои 40-50-уми асри XX Индонезия, Бирма, Филиппин, Малайзия ва Сингапур давлатхои мустакил гардиданд.

Дар ибтидои давраи истикдолияти сиёсй барои кишвархои ин минтака масъалаи интихоби рохи инкишофи минбаъда ахамияти калон дошт. Чахонй ру ба тараккй дар он солхо ба урдугохи «гарбй» ва «шаркй» (олами «сармоядорй» ва олами «сотсиа- листй») таксим шуда буд. Аз сабаби ба амал омадани чудой дар харакатхои миллй-озодихохй ва такя ба куввахои гуногуни хоричй, дар байни давлатхои минтака чунин холат низ ба вучуд омада буд ва онхо ба се гурух таксим шуда буданд:

1. Давлатхои рохи сармоядориро интихобнамуда: Кореяи Чанубй, Тайван, Филиппин, Сингапур, Малайзия. Ин давлатхо ба ИМА ва давлатхои Рарб майл доштанд.

2. Давлатхои рохи «гайрисармоядорй» («сотсиалистй»)-ро интихобнамуда: Кореяи Шимолй, Ветнам, Лаос. Давлатхои мазкур ба Иттиходи Шуравй ва чахони сотсиалистй такя мекарданд.

3. Давлатхои бетараф ва сиёсати ба паймонхо хамрохнашави- ро пешгирифта: Индонезия, Бирма.

113

Мах,з дар давлатхои гурухи аввал дар солхои 50-уми карни XX иадидае ба вучуд омад, ки бо номи «муъчизаи иктисодии осиёй» машхур гардид.

Ислохоти иктисодии давлатхои Осиёи Ч,анубу Шаркй. Баъд аз хатми Ч,анги дуввуми чахон минтакаи ОЧ.Ш аз чихати иктисодй хеле кафомонда буда, доимо ба он хатари гуруснагй ва кахтй тахдид мекард. «Муъчизаи иктисодй» бо эхё ва тараккиёти босуръати 4 давлатй хурд (Кореяи Ч,анубй, Тайван, Сингапур ва Хонконг), ки кариб тамоман аз сарватхои табий махрум буданд, огоз гардид. Дастовардхои бемислу монанди онхо мафхуми «чор аждахои хурд» ё «палангони осиёй»-ро ба вучуд овард. Дар зарфи каме бештар аз 10 сол ин давлатхо ба кишвархои тараккикарда ва пешкадам табдил ёфтанд. Сабаби ин дигаргунихои босуръат пуштибонии ИМА ва дигар давлатхои Гарб буд. Дар шароити «чанги сард» хукуматхои давлатхои ОЧ,Ш тарафдори демократи- кунонй, иктисодиёти бозоргонй шуда, сиёсати зиддикоммунисти- ро дастгирй карданд. ИМА ба ин кишвархо хамчун такягохи мубориза ба мукобили мамлакатхои коммунистии Осиё - Хитой, Ветнам ва Кореяи Шимолй назар мекард. КУвваХои мусаллахи ИМА ва дигар давлатхои Гарб дар Кореяи Чднубй, Тайван, Малайзия чойгир карда шуданд.

Навсозии иктисодй дар давлатхои ОЧ,Ш дар зинаи аввал аз тараккй додани сохахои анъанавии саноатй сабук - бофандагй, либосдузй ва истехсоли асбобу анчоми рузгор огоз гардид. Кумаки молии ИМА ва давлатхои Гарб аз як тараф ва истифо- даи кувваи арзони кор, аз та р а ф и д и га р за м и н а и устуворро барои тараккй додани сохахои технологияи баланди саноатии истехсоли автомобилхо, телевизорхо, яхдонхо, дастгоххои баркии рузгор, компютерхо ба вучуд овард. Махсулоти арзони истехсолшуда ба бозорхои кишвархои Осиё ва Африко содир карда мешуд. Мушови- рони хоричй дар барпо кардани саноат ва кишовар- зии замонавй кумаки бевоси- та мерасониданд.

Аскарони британияги дар Малайзия солх,ои 50-уми асри XX

1. Мак,сади даровардани кушунх,о аз чй иборат буд?

2. Аскарон дар кадом шароит амсишёт мегузаронанд?

114

Ба амал баровардани навсозии иктисодй. Дар Кореяи Ч,анубй, Тайван, Сингапур ва Х,онконг барпо кардани саноати замонавй чунон бо суръати баланд ба амал бароварда мешуд, ки хдтто аз нишондодхои солонаи болоравии Япония хам баланд буданд. Мохияти сиёсати иктисодии ин давлатхо иборат аз чал б намудани сармояи хоричй ва дохилй, махдуд сохтани бахш (сектор)-и давлатй ва аз ин хисоб инкишоф додани бахши хусусй, баланд бардоштани дарачаи маълумотнокии ахолй ва васеъ пахн кардани донишхои компютерй буд.

Тайван дар шароити сахти низоми харбй-сиёсй ба м архилаи и сл охоти иктисодй ворид гардид. Баъди шикает дар чанги дохилй дар Хитой генерал Чан Кай Ши ба ин чазира гурехта, то соли 1975 хукм- ронй кард. Дар Тайван танхо ба фаъолияти як хизб - Гоминдан, ки ба он худи Чан Кай Ши рохбарй ме­кард, ичозат дода шуда буд. Хар гуна зухуроти мухолиф ба низоми харбй саркуб карда мешуд. Ахолй хукуки гузаронидани гирдихамой

ва коргарон хукуки корпартой надоштанд.Асоси иктисодиёти Тайванро сохахои саноати содиротй - ис­

техсоли тачхизотхои технологиям баланд ташкил медод. Тайван бузургтарин давлати воридкунандаи микросхемахо аз Япония ва тавлидкунандаи техникаи электронй ва компютерхо гардид. Барои тахрики фаъолияти ширкатхои хоричй дар иктисодиёти Тайван «минтакахои озоди иктисодй» ташкил дода шуданд. Истехсолот дар ин минтакахо аз пардохтани андоз озод буда, дорой имтиёзи калон мешуд.

Карикатураи шуравй дар бораи Чан Кай Ши

Дар тасвир зарбулмасал ба ки тааллук, дорад?

Аз макрлаи “Хуни маро харед”Сокинони зиёди цазираи Тайван дар зери фишори к,ашшок,й ва

тангдастй касби хундщанда (донор) -ро интихоб менамуданд...Мувофщи талаботи мавцуда шахеи хундщанда дар зарфи ду

мох, бояд на бештар аз 250 см. кубй хун супорад. Барои 100 см. кубй шахеи хундщанда 200 юани х,ак, мегирад. Ин маблаги ночиз х,атто барои ду бор хурок хурдан дар як шабонаруз намерасад. Як

115

нафар тайванй дар арафаи чашни 6ах,ор 6а “нишондоди баланд" расидааст. Вай дар муддати як мох, 3000 см.кубй хун супорида- аст. Ба чунин шахсони хундщанда нигох, кардан дахциат аст.

Азмацаллаи"Азия и Африка сегодня". 1963, - № 1. - С.38

Ба фикри шумо, одамон чаро “хунфурушй” мекарданд?Оё ин амал поймали хукукц инсон нест?Сабаби инкишофи босуръат, аз як тараф ва бенаво гаштани кцсми дигари одамон, аз тарафи дигар, дар чист?

Истехсоли телевизору дар Тайван

1. Истех,солот аз руи кадом у су л ба рох, монда шудааст?2. Оё коргарони оддй дар чунин корхона кор карда метавонанд?

Дар Кореяи Ч,анубй солхои 50-уми асри XX ба хукумати Ли Сии Ман бо вучуди он ки тамоми чидцу чахдро барои баланд бардоштани тавлидоти кишоварзй ва барпо кардани корхонахои бузург равона карда буд, муяссар нагардид, ки тараккиёти иктисо- диётро ба рох монад. Баъди ба сари хокимият омадани генерал Пак Ч,он Хи дар соли 1961, диккати асосй ба сохахои иктисодиёти содиротй равона гардид. Дар натича ширкатхои молй-саноатй дар иктисодиёти Кореяи Ч,анубй накши халкунанда бозиданд. Шир­катхои «Самсунг», «Голдстар», «ДЭУ» ва «Хёндэ» ба катори бузургтарин ширкатхои чахонй дохил шуданд.

Дар ин давра Х,онконг мустамликаи Англия буда, дар шарои- ти озод инкишоф меёфт. Хануз аз даврони гузашта Х°нконг дарвозаи тичоратии Хитой бо давлатхои Fap6 ва яке аз бузургта­рин бандари бахрй буд. Дар ин чо ширкатхо ва бонкхои хоричй фаъолият доштанд ва барои тараккиёти Х,онконг мусоидат менамуданд. Хонконг аз сарватхои табий, озукаворй ва хатто оби нушокй махрум буд. Илова бар ин, солхои 50-уми асри гузашта

116

бештар аз 5 млн. нафар одамон аз Хитой гурехта, дар Хонконг маскун шуда буданд.

Хонконг тадричан ба маркази чахонии тичорат, сармоя ва фаъолияти бонкй, накднёти бахрй табдил ёфт. Бандари бахрй ва киштиронй сохахои асосии иктисодиёт гардида, 70% даромади миллии Хонконгро ташкил медод. Дар ин чо саноати нассочй, истехсоли соат, атриёт ва дастгоххои компютерй ба дарачаи баланд тараккй карда буд. Хонконг яке аз бузургтарин марказхои чахонии саёхат (туризм) шуморида мешуд.

Дар Сингапур ислохоти иктисодй аз тарафи хизби Харакати халкй бо рохбарии сарвазир Ли Куан Ю ба амал бароварда шуд. Ин давлат бинобар микёсан хурд буданаш аз захирахои табий ва замини кишт танкисй мекашид. Дар навбати аввал дар Сингапур ширкатхои бузурги истехсолй ташкил дода шуданд, баъдтар ба сармоягузорихои хусусй озодии пурра доданд. Ширкатхои хоричй барои фаъолият ва иштирок дар барпо намудани саноати муосири Сингапур дар тули 15 сол аз пардохти андоз озод буданд.

Дар натичаи навсозихои иктисодй Сингапур ба дарачаи баланди тараккиёт расида, захираи тилло ва асъори худро хеле афзоиш дода буд. Дар сохаи истехсоли киштихо, дастгоххои нафткашй ва коркарди он ба зинаи аввал дар чахон расид. Шахри Сингапур ба маркази бузурги тичорати байналхалкй, сармояи бонкй ва саёхат табдил шуда буд.

Давлатхои ин минтака бо максади вусъат додани навсозии саноат, кумаки байнихамдигарй дар халли мушкилихои иктисодй ва мустахкам намудани робитахои сиёсй ба созмони хамкорй - Ташкилоти Давлатхои Осиёи Ч,анубу Шаркй (ТДОЧ.Ш) асос

Карикатурам филиппини дар бораи кумаки Бонки чахонй ба кишварх,ои минтак^

Оё мацсади мададгорон вокеи тасвир ёфтааст?117

Ташкилоти Давлатхои Осиёи Чанубу Шарк,й (ACEAN - Association of South East Asian Nations) соли 1967 аз тарафи Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд ва Филиппин бо мак,сади инкишоф додани хамкори- хои ик/писодй, инти мой, фархангй ва сиёсй ташкил ёфт.

Маркази молиявию тичорати шахри Сингапур

1. Ин мчнзчрч ба кадом шах;рх;ои олам шаоо.\ит дорад?2. Чаро бинох;о зич сохта шудаанд?

Тачрибаи навсозихои иктисодии давлатхои саноатии нав дар як катор давлатхои дигари минтака - Тайланд, Филиппин ва Индонезия истифода бурда шуд. Дар ин давлатхо ислохоти иктисодй дар солхои 70-уми асри гузашта гузаронида шуд.

1. Давлатхои 0 4 Ш кадом ро%х;ои инкишофро интихоб намуданд?

2. Барои чй давлатхои зудтаращикунандаро «чалангониосиёи» номиданд?

3. Рох;х;ои асосии навсозии иктисодиёти ин минтак,а кадомх,оянд?

4. Со%ах.ои асосии саноати давлатхои ОЧШ-ро номбар кунед.

118

§24. Хиндустон ва Покистон: масъалаи Кашмир

1. Кай ва аз руи кадом нишонах,о Х^индустон ба ду давлат так,- сим карда шуд?

2. Кай ва дар робита бо кадом руйдодх;о давлатй Покистон таъсис ёфт?

3. Мохряти мунокцшаи Кашмир аз чй иборат аст?

Хиндустон. Пас аз Ч,анги дуввуми чахон дар империяи мустамликавии Британияи Кабир харакатхои миллй-озодихохй авч гирифт. Хиндустон дар сафи пеши ин мубориза меистод. Нуктаи олии ин мубориза шуриши маллохон буд. Он дар киштии чангии «Талвар», дар бандари Бомбай 19 феврали соли 1946 o f o 3 ёфт. Маллохон пойгохи низомй-бахриро ба тасарруф даровар- данд. Сарбозони хиндй аз оташ кушодан ба суи киштй саркашй карданд. Шуришгаронро халабонхои низоми дастгирй намуданд. Дар як шаб шахри Бомбай пур аз сангархо шуд. Намоиш ва корпартоихои умумй шахрро пурра фаро гирифт.

Ин шуриш ба таври вахшиёна пахш гардид. Танхо дар Бомбай дар ин рузхо 300 нафар кушта шуда, 15 хазор нафар чарохат бардоштанд. Садхо иштирокчиёни ин шуриш ба махбас андохта шуданд. Аммо бухрон бартараф нагардид. Артиш аз ито- ати хукумат баромада, ба мардум пайваст. Ин шуриш вахдати чамоатхои динй, табакахо, миллиятхо ва ашхоси дорой тафаккури мухталифро дар мубориза ба мукобили мустамликадорон собит

20 феврали соли 1947 сарвазири Англия К. Эттли бо барномаи нав дойр ба Хиндустон баромад кард. Мохи июни соли 1947 ноиб ус- салтанаи Хиндустон лорд Маунтбеттен дар бораи «Ба Хиндустон додани хокимият» эъломия дарч намуд. Тибки он кишвар ба ду давлат - Х и ндустон ва П окистон таксим карда мешуд. Ч,араёни таксими кишвар бо низоъхои сиёсй ва катлу горати мусал- монон ва хдндухо бо дасти якдигар, бахусус дар иёлоти

Низомиёни англис дар мукобили озодихохон

Чаро ошуби х;индух;оро низо­миёни англис пахш мекарданд?

119

Бангола ва Панчоб анчом гирифт. Дар натичаи ин катлу горатхо иктисодиёти ин иёлот зарари чиддй дид. Фирори мусалмонон аз Х,индустон ва хиндухо аз Покистон шахрхои ин ду давлатро пур аз бекорон, оворагон ва бесарпанохон карда буд.

15 августа соли 1947 чараёни тацсимоти кишвар ба ду давлат ба охир расид. Нахустин сарвазири Х,индустони мустакил Ч,аво- хирлол Нехру дар калъаи Сурхи Дехлй парчами миллии Х,индус- тонро боло бардошт.

Суханони Цавох^ирлол Нех,ру х;ангоми барафрохтани

парчами Хинду стони сохцвистик^ол дар Цалъаи Сурхи шах̂ ри Дех;лй. 15

августи соли 1947 «Мо бо азобу машаща-

ти зиёд озодии худро ба даст овардем. К,алб%ои мо то ба х,ол ин ранцу азобуоро дар худ доранд. Ба х,ар %ол ба гузашта падруд гуфтем. Х,оло тамоми фикру зикри мо ба оянда нигаронида шудааст. Аммо оянда ба осонй даст намеди- х,ад... Ин маънои онро дорад, ки саъю кушиши мо барои бардам заданы к,ашшок,й, беморщо ва таъмини имкони- ятх;ои баробар барои мардум нигаронида шудааст. Мо бояд хонаи боуашамати Х,индус- тони озодро бисозем, ки дар он тамоми фарзандонаш бита- вонанд, умр ба cap баранд».

Оё ин гуфтах;ои Цавох^ирлол Нех р̂у амалй шуданд?

Истифодаи мех,нати кудакон дар Х,индустон

Ин духтарро чй мацбур карда­аст, ки ба мех;нати вазнин машгул шавад?

Пас аз эълони истиклолият саноат кисман дар зери назорати сармояи хоричй бокй монд. Заифии буржуазияи миллиро ба инобат гирифта, хукумат бо сарварии Чдвохирлол Нехру ба таъсиси бахши давлатй дар иктисодиёт шуруъ намуд. Ба бахши давлатй муассисахо ва ширкатхои хавой, киштиронй, роххои охан,

120

Ичрои барномаи мах,ви бесаводй дар байни калонсолон

ки кабл ан ба ан гл и схо тааллук доштанд, хамчунин корхонахои аз чониби давлат сохта шуда дохил мешуданд. Сармояи хоричй, асосан, ба сохаи саноати вазнин чалб карда мешуд, ки он ба рушди истехсолоти саноат кумак мекард. Аммо дар кишвар ислохоти кишоварзй гузаро­нида нашуд. Бештар аз 20% а х о л и и д е х о т т а м о м а н безамин буда, 60% дехконон хамагй камтар аз 2 гектар замин доштанд. Ин ба он далолат мекард, ки аксарияти мардум дар зери бори факр зиндагй мекарданд.

Мохи январи соли 1950 дар Хиндустон Конуни асосии чадид кабул карда шуд. Он кишварро чумхурии сохибистикдоли демок­ратй эълон кард. Конуни асосии чадид хукукхои асосии инсон: озодихои баргузории чаласахо, намоишхо, интихоботи умумй, тоату ибодатро кафолат медод. Махдудиятхои табакавй, гулом- дорй ва дигар шаклхои мехнати мачбурй манъ карда шуд.

Як давраи комили рушди кишвар бо номи Индира Ганди алокаманд аст. Дар байни ду гурухд арбобони сиёсии Конгресси миллии Хиндустон барои навсозии кишвар ва мутобик намудани он ба тамадцуни муосир муборизахои шадид мерафт. Дар интихо­боти мохи марти соли 1971 Индира Ганди, ки ба гурухи чонибдо- рони навсозии кишвар сарварй мекард, пируз шуд.

Дар мунокишаи соли 1971 ба Покистон дастболо шудани Хиндустон ва гуфтушунидхои солхои баъдичангй мавкеи Индира Г андиро мустахкам намуд.

Аммо дар сиёсати дохилй хукумат ба корхое даст зад, ки онхо мардумро ба мукобили Индира Ганди карор доданд. Яке аз чунин икдомот кушиши ба забони хиндй додани макоми давлатй дар саросари Хиндустон буд. Ин икдом мавчи норозигиро дар иёлоти Панчоб, Мадрас, Кашмир, Уттар-Прадеш, Бихор ва гайра баран- гехт. Ч,удоихохони сикх дар иёлати Панчоб ба тарафдории таъсиси давлати мустакили худ бо номи Холистон бархостанд.

Таргиби таъмини назорат аз болои урфу одат сабаби паст шудани обруи хукумати Индира Г анди шуд. Мардум ин икдомро хамчун дахолати хукумат ба хаёти шахсии одамон ва анъанахои миллию мазхабй донистанд. Дар радифи инхо амалхои ришвахурй

1. Чаро одамон дар замин нишас- та даре мехонанд?

2. Одамони кадом синну сол ба са- водомузй цалб шудаанд?

121

Мухаммад Алии Цинох, - бунёдгузори давлатй Покистон

1947 дар натичаи таксими Мавсими чамъоварии галлакишвари Х,индустон ташкилёфт. Аз мустамликадорони Чаро коркарди галла бо ин усул ба англис ба Покистон иктисо- рОХ- монда шудааст?диёти акибмонда бокй монда буд, ки асоси онро кишоварзйташкил медод. Кариб 90% содироти ин кишварро мах,сулоти кишоварзй ва ашёи хоми маъдан ташкил медод. Саноатй кишвар асосан аз корхонахои хурди коркарди ашёи хом ташкил шуда буд. Кисми зиёди талаботи мардум ба махсулоти саноатй ва хурокворй аз хисоби воридот таъмин мешуд. Дар иктисодиёти Покистон инхисороти хоричй хукмрон буд. Онхо кисми зиёди заминхои чой, сарчашмахои истихрочи ангишт, намак ва нафтро дар даст доштанд. Ширкатх,о ва бонкхои англисй мухимтарин сохахои тичорат ва сохтори молиявии кишварро назорат мекарданд.

Вазъияти сиёсии кишвар ноустувор буд. Соли 1947 Лигаи мусалмонон ба сари кудрат омад ва рохбарони он хокимиятро ба­рои манф иати ш ахсии худ истифода мекарданд. Масъалаи асосй - ислохоти кишоварзй хал- ли худро наёфт. Хукумат солх,ои 1950 - 1952 ба андозае заминхои заминдорони бузургро махдуд кард. Аммо ин ба дехконон чизе надод. Сармояи хоричй асосан барои сохтмони инш оотхои низоми, роххои мухими стратеги, навсозии нерухои мусаллах, ва хариди сило^ равона шуда буд.

Доирахои хукмрони Покис­тон рох,и наздик шудан бо ИМА-ро пеш гирифта, солх,ои 1950 - 1952 чандин созишномаи

122

хариди силохро ба имзо расониданд. Мохи сентябри соли 1954 Покистон ба паймони низомии СЕАТО ва мохи июли 1955 ба Ахдномаи Багдод дохил шуд. Дар ин асос давлат барои ташкили артиши пуркудрат маблаги зиёд сарф карда, ба сохахои маориф, тандурустй, таъминоти ичтимой диккат намедод, ки боиси пас гаштани нуфузи он дар байни мардум шуд.

Доирахои хукмрони Покистон маглубияти худро хис карда, ба чои тагйир додани рохи сиёсии худ даст ба табаддулоти низомй заданд. Диктатураи генерал М. Айюбхон баркарор гардид. Дар кишвар вазъияти низомй чорй карда шуд. Конуни асосй бекор карда шуда, ниходхои конунгузор ва хукумат бархам дода шуд. Фаъолияти хизбхои сиёсй манъ гардид. Барои ширкат дар намои- шу гирдихамоихо одамонро хукми катл тахдид мекард. Мохи марти соли 1969 дар шароити бухрони шадиди сиёсй генерал М. Айюбхон мачбур шуд хокимиятро ба дасти генерали армия А. М. Яхёхон супорад. Вай хам натавонист, ин бухрони шадидро бартараф созад. Дар Покистони Шаркй харакати миллй- озодихохй cap зад, ки натичаи он мунокиша миёни Покистону Хиндустон дар мохи декабри соли 1971 гардид. Дар ин задухурд Покистон шикает хурд. Покистони Шаркй аз хайати кишвар чудо шуда бо номи Бангладеш давлати мустакил ташкил дод.

Шикасти низомй сабаби шикасти режими мавчуда гардид. Ба сари кудрат Х,изби Халкии Покистон бо сарварии Зулфикор Алй Бхутто омад. Соли 1974 дар Покистон Конуни асосии чадид кабул карда шуд.

Масъалаи Кашмир. Кашмир бо масохати 222 хазор километ- ри мураббаъ дар байни Химолой ва Тибет чой гирифтааст. Марказаш шахри Сринагар аст. Ахолиаш худуди 13 миллион нафарро ташкил медихад. Беш аз 9 миллион нафар дар Кашмири Хиндустон ва камтар аз 3 миллион нафар дар Кашмири Озод, ки зери назари Покистон аст, умр ба cap мебаранд.

Кашмир сарзамини кухистон ва сарсабз, дорой табиати бисёр зебо буда, чангалхои фаровон, обу хавои мусоид, захирахои санги охан, ангишт, мис, мармар, тилло ва сангхои кимматбахо дорад.

Дар давраи таксими Хиндустон аксари ахолии Кашмир мусалмон буданд, аммо хокимаш хинду буд. Х окими Кашмир Махарача Хари Сингх пас аз чанде даргирихо Кашмирро сохибис- тиклол эълон кард. Дар охири мохи июни соли 1947 изхор намуд, ки ба Хиндустон хамрох шудан мехохад. Чунин изхорот дар саросари Кашмир задухурди миёни хиндухо ва мусулмононро ба амал овард. Чанги шадид миёни давлатхои навтаъсиси Хиндустон ва Покистон як сол идома ёфт. Саранчом бо дахолати Шурои Амнияти Созмони Милали Муттахид ду тараф ба музокира пардохтанд. Мохи январи соли 1949 Кашмир ба ду бахш таксим

123

карда шуд. Аз се ду хиссааш тахти тобеи Хиндустон ва аз се як хиссааш бо номи Кашмири Озод тахти тобеи Покистон карор гирифт.

Тибки катъномахои Шурой Амнияти СММ аз соли 1948 ва соли 1951 бояд сарнавишти Кашмирро мардуми он муайян мекарданд. Яъне дар ин чо зери назари СММ хамапурсии (рефе­рендум) озод ва демократа бояд дойр мегардид. Покистон чониб- дори катъномахои СММ ва Х,индустон мухолифи онхо аст. Бар хилофи катъномахои СММ мохи майи соли 1954 хукумати Хин- дустон карор кабул кард, ки Кашмир ба сифати иёлоти Ч,амму ва Кашмир ба Хиндустон хамрох карда шавад.

Соли 1962 дар чараёни чанг миёни Хиндустон ва Хитой 41,5 хазор километри мураббаи Кашмирро Хитой ба тасарруфи худ даровард. Бо ин тартиб Кашмир миёни се хамсояи бузурги худ - Хиндустон, Покистон ва Хитой таксим шуд.

Барои мухокимаи масъалаи Кашмир аз соли 1955 то соли 1966 чандин гуфтушунидхои дучониба миёни Хиндустону Покистон сурат гирифт, ки хамаи онхо натичаи дилхох надоданд.

Соли 1971 барои Кашмир миёни Хиндустону Покистон чанги шадид рух дод. Саранчом соли 1972 бо дархости СММ миёни ин ду кишвар муохидае ба имзо расид, ки тибки он бояд онхо масъала- хои бах,снокро бо рохи осоишта хал кунанд. Аммо баъд хам мунокиша миёни Хиндустону Покистон идома дошт.

Мухаммад Алии Цинох, - бунёдгузори давлатй Покистон:«Кашмир гулугох,и %аётй ва шоураги щтисоди Покистон аст. Зеро панц руди цорй дар Покистон аз Кашмири %инд сарчашма мегиранд. Аз миёни ощ о рудной Синд, Панцоб ва Цах,лам дар кишоварзии Покистон нак;ши уаётй доранд. К,атъ кардан ё ба тарафи дигар баргардонидани ин рудх,о х,амчун %атъи шоураги уаёти кишоварзии Покистон ба х,исоб меравад».

Гуфтах;ои Мухаммад Алии Цинох; ба ихтилофоти мусаллахона байни Хиндустон ва Покистон чй гуна муносибат доранд?

1. Пас аз цабули К,онуни асосии соли 1950 дар Хиндустон чй дигаргунй ба амал омад?

2. Хукумати И. Ганди чй дастовардцо дошт?3. Хусусиятхои хоси рушди ицтисоди Покистонро

номбар кунед.4. Чаро мардуми Кашмир наметавонад сарнавишташро

худаш х;ал кунад?

124

§25. Мамлакатхои Шарки Миёна: салтанати машрута ва ислохот

1. Эрон ва Афгонистон баъд аз Чанги дуввуми ца^он дар кадом вазъият царор доштанд?

