Т.Н. Зиёзода, Р.Я. Шарифов

ТАЪРИХИ УМУМЙ

ТАЪРИХИ АСРХОИ МИЁНА

Китоби дарси барои синфи 6 Нашри 2-юм бо тагйиру иловах,о

М ушовараи Вазорати маорифиЧ,умх,урии Точикистон тавсия кардааст

Душанбе «Мухаммад - Асар»

2012

ББК 63.3(0)4+63.3(2точик) 3 57

Зиёзода Т.Н., Шарифов Р.Я. Таърихи умумй: Таърихи асрхои миёна. Китоби дарсй барои синфи 6-уми макотиби тахсилоти умумй. - Душанбе: «Мухаммад - Асар», 2012. - 288 сахифа.

Ч,адвали истифодаи иноравии китоб

№ Ному насаби хонанда Синф

Х,олати китоб (бахои китобдор)Соли хонишАввали

солОхири

СОЛ

Муаллимони мухтарам!Хохишмандем, фикру мулохизахои худро оид ба мазмуни

китоби дарсии мазкур ба нишонии 734024, ш. Душанбе, кучаи Айнй, 45, Пажухишгохи рушди маорифи Академияи тахсилоти Тоникистон ирсол намоед.

ISBN 978-99947-788-3-6© Т.Н. Зиёзода, 2012 © Р.Я. Шарифов, 2012.

МУКАДДИМА

Ба хонандагони синфи 6

Хонандагони азиз!Шумо дар синфи 5 таърихи дунёи кадимро омухта, дар

бораи халку давлатхои он замон маълумоти пуркимат ба даст овардед.

Ин донишхо ба шумо барои фахмидани таърихи асрхои миёна, ки омузиши онро огоз менамоед, кумак мерасонанд.

Китоби дарсии таърихи асрхои миёна, ки Ш умо дар даст доред, аз огози асри III то нимаи дуюми асри XV-po дар бар гирифта, яке аз мархалахои мухимтарини таърихи башарро инъикос менамояд. Дар ин китоб бо халку давлатхое во мехуред, ки нисбат ба халку давлатхои дунёи кадим дар мархалаи баландтари пешрафт карор доштанд.

Давлатхои асримиёнагиро феодалй ном мебаранд, чунки дар онхо хокимияти подшохй, королй, императорй ва ё султонй меросию мутлак буда, ашрофон сохибони асосии замину дороии дигар буданд. Сохти феодалй дар хар як давлати асримиёнагй’ гайр аз нишонахои умумй хусусиятхои хоси худро дошт, ки ба онхо хднгоми омузиши китоби дарсй шинос мешавед.

Дар ин кисмати таърихи умумй ба давлатхои машхури асрхои миёна диккати калон дода шудааст. Онхо симои вокеии ин давраро муайян намудаанд. Дар байни ин кишвархо: Сосониён, Хайтолиён, Хоконии Турк, давлати Франк, империяи Карли Кабир, империяи Византия, Хилофати Араб, Сомониён, давлатхои Чин, Хиндустон, Газнавиён, Хоразмшохон, Еуриён, Куртхои Хирот, империяи Мугул, Англия, Олмон, Русия, империяи Темуриён, Сафавиёни Эрон, Султонии Туркхои Усмонй, Темуриёни Хинд ва давлатхои Америка хастанд.

Дар китоби дарсй ба шумо оид ба муносибатхои байни- хамдигарии давлатхои асримиёнагй, идораи давлат, масъалахои чанг ва сулх, рушди кишоварзй, касбу хунар, тичорат, ба вучуд омадани олоти нави мехнат, корхонахо ва пешрафти илму фарханг маводи фаровон пешниход карда шудааст.

Хуллас, таърихи асрхои миёнаро омухта, Ш умо аз он чихатхои гуногуни чомеаи асри миёнаро дарёфта, донишу малака ва чахонбинии худро васеъ хохед кард.

3

БА ОМУЗГОРОНИ ФАННИ ТАЪРИХ

Хамкасбони гиромй!Китоби дарсии таърихи асрхои миёна, мутобики барномаи

таълими таърихи умумии нашри соли 2002 таълиф гардидааст. Мо, муаллифон, мехостем таваччухи шуморо ба як хусусияти ин китоби дарсй чалб намоем.

Ба щумо маълум аст, ки дар таърихи асрхои миёна давлату давлатдории мардуми форсизабон, аз он чумла, халки точик дорой макоми баланд мебошад. Аз ин сабаб, дар сурати дар китоби дарсии таърихи асрхои миёна инъикос накардани таърихи индавраинаи халки точик, курси таърихи умумй аз як чузъи мух,имтарини худ махрум мешуд. Аз ин ру, тибки усули робитаи байни ду курси таърих, маводи курсхои таърихи умумй ва таърихи халки точики асрхои миёнаро дар китоби мазкур дар хамгирой чо ба чо кардем. Ин усул имконият медихад, ки хонандагон накши давлатхои форсу точикро дар таърихи башар хуб дарк карда, оид ба таърихи асрхои миёнаи чахон дониши тому вокеъй пайдо намоянд.

Ба Шумо ва ба шогирдони Ш умо дар таълим ва омузиши таърихи асрхои миёна барор мехохем.

Муаллифон

4

Боби I. МАМЛАКАТХОИ ШАРК ДАР АСРХОИ III-XII

§1-2. ДАВЛАТИ СОСОНИЁН

ТАЪСИ СЁБИИ ДАВЛАТИ СО СО Н И ЁН . Аз таърихи дунёи кадим дар ёд доред, ки баъд аз парокандашавии империяи Искандари Макдунй дар кисмати шаркии он якчанд давлатхои мустакил ташкил ёфтанд, ки дар байни онхо калонтаринаш Порт буд. Ба каламрави ин давлати пуриктидору пахновар лашкари Рим тез-тез хамла карда, онро хароб ва заиф мегардонд. Ч,ангхои дуру дароз бар зидди тачовузкорони римй кабилахои юэчй ва низову хархашахои дохилии сулолаи Аршакиён давлати Портро аз байн бурданд. Ардашери I Бобакон, ки хокими вилояти Истахр буд, соли 224 Аршакии охирин - Артабони V-po шикает до да, дар Форс ба хокимият сохиб шуд. Давлати нав ташкилкардаи Ардашер номи давлати Сосониёнро гирифт.

Бобои Ардашери I Сосон ном дошта, кохини маъбади зардуштии Анахита буд. Номи сулолаи Сосониён ва давлати Сосониён аз номи бобои Ардашери I пайдо шудааст.

Ардашери I Бобакон баъди чанде хокимияти худро кариб дар тамоми Форс пахн карда, соли 226 ба тахти подшохии давлати Сосониён нишаст.

Ардашер худро шоханшохи давлати Сосониён меномид. У барои васеъ ва мустахкам кардани мамлакат чидду чахди зиёд ба харч додааст. Ба Ардашери Бобакон муяссар шуд, ки тамоми мулкхои собик давлати Портро ба даст дарорад. Инчунин Мод, Озарбойчон, Сиистон, Хуросон ва як кисми Арманистонро низ ишгол намуда, ба давлати худ хамрох кунад. Ба Ардашери I Бобакон ва вориси у Ш опури I лозим омад, ки бар зидди империяи Рим мубориза баранд. Ш опури I окибат ба лашкари Рим шикает дода, хатто императори он - Валерианро асир гирифт.

ИДОРА ВА ХОЧАГИИ ДАВЛАТИ СО СО Н И ЁН . Шоххои Сосониён дар мамлакат хокимияти номахдуд дошта, давлати худро аввал аз шахри Тахти Ч амшеД ва баъд аз шахри Тайсафун истода идора мекарданд.

М амлакат ба 18 вилоят таксим шуда, онхоро хокимони аз тарафи шох таъйинкарда идора мекарданд. Хокимони вилоятхо пурра тобеи шох буданд. Давлат аз тачовузи мамлакатхои

5

х,оричй тавассути артиши пурзур х,ифз карда мешуд. Д ар идора кардани сохахои гуногуни мамлакат мансабдорони зиёд истифода бурда мешуданд.

Сосониён ба масъалаи чамъоварии андозхо аз ахолй дик- кати чиддй медоданд. Ин корро хдйати сершумори андоз- гундорон ичро менамуданд. Дар давлати Сосониён косибй ва кишоварзй тараккй карда буд, ки он сабаб дошт. Эрон дар чоррохаи тиноратй вокеъ гардида буд. Дар шахрхои мамлакат махсулоти баландсифати косибй истехсол карда мешуд. Эрон дар он замон бо абрешим, газвор, мохут, колин, зарфхои сафолй ва маснуоти заргарии худ машхур буд. Точирони сосонй ин молхоро ба хоричи кишвар бароварда, аз фуруши он даромади калон мегирифтанд, ки як кисми ин маблаг ба хазинаи давлатй низ ворид мегардид.

ХАРАКАТИ М ОНАВИЯ. Сарфи назар аз пешрафти хочагй дар нимаи дуюми асри III ахволи кишоварзони эронй хеле вазнин буд. Ба онхо лозим меомад, ки ба давлат андозхои гуногуни зиёд пардозанд. Ба ин ахвол гирифтор шудани кишоварзон бо гунохи амалдорон низ ба амал меомад. Онхо бо хар роху восита аз кишоварзон андози зиёд меситониданд. Ахли мехнат аз вазъи вазнини худ норозй буд. Аз хамин сабаб> дар мамлакат харакати халкии зидди табакахои доро вусъат ёфт. Ба яке аз чунин харакатхо Монй ном шахе рохбарй мекард. Монй аслан аз Байнаннахрайн

буд. У бо дар назардошти таъ- лимоти дини зардуштй дар бораи муборизаи зиддихамди- гарии ду кувва - Хурмуз - неруи некхох ва Ахриман - неруи бад- хох, тартиботи мавчудаи чомеаи Сосониёнро зери танкиди сахт гирифт. Монй дини давлатии зардуштия ва урфу одатхои мав­чудаи барои халк зарарнокро рад намуда, зидди боигарй ва кохинони зардуштй баромад ме­кард. У кушиш ба харч медод, ки дар асоси динхои зардуштияю буддоия дини наверо ба вучуд оварад, ки ба манфиати халки захматкаш бошад.

Расми I. Шоу; Хусрави 1 дар майдони набард.

6

Монй мардумро ба муборизаи фаъолонаи зидди табакахои доро даъват намекард. У бар он акида буд, ки инсон бояд аз зиндагии бошукух даст кашида, хоксорона умр ба cap барад, аз пайи андухти сарвату мол нашавад ва дар ин рох пуртокат бошад. Махз ба хамин восита кас ба максадхои хеш ноил шуда метавонад.

Монй ба максадаш расида натавонист. Бо амри шох уро ба зиндон партофта, соли 276 катл карданд. Ин катл хеле вахшиёна буд. Бахроми I фармуд, ки аз тани Монии зинда пусташро кананд.

Х У КМ РО НИ И Ш О П У РИ II, ЯЗДИГУ РДИ I ВА ПИРУЗ.Сарфи назар аз чидду чахди Ардашери Бобакон, Ш опури I ва Бахроми I дар аввал давлати Сосониён он кадар пурзур набуд. Вале дар давраи хукмронии Ш опури II (солхои 309-379) он ру батараккй ниход. Х,удудхои давлати Сосониён хам дар самти гарб ва хам дар самти шарк васеътар шуданд. Дар давраи шохигарии Яздигурди I (солхои 399^420) низ давлати Сосониён дар рушду нумуъ буд. Дар мамлакат шахрхо ободу зебо шуда, шахрхои нав бунёд ёфтанд. Дар ин давра ба давлати Сосониён тохтутози лашкари Рим ва кучманчиён катъ гардид. Вале дар дохили давлат оромию вахдати умумихалкй вучуд надошт. Дар музофотхои гуногуни он ва алалхусус дар К^афкозу Осиёи М арказй бар зидди шохони сосонй шуришхо ба амал мео- маданд. Максади шуришхо бехбудии зиндагии ахолии камбагал буд. Ин шуришхо дар замони хукмронии Пируз бештар cap мезаданд. Шуришчиён хатто шоху шохзодахои Сосониёнро асир ва ё гаравгон мегирифтанд. Аз он чумла, боре худи Пируз хам гаравгони шуришгарон шуда буд.

ХАРАКАТИ МАЗДАКИЯ. Харакати М аздакия ба замони хукмронии Кайкубодшох (солхой 488-531) рост омад. Ба ин

Рш \п Хароба^ои кушки Маре.Аср*ои VI- VII.