2. Дар рацобати паймон^ои Шарку Рарб ин кишварро ба кадом тараф такя мекарданд?

3. Ислохоти дохилии ин мамлакатх^о чй кашица дод?

Баъд аз Чанги дуввуми чахон дар Эрон (то соли 1979) ва Афгонистон (то соли 1973) шакли идораи шохии машрута (монар­хини конститутсионй) хукмрон буд.

Шох,ии машрута (монархияи конститутсионй), чунин шакли идораи давлат аст, ки хркимияти подшохро Крнуни асосй (Конститутсия) мах,дуд мекунад: вазифаж,ои цонунгузори он ба парламент ва ичроия ба хукумат дода мешаванд.

Тараккиёти баъдичангй ва ислохот нишон дод, ки дар раванди навсозии ин кишвархо ба назар гирифтани эътикодоти динй, анъана ва суннатхои мардум хдмеша накши халкунанда дошт.

Эрон. Баъд аз Чанги дуввуми чах,он вазъияти дохилии Эрон пуршиддат буд. Хдракатх,о барои сохиб шудан ба хукуки худмух- торй дар Озорбойчони Эрон ва Курдистон o f o 3 шуданд. Комму- нистхо (аъзои Х,изби Тудаи Эрон) м убор и зар о бар ои таш кили давлатй дем ократй, ба даст овардани озодихои сиёсй, милли- кунонии саноатй нафт ва гайра пурзур карданд.

Саноатй нафти Эрон, ки боигарии асосии мамлакат буд, дар ихтиёри Ширкати нафтии Англияву Эрон (ШНАЭ) буд.

ШНАЭ бузургтарин ширкати хоричй дар Эрон буд. Вай 259 х,азор км. мураббаъ худуди Эронро дар зери назоратй худ нигох, медошт.Дар ихтиёри ШНАЭ 300 чох,и нафт

Мух,аммад Ризо Пахлавй бо малика. Акси аввали солхои 70

Чаро шох;и Эрон либоси низомй пушидааст?

125

ва корхонах,ои полоиши он, кубури интик,оли нафти дарозиаш 2700 км., 100 адад киштии нафткашонО, 10 х,азор мошин, фурудгоххо ва радиостансияхр мавчуд буданд.

Аз даромади зиёде, ки ширкат ба даст меовард, кисми ночиз, дар худуди 8 фоизи даромад, ба Эрон мерасид. Вазъияти моддй ва шароити кори коргарон бад буд.

15 марти соли 1951 Мачлис (парламент)-и Эрон дар бораи милликунонии саноати нафт карор кабул кард. Х,укумати Мухам­мад Мусаддик барои амалй кардани он кушишхои зиёд намуд. Аммо Англияю Амрико барои рох надодан ба ин фишорро болои Эрон пурзур карда, содироти нафти Эронро ба мухосира гириф- танд. Илова бар ин, генерал Зохидй бо ёрии Раёсати Марказии разведкаи (РМР) Амрико бо рохи табадцулот М. Мусаддикро сарнагун кард.

Мухаммад Мусаддик, (1881 - 1967) - сарвазири Эрон дар сол- х,ои 1951 -1953. Саъю кушиши зиёд намуд, ки сиёсати мустацили хоричиро пеш барад. Раванди милликунонии саноати нафти Эронро рох,барй мекард. Дар натичаи табаддулоти х,арбй сар­нагун карда шуд.

Баъд аз сарнагун кардани хукумати М. Мусаддик ширкати байналмиллалии истехсоли нафти Эрон ташкил дода шуд. Дар он 8 ширкати амрикой, англисию холландй, фаронсавй ва ШНАЭ муттахид шуда буданд.

Сарнагун гардидани хукумати Мусаддик хокимияти шохро хеле мустахкам кард. Шохи Эрон Мухаммад Ризо Пахлавй аз ибтидо худро хамчун сиёсатмадори хушёру зирак нишон дод. У муваффак шуд, ки соли 1946 кушунхои низомии Иттиходи Шуравй хоки Эронро тарк кунанд. Онхо хануз соли 1941 дар асоси ахдно­маи соли 1921 байни Эрону Русия ба хоки ин кишвар дохил шуда буданд. Дар сиёсати хоричии худ ба Амрико ва кишвархои Fap6 майл дошт. Аммо бо Иттиходи Шуравй низ муносибатхояшро вайрон намекард.

Аз хотироти А. А. Громико« Ш оу; (М . Ризо) ва атрофиёнаш мефа^миданд, ки уамсояи

шимолии Эрон давлатест, ки новобаста аз дуст доштан ва дуст надоштани он, бояд бо у муносибатхои некро нигох, дошт. Албатта, дар баъзе мавридуо цониби эронй аз сар^ади одоб берун мешуд...»

Аз китоби А. А. Громыко. “Памятное ”. Т.2. - М., 1988. - С. 98

Ба фикри шумо, бо кадом далел^о Эрон новобаста «аз дуст доштан ва надоштани» Иттиходи Шуравй муносибаташро бо он вайрон кардан намехост?

126

Пахлавй - сулолаи шох,они Эрон дар солх,ои 1925 - 1979. Асос- гузори он Ризошох, Пахравй буд. Соли 1941 ба фоидаи писараш - Мух,аммад Ризо Пах/1авО (1919-1980) аз тахти шох,й даст кашида, ба Африцои Цанубй рафт ва х,амон ч,о вафот кард. Мухаммад Ризо соли 1979 дар зери фишори инцилобчиён кишварро тарк на му да, соли 1980 дар Кох,ира аз дунё даргузашт.

Соли 1955 х,укумати Эрон ба Ахдиомаи низомии Багдод (соли 1959 номи СЕНТО-ро гирифт) дохил шуд. Соли 1959 бо Иёлоти Муттахдцаи Амрико шартномаи х.арбй имзо кард.

СЕНТО - (The Central Treaty Organization) - Ташкилоти ах,д- номаи марказй соли 1955 ташкил ёфт ва то аз он хорич шудани Ирок, (соли 1959) Ах,дномаи Багдод ном дошт. Баъд аз баромадани Ирок,, расман ба он Англия, Туркия, Эрон ва Покистон дохил шуданд. ИМА мацоми мушох,идро дошт.

Соли 1960 дар мамлакат беш аз 12 хазор мушовирини хоричй кор мекарданд. Аммо вазъи зиндагии коргарону дехконон бад буд. Дарозии миёнаи умри эрониён аз 27 сол зиёд набуда, 85 фоизи онхо савод надоштанд.

“Инкилоби сафед”. 23 январи соли 1963 хукумат дойр ба лоихаи 6 конун: ислохоти замин, милликунонии чангалх,о, фуруши корхонахои давлатй (бо максади маблаггузорй ба ислохоти замин), сахмгирии коргарон дар фоидаи корхонахо, тагйирот дар конуни интихобот ва ташкили «сипохи дониш» барои мах,ви бесаводй раъйпурсии умумй гузаронд. Тамоми конунх,ои хукумат ва барномахо барои татбики онхо номи «Инкилоби сафед»-ро гирифт.

Барномаи «Инкилоби сафед» навсозии иктисоди Эронро бо ёрии кишвархои Гарб дар назар дошт. Дар чараёни ислохоти замин дехконон аз хисоби заминхои ба рухониён ва заминдорони калон тааллук- дошта сохиби замин мешу­данд. Ба тараккиёти саноатй охангудозй ва нафту кимиё диккат дода мешуд. Соли 1974 маълумоти миёна бепул эълон гардид.

Бо вучуди ин, норозигии мардум аз натичаи «инкилоб» меафзуд. Ба хусус рухониён ба барномаи ислохот мухолифат мекарданд. Онхо аз як кисми замини худ махрум шуда

127

буданд. Фархднги гарбиро, ки ба кишвар ворид мешуд, «фарханги куфр» ва «фиску фасод» мехонданд.

Афгонистон. Дар охири Ч,анги дуввуми чахон Афгонистон хануз хам кишвари кафомондаи кишоварзй бокД мемонд. Зарари ба иктисодиёти мамлакат расонидаи чанг ба тамоми сохахои истехсолот таъсир гузошта буд. Махсусан ахволи дехконон хеле бад гардида, сохаи хизматрасонии тиббй ва маориф бисер кафо монда буд.

Дар ин давра дар Афгонистон ба х,ар 200 х,азор нафар ауолй 1 духтур ва ба х,ар 400 уазор нафар ах,олй 1 уамшираи шафцат рост меомад. Хамагй 8 фоизи ах,олй босавод буда, 10 фоизи писарон ва 1 фоизи духтарони синни мактабй ба таусил фаро гирифта шуда буданд. Фак,ат соли 1946 аввалин мактабй олй — Донишгох,и Кобу л ташкил ёфт, ки соли 1952 шумораи донишцуё- ни он аз 200 нафар зиёд набуд.

Азрузномаи “Озод Афгонистон", 3 ва 7 феврали соли 1952.

Солхои баъд аз чанг хукумати Афгонистон бо назардошти дигаргун шудани вазъияти чахон сиёсати дохилии худро тагйир дод. Конуни матбуот кабул гардида, дар асоси он нашри рузномахои хусусй огоз шуд. Дар атрофи баъзе аз онхо созмонхои сиёсй ташкил ёфтанд. Аммо фаъоли- яти онхо дер давом накард.

1. Нацб бо х;амкории кадом давлат сохта шудааст ва барои ицтисоди Афгонистон чй ах1ами- ят дорад?

2. Ба назари шумо ин ман- зара бо рох;х;ои Тоцикис-тон чй умумият дорад? Нак;би Соланг

Соли 1953 писарамаки Мухаммад Зохиршох - Мухаммад Довудхон сарвазир таъин гардид. Дар мудцати 10 соли хукумати у барои тараккиёти иктисоди кишвар корхои муайяне анчом ёфт.

Дар сиёсати хоричии хукумат гардише ба суи Иттиходи Шуравй ба амал омад. Бо ёрии Иттиходи Шуравй иншооти мухим сохта шуд. Корхонаи хонасозй, корхонаи нонпазй, корхонаи таъмири мошинхо дар Кобул, рохи мошингарди Кушка - Хирот - Кандахор ва Кобул - Шерхонбандар, неругохи баркии Наглу ва

128

Аз чунин тарзи озодии сухан ва озодии к;злам метарсам.

Аз х;афтаномаи “Корвон” (1972)

Нависанда аз чй мегурезад?

даххо иншооти дигар аз чумлаи онхоянд. Соли 1964 дар Луйи чирга (Мачлиси бузург) Конуни асосй (Кон- ст и ту т си я )-и нав кабул гардид. Конуни асосй усули шохии машрута ва хокимияти олии шохро тасдик кард.

Конуни асосй фаъолия­ти хизбхои сиёсиро ичозат медод, занхо хукуки ширкат дар и н т и х о б о т р о сохи б шуданд. Бо истифода аз Конуни асосй хизбхои сиёсии зиёд таъсис ёфта, рузномаю хаф таном ахои хусусй ба нашр огоз карданд.

Аз ибтидои солхои 70-ум суръати тараккиёти иктисод суст шуд. Хушксолихои солхои 1970 - 1971, бехосилй ва талаф ёфтани чорво ахволи мардумро хеле бад кард. Мардум аз гуруснагй мемурданд.

Ихтилофхо дар дохили хонаводаи шохй низ ба вазъияти дохилии мамлакат таъсири манфй гузошта буд. Дар ин шароит 17 июли соли 1973 собик сарвазир М. Довудхон бо ёрии афсарони вобаста ба Х,и з 6 и Халкй-Демократии Афгонистон (ХХДА) дар натичаи табаддулоти харбй низоми шохиро сарнагун [Ш Р Ш у кард.

Афгонистон чумхурй Г ««> ~ Я В Ё ! .isiMiLоълон гардид. Шохи Афго- нистон- Мухаммад Зохир, кидар Италия буд, баъд аз як

гахт дасл кашид. ™Низоми нав дар бораи манъи ‘ т Г Л Г й ЛКонуни асосии соли 1964, Кфаъолияти хизбхои сиёсй, ^ рузномахои озод фармон баровард. Дар мархилаи ав­вали фаъолияти худ (1973 - 1 9 7 5 ) н и зо м и ч у м х у р й ислохоти мухими ичтимоию иктисодиро амалй намуд.Аммо охиста-охиста сиёсати х у к у м а т д и г а р ш у д а ,

Сухбати раиси давлат ва сарвазири Афгонистон - М. Довуд

бо муаллимон (соли 1975)

Ба фикри шумо, мулокрт дар куцо сурат мегирад ва чаро баъзе^о рост истодаанд?

129

намояндагони ХДДА аз х,укумат ва фармондехии артиш озод карда шуданд. Табаддулоти нав омода мегардид.

Аз мактуби Мухаммад Довуд ба Мухаммад Зохиршох аз таърихи 9 саратони 1341 хщрй (30 июни соли 1962)

Хузури аълохазрати хумоюнй подтоки Афгонистон!Ба ацидаи ман, вазъияти мамлакат ва цараёноти асру замон

тахаввулеро талаб мекунад...Масъалаеро, ки борхо ба хузури Шумо арз намудаам, аз

самими к,алб як бори дигар арз мекунам, ки ин тарзи идории мамлакат ва ин фазой хонадон бо зехнияте, ки онхо тарбият шудаанд, баъд азин... барои ман цабили тахаммул нест.

Пешнщоди ман хузури аълохазрати Шумо аз ин царор аст:Аввал: Миллати Афгонистон чй илакл ва тарзи идораро

барои ояндаи мамлакат муфид ва муносиб медонад тавассути як референдумы умумйраъйи озодонаи миллати Афгонистон хоста шавад.

Дуввум: 1. Комиссиюни босалохият... цонуни асосии цадидро (нав) ба асосы салтанаты машрута тартиб ва ба хукумат тацдым дорад.

2. Хамчунон ын комиссыюн ва ё комиссиюни дигар цонуни интихоботи ва дигар цонущои мухиме, ки ба цонуны асосы робытаи наздык доранд, тадвын (тартиб) намояд...

3. Баъди тасвиб (тасдщ)-и давлат Луйи Цырга даъват ва Цонуны асосы бароы гаер (баус) ва тадцыц ба он тацдым гардад.

4. Баъды тасвыбы К,онуны асосй аз тарафи Луйы Цырга, дар асоси цонуни цадид интихобот амалй гардад.

Бо хатми ынтыхобот ва ыфтитохы Шуроы цадыд... хукума­ти цадид ташкил ва зимоми мамлакатро ба дастхохад гырыфт...

1. Оёраванди ислохоти ибтидои солхои 60 дар Афгонистон ба пешниходхои Мухаммад Довуд мувофицат дошт?

2. «Фазой хонадонй» ва «зехнияте, ки онхо тарбият шудаанд»- гуфта М. Довуд, ки худаш аз он хонадон буд, чиро дар назар дошт?

1. Мохияти ислохоти Эрон («Инкцлоби сафед») ва Афгонистон (бо цабули Конуни асосии соли 1964) аз чй иборат буд?

2. Ба назари шумо, бо кадом сабабхо ислохот ба хотири навсозй дар Эрону Афгонистон нщоят бо табаддулот ва сарнагун гардидани низоми подшохй анцом ёфт?

3. Ислохоти солхои 60-ум дар Эрону Афгонистон бо якдигар чй умумият ва чй тафовут доштанд?

130

§26. Кишвархои арабй пас аз Ч а н г и дуввуми *доон.

Муноцишаи Шарки Наздик

1. Бо кадом рох;х;о кишвархои арабй ба истикдолият сохцб шуданд?2. Сабаб\ои ихтилофот дар Шаркц Наздик чист?3. Сионизм чист ва мохцяти он аз чй иборат аст?

Олами араб гуфта 22 кишвари арабиро дар назар доранд, ки 12-тоаш дар китъаи Осиё ва 10-тоаш дар китъаи Африко чойгиранд. Масохати олами араб беш аз 14 миллион километри мураббаъ буда, он аз масох.ати китъаи Аврупо калонтар аст.

Чамол А б д ун но си р (15.1.1918, Бани Мур - 28.9.1970, К,ох,ира), арбоби давлатй ва сиёсии Миср. Муассис ва роцбари созмони пинх,онии сиёсии «Афсарони озод» ва инцилоби зиддиим- периалистй ва зиддифеода- лии 23 июли соли 1952 буд. Пас аз пирузии инцилоб муовини раис ва Раиси Шурой инцилобии Миср, солх,ои 1954 - 65 сарвазир, аз мох,и июни соли 1956 то охири умр Раиси чумхури Миср буд.

Мавчи инкилобхои озодибахш дар кишвархои арабй дар солхои 50-60-уми асри XX сурат гирифт. Дар рафти ин харакатхо дар Миср, Ирок, Алчазоир, Либия, Тунис низомхои салтанатй сарнагун гаштанд. Накши мухимро дар ин инкилобхо афсарони ватандуст бозиданд. Дар баъзе кишвархо инкилобхо дар натичаи муборизаи бисёрсолаи озодихохй бар зидди мустамликадорон муваффак гардиданд. Инро дар мисоли Алчазоир мебинем, ки мубориза барои истиклолият аз соли 1954 ба шуриши халкй табдил ёфта, тамоми табакахои гуногуни ахолиро фаро гирифт. Кувваи пешбарандаи он Ч,абхаи озодибахши миллй буд. Соли 1962 инкилоб ба пирузй расид ва Чумхурии Халкй-Демократии Алчазоир ташкил ёфт.

Чамол Абдунносир (аз чап) х,ангоми конфронси кишвархои бетараф. Белград (соли 1961)

13I

Ихтилофи манфиатхои гуруххои алохидаи ичтимой вазъи сиёсии ин кишвархоро хеле печида ва пуртаззод карда буд. Дар баробари низоъхои дохилй кишвархои мазкур ба майдони мубо- ризаи кишвархои кудратманди чахон табдил ёфта буданд. Ч,ои тааччуб нест, ки дар як муддати кутох (30 - 40 сол) дар бисёре аз ин кишвархо чандин дафъа режимхои сиёсй иваз шуданд. Дар Миср дида метавонем, ки дар муддати президентии Ч,амол Абдунносир (1953 - 1970) ва Анвар Содот (1970 - 1981) сиёсати дохилй ва хоричии кишвари мазкур якчанд маротиба тагйир ёфт. Дар солхои аввали президентии Ч,. Абдунносир бонкхо, корхонахои бузург, накдиёт миллй кунонида шуда, ислохоти кишоварзй амалй гардид. Солхои 60-ум дигаргунсозихо идома ёфта, ба низоми нащнагирии умумии иктисодиёт асос гузошта шуд. Хукукхои сиёсии ахолй васеъ шуда, баробархукукии занхо таъмин гардид. Аз миёнаи солхои 60-ум равобити иктисодии Миср бо Иттиходи Шуравй вусъат ёфт.

Пас аз марги Ч- Абдунносир, дар замони президентии Анвар Содот Миср рохашро ба куллй тагйир дод. Сиёсати бархам додани бахши давлатии иктисодиёт огоз шуда, муассисахои хусусй дастгирй ёфтанд. Барои сармояи хоричй дарвозахои кишвар боз шуданд. Заминхои дар замони президентии Ч,- Абдунносир гирифташуда ба заминдорони калон баргардонида шуданд. Низоми бисёрхизбй баркарор гардид, вале амалан хокимият дар дасти як хизб буд. Дар сиёсати хоричй Миср ба ИМА наздик гардид.

Мисоли дигари тагйирпазирй рушди сиёсии Ирок дар солхои баъдичангй мебошад. Пас аз сарнагун шудани режими салтанатй (соли 1958) хокимият чандин бор аз режимхои низоми ба дасти Х,изби сотсиалистии тачаддуди Араб гузашт. Ин хизб дар сафхои худ намояндагони кишрхои мухталифи чомеаро муттахид намуда, дар як вакт дар чанд кишвари арабй фаъолият менамуд.

Дар Алчазоир дар тули чанд дахсола сиёсати тагйири роху равиш ба суи «сохтмони сотсиализм дар чахорчубаи арзишхои миллй ва исломй» идома дошт. Дар ин кишвар бонкхо, корхонахои бузург, наклиёт, неругоххои баркй миллй гардонида шуданд. Дар баробари ин мавкеи сармояи хурду миёна нигох дошта шуд. Кисми зиёди замин миллй кунонида шуда, ба кооперативхои дехконй дода шуд.

Мохи сентябри соли 1962 дар Ямани Шимолй инкилоби зидди хокимияти мутлакд подшохй галаба кард. Заминхо ва касрхои подшох мусодира карда шуд. Баробархукукии тамоми шахрвандони кишвар эълон шуд. 26 сентябри соли 1962 Чумхурии Арабии Яман ташкил шуд.

Аммо Арабистони Саудй мукобили густариши инкилобхо ва таъсири гояхои онхо дар минтака буд. Бо игвои ин кишвар дар Ямани Шимолй чанги шахрвандй cap зад, ки то мохи апрели соли

132

1970 давом ёфт. Тарсу хдрос аз инкилоб шох,и Арабистони Саудй - Абдулазиз-ас-Саудро мачбур кард, ки ба навсозй ва либерализатсияи кишвар бипардозад. Мохи октябри соли 1962 ас-Сауд бародараш —Файсалро, ки назари озодихохй ва демократй дошт, сарвазири кишвар таъин намуд. Ба вай хукукхои васеъ дода шуд. Файсал бо кумаки Амрико ба ислохот шуруъ кард.Барномаи навсозии Файсал ба таъсиси пойгохи иктисодии пуркув- ват ва дар айни замон мустахкам намудани хокимияти подш охй нигаронида шуда буд. Ин барнома барои дах сол тархрезй шуда, пояи асосии онро гояи мустахкам намудани рукнхои ислом, анъана- хои миллй ва хокимияти мутлаки саудихо ташкил медод.

Якуми ноябри соли 1964 дар зери фишори пешвоёни уламои дин ас-Сауд аз тахт даст кашид. Файсал подшохй нави Арабистони Саудй эълон шуд.

Навсозихои Файсал ин кишварро хеле кавй гардонид. Ин раванд пас аз кушта шудани вай (25 марти соли 1975 бо дасти бародарзодааш) низ идома ёфт.

Пас аз Чднги дуввуми чахон Либия аз тарафи мустамликадо- рони англису фаронсавй идора мегардид. Подшохд Либия Идриси аввал, ки дастнишондаи мустамликадорон буд, соли 1953 ба Англия ва соли 1954 ба ИМА ичозат дод, ки дар Либия пойгоххои низомй ташкил кунанд. 1 сентябри соли 1969 гурухи афсарони ватанхох бо сарварии Муаммар Каззофй ба табаддулоти низомй даст зада, режими хокимияти мутлаки подшохиро сарнагун кард. Мохи марти соли 1970 Англия ва мохи июни хамон сол ИМА мачбур шуданд, ки пойгоххои низомии худро аз Либия берун баранд.

Органи олии хокимият Конгресси умумии мардум эълон гардид. Кишвар номи Ч,УМ̂ УРИИ Арабии Мардумии Либияро гирифт. М. Каззофй пешвои инкилоби якуми сентябр эълон шуд.

Мунокишаи Шарки Наздик. 25 ноябри соли 1947 Мачмаи умумии Созмони Милали Муттахид дар бораи ба ду кием таксим кардани сарзамини Фаластин аз гарбй дарёи Урдун карор кабул кард. Дар ин чо бояд давлатй яхудиён ва арабхо ташкил мешуд. Шахри Байтулмукадцас бояд макоми байналмилалиро мегирифт.

133

Файсал ибни Абдулазиз ас-Сауд (1906-1975).

Солх,ои 1964-1975 Шох,и Арабистони Саудй

Довуд Бен Гурион х,ангоми имзои санад дар бораи таъсиси давлатй

Исроил

Ба фикри шумо, ин раем ба кадом давра тааллук, дорад?

Барои яхудиён, ки 35,1%- ро ташкил мекарданд, 14,1 хазор км2 ва барои арабхо, ки 64,9%-ро ташкил медоданд,11,1 хазор км2 бояд чудо карда мешуд.

14 майи соли 1948 дар шахри Тел-Авив аз чониби п еш в ои с и о н и с т х о Бен Гурион таъсиси давлатй Исроил эълон шуд. Аммо ба арабхои Фаластин таъсиси давлат муяссар нашуд. Субхи рузи дигар миёни кишвархои араб ва давлатй навтаъсиси яхудиён чанг cap зад. Бо саъю кушиши намояндаи Созмони Милали Муттахид 18 июн муторика эълон шуд. Пас аз

анчоми муторика 9 июл артиши Исроил ба хучум гузашта, ба нерухои кишвархои арабй зарбахои шадид зад.

Чанги солхои 1948 - 1949 бо шикасти арабхо анчом ёфт. Исроил заминхои барои давлатй арабхои Фаластин дар назар гирифташударо ишгол кард. Кариб 900 хазор араб мачбур шуданд, ватани худро тарк кунанд.

Сионизм аз номи баландии Сиони Байтулмукрддас гирифта шуда, идеологияи шовинистони яхуд мебошад. Ин таълимот дар охири асри XIX пайдо шуда, мох,ияти он аз кучонидани тамоми яхудиёни ч,ах,он ба Фаластин ва ташкил додани давлатй яхудй дар Шарк,и Наздик иборат буд. Нук/пах,ои асосии таълимоти идеологияи сионистх,о чунинанд: яхудиёни кишварх,ои гуногун миллати ягонаи умумич,ах,онии яхудиро ташкил медих,анд; яхудиён халк,и «хос», «баргузида», «худохоста» мебошанд; х,амаи халкхое, ки яхудиён дар байни онхо зиндагй мекунанд, яхудибадбинанд (антисемит); яхудибадбинй х,одисаи «азалист»; бо халкхои дигар омехтани яхудиён «гайритабий ва гунох, аст».

25 октябри соли 1956 дар бораи амалиёти муштараки Исроил, Фаронса ва Англия бар зидди Миср, бо максади гирифтани пеши рохи миликунонии канали Суэте ахдномаи махфй ба имзо расид.29 октябр артиши Исроил ва 31 октябр нерухои хавоии Британияи Кабир ва Фаронса ба хучум гузаштанд. Дар зери фишори афкори чомеаи байналмилалй шаби 6 ба 7 ноябр иттифокчиён амалиёти чангиро катъ карданд. Пас аз гуфтушунидхои бардавом, 22 декабри соли 1956 артиши иттифокчиён Мисрро ва 8 марти соли 1957 артиши Исроил нимчазираи Сино ва минтакаи Газаро тарк карданд.

5 июни соли 1967 артиши Исроил амалиёти чангиро ба мукобили Миср аз нав огоз намуд. Дар давоми 6 руз яхудиён як

134

К^исм^ои низомии Исроил дар сахрои Сино. Октябри соли 1973,

х,иссаи хоки Миср, Сурия ва Урдунро ишгол карданд. Пас аз тасарруфи заминхои зиёди арабхо аз чониби Исроил дар соли 1967 маъракаи дар заминхои ишголй маскан гузидани яхудиён o f o 3 ёфт.Дар радифи ташкилкунанда- гони он гурухи мазхабй ва миллатгарой «Гуш эмуним»(«Иттиходи диндорон») хеле фаъол буд. Намояндагони яхудиёни дар сохили гарбии дарёи Урдун маскунгашта чунин изхор карданд: «Исро­ил, чуноне ки дар Таврот нишон дода шудааст, аз Ирок то дарёи Нил доман густурда- аст. Мо як мушт мутаассибон нестем. Дар ин чо истикомат к а р д а , мо Т е л -А в и в р о мухофизат мекунем». Мохи майи соли 1970 артишиИсроил ба Лубнон тачовуз кард. 6 октябри соли 1973 миёни кишвархои арабй ва Исроил чанги нав cap зад, ки он хам ба фоидаи Исроил анчом ёфт. Пас аз он ки Иттиходи Шуравй омодагии хешро дар бораи кумак ба кишвархои арабй изхор намуд, Исроил24 октябр амалиёти низомиро кать кард. Аммо мунокиша байни яхудиён ва арабхо хамоно идома дошт. Ба Ёсир Арафот муяссар гашт, ки чонибдории кишвархои гуногуни исломии чахонро, ки миёни хамдигар ракобат доштанд, ба даст дароварад. У чудой дар дохили Созмони озодибахши Фаластинро бартараф намуда, исбот кард, ки казияи Фаластин халли низомй надорад.

1. Сайрой Сино дар д;удуди кадом давлат вок,еъ аст?

2. Кадом нишонауо далели ба Ис­роил мансуб будани ин кцсми низомй мебошанд?

Ёсир Арафот соли 1929 дар шахри Байтулмуцаддас таваллуд ёфтааст. Соли 1955 донишгох,и К,ох,ираи Мисрро хатм кардааст. Раиси Созмони донишчуёни фалас- тинй дар Миср буд. Аз соли 1958 дар таъсиси Х^аракат барои озодии Фаластин ширкат намудааст. Соли 1964 хрракати муцовимати Фалас­тин - “Созмони озодибахши Фалас- тин”-ро таъсис кард. Аз соли 1969 Ёсир Арафот раиси Кумитаи ичрои- яи Созмони озодибахши Фаластин ва аз соли 1970 сарфармондех,и олии нерух,ои мусаллах,и он буд.

135

Аз суханони сарвазири Исроил Давид Бен Гурион«Бигузор, ^ама донанд, ки Исроилро мубориза ба вуцуд

овардааст. Ин давлат бо он марз^ое, ки то %ол соуиб шудааст, цонеъ намешавад».

Аз китоби “Сионизм: теория и практика”. М., 1973, - С .101.

Ба ин нукрши назар чй бах,о медихед?

H u n t in g

Stop the killing of Palestinians

Карикатураи бразилй. Кушторро дар Фаластин к£тъ кунед!

А. А. Громико дар бораи Цамол Абдунносир

А з руи мушо%ида%ои ман ва мушо%ида%ои дигар рафщони шуравй Носир ва хонаводаи у сода ва бекарру фар зиндагй мекарданд. Имо- рати шахсие, ки онхо дар К,ох,ира доштанд ва ман борхо дар он цо будам, аз ди­гар иморатхои атроф %ец фарце надошт, нишонау;ои шукуху уашамат дар он дида намешуд. Такаллуфи подшо- хиро Носир намеписандид ва ин рафтори у ба одамон маъ- к,ул буд. Хец гох Носир аз ва­зифаи президенти магрур на­буд, уарчанд ки сохиби обрую эътибори зиёде буд.

Аз китоби А. А. Громико."Памятное”. Москва, 1988, - С. 181

1. Дар замени президентии Ц.Абдунносир дар Миср чй дигаргуних,о ба вучуд омад?

2. Тафовути «сотсиализми арабй» аз сотсиализмии Иттиходи Шуравй дар чист?

3. Ислохот дар Арабистони Саудй чй натица дод?4. Бо кадом рох, Ливия сохибистикдол шуд?5. М.К,иззофй чй гуна ислохот гузаронид?6. Сабабхои ту л кашидаии мунокцша миёни арабхо ва

Исроил дар чист?7. Чаро дар хамаи цангхо байни давлатхои арабй ва

Исроил арабхо шикает хурдаанд?

136

§ 27. Туркия: дар миёни Шарку Гарб

1. Вазъияти сиёсй, ицтимоию иктисодии мамлакат баъд аз Цанги дуввуми цал;он чй гуна буд?

2. Ислохоти дохилй чй натица доданд?3. Туркия дар сиёсати хориции худ ба кадом давлатхо такя

мекард?

Вазъияти ичтимоию иктисодй. Туркия дар сархдди Осиё ва Аврупо карор дорад. 97 фоизи худуди он дар Осиё ва 3 фоизаш дар Аврупо чойгир аст.

Тагйироти куллие, ки дар арсаи чах,онй баъд аз Чанги дувву­ми чахон ба вучуд омад ба вазъияти Туркия низ беасар намонд. Иктисоди мамлакат дар холати таназзул карор дошт. Корпартои­хо ва митингу намоишхои коргарон шахрхоро фаро гирифт. Дар дехот низ дехконон ба шуру ошуб даст мезаданд. Хукумат ва парламент як катор чорахоро амалй намуданд, то норозигии оммаро фуру нишонанд. Соли 1945 интихоботи вакилон ба чойхои холии Мачлис (парламент) эълон гардид, ба хотири хифзи манфиа- ти коргарон вазорати мехнат ташкил шуд. Ташкили хизбхои сиёсй ва иттифокхои касаба ичозат дода шуд. Конун дар бораи сугуртаи коргарон хангоми беморй ва ходисахои нохуш кабул гардид. Мачлис ба хотири ором намудани дехконон бо махсулот пардохта- ни андозро бекор кард. Конуни замин кабул гардид, ки дар асоси он дехконон метавонистанд, аз захирахои давлатй ва заминдорон

заминро харидорй намоянд. Арзиши онро мебоист дар мухлати 20 сол пардозанд.

Дар солхои 50-ум сар­вазири хукумат Аднан Менде- рес навсозии иктисодиётро ба равиши Гарб ба рох монд. Ба­рои фаъолияти сармояи хусу- сй ва истифодаи васеи сар­мояи хоричй шароити мусоид фарохам овард. Сиёсати ха- васмандгардонии бахши ху- сусй ба афзоиши истехсоли молхои саноатй овард. Дар солхои 1950 - 1960 ин афзоиш солона 8 фоизро ташкил ме­кард. Истехсоли барк, матоъ- хои пахтагй, канд, истихрочи ангишт зиёд гардид. Сармояи хоричй барои иштирок дар

137

сохтмони корхонахои саноати имтиёзхои калон ба даст овард. Сиёсати хукумат дар сохаи кишоварзй ба он равона шуда буд, ки хочагихои заминдорони калон ва за­минхои дехдонони миёнахол ба хочагихои капиталистй табдил дода шаванд. Тракто­ру комбайн ва дигар техникаи хочагии кишлок зиёд мешуд. Дар натича, майдони кишти галладона васеъ ва истехсоли галла зиёд шуд. Аммо бо хамаи ин мамлакат талаботи худро бо галла конеъ карда наметавонист. Кдриб хар сол аз Амрико ба микдори зиёд галла харидорй менамуд.

Дар сиёсати хоричии худ хукумат пурра ба Гарб такя мекард. Дар Туркия маколе машхур шуда буд: «Аз Шарк омадаем ва ба суи Еарб равонем».

Соли 1951 Туркия ба НАТО дохил шуд. Баъд аз ин дар ташкили паймони низомии «Муохидаи Багдод» (СЕНТО) сахми фаъол гирифт.

Баъди хамрох шудани Туркия ба НАТО сохтмони фурудгох ва дигар иншооту пойгоххои низомии ин паймон o f o 3 гардид. Артиши Туркия бо яроки амрикой мучаххаз мегардид. Х,азорон

мутахассис ва мушовирони амрикой ба Туркия омаданд. Албатта, харочоти харбии мамлакат ба души мардуми одции турк буд. Афзоиши солонаи андозхо 26 фоизро ташкил мекард. Касри бучет сабаби афзоиши карзи давлат гардид.

Бинобар ин, норозигии мардум аз сиёсати хукумат меафзуд. Корпартоихои коргарон дар Анкара, Истамбул, Измир ва дигар шахрхо ба амал меомаданд. Коргарон бехтаршавии шароити кор, афзоиши маошро талаб мекарданд. Х,укук барои корпартой ва ташкили иттифокхои касаба талаби дигари намоишчиён буд.

Дар дехот муборизаи дехконон барои замин авч гирифт. Дар баъзе чойхо дехконон замини заминдорони калонро худсарона аз худ карда, кишт мекарданд ва аз додани андоз саркашй менамуданд.

Норозигй аз сиёсати хукумат, махсусан дар байни афсарони чавон ва донишчуён меафзуд. Моххои апрел - майи соли 1960 намоишу митингхои эътирозии донишчуёни Донишгохи Истан- бул ва донишчуёни Омузишгохи низомй ба вукуъ омад.

Х,укумат барои бакои худ ба мукобили мухолифин хам чорахои таъкибу фишорро амалй мекард ва хам аз нуфузи ислом истифода менамуд. Хднуз соли 1946 конуне кабул шуда буд, ки он ташкили созмону чамъиятхоро ичозат медод. Ин конун амалан барои аз мавкеи нимапинхонй баромадани ислом рох кушод. Дар

138

Мавк,еи ислом дар дех,от х,амеша

устувор буд

1. Сабаби устуво- рии анъана ва эътицодоти динй дар дех,от аз чй иборат аст?

2. Либоси миллии занони турк аз либоси тоцикй чй фарк, дорад?

Донишчуёни Донишгох,и Анк,ара

Тафовут ва умумияти ин ду аксро дар чй мебинед?

натичаи ислохоти хукумат дар солхои 20-30-ю м , ки максад «рохкушой ба тамад- дуни Гарб» буд, мавкеи ислом хеле танг шуда буд. Исломро «сарчашмаи асосии акибмо- нии ичтимоию иктисодй ва заволи империяи Усмонй» хисоб мекарданд.

Баъд аз чанг, ба хусус дар давраи хукумати Мендерес, кироати Куръон ва азони намоз ба забони арабй ичозат дода шуд. Дар мактабхо таълими ислом хатмй эълон

шуда, сохтмони масчидхо авч гирифт.Аммо руз то руз бухрон ва норозигй меафзуд.Табаддулоти харбии соли 1960. Бинобар афзудани но-

розигихои мардум аз сиёсати хукумати Мендерес афсарони кисмхои харбии Анкара ва Истанбул ба табаддулоти х,арбй даст зада, хокимиятро гирифтанд. Аз хисоби низомиён Кумитаи вахдати миллй (КВМ) ташкил шуда, раиси он генерали артиш, фармондехи нерухои хушкигард Ч,амол Г урсел таъин гардид.

Дар хукумати муваккатии ташкилгардида 3 генерал ва 15 нафар гайринизомиён дохил шуданд, ки дар ягон хизби сиёсй аъзо набуданд.

Баъд аз як сол К,онуни асосии нав кабул гардид. Дар асоси он интихобот ба парламент баргузор шуд. Дар он Х,изби адолати Сулаймон Демирел голиб омад. У сарвазир интихоб шуд. Бо амалй гаштани табаддулоти харбй афзоиши тамоилоти исломй боздошта шуд. Крнуни асосй хизбхои сиёсй ва созмонхои ичтимо- иро ичозат намедод, ки аз ислом ба манфиатхои сиёсй истифода намоянд. Тамоили «гарбгарой» боло гирифт.

Мудохилаи артиш ва табаддулоти харбй дар Туркия яке аз хусусиятхои хоси тараккиёти баъдичангии ин мамлакат аст. Дар даврахои бухронй, ки хатари cap задани беназмихо зиёд аст, артиш хамеша руи сахнаи сиёсй пайдо мешавад.

Хдмин гуна вазъияти пуршидцат дар аввали солхои 70-ум ба вучуд омад. Фармондехии олии низомй ба президенти кишвар Ч,- Сунаю огохиномаи катъй (ултиматум) супорид. Дар он гуфта мешуд: «Дар натичаи мавкеъгирй, акида ва фаъолияти парламент ва хукумат, мамлакат ба беназмй, муборизаи бародаркушй ва ошу бхо дучор гардидааст...»

Талаб карда мешуд, ки хукумати гайрихизбй ташкил шавад, то ба беназмй хотима дихад. «Агар ба зудй ин кор амалй нашавад,- гуфта мешуд дар он, - куввахои мусаллахи кишвар азми катъй

139

1. Дар иктисоди Туркия баъд аз Цанги дуввуми цах̂ он чй гуна тагйирот ба вуцуд омад?

2. Дар кадом давра мамлакат ба НА ТО дохил шуд? Дар бораи х;амкорих;ои Туркия бо ин ташкилот чй медонед?

3. Артиши Туркия дар х;аёти сиёсй чй мавцеъ ва нощи дошт?

4. Бухрони Кипр чй гуна cap зад?

Сохиби хона ва ме^монон (Карикатурам шуравй)

доранд, вазифаи худро ба хо- тири хифзи Чумхурии Туркия ичро кунанд ва идораи мам- лакатро ба дасти худ гиранд».

Дар солхои 1974 - 1975 хам мамлакат ба бухрони дарозмуддати хукумати дучор шуда, хатари табаддулоти низомй ба вучуд омад. Аммо бухрони Кипр онро боздошт.

Масъалаи Кипр. 15 июли соли 1974 дар натичаи ошуб дар Кипр хукумати конунии президент Макариос сарнагун карда шуд. Низомиёни Юнон, ки ош убро ташкил карда б у д а н д , к асд д о ш т а н д ,

чазираро ба Юнон хамрох кунанд. Туркия соли 1959 бо Англия ва Юнон дар бораи истиклолияти Кипр созишнома имзо карда буд.

Ин табадцулот ба мухолифати сахти Туркия дучор гардид. Дар асоси созишномаи соли 1959 Туркия кушунхои худро ба шимоли Кипр дохил кард. (22,5 фоизи ахолии Кипрро туркхо ташкил мекунанд). Ч,анг байни кушунхои туркй ва гвардияи миллии Кипру кушунх,ои Юнон муносибати Туркия ва Юнонро пуршидцат намуд. Дар хар ду мамлакат сафарбарии умумй эълон шуд. Омодагй ба чанги

Ба фикри шумо, сохиби хона кист ва мех1монон ких^оянд?

умумй суръат мегирифт.20 июл Шурои амнияти

СММ аз хама кишвархо талаб намуд, ки истиклолият ва сохибихтиёрии Кипрро э х т и р о м н а м о я н д ва кушунхои хоричй аз хоки он берун шаванд. 22 июл миёни куввахои туркй ва юнонй дар бораи оташбас созиш­нома имзо гардид.

Ду давлат дар Кипр

140

§28. Истиклолияти Африко: чустучуи рох,и рушди ичтимоию иктисодй ва сиёсй

1. Бо кадом рох; кишвар х;ои А фрикр истиклолият ба даст дароварданд?

2. Мох[ияти сиёсати апартеид дар чист?

Африко дуввумин китъаи бузурги кураи Замин буда, якчоя бо чазирахояш 30,3 миллион километри квадратиро фаро мегирад. Соли 1975 ин китьа дорой 50 давлат бо беш аз 400 миллион ахолй буд. Африко ба 4 минтака таксим мешавад: кишварх,ои арабй; кишвархои Африкои гарбй; кишвархои Африкои экваторй ва маркази; кишвархои Африкои чанубй.

Пас аз анчоми Ч,анги дуввуми чахон дар Африко Хдбашис- тон, Иттиходи Африкои Чднубй ва Либерия сохибистиклол буданд. Дар кишвархои дигари Африко ба тадрич харакати зиддимустамликавй кувват мегирифт. Бисере аз ин кишвархо истиклолиятро бо рохи осоишта сохиб шуданд.

Соли 1960 17 кишвари африкой сохибистиклол гардиданд, ки дар таърих “Соли Африко” ном гирифтааст. Дар ибтидои солхои 70-

Вв в м ш ум режимхои мустамликадорй

I танхо дар чануби китъа бокй I монда буданд. Соли 1973 Гвинея -

HpHffi Бисау ва соли 1975 Ангола ва Р К ц м Мозамбик, ки мустамликахои

Португалия буданд, истиклолият ба даст дароварданд.

К^исме аз к и ш в а р х о и Африко дар натичаи муборизаи мусаллахона ба истиклолият

ЩЛ сохиб гаштанд. Соли 1956 дар пойтахти Ангола шахри Луанда

н И г-1 гурухи ходимони фархангии ин I киш вар х и зб и "Х,аракати I мардумй барои озодии Ангола"-

- '■ -• 1 ро таъсис доданд. Пешвои ин *<! хизб шоир ва публитсисти

Н к Н шинохта Агостино Нето буд.Чашни истиклолият дар Кения Ин хизб дар эъломияи худ

(акси соли 1961) мардумро ба мубориза бахрйозодии кишвар даъват менамуд.

Чаро иштирокчиёни чаши Баъдтар хизби дигаре болибосх^оиякхела доранд ном и "И ттиходи м ардум ива ин чиро ифода мекунад? Ангола таъсис ёфт, ки максади

он низ ба даст овардани озодии 141

кишвар буд. Хукуматдорони Португалия ба мукобили рохбарони харакатхои озодихохона террорро огоз намуданд._________________________________Ибтидои мохи феврали

соли 1961 дар пойтахти Ангола шуриши мусаллахона cap зад. Ватандустон дар шарк. ва ч а н у б у ш аркй кишвар ба пирузй расиданд. Пас аз бархам задани дикта- тураи Салазар дар Португа­лия, соли 1974 хукумати нави П ортугалия конун кабул кард, ки тибки он ба Ангола хукуки худмуайянкунй ва истиклолият дода шуд. 11 ноябри соли 1975 Ангола Чумхурии халкй эълон карда шуд. Агостино Нето нахустин Раиси чумхури ин кишвар интихоб гардид.

М устамликаи дигари Португалия - Мозамбик дар мубориза барои озодй рохи тайнамудаи Анголаро такрор кард. Муборизаи мусаллахо­на б а р о и исти клоли яти кишвар соли 1964 бо рохба- рии "Ч,абхаи озодибахш" o f o 3 ёфт. Истиклолияти Мозамбик25 июни соли 1975 эълом шуд.

Намибия бошад, мустам­ликаи Чумхурии Африкои Чанубй буд. Дар зери таъсири

муваффакиятхои Ангола дар мубориза бахри озодй, халки Нами­бия низ силох ба даст гирифт. Ба харакати озодихохии ин кишвар "Созмони мардумии Африкои Ч,анубу Шаркй" рохбарй мекард. Дар Намибия муборизаи мусаллахона соли 1956 огоз ёфта, 7 сол давом кард.

Пас аз Чанги дуввуми чахон дар Конго харакати миллй- озодихохй авч гирифт. 30 июни соли 1960 истиклолияти он эълон шуд. Патрис Лумумба сарвазири кишвар интихоб шуд. Дар минтакахои гуногуни Конго дигар хизбхо ташкил ёфтанд ва барои ба даст даровардани хокимият талоши зиёд намуданд. Дар байни онхо "Х,изби тараккии миллй" дар Леополдвилл ва хизби "Кона- кат" дар Катанга фаъолият мекарданд, ки аз чониби доирахои мустамликадорон дастгирй меёфтанд.

Гирдих,амой дар НАМ ба тарафдории истиклолияти

Намибия

Аз руи шиорх,о метавонед та- лаботи иштирокчиёни гирди- х;амоиро муайян намоед?

142

Баъд аз чанд рузи эъломи истиклолияти Конго, пешвои хизби "Конакат" М. Чомбе истиклолияти музофоти Катангаро эълон кард.

Дар Л еополдвилл мохи сентябри соли 1960 бо сарварии полковник Мобуту исёни низомй cap зад. П. Лумумба ва тамоми аъзои хукумати у вахшиёна ба катл расиданд.

Ин амал дар кишвар мавчи кахру газабро барангехт ва дар вилоятхои шимоли кишвар шуриш cap зад. Ба ин харакат хамсафи П.Лумумба Антуан Гизенг сарварй мекард. Дар тули солхои 1962 - 1964 дар кишвар амалан духокимиятй вучуд дошт.Бо кумаки кишвархои муктадири Fap6 ин духокимиятй бархам дода шуд. М. Чомбе сарвазири Конго таъин гардид. Мохи ноябри соли 1965 гурухи низоми- ён бо сарварии генерал Мобуту табаддулоти давлатй гузарони- данд. М. Чомбе кушта шуд.Мобуту худро Раиси чумхурй Конго эълон кард. Конго Заир ном гирифт. Дар иктисодиёти ин кишвар, чун даврахои гузашта, монополистхои Fap6 хукмронй доштанд. Заир аз чихати истехсоли алмос, мис ва кобалт дар чахон макоми аввалро сохиб буд. Ин кишвар инчунин захирахои ашёи пуркиммат — рух, нукра, манган ва уранро доро буд, ки кисми зиёди он ба кишвархои Гарб фиристода мешуд.

Лумумба Патрис Эмери (1925 -1961). Пешвои харакати миллй- озодихоции Конго. Соли 1958 хизби "Харакати Миллии Конго"-ро таъсис намуд. Дар конфронси "Мизи мудаввар"-и Брюссел моедои январ - феврали соли 1960, ки дар он царори ба Конго додани истиклолият ба имзо расида буд, ширкат дошт. Аз мох,и июли соли 1960 сарвазири Конго буд. Мох,и сентябри соли 1960 ба цатл расид. Соли 1966 цахрамони миллии Ангола эълон шуд.

Пас аз чанг Чумхурии Африкои Чанубй ба яке аз кишвархои мутараккии чахон табдил ёфт. Бахусус, саноати металлурги, бофандагй, хурокворй ва харбй тараккй намуд. Баъди аз даст додани Африкои Шимолй, Чумхурии Африкои Ч,анубй ба итти- фокчии асосй ва такягохи давлатхои кудратманди Рарб дар мубориза ба мукобили харакатхои миллй-озодихохй табдил ёфт. Нерухои мусаллахи ин кишвар ба таври гайриконунй Намибияро ишгол карда, борхо ба Ангола ва Мозамбик тачовуз намуданд.

Хрмии чудоихохрн дар Конго

Х,омии чудоихох,он кодом давлат буд? Аз раем инро чй гуна муайян мекунед?

143

Мардуми мукимии ЧАЧ ба мукобили мустамликадорон дар солхои баъд аз чанг муборизаро пуркувват намуданд. Мохи августа соли 1946 дар конвои Ранда беш аз 100 хазор нафар коргар корпартой карданд, ки он як хдфта идома ёфт.Сиёхпустон талаб мекарданд, ки музди мехнаташон ба сатхи музди мехнати коргарони аврупоинасл бардошта шавад. Зеро барои анчоми кор хукуматдорон ба коргарони аврупои­насл 50 баробари коргарони африкой бештар музд медоданд. Намоиши коргарон тирборон карда шуд. Дар шахрхои бузург мардони африкой боздошт шуда, рохбарони иттифокхои касаба ба зиндон андохта мешуданд.Хукуматдорон имкон надоштанд, ки пеши рохи ин муборизаро гиранд.

Соли 1948 дар Ч.АЧ, хизби мил- латгаро - Х,изби аккалияти сафед- пустон ба кудрат расид. Ин хизб сиёсати аппартеидро эълон кард.

Соли 1950 конун дар бораи ба гуруххо чудо кардани ахолй кабул гардид. Тибки ин конун бояд африкоихо он кисматхои шахрхоеро, ки дар он чо аврупоихо мезистанд, тарк карда, дар махаллахои махсуси барояшон чудошуда зиндагй мекарданд. Барои африкоихо, ки 85%-ро ташкил медоданд, 13% замин ва барои аврупоихо, ки хамагй 15%-ро ташкил медоданд, 87% замин чудо шуда буд. Режими нажодпараст 10 "минтакаи миллй" - бантустон ташкил намуд. Х,атто чахортои онхо худмухтор эълон шуданд. Хокимият дар бантустонхо ба пешвоёни кабилахо тааллук дошта, онхо дар навбати худ ба маъмурони аврупой итоат мекарданд. Берун аз бантустонхо африкоихо хеч гуна хукук надоштанд. Нажодпарастон бантустонхоро бахотири чудо кардани мардум ва заиф гардонидани харакати миллй-озодихохй ташкил карда буданд.

Дар мубориза бахри баробархукукй ва озодй ба мардуми африкой Конгресси миллии Африко сарварй мекард. Ин созмон солхои 50-ум дар сафхои худ беш аз 100 хазор нафарро муттахид менамуд.

26 июни соли 1955 дар шахри Йоханнесбург Конгресси халкй дойр гардид, ки дар он 3 хазор намоянда аз тамоми гушаю канори кишвар ширкат дошт. Конгресс Эъломияи озодиро кабул кард. Тибки он бояд дар Африкои Ч,анубй давлатй демократа ташкил ёфта, тамоми мардуми кишвар баробархукук мегаштанд.

Дар ибтидои солхои 60-ум вазъият дар ЧДЧ, якбора тезу тунд гардид. Мохн марта соли 1960 пулис намоиши осоиштаи мурдумро дар атрофи шахрхои Йоханнесбург ва Кейптаун тирборон кард.

144

Патрис Лумумба шартномаи истиклолияти Конгоро бо Белгия имзо менамояд (соли 1960)

Чаро П. Лумумба ин шартномаро бо Белгия имзо намуд?

Зани африкрй дар назди кулбаи худ

Дар бораи х;аёти сиёх,пустон дар А фрицо хулоса бароред

Садхо намоишчиён кушта шуданд. Беш аз 20 хдзор нафар ба зиндон андохта шуда, фаъолияти Конгресси халкии Африко манъ карда шуд.

Мачмаи Умумии Соз­мони Милали Муттахид та­моми кишвархои чахонро даъват намуд, ки робитахои дипломатй ва тичоратиро бо ЧАЧ катъ кунанд. Аммо кишвархои кудратманди Fap6 карори СММ-ро ба инобат нагирифтанд. Дар солхои 70-ум холо хам дар ЧАЧ, низоми апартеид пой- дор монда буд.

Аз хотироти А. А. Громико30 июни соли 1960 Конго истикдолияташро эълон кард.

Мустамликадорон ба зуди дарк карданд, ки хукумати Конго бо сарварии Патрис Лумумба мехох,ад истиклолияти воцей пайдо кунад. Барои х,амин хам, онхо тасмим гирифтанд, ки аз Конгой сохибистиклол ганитарин вилояти он — Катангаро, ки бо коркар- димис, алмос, уран ва тилломаъруф буд, чудо кунанд.

Вок,еах,ои минбаъда ба таври фоциавй сурат гирифтанд. Дар Конго бошитоб исёни низомй ташкил карданд. Баъдан гуё барои Хифзи шахрвандони худ ба Конго нерухои мусаллахи Белгия ворид гардиданд. Дар назди ин нерухо вазифаи таъсиси як давлатй лухтакмонанд дар Катанга буд. Хукумати Лумумба ба х?Ч вацх ба Иёлоти Муттахидаи Амрико низ маъкул набуд. Вашингтон тасмим гирифта буд, ки ин кишвари бузургтарини Афрщоро пурра ба зери тасарруфи худ дарорад.

А з китоби Громыко А. А. "Памятное". - М., 1988.

1. Вожахои расизм, табъизи нажодй, апартеид ва бантустонхо чй маъно доранд?

2. Кадом кишвархои африкрй бо рохи муборизаи мусаллахона сохибистиклол шуданд?

3. Ба харакати озодихохии Намибия кадом ташкилот рохбарй мекард?