7

харакат М аздак рохбарй мекард. Унвони харакат аз номи рохбараш пайдо шудааст. Асосгузори ин харакати халкй ибни Хуррой буд, ки дар нимаи дуюми асри V умр ба cap бурдааст. Маздак шогирди у буд.

Акидахои М аздак ба халк фахмо буданд. У мегуфт, ки хукуки азалии хамаи одамон баробар аст. Бинобар хамин сабаб, нобаробарии сарватдорону камбагалонро бархам задан мебояд. Маздак ва чонибдорони у ба мардум мегуфтанд, ки парвардигор неъматхоро барои хама баробар офаридааст. Бинобар ин, мардум онхоро бояд дар байни худ боинсофона таксим кунанд. Вале теъдоде аз одамон бо ин рох нарафта, бо фиребу найранг дорой молу мулк ва сарвати зиёд шудаанд. Аз хамин сабаб, пайравони М аздак мегуфтанд, ки онхо моли мардуми дороро бо зурй кашида гирифта, ба одамони камбагал таксим карда медиханд, то ки хамаи онхо баробар зиндагй кунанд.

Маздакиён мегуфтанд, ки натанхо одамкушй, балки куштани чорво низ гунохи азим аст. Вале бахри мубориза бар зидди неруи зишт одамкушй равост. Бо ин акида онхо гуфтанй буданд, ки куштани одамони бою сарватманд равост. Дар зери таъсири ин гояхо сафи маздакиён сол то сол зиёд шуда, ба кувваи пурзуре табдил ёфт. Ин буд, ки маздакиёни шуришбардошта дар пойтахти Эрон ва шахру махалхои дигари мамлакат молу мулки бойхоро кашида гирифта, дар байни мардуми камбагал таксим карданд. Кисми ашхоси сарватманд ба катл расонида шуда, кисми чонбасаломатбурдаи онхо аз тарси марг ба хоричи кишвар фирор карданд. Кайкубодшох аз маздакиён сахт тарсида, эълон намуд, ки чонибдори онхо аст. Барои ин кирдораш аъёну ашроф уро аз тахти подшохй афтонда, ба чои у писарашро шинонданд. Онхо Кайкубодшохро ба зиндон партофтанд, вале дере нагузашта, у аз он чо гурехта, ба назди шохи Хайтолиён рафт. Ш охи Хайтолиён, ки падараруси Кайкубодшох буд, ваъда дод, ки ба у ёрй мерасонад, то ки аз нав ба тахту точи давлати Сосониён сохиб шавад. Ва хамин тавр хам шуд. Баъди аз нав ба тахти подшохй нишастан Кайкубод бо фиребу найранг рохбари шуриш М аздак ва баъзе рохбарони дигари маздакиёнро дастгир намуда, вахшиёна ба катл расонд. Дар cap то сари мамлакат хазорон нафар пайравони М аздакро Кир кард. Баъд аз вафоти Кайкубодшох Хусрави I, ки душмани ашадии маздакиён буд, ба тахти подшохй нишаста, бар зидди онхо муборизаро давом дод.

8

Х У КМ РО Н И И ХУСРАВИ I АНУШ ЕРВОН. Хусрави I дар Эрони замони Сосониён муддати дуру дароз - аз соли 531 то соли 579 хукмронй кардааст. Давраи хукмронии у давлати Сосониён мархдлаи равнаки худро аз cap мегузаронд. Аз хамин сабаб, обруи ин шох дар байни халки Эрон нихоят баланд шуд. Бехуда нест, ки уро "Анушервон", яъне "абадзинда" меномиданд.

Хусрави I Анушервон шохи окилу доно буд. У дар мамлакат ислохот гузаронда, хуб дарк мекард, ки низоми андозситонй аз замин беадолатона аст. Барои хамин бояд андози замин кам карда шавад. Бо фармони шох руйхати заминхо мураттаб карда шуд. М инбаъд амалдорони андозситон ба сахрохои киштзори галла рафта, хосилнокии онхоро пеш аз чамъоварй, бевосита дар чояш муайян мекарданд. Бо хамин усул низоми пардохти андоз дар cap то сари мамлакат ба тартиб дароварда шуд. Акнун амалдорони давлатй тибки нишондодхои ислохот андози сарикасиро соле як маротиба дар доираи мух- латхои мукарраркардашуда гун мекарданд. Рухониён, сарбозон ва амалдорони давлатй аз пардохти андоз озод буданд.

Ш ох барои пешрафти тичорат харчониба кумак мерасонд. Дар идорахои молиявии давлати Сосониён точирон ва судхурони сершумор кор мекарданд. Хусрави 1 ин ашхосро ба вазифахои давлатй таъйин карда, тачрибаи онхоро истифода мебурд.

Барои пешрафти сохаи асосии хочагй - кишоварзй Хус­рави I чорахои самаранок меандешид. Дар мамлакат бо амри у чуйхо, обамборхо, ва иншоотхои дигари обёрй сохта шуданд. Бо ин рох майдонхои кишти зироатхои обй афзуданд.

Хусрави I Анушервон ба илму фарханг рагбати калон дошт. У ба арбобони ин соха гамхорй зохир мекард. Хатто ба як файласуфи византиягй, ки уро император Ю стиниани I аз мамлакат пеш карда буд, панохгох дода, бахри идомаи корхои илмиаш шароити зарурй фарохам овард.

Бо амри Анушервон таърихнигорон солномаи вокеахои мухимми таърихии давлати Сосониёнро мураттаб сохтанд. Тарчумонхо асархои сершумори адабии юнонию суриягиро ба забони эронй тарчума карданд. Тахмин меравад, ки махз дар замони хукмронии Хусрави I Анушервон мачмуаи форсии "Х,азор афсона" тавлид ёфтааст, ки дар асоси он баъдтар арабхо мачмуаи машхури "Хазору як шаб"-ро тартиб додаанд.

Хусрави I Анушервон дар тули хукмронии кариб 50-солаи худ бар зидди давлатхои хамсоя чанг кардааст. Ч,ангхои

бештари Анушервон бар зидди Византия буд. Дар натичаи ин чангхо Хусрави I Анушервон Антиохияро забт карда, ахолии онро асир гирифта, барои сукунат ба назди шахри Тайсафун меорад, ки мардум баъд он махалро "Антиохияи Хусрав" номгузорй кардаанд. Хусрави I соли 562 бо Византия ба мухлати 50 сол сулх бает. Вале баъди якчанд сол у ахдшиканона пораеро аз каламрави Византия ишгол кард. Ин икдоми Анушервон барои дар байни давлати Сосониён ва империяи Византия аз нав cap задани чанг бахона шуд. Чанги мазкур танхо баъд аз вафоти Хусрави I Анушервон катъ гардид. Дар кисмати шаркии мамлакат Хусрави I бар зидди кабилахои туркии кучманчии сокини миёначои дарёхои Аму ва Сир чанг карда, галаба ба даст овардааст.

Хуллас, дар замони хукмронии Хусрави I Анушервон дав­лати Сосониён ба империяи пуриктидор табдил ёфт.

РУ БА ТАНАЗЗУЛ НИ ВДДА Н И ДАВЛАТИ СОСО НИ ЁН. Баъд аз вафоти Хусрави I Анушервон давлати Сосониён ру ба таназзул ниход. Хокимони вилоятхои алохида мунтазам шуриш мебардоштанд. Яке аз хамин шуришхо соли 590 бо рохбарии Бахроми Чубина ба амал омадааст. Хусрави II мачбур шуд, ки аз императори Византия ёрй пурсад. Баъди шикасти ин шуриш дар байни Эрон ва Византия созишномаи сулх баста шуд, ки муво- фики он як кисми гарбии Кдфкоз ба Византия гузашт.

Баъди танаффуси начандон зиёде дар байни Византия ва Эрони Сосонй чангхо аз нав огоз ёфта, гох ба фоидаи як тараф ва гох ба фоидаи тарафи дигар анчом меёфтанд. Нихоят, соли 623 императори Византия Ираклий ба хучуми катьии зидди Сосо­ниён гузашта, ба пойтахти Эрон шахри Тайсафун наздик шуд. Хавфи Тайсафунро ишгол кардани византиягихо ба миён омад. Аз бемуваффакиятии хукмронии Хусрави II ва шикасти у аз

Расми 3.Харо6ах,оиСиистон

Византия дар мамлакат норозигии мардум афзуд. Аз ин вазъ истифода бурда, ашрофони маъруф писари Хусрави II Кубоди 11-ро шохи нав эълон карданд. Писар ба мукобили падар лашкар кашида, уро асир гирифта, ба катл расонд. Баъди чанде Кубоди II ба лашкари Византия шикает дод ва императори он аз шохи Сосониён сулх пурсид. Кубоди II бо Византия сулх бает, ки мувофики он хамаи заминхои каблан аздастдодаи Сосониён баргардонида шуданд. Вале ин галаба пеши рохи таназзули минбаъдаи давлати Сосониёнро гирифта натавонист.

ЛУГАТКох,ин - рох,бари динй.Шоханшох, - подшох,и шо>р<,о ва ^окимони вилояту мулкх,о. Хокимияти мутлац - чунин ^окимияте, ки дар мамлакат ягона аст, масалан, шох,, султон, император ва амсоли инх,о.Ислохот - чораест, ки тавассути он вазъи идораи давлатй, хо- чагй, тичорат ва ах,воли мардум бех,тар карда мешавад. Ислохрт ба вазъи фарх,анг х,ам таъсири мусбат расонда метавонад. Баъ- зан ислохрт ах,воли мамлакатро боз х,ам бадтар мегардонад. Судхурон - одамонеанд, ки ба мардум ва ё давлат пул к^рз дода, баъди мухлати муайян аз к,арздор пулашонро бо фоидааш меситонанд. Судхурон имруз х,ам х,астанд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО .......... .......1. Давлати Сосониён дар ку^о ва кай таъсис ёфтааст?2. Асосгузори давлати Сосониён кй буд? Чаро ин давлати эронй

"Давлати Сосониён" ном гирифтааст?3. Давлати Сосониён чй тавр идора карда мешуд?4. Рох,бари х,аракати Монавия кй буд?5. Давлати Сосониёни замони хукмронии Шопури II, Яздигурди I ва

Пирузро шарх, дих,ед.6. Дар бораи ак^дахри Маздак нак 1 кунед.7. Чаро Кайкубодшох, нонибдори маздакиён шуд?8. Кайкубодшох, чй тавр аз нав ба тахти подшох,ии давлати Сосо­

ниён сох,иб шуд?9. Ислохрти Хусрави I Анушервонро шарх, дих,ед.10. Хусрави I Анушервон ба илму фарх,анг чй гуна муносибат

мекард?11. Дар бораи таназзули давлати Сосониён чих,о гуфта метавонед?

11

§3. ДАВЛАТИ ХАЙТОЛИЁН

КАБИЛАХ.ОИ ХАЙТОЛИ. Д ар бораи пайдоиши хайто­лиён дар илми таърих то хол фикри ягона вучуд надорад. Як гурух олимон онхоро "шаркиэронй", гурухи дигар "йучихо", гурухи сеюм "гуннхо" ва гурухи чорум "туркхо" хаёл мекунад. Вале олимоне, ки хат ва забони хайтолиёнро хуб омухтаанд, бар он акидаанд, ки хайтолиён ба гурухи мардуми шаркиэронй тааллук доштаанд.

Дар маъхазе гуфта мешавад, ки хайтолихо кариб сад хазор нафар мебошанд. Дар ватани онхо шахрхо набуда, дар чойхои серобу алаф ва дар кулбахои намадин зиндагй мекунанд. Аз руи маъхази дигар мукаррар карда шудааст, ки хайтолихо аз ду гурух - кучманчй ва мукимй иборат будаанд. Ба мо маълум аст, ки аз чихати намуди зохирй хайтолиён ду хел, як кисми онхо "сафедруй" ва кисми дигарашон "сурхруй" будаанд.

Хайтолиён ба Осиёи М арказй аз хоричи он омада, сокин шудаанд. Дар ин чо он вакт шахрхои сершумор мавчуд будаанд. К,абилахои хайтолй дар шахрхои Осиёи М арказй ба зиндагии мукимй тезтар одат кардаанд.

Дар маъхазе гуфта мешавад, ки хайтолихо золим, бочуръат ва дар майдони набард кобилияти фавкулодда доранд.