4. Дар сохибистиклол гардидани Конго Патрис Лумумба чй накщ дошт?

145

§29. Амрикои Лотини дар байни низом\ои худкома ва демократй

1. Пас аз Цанги дуввуми цах;он иктисодиёти Амрикои Лотинй чй гуна тагйир ёфт?

2. Цав^ари аслии назарияи X. Д. Перон чй буд?3. Дар миёнаи солхои 50-ум дар кадом кишвархо х,аракатх,ои

зиддих;укуматй шиддат ёфт?

Амрикои Лотинй номи умумии кишвархои кисми чанубии Амрикои Шимолй ва Амрикои Ч,анубй мебошад. Аксарияти ахолии ин минтака ба забони романй гуфтугу мекунанд ва асоси онро забони лотинй ташкил медихдц. Аз ин чо сарзамин номи Амрикои Лотиниро гирифтааст. Масохати умумии он кариб 21 миллион километри мураббаъ мебошад. Соли 1975 дар Амрикои Лотинй 349 миллион нафар ахолй зиндагй мекард.

Ч,анги дуввуми чах,он барои паст шудани нуфузи кишвархои бузурги аврупой дар Амрикои Лотинй сабаб гардид. Кишвархои ин минтака аз руи анъана ба доираи нуфузи Олмон дохил мешу------------------------------данд, вале дар солхои чанг

робитаи тичоратиашон бо ин кишвар катъ гардид. Мавкеи Олмонро Иёлоти Муттахи­даи Амрико гирифт. Бароба- ри авч гирифтани мубориза бар зидди фашизм талабот ба молхои Амрикои Лотинй як- бора афзуд. Ин сабаби боло- равии иктисодиёти минтака пас аз соли 1945 гардид.

Дар солхои чанг ИМА дар иктисод ва сиёсати кишвархои Амрикои Лотинй нуфузи зиёд пайдо кард. Амрико ракибони худро аз минтака танг карда, ба гардани кишвархои мазкур созишномахои нобаробари иктисодию сиёсиро бор кард. Дар ин солхо Амрико 92 пойгохи низом й дар ин кишвархо ташкил намуд.

А мрикои Л отинй ба Харитаи кишвархои Амрикои Лотинй минтакаи му*ими чадон дойр

146

ба воридоти сармояи хоричй табдил ёфт ва дар он ИМА макоми аввал дошт. Амрико дар ин чо кариб 100 миллиард доллар сармоя- гузорй кард, ки ин маблаг 20 маротиба аз тамоми сармояхои гузоштаи кулли кишвархои чахон зиёд буд. Монополияхои хоричй аз ин минтака даромадхои зиёд ба даст меоварданд. Аммо барои бехбудии вазъи мардум коре намекарданд. Ахолй дар микёси чахон даромади пасттарин дошт, 60% ахолй бесавод буда, хидмати тиббй барои омма дастнорас буд. Мардуми захматкаш дар кулбахои назарногири гушаю канорхои шахрхо мезистанд.

Пас аз чанг давраи нави муборизаи кишвархои Амрикои J1 отинй барои озодй ва истиклолият огоз ёфт.

Соли 1944 дар Гватемала хокимияти низомй сарнагун карда шуд. Хукумати нав бо сарварии арбоби сармоядорони тараккихох- X. X. Аревало рохи дифои манфиатхои миллй ва рушди бунёдии саноатро пеш гирифт. Соли 1948 конун дар бораи химояи захира- хои нафти кишвар кабул гардид. Барои назоратй фаъолияти ширкатхои хоричй хукумат нозиронро тайин кард. 12,5% истихро- ЧИ нафти хом бояд ба хазинаи давлат ворид мешуд. Дар зери фишори иттифокхои касаба конуни чадиди мехнат кабул карда шуд. Тибки он ширкатхои амрикой муаззаф шуданд, рузи кори 8- соата, рухсатй чорй карда, иттифокхои касабаи муассисахоро ба расмият шиносанд.

Соли 1951 демократа инкилобй - Хакобо Арбенс раиси чумхури Гватемала шуд. Хукумат дар бораи гузаронидани ислохоти кишоварзй конун кабул кард. Дар асоси он замин аз дасти моликони бузург гирифта шуда ва беш аз 600 хазор гектари он миёни 100 хазор дехкон таксим гардид. Аз ин чумла, 160 хазор гектар замини ширкати амрикоии «Юнайтед фрут компани» буд. Дар раванди демократикунии хаёти сиёсии кишвар хизбхо ва иттифокхои касабаи чап Ч,абхаи миллй-демократй ташкил доданд. Гватемала сиёсати хоричии мустакили новобаста аз Амрикоро пеш гирифт.

Дар Амрико ба сиёсати хукумати А рбенс хамчун «тахдиди коммунистй барои б е х а т а р и и И М А » б а х о доданд.

Соли 1954 ба Гватемала дастахои зиддиинкилобй, ки каблан аз кишвар фирор карда буданд, хамла карданд.Онхо аз чониби ИМА кумаки низомй мегирифтанд. Дар натича хукумат ба дасти хунтаи низомй гузашт.

Наимоишх;ои %арби, одатан, ба кадом муносибат дойр мегарданд?

147

Пайдо шудани созмонхои нави ватанхох, ки демократикуно- нии номеа ва бархдм додани хукмронии Амрикоро дар кишвархоя- шон талаб мекарданд, вазъи сиёсии минтакаро хеле тагйир доданд.

Мохи сентябри соли 1947 дар зери фишори Амрико Ахдномаи байниамрикоии ёрии байнихамдигарй ба имзо расид. Тибки ин шартнома ИМА ухдадор шуда буд, ки режимхои дар сари кудрат бударо дастгирй кунад.

Дар миёнаи солхои 50-ум дар бархе аз кишвархои Амрикои Лотинй баромадхои шадиди коргарон ба мукобили режимхои хоким cap зад. Чунин намоишхои зидцихукуматй соли 1950 дар Венесуэла, соли 1951 дар Гватемала, соли 1952 дар Боливия, соли 1954 дар Чили ба авчи аълои худ расида буданд.

Мохи ноябри соли 1952 дар шахри Сантягои Чили намояндагони Маркази кор- гарии Боливия, Иттифокхои касабаи ягонаи Чили ва хара- кат барои демократикунонй ва истиклолияти иттифокхои касабаи Аргентина баёнияи муштарак ба имзо расони- данд. Ин хуччат нерухои миллиро ба муборизаи зидди фишори ширкатхои хоричй, ба пойдории истиклолият ва гузаронидани ислохоти та- раккихохона даъват мекард.

Дар нимаи дуввуми сол­хои 50-ум бархе аз режимхои худкома бархам дода шуд.Соли 1956 дар зери фишори баромадхои омма рохбари Перу - генерал Одрия мачбур шуд аз сахнаи сиёсат берунравад. Соли 1957 режими диктатураи низомии Рохас Пинил аз байн рафт. Корпартоии оммавии дар ибтидои соли 1958 дар Венесуэла cap зада, баъдан ба шуриши халкй табдил ёфт ва ба диктатураи Перес Хименес хотима дод.

Дар таърихи баъдичангии бисёр кишвархои Амрикои Лотинй чустучуи рохи хоси тараккиёт дида мешавад. Дар холе, ки чахон ба Шарк ва Гарб чудо шуда буд, рохи мазкурро аксар вакт рохи «сеюм» мегуфтанд.

Нуктаи назари рохи хоси тараккиётро Раиси чумхури Аргентина - Хуан Доминго Перрон пешниход кард. Асоси онро назарияи «хустисиализм» («адолат») ташкил медод. X. Д. Перон барои вахдати миллии Аргентина, аз байн бурдани вобастагию

148

•------------------------- у ч

/ ЛЛ \ > ог ^

» VW9^ Л\!Жч

Карикатурам испанй. Озодии тарзи амрикои барои Амрикои Марказй

Муаллиф бо тасвири “Муцасса- маи озодй” чиро мехо^ад нишон дих,ад?

акибмондагй ва бунёди чомеаи адолати ичтимой даъват мекард. Мувофики ин назария, такягох ва пуштибони аслии ин чомеа мазхдби католики, ислохоти миллй ва гамхории пешвоён нисбат ба омма мебошад.

Перон Хуан Доминго (1895 - 1974), солх,ои 1943 - 53 вазири мехрат, вазири х,арбй, ноиби Раиси чумхури Аргентина буд. Солхои 1955 -1 9 7 3 дар мух,очират буд. Солх,ои 1946 - 1955 ва 1973 - 1974 - Р аи си чумх,ури Аргентина. Соли 1947 Х,изби Перонис- тиро ташкил намуд, ки фаъолияти он дар асоси усулхри Х,изби Хустисиа- листй амалй мешуд. Аз соли 1958 Х,изби ПеронистО номи Х,изби Хусти- сиалистиро гирифт.

Соли 1961 Раиси чумхури Иёлоти Муттахидаи Амрико Ч,°н Кеннеди ба кишвархои Амрикои Лотинй барномаи «Иттифок ба хотири тараккиёт»-ро пешниход кард. Ин барнома хамон сол дар чаласаи Шурой Ташкилоти давлатхои амрикой аз чониби 19 кишвар кабул гардид. Дар барнома дар кишвархои Амрикои Лотинй ташкил намудани иктисодиёти бисёрсоха, баланд бардоштани афзоиши солонаи махсулоти умумимиллй ба хдр сари ахолй то 3,6%, гузаронидани ислохоти кишоварзй, бархам додани бесаводй, таъмин намудани маълумоти ибтидоии 6-сола барои тамоми кудакон, афзоиши сохтмони манзил, устувор гардонидани нархи молхои кишвархои Амрикои Лотинй дар бозори чахонй, кумак намудан ба лоихахои хамгироии Амрикои Лотинй пешбинй шуда буд. Барои амалй намудани ин барнома ИМА ба кишвархои Амрикои Лотинй бояд дар хачми 20 млн. доллар маблаггузорй мекард. Максади ин барнома халли ногузи- ри мушкилихои ичтимоию иктисодии кишвархои минтака ва бартараф намудани кушиши ба Иттиходи Шуравй наздик шудани онхо буд.

Назари таърихшиноси Русия дар бораи фаолияти х;избх;ои сиёсии кишвархои Амрикои Лотинй

«Дар натицаи тацвият пайдо кардани рууияи миллй- ватандустй дар солхои 40-ум ва нимаи аввали солхои 50-ум фаъолияти %изб%о ва уаракатуои миллии ислоуотхох, вусъат пайдо кард. Ощ о ба гояуои миллатгарой ва ватандустй, бо шиоруои ягонагии миллат ба хотири пешрафти х;аёти щтисо- дию ицтимой, соуибистицлолии кишвари худ, ба даст

149

даровардани адолати ицтимой муроциат карданд. Аз сари кудрат дур кардани уокимони мутлац, гузаронидани ислохоти кишоварзй, махдуд кардани сармояи хорицй, пурзур намудани нацши давлат дар щтисодиёт, густариши дастовардуои ицтимоии за^маткашонро талаб мекарданд. Ин х,избх,о ва Харакатуо оммаи зауматкашон, дещонон, табак;аи миёна, корфармоён ва зиёиёнро дар муборизаи сиёсй зери парчами худ мутта%ид намуданд».

А з китоби Строганов А.И. “Новейшая история стран Латинской Америки". - М., 1995. - С. 100

Дар солхои 60-ум ва нимаи аввали солхои 70-ум кишвархои Амрикои Лотинй дар зинахои гуногуни тараккиёти ичтимоию иктисодй карор доштанд. Ин кишвархоро шартан ба 5 гурух чудо кардан мумкин буд.

Гурухи аввал: Аргентина, Бразилия ва Мексика. Ин кишвар­хо дорой саноати гуногунсоха буда, дар он технологияи истехсоли мошинй хукмрон буд. Онхо имкон доштанд худро бо баъзе аз намудхои тачхизот ва дастгоххои коркарди охан, электроники,

бофандагй таъмин намоянд.Гурухи дуввум: Венесуэ­

ла, Чили, Колумбия ва Перу. Дар ин кишвархо истехсоло- ти саноатии хос дар пайвас- тагй бо усули истехсолоти мошинй ва технологияи косибй-хунармандй ба вучуд омада буд.

Гурухи саввум: Уруг­вай, Эквадор ва Гватемала. Ин гурух намунаи омехтаи гайриоддии ду гурухи аввали кишва рх о б у д а н д . Да р мачмуъ кишвархои гурухи саввум барои рушди муста- килонаи илму фан имконият- хои махдуд доштанд.

Гурухи чахорум: Коста-Рика, Панама, Боливия, Чумхурии Доминика, Салвадор, Парагвай. Дар ин кишвархо вазъи техникии истехсол от хеле паст буд. Саноат хеле суст тараккй ёфта буд.

Гурухи панчум: Никарагуа, Гондурас, Ямайка, Тринидад ва Тобаго, Гайана ва Гаити. Ин кишвархо дар сатхи пасти тараккиё­ти илмию техники карор доштанд.

Рамзх^ои кадом шах;рх;ои цах;онро медонед?

150

Салвадор Аленде пас аз пирузи дар интихоботи президенти (1970)

Мархалаи мухими давраи нави рушди саноати нафти минтака миллй кунонидани ширкатхои «Интернейшнл петролеум» соли 1968 дар Перу ва «Боливиэн галф ойл» соли 1969 дар Боливия ба шумор меравад.

Дар натичаи табаддулоти низомй солхои 60-ум дар як катор кишвархои Амрикои Лотинй аз кабили Перу, Боливия, Эквадор, Гондурас низомхои миллатгарои чап ба кудрат расиданд. Ин падидаи нав дар минтака буд. Низомхои мазкур саноати нафт, истехсоли маъдан ва гайраро, ки дар онхо сармояи хоричй накши мухим дошт, миллй кунониданд. Моликияти устувори давлатй ташкил ёфт ва ба манфиати дехконон ислохоти кишоварзй гузаро­нида шуд. Ин дигаргунисозихо бо усули «инкилоб аз боло» сурат мегирифт.

4 сентябри соли 1970 дар интихоботи президента дар Чили номзад аз эътилофи Вахдати миллй, рохбари Хдоби Сотсиалистй - Салвадор Аленде пируз шуд. Х,укумати таъсис намудаи у ба дигаргунсозихои катъии ичтимоию иктисодй даст зад. Рохи пешгирифтаи вай мукобили хукмронии инхисороти амрикой ва хокимияти мутлаки махаллй буд. Максади асосии он мустахкам намудани истиклолияти миллй ва бехтар намудани шароити зиндагии захматкашони кишвар буд.

Эътилофи вахдати миллй, ки дар он хизбхои сотсиалистй ва коммуниста накши асосй доштанд, тамоми боигарихои табииро миллй кунонид ва аз болои фаъолияти бонкхои хоричй назорат чорй намуд. Се пойгохи низомии Амрико зери назорат гирифта шуд. Маош ва нафакапулй зиёд карда шуд. Маблаггу- зорй барои таъминоти ичти­мой, сохтмони манзил, нигах- дории тандурустй ва маориф аз чониби хукумат афзоиш дода шуд.

Бо максади пешгирии рушди чараёни инкилобй дар минтака ИМА барои сарна- гун кардани хукумати С.Аленде ба амалиёт шуруъ кард. 11 сентябри соли 1973 бо сарварии генерал Августо Пиночет табаддулоти низомй ба амал бароварда шуд. Хан- гоми хучум ба касри прези­дента С. Аленде ба халокат _ расид. Тамоми дастовардхои Чаро дар чеураи Аленде в а иктисод ии хукум ати С. атрофиёнаш хушх,олй аз Аленде бархам дода шуданд. т р -зй ^ вайдо нест?

151

Аленде Госсенс Салва- дор (1908-1973), президенти Чили солхои 1970 - 1973. Асосгузор (1933) ва пешвои ^изби Сотсиалистии Чили. Дар солх,ои 1939 - 1942 вазири тандурустй. Аз соли 1945 сенатор (солхои 1966 - 69 раиси парламенти Чили). Хангоми табаддулоти ни- зомии фашиста кушта шуд.

Даромадгох,и к^юри президенти Чили рузи 11 сентябри соли 1973А. П. Петров - олими

Шуравй дар бораи“намучай бразилиягии”

рушди uKjnucoduem«Дар тули якуним дах,солаи аввали nac аз Цанги дуввуми цах;он

Бразилия дар радифи кишвархои аз х,ама босуръат рушдёбандаи Амрикои Лотинй буд. Дар давра^ои ало^ида, масалан солхои 1957- 1961 аз цщати рушди щтисод дар сафи пеши олами сармоядорй к,арор гирифт. Аммо соли 1961 щигоме ки истехсоли махсулоти умумии дохилй ба дарацаи баландтарин расид, дар щтисоди кишвар бухрони шадид огоз ёфт. Ин бух,рон беш аз панц сол давом кард.

Аз нимаи дуввуми соли 1967 дар щтисодиёти Бразилия пешравй огоз ёфт, ки дар солхои баъдй ба авци нави таращёти щтисодиёт овардарасонид.

Дар солхои охир Бразилия аз нав ба сафи кишвархои зуд рушдёбандаи олами сармоядорй дохил шуд.Суръати баланди рушде, ки щтисодиёти Бразилия ба даст овард, барои таблиги «муъцизаи щтисодии Бразилия» ва «намунаи бразилиягии рушди щтисодиёт» хидмат кард. Барномаи тащими щтисодиёт дар асоси тавсищои Бунёди байналмиллалии асъор, чорабинщои зидди бекурбшавй ва дигар барномсщо боиси авци таращёти муващатии щтисодиёти Бразилия гардид».

Аз мацолаи А. П. Петров. ‘О бразильской модели экономического развития " / / “Латинская Америка", - 1974, -№ 4. - С. 24-38.

1. Хусусият^ои хоси дигаргунсозих^ои Гватемала дар сол- х,ои 1944 - 1954 кадомх,оянд?

2. Чаро дигаргунсозих^ои х;укуматх;ои X. X. Аревало ва X. Арбенс, ки самтх;ояшон аз х;ам тафовут дошт, аз цо- ниби Амрико д;амчун «коммунисти» бах;о дода шудаанд?

3. Дар солхои 50-ум дар кадом кишварх;ои Амрикои Лотинй харакати коргарй пируз гардид ва барои чй?

4. Дар солх,ои 60-ум дар кадом кишварх;о табаддулопцои низомй ба амал омад?

5. Хукумати Салвадор Аленде чй гуна ислох;от гузаронид?

152

§30. Рушди илм ва фар*анг. Фарх,анги оммавй

1. Кашфиёт ва ихтирооти нави илмй дар цах,он чй тагйирот ба вуцуд овард?

2. Тамоилоти асосии рушди адабиёт ва фарх,анг чй гуна буд?3. Заминацои бавучудой ва рушди фарх^анги оммавй дар чй буд?4. Гуногунии цараёнх;ои бо ном фарх,ангй дар байни цавонон чй

гуна зухур меёфт?

Мавчи аввали инкилоби илмй-техникй. Баъди Ч,анги дуввуми чахон иктисод ва фарханг дар заминаи дасто- вардхои илмии пеш аз чанг т а р а к к й м екард . С ам ти асосии рушди илм ворид шудан ба асрори сохтори хаста (атом) ва дарки имкони- яти истифодаи энергияи хастай, асрори хучайра ва коинот буд. Дар тахкики олами атроф ва ба вучуд овардани намунахои нави техника гардиши бузург ба вучуд омад. Ин гардиш номи «инкилоби илмй-техникй»-ро гирифт ва мархилаи аввали он ба миёнахои асри XX рост меояд.

Неру ва маблаги зиёд барои тараккиёти воситахои накдиёт (махсусан хавопаймохои реактивй), саноатй нафту кимиё, ба даст овардани энергияи хастай сарф мешуд. Ихтирои транзистор дар соли 1948 ба рушди радиотехника такони чиддй дод.

Ба кайхон баровардани аввалин хамсафари маснуии замин (1957) ва парвози аввалин кайхоннавард - Юрий Гагарин (1961) дар Иттиходи Шуравй ба кашф ва тахкики фазой кайхон ибтидо гузошт. Кадами дигари чиддй дар ин самт парвози ду фазонаварди амрикой ба Мох (1969) буд. Яке аз онхо - Нил Амстронг аввалин шахе буд, ки 21 июли соли 1969 ба мох кадам гузошт.

Хамзамон кашфи «кайхони дуввум» - Укёнуси чахонй давом дошт. Бо ёрии дастгоххои зериобй каъри укёнус - олами биологй ва

153

Юрий Гагарин (аз рост) ва ПавелПопович дар Майдони Сурх

Барои чй аввалин кайх;оннавар- дон шахсони низомй буданд?

Фазонаварди амрикои Эдвин Олдрин ба Мох, к,адам мегузорад

маъдании онро меомухтанд.Адабиёти бадей. Х,икма-

ти кадимй вучуд дорад: «вацте тупхо сухан мегуянд, илхом х о м у ш м е ш а в а д » . Д а р х а ц и ц а т , б а ъ д и х о м у ш шудани садои тиру туфанги чанг, илхом аз нав зинда шуд. Эхсосот, афкор ва рухияи мардум дар осори адабй, санъати тасвирй, мучассама- созй ва театру кино ба хубй инъикос ёфтаанд.

Мавзуи чанг ва мукови- мат дар адабиёти бадеии

Ин фазонавардро чй гуна бисёр кишвархо макоми аксбардорй намудаанд? барчаста дошт^ Тараккиёти

• ичтимоию сиёсй дар солхоиаввали баъд аз чанг ба

пурзуршавии анъанахои реалистй дар адабиёт ва санъат мусоидат намуд.

Дар Олмони Еарбй мавзуи асосии адабиёти солхои аввали баъдичангй мавзуи аз байн бурдани мероси фашизм буд. Ин мавзуъ ба таври васеъ дар хикояхои Г. Белл, дар осори нависанда- гони олмонй, ки дар мухочират буданд, ифода ёфта буд. Дар романи фалсафии Т. Манн «Доктор Фаустус» (1947) ва романхоиЭ. М. Ремарк «Токи зафар» (1946), «Вакти мурдан ва вакти зистан» (1954) «Сутуни сиёх» (1956) ва гайра мавзуи зидци фашиста ба таври равшан мушохида мешавад.

Дар ИМА нависандагони машхур У. Фолкнер ва Э. Х,емингу- ей, ки солхои баъди чанг ба гирифтани чоизаи Нобел мушарраф гардиданд, эчод мекарданд. Ч,анг ва фочиаи инсонй мачбур мекард, ки дар бораи бехимоягии одамон, талафоти чуброннопа- зири онхо, дар бораи хаёти инсон хамчун олитарин арзиш фикр кунанд.

Санъати кино. Намояндагони адабиёт ва санъат ба масъала- хои мухими хаёти инсон ва чомеа, ба мафхумхои некию бадй, ишку нафрат, вафодорию хиёнат таваччух зохир мекарданд. Дар синамои Италия чараёни наве бо номи неореализм (реализми нав) ба вучуд омад.

Солхои 60-ум намояндагони кинои аврупой, махсусан фаронсавй Ж. J1. Годар, А. Рене, Ф. Трюфо машхур гардиданд.

154

Б и с ё р ф и л м х о б а р о и чавонон офарида мешуданд. Дар онх,о масъала ва мушкилоти чавонони 14-19-сола инъикос меёфтанд. Баъзе филмхо хеле серхарочот буданд. Ин гуна филмхо асосан дар бораи чосусхр (мисли филмхо дар бораи чосуси 007 Ч[еймс Бонд), дар мавзуъхои таърихй ва гайра буданд.

Театри абсурд. Дар охири солхои 40 ва ибтидои солхои 50- ум дар санъати аврупой театри ба ном абсурд ба вучуд омад.

Абсурд аз кали май лотинй- «absurdus», бемаънй, бехуда ги-рифта шудааст.

Кдхрамони асосии намо- ишномахои ин театр инсони кучак, бехимояву бесарпанох

О. Садкин. Мучассама ба ДаР назДи такДиР бУД> ки УР° хотираи хароб гардидани дахшат фаро гирифтааст.

шахри Роттердам Санъати тасвири. Баъд азЧ,анги дуввуми чахон дар

Муцассамасоз дар асараш санъати тасвирй мархилаи нав чиро ифода кардааст? огоз гардИд. Ин мархила бо

номи постмодернизм (баъд азмодернизм) маълум аст.

Модернизм, аз калимаи фаронсавии “modernisme” гирифта шудааст. Ин аломати шартии давраи фарх,анги охири асри XIX ва миёнах,ои асри XX мебошад. Модернизм ба навоварй дар сохри шаклу мундарица асос ёфтааст.

Постмодернизм хангоме ба вучуд омад, ки хатари аз байн рафтани тамаддуни инсонй ба вокеият табдил ёфт, хавфи фочиаи экологи, яъне мухити зист вусъат пайдо кард.

Дар дахсолахои аввали баъд аз чанг дар санъати Аврупо накши мухимро устодони наели калон: П. Пикассо, М. Талли, Ж. Мате ва дигарон бозй мекарданд.

Авангардизм, модернизм, постмодернизм номхои умумии падидахои вобаста ба чараёнхои нав дар санъати асри XX буданд.

155

Авангард аз калимаи фаронсавии “avant-garde”, пешопешраванда, пешоцанг гирифта шудааст. Авангар­дизм падидах,ои ж,аёти ма- дании асри ХХ-ро муттацид мекард, ки ба тачрибаю нав- оварих,ои цатъй дар санъат вобаста буданд. Сюрреа­лизм аз калимаи фаронсавии “s u rre a lis m e ” - боло аз реализм гирифта шудааст.

Авангардизм чараёнхои гуногунро дар бар мегирифт. Яке аз ин гуна чараёнхо сюрреализм буд.

Сюрреалистхо Салвадор,Дали

Салвадор Дали.”Кашфи Амрико аз тарафи X. Колумб”. 1958 - 1959

Шумо ин асарро чй гуна мефах;мед?

156

Рассом дар ин асараш кадом вокеаро тасвир кардааст?

, Рене Магрит, Макс Эрнст ва дигарон дар тасвирхои худ м е х о с т а н д , хам зо х и р и (беруни) ашё ва хам мохияти ботинии онро тасвир кунанд, ки акди инсонй онро дарк карда наметавонад. Онро фак,ат з е р ш у у р и мо бо фаросат (интуитсия) эхсос мекунад. Х,амин тараф и ботинии олам, ки бо чашми мукаррарй дида намешавад, барои сюрреалистхо аз хама асосй буд.

Р у ш д и а д а б и ё т ва фарханги миллй. Авчгирии харакати миллй - озодихохй баъд аз чанг ва таназзули системаи мустамликадорй ба рушди фарханг дар кишвар­хои Осиё, Африко ва Амрикои Лотинй мусоидат кард. Осори пурбахои адибони кубагй Николас Гилен (1902 - 1989), ч и л и я г й П а б л о Н е руд а (1904 - 1973), бразилиягй

Жорж Помпиду саршор аз андешахои башардусти ва реализм буданд.

Дар миёни нависандагони Япония М. Йоко (1925 - 1981), Хитой Мао Дун (1896-1981), Ба Сзин, JIoo Шэ ва дигарон машхур гардиданд.

Масъалаи бисёрзабонию гуногунмазхабй, кашшокй, табака- бандй дар чомеа масъалахое буданд, ки мазмуни осори адибон ва кинои хиндро ташкил медоданд. Хоча Ахмади Аббос - нависанда ва коргардони кино бо филмхои «Оворагард», «Ч,аноби 420» ва гайра ба тамошобини точик хуб маълум аст.

Нависандагони турк - Нозим Хикмат, Азиз Несин, араб - Юсуф-ас Сибай, Абдурахим ал-Хамисй, африкой - Питер Абрахам (Чумхурии Африкои Ч,анубй), Агостиню Нето (Ангола) ва гайра дар осори худ вокеахои мухими хаёти чомеаро тасвир мекарданд.

Дар Иттиходи Шуравй баъд аз марги Сталин (1953) чараёни реализм, ки чехраи тоталитаризмро тасвир мекард, ба вучуд омад. Осори Б. Л. Пастернак (1890 - 1960) «Доктор Живаго», А. И. Солженитсин «Як рузи Иван Денисович» ва гайра дар Гарб машхур шуданд. Харду адиб ба мукофоти Нобел мушарраф гардиданд.

Хаёти фархангии ин солхо гуногун буд. Аз ин ру, хеле мухим аст, ки мо ин гуногуниро битавонем дарк намоем ва бо он эхтиёт- корбошем.

Ацидаи нависандаи шуравй дар бораи осори Пабло Пикассо

«Баъзе асаруои Пикассо даушато- варанд: цауон дар онх;о ба таври ток,атфарсо зишт аст ва к;увваи рассом ба он равона шудааст, ки уамин зиштиро нишон дщад. Вай гуё руи заминро порча-порча бурида мегуяд: беууда шумо ба руй нщоби зебо кашида, дустмедоред...»

Аз китоби Эренбург И. "Люди, годы, жизнь”. -М., 1969. - С. 315

Чаро мунаццидони шуравй ба намоиш- гох;и осори эцодкорони цараёп\ои нави фарх;анги Рарб назари манфй доштанд?

157

Заминахои рушди фарханги оммавй. Дар асри XIX ва ибтидои асри XX хатто дар мамлакатхои тараккикардаи чахон аксари ахолй бесавод ё камсавод буд. Эчодиёти бадей ва театр барои кисми маълумотдори чомеа равона шуда буд. Афзоиши макотиби тах,силоти хамагонй, саводнокии (дар баъзе мамла- катхо) кариб саросарии ахолй, афзоиши ахолии шахрхо заминаи ба вучудоии фарханги оммавиро мухайё сохтанд.

Фарх,анги оммавй, ба цавли асосгузори ин истилох Д. Белл мачмуи арзишхои маънавй мебошад, ки ба заек, ва дарач,аи инкишофи истеъмолкунандаи оммавймувофик,аст. Вайталабо- ти оммаро ба махсулоти арзон цонеъ мегардонид.

Хануз дар охири солхои 30-юми асри XX коргардон ва рассоми филмхои тасвирй - Уолт Дисней дар тамоми чахон машхур гардид.

Кахрамонони филмхои у - мушбача Микки, мурго-бича Доналд, Барфак ва гайра ба кудакони кариб хамаи дунё маълум буданд.

Поп-арт. Кисми таркибии фарханги оммавй поп-арт буд.Яке аз асосгузо-рони поп-арт Р. Хамилтон шухиомез ча- раёни навро «ба хама дастрас, шух, истеъмолй, гузаранда, а р з о н , о м м а в й , ч а в о н , шахвонй, фиребанда, зебо ва бизнеси калон номида буд».

П о п -ар т аз к а л и м а и англисии «pop (ular) art», яъне санъати ба хама дастрас, оммавй гирифта шудааст.

Ба фикри тарафдорони ин чараён, хама гуна ашё ме- тавонад, мавзуи санъат шавад.Ба хам васл кардани ашё сифати навро ба вучуд меорад.Д ар «по п -ар т » мафхуми «асари санъат» мазмуни му- каррарии худро гум мекунад.Намондагони машхури поп-арт амрикоихо Р. Раушенберг, И. Йонс, Э. Уорхел ва дигарон буданд.

Мусикй. Гардиши мухим дар санъати мусикии нимаи дуввуми асри XX махз ба поп-арт алокаманд буд. Баъд аз чанг мусикии

У. Дисней ва кахрамонони машх,уртарин филмхри тасвирии у

Кадоме аз цах;рамони филмхои Диснейро мешиносед?

158

классикй ба рушду инкишофи худ идома медод. Аммо оммаи васеи одамон ба «рок-н-рол» бештар тавачдух. доштанд.

Рок-н-рол аз калимаи англи- сии rock-and-roll - калавидан ва чарх задан гирифта шудааст. Ин як намуди рацеи дукасаи амри- коист, ки бо суръати баланд ичро мешавад.

Дар солхои 60-ум маркази муд ва мусикй Лондон гардид. Гуруххои «Битлз» ва «Роллинг стоунз» дар мусикй мархилаи нав кушоданд.

М аш хур га р д и д а н и ин гуруххо на танхо ба мусикй, шеваи ичро и он, балки инчунин ба матни сурудхо вобастагй дошт. Мавзуи танхой, умед, ишку мухаббат ба рухияи кисми зиёди чавонони он солхо мувофик буд.

Гурухи «Битлз», ки дар охири солхои 50-ум ба фаъолият

огоз кард, парварда ва харакатдихандаи фархднги оммавй буд. Дар аввалин консерти ин гурух соли 1964 дар Ню-Йорк 2 хазор нафар тамошобин иштирок карданд. 73 миллион нафар ин кон- сертро ба воситаи телевизион тамошо намуданд.

Ташаккули чараёнхои нав дар миёни чавонон. Рушди фархан- ги оммавй шаклхои нави рафтори чавононро ба вучуд овард. Кушиши «ба мисли хама набудан», «касе будан» ба афзоиши чараёнхои гуногун, ки онхоро хилофи фарханг ё акси фарханги чавонон меномиданд, сабаб гардид. Дар ибтидои солхои 50-ум намояндагони чавонони табакаи коргар кушиш мекарданд, ба тарзи рафтору либоспушии намояндагони табакаи болоии чомеа такдид кунанд.

Пиджаки васеи гиребонаш махмалин, шими духташ нихоят танг, пойафзоли пошнахояш резинй, галстуки нихоят борик дар байни онхо муд буд. Ин чавононро «тэдди-бойз» (бачахои Тэдди) меномиданд. Тедди номи кутохшудаи шохзодаи англис Эдуард буд. Онхо бо чавонони гуруххои дигар ва бо мухочирин хусумат доштанд. Дар Иттиходи Шуравй, аз чумла дар Точикистон пайравони «тэдди бойз»-ро стиляг меномиданд.

Падидаи нави солхои 60-ум рушди харакати «битник»-хо буд. «Битник» «beatnik» аз калимаи «beat» — шикаста, зоеъшуда гирифта шудааст.

159

Э. Уорхол. Мэрилин Монро. Поп-арт. (соли 1964)

Дар бораи М. Монро чи медонед?

И н к и ш о ф и б и т н и к х о харакати хиппй - «hippy» буд, ки бисёр мамлакатхоро фаро гирифт. Дар шуравй бо номи хиппихо ёд мешуданд. Онхо хама гуна хокимиятро инкор мекарданд. Оила доштан ва моликияти хусусиро рад ме- намуданд. Ба сиёсат коре надоштанд.

Акси битникхо ва хиппихо рокер («госкег») , скинхед («skinhead») ва панкхо («punk») буданд. Х,аракати рокерхо дар байни чавонони 15 - 25-солаи ИМА ва Англия ба вучуд омад.Онхо аз оилахои нопурра ва носоз баромада буданд.

Либоси маъмулии рокерхо- курткаи чармин бо нишон ва навиштачот, шимхои чинси кухна ва пойафзоли дурушт буд.Онхо бо овози дагал ва лахчаи (жаргони) махсус ran мезаданд ва инро нишонаи мардонагй медонистанд. Ба мототсикл ва хунари рондани он диккати махсус медоданд.

Скинхедхо (сартарошидагихо) дар охири солхои 1960 ибти­дои солхои 1970 дар Англия ба вучуд омаданд. Ин замоне буд, ки дар миёни чавонони беихтисос бекорй меафзуд. Скинхедхо бо доштани рухияи нажодпарастй фарк мекарданд. Онхо намоянда­гони миллатхои осиёиро лату куб мекарданд, ба хиппихо дармеафтоданд.

Шох,и рок-н-ролл Элвис Пресли

Боз кадом ситора^ои ин равияи мусикцро медонед?

Муосирон нац.1 мекунанд...Маллох,он аз Иёлоти Муттащда ба Ливерпул баргашта

сабти муащй меоваранд. Дар худи Ливерпул садуо гурухи х,унарй фаъолият мекард. Клуби «Fop» цойи дустдоштаи мухлисони муащй буд. Яке аз х,амешт;озирини он ба хотир меорад, ки «дар он цо %ама чиз, ки ж цавон орзу мекард, мавцуд буд». 21 марты соли 1961 дар сах,наи «Fop» аввалин бор гурухи он вацт номаълуми «Битлз» уунарнамой кард. Аз х,амон всщт ин гурух; уамеша дар сах;наи «Гор» баромад мекард. «Ин мусикц, - ба хотир меорад Давид Саккет, - аз мусщие, ки мо одатан гуш мекардем, фарк, дошт. Он тамоми цисму рух;и моро фаро гирифта буд. Цщон ба касалии «битломания» (иштиёци битлз) гирифтор шуда буд. Навцавонон мисли «Битлз» либос мепушиданд ... Вацте ки аъзои

160

гурухи «Битлз» муйисари дароз доштанд, тамоми твцавонон муйдароз шуданд. Дар соли 1964 «Битлз» мспщуртарин ва дустдоштатарин ансамбл буд. Албоми «Ман мехох,ам, дасти туро бигирам» бо суръати 100 х,азор нусха дар як соат фурухта шуд...

Аз китоби Ю.Кушнерева, Т. Черникова. "Иллюзии и разочарования.Мир и СССР в 60 годы". - М., 1999. - С. 86

Г У Р У *и « Б и т л з » соли 1958 дар Ливврпул ба фаъолият шуруъ кард. Солх,ои 60-ум дар тамоми Англия машхур шуд. Дар дах, соли фаъо­лияти худ «Битлз» чан- дин албоми мусицй баро- варда, дар филмх,ои гуно- гун иштирок кард. Соли 1965 иштирокчиёни гу- рух, - Ч- Леннон, П. Макар- ти, Ч Харрисон ва Р. Старр бо орденх,ои импе- рияи Британия мукофо- тонида шуданд.

•П Г г

■ v ИНГ

Хунарнамоии «Битлз» дар сах,наи Олмон

Ба фикри шумо, ин акси кадом мар- х̂ илаи фаъолияти “Битлз” аст?

1. Сабаби асосии машхур гардидани «Битлз» дар чи буд?2. Чаро ин мусикц зуд «цисму рух;»-и цавононро фаро гирифт?

1. Чаро дар санъати солх,ои баъдицангй цараёнх1ои зиёд ба вучуд омаданд? Ба фикри шумо, кадом омилх1о ба он имкон доданд?

2. Кадом умумиятеро дар рушди адабиёт, мусицй ва санъати Гарб мушох;ида мекунед?

3. Дар цомеаи имруза фар.\анги оммавй чй гуна мавк,еъ дорад?

4. Таъсири мусбат ва манфии онро ба х;аёти маънавй ва икщисодиёт шарх, дих;ед.

5. Барои чй фарх,анги оммавиро падидаи асри XX меноманд?

6. Кадом ч,араёнх,о дар миёни цавонон ба вучуд омада буданд ва аз якдигар чй фарк, доштанд?

7. Дар бораи скинхедх;ои Русия чй медонед?

161

Боби 5. Ч,а\он дар чоряки охири карни XX ва ибтидои карни XXI

§31. Ча*он баъд аз Мачлиси машваратии Хелсинки: умедх,о ва вокеият

1. Вазъияти байналхалкц дар чоряки охири асри XX чй гуна буд?2. Сабаб^ои пуршиддат гаштани вазъияти байналхалкц дар

солхои 80-уми асри XX кадомх,оянд?3. Тафаккури нави сиёсй ва хотима ёфтани «цанги сард» дар

муносибатх;ои байналхалкц кадом дигаргуних,оро ба вучуд оварданд?

Чахон дар чоряки охири карни XX. Ба имзо расидани хуччати хотимавии Мачлиси машваратй оид ба амният ва хамкорй дар Аврупо барои бехтар гардидани муносибатхои байналхалкй мусоидат намуд. Диккати чахониён ба масъалахои эътирофи сархадхои вучуддошта, истиклолияти давлатхо, эхтироми хукуки инсон, мустахкам намудани амният ва инкишофи хамкорихо бештар чалб гардид.

Паст гардидани шиддати вазъияти байналхалкй барои хотима ёфтани «чанги сард» имконияти васеъ фарохам оварда буд. Вале хануз сабаби асосии он - ракобат байни ду низоми харбию сиёсй дар чахон хамоно идома дошт. Ду давлатй бузург - Иёлоти Муттахидаи Амрико (ИМА) ва Иттиходи Чумхурихои Шуравии Сотсиалистй (ИЧШС) эътироф намуданд, ки бо рохи зурй дар ин мусобика голиб омадан имконнопазир аст.

Ба ин нигох накарда, хануз хам дар микёси чахон кушиши тагйир додани таносуби куввахо идома дошт. Ду низом иктидори харбии худро мустахкам менамуданд. Таъсири иктисодй, сиёсй ва идеолога аз болои давлатхои «чахони сеюм» барои интихоби рохи инкишоф пурзур мегардид. Дар рафти ракобати ин ду низом низоъхои минтакавй ахамияти хос пайдо карданд.

Дар солхои 70-ум давлатхои нав истиклолият ба даст дар- оварда кушиш мекарданд, ки барои ба рох мондани тараккиёти босуръат, аз ракобати давлатхои абаркудрат истифода баранд. Дар навбати худ, давлатхои бузург бо хар восита мамлакатхои гуногуни «чахони сеюм»-ро барои тагйир додани таносуби куввахо дар арсаи чахонй мавриди истифода карор медоданд.

162

Натичаи чунин сиёсат ба он оварда расонд, ки давлатхои Осиё, Африко ва Амрикои Лотинй ба доираи муборизаи ду низоми харбию сиёсй кашида шуданд. Бехуда нест, ки дар ин солхо дар нимчазираи Х,индухитой, Сомалй, Хдбашистон, Ангола, Мозам­бик, чануби Африко ва Никарагуа чангхои шахрвандй идома доштанд. Дар аланга задани ин чангхо таъсири давлатхои бузурги чахон - ИМА ва ИЧШС равшан мушохида мешуд.

Аз як тараф, кумаки ИЧ,ШС ба давлатхои гуногун ва зиёд шудани таъсири он дар чахон боиси ташвиши доирахои хукмрони Гарб гардида бошад, аз тарафи дигар, ИМА мавкеъхои худро дар давлатхои «чахони сеюм» аз даст додан намехост.

Азбаски рохбарияти ИМА ва ИЧ.ШС наметавонистанд доираи таъсири худро дар саросари чахон муайян намуда, шидда- ти вазъияти байналхалкиро паст намоянд, ин давраи муносибат бо Иттиходи Шуравй дар ИМА «давраи ракобат ва хамкорй» ном гирифта буд.

Назар и расмии Давлатй Шуравй дойр ба масъалаи дурнамои муносибатх;о бо Аврупо

(Аз баромади мудири шуъбаи байналмилапии К М Хизби Комму­нисты Иттиходи Шуравй В. М. Фалин)

Дар давоми давраи тулонй мутахассисон х,ам дар Комите­ты Марказй ва %ам дар Вазораты коркой хорицыи ИЧ1ПС мавзуеро ба миён гузоштанй мешуданд, кы оё сыёсати шуравй нисбат ба ин кишвар%о (кишвархои Аврупои Шарк,й) тацдыди назар намехощд? Хацми хароцот ба мусобыцаы мусаллахгшавы мувофщи мацсад аст? Бо дар назар гырыфтани он, ки куввах,ои мусаллах,и ин кишварро мо^иятан х;ец чизро тагйир дода намета- вонанд дар сурате, кы агар дар Аврупо цанг ногузир бошад. Цои таассуф аст, ки чунин муроцыат^о ба рохбарияти олй, одатан, бе цавоб мемонданд.

Ман чунин фикр дорам: омили цувва ратман нацшы худро гум мекунад. Дар оянда ыттыфоцы низомй асосы буда наметаво- над, х,амкорщо дар сатх,ы ыцтисод, бахусус илм ва техника, сиёсат ва фаруанг нацши мух;им мебозанд. Дар ин самт мо чы гуна дастовардуо дошта метавонем, аз худи мову шумо вобаста аст.

Аз китоби «Материалы Всесоюзного совещания идеологических работников КПСС». - М., 1990. ч.2. - С. 61-65

163

1. Оё рохбарияти шуравй ба дурнамои муносибатх^о дар Аврупо дуру cm бах;о дода буд?

2. Дар А врупои ибтидои асри X X I«омили кувва» чй нащи дорад?

Шиддат гирифтани вазъияти байналхалцй дар сол-хои 80-ум.Дар охири солхои 70-ум дар як катор мамлакатхо тагйиротхои чиддй ба амал омаданд, ки ба тезутунд гардидани вазъияти байналхалкй дар дахсолахои оянда оварда расониданд. Бахусус, аз байн рафтани хокимияти шох Мухаммадризо Пахлавй дар Эрон (январи соли 1979), хокимияти худкомаи Анастасио Самоса дар Никарагуа (июли соли 1979) ва ба хоки Афгонистон даровардани куввахои мусаллахи Иттиходи Шуравй (декабри соли 1979) сабаби тарсу хароси рохбарияти ИМА гардиданд. Доирахои хукмрони ИМА харос доштанд, ки дар «чанги сард» маглуб гашта, мавкеи худро дар давлатхои истехсолкунандаи нафт ва Амрикои Лотинй аз даст медиханд.

Соли 1980 дар ИМА Х,изби чумхурихох бо сардории Роналд Рейган ба сари хокимият омад. Х,укумати нави Амрико сиёсати тахдиди яроки хастаиро пеш гирифт. Маъмурияти Р.Рейган ба Иттиходи Шуравй хамчун «давлати бузурги чахолат» ва тотали- тарй бахо дода, рохи махдуд кардани муносибатхоро бо ИЧ.ШС пеш гирифт. ИМА музокиротро бо Иттиходи Шуравй оид ба кам кардани яроку аслиха ва хати алокаи доимии байнидавлатиро катъ намуд. Аз чониби Амрико кумаки модцию низомй ба куввахо ва гуруххои мухолиф дар Афгонистон, Никарагуа,Ангола ва дигар «нуктахои дог», нерухои зиддикомму- нистй дар Европаи Шаркй вусъатёфт.

ИМА ба амал баровар- дани барномахои низомии худро суръат бахшид. Соли1983 Р. Рейган дар бораи огоз намудани кор аз руи барно­маи «Ташаббуси мудофиаи стратегй» - мачмуи яроку аслихаи кайхонй бо максади

«Ба «Першинг»-хои амрикой бовар накунед!» Мусобик^и

яро^нокшавй байни Шарк, ва Рарб

1.Дар тасвир вок,еият дуру cm инъикос гардида аст?

2. Ба фикри шумо, муаллифи он аз Шарк, аст ва ё Рарб?

164

мудофиа аз хдмлаи силохи р а с та й ( а т о м й ) эъл он намуд.

Х у д и х а м и н с о л куввахои муссалахи ИМА ба чазираи Гренада ворид шуданд. Ин амал дар асл намоиши иродаи хукумати ИМ А барои истифодаи кувваи ярок дар ракобати ду низоми хдрбию сиёсй буд.

Тафаккури нави сиёсй ва хотима ёфтани «чанги сард». Сиёсати маъмурияти Р. Рейган дар назди рохба- рияти Иттиходи Шуравй чунин масъалаи интихоби

рохи ояндаи муносибатхоро бо ИМА ба миён гузошт, ки он ду рохи халли худро дошт: а) бо рохи чавоби низомй ва бозхам пуркувват сохтани неруи харбй ва б) интихоби рох ва усулхои нави муносибат. Рохи аввал маънии боз ба давраи нави ярокнок- шавй баргаштанро дошт, ки барои иктисодиёти ИЧЩ С душвори- хои навро ба миён меовард.

Чустучуи имконияти муътадил гардидани муносибатхо аз вохурии рохбарони И ^Ш С ва ИМА - М. С. Горбачев ва Р. Рейган дар Женева (соли 1985) ва Рейкявик (соли 1986) o f o 3 ёфт. Дар ин вохурихо карордод байни ин давлатхо ба имзо нарасида бошад хам, вохурихо кушиши тарафхоро барои аз байн бурдани хавфи чанги хастай тасдик намуданд.

Инкишоф ва амалй намудани усулхои нави муносибат бо сиёсати пешгирифтаи тафаккури нави сиёсй зич алокаманд аст, ки барои хотима додани «чанги сард» имконият ба вучуд овард. Максади тафаккури нави сиёсй аз эътирофи чунин вокеиятхо иборат буд:

- Ч,анги хастай барои хама инсоният вокеаи фалокатовар аст. Тасдик карда шуд, ки мавчуд будан ва тахдиди истифодаи яроки хастай дигар наметавонистанд максади расидан ба хадаф- хои сиёсй бошанд.

/ v ч т0

Ш,. ■ 1 й 1IIIII! ... rS *

М. С. Горбачев ва Р. Рейган хан- гоми мулокрт дар шахри Рейкявик

Чаро муътадил гардидани вазъияти байналмилалй ба мав- цеи рохбарияти Иттиходи Ш у­равй ва ИМА вобастагй дошт?

165

- Максади олии тафаккури нави сиёсй таъмини мавчудияти инсоният, халли масъалахои мухимми чахони - аз байн бурдани хавфи чанг, хатари экологй, халли масъалахои иктисодй ва ичтимоии «чахони сеюм» дониста мешуд. Эътироф карда шуд, ки халли ин масъалахо танхо бо кушиши якчояи хамаи халкхои чахон имкон дорад ва барои хамин ба вучуд овардани боварй байни давлатхо ахамияти калон дорад.

- Бояд аз мантик ва афкори ракобати байни давлатхо даст кашида, дар асоси усули гузашт манфиатхои давлатхо эътироф ва меъёрхои хукуки байналмиллалй, бахусус хукук ва озодихои асосии инсон ба таври катъй риоя гарданд.

Дар мадди аввал тафаккури нави сиёсй аз тарафи давлатхои Fap6 хамчун амалй таблиготй бо максади ба вучуд овардани шароити мусоид барои халли масъалахои дохилии Иттиходи Шуравй ва иттифокчиёнаш кабул гардид. Баъди кадамхои вокеии сиёсати берунии шуравй доирахои хукмрони давлатхои аъзои ташкилоти А в д н о м а и Атлантикаи Шимолй (НАТО) бовар намуданд, ки дар сиёсати ИЧ.ШС тагйиротхои чиддй ба вучуд омадааст. Соли 1987 Иттиходи Шуравй ва ИМА барои аз байн бурдани мушакхои миёнапарвоз дар Аврупо ва Осиё ба мувофика расиданд. Соли 1988 ИЧД1С дар бораи кам кардани куввахои мусаллахи худ эълон намуд. Соли 1990 давлатхои Шартномаи Варшава ва НАТО дар бораи кам кардани ярок ва куввахои мусаллах дар Аврупо созишнома ба имзо расониданд. Иттиходи Шуравй аввалин маротиба назоратй ичрои ин карордодро дар худуди худ ичозат дод. Соли 1991 ИЧ.ШС ва ИМА дар бораи кам кардани ярокхои стратегй ба мувофика расиданд.

Дар муносибат байни Иттиходи Шуравй ва давлатхои Европаи Шаркй низ дигаргунихои чиддй ба амал омад. Масъалаи муттахид гардидани ду давлатй Олмон - Чумхурии Федеративии Олмон ва Ч,умхурии Демократии Олмон, ки ба манфиати халки олмон буд, низ аз тарафи ИЧ.ШС дастгирй ёфт. Артиши Иттиходи Шуравй аз Олмони Шаркй берун бароварда шуд.

Аскарони шуравй то мохи феврали соли 1989 аз хоки Афгонистон бароварда шуданд, дар давлатхои Аврупои Шаркй инкилоби демократй ба амал омад, ки барои интихоби озодонаи инкишофи онхо рох кушод.

Х,амаи ин гувохй он буд, ки «чанги сард» хотима ёфта, дар чахон тартиботи нави муносибатхои сиёсй ва харбй чорй ёфтааст.

166

Назари собик, дипломати шуравйБинобар як цатор сабабуо, раванди огоз гардидаи хотима

ёфтани «цанги сард» номуътадилу пароканда буда, зуд-зуд алангауои нав ва шиддат гирифтани вазъият cap мезаданд. Во- цеауои Ангола, Хабашистон, Афгонистон, х,авопаймои Кореияи Цанубй - ин фацат воцеауои равшантарини он буданд. Аз сабаби он ки омили асосии дар ибтидои солхои 70-ум бавуцуд- омада зарурияти хотима бахшидани «цанги сард»-ро ба миён гузошта буд, инраванд ба тавриумум давом дошт...

Хатто Рейган баъди ба сари х,окимият омаданаш, дар соли 1980, дар зери шиори муборизаи оштинопазир бо «империяи цауолат» дар симои Иттщоди Шуравй, х,ануз дар охири давраи аввали муулати президентиаш дар соли 1984, зарурияти вок,еии огоз кардани гуфтушунидх,оро бо максади хотима бахшидани мусобщаи яроцнокшавй дар замин ва рох, надодани он ба кащон дарк карда буд. Ах;ду паймон байни ИЦШС ва ИМА дар инмаврид ва дар бораи он ки х;адафи них,оии кушишуои ощ о бояд пурра аз байн бурдани ярок,и растай гардад, дар вохурии вазирони коркой хориции ду кишвар мохи январи соли 1985 к,айд карда шуд.

Аз китоби Корниенко Г.М. «Холодная война»: истоки, причины и последствия 11. Осмысление истории». - М., 1996. - С.210

1. Барои чй дар солхои 70-80-уми асри гузашта xtoducaxtou дар Ангола, Хябашистон ва Афгонистон бавучудомада сабабгори шиддат гирифтани вазъияти байналхалкц гардиданд?

2. Оё Р. Рейган метавонист музокиротро бо ИЦШС огоз наку- над? Шумо чй назар doped?

3. Мавчудияти ярок,и хастай ба муносибати байни абаркуд- ратх.о чй алокц дошт?

1. Мачдиси машваратии Хелсинки ба кадом масъалахои мухимми муносибатхои байналхалкц ах а̂мият дода буд?

2. Дар ракрбати давлатхои бузурги цах1он давлатхои таращикунанда чй нащи мебозиданд?

3. Дар чоряки охири асри гузашта дар кадом минтакцхои цахон низоъхо идома доштанд? Ин минтакцхоро дар харита пайдо намоед.

4. Кадом ходиса^о сабаби шиддат ёфтани вазъияти байналхалкц дар солхои 80-ум гардиданд?

5. Мохияти тафаккури нави сиёсй аз чй иборат буд?

167

§32. Ча*он дар ибтидои карни нав

1. Дар вазъияти байналхалкц баъд аз хотима ёфтани «цанги сард» чй тагйирот ба амал омад?

2. Зарурати гирифтани пеши рох;и тацовузи Ирок, ва мудохила ба низоъи Югославия аз чй иборат буд?