Дар бораи урфу одатхои хайтолиён маълумоти ачоиб ба даст оварда шудаанд, ки аксарияти онхо барои мо гайри- мукаррарй менамоянд. Масалан, бародарон якчоя як зан доштанд. Зане, ки як шавхар дорад, каллапуши якгуша дошт. Зане, ки якчанд шавхар дошт, шумораи гушахои каллапуш ва ё шадцахои мухрахои гарданаш ба шумораи шавхархояш баробар буд. Фарзандонро на аз руи падари онхо, балки аз руи модарашон муайян мекарданд. Дар ин мамлакат ароба набудааст. Барои хамин мардум дар кору зиндагиашон аз замбар истифода мебурдаанд. Хайтолиён асп ва уштури зиёд

Расми 4. Тангаи Хайтолиён.

12

доштаанд. Ашрофонро дар тобутхои сангини сарпушдор мегурондаанд. Камбагалонро бошад, хамин тавр, хоксорона бе тобут мегуронданд. Бо хамрохии мардум дар гур сару либоси онхоро низ мегузоштаанд, то ки ба онхо дар он дунё ба кор оянд.

ТАЪСИ СЁБИИ ДАВЛАТИ ХАЙТОЛИЁН. Дар Осиёи М арказии асри IV ва то миёнахои асри V се давлат ташкил меёбад: Кидориён, Хиёниён ва Хайтолиён. Дар байни онхо Хайтолиён калонтару пурзуртар буда, дар аввал кисмати шаркии Осиёи М арказй ва аз он чумла, Помирро хам дар бар мегирифт. Хайтолиён аз тарафи як подшох идора карда мешуданд. Лекин баъзе хокимони махаллй мустак,илияти худро нигох дошта буданд. Тахту точи подшохй меросй буд. Вазифаи шохиро вориси аз хама кобилиятноки шох ишгол мекард.

То миёнахои асри V давлати Хайтолиён дар Осиёи М арказй макоми хукмронро ба даст даровард. Дар ин давра худудхои он васеъ шуданд. Ш оххои Хайтолиён Сугд ва Тахористонро хам забт карданд. Давлати Хайтолиён дар замони хукмронии Хушнавоз - солхои 50-ум ва 70-уми асри V боз хам васеътару пуриктидортар гардид.

Дар мукобили давлати Хайтолиён ду давлати пурзур меистод, ки яке Сосониён ва дигаре Хоконии Турк буд.

Далели марказиятнок будани давлати Хайтолиён пойтахти ягона доштани он мебошад. Пойтахти давлати Хайтолиён шахри Бомиён (дар Афгонистони Ш имолии имруза) буд.

ЧАНГХОИ ХАЙТОЛИЁН БО ДАВЛАТИ СОСОНИЁН.Тоба давлати марказиятнок табдил ёфтани давлати Хайтолиён дар Эрон давлати пурзури Сосониён вучуд дошт, ки ба мавчудияти давлати Хайтолиён тахдид мекард. Барои хамин шоххои Хайтолиён кариб дар тамоми давраи хукмрониашон худро аз хамлахои лашкари давлати Сосо­ниён химоя мекарданд. Вале дар миёнахои асри V давлати Хайто­лиён чунон пурзур шуд, ки бар зидди хамлахои харобиовари давлати Сосониён истодагарй карда, хатто бар он галаба хам карда метавонист. Хайтолихо баъди каламрави Точикистони

13

Расми 5. Табари нукрагин аз Чалак

Расми 6.Сару либоси мардуми Осиёи Марказии замони Хайтолиён

Ч,анубии имрузаро ишгол кардан, мавкеи худро хуб мустахкам намуда, ба сархадхои шаркии давлати Сосониён наздик шуданд. Вале ташаббускори огози чанг шох Пируз гардид, ки навакак дар Эрон ба тахти подшохй нишаста буд. Хамин тарик, соли 457 чанги Пируз бар зидди Хайтолиён, ки шохашон Ш ахнавоз буд, огоз гардид. Дар ин чанг тарафи мухофизаткунанда хайтолихо буданд. Хайтолихо хамлаи лашкари Сосониёнро "хуб пешвоз" гирифтанд.

Дар чанги пешина Хайтолихо бар Эрони Сосонй голиб баромада, дар созишномаи сулх сархадхои байни ин давлатхоро мукаррар карда буданд. Кушиши Сосониён барои васеъ кардани худудхои давлати худ маънии вайрон кардани шартхои хамин созишномаро дошт. Аз маъхази зерин шумо мебинед, ки шохи Сосониён бо хиллаю найранг чи тавр ахдшиканй кардааст:

"Пируз бо лашкари худ то таги хамон бурче расид, ки Бахроми Гур сохта буд... Пируз илоче ёфта, ваъдахилоф набудани худро нишон доданй шудааст (ran аз он ваъдае меравад, ки Пируз ба подшохй Хайтолиён Хушнавоз дода буд ва мувофики он бояд аз сархади Хайтолиён намегузашт). Маълум, ки сархади Хайтолиён хамон бурч буд ва инак, Пируз ба таги он бурч расиду фармуд, ки 50 фил ва 300 пахлавонро бар он банданд ва филону пахдавонон бурчро пеш мекашиданду Пируз аз паси онхо меомад ва бо хамин хилла ваъдаро, ки ба Хушнавоз дода буд, гуё вайрон намекард. Дар ин мухорибаи зидди Хайтолиён Пируз ва бисёре аз лашкари вай ба хандакхое, ки

14

махсус дар сари рох канда шуда, руи онхоро пушонда, ноаён карда буданд, афтиданду халок шуданд".

Дар ин чанг хам шохи Эрон аз артиши давлати Хайтолиён сахт шикает хурдааст, дар назди шохи Хайтолиён Ш ахнавоз ухдадор шуд, ки дигар ба худуди давлати у кадам намегузорад. Барои эътимод Пируз вориси точу тахти шохии Сосониён - писари худро дар назди шохи Хайтолиён гаравгон гузошта, маблаги калон товони чанг низ дод. Вале Пируз ба ваъдаи худ вафо накарда, баъди чанде бар зидди Хайтолиён аз нав хамла кард, ки он хам ба шохи Сосониён голибият наовард. Баъди ин Пируз бори дигар бар зидди давлати Хайтолиён лаш кар кашид. Лекин лашкархои Сосониён ва худи Пируз аз нав ба доми Хайтолиён афтиданд.

Ин дафъа Хайтолиён усули чанги мудофиавии худро каме тагйир дода, дар пеши рохи лашкари Сосониён чоххои зиёде кофта, руи онхоро бо хасу шохахо пушонида ноаён карданд. Дар натичаи хучуми саросемавори Сосониён аксари лашкари онхо, аз он чумла, худи Пируз хам ба ин "чоххои гургкдпй" афтиданд.

ВАСЕЪШ АВИИ ДАВЛАТИ ХАЙТОЛИЁН. Дар охирхои асри V ва огози асри VI давлати Хайтолиён боз хам васеътар шуд. Хайтолиён Кдндахор, Урумчй, Коштар ва Хутанро низ забт карданд. Баъди забти Х,индустони Ш имолй худуди давлати Хайтолиён аз империяи Кушониёни Бузург хам калонтар шуд. Ба бузургии каламравиаш нигох накарда. дар асри VI ба давлати Хайтолиён лозим омад, ки худро аз хамлахои истилогаронаи лашкархои ду давлат - Хоконии Турк ва Сосониён мухофизат кунад.

...Хуруфоти хайтолиён идомаи бевоситаи хуруфоти кушонй (бохтарй) буда, вале нисбат ба хуруфоти кушониён андак моилтар навишта мешавад. Махз дар бораи хуруфоти хайтолиён Сюандзан (муаррихи Чини кддим. -Шарх,и Т. Зиёзода) навиштааст: "Забони онхо аз забони дигар мамлакатхо андак фарк, дорад. Ш умораи хуруфоти онхо бисту панчто ва онхо ин харфхоро тартиб дода, хама гуна мафхумотро ифода мекунанд. Аз чап ба рост менависанду мехонанд...

...Дар шимолу гарби Покистон дар водии дарёи Точи се катибае ёфт шуд, ки дар санг канда шудаанд: дар санги якум матни арабию санскрит, дар санги дуюм матни бохтарию санскрит ва дар санги сеюм, ки аз ду пора иборат

15

аст, матни бохтарй ва ду сатри хати арабй хает. Хати бохтарй бо усули шикастаи моил сабт гардидааст...

...Дар Осиёи М арказй аз чумлаи осори бадастомадаи хати хайтолй катибаи руи сафолпораест, ки дар Зангтеппа ёфт шуд ва дар он хамагй як кисми шаш сатр бокй мондааст. Осори дигари хати хайтолй катибаи графитии Каротеппа ва инчунин ду сатри хати шикастаи моили бохтарии Афросиёб мебошад, ки мувофики далолати катибаи сугдии пахлуи он намунаи хатти расмии хайтолй будааст. Боз як асари хати хайтолй катибаи сурати девори димнаи Кофиркалъаи Колхозобод мебошад, ки дуруст махфуз мондааст..." .

JiyfATДавлати марказиятнок - чунин давлат хокимияти пурзур дошта, Хамаи вилоят ва мулкхои он ба хокимияти марказй тобеанд. Империя - давлате, ки нихоят калон буда, онро император ва ё шоханшох идора мекунад.Катиба, китобат - навиштачоте, ки дар болои санг, сафол ва ё ашёи дигар кандакорй ва ё навишта шудааст.Кучманчиён - мардуме, ки дар як чои мук,имй сукунат надоранд, Чои зиндагиашонро тез-тез иваз мекунанд. Онхо. асосан, бо чорводорй машгуланд.Маъхаз - сарчашмаи хаттие, ки дар бораи ягон масъала маъ- лумот медихад.Санскрит - забон ва хати кдцими хиндй.Товони чанг - маблагест, ки давлати дар чанг голибомада аз давлати шикастхурда меруёнид.

САВОЛ ВА СУПОРИШЦО............ -------- ---------------------

1 . Олимон кадом к,абилахоро "хайтолй" меноманд?2. Дар бораи урфу одатхои хайтолиён нак^п кунед.3. Давлати Х,айтолиён кай ва чй тавр таъсис ёфтааст?4. Давлати Х,айтолиён кай пурик;тидор шудааст? Дар ин бора

далелхо биёред.5. Дар бораи ахдшикании Пируз - шохи Сосониён фикри худро

иброз доред.6. Барои ба лашкари Сосониён шикает додани шохи Х,айтолиён

Шахнавоз аз кадом хилла истифода бурд?7. Дар асри VI давлати Хайтолиён кучохоро дар бар мегирифт?8. Маъхазро мутолиа карда, аз он хулоса бароред.

Аз "Тоцикон... "Б. Гафуров. - Сах,;.

16

§4. ХОКОНИИ ТУРК

ТАЪСИСИ Х О К О Н И И ТУ РК. Х,окими туркон Бумон аввал Теле ном кдбиларо мутеъ сохта, кувват гирифт. Баъд дастаи хуб мусаллахшуда ташкил намуда, бар зидди иттиходи кабилахои Жожхо, ки мугулзабои буда, бар кабилахои туркии он чо фармонфармо буданд, лаш кар кашида, баъди чанде онхоро маглуб кард. Дар ин чо дигар кабилае набуд, ки бар зидди Бумон муковимат нишон дода тавонад.

Хамин тарик, соли 551 Бумон дар Мугулистону Олтой давлати пуркувватеро ташкил намуд, ки он Хоконии Турк номида шуд.

ЗА БТКО РИ Х О И Х О К О Н И И ТУ РК . Аз соли таъсисёбии худ cap карда, Хоконии Турк ба забти кишвархои хамсоя ва давлатхои дуртар шуруъ намуд.

Бумон ба чангхои дуру дарози истилогарона даст зад. Ба лашкаре, ки ба чониби Гарб рахсипор гардид, бародараш Истам сарварй мекард. Дар рафти лашкаркашй туркхо то ба сохилхои бахри Арал рафта расиданд. Бародарон дар рохи ин лаш ­каркашй Сугдро хам ишгол намуда, баъд самти харакати як кисми лашкари худро ба тарафи чануб гардонданд. Дастахои пурзури лашкари туркхо дар ин самт ба сархади давлати Сосониён рафта расиданд. Ш охи Сосониён Хусрави I Ану­шервон ба ташвиш афтод. Як кисми лашкари туркхо забткории худро дар самти гарб идома дод. Туркхо дар ин чо ба мукобилияти чиддие дучор нашуда, бо тезй пеш рафта, то сохили бахри Сиёх ва халичи Босфор расиданд. Чин хам тобеи Хоконии Турк шуд. Баъди ин лашкаркашихо Х°КОнии Турк ба империяи бузурги кабилахои кучманчии туркй мубаддал гардид. Он дар Ш арк аз Корея cap шуда, дар Еарб дар сохили бахри Сиёх ба охир мерасид. Аз бузургй ва иктидори ин давлат се давлати пурзури он замон - Сосониён, Византия ва Хайтолиён метарсиданд.

М У БО РИ ЗА И ТУ РКХ О БАР ЗИ ДДИ ДАВЛАТИ ХАЙТОЛИЁН. Д ар нимаи дуюми асри VI хайтолихо дар байни ду давлати пурзур монда буданд - Хоконии Турк ва давлати Сосониён. Туркхо дар Осиёи М арказй ба Хайтолиён солхои 60- уми асри VI дучор омаданд. Ин вакт Хайтолиён аз иктидори Хоконии Турк бехабар буданд. Аз ин ру, намедонистанд, ки бо чй гуна душман ру ба ру шудаанд. Ш охи Хайтолиён якумин шуда ба хучум гузашта, хост, ки туркхоро аз хоки давлаташ

17

ронад. Ин лахза Котулф ном вазири у ба шох, мурочиат карда гуфт, ки мо танхо дар ватани худамон пурзур хастем. Ин дав­лати пуркуввати тачовузкорро дар ватанаш торумор карда наметавонем.

Сосониён, ки борхо ба давлати Хайтолиён лаш кар кашида, шикает хурда буданд, бар зидди Хайтолиён бо туркхо иттифок бастанд. Дар бораи ин вокеа ба сарчашмае, ки дар китоби "Точикон..."-и Б. Гафуров омадааст, таваччух кунед: "Хусрави Анушервон бо туркхо гуфтушунид мекунаду максад аз он таъсиси иттифоке буд, ки бояд Хайтолиёнро бархам медод. Хамаи ин вокеахоро Фирдавсй хеле муфассал ба калам додааст:

Зи Балху зи Шукнону Омую Зам,Силену сипах, хосту ганцу дырам.Зи Хатлону аз Тирмизу Висагирд,Зи х\ар су сипах, андаровард гирд.

Дар ин мобайн Ботифар лаш кар чамъ кард. Аз Балх, Шугнон, Хатлон, Вашгирд ё Висагирд (нохия дар Точикистон, ки имруз Ф айзобод ном дорад. - Шаруй Т. Зиёзода), Тирмиз, Омул, Зам лашкари бисёр омада, дар атрофи Бухоро чой гирифт.

М ухорибаи асосй дар карибии Бухоро шуд'.

Бухоро пур аз гурзу купол буд,Ки лашкаргауи шоу и Х,айтол буд, Бишуд Готифар бо силоуе чу кух,,Зи Х,айтол гирд оваридй гурух;,Ба цанг андаромад зи х\ар су сипо.\,Зи тангй бибастанд бар бод рох;.

Хикояти Табарй хам дар ин бора анику мухтасар... аст: "Тавонотарину муктадиртарини туркхо Санчибу буд, ки аз лашкари бешумори шохи хайтолиён... нахаросида, ба чанг даромад... ва лаш кари уро нобуд сохт, сарвату мулки уро гасб кард, ба чуз он чойхое, ки пештар Хусрави I тасарруф карда буд".

Инак, хар ду тараф мекушид, ки аввалин шуда ба хайтолиён зарба занад ва амалан хайтолиён бар зидди ду душмани муктадир танхо мечангиданд.

18

Иттифоки байни Хоконии Турк ва Сосониён дуру дароз давом накард. Сабабаш чунин буд: "Байни иттифокчиён низоъ афтоду аз хам чудо шуданд ва хдр яке мехост, ки аз шароити мавчуда, аз афти кор, х дддал и м к он истифода барад..." Низоъи онхо дар масъалаи андоз буд. Сосониён ба Хайтолиён боч медоданд. Бинобар хамин сабаб, туркхо талаб карданд, ки Сосониён хамон бочеро, ки ба Хайтолиён медиханд, ба онхо пардозанд. Ин низоъ ба нафъи Хайтолиён буд. К,исмати чанубии Осиёи Марказй дар ихтиёри Сосониён ва кисмати шимолии он дар дасти Хоконии Турк монд. Вале Хайтолиён, ки дар зери зарбахои лашкари Хоконии Турк таназзул карда буданд, бар зидди лашкари туркхо мукобилияти сахт нишон дода натавонистанд. Туркхо як кисми каламрави давлати Хайтолиёнро ишгол карданд. Аз самти Fap6 Хусрави I Анушервон хамлаи лашкари худро бар зидди давлати Хайтолиён ривоч дод. У аз дарёи Аму гузашта, ба Хатлон дохил шуд. Дар ин мухориба шохи Хайтолиён Ш ахнавоз кушта шуд. Хамин тарик, Хусрави I Анушервон Хатлонро ба давлати худ хамрох кард.

Н И ЗО Ъ И НАВИ ТУ РКХ О БО С О С О Н И ЁН . Ин низоъ дар масъалаи савдои абрешим ба миён омад. Эрон дар байни шарку Гарб дар савдои ин махсулоти киматбахои бофандагй миёнарав буд ва аз савдои он даромади калон ба даст медаровард. Византия мехост, ки ин махсулотро бевосита аз истехсол- кунандагони пилла харидорй кунад. Туркхо хам мехостанд, ки абрешим ва махсулоти дигари истехсоли Сугдро ба Fap6 бо рохи абрешим, ки аз хоки давлати Сосониён мегузашт, бурда фурушанд. Дар сурати амалй шудани ин максади туркхо Сосониён макоми миёнаравии худро аз даст медоданд. Дар вазъияти баамаломада манфиатхои Византия ва Хоконии Турк ба хам наздик шуданд. Дар ин замина онхо метавонистанд бар зидди Сосониён иттифоки тичоратию харбй банданд.

САФОРАТХОИ М О Н И ЯХ БА ЭРО Н У ВИЗАНТИЯ. Хоконии Турк дар халли низоъи тичоратй бо давлати Сосониён аз точирони Сугд истифода мебурд. Сугдиён бо сардории Мониях, ки хокими Сугд буд, хайати сафирони точирро ба Эрон фиристонданд. Азбаски М ониях ва хайати сафорати у дар амал намояндагони туркхо буданд, Анушервон дархостхои онхоро кабул накард. У бахона кард, ки мардуми Эрон ба ин чо омадани намояндагони Хоконии Туркро намепазиранд. Ин буд, ки кулли пешниходоти сафирони сугдиро рад кард. Ба чунин карори Анушервон вазири шохи Хайтолиён Катулф, ки аз туркхо

19

гурехта, дар Эрон панох бурда буд, таъсир расонд. Бо пешниходи у шохи Эрон тамоми абрешими сугдиёнро харида, дар назди сохибонаш оташ зад. Баъди ин Хоконии Турк ба Эрон хайати нави сафоратро равон кард, ки он танхо аз туркхо иборат буд. Анушервон ин дафъа аз хайати сафорати мазкур танхо якчанд нафарро зинда монда, дигаронаш ро катл кард. Ин амал муносибатхои байни Сосониён ва Хоконии Туркро тезу тунд кард.

Ба танхой ба давлати Сосониён зури Хоконии Турк намерасид. Аз ин ру, туркхо як рох доштанд - бастани иттифок бо Византия, иттифоке, ки бар зидди Эрони Сосонй нигаронида мешуд. Ба хайати сафорат, ки соли 568 ба Византия рафт, боз хамон Мониях рохбарй мекард. У бо худ номаи шохи туркхо ва инъомхои киматбахо гирифта, бо корвони тичоратй ба рох баромад. Баъди чанд мох сихату саломат ба Византия омада расид ва мактубу тухфахоро ба императори он супорид. Мониях бо императори Византия аз номи Хоконии Турк созишномаи тичоратию харбии зидди Эрони Сосониро имзо кард. Акнун тичорати Хоконии Турк ба Гарб ва Ш арки Наздик тавассути худуди Византия сурат мегирифт.

ТАНОВУЗИ ТУ РКХ О БА Э РО Н . Соли 579 Хусрави I Анушервон вафот кард. Туркхо хостанд, ки аз хамин вазъияти мусоид истифода бурда, хам давлати Хайтолиён, ки дар Тахористон вучуд дошт ва хам давлати Сосониёнро ишгол кунанд. Ба туркхо муяссар гардид, ки каламрави хайтолихои сохили чануби Тахористонро ба давлати худ тобеъ кунанд. Ба Хайтолиёни шимоли Тахористон муяссар шуд, ки истиклолияти давлати худро нигох доранд.

Соли 588 туркхо лашкари худро бо сардории Совашох бар зидди Сосониён равон карданд. Туркхо аз дарёи Аму гузашта, Тахористонро ба даст дароварда, баъд ба суи Хирот рахсипор шуданд. Гайричашмдошти туркхо лаш кари эронихо дар зери сарварии Бахроми Чубина ном лаш каркаш и машхур бар зидди лашкари Хоконии Турк баромад. Д ар ин чо Совашох ба лашкари Бахроми Чубина ру ба ру шуд. Бахроми Чубина ба кароргохи лашкаркаши туркхо хамла кард. Туркхо шикает хурданд ва шохи онхо Совашох ба асп савор шуда, ба Бахроми Чубина хамла кард. Вале аз тири Бахроми Чубина халок шуд. Лашкари туркхо ин холро дида, ру ба гурез ниход. Баъди мухлате туркхо аз нав лаш кар чамъ карда, ба давлати Сосониён хамла оварданд.

20

Писари Совашох, ки Пармуда ё Елтегин ном дошт, аз дасти эронихо бори дуюм шикает хурд. Баъди ин тарафхои низоъ дар сохили дарёи Аму ба созишномаи сулх имзо гузоштанд.

ДУ ТАКСИМ Ш УДАНИ Х О К О Н И И ТУ РК. Дар натичаи чангхои тулонй Хоконии Турк таназзул кард. Дар мамлакат харакати чудоихохй пурзур шуд. Вазъият чунон тезу тунд буд, ки ба ду давлат таксим шудани Хоконии Турк ногузир гардид. Хамин тарик, солхои 600-603 ин давлат ба Хоконии Ш аркии Турк ва Хоконии Гарбии Турк таксим шуд. Осиёи М арказй дар хайати Хоконии Гарбии Турк буд. Хоконии Ш аркии Турк мавчудияти худро охиста-охиста аз даст дод. Соли 691 Хоконии Ш аркии Турки Дуюм таъсис ёфт. Каламрави ин давлат асосан Чин ва гирду атрофи онро дар бар мегирифт. Вале он хамагй 25 сол вучуд дошт.

Хоконии Гарбии Турк соли 744 дар зери зарбаи лашкари арабхо аз байн рафт.

ЛУГАТАндоз - ухдадории моли ва ё пулие, ки аз ах,олй барои исти- фодаи замин, об, рохдо ё сох,иб будан ба ягон хел дорой ва гайра ба давлат пардохта мешавад.Боч - андозест, ки точир ё шахеи дигар ба давлат то фуруш ва ё баъди фуруши мол мепардозад.Сафорат - хайати намояндагони давлате, ки ба давлати дигар равон карда шуда, макрадхои муайян дорад: бастани созиш- номахр, ахдномах.0, иттифок;номахо ва сайра.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Хокрнии Турк кай ва чй тавр таъсис ёфтааст?2. Дар бораи забткорихои Хокрнии Турк нак^ кунед.3. Аз чй сабаб давлати Сосониён бо Хокрнии Турк иттифок, бает?4. Кадом низоъхри байни Сосониён ва Хокрнии Туркро медонед?5. Сафорати суедихр бо сардории Мониях ба Эрон чй макрад дошт?

Оё он натичаи мусбат дод?6. Сафорати дуюми туркхо ба Эрон чй натича дод?7. Иттифок,и Византияю Хокрнии Турк кай ва чй тавр баста шуд? Он

бар зидди кадом давлат нигаронида шуда буд?8. Тачовузи Хокрнии Туркро ба давлати Сосониён шарх дихед.9. Хокрнии Турк кай ба ду давлат такрим шуд?10.Хокрнии Туркхои Шарк,й кай ва аз чониби кадом давлат бархам

дода шуд?