3. Вокеах^ои 11 сентябри соли 2001 ба муносибатхои байналми- лалй чй гуна таъсир расониданд?

Дах,солаи охири асри XX огози давраи нав дар муносибатхои байналмилалй ба хисоб меравад. Давраи ракобат ва шиддат ги­рифтани муносибатхои байни давлатхои ду низом - «чанги сард» пушти cap шуд. Дар муносибатхои байналмилалй рохи васеъ барои мустахкам намудани хамкорихо, аз байн бурдани хавфи чанг ва хал намудани тамоми бахс ва низоъхои минтакавй кушода шуда буд.

Дар ибтидои ин давраи мухим халкхои чахон бо нияти нек ба оянда назар мекарданд.

Дар асл вокеият дигар хел сурат гирифт. Дар дахсолаи охири асри XX ва ибтидои асри XXI хануз хам дар гушаву канорхои гуногуни олам, аз чумла дар худуди собик ИЧ.ШС мочаро ва низоъхои зиёди сиёсй идома ёфтанд.

Аз байн бурдани «Девори Берлин» дар тамоми чахон хамчун рамзи хотима ёфтани «чанги сард» эътироф гардид. Ин амалй рамзнок ба тамоми Аврупо зарурияти аз байн бурдани монеахои пешинаи сиёсй, иктисодй, идеологи ва низомиро дар рохи муттахид намудани тамоми китъа ба миён гузошт. Дар дохили давлатхои собик сотсиалистй - Полша, Чехословакия, Венгрия, Руминия ва Булгория харакатхои васеи демократй тавонистанд, сохтори кухнаи хизбй-давлатиро шикаста, усулхои нави идораи давлатиро баркарор намоянд.

Гузаронидани амалиёти низомии давлатхои тараккикардаи чахон бо дастури СММ дар ибтидо ва нимаи дуюми солхои 90-ум нишон доданд, ки давлатхои чахон метавонанд пеши рохи тачовузро гирифта, амнияти кишвархоро таъмин намоянд.

Амалиёти низомй ба мукобили Ирок. Мохи августа соли 1990 куввахои мусаллахи Ирок бо дастури рохбари ин давлат Саддом Хусейн ба хоки давлатй хамсоя - Кувайт зада даромада, онро забт намуданд. Хануз дар солхои 80-ум чанги тулонй бо Ирон вазъияти иктисодии Ирокро хеле вазнин гардонида буд. Бо рохи ба ихтиёри худ даровардани захирахои табиии Кувайт рохбарияти Ирок максад дошт, мушкилихои иктисодии худро хал намояд.

Шурой амнияти СММ тачовузи Ирокро ба мукобили Кувайт махкум карда, талаб намуд, ки куввахои мусаллахи Ирок аз хоки

168

кишвари хдмсоя бароварда шаванд. Давлати Ирок ин талабро ичро накард. Дар чавоб Шурои амнияти СММ дар бораи мухосираи пурраи иктисодй, тичоратй ва низомии Ирок карор кабул намуда, барои баровардани куввахои мусаллахи Ирок то 15 январи соли 1991 мухлатмуайян намуд.

Аввалин маротиба дар таърихи нимаи дуввуми асри гузашта ИЧ.ШС тачовузи Ирокро махкум намуда, тамоми чорабинихои СММ-ро ба мукобили Ирок дастгирй намуд.

Аввалин амалиёти низомии якцояи Рарб ва Шар к, баъд аз хотима ёфтани «цанги сард»

Ин амалиёти нерухои муттахидаи бештар аз 30 давлат (бо дастгирии ИЦШС) ба муцобили Ирок, буд. 16 январи соли 1991 куввахои низомии иттифоцчиён, ки дар Арабистони Саудй цамъ оварда шуда буданд, ба муцобили Ирок; хамла намуданд.

Мак;сади онхо аз хоки Кувайт баровардани цуввахои мусаллахи Ирок, буд. Ба хайати нерухои иттифоцчиён бештар аз 700 х^зор сарбозон дохил мешуданд, ки цариб 500 хазор нафарашонро цуввахои мусаллахи ИМА ташкил медоданд. Аз тарафи Ирок, 550 хазор аскарон иштирок менамуданд, ки асосан аз сафарбаршудагон иборат буданд.

Амалиёт бо хуцумхои хавоии шадид ба пойгохх°и Ирок, (бо ном «зарбахои дацщ») огоз гардид. Дар цавоб Ирок, ба Исроил зарбаи мушакй зад, мщдори зиёди нафтро ба халици Форс рехта, манорахои нафткаши Кувайтро оташ зад. Хамлаи заминии иттифоцчиён 24 январ шуруъ шуда, ба муцобилияти заиф дучор гардид. Баъди 4руз цониби Ирок; ицрои царорхои СММ-ро ба ухда гирифт. Бо хамин амалиёти низомии иттифоцчиён цатъ карда шуд. Низоми Саддом Хусейн аз байн бурда нашуд, зеро СМ М чунин дастур надода буд. Тарафи иттифоцчиён цариб 150 нафар ва Ироц бошад хазор маротиба бештар талафоти цонй доданд.

Аз китоби «История войн и конфликтов». - Минск. 1997. т. 1. -С. 119-120.

1. Мохияти «дастгирии ИЦШС» аз чй иборат буд?2. Барои чй Ироц муцобилият нишон дода натавонист?3. Чаро куввахои иттифоцчиён ба дохили хоки Ироц зада нада-

ромаданд? Фикратонро асоснок кунед.

Ч,анг ба хар ду давлат - Ирок ва Кувайт зарари калон расонд. Дар он бештар аз 130 хазор аскарон ва ахолии осоиштаи Ирок куш­та шуданд. Солхои дароз Ирок дар мухосираи тичоратй ва иктисодй монд. Кувайт аз чанг кариб 100 млрд. доллар зарар дида буд. Ахолй аз нарасидани оби нушокй ва хурокворй сахт азият мекашид.

169

Бухрони Югославия. Дардавоми солхои 90-уми асри гузашта муносибат дар байни м илл ату х а л к и я тх о и ба хайатн давлатй Югославия дохилбуда тезутунд гардида буд. Д а р зери т а ъ с и р и харакатхои демократа дар давлатхои Аврупои Марказй ва Шаркй майли чудоихохии ч у м х у р и х о и ба х а й а т и Югославия дохилгардида ба суи мустакилияти бештар вусъат ёфт. Ин раванд ба он оварда расонид, ки мохи июли соли 1991 Словения ва Х о р в а т и я и с т и к л о л и я т и сиёсии худро эълон намуданд.

Назари таърихшиноси норвегй Т. А. Эриксен дар бораи бухрониЮгославия

Гузаронидани аввалин интихоботи озод дар байни халщо ва минтак,ах,о цудоиро ба вуцуд овард... Дар Сербия коммунисты собик, Слободан Милошевич ро^бар гардид. Вай кушиш менамуд, ки мавцеи сербуоро дар цомеаи югославы мустахкам намояд. Сиёсати дохилии вай, аслан, аз фишор овардан ба ащалиятуои албанй (ва мусулмонй) дар музофоти Косово иборат буд. Дар арсаи байналмилалй вай худро х,имоячии манфиатуои ащалият^ои серб, ки дар дигар чумуурщои Югославия зиндагй менамуданд, нишон медод...

Дар у^айати артиши Югославия намояндагони миллати серб бештар буданд, аз ин цо артиш ба Словения ва Хорватия %амла намуд. Ба сербкой сокини дигар цумх,урих,ои истицлолият бадастоварда кумаки %арбй расонида мешуд. Ин ба cap задачи цанги %ак,щй овардарасонд, ки дар рафти он сад%о х;азор одамон бехонумон ва аз ин бештар фирорй гаштанд.

Аз китоби Эриксен Т.А. «Всемирная история с 1850 г. до нашихдней». - Осло. 1994. - С. 498-499.

1. Сабаби cap задачи низоъ дар байни миллату халц^ои як киш­вар аз чй иборат буд?

2. Ба назари Шумо, бо кадом роху у су л чунин низоъх^оро х;ал кардан мумкин аст? Аз х,аёти халщои дигар мисол оварда метавонед?

Саёх;они Кувайт ба воситаи радио дар бораи вазъияти

ватанашон маълумот мегиранд

Аз руи раем муайян намоед, ки одамон дар кадом вазъияти рух;й карор доранд?

170

Бахори соли 1992 баъд аз муътадил гардидани муносибатхо байни Сербия ва Словенияю Хорватия мочарои харбй дар чумхурии дигар - Босния ва Хертсоговина аланга зад. Дар ин музофоти Ю гославияи собик зиддиятхои кавмй ва мазхабй бештар шиддат гирифта буданд. Дар худуди ин чумхурй сербх,о ва хорватхо низ зиндагй менамуданд.

М у с у л м о н о н к а р и б 40% ахолиро ташкил медоданд. Онхо ба таъкиби сахти сербхо дучор омада мачбур мегардиданд, зодгохи худро тарк намуда, дар кишвархои хамсоя сафи фирориёнро зиёд намоянд.

Шиддат гирифтани вазъияти сиёсй ва харбй дар Югославия боиси ташвиши Созмони Милали Мутта- хид гардид. Шурой амнияти СММ нисбат ба давлатй Сербия чорахои мухосираи иктисодй кабул намуд. Дар мархилаи дуввум нерухои му- саллахи НАТО ба мукобили Сербия истифода бурда шуданд. Баъд аз ин

куввахои таъминкунандаи сулхи СММ ба минтакаи Босния ва Хертсоговина барои ба эътидол овардани вазъият дохил карда шуданд.

Вокеахои 11-уми сентябри соли 2001 ва таъсири онхо ба муносибатхои байналмилалй. Пагохии рузи 11-уми сентябри соли 2001 як гурухи номаълуми террористон якчанд хавопаймохои мусофирбарро гасб намуда, онхоро ба мухимтарин бинохои шахрхои Ню-Йорк ва Вашингтон - Маркази чахонии тичорат ва Пентагон (Вазорати мудофиаи ИМА) бархуронданд.

Дар натичаи ин амали дахшатнок хазорон одамони бегунох халок гардида, иктисодиёти факат шахри Ню-Йорк ба маблаги 60 млрд. доллар зарари моддй дид, хисороти молиявй аз ин амал дар солхои 2002 - 2003 боз 60 млрд. долларро ташкил дод.

Дар содир кардани чиноят харчанд гуруххои террористй, аз чумла «Лашкари Тайба», «Муборизони адолат» ва «Артиши махфй» гумонбар шуда буданд, вале хукумати ИМА муътакид буд, ки ин чинояти дахшатнокро аъзоёни созмони террористии «Ал- коида» бо сарварии Усома бини Лодан содир намуданд.

Ташкилкунандагони ходисахои 11-уми сентябр бо максади муайян шахрвандони оддиро хадафи асосии худ карор доданд. Бо ин восита террористон рамзхои бунёдии ИМА - иктидори

171

Дар куцо одамон мета- вонанд паногох; ёбанд?

молиявй, хукмфармоии тичоратй, кувваи харбй ва хукмронии сиёсиро хадафи амали худ карор доданд. Дар ибтидои карни XXI тасаввурот дар бораи галабаи «тамаддуни амрикой» зери шубха карор дода шуд. Ин кишвар хеч замоне дар таърихи бештар аз 230 солаи мавчудияташ ба чунин хамла дучор нагардида буд.

Амалхои террористии 11-уми сентябри соли 2001 самтхои асосии сиёсати берунии ИМА-ро ба таври куллй тагйир дода, тамоми муносибатхои байналмилалиро барои халли вазифаи асосй- аз байн бурдани терроризми байналмилалй тобеъ намуданд.

Бо ин максад, 7-уми октябри соли 2001 ИМ А бо иттифокчиёнаш амалиёти низомиро ба мукобили низоми толибон дар Афгонистон, ки ба пойгохи асосии омода намудани ифротгароён ва дахшатафканони байналмилалй бо сарварии Усома бини Лодан табдил ёфта буд, o f o 3 намуданд. Дар натичаи ба амал баровардани амалиёти низомии «Озодии шикастнопазир» хокимияти сиёсии толибон аз байн бурда шуд, вале саркардагон ва илхомбахшони терроризми байналмилалй то кунун дастгир нагаштаанд.

Мохи сентябри соли 2002 дар ИМА санади мухим - «Дурнамои амнияти миллии ИМА» ба тасвиб расид. Мазмуни асосии он аз эътирофи ин вокеият иборат буд: новобаста ба он, ки ИМА ягона давлати абаркудрати чахон аст, ин кишвар худро дар холати амнияти пурра эхсос карда наметавонад ва бояд ба муборизаи шадид ва тулонй ба мукобили созмонхои байналмилалии террориста ва хомиёни онхо омода бошанд.

Шиори «мубориза ба мукобили терроризм» баъд аз сентябри соли 2001 дар арсаи байналмилалй барои расидан ба максадхои стратегии ИМА васеъ истифода гардид.

20-уми марта соли 2003 куввахои якчояи ИМА ва 35 давлати аъзои паймони зиддитеррористй ба амалй намудани мархилаи дуюми мубориза ба мукобили терроризми байналмилалй огоз намуданд. Хадафи онхо акнун низоми Саддом Хусейн дар Ирок буд. Г арчи дар муддати кутох куввахои мусаллахи Ирок дучори шикасту низоми мавчуда гардида, аз байн бурда шуд, вале дар Ирок амният ва оромй баркарор нагардид. Дар шароити хузури нерухои низомии кишвархои Рарб дар Ирок чангхои чирикй (партизанй) огоз гардиданд, ки натичаи он бештар курбон шудани одамони бегунох ва харобии кишвар мегардад.

К ТЪ 1. Дар ибтидои царни XXI вазъият дар кадом £ £ £ минтацах,ои цах,он ноором буд?

2. Чаро дар ин давра давлатхои Рарб ба муцобили Ирок, ду маротиба цанг эълон намуданд?

3. Сабаби асосии cap задани низоъ дар Югославияи собик, аз чй иборат буд?

4. Чаро ИМА фацат баъд аз вок,еах;ои 11-уми сентябр муборизаро ба муцобили терроризм пурзур намуд?

172

§33. Кишвар\ои Шарци Миёна ва Осиёи Цанубй

1. Инкцлоби исломй дар Эрон чй гуна ба амал омад?2. Сабабх^ои асосии ноороми^о ва цанги бисёрсолаи Афгонистон

аз чй иборат аст?3. Дар х;аёти цамъиятии Хиндустон ва Покистон чй дигаргунй

б а амал омад?

Эрон. Дар миёнаи солхои 70-уми асри XX хукумати Эрон, бо сарварии шох, сиёсати иртичой ва мусаллахшавии низомиро пеш гирифта буд. Эрон бо ИМА иттифоки низомй баста, ба иттиходи харбии СЕНТО дохил шуд. Хукумати шохй барои мусаллахшавии низомй маблагхои зиёдеро сарф мекард. Сарватхои миллии ин кишвар аз чониби давлатхои хоричй, пеш аз хама ИМА, горат карда мешуданд.

Дар тороч гардидани боигарии кишвар доирахои хукмрони Эрон, пеш аз хама, хонадони шох низ накши мухим доштанд. Ин боис шуд, ки нархи молхои сермасраф то 150% афзоиш ёфта, ичорапулин манзил нисфи маоши як нафар коргарро ташкил

медод. Аз чониби дигар дар ин давра озодихои демократй хеле махдуд карда шуда буд.

Хамаи ин ва дигар омилхо сабаби авч гирифтани мубори­заи ахзобу гуруххои гуногун, ки аз сиёсати дохилию хоричии шох норозй буданд, гардиданд. Д ар солхои м убориза ба мукобили режими шоханшохй ва дар давраи инкилоб чандин хизбу гуруххо аз кабили «Ч,абхаи миллй», «Хизби туда», «Созмони мучохидони халк», «Чирикихои фидоии халк», «Чунбиши озодй», «Мучохидони халк», «Тавхиди бадр», «Фалох» ва гайра ширкати фаъол варзидаанд, ки хар кадом максаду мароми худро доштанд. Аммо неруи аслии пешбарандаи ин мубори­за пайравони Имом Хумайнй буданд.

173

Бозгашти Имом Хумайнй ба Эрон

Ба фикри шумо Имом дар х;аво- пайпои кадом кишвар ба Эрон бозгашта буд?

Бо кушта шудани писари Имом Хумайнй - Мустафо дар таърихи 22-юми октябри соли 1977 ва интишори маколаи тухмато- мез дар хакки Имом Хумайнй 6-уми январи соли 1978 дар рузно- маи «Иттилоот» бахонаи лозим барои cap задани инкилоби мардуми Эрон бар зидди хукумати шоханшохй ба вучуд омад.

Тахкири Имом Хумайнй фавран дар саросари Эрон аксулама- ли шадидро барангехт. 8-уми январи соли 1978 мардуми шахри Кум бо сарварии рухониёни хавзаи илмияи ин шахр муборизаро огоз намуданд. Киёми мардуми шахри КУМ ба донишчуёни донишгоххо бетаъсир намонданд. 8-уми феврал мардуми шахри Табрез, 29-30 март мардуми шахри Язд ва баъдан ахолии дигар шахрхои бузурги кишвар ба мубориза бархостанд. Шиорхои асосии инкилобчиён «Дуруд бар Хумайнй» ва «Марг бар хукумати Пахлавй» буд. Мохи сентябри соли 1978 шахри Техрон ба маркази муборизахо табдил ёфт. Баъдан дар пайравй ба Техрон шуру ошуб ёздах шахри дигарро низ фаро гирифт, ки дар он намояндагони табакахои гуногуни ахолй ширкати фаъол доштанд.

16-уми январи соли 1979 Мухаммад Ризошохи Пахлавй пас аз 37- соли подшохй Эронро тарк намуд. Пас аз икомати 9- моха дар Фаронса 1-уми феврали соли 1979 Имом Хумайнй ба Техрон баргашт.

У 4-уми феврали соли 1979 бо сарварии Махдии Бозаргон хукумати муваккатиро эълон кард. Ёздахуми феврали соли1979 дар Эрон Инкилобй Исломй бо сарварии Имом Хумайнй бо галаба анчом ёфт. Бар асоси раъйпурсии умумй 1-уми апрели соли 1979 ин кишвар Чумхурии Исломии Эрон ном гирифт. 3-юми декабри соли 1979 Конуни асосй (Конститутсия)-и Ч,умхурии Исломии Эрон кабул шуд.

Аз рузхои аввали пирузии инкилоб душманони дохилй ва хоричй ба таври мустаким ва гайри мустаким барои махви он камар бастанд. Чун душманон инкилоби исломиро натавонистанд аз дохил саркуб кунанд, Ирокро бар зидди Эрон ба чанг кашиданд. 22-уми сентябри соли 1980 Ирок ба Эрон хучум кард. Ин чанг дар чабхаи ба тулй - 1200 километр ва умкй 80 километр дар Эрон доман пахн кард, хисороти зиёд овард. Дар давраи аввали чанг нерухои ирокй хеле пеш рафтанд. Дар натича 16 вилояти Эрон ба таври мустаким ва гайри мустаким аз чанг зарар диданд.

Аммо аз охири соли 1981 нерухои мусаллахи Эрон ба хучуми чавобй гузашта, ба озод намудани сарзамини худ шуруъ карданд. Саранчом пас аз 8 соли чанг 20 августа соли 1988 миёни Эрон ва Ирок расман оташбас баркарор шуд. Мохи августа соли 1990 президенти Ирок Саддом Хусейн эълон кард, ки бар асоси ахдно- маи соли 1975 миёни Эрону Ирок ва катъномаи 598 Шурой Амнияти СММ нерухои худро ба марзхои байналмиллалй акиб хохад кашид. Ин чанги тулонй ба Эрон ба маблаги 91 миллиарду 200 миллион доллар зарар овард.

174

Афгонистон. Хднуз 17-уми июли соли 1973 Мухдммад Д овуд- писарамаки шох,и Афгонистон - Мухдммад Зохиршох бо дастги­рии як гурух афсарон табаддулот гузаронида, низоми шохиро сарнагун карда буд.

Дар ибтидо аксари мардум хукумати навро дастгирй карданд, вале аз соли 1975 низоми чумхурият тадричан ба як низоми бюрократй ва худкома табдил ёфт. Барномаи ислохоти васеи ичтимоию иктисодй ба нафъи оммаи мардум, ки М.Довуд эълон карда буд, амалй нагашт. Давлати нав мисли пештара манфиати кишрхои имтиёзноки чомеа - заминдорони калон, буржуазия ва табакаи болоии ашрофро химоя мекард. Рохбари давлат боз чор вазифаи мухими давлатиро ба ухда дошт ва низоми яккахизбиро чорй кард. Х,изби инкилоби миллй, ки худаш рохбар буд, ба сифати хизби хукмрон эълон гардид. Конуни асосй, ки соли 1977 кабул шуд, аз чихати хукукй шакли ташаккулёфтаи хокимияти сиёсй- низоми худкомаи шахсии М. Довудро конуни гардонид. Таъкибу фишори пайравони Хизби халкй-демократй ва дигар хизбхои чапу рост пурзур гардид.

Дар хамин шароит, ду чинохи Хизби халкй-демократии Афгонистон (ХДДА) - «Халк» ва «Парчам» муттахид гардида, барои сарнагун кардани М.Довуд омода мешуданд. 19-уми апрели соли 1978 яке аз рохбарони ХХДА Миракбари Хайбар кушта шуд, ки мавчи норозигй ва эътирози мардумро барангехт. 26 апрел 7 нафар рохбарони хизб аз тарафи давлат хабе гардиданд. Рузи дигар рохбарони дар озодй мондаи он табаддулоти низомиро ба рох андохтанд. Хукумати М.Довуд сарнагун ва худи у кушта шуд. Ин вокеа дар замони Шуравй бо номи Инкилоби Савр (мохи дуюми солшумории афгонй) маълум буд.

Так,сими замин ба дех,к,онон

Ба фикри шумо, замини киро ва дар кадом асос таксим мекунанд?

175

Хукумати нав барномаи татбики як катор ислохоти мухимро руи даст гирифт; аз чумла татбики ислохоти замин ба манфиати дех,конон, махви бесаводй, аз байн бардоштани хама гуна зулму истисмор, таъмини баробархукукии миллатхо ва гайра. Кушиш мешуд, ки чомеаи сотсиалистй барпо карда шуда, диктатураи пролетариат чорй гардад ва рохеро, ки Иттиходи Шуравй дар 60 сол тай намуда буд, дар 5 сол тай кунад.

Аммо хангоми татбики ин барномахо кафомондагии мамла­кат, бесаводии саросари, дарачаи пасти шуури сиёсй, пойбандии мардум ба анъанахои миллй ва исломй ба хисоб гирифта намешуд.

27-уми декабри соли 1979 куввахои низомии Иттиходи Шуравй барои химояи низоми инкилобй бо хохиши рохбарияти Чумхурии Демократии Афгонистон вориди ин сарзамин гарди- данд. Х,узури куввахои низомии Шуравй ва иштироки онхо дар чанг ба мукобили мухолифон давлатй Б.Кормалро имкон надод, ки дар байни мардум обру пайдо кунад. Давлатхои Гарб ин амалй Шуравиро тачовузи руирост дониста, хеч гуна ёриро ба мухолифи- ни исломй дарег намедоштанд. Хазорон ихтиёрии исломй аз кишвархои арабй барои чанг ба мукобили Шуравй ба Афгонистон омаданд. Доманаи чангхо тамоми мамлакатро фаро гирифт. Дар худуди 6 млн. нафар аз 18 млн.нафар ахолии мамлакат ба Покис­тон, Эрон ва дигар мамлакатхо фирор карданд. Кариб 2 млн. кас кушта шуда, садхо хазор захмй шуданд, иктисодиёт тамоман хароб гардид.

Иттиходи Шуравй дар асоси Созишномаи Женева (1988) куввахои худро пай дар пай то мохи феврали соли 1989 аз Афгонистон берун кард. Баъди хорич гардидани куввахои харбии шуравй хукумати Начибулло то мохи апрели соли 1992 пойдор

монд, вале хангоме ки Начибулло мехост, ба хорича фирор кунад, дастгир карда шуд ва у мачбур гардид, ба иморати СММ дар Кобул панох барад.

28-уми апрели соли 1992 Хукумати муваккатии мучохидон бо рохбарии Сибгатулло Мучаддадй ба Кобул омада, ба кор шуруъ кард. Баъди 2 мох рохба­рии давлат ба ухдаи рохбари Чамъияти исломии Афгонистон - Бурхонидцин Раббонй гузашт ва мохи декабри хамон сол у президенти Давлатй Исломии Афгонистон интихоб гардид.

Аммо бо ташкили давлатй исломй чанг хотима наёфт. Чангхо байни гуруххои мучохиддин барои хокимият авч гирифт.

Маслихат дар сари «деги Афгонистон»

Муаллиф киро тасвир кардааст ва дар «маслих^ат» чй рамзе них пн аст?

176

Хиндустон. Ибтидои соли 1976 Конгресси Миллии Хиндустон шикает хурд. Дар тамоми хавзахои интихоботй намояндагони Хизби Ч,аната пируз шуданд. М.Десаи сарвазири Хиндустон интихоб шуд. Мохи декабри соли 1978 И.Ганди бо гунохи суиисти- фода аз имтиёзхои парламентй ба махбас кашида шуд. Хамагй як хафта кофй буд, ки нуфузу эътибори худро аз нав дар кишвар баркарор намояд. Хукумати М.Десаи натавонист, пеши рохи бекурбшавии пулро гирифта, суботро баркарор кунад. Ин боис шуд, ки дар интихоботи соли 1980 Конгресси Миллии Хиндустон пируз гардад. И.Ганди аз нав сарвазири кишвар интихоб шуд. Хукумати И.Ганди дар як муддати кутох тавонист, назму низомро дар саросари кишвар баркарор намояд.Вале пеши рохи афзоиши нарххои махсулоти хуроквориро гирифта натавонист. Авч гирифтани харакати чудоихохонаи халкиятхои гуногуни кишвар яке аз проблемахои асосй хисоб меёфт, ки ба якпорчагии Хиндус­тон тахдид мекард.

Харакати чудоихохй дар вилоятхои Ассам ва Панчоб аз хама бештар ба назар мерасид. 5 июни соли 1984 бо фармони И.Ганди макони барои сикххо мукаддаси маъбади Тиллой дар шахри Амритсар ишгол гардид. Дар як вакт аз чониби артиши федералй боз 37 маъбади дигари сикххо ишгол карда шуд. Харакати чудои­хохонаи сикххо саросари кишварро фаро гирифт. 31 октябри соли1984 И.Ганди аз чониби мухофизи худ, ки сикх буд, ба халокат расид.

Пас аз катли И.Ганди писари у Рачив Ганди_ сарвазири Хиндустон интихоб шуд. У дар ин вазифа ба сиёсати модараш пайравй мекард.

Фишору таъкиботи сикххо аз чониби хукумати марказй авч гирифт. Хазорхо нафар сикх ба катл расида, беш аз 50 хазор нафари дигар фирорй шуданд. Мукобилияти сикххо ба авчи аълои худ расид. Мохи майи соли 1987 хукумати Р.Ганди карор кабул кард, ки вилояти мухтори Панчоб бархам дода шавад. Мохи майи соли 1988 аз нав хамла ба Маъбади Тиллой o f o 3 ёфт. Дар ин задухурд беш аз хазор нафар кушта шуд. Ин сабаби норозигии парламент шуд.