21

§5. ДАВЛАТИ ГУПТХО

ТА Ъ СИ СЁБИ И ДАВЛАТИ ГУПТХО. Д ар асри III ва огози асри IV дар Х,индустон давлатхои хурд-хурди сершумор мавчуд буданд. Онхоро рочахое, ки ба дастаи барахманхо такя менамуданд, рохбарй мекарданд. Яке аз чунин рочахои Хиндустони Ш имолй Чандрагуптаи I (320-340) шох-рочахои дигари ин чоро маглуб карда, дар водии дарёи Ганг давлати Гуптхоро ташкил намуд. Давлати Гуптхо дар ахди Самудрагупта (340- 380) ва Чандрагуптаи II (380-414) поёноби Гангро то резишгохи он ва пахнкухи Даканро то дарёи Норбад дар бар гирифта, пойтахташ шахри Паталипутра буд. Ин давлат кариб 300 сол вучуд дошт.

М уносибатхои шохони Гуптхо бо давлати Сосониёни Эрон хуб буд. Ин давлат худудхои шимолии Хиндустонро аз тохтутози давлатхои хоричй мухофизат мекард.

СОХТИ ДАВЛАТИ. Давлати Гуптхо дар ин давра хануз нишонахои давлати гуломдории Хиндустони кадимро нигох медошт. Гуломон дар корхои гуногун - сохтани иншоотхои обёрй, сохтмон, кишоварзй, ба сифати хизматгор ва канизхои хонагй васеъ истифода бурда мешуданд. Бозорхои гуломфурушй дар давлати Гуптхо бисёр буданд. Гуломонро ба ин бозорхо барои фуруш аз Осиё ва Африко меоварданд. Сарфи назар аз ин, дар Хиндустони замони Гуптхо сохти гуломдорй чои худро мунтазам ба чамоаи феодалй медод.

ЧАМ ОАИ ДЕХОТИИ ГУПТХО. Дар баробари низоми гуломдории Хиндустон дар замони Гуптхо дар ин чо чамоаи дехотй вучуд дошт, ки он ба гуломдорй асос наёфта буд. Чамоаи дехотии Гуптхо дорой низом ва коидахои худ буд.

Расми 9. Ибодатхона дар цанубу шарции Хиндустон.

22

Расми 10. Ибодатхона дар Орио, соуилуоишарции Хиндустон.

Хдр як деха майдони кишт ва чарогох, дошт. Ба дехд сарвар ва якчанд амалдори дигар сарварй мекард. Ч,амоаи дехд аз дахдо ва баъзан садхо оила иборат буд. Чдмоаи дехд гурухи захматкашоне буд, ки аъзои он ба косибй ва кишоварзй машгулбуданд. Ин чамоа имконият фарохдм ме- _________________овард, ки дар давлати Гуптхо сохти гуломдорй бархам зада шавад. Сабабаш он буд, ки дар хочагихои дорой истифодаи мехнати гуломон самараи кори онхо паст буд. Лекин чамоахои деха дар ин масъала намуна буданд. Барои хамин хам гуломдорон гуломонро харчй бештар озод карда, ба онхо китъаи заминро ичора медоданд. Подшох, низ ин вакт аз мехнати_ гуломон кам исти­фода мебурдагй шуд. У хам кисми зиёди заминхои худро акнун ба ичора медод. Дар баробари ин, дар худи чамоахои дехот тагйирот ба амал меомаданд. Олоти мехнат такмил дода шуда, истехсолоти кишоварзиро сермахсултар мегардонд.

Оилахои калон ба оилахои хурдтар таксим мешуданд. Китьахои калонтари за­мин дар байни аъзои чунин оилахо таксим Расми! 1. карда мешуданд. Як кисми аъзои чамоа Кутбманори муфлис мешуд. Онхо аз ашхоси бой ва ё иери XIII. осудахол карздор шуда, тобеи ингуна одамон Дех,лй. мегардиданд.

23

Аз байни аъзои чамоаи дехд табака­хои доро, осудахол ва камбагал ба вучуд меомаданд. Хамаи ин ба хочагии гулом­дорй хотима бахшида, чомеаи феодалиро ба вучуд меовард.

ГЛЬЛКАХОИ ХИ НДУСТОН . Ха­маи ахолии давлати Гуптхо аз чихати хукукхои худ дар як маком набуд. Д ар он чор табакаи асосии Хдидустони кадим вучуд дошт: 1) Барахманхо табакаи кохинони динй буданд. Хукукхои аъзои табакаи барахманхо нисбат ба се табакаи дигари аз он поёнтар баланд буд. 2) Табакаи кшатрихо аз хизматчиёни харбй иборат буда, хукукхои аъзои он аз хукук­хои аъзои табакаи барахманхо пасттар, лекин аз ду табакаи аз кшатрихо пасттар 3) Вайшихо табакаи сеюмро ташкил

мекарданд. Ба ин табака ахли захмат - кишоварзон, хунар- мандон ва точирон дохил буданд. Хукукхои аъзои ин табака аз хукукхои аъзои табакаи шудра, ки охирин ба шумор мерафт, баландтар буданд. 4) Ш удра табакаи пасттарин ба шумор мерафт ва аъзои он бехукуктарин буда, корхои аз хама ношояму ифлос ва камарзиштаринро ичро мекарданд.

Дар Хиндустон махдудиятхои хукукии табакахо дар зери назорати махсус буданд. Намояндагони хар кадом табака ба намояндагони табакахои аз худ боло ва ё поён хонадор шуда наметавонистанд. Махдудиятхои дигари табакавй низ вучуд доштанд. Вайронкунандагони сохти табакавй ба чазохои сахт гирифтор карда мешуданд.

Чор табакаи ин чо номбаркардашуда маънои онро надорад, ки дар Хиндустони онвакта хамин кадар табака мавчуд буданд. Табакахои дигар хам буданд. Хатто дар дохили хар як табака табакахои боз хам хурдтар вучуд доштанд.

24

ПЕШРАФТИ МАДАНИЯТИ ГУПТХО

САНЪАТИ М ЕЪ М О РИ ВА РА ССО М И. Дар давраи хукмронии Гуптхо санъати меъмории кадими анъанавии ибодатгоху касрсозй пеш рафт. Дар тули зиёда аз 10 асри охир аксарияти ёдгорихои меъмории давраи мазкури Х,индустон дар натичаи тохтутози истилогарони хоричй несту нобуд карда шуданд. Онхое, ки бокй монданд, дорой санъати баланди меъморй буда, тамошояшон касро ба вачд меовард. М асалан, ибодатхонахои Эллора ва Ачанта, ки дар дохили камару харсангхои кухмонанди яклухт канда шудаанд, хамин хел мебошанд. Дар дохили ибодатгоххои мазкур jacBH pora пайкара- хои зиёди асотирии кадими хиндию буддой мавчуд буданд. Деворхои ин бинохо бо расмхои кандакорикардашудаи гуногун оро дода шудаанд.

Рассомон ва устохо дар коркарди маъдан махорати баланд пайдо карда буданд. Дар Дехлй то хол сутунхои тавассути кафшер тайёркардаи зебо, гарчанде ки дар тули асрхои зиёд дар зери таъсири шуъохои офтоби сузон ва борон буданд, вайрон нашудаанд.

ИЛМ . Д ар давраи хукмронии Гуптхо илми Х,инлустон муваффакиятхои бузург ба даст оварда буд. Баъзе олимони онвактаи Х,индустон натанхо дар дохили мамлакат, балки дар давлатхои аз Х,индустон хеле дур хам маъмулу машхур буданд. Д ар байни чунин олимон Арябхату, Варахамихару ва Брах- матунту макоми хоса доштанд. Онхо дар асрхои V-VI зиндагй кардаанд. Бояд гуфт, ки он вакт дар Х,индустон тиб ва табобат асосан тавассути гиёххои шифобахш сурат мегирифт.

АДАБИЁТ. Адабиёти давраи Гуптхои Х,индустон бо адибони б ар ч астааш м аш хур аст. Дар байни онхо шоир Калидаса хам буд. У дар охири асри IV - аввали асри V хаёт ба cap бурдааст. Калидаса муаллифи якчанд достони калони кахрамонй ва драмаи асотирию таърихй будааст. Драмаи "Ш акунталаи эътирофшуда" аз бехтарин асари Калидаса буда, дар он образи зани хиндуе инъикос ёфтааст, ки хамагуна монеахои сари рохашро бартараф карда, ба максадхои инсониаш расида тавонистааст. Ин асар дар Гарб танхо соли 1789 маълум гардида, таваччухи мардуми Аврупои хамонвак,таро ба адабиёти Х,индустони кадим ба вучуд овардааст. Алхол асари номбурда ва асархои дигари Калидаса ба забонхои асосии чахон тарчума шудаанд.

25

БАРХАМ ХУРИИ ДАВЛАТИ ГУПТХО. Соли бархам- хурии давлати Гуптх,о ба мо маълум нест. Он ба огози асри VI рост омадааст. Дар охирхои асри V давлати Гуптхо ру ба таназзул нихода буд. Аз тарафи дигар, дар наздикии Гуптхо чандин давлати пурзур мавчуд буд, аз он чумла Сосониён, Хайтолиён ва Хоконии Турк. Д ар замоне, ки давлати Гуптхо пеш намерафт, давлатхои номбурда давраи тараккиёти худро аз cap мегузарониданд ва махсусан давлати Хайтолиён. Махз хамин давлат дар нимаи дуюми асри V муковимати давлати Сосониёнро бартараф карда, ба Хиндустон зада медарояд. Хамин тавр, давлати Хайтолиён давлати Гуптхоро забт карда, ба мавчудияти он хотима гузоштааст.

/ <,< , ' I: Ибодатгох;и дар горимавзеи Ацанта кандашуда. Асрх,ои V-VI.

Л УГАТКастахо - маънои табакаи а^олиро дорад, хар кадоми онхо дорой хукукхои муайян буданд.Барахмонхо - кастаи олии чомеаи ХинДй-Рочахо - ашрофони хиндуро хамин тавр ном мебурданд.Чомеаи деха - сохти дастачамъии сокинони деха ва ташкили мехнати онхо, ки худидорашаванда аст.Ичораи замин - заминдор ба дехкрнон заминашро ба ичора дода, к,исми муайяни хосили онро гирифта, к;исми бок;имондааш дар ихтиёри ичорагир мемонад.Чомеаи феодалй - чомеае, ки дар он макрми мулкдорон- ашрофон дар чои аввал аст, онхо сохибони асосии замин мебошанд.Ибодатхона - чое, ки пайравони ин ва ё он дин ибодат мекунанд.

26

Достони кахрамонй - дар он ягон шахе ва ё вок,еа васф карда мешавад.Драмаи асотирй-таърихй - дар он вок;еах,ои таърихию ривоятх,о ба таври ^аячонбахш инъикос гардидаанд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ----------------- ------------ ------ - ...... ....... ...— ~1. Давлати Гуптх,о дар Х,индустон кай ва чй тавр таъсис ёфтааст?2. Дар бораи сохти давлати Гуптх,о чй гуфта метавонед?3. Чамоаи дех,отии Гуптх,оро шарх, дих,ед.4. Х,ар яки чор табак,аи х,индуро та)фил карда, хукукхои аъзои он-

х,оро баён созед.5. Дар бораи рушди маданияти замони Гуптх,о бо х,амдигар бах,су

мунозира кунед.6. Дар бораи шоири х,инду Калидаса чих,о медонед?7. Давлати Гуптх,о кай ва чй тавр барх,ам хурдааст?

§6. ХИНДУСТОНИ ПАРОКАНДА

ДАВЛАТИ ЯШ ОДХАРМАН. Аз мавзуи 3 "Давлати Х,айто- лиён" ба шумо маълум гардид, ки ин давлат дар асри V ба яке аз давлатх,ои пуриктидортарини хамонвактаи нахон табдил ёфта буд. Сосониён барин давлати пурзур борхо аз он шикает хурда буд. Дар нимаи дуюми ин аср Х,айтолиён ба забти Х,индустон даст заданд. Давлати Гуптхо дар зери зарбах,ои пайдарпайи Х,ай- толиёни кучманчй таназзул ёфта, дар огози асри VI аз байн рафт. Давлати Хайтолиён дар рафти ишголкунй кисмати шимолии Хиндустонро ба харобазор табдил дод.

Дар ин давраи мушкил шахсиятхои ватанпарвари Хиндустон халки хиндуро ба муборизаи зидди истилогарони хайтолй даъват намуданд. Яке аз чунин шахсиятх,о роча Яшодхарман буд. У лашкар чамъ намуда, онро хуб мусаллах карда, бар зидди Хайтолиён бурд. Яшодхарман соли 530 тавонист, ки гуннхои сафед, яъне Хдйтолиёнро торумор кунад. Баъди торумори Хайтолиён Яшодхарман ба сулолаи Гуптхо итоат накарда, худаш унвони махарочаро кабул кард. Ба у муяссар шуд, ки танхо як кисми собик давлати Гуптхоро ба худ тобеъ кунад. Давлати ташкилкардаи Яшодхарман тахминан 70 сол умр дидааст.

ДАВЛАТИ ХАРШ И. Д ар огози асри VII Харши ном рочаи яке аз вилоятхои Канауча бо номи худ давлатеро ташкил намуда, баъдтар кариб тамоми Хиндустони Ш имолиро ишгол

27

кард. Давлати ташкилкардаи Харши дар водии дарёи Ганг, Панчоби Ш аркй ва то халичи Банголаро фаро гирифт. Ба Харши инчунин вилоят- х,ои Хиндустони М арказй тобеъ шуданд. Харши каламрави кариб 40 вилоятро ба давлати худ хамрох ва хокимони онхоро ба худ тобеъ намуд.

Вале империяи ташкилкардаи Харши хам дуру дароз умр надид. Рочахои алохида хануз хангоми дар кайди хаёт будани Хорши мустаки-

Расми 14. Хашали биринции лият ба даст оварда, минбаъд ба оли.^аи уиндуён. хокимияти марказй итоат наме-

карданд. Баъди вафоти Харши Хин­дустон ба давлатхои хурди сершумор таксим ва пароканда шуд. Ин давлатчахо бар зидди истилогарони хоричй мукобилият нишон дода наметавонистанд. Дар тули асрхои V III-X Хиндустон дар холати парокандагй карор дошт. Гарчанде, ки ин вакт шахри Канауча пойтахти Хиндустон буд, вале махарочахои он аз ухдаи муттахид кардани давлатчахои Хиндустон набаромаданд. Кариб хамаи махарочахои Хиндустон ба чои он ки муттахид шуда, бар зидди кабилаю давлатхои ачнабии тачовузкор мубориза баранд, ба чангхои байнихамдигарй машгул буданд.

ХАМЛАИ АРАБХО БА ХИ НДУСТОН . Арабхо барои пахн намудани дини ислом дар тули асри VII ва аввали асри VIII давлатхои зиёдро ишгол намуданд. Баъди гирифтани Эрони ахди Сосониён ва Афгонистон онхо ба сархадхои Хиндустон наздик шуданд.

Уммавиён вазифаи забти Х,индустонро ба ухдаи Мухаммад ибни Косим ном лашкаркаши араб вогузор карданд. У мета- вонист ба Хиндустон ё аз тарафи хушкй ва ё аз тарафи бахр - ба воситаи халичи Форсу укёнуси Хинд зада дарояд. Х,ар ду рохи хучум хам барои лашкаркашй мувофик буданд. М ухаммад ибни Косим соли 722 бо лашкари худ аз Басра баромада, дере нагузашта Синди Хиндустонро забт кард. М инбаъд арабхо хучуми худро дар Хиндустон идома дода натавонистанд. Баъди якчанд дахсола арабхо аз Хиндустон пеш карда шуданд.

Арабхо дини исломро дар тамоми Хиндустон пахн карда натавонистанд. Хиндухо исломро хамчун дини истилогарон

28

шуморида, аксарияташон ин динро рад карданд ва пайрави дини миллии худ - буддоия мондан гирифтанд.

ХАМЛАИ ТУ РКХ О БА ХИ НДУСТОН . Охирхои асри X давлати эронию туркии Газнавиён ташкил ёфт, ки пойтахташ Газна буд. Ш охи давлати Газнавиён Султон Махмуд каламрави Эрони Ш аркй ва Афгонистонро ба давлати худ муттахид карда, баъд барои лашкаркаши ба Хиндустон тайёрй дид. У дар тули 32 соли хукмрониаш ба Хиндустон 17 маротиба лаш кар кашидааст. Дар натича шахру дехоти Хиндустони Ш имолй талаю тороч карда шуда, даххо хазор хиндухо асир афтоданд. Корвонхои сершумори Газнавиён борхои тиллою нукра ва сангхои кимматбахоро аз Хиндустон ба шахри Газна меоварданд, ки беш тари онхо аз ибодатхонахои буддоии ин кишвар горат шуда буданд. Бо кувваи косибону хунармандони асири хиндустонй ва тавассути гановати горатшуда дар шахри Газна касрхои бохашамат сохта, зебу зинат дода мешуданд. Баъзеи ин бинохои бохашаматро косибону хунармандони аз Хиндустон бо зурй овардашуда сохтаанд.

Дар охирхои хукмронии Султон М ахмуд давлати Газнавиён дар Хиндустон то сохилхои дарёи Ганг доман пахн намуд. Дар натичаи истилогарихои Газнавиён ва идораи кисматхои истилошуда теъдоде аз ашхоси эронихою точикон, паштухою туркхо ва халкхои дигар дар шимоли Хиндустон сокин шуданд. Ахолии зиёди махаллии Ш имолу Гарби Хин­дустон дини исломро кабул кард.

Соли 1175 Мухаммада Гурй (Газнаро яке аз шохони давлати точикии Гуриён ишгол карда буд) ба Хиндустон зада даромада, вилояти Панчобро ба даст даровард. Баъди соли 1206 вафот кардани Мухаммада Гурй вориси у - Кутбиддини Ойбек каламрави зери хокимияти худро аз Газна чудо карда, дар шимолии Хиндустон давлати мустакдлеро ташкил кард, ки пойтахташ Дехлй шуд. Давлати нав номи Султонии Дехдиро гирифт.

ВАЗЪИ ЧАМ ОАХОИ ДЕХОТ ВА И Д О РА И ОНХО. Парокандагии Хиндустон барои харчй тезтар гузаштан ба чомеаи феодалй шароити мусоид фарохам овард. Д ар шимоли Хиндустон баъд аз бархам хурдани давлати Гуптхо ва давлатхои Яшодхарману Харши даххо давлатхои наве ташкил ёфтанд, ки хокимони онхо заминдорони калон буда, чамоахои дехотро ба тобеияти худ дароварда буданд.

Дар рушди заминдории феодалии Хиндустон ибодат- гоххои дини хиндуия низ хизмати бузург кардаанд. Кохинони

29

хиндуия замини зиёд доштанд ва масохдти онро сол то сол васеъ мегардонданд. Ибодатхонахои алохдда дар ихтиёри худ то 1000 ва баъзан то 1500 дехахои хурду калон доштанд. Кишоварзони чамоаи дехотй кисми хосили заминро ба ибодатхонахое медоданд, ки замини ичора аз они онхо буд.

Чдмоахои дехоти давлатхои Х,индустон аз тарафи ашхоси интихобй идора карда мешуданд. Вале назорат аз болои онхо дар дасти хоким ва ашхоси аз тарафи у таъиншуда сурат мегирифт.

С А Р Ч А Ш М А

И Н ТИ Х О БИ ВАРАЙЯМ (КУ М И ТА И ДЕХА) (навиштачоти соли 918)

Хушбахтй! Гулгулшукуфй! Соли 12 (идора) чаноби Паракесаривармана (унвони хоким Парантанаи I), ки Маду- раро ишгол намудааст, мо, аъзои мачдиси Уттарамару-Чатур- ведиманталам (номи деха), бо хамрохди Паттанур-М уванда валан (унвон), ки тибки амри шох дар байни мо хузур дорад... карори зерин оид ба интихоби кумитахо аз имсол cap карда ва хар сол, аникаш "кумитаи солона", "кумитаи богот" ваГ| кумитаи обанборхо"-ро кабул кардем.

(Дар деха) 30 кудумбу (аз афташ гурухи оилахои бо хам хеш дар назар дошта шудааст) мавчуд аст. Аъзои хар яки ин 30 кудумбу бояд чамъ шуда, дар чиптахои махсуси куръагй номи он (сокин)-хоеро нависанд, ки чоряк майдон доранд, ки аз он андоз ситонида мешавад, дар хонахое зиндагй меку- нанд, ки дар китъахои худи онхо сохта шудаанд...

(Баъд аз чипта-куръахо) аз хар як куча чамъ карда мешавад ва писарбачае, ки алхол аломатхоро фарк карда наметавонад, онхоро аз (ягон хел зарф ва ё халта) аз дарун паси хам берун меорад. Хамин тарик, аз хар як куча якнафарй интихоб карда шавад. 12 нафар (хамин хел инти- хобкардашуда) "кумитаи богот"-ро ташкил менамояд. Ода- моне, ки дар шаш чипта-куръаи бокимонда сабт шудаанд, "кумитаи обанборхо"-ро ташкил мекунанд.

Се кумитае, ки бо рохи берун овардани 30 чипта-куръа интихоб шудаанд, бигузор вазифахои худро 360 руз (дар як сол) пурра ичро намоянд...

(Эзох;от: шару,и баъзе ибораю помпой дар цавс овардаромуаллиф Т. Зиёзода додааст) J

30

ЛУГАТ

Махароча - номи мансаб, ки ба хоким ва х,атто ба шох, баробар аст.Вассал - тобеъ; пайрав; хизматгор.Уммавиён - сулолаи халифахри араб, ки дар Хилофати Араб аз соли 661 то соли 750 хукмронй кардааст.Дини хиндуия - дар асрхои VI—VII ташаккул ёфтааст, он аз дини к,адими х,инду барах,мания - буддоия, ки х,ануз дар асри V п.а.м. ба вучуд омадааст, сарчашма мегирад.Чомеаи ашрофй - муродифи мафхуми чомеаи феодалй буда, Чомеаеро дар назар дорад, ки неруи асосии он заминдорони калон, яъне мулкдорон буданд.

С АВО Л ВА СУП О РИШ ХО ........................................

1. Давлати Гуптхо чй тавр ва бо кадом сабаб барх,ам хурд?2. Харши кай ва чй тавр империяи худро таъсис дод?3. Парокандагии Х,индустонро шарх, дихед.4. Дар бораи истилогарихри арабхр дар Х,индустон нак 1 кунед.5. Арабхр бо сардории Мухаммад ибни Косим кай ва чй тавр

Х,индустонро забт кардаанд?6. Дар бораи лашкаркашихри Султан Махмуди Газнавй ба Х,индус-

тон чихр медонед?7. Мух,аммади Гурй кадом музофотхри Х,индустонро забт кард?8. Султонии Дех,лй кай ва чй тавр таъсис ёфт?9. Дар х,аёти чамоахри дехрти ХинДУст°н чй тагйирот ба амал

омаданд? Барои ёфтани чавоб аз сарчашма хам истифода баред.

§7. ИМПЕРИЯИ СУЙ

ПАРОКАНДАГИИ ЧИН . Дар асрхои V-VI Чин давраи парокандагии худро аз cap мегузаронд. Ин вакт каби- лахои мугул ва турк, ки дар шимолу гарби Чин сукунат доштанд, ба дохили Чин ба масофаи хеле дур даромада, хочагй ва маданияти мамлакатро хароб карданд. Дар зери фишор ва хамлахои пайдарпайи кабилахои бодиянишин дав­латхои калони Чин бархам хурда, ба ч;ои О Н Х О давлатхои хурд-хурди сершумори Парвариши шоликамкувват ба вучуд омаданд. Сарвари

31

бисёрии онхо пешвоёни кабилахои номбурдаи истилогар буданд. Дар байни ин давлатхо Вэйи Ш имолй калонтарин буд. Пойтахти он Лоян ном дошт. Ин давлат, ки баъд империяи Сун ном гирифтааст, солхои 386-584 арзи вучуд кардаст.

Дар ин давра кисматхои шимолй ва чанубии Чинро сулолахои номдор идора мекарданд. Барои хамин хам таърихи асрхои V ва VI Чинро замони "сулолахои шимолй ва чанубй" номгузорй кардаанд. Аз ин бармеояд, ки макоми аввал дар мавчудияти ин давраи Чин дар дасти хамин сулолахо будааст.

ЗА М И НДОРЙ . Хучуми кабилахои бодиянишин дар Чин сохти гуломдориро бархам надода бошад хам, ба хар хол ба он зарбаи сахт зад. Дар натичаи ин теъдоди дехконони озод, аз он чумла аз хисоби бодиянишинони дар Чин сокиншуда афзуд. Дар давлати Вэй заминдории китъагии давлатй ташаккул ёфт. Аз руи ин низом замин дар байни аъзои коршоями оилахо бо дарназардошти андозпардозй аз замин ва косибй таксим карда шуда буд. Андозхо дар шакли аслй - махсулот ва ё пулй ситонида мешуданд. Чамъоварии андоз марказонида шуда, ба хазинаи давлат тобеъ буд. Д ар хамин давра заминхои феодалии ашрофони чини ба вучуд омаданд, ки онхо "чжуанюон" номида мешуданд.