Майи соли 1991 дар арафаи интихо­боти парламент, Р.Ганди, ки аз чониби

Яке аз кучах,ои шахр дар Х,индустон

Ба фикри шумо, чаро дар шах,р говх;о озод она мегарданд?

177

Когресси Миллии Хиндустон ба вазифаи сарвазири пешниход шуда буд, курбони дастони суикасд-чиён гардид. Дар ин интихо- бот КМХ, ба пирузй расид ва Нарасимха Рао сарвазир шуд. Натичаи интихобот зиддиятхоро суст карда натавонист. Кишвар- ро зиддиятхои мазхабию миллй фаро гирифт. Вазъият алалхусус дар вилоятхои Уттар — Прадеш, Ассам, Бихор, Чдмму ва Кашмир бештар шиддат дошт. Мардуми Кашмир, ки аксаран мусалмоно- нанд, истиклолияти ин сарзаминро талаб мекарданд. Бахе дар атрофи масъалаи Кашмир сабаби асосии тезутунд гардидани муносибатхои Х,индустону Покистон хисоб меёфт.

П окистон. Соли 1977 дар Покистон интихоботи умумй ба Мачлиси Миллй дойр гардид. Дар он Хизби Халкии Покистон бо сарварии Зулфикор Алй Бхутто галаба кард. Аммо хизбхои оппозитсионй натичахои ин интихоботро эътироф накарданд. Дар кишвар бухрони сиёсй cap зад. 5 июли соли 1977 дар натичаи табадуллоти низомй хокимият ба дасти генерал Зиёулхак гузашт. Хукумати нав фаъолияти конститутсияро манъ карда, парламент- ро пароканда намуд. Таъкиби чонибдорони Хизби Халкии Покистон огоз шуд. Зулфикор Бхутто ба катл расид. Соли 1979 фаъолияти хамаи хизбхо манъ карда шуд. Афзоиши нархи молхои гуногун,зиёд гардидани сафи бекорон, мавчуд набудани хукукхои асосии шахрвандй ва дигар озодихо сабаби норозигихои омма гардиданд. Бисёре аз хизбу харакатхои оппозитсионй баркарор намудани демократия ва баргузории интихоботи парламентиро дар асоси бисёрхизбй талаб мекарданд.

17 августи соли 1988 генерал Зиёулхак дар натичаи садамаи хавой ба халокат расид. Раиси парламент Гулом Исхокхон прези­

дент шуд. 16 ноябри соли 1988 интихо­боти умумии парламентй дойр гардид. Дар он Хизби Халкии Покистон ба пирузй расид. Духтари Зулфикор Бхутто - Беназир Бхутто сарвазири Покистон шуд. Надоштани тачрибаи сиёсй сабаби ба иштибох рох додани хукумати Б.Бхутто гардид.

Аммо нооромихо хамоно идома доштанд. Мохи октябри соли 1993 интихоботи парламентй дойр гардид, ки боз Б.Бхутто галаба кард. Соли 1996 Б.Бхутто бо гунохи ришвахурй аз сарвазирй барканор гардид, ба хабе гирифта шуд, вале дар зери фишори омма озод гардид.

178

Проблемами Покистон ва рох,х,ои х;алли он%оИн кишвар низ мисли х,амаи давлатхои дунё дар баробари

муваффациятх;о бо як к,атор проблемами муайяну мушаххаси худ р у ба ру аст.

Яке аз му^имтарин масъалахои ба миён омада барзиёдии цувваи кори ва аз инрумавцуд будани сафи бекорон аст. Афзоиши босуръати ах,олй ба он оварда расонд, ки на х,амаи ахолии цобили ме^нати кишвар бо кору фаъолияти дигари фоиданок машгул шуда тавонад. Дар давоми 50 сол ах;олии Покистон 10 баробар афзуда, ба 130 млн. нафар расидааст. Аз цщати суръати афзоиши ах,олй ин кишвар дар цах,он яке аз цощои аввалинро мегирад. Хамаи ин ба цашшоц шудани цисми муайяни ах,олй оварда расондааст...

Проблемой дигар паст будани саводнокии мардум аст. Соли 1995 теъдоди ахолии босавод 29%-ро ташкил медод, ки дар муцоиса бо кишвархоимутаращии Аврупо ва Осиё нишондщан- даи паст аст. Таълиму тарбия дар ин кишвар дар ду самт сурат мегирад: муассисах,ои омузиши давлатй ва хусусй. Вазъи таъли­му тарбия дар мактаб.\ои давлатй нисбатан паст аст. Дар ин мактабх,о таълим бепул буда, фаъолияти ощ о аз х,исоби буцети давлат таъмин мешавад. Дар ин мактабх,о таълим, асосан, ба забони урду сурат мегирад.

Дар мактабуои хусусй бошад, таълим пулакист ва аксаран ба забощои англисй ва урду барои таълиму тарбияи фарзандони оилах,ои сарватманд фаъолиятмекунанд.

Азим Байзоев. Цавонии кишвари кух;ан. Исломобод, 1997, С.26-27

Матнро хонда мушкилоти асосии х;аёти имрузаи Покистонро муайян намоед.

1. Сабабх,ои ба амал омадани Инкцлоби исломии Эронро ном баред?

2. Сабабх;ои табадуллоти пай дар пай дар Афгонистон аз чй иборат буданд?

3. Чаро Конгресси миллии Хиндустон натавонист проблемами ин кишварро х;ал кунад?

4. Пас аз табадуллоти низомии соли 1977 дар Покис­тон чй дигаргуним ба амал омад?

179

§34. Кишвар\ои Осиёи Ч а н у б у Шарки: тараккиёт ва пешсафй

1. Чаро Япония яке аз марказх;ои тарак^иёти иктисодии цах;он дониста мешавад?

2. Барои чй модели «сотсиализм бо хусусиятхои хитой» ба пешрафти босуръати мамлакат мусоидат намуд?

3. Оё имконияти муттах>ид гардидани ду давлатй Корея вучуд дорад?

4. Мишпакаи Осиёи Цанубу Шаркц дар цах;он чй гуна мавцеъро ишгол менамояд?

Япония. Гарчанде то ба имруз дар хдётии сиёсии Япония рукнхои анъанавии чамъияти японй нигох дошта шудаанд, вале мохи яти он тагйир ёфтааст. Дар Япония император «рамзи давлат ва ягонагии миллат» мебошад, вале амалан дар хаёти сиёсии мамлакат ва идоракунии давлат иштирок намекунад. Имруз дар Япония низоми демократии идоракунии парламентй амал мекунад.

Макоми конунбарори мамлакат парламент мебошад, ки аз ду палата: Палатаи намояндагон ва Палатаи мушовирон иборат аст. Сарвазири мамлакат аз чониби парламент интихоб карда меша­вад. Хукумат макоми ичроия ба хисоб рафта, сиёсати дохилию хоричии мамлакатро муайян мекунад ва амалй месозад. Соли 1994 дар Япония ислохоти системаи интихоботй гузаронида шуд, ки дар хаёти сиёсии кишвар ба фаъолияти низоми бисёрхизбй имко- ниятхои васеъ дода шуд. Дар хаёти сиёсии мамлакат Хизби лебералию демократии Япония мавкеи намоён дорад. БаъдиЧ,анги дуввуми чахон кариб дар давоми 40 сол идоракунии Япони- яро Хизби лебералию демократй ба ухда дошт ва имруз хам кудрати сиёсии мамлакатро ба даст дорад.

Синкансен ва ё «поезд-тир», ки суръати х,аракаташ беш аз 260 км/соат аст аз миёни майдони шолизор мегузарад

Мазмуни ин расмро шар.\ ди^ед.180

Япония - давлати абаркудрати ицтисодии ца^онДар солхои 90-уми щрни гузашта Япония ба давлати

сарватманд ва таращикардаи ца^он табдил ёфт. Аз руи у;ацми исте%соли саноатй ин кишвар дар цах,он ба мавцеъ^ои аввал гузашта, аз руи истехсоли махсулоти сох,ах,ои технологиями пешцадам ба цои аввал баромад. Бештар аз нисфи робогщои саноатии ца^он дар Япония истифода мегарданд.

Дар Япония co^ajfou саноати о^ангудозй, истехсоли даст- го>;у;ои саноатй, кимиё, сабук ва коркарди чуб хеле инкишоф ёфтаанд ва аз руи %ацми истехсоли пулод, истехсоли киштщои ба%рй, цувваи барк,, коркарди нафт, семент цои намоёнро ишгол мекунад.

Аммо щтисодиёти Япония аз ворид кардани ашёи хом ва сузишворй аз хориц вобастагии зиёд дорад, зеро захира^ои ками фоиданоки табий дорад.

Аз китоби “Большая иллюстрированная энциклопедия географии”Москва, 2005. С.309.

Ба назари шумо, японх,о чй гуна тавонистанд, ки ба ин комёбих,о ноилшаванд?

Хитой. Баъди вафоти Мао Сзедун (9.09.1976) дар муборизаи сахти дохилихизбй ва сиёсй мавкеи чонибдорони у хеле заиф гашт. Пешвои нави Хитой Ден Сяопин сиёсати иктисоди бозорй ва дар хаёти чомеа нигох, доштани мавкеи хукмрони Хизби коммунисти- ро пеш гирифт.

М архилаи такдирсози Хитой дар рохи бартараф сохтани мушкилоти мавчуда мохи декабри соли 1978 o f o 3 гардид. Бо карори Пленуми КМ ХКХ рохи ислохоти иктисодй пеш гирифта шуд. Модели ба амал баровардани дигаргунсозихо дар Хитой дар таърих бо номи «сотсиа­лизм бо хусусиятхои хитой» м аш хур гашт. Х а р ч а н д мамлакат рохи баркарор сохтани муносибатхои нави чамъиятиро пеш гирифт, вале аз шиорхои сотсиалистию коммуниста даст накашид.

Мувозинати Дэн Сяопин

Ба назари шумо, барои чй муал- лиф ба эцодиёти худ чунин ном гузотааст?

181

Мохияти ислохот аз ба амал баровардани чорабинихои зерин иборат буд:

- Ба корхонаву муассисахо додани мустакилияти хочаги- дорй (ба истиснои корхонахои харбй ва мохияти махсус дошта);

- Ба миён гузоштавд муносибатхои «давлат-корхона» ба сифати муносибатхои баробархукук дар байни вохидхои мустаки- ли иктисодй;

- Ташкили шаклхои нави хочагидорй дар сохаи кишоварзй.Ислохот ба зудй натичахои назаррас дод. Ин тамоми дунёро

ба хайрат гузошт. Истехсоли махсулот босуръат афзоиш ёфта, даромади дехконон дар миёни солхои 80-ум 2-3 маротиба афзуд. Суръати афзоиши иктисодиёт дар солхои 80-ум ва аввали солхои 90-ум солона ба 12-18% мерасид. Даромад ба хар сари ахолй дах маротиба аз 50 то 500 доллар афзоиш ёфт.

Аз хамин давра cap карда, то ба имруз иктисодиёти Хитой ба таври муътадил пеш меравад. Суръати инкишофи иктисодии мамлакат хамасола 8-9,5%-ро ташкил медихад. Соли 2005 низ рушди иктисодиёти Хитой 9,5%-ро ташкил дод.

Дар баробари тараккиёти иктисоди кишвар, хаёти дехот тагйир ёфта, некуахволии мардум сол то сол боло меравад. Соли 2005 даромади солонаи кишоварзони мамлакат 12,5 % зиёд гардид.

Табиист, ки дар рохи татбики ислохот монеахо чой доштанд. Барпо кардани муносибатхои иктисоди бозорй боиси бекурбша- вии асъори миллй ва шиддат гирифтани муносибати байни сарватмандон ва ахолии камбизоат гардид.

Вазъияти баамаломада боиси норозигии табакахои камбизо- ати ахолй, бахусус донишчуён гашт. Ин холат ба рух додани гирдихамоии донишчуён дар охирхои соли 1986-аввали соли 1987 ва бахори соли 1989 оварда расонд, ки бо задухурдхо бо пулис ва курбонии донишчуёни зиёд анчом ёфтанд.

Ден Сяопин ба дастгирй, чобачогузорй ва тарбияи кадрхои рохбарикунандаи хизбию давлатй диккати мухим медод. Бо ташаббуси у мохи июни соли 1989 Сзян Сземин ба вазифаи котиби генералии КМ ХКХ интихоб гашт. Аз бахори соли 1990 мубориза ба мукобили порахурй, дуздй, горатгарй, суиистеъмол аз вазифа ва гайра пурзур карда шуд. Ба вазифахои рохбарии макомоти хизбй ва давлатй гузаштани фарзандони кормандони масъули хизбй ва ба тичорат машгул шудани онхо манъ карда шуд. Барои махдуд кардани имтиёзхои кормандони давлатй кушишхои назаррас карда шуда, судхо даххо хазор парвандахои чиноятиро оид ба порагирй ва суистеъмол аз вазифа дида баромаданд.

182

Нимчазираи Корея. Ба ду давлат - Ч,умх,урии Халкй - Демок­ратии Корея (Ч.ХДК) ва Ч,умх,урии Корея (ЧК) таксим шудани нимчазираи Корея таърихи бештар аз 50-еола дорад. Дар ин давра бинобар ба ду сохти ичтимоию иктисодй тааллук доштани ин ду давлат, байни онхо доимо ракобат вучуд дошт. Аз ибтидои солхои 90-уми асри гузашта, баъд аз байн рафтани «урдугохи сотсиализм» ва тагйир ёфтани вазъияти байналхалкй, барои муттахид гардида­ни ду давлатй Корея заминахои бештар ба вучуд омаданд.

Нох,ияи Сунгенмуни шахри Сеул

/. Мадтияти шах;рсозй дар Кореяи цанубй дар кадом сатх, к,а- рор дорад?2. Нигох; доштани таносуби санъати меъмории щадима ва за- монавй чй а.\амият дорад?

Соли 2000 барои ду давлатй Корея соли такдирсоз буд. Мохи июн дар шахри Пхенян мулокоти рохбарони давлатхои Корея - Ким Чин Ир ва Ким Дэ Чун баргузор гардид. Рохбарони давлатхо омодагии худро барои бехтар кардани муносибатхои байнихамди- гарй изхор намуданд. Бо ин максад байни Шимол ва Чануб хатти алокаи телефонй, ба рох, мондани алокаи накдиётии рох,и охдн ва автомобилй ташкил карда шуданд. Чумхурии Корея барои аз байн бурдани мушкилихои иктисодии хамсояи худ ба ахолии ЧХДК ёрии башардустонаи маводи хурока мерасонад. Бо сармоягузори- хои Кореяи чанубй дар Шимол корхонахои истехсоли телевизорхо ва дастгоххои телефонй ба рох монда шуда, ширкати «Самсунг электронике» дар минтакахои наздибахрй корхонахои худро барпо намудааст.

183

Х,алли осоиштаи мунокишаи нимчазираи Корея ба мавк,еи Иёлоти Муттахидаи Амрико (ИМА) низ вобаста аст. ИМА бо максади таъмини амнияти Чумхурии Корея ва химояи манфиатхои худ дар минтакаи укёнуси Ором, дар хоки Кореяи чанубй бештар аз 40 хазор нафар аскарони худро нигох медоранд. РохбариятиЧ.ХДК бар хилофи шартномахои байналхалкй кушиш дорад, ки мамлакаташон дорой яроки хастай гардад. Санчиши ракетахои дурпарвози «ТЭПО Лонг» идома дорад. Ин икдомхои харбии Кореяи шимолй ба амнияти Чумхурии Корея ва Япония хатар доранд.

Кишвархои Чанубу Шаркии Осиё. Минтакаи Осиёи Чднубу Шаркй то ибтидои солхои 90-уми асри гузашта яке аз минтакахои ракобати ду низоми харбию сиёсй буд. Баъд аз баровардани куввахои мусаллахи ИМА аз Ветнам ва Таиланд дар нимаи дуюми солхои 70-ум дар минтака раванди паст гардидани шиддати вазъият огоз гардид.

Осиёи Ч,анубу Шаркй аз нигохи харбию сиёсй ва иктисодй дар чахон мавкеи мухим дорад: роххои бахрй аз укёнуси Х,инд ба укёнуси Ором аз ин минтака мегузаранд; давлатхои бузурги чахон дар иктисодиёти давлатхои минтака сармояи калон гузоштанд; ин давлатхо бозори чахониро бо ашёхои мухим таъмин менамоянд.

Давлатхои нимчазираи Хиндухитой - Ветнам, Лаос ва Кампучия то ибтидои солхои 90-ум такягохи чахони сотсиалистй дар минтакаи Осиёи Чанубу Шаркй буданд. Ин давлатхо ба мудохилаи давлатхои Еарб, махсусан ИМА мукобилият менаму­данд.

Давлатхои нимчазираи Хиндухитой ба мушкилихое ру ба ру хастанд, ки онхо ба хамаи ин давлатхо хос мебошанд. Инро дар мисоли Лаос мушохида намудан мумкин аст. Лаос давлатй аграрй

буда 85% ахолй дар дехот зиндагй менамояд. Истехсоли махсулотхои саноати ма- халлй - хунармандй, зарфхои сафолй, матоъхо, атриёт ва асбобхои рузгор дар иктисо­диёти кишвар накши халку- нандадорад.

Дар чоряки охири асри XX дар хаёти сиёсии Индоне­зия Хизби Голкар хукмрон буд. М ушкилоти асосии Индонезия ноором будани вазъияти дохилии кишвар мебошад.

Мутобик; гардонидани доманакух^о барои парвариши шолй

Чаро дехконон мацбур х,астанд дар доманакух,х.о кишт намоянд?

184

Баъд аз ишгол намудани кисми шаркии чазираи Тимор аз тарафи артиши давлатй муборизаи мардуми чазира ба мукобили хокимияти марказй огоз гардид. Муборизаи 25-солаи мардум ба галаба анчом ёфт. 30 августи соли 1999 дар чазираи Тимор райъ- иурсй гузаронида шуда, аксарияти мардуми он ба тарафдории мустакилияти Тимори Шаркй овоз доданд.

Мохи майи соли 1998 дар саросари Индонезия ошуб ва эътирози оммавии донишчуён cap зад. Давлат ба мукобили эътирозчиён куввахои мусаллахро истифода намуд. Дар заду- хурдхо чанд нафар донишчуён кушта шуданд. Баромадхои васеи ахолй Сухарторо мачбур сохтанд, ба истеъфо барояд. Дар мохи октябри соли 1999 дар Индонезия интихоботи навбатии Президент гузаронида шуд. Дар интихобот намояндаи Х,изби эхёи миллй Абдурахмон Вохид Президенти Индонезия интихоб гардид.

Солхои 1997 - 1998 дар минтакаи Осиёи Чднубу Шаркй бухрони шадиди иктисодй cap зад. Бухрон аз сохаи фаъолияти бонкй ва молия огоз гардида, тадричан тамоми сохахои хаёти иктисодии кишвархои минтакахоро дар бар гирифт. Бухрон вазъияти моддй ва некуахволии табакахои васеи ахолиро бад намуда, сабабгори афзоиши сафи бекорон дар кишвархои бо ном "палангони осиёгй" - Индонезия, Тайланд, Малайзия ва Филип­пин гардид.

Сабаби cap задании бухрони иктисодй аз он иборат буд, ки хануз дар тули солхои 70-90-уми асри гузашта дар кишвархои минтака навсозии саноатй бо суръати баланд идома дошт. Давлат­хои Рарб ва Япония ба ширкатхои бузурги саноатии минтака карзхои калонхачм дода буданд. Дар натича давлатхои Сингапур, Филиппин, Малайзия ва Индонезия ба бузургтарин тавлидкунан- дагони дастгоххои компютерй ва электронй, мошинхои хисобба- рорйделевизорхо ва асбобхои рузгор табдил ёфтанд.

1. Ба назари шумо чаро дастовардхои ин мамлакат «муьцизаи ицтисодй»-и японй ном гирифтааст?

2. Чаро дигаргунсозихои мамлакат дар Хитой модели «сотсиализм бо хусусиятхои хитой» ном гирифта­аст?

3. Бо кадом роху усулхо ду давлати Корея метавонанд, муносибатхои тарафайнро устувор гардонанд?

4. Чаро давлатхои минтацаи Осиёи Чанубу Шаркц ба ду гурух таксим шуда буданд?

5. Чаро иктисодиёти таракрцкарда дар давлатхои ба ном "палангони осиёй " дучори бухрон гардид?

185

ХУЛОСА

Нимаи дуввуми карни XX дар рох,и рушду тараккиёти тамад- дуии инсонй мархилаи мухим гардид. Бисёр проблемахои ба инсоният аз асри гузашта меросмонда, хал шуданд. Аммо дахсола- хои аввали баъд аз чанг дар назди сокинони сайёра мушкилоти бузургтареро ба миён гузоштанд. Дар ибтидои аср, мазмуни асосии сиёсати чдхониро мукобилияти якчанд кишвари бузург ташкил мекард. Вале аз миёнахои аср, таълимоти сиёсию идеоло- гие ба миён омад, ки чахонро аз нигохи сиёсию низомй ба чахони Гарб ва Шарк, таксим намуд. Мазмуни асосии сиёсати чахониро акнун мукобилияти хамин ду низом, ду паймон муайян мекард. Дар дохили хар ду низом равандхои мураккабе чараён доштанд, ки ба ихтилофи манфиатхои мамлакатхои ба онхо дохилшаванда вобаста буданд.

То миёнахои солхои 70-ум амалан низоми мустамликадорй бархам хурд. Дар накшаи чахон давлатхои зиёди мустакил ба вучуд омад.

Доманаи ракобатхо миёни чахони Гарб ва Шарк ба кишвар­хои берун аз нуфузи ин паймонхо, яъне ба «чахони сеюм» низ таъсир гузошт. Ракобат барои вусъат додани таъсир дар ин кишвархо боиси cap задани чангу таксими давлатхо, ташкил гардидани паймонхои нави сиёсй-низомй дар Осиё гардид. Аммо бо хама ракобатхои шадид, ки идома доштанд, кишвархои абар­кудрат окибатхои фочиабори чанги хастаиро дарк менамуданд. Бинобар ин, баробари шиддат гирифтани вазъияти байналхалкй, музокирот ба хотири паст намудани он давом мекард.

Инкилоби илмию техникй ва технологияи нав пояхои модцию техникии чомеаро тагйир дод. Воситахои нави истехсолот, асбобхои техникии рузгор, тараккиёти маорифу фарханг ва гайра имконоти ташаккули инсон ва зиндагии сифатан нави онро таъмин намуданд. Аммо тараккиёти техникй маънои тантанаи гояхои инсондустй, таъмини адолат, солимии ахлокию чисмонии чомеа ва тозагии мухити зистро надошт. Барои ин мебоист мисли гузашта муборизаро давом дод.

186

ЛУГАТАвторитаризм - лот. хокимият; низоми сиёсии зиддидемок-

ратй; одатан дар шакли хокимияти шахсй ба амал бароварда мешавад.

Авторитарй—мансуб ба чабру зулм ва хукмронии бечунучаро; хукму таъсири худро чорикунанда, сохти давлатии авторитарй ба хокимияти мутлаки як шахе вобаста аст.

Агент - лот. хизматчии хадамоти чосусй ва ё кофтуковй, намояндаи муассиса ва ташкил от, ки супоришхои хизматиро ичро мекунад.

Агрессия - лот. тачовуз, истифодаи гайриконуни куввахои мусаллахи як давлат ба мукобили давлатй дигар, тачовузи низомй бо максади забт намудани худуд, аз байн бурдани истикдолият ва тагйир додани сохти сиёсй ва чамъиятй.

Аннексия - лот. хамрохшуда, бо рохи зурй кисман ё пурра забт кардани худуди як давлат аз тарафи давлатй дигар.

Апартеид - алохида зиндагй кардан; сиёсати нажодпарастй, поймоли хукук ва аз хдм чудо кардани сиёхпустону сафедпустон.

Артиш — лашкар, урду; мачмуи куввахои мусаллахи ин ё он давлат.

Биосфера - юн., минтакаи пахн гардидани хайёт ва зиндагй дар кураи замин.

Бисёрхизбй - кафолати конунии (дар асоси Сарконун) ташкил намудани хизбхо ва созмонхои гуногуни сиёсй ва иштироки фаъолонаи онхо дар хаёти сиёсии кишвар.

Блокада - анг., мухосира, мачмуи чорахои сиёсй, иктисодй ва низомй бо максади мухосираи ин ё он давлат, махсусан куввахои мусаллахи он дар рафти чанг ва ё низоъи байналмилалй.

Бозсозй - сиёсати рохбарияти Иттиходи Шуравй бо сарвари М.С. Горбачёв, ки дар солхои 1985-1991 ба амал бароварда шуда буд. Самтхои асоси ин сиёсат тафаккури нави сиёсй, ошкорбаёнй, гуногунандешй ва ба амал баровардани ислохоти куллй дар чомеа буд.

Бундесвер — нем. куввахои мусаллахи Чумхурии Федерати- вии Олмон.

Бундестаг - нем. макоми олии намояндагй (парламент)-и Чумхурии Федеративии Олмон.

Бучет - фр. руйхати дахлу харчи пулии давлат дар давраи муайян; чамъи дахлу харчи пулии пешбинишудаи давлат, муасси­са, идора ё шахеи чудогона.

187

Бюрократизм - низоми идоракунии ч а м ъ и я т аз тарафи дастгохи хос, ки аз мардум алокаи худро канда аст. Нишонахои он- фармонфармой, худсарии маъмурй дар хаёти иктисодй, ичтимой ва маънавиии чомеа, ба назар нагирифтани хостахои ахолй.

Викинг - ширкаткунандаи юширхои бахрй дар асрхои 8-11, дар Россия анхоро варяг ва дар Аврупо норманхо меномиданд.

Генотсид - юн. несту нобуд кардани нажод, авлод; аз руи аломатхои нажодй, миллй, этникй ё динй несту набуд кардани гурухлои алохидаи ахолй, инчунин ба вучуд овардани шароити зиндагоние, ки ба комилан ё кисман нобуд кардани онхо равона карда шудааст.

Гетто - ит. як кисми шахр, ки барои зуран маскун сохтани яхудиён чудо карда мешуд. Фашистон дар давраи Ч,анги дуввуми чахон дар минтакахои забткарда гетто сохтанд.

Гуманизм — лот. инсондустй, мачмуи акидахоест, ки мухайё кардани шароити заруриро барои инкишофи хаматарафаи инсон такозо менамояд.

Гайристалиникунонй - даст кашидан аз роху усулхои рохба- риисталинй.

Давлатй ичтимой - давлатй тараккикардаи демократии муосир, ки дар он бо халли масъалахои ичтимой - таъмини ахолй бо чои кор инкишофи сохаи тандурустй, таъминоти ичтимой, дастгирии табакахои камбизоат, мубориза ба мукобили чиноят- корй ва низоъхо ахамияти аввалиндарача дода мешавад.

Д авлатхои абаркудрат - истилохе, ки аз охири солхои 40-ум то ибтидои солхои 90-уми асри XX нисбат ба ИМА ва Иттиходи Шуравй истифода мешуд.

Девори Берлин - мачмуи истехкомот, ки мохи августа соли 1961 аз тарафи хукумати Чумхурии Демократии Олмон бо дастури Иттиходи Шуравй дар атрофи минтакаи Берлини Гарбй сохта шуда буд.