Дар баробари пешрафти заминдорй, бокимондахои урфу одатхои авлодй хануз махфуз монда буданд. Ин зухурот дар Чин муддати дуру дароз давом кардааст. М асалан, дар асрхои X ва XI кишоварзони тобеъ худро "фарзандон ва хешони хурдакак"-и хучаинони худ мешумориданд.

Дар Чини онвакта дайрхои буддой низ замин доштанд. Д ар ин заминхо рухониёни буддой кор карда, ризку рузии худро

меёфтанд.ТА Ш К И Л ЁБИ И И М П ЕРИ Я И

СУЙ. Баъди парокандашавии Чин дар худудхои он давлати калонтарин - Вэйи Ш имолй буд. Вэй кариб 200 сол вучуд дошта бошад хам, ба он муяссар нагардид, ки ба давлати пуриктидор табдил ёфта, ба худ давлатчахои сер- шумори дигари Чинро тобеъ кунад. Д ар тули ин ду аср дар Чин давлати дигари пуркуввате пайдо нашуд, ки Чини парокандаро муттахид созад.Расми 16. Косибон абрешим

мебофанд

Л32

Кушиши аввалини муттахддкунии давлатхои парокандаи Чинро сулолаи Суй кардааст. Асосгузори ин сулола Янтсзян буд, ки уро Вэнди низ ном мебурданд. Ин шахе фармондехи дастаи калони лашкари яке аз сулолахои шимолй буд.

Янтсзян карор дод, ки максадашро ба сарбозонаш фах- монад. Ш ояд онхо уро дастгирй кунанд. Хушбахтона, аска- ронаш уро дастгирй карданд. Янтсзян аввал каламрави зери хокимияти сулолаеро, ки ба он хизмат мекард, ишгол намуда, баъд ба васеъ кардани худуди ишголнамудаи худ шуруъ кард. У дастахои низомии шоху хокимони давлатчахои зиёди Чинро маглуб сохта, заминхои онхоро ба давлати худ хамрох намуд. Хамин тарик,, то соли 589 Янтсзян тамоми шимол ва чануби Чинро забт карда, империяи Суйро таъсис дод.

И К ТИ Д О РИ И М П ЕРИ Я И СУЙ. Аъзои сулолаи Суй бахри нигох доштани иктидори хочагй, харбй, хунармандию косибй ва тичорати империяи худ кушиши зиёд ба харч доданд ва то як дарача ба максадхои хеш ноил хам шуданд.

Шабакаи обёрикунии Чин аз нав баркарор ва васеъ карда шуд. Дар аввалхои асри VII, хангоме ки императорони дуюми ин сулола - Ян Гуан ё Ян-ди салтанат меронданд, Чуйи Бузург кофта шуд, ки он дарёхои Хуанхэ ва Янтсзиро бо хам пайваст. Ин чуй аз бузургтарин чуйхое буд, ки инсоният дар ягон давру замон канда бошад. Чуйи Бузурги Чин кариб 1000 километр дарозй дошт. Дар сохтмони ин чуй дар як вакт то 1 миллион нафар одам кор мекард.

Давраи хукмронии Ян Гуан хеле самаранок буда, ба афзоиши иктидори империяи Суй мусоидат намуд. Вале ин давраи рушди империя кутохмуддат баромад. Давраи гул- гулшукуфии империяи Суй дар баробари вафоти Ян Г уан анчом ёфта, давраи таназзули он фаро расид.

БАРХАМ ХУРИИ И М П Е РИ Я И СУЙ. Империяи Суйи ташкилкардаи Янтсзян умри дароз надид. Д ар як давлат дар холати муттахидй нигох доштани шимол ва чануби Чин кори осон набуд. Хукумати марказии Суй имконият надошт, ки аз болои тамоми музофотхои мамлакат назорати сахти доимй чорй кунад. Дар музофотхо хокимият, асосан, дар дасти ашрофони махаллй буд. Еайр аз ин, ба империяи Суй аз тарафи Fap6 кабилахои турк тез-тез хамла карда, онро талаю тороч намуда, музофотхои алохидаро ба зери тасарруфи худ медароварданд. Тохтутози кабилахои турк ба Чин сол то сол пурзуртар мегардид.

33

Сарфи назар аз ин холати Чин императорхои сулолаи Суй ба забти кишвархои дигар машгул буданд. Ин кор неруи бузурги одами ва маблаги зиёдро т а к о зо мекард. Харочоти беандоза калони чангхои истилогаронаи империя ва аз тохтутози кдбила- хои турки дифоъ кардани мамлакат таназзули империяи Суйро тезонид. Боре хукумати Суй хост, ки Кореяи дар шарки Чин хамхудудбударо ишгол кунад, вале он бебарор анчом ёфт. Ин бебарорй обрую эътибори сулолаи Суйро катъиян резонд. Ин буд, ки музофотхои зиёди Чин аз зери тобеияти ин сулола баромаданд. Ба хокимияти марказй дигар ягон музофот итоат намекард.

Дар чунин вазъият соли 618 яке аз хокимони Чини Ш имолу Fap6fl - Ли Юэн ё худ Гаотси, ки аслан турктабор буд, хокимиятро дар империя ба даст дароварда, бо хамин ба хукмронии сулолаи нав, ки Тан ном дошт, асос гузошт.

ЛУГАТЗаминдории китъагй - он заминхре, ки давлатй буданд ва ба дех,к,онон пора-пора мувак,к,атан ба ичора дода мешуданд. Кишоварзони тобеъ - онх,ое, ки дар заминхри хучаинонашон кор карда, х,укук,и иваз кардани хучаини худро надоштанд.Дайрхои буддой - ибодатгоххои дини буддоия, ки сокинони он дар хамон 40 зиндагй мекунанд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО........ .....-1. Парокандагии Чини асрхои V ва Vl-po шарх дихед.2. Лоян пойтахти кадом давлати Чин буд?3. Дар бораи заминдории Чини давраи парокандагии он чихо гуфта

метавонед?4. Дайрхои буддой чй хел муассиса буданд?5. Давлати Суй кай ва чй тавр таъсис ёфта буд?6. Дар бораи асосгузори сулолаи Суй - Янтсзян чихо медонед?7. Янтсзян кучохоро ба империяи худ хамрох кард?8. Дар бораи канда шудани Чуйи Бузурги Чин дар байни дарёхои

Хуанхэ ва Янтсзи нак 1 кунед.9. Ба империяи Суй кадом к,абилахои бодиянишин хамла карданд?10. Империяи Суй кай ва чй тавр бархам хурд? Онро кй сохибй кард?

34

§8. ИМПЕРИЯИ ТАН

ТА ЪСИ СЁБИИ И М П ЕРИ Я И ГАН. Империяи Тан соли 618 таъсис ёфта, асосгузори он Ли Ю ан аз сулолаи Тан буд. Аз ин ру, ин империя номи Танро гирифтааст. Пойтахти империя шахри Чанъан (холо Сиан) ном дошт ва нихоят калон буда, дар асри VIII аллакай дорой 1 миллион нафар ахолй будааст. Пойтахти дуюми империяи Тан шахри Лоян буд.

Империяи Тан тахминан 300 сол умр дидааст. Императори нисбатан пурзури сулолаи Тан Ли Ш и-мин (626-649) буд, ки уро Тайсзун хам меномиданд. Д ар натичаи якчанд чанги бомуваффакият ба Ли Ши-мин муяссар гардид, ки худуди импе­рияи худро васеъ кунад. Каламрави империяи Тан дар шимол то дарёи Амур ва Хинган, дар чануб то ХинДУстон ва Сиам, дар шарк то Корея ва дар гарб то сархадхои Осиёи М арказиро дар бар мегирифт.

Империяи Тан дар ахди ворисони Тайсзун давлати калон- тарини Осиё ба шумор мерафт. Махсусан, дар ахди малика У Тсзэ-тян (656-705), ки уро Ухсу хам ном мебурданд, пуркувват гардид. У пуштибони дини буддоия буд.

ИДОРАИ И М П ЕРИ Я И ТАН. Империяи бузурги Тан дар ахди Ли Ши-мин тавассути амалдорони сершумори император идора карда мешуд. Ин император барои амалдорони давлатй унвонхои махсус таъсис дод. Хамаи амалдорон ба нух дарача таксим карда шуда буданд. Хар кадоми онхо мувофики дарачаи унвонашон дорой китъаи муайяни замин буданд, ки ба онхо ба ивази хизмат дода мешуд. Яъне, хар кадаре ки дарачаи унвони амалдор баландтар бошад, ба у хамон кадар зиёдтар замин дода мешуд.

Дарбори император хамагй 6 идора дошт. Онхо вазифахои вазоратхои зеринро ичро ме­карданд: вазорати унвонхо, вазо- рати андозхо, вазорати харбй, вазорати додгохи чиной, вазо­рати корхои чамъиятй ва вазо­рати расму оинхо. Хар кадоми онхо дар мамлакат мувофики номашон вазифахои муайянро ичро мекарданд. Вазорати андоз­хо ба чамъоварии андоз ва ворид Расми 17. Киштукори

кишоварзони Чин

35

кардани он ба хазинаи давлатй машгул буд; вазорати харбй хамаи он корхоеро, ки бадифоъи мамлакат, аскару афсар ва артиш марбут буд, ба ухда дошт; вазорати унвонхоба амалдорон ва ашхоси дигар унвон медод ва ё номзадии онхоро ба император ва ё амалдори дигари хокимияти марказй пешниход мекард; вазорати урфу одатхо ичроиши мурофиахои динию миллиро назорат ва танзим менамуд; вазорати додгохи чиной хамаи масъалахои тафтиши чиноятхо, мурофиаи судй ва ичрои хукми додхоххоро ичро мекард ва вазорати корхои чамъиятй бошад, ба сохтмони бинохои чамъиятй, чуйборхо, роххо, устохонахои косибии давлатй ва корхои дигари таъиноти махаллй ва ё умумидавлатй махсус гардонида шуда буд.

Барои рохбарй ба музофоту вилоятхо император хоки- монро таъин мекард, ки салохияти онхо ба губернатор баробар буд. Х,ар як вилоят ба музофотхо, музофотхо ба уездхо, уездхо ба волостхо ва волостхо ба дехдхо таксим карда шуда буданд. Гуруххои аз хама поёни чомеаи дехахо иттиходи хавлихо буданд, ки хар кадом панч хавлиро дар бар мегирифт. Дар сурати андозхоро пардохта натавонистани яке аз хавлихо аъзои дигари ин иттиход карзи уро якчоя мепардохтанд. Ин усули руёнидани андозро^дастгирии хамдигарй" меномиданд.

КИШ ОВАРЗИ. Дар замони хукмронии сулолаи Тан дар Чин низоми ташаккули мулкхои давлатии заминхо пурра анчом ёфт. Амалдорони давлатй хамаи заминхои мамлакатро ба хисоб гирифтанд, то ки бо ин рох заминхои давлатй зиёд карда шаванд. Дар ин заминхо кишоварзони давлатй кор мекарданд. Онхо ба давлат андози калон мепардохтанд, инчунин дар як сол аз 20 то 30 руз корх,ои давлатиро бепул ичро мекарданд. Бо мурури замон, кисми зиёди заминхо ба ихтиёри амалдорон гузашт. Дехконон камзамин ва безамин мешуданд.

И М П ЕРИ Я И ТАН ДАР АСРХОИ VIII-IX . Дар асри VIII мачмуаи конунхои империяи Тан тартиб дода шуд, ки он аз 6 мачмуаи алохидаи ифодакунандаи тарафхои гуногуни хаёти давлати Тан иборат буданд. Конунхои дар ин мачмуахо инъикосёфта имконият медоданд, ки империяи Тан тараккй кунад ва хам хукукхои халк хифз карда шаванд.

Дар ин давра Чин бо давлатхои зиёди Осиё робитахои хуби тичоратй дошт, аз он чумла бо Хилофати Араб, Хиндустон, Сиам ва Ветнам. "Рохи абрешим", ки аз Чанъан ба чониби Осиёи М арказй тул мекашид, Чинро бо мамлакатхои Осиёи Ш имолй, Гарбй ва Чанубй мепайваст. Чин рохи бахрй хам дошт, ки он

36

кад-кади сохилхои шаркии Чинро ба мамлакатхои Осиёи Чанубию Ш аркй ва Х,индустон мепайваст. Точирони Чин абрешим, чиниворй ва молхои дигарро дар бозорхои ин мамлакатхо фурухта, даромади калон ба даст медароварданд. Вале ин хама муваффакиятх,ои Чин то солхои 70-уми асри VIII буд. Баъди ин империяи Тан ру ба таназзул ниход. Ин вак,т харочоти давлатй аз хад зиёд шуд. Барои хамин императорхо ба кишоварзон андозхои нав ба нав бор мекарданд.

Ба замми мушкилоти андоз, хазорон кишоварзон ба касалии вабо гирифтор шуда, талаф меёфтанд. Ин буд, ки шумораи кишоварзони давлатй сол то сол кам шуда, аз чониби онхо ба хазинаи давлатй маблаги ночиз ворид мегардид. Дар чунин шароит кишоварзон ба сохибони замин торафт бештар тобеъ мешуданд. Заминдорон аз мехнати ин кишоварзон даромади калон ба даст медароварданд. Ш ояд аз хамин сабаб бошад, ки соли 780 хукумати Тан дар низоми андозситонии мамлакат ислохот гузаронид. Аз руи конуни нав, ки онро Ян Ян ном шахе тахия карда буд, андозхо натанхо аз дехкононе, ки порчаи хурди замин доштанд, ситонида мешуданд, балки аз онхое хам ситонида мешуданд, ки заминдори калон буда, заминхои давлатиро хам муваккатан дар ихтиёри худ доштанд. Мухиммии ин конун аз он иборат буд, ки заминдорон мачбур буданд андози дехдонони дар заминхои онхо кор мекардагиро хам пардозанд. Ин ислохот ах,воли кишоварзони Чинро каме бехтар кард.

Дар охирхои асри VIII вазъи сулолаи Тан ва хокимияти марказии он ру ба таназзул ниход. Аз ин ахвол хокимону лашкаркашон хуб истифода бурда, мехостанд, ки истикдолият ба даст дароранд. Ин кабил амал­дорон дигар аз император наме- тарсидагй шуданд. Дар натича соли 785 фармондехи артиш Ан JIy-шан ба мукобили император шуриш бардошт. Дар ин шуриши зидцихукуматй лашкари 120- хазорнафара иштирок кард. Соли 786 ба Ан Лу-шан муяссар гардид, ки хар ду пойтахти империя - шахрхои Чанъан ва Лоянро Расми 18. Децаи Чин

37

ишгол намояд. Император мачбур шуд фирор кунад. Вале у соли дигар ба пойтахт баргашта, шуриши Ан Jly-шанро бо ёрии кабилахои бодиянишини зархарид, ки дар байни онхо теъдоди уйгурхо бештар буданд, пахш кард. Сипае, дар чануби мамлакат хам шуришхо ба амал омаданд, вале, мисли шуриши Ан Лу-шан шикает хурданд.

Ш УРИШ И ХУАН ЧАО. Баъди кариб 100 соли шуриши Ан Лу-шан солхои 875-884 дар Чин бо сабаби кашшокию беадолатй шуриши калонтарини дехконон ба амал омад, ки сарвари он дукондори намакфуруш Хуан Чао буд. Ш уриши мазкур аввал дар музофотхои Ш андун ва Хэбей cap зада, баъд ба Чини М арказй ва музофоти Хэнан рох меёбад. Соли аввали шуриш сафхои он то 100 хазор нафарро ташкил мекард. Баъд шумораи шуришчиён афзуда, соли 880 ба 250-300 хазор нафар расид.

Баъд аз забти Чанъан Хуан Чао худро "императори дехконон"-и Чин эълон кард. Ба анъанаи чинихо пайравй карда, Хуан Чао тахаллуси императории "Да Тси"-ро кабул кард. У эълон дошт, ки "император гайр аз пуштибонй кардани халки оддй кори дигар нахохад кард".

Хуан Чао, ки кароргокаш дар Чанъан буд, вазифаи императории Чинро хамагй ду сол ичро кард. Соли 884 императори сулолаи Тан бо хамрохии анбухи бузурги уйгурхо, тангутхо ва кабилахои дигари бодия­нишини шимолу гарб ба пойтахт бар­гашта, шуриши Хуан Чаоро берахмона пахш кард. Рохбари шуриш Хуан Чао аз Чанъан фирор карда, ба Хунан рафт ва дар он чо худкушй намуд.

БАРХАМ ХУРДАНИ И М П ЕРИ Я И ТАН. Сарфи назар аз ин ки сулолаи Тан шуриши дехкононро торумор кард, империяи таназзулёфтаи ин сулола дигар ба худ омада натавонист. Императорони Тан баъд аз шуриши дехконон боз чандин соли дигар хукмронй карда бошанд хам, хокимияти онхо тамоми Чинро фаро нагирифт. Д ар ибтидои асри X дар шимол

Расми 19. Императоры Давлати бузурги Кидониён ташкил шуд. охирин сулолаи Ли Давлати нав, ки Ляо ва пойтахташ

Ши-мин. Янтсзин ном дошт, каламрави бузургро

38

дар бар мегирифт. Императорони Ляо Манчурия, кисми Мугулистон ва як кисми шимоли Чинро ишгол карда буданд.

Империяи Тан соли 907 бархдм хурдааст. Баъди бархам- хурии империяи Тан Чин дар тули дахсолахои зиёд дар холати парокандагй карор дошт.

ЛУГ АТУнвонх,о - рутбае аст, ки ба сох,ибаш хукук,, ва имтиёзхои махсус медихад.Мулюрой давлатй - заминхое, ки ба давлат тааллук; доштанд ва онхо асосан дар ихтиёри император буданд."Рохи бузурги абрешим" - бо ин рох точирони чини ба мамла- катхои гарбии Осиё, Афри^о ва Аврупо молхои абрешимй бурда мефурухтанд. Аз ин рох точирони мамлакатхои дигар низ истифода мебурданд.Губернатор - амалдоре, ки император барои идораи музофот ва ё вилоятх,ои Чин таъин мекард.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Империяи Тан кай ва чй тавр таъсис ёфтааст?2. Дар бораи шахри Чанъан чихо гуфта метавонед?3. Дар бораи империяи Танро идора кардани Ли Ши-мин Haiyi кунед.4. Кадом вазоратхои империяи Танро медонед?5. Иттиходи панч хавлй чист? Он барои чй таъсис дода мешуд?6. Шуриши Ан Лу-шанро ииархдихед.7. Дар бораи шуриши дехконон дар зери рохбарии Хуан Чао ба

Хамдигар савол дихед.8. "Императори дехконон" чй ном дошт?9. Империяи Тан кай ва чй тавр бархам хурд?

§9. ИМПЕРИЯИ СУН

ТА ЪСИ СЁБИ И И М П ЕРИ Я И СУН. Тахминан баъди 50 соли бархамхурии империяи Тан Чин дар холати таназзул ва парокандагй карор дошт. Хочагии он акиб рафт. Аз паро­кандагии Чин махсусан, сохаи кишоварзй зарари калон дид. Вале дар миёнахои асри X хунармандию кишоварзй ва тичорати мамлакат пеш рафт. Чандин хокими вилоятхо ва лашкаркашон кушиш ба харч доданд, ки хокимияти Кидониёнро бархам зада, Чинро ба зери хокимияти худ дароранд. Яке аз чунин шахсхо

39

лашкаркаши Чини Ш имолй Чжао Куан-ин - асосгузори сулолаи Сун буда, дар якчанд мухориба Кидониёнро маглуб карда, империяи Сунро таъсис дод. Пойтахти империя аввал шахри Биян буд, ки х,оло Кайфон ном дорад. Вале дар охирхои мавчудияташ пойтахти Сун ба шахри Ханчжоу кучонида шуд.

И К ТИ Д О РИ И М П ЕРИ Я И СУН. Ш охлои сулолаи Сун бар зидди хокимони саркаши Чин муддати дуру дароз мубориза бурданд, вале ба онхо муяссар нашуд, ки тамоми вилояту музофотхои Чинро ба зери хокимияти худ дароранд. Хокимони вилоятхо хокимияти сулолаи Сунро эътироф накарда, охиста- охиста давлатхои мустакдли худро ташкил мекарданд. Кабилахои турк, мугул ва уйгурхо хам ба императори Сун итоат намекарданд. Вале окибат ба у муяссар шуд, ки хатто натанхо, уйгурхо ва кидониён, инчунин каламрави Аннамро ба худ тобеъ кунанд. Хукумати сулолаи Мун бо мамлакатхои Осиёи М арказй, Хиндустон, Сиам ва Корея муносибатхои тичоратй дошт.

Ба хар ход,империяи Сун нисбат ба империяи Тан заифтар буд. Аз ин ру, ба мамлакати пурзури марказиятнок табдил наёфт.

ИСЛОХОТИ ВАН АН-ШИ. Ван Ан-ши (1021-1086) шахсан дар яке аз музофотхои Чин ба сифати амалдор кор карда, шохиди кашшокию бенавоии гушношуниди ахолй ва бедодгарии ашрофони заминдор ва судхурони махаллй шуд. Ван Ан-ши дар он чо вазифаи худро хуб ичро карда, охиста-охиста сазовори вазифахои баландтар мешавад. Хамин тарик, то ба вазифаи сарвазири император сабзида мерасад. Дар ин вазифа кор карда, Ван Ан-ши бахри пешрафти хунар-мандй, кишоварзй, тичорат,

молия ва некуахволии халки Чин чандин кори шоёни таърифро ба чо меорад. Бо ташаббус ва сардории у, аз он чумла заминхои мамлакат аз нав ба руйхат гирифта шуданд. Акнун андозхо бо дарназардошти хамин руйхат аз нав дида баромада шуданд. Ин кор, пеш аз хама, ба кишоварзон фоидаовар буд. Мин­баъд аз ашрофи заминдор, ки ин вакт кариб тамоман андоз намепар- дохтанд, мувофики конуни нав андоз руёнида мешуд. Ухдадорихои коркардадихй бошанд, бо андози пулй иваз карда шуданд. Дар

Расми 20. Харфдонибарои чоп ууруфчинишуда

40

натичаи ин кишоварзон имконият пайдо намуданд, ки соли дароз дар заминхои ба онхо додашуда мехнат кунанд.

Кишоварзон акнун хукук доштанд, ки андози заминро кисман тавассути махсулот ва кисман тавассути пул адо кунанд.

Ислохоти Ван Ан-ши барои ёрй ба мардуми камбизоату кашшок хизмат мекард. У дар амборхои давлатй барои ин кабил мардум галлаи эхтиётй захира кард, то ки дар сурати хушксолй ё гуруснагй ба ин мардуми эхтиёчманд таксим кунад. Ван Ан-ши хазинаи махсус таъсис намуд, то ки кишоварзон аз он карз гирифта, хочагии худро пеш бурда тавонанд.

Яке аз чихатхои мухимми ислохоти Ван Ан-ши он буд, ки давлат махсулоти изофаи кишоварзонро харида гирифта, баъд онро дар бозорхо мефурухт. Хамин тавр хам мешуд, ки давлат аз ин кор зарар медид. Вале бо вучуди ин, ба кишоварзон бо хамин рох ёрй мерасонд.

Ван Ан-ши дар сохаи харбй низ ислохот гузаронд. Артиши давлатиро, ки дар он сарбозон хизмати мачбуриро адо ме­карданд, ба аскарони ихтиёрии маошхур иваз кард.

Вале ба Ван Ан-ши муяссар нагардид, ки ислохоти худро бо пуррагй амалй кунад. Ба хар хол, кисми он дар амал татбик, гардида, натичахои хуб дод. Мутаассифона, душманони ислохот ба аз вазифааш сабукдуш кардани Ван Ан-ши муваффак шуданд. Гуё ки ислохоти у ба империяи Сун хавфу хатар оварда бошад.

АН ЧОМ И Х,УКМ РОНИИ СУЛОЛАИ СУН. Агар исло­хоти пешниходкардаи Ван Ан-ши дар Чин пурра татбик мешуд, шояд империяи Сун умри зиёдтар медид. Дар огози асри XII хатари аз тарафи кабилахои шимол забт кардани Чин ба миён

корРасми 21. Чинщо рангами Асри X V

41

омад. Барои начоти хокимияти худ императорони Сун мачбур шуданд, ки соли 1126 пойтахти мамлакатро ба Ханчжоу кучонанд.

Дере нагузашта сулолуи Сун аз заминхои Чини Ш имолй махрум шуд. Ин минтака ба хайати давлати наве дохил гардид, ки он номи Тсзинро гирифт. Ба Тсзин каламрави давлати Кидониён низ дохил гардид.

Мавкеи хукмронии сулолаи Сун ба куллй танг карда шуд. Дар