Деколонизатсия - лот. раванди озодшавии мамлакат ва минтакахои мухталиф аз асорати мустамликавй, ки дар натичаи он истиклолияти давлатй ба даст меоварданд.

Демилитаризатсия - лот. бесилохгардонй; бо шартномаи байналхалкй пурра ё кисман бархам додани саноати харбй, пойго- ху истехкомхои низомй ва нигох доштани куввахои мусаллах.

Демография - юн., илм дар бораи ахолй, тагйироти дар таркиби ахолй баамаломада микдор, чой ва чойгиршавй афзоиш камшави ва гайра тахкик мешавад.

188

Демократия - юн., хокимияти халк; низоми сиёсй, ки дар он шакл ва усулхои хокимияти халк баркарор ва амалй гардида, ки дар асоси конун озодй ва баробари шахрвандон таъмин мегардад.

Доктрина — лот. таълимот; назарияи илмй ё фалсафй; мачмуи акида ва усули асосй.

Доктринаи Трумэн - раванди сиёсати хоричии ИМА, ки аз тарафи президент Трумэн мохи марти 1947 эълон гардида буд. Даъват барои расонидани кумаки иктисодй ва низомй ба Юнон ва Туркия бо максади аз таъсири Иттиходи Шуравй берун бурдани ин давлатхо. Ба маънои васеъ ба вучуд овардани монеа ба мукоби­ли таъсири афзояндаи Иттиходи Шуравй дар Аврупо ва чахон.

Доминион - минтакаи худмухтор дар хайати империяи Британия (аз 1974 Иттиход), ки шохи Британияи Кабирро ба сифати сарвари давлатй худ мешиносанд.

Зарбахои дакик - дар рафти низоъхои мусаллахонаи охири асри XX ва ибтидои асри XXI нерухои мусаллахи ИМА аз ин усул истифода менамуданд. Ба воситаи хавопаймохо ва мушакхо пойгоххои низомй, майдонхои хавой, шабакахои мудофиаи зиддихавой ва гайра бомбаборон карда мешуданд.

Идеология — юн. мачмуи акидахои сиёсй, хукукй, маънавй ва динй, ки муносибати шахе ва ё гурухи одамонро ба раванди таърихй ва накши онхоро дар ин чараён ифода менамояд.

Иктисоди бозорй - усули тараккй додани иктисодиёт дар асоси инкишофи шаклхои гуногуни хочагидорй, сохибмулкй ва ракобати озод ва гайра.

Инзивочу й - канорачуй, сиёсате, ки мутобики он давлат диккдти аввалиндарачаро ба масъалахои дохилиии кишвари худ дода, иштирок дар алокахои хоричиро махдуд мекард.

«Инкилоби маданй» - сиёсати саркуб намудани хама гуна мухолифин, ки дар Чумхурии Халкии Хитой солхои 1966 - 1970 амалй гардид. Бо фармони хокимият куввахои мусаллах ва чавонони мутаассиб мухолифони давлатро нобуд мекарданд.

Инкилоби илмй-техникй - дигаргунсозии бунёдиву сифатии истехсолот ва куввахои истехсолкунанда бар асоси тараккиёти босуръати илму техника, баланд бардоштани дарачаи ихтисоси мухандисону коргарон, бехтар кардани шароити кор ва зисти онхо ба даст омада буд.

Инфлятсия - лот. бекурбшавии пул, аз хад зиёд ба муомилот баровардани пули когазй ва кам гаштани тавлидоти мол, ки боиси бекурб шудани пул мегардад.

189

Истиклолият - бемудохилаи кас сохибихтиёри кори худ будан, сохибихтиёрии давлат дар хамаи масоили дохилй ва муносибатхои берунй новобаста аз дигар мамлакатхо.

Иттиходи Британия -таш килоти байнихукуматии давлатхое, ки каблан дар хайати Британияи Кабир шомил буданд ва алокахои таърихй, иктисодй ва фархангии худро бо сохибмустамлика эътироф менамоянд. Бештари ин мамлакатхо маликаи Британияи Кабирро ба сифати сарвари давлати худ мешиносанд.

Конвенсия - лот. шартнома; созишнома; созишномаи байналхалкй оид ба ягон масъалаи нихоят мухим (махсус), масалан К,- и байналхалкй оид ба аслихаи бактериолога ва гайра.

Конгресс - лот., вохурй, гирдихамой, макоми конунгузори давлат дар ИМА ва баъзе кишвархои Амрикои Лотинй.

Конкуренсия - лот., бархурд, ракобат, кушиши ба даст даровардани муваффакият дар ягон соха, мубориза дар байни истехсолкунандагон барои ба даст овардани бозор, ба фуруш баровардани мол.

Коррупеня -лот., бо пора ба худ тобеъ кардан, бо пулу ришва ба манфиати касе тобеъ кардани арбобони сиёсй ва чамъиятй, мансабдори давлатй.

Карзи хоричй - мачмуи карзхои давлат дар назди давлатхои дигар ва ташкилотхои байналхалкй.

Латифундия - лот. заминдории калони хусусй, ки дар он мехнати нимгуломонаи дехкони ичоракор ва коргари кироя истифода мешавад.

Ленд-лиз - анг. - карз додан, ба ичора додан. Низоми ба давлатхои эътилофи зидцифашистй аз тарафи ИМА хамчун карз ва ё ичора додани яроку аслиха, озукаворй ва гайра дар давраиЧ,анги дуввуми чахон.

Лига - фр. иттиходияи чамъиятй-сиёсй, иттифоки шахсони алохида, ташкилотхо ва давлатхо.

Либерализатсия - лот. озод; бекор кардан ва ё суст шудани назорати давлатй ба шаклхои гуногуни фаъолияти иктисодй ва категорияхои иктисодй (нарх, маош, арзиши асъор).

Луйи Ч,ирга — луйи (пашту) - бузург, чирга, чурга (турк.) - давра задан, халка задан. “Мачлиси бузург”- шакли анъанавии халли масъалахои мухим дар байни кабилахои паштун, макоми олии намояндагй дар Афгонистон, ки дар холатхои зарурй даъват карда мешавад.

Мачмуи тавлидоти миллй - хачми умумии тамоми намудхои махсулот, ки аз тарафи давлат дар зарфи як сол истехсол карда шудааст.

190

Меморандум - лот. хуччати дипломатй, ки дар он чузъиёти ягон масъала баён ёфтааст ва он бо хуччати асосй (нота, ултиматум ва г.) илова гашта, аз тарафи як мамлакат ба мамлакати дигар супорида мешавад ва ё хамчун хуччати мустакил бе имзо ва мухр ирсол мегардад.

Модели скандинавиягй - усули хоси тараккиёти иктисоди кишвархои нимчазираи Скандинавия: Нарвегия, Дания, Шветсия ва Финландия, ки ба дарачаи баланди таъминоти ичтимоии ахолй фарк менамуд.

Модернизатсия - фр. навсозй, раванди азхудкунй ва дар амал татбик, намудани тачрибаи сиёсй-ичтимой ва иктисодии мамла­катхои пешрафта аз чониби ин ё он давлат (гурухи давлатхо); раванди дигаргунихои ичтимой ва ислохот дар чамъият.

Монархини конститутсионй - шакли идоракунии давлатй мебошад, ки хокимияти подшохро Конуни асосй (конститутсия ) махдуд менамояд, вазифахои конунгузорй ба парламент ва ичроия ба хукумат дода мешавад.

Монополия (инхисор) - юн. якка мефурушам; хукуки истисно- ии ягон шахе, гурухи одамон ва ё давлат барои истехсол, аз худ кардан ва фурухтани мол, хукуки истисной ба ягон чиз.

Мусобикаи таслихотй (муссалахшавии бошитоб) - афзоиши мунтазами харочоти харбй аз тарафи давлатхои ракиб бо максади бехтар кардани сифати ярок ва баланд бардоштани иктидори харбй.

Муторика — сулхи муваккатй; мувофики созишномаи тараф- хои чангкунанда катъ намудани амалиётхои харбй.

Муъчизаи иктисодй - давраи тараккиёти босуръати иктисодии як катор давлатхои Аврупо ( кабл аз хама ЧфО) ва Япония, ки аз нимаи солхои 50-ум то нимаи солхои 60-уми асри XX идома дошт.

Нажодпарастй (расизм) — таълимоти зидциилмй, иртичой ва инсонбадбинй, ки мутобики он инсоният ба нажодхои “олй” ва “паст”, “асил” ва “гайриасил” чудо карда мешавад. Ин таълимот истисмори як миллатро аз тарафи миллати дигар дуруст медонист. Аз нимаи дуюми карни XX аз тарафи конунхои байналхалкй ин таълимот махкум гардида, хамчун чиноят дониста мешавад.

Намунаи шведии сотсиализм - дастовардхои давлатй Швет­сия дар сохаи баланд бардоштани некуахволии табакахои васеи ахолй, тараккй додани таъминоти ичтимой, нафака, кумакпулихо, инкишофи сохахои тандурустй ва маориф.

НАТО (NATO) - Ташкилоти Антлантикаи Шимолй, иттихо­ди харбию сиёсии давлатхои Гарб, ки дар давраи идома ёфтани «чанги сард» 16 кишварро муттахид менамуд. Баъд аз бархам хурдани Иттиходи Шуравй ва «урдугохи сотсиалистй» ба хайати

191

НАТО боз 6 давлат-Венгрия, Чехия, Полша, Латвия, Литва ва Эстония кабул гардиданд. Раванди васеъ гаштани ин ташкилот идомадорад.

Неоконсерватизм - юн., мухофизат, химоят намудан, равняй афкори сиёсии Гарбй муосир, ки дар нимаи солхои 70-уми асри гузашта васеъ пахн гардид. Ин чдраён дар баробари инкишофи гуногунандешй,васеъ гардидани озодй ва хукукхои инсон зарурия- ти химоят ва нигох доштани арзишхои анъанавии чомеаи гарбй- оила, маорифи анъанавй.ахлоки дар пояи мазхаби насронй асосёфта баромад менамуданд.

Низоъ (конфликт) - зиддият, мунокиша; бархурди манфиат- хо, акидахо, амалхои ба хам зид; бахси тезутунд, ихтилофи чиддй, ки сабаби мубориза мегардад.

Овоздихии пинхонй - шакли овоздихй, ки дар асоси он ба овоздиханда кафолати овоздихии пинхонй таъмин мегардад, яъне хеч кас ба гайр аз худи вай намефахмад, ки ба тарафдорй ё ба мукобил овоз додааст.

Озодихои демократй - меъёрхои хукукии муайянкунандаи макоми шахе дар давлат: озодии сухан, эътикод, матбуот, гирди- хамоихо ва чамъомадхо, намоишхо, рохпаймоихо ва г.

«Пардаи оханин» - истилохи сиёсй, бори аввал рузноманигор П. Снеуден дар китобаш «Русияи болшевикй» (с. 1920) сархади байни сохти сармоядорй ва сотсиалистиро «пардаи оханин» номида буд. Баъди нущи У. Черчилл дар Фултон (5.03.1946) ин мафхум ба маънои ифодаи сархад байни давлатхои Гарб ва коммунистй фахмида мешуд.

Паст гардидани шиддати вазъияти байналхалкй — давраи нарм гардидани шиддати муносибатхои байналхалкй, ки ракобат байни абаркудратхо суст гардида, барои махдуд кардани мусал- лахшавй шароит ба вучуд омада буд. Ин вазъият ба солхои 60-ум ва 70-уми асри XX хос буд.

Пентагон - юн., панчгуша, бинои дар шакли панчгуша сохта шуда, ки дар он вазорати мудофиаи ИМА чойгир аст. Ба маънои вазорати мудофиаи ин кишвар истифода мешавад.

Плюрализм - лот., бисёр зиёд, вучуд доштани афкору акида- хои гуногун дар чомеа, гуногунандешй.

«Пули хавой» (хатти парвоз) - бахри начоти ахолии Берлини Гарбй аз гуруснагии марговар ва нигох доштани обруи худ ИМА «пули хавой» ташкил намуданд, ки дар зарфи 324 шабонаруз бо фосилаи седакикагй хавопаймохои боркаш ба фурудгохи Темпел- схоф нишаста, ахолии шахрро бо тамоми чизхои зарурй таъмин мекарданд.

192

Ратификатсия - лот., тасдищдуда, халшуда ичро кардан, аз тарафи макоми олии давлатй тасдик шудани созишномахои байналхалкй ва байнидавлатй.

Сарконун (Конститутсия) - конуни асосии давлат, ки сохтори маъмурию чамъиятй, тартиб ва усули ташкили макомоти хокими- ят, системаи интихоботй, хукук ва ухдадорихои асосии шахрван- донро муайян менамояд.

Сатхи зиндагй - дарачаи каноатпазирии талаботи ахолй ба неъматхои моддй ва маънавй, ки дар асоси як катор нишондихан- дахо, дар мадди аввал, хачми даромади вокей ба хар кас муайян мешавад.

Сиёсати андозситонй - ситондани пардохтхои хатмии давлатй аз шахрвандон ва шахсони хукукй ба фоидаи давлат.

Сиёсати ба паймонхо хамрохнашавй - сиёсати давлатхои чахони сеюм аз охири солхои 60-уми асри XX, ки максади он ба таври катъй худдорй кардан аз иштирок дар паймонхои сиёсй ва низоми мавчудабуд.

Сензура - назорати катъии давлат аз болои нашри китоб ва воситахои ахбори умум. Дар давлатхои демократй сензура вучуд надорад ва ё кариб ба хадди акал расонида шудааст, ки барои химояи манфиятхои давлат ва меъёрхои ахлокй зарур мебошад.

Сепаратизм - лот. чудошуда; майлу кушиши чудоихохй, харакати сиёсй барои аз хайати давлати федеративй баромадани ягон вилоят ва ё чумхурй.

Сулхи яктарафа (сепаратй) - шартномаи сулх (ва ё оштй), ки бо ракиби ягон давлат дар рафти чанг бидуни огохй ва ё розигии иттифокчиёнаш баста мешавад.

“Сутуни панчум” - аз замони чанги шахрвандй дар Испания шабакаи васеи чосусии душман дар акибгох чунин ифода мегардид.

Созмони Милали Муттахид (СММ) - созмони бонуфузи байналхалкй, ки соли 1945 бахри пойдории сулху амният, инкишо­фи хамкорихо байни мамлакатхо ташкил ёфтааст.

Танзими давлатй - дахолат ва назорати давлат аз болои самтхои инкишофи иктисоди бозорй бо максади гирифтани пеши рохи бухрони иктисодй ва молиявй.

Тафаккури нави сиёсй - яке аз самтхои асосии сиёсати бозорй дар ИЧ,ШС, ки дар солхои 1986-1991 ба амал бароварда шуд. Мохияти он аз эътироф намудани меъёрхои хукуки байналмилалй ва манфиати дигар давлатхо, даст кашидан аз сиёсати зуроварй, эхтироми хукук ва озодихои инсон иборат аст.

193

Таълимоти Конфутсий - мачмуи акидахои ахлокй - фалсафии мутафаккири бузурги авди кадими Хитой - Конфутсий, ки дар асри 5 пеш аз мелод зиндангй дошт; яке аз мазхабхои х,оким дар Хитойи имруза, ки мувофики таълимоти он меъёр ва конунхои «Осмонй» тагйирнопазир буда, эхтироми гузаштагон ва ичрои маросимхои мазхабй хатмй мебошад.

Терроризм — тахдид намудан; амали бошуурона ва бомаксад барои чисман аз байн бурдани мухолифони сиёсй; бо ин рох ба даст овардани хокимияти сиёсй, бо рохи зуроварй ва тарсу харос ба вучуд овардани вазъияти номуътадил дар давлат.

Тоталитаризм - лот. пурра, ба куллй фарогиранда; яке аз шаклхои давлатй авторитарй, ки дар он хокимияти давлатй тамоми фишангхои идоракуниро тахти назорати пурраи худ гирифта, хукук ва озодихои шахрвандонро махдуд менамояд.

Тэтчеризм - мачмуи чорахои ба амал баровардани сиёсати дохилии хукумати Британияи Кабир дар солхои хукмронии сарвазир Маргарет Тэтчер. Мохияти ин сиёсат аз ихтисор кардани хайати дастгохи идоракунии давлат, кам кардани харочоти давлатй дар сохахои ичтимой буд. Дар сохаи саноат бошад давлат аз расонидани кумак ба корхонахои зараровар даст кашид.

Усули кейсионй - назарияи муосири иктисодй, ки зарурияти дахолати давлатиро ба хаёти иктисодии чомеаи сармоядорй ба максади аз байн бурдани зидциятхои байни мехнаткашон ва сарватдорон, таъмини даромади манополияхоро асоснок менамо­янд. Асосгузори ин назария иктисодшиноси машхур К М Кейнс (1883-1946) буд.

Федератсия — лот. иттифок, иттиход; шакли сохтори давлатй. Давлатй федеративй аз вохидхои маъмурй (чумхурихо, иёлот, музофот ва г.) ташкил ёфта, онхо сарконун ва макоми идоракунии худро доранд ва дар айни хол макомоти ягонаи хокимияти федера­тивй (марказй) нигох дошта мешавад.

Феминизм-лот. зан; харакате, ки максадаш ба даст овардани баробархукукии занон бо мардон аст.

Шартномаи Варшава - иттиходи харбию сиёсии давлатхои сотсиалистй. Соли 1955 баъд аз ба НАТО дохил гардидани Чумху­рии Федералии Олмон ташкил ёфта буд. Ба хайати он 8 давлат - ИЧ.ШС, Албания, Булгория, Венгрия, Ч,УМХУРИИ Демократии Олмон, Полша, Руминия ва Чехословакия дохил мешуданд.Фаъо- лияти худро 1 -уми июни соли 1991 катъ намуд.

Х,амгирой (интегратсия) - раванди ба хам наздикшавй, муво- фиксозй ва хамкорихои судманди якчанд мамлакат; хамгироии байналмилалии иктисодй.

194

^арака ги сабзхо - номи умумии хизбхо, х,аракатх,о ва гурух­хои сиёсй, ки барои мухофизати мухити зист аз хар гуна ифлос- шавй мубориза мебаранд.

Холати низомй - низоми махсуси хукукй дар мамлакат ва ё дар кисмхои чудогонаи он, ки аз тарафи макоми олии идораи давлат дар холатхои фавкуллода: чанг, офати табий, тахдиди табаддуло­ти давлатй ва г. чорй карда мешавад.

Хокимияти ичроия - яке аз шохахои сегонаи хокимият (дар баробари хокимияти конунгузор ва хокимияти судй), ки идораи умумии кишвар ичрои Конуни асосй ва дигар конунхоро таъмин менамояд.

«Ч,амъияти некуахвол»-давлатй демократие, ки барои шахр- вандони худ сатхи муайяни таъминоти ичтимой ва некуахволиро дар шароити муносибатхои бозорй кафолат медихад, раванди инкишофи давлатхои саноатии Fap6 аз солхои 40-ум то ибтидои солхои 70-уми асри XX. Иктисоди бозориро бо назоратй окилонаи давлат омезиш дода буд.

«Чанги сард» - солхои 1946 -1991, давраи муковимати шадид дар муносибатхои байналхалкй, ки аз ракобати тезутунди давлат­хои абаркудрати дорой силохи хастай (Иттиходи Шуравй ва ИМА) ва иттифокчиёнашон бармеояд. Ин ракобат боиси мусал­лахшавии бошитоб, мусобикаи тарафайн дар сохахои иктисодй- ичтимой ва идеологй гашт.

«Чахиши бузург» — сиёсати рохбарияти хизби коммунистии Хитой аз соли 1958 то миёнахои солхои 60-уми асри XX. Ба накша гирифта шуда буд, ки Хитой бо суръати баланд сохахои саноатй вазнинро инкишоф дода, ба давлатхои мутараккй мерасад. Ин сиёсат ба максад нарасида, баръакс, ба бухрони шадиди иктисодй оварда расонд.

«Чахони дукутба» - аз нигохи вокеияти сиёсй ракобати мута- кобилаи ду низоми чамъитй-сиёсй, ки ба онхо Иттиходи Шуравй ва ИМА сарвари менамуданд, чунин номида мешуд.

«Чахони сеюм» — номи шартии давлатхои Осиё, Африко ва Амрикои Лотинй, ки дар давраи «чанги сард» ба ракобати урдуго- хи сармоядорй ва урдугохи сотсиалистй хамрох нагаштаанд.

Чахони сотсиализм - мафхум барои ифодаи Иттиходи Шуравй ва дигар давлатхои сотсиалистии Аврупо ва Осиё, инчунин Куба дар солхои 40-ум ва охири солхои 80-уми асри XX.

Чомеаи шахрвандй - мачмуи созмонхо ва ташкилотхои гайридавлатии ба таври ихтиёрй ташаккулёфта, ки дар сохахои хаёти иктисодй, сиёсй, ичтимой ва маънавии чомеа фаъолият менамояд, мачмуи муносибатхои гайридавлатй ва сохаи ошкор

195

гардидани кобилиятх,ои ашхоси озод, созмонх,о ва итих,одиях,ои шахрвандон.

Чумхурии парламентй - шакли давлатдорй, ки дар он хокими­яти президент (сардори давлат) аз тарафи парламентй салохиятдор махдуд карда мешавад.

Чумхурии президенти - шакли давлатдорй, ки дар он прези­дент дар баробари хокимияти ичроия хукукхои васеъ дошта, кисман салохияти хокимияти конунгузорро низ ба ухда дорад.

Экстремизм - равняй чонибдори усулхои фаъолият ва акидахои ифротй, ки аз тарафи хизбхо, созмонхо, гурухдои сиёсй ва хатто баъзе давлатхо дастгирй мегарданд.

Этатизм - фр. давлат; чараёни афкори сиёсй, ки давлатро натичаи олй ва максади тараккиёти чамъиятй мешуморад. Ин мафхум барои тавсифи афзоиши накши давлат дар хаёти иктисодй, ичтимой ва фархангии чамъият истифода мешавад.

Эътилоф (коалитсия) - иттифоки муваккатии харбй-сиёсии ду ва ё зиёда давлатхо барои амалиёти якчоя ба мукобили як ва ё якчанд давлатхо; иттифоки хизбхо ва гуруххои гуногун (чун анъана дар арафаи интихоботи навбатй бо максади якчоя ташкил намудани хукумат).

Эмбарго — исп. манъ кардан, ба хабе гирифтан; аз тарафи давлат ворид намудан ва ё содир кардани номгуи муайяни мол, сарват, тилло, когазхои кимматнок, арз ва гайра манъ карда мешавад.

Ярокпартой - мачмуи чорабинихо бо максади кам кардани ярокуаслиха.

196

Мундарича

Сарсухан..........................................................................з

Боби 1. Муносибатхои байналхалкй§1. Таксимоти баъдичангии Аврупо ва огози «чанги сард».............. 4§2. Созмони Милали Муттахид ва накши он дар солхои

баъдичангй................................................................................... .9§3. Бухрони Берлин ва ташкили паймонхои низомию сиёсй.............13§4. Тезутундшавии вазъият дар солхои 60-ум: бухрони Берлин ва

Куба..............................................................................................17§5. Кохиши бухрон ва пастшавии шиддати вазъияти

байналмилалй............................................................................... 21§6. Шикасти низоми мустамликадорй.............................................. 25

Боби II. Ч,ахони сотсиализм§7. Ташкилёбии низоми чахонии сотсиализм...................................30§8. Иттиходи Шуравй: истикрори баъдичангй................................ 34§9. Аз тоталитаризми сталинй то «сиёсати нарм»-и хрушёвй.......... 40§10. Чумхурии Халкии Хитой: дасткашй аз намунаи сотсиализми

Иттиходи Шуравй ё бсхтар намудани он?................................. 45§11. Ветнам: рохи мушкил ба суи озодй............................................50§12. Аврупои Шаркй дар рохи сохтмони сотсиализм....................... 56§13. Аврупои Шаркй дар гирдоби бухрон........................................ 61§14. Куба: аз диктатураи Батиста то Фидел Кастро..........................66

Боби III. Ч,ахони Гарб: тахкими «якдилии атлантик軧15. Иёлоти Муттахидаи Амрико: талош ба хотири сарварии

чахон.......................................................................................... 71§16. Иёлоти Муттахидаи Амрико дар солхои 60-70-ум: харакатхо

барои хукукхои шахрвандй........................................................ 76§ 17. Аврупо дар рохи му п ахидшавй................................................. 82§ 18. Британияи Кабир дар рохи ислохот............................................87§ 19. Олмон: такеимоти баъдичангй............................................. ......92§ 20. Фаронса: тагйироти баъдичангй ва устуворшавии «голлизм» 98 § 21. Италия: устувор гардидани чумхурии парламентй.

«Муъчизаи иктисодй»-и Италия................................................. 103§ 22. Япония: баркароршавй ва ислохот.............................................. 108

197

Боби 4. Мамлакатхои Осиё, Африко ва Амрикои Лотинй: озодшавй ва масъалахои навсозй

§ 23. Кишвархои Осиёи Чанубу Шаркй: истшуюлият ва огозинавсозй......................................................................................................... ИЗ

§ 24. Хиндустон ва Покистон: мае ьа.таи Кашмир...............................119§ 25. Мамлакатхои Шарки миёна: салтанати машрута ва ислохот.....125§ 26. Кишвархои арабй пас аз Чанги дуввуми чахон. Мунокишаи

Шарки Наздик............................................................................ 131§ 27. Туркия: дар миёни Шарку Гарб................................................... 137§ 28. Истиклолияти Африко: чустучуи рохи рушди ичтимоию

иктисодй ва сиёсй...... ................................................................ 141§ 29. Амрикои Лотинй дар байни низомхои худкома ва демократа....146§30. Рушди илм ва фарханг. Фарханги оммавй................................. 153

Боби 5. Ч,ахон дар чоряки охири карни XX ва ибтидои карни XXI

§ 31. Чахон баъд аз Мачлиси машваратииХелсинки: умедхо ва вокеият................................................................162

§ 32. Чахон дар ибтидои карни нав..................................................... 168§ 33. Кишвархои Шарки Миёна ва Осиёи Чанубй..............................173§ 34. Кишвархои Осиёи Чанубу Шаркй: тараккиёт ва пешеафй.........180

Хул оса.............................................................................. 186Лугат.................................................................................................... 187

198

БАРОИ КЛЙДХО

Л

199

Хомидхон Нуриддинов, Косимшо Искандаров, Каххор Расулиён, Рахматулло Абдуллоев,

Носир Назаров

ТАЪРИХИ УМУМИкитоби дарсй барои синфи 10-ум

Мухдррири масъул ва мусахдех,:

Мухдррир:

Сах,ифабанди ва ороиш:

Хуруфчинй:

Сайфулло Мах,камов, номзади илмхои филология

Вахдобчон Абдулазизов, номзади илмх,ои филология, дотсент

Равшан Хончонов

М. Камолова

Ба чопаш 16.06.2011 имзо шуд. Андозаи бОхЭО1/^ . Когази офсетй. Гарнитураи “Times New Roman Tj”.

Ч,узъи чопии шартй 12,5. Адади нашр 80000.

Дар матбааи Ч.ДММ “Офсет” ба табъ расидааст. Сурога: ш. Душанбе, к. А. Дониш 32

тел.: 226-12-21, 226-13-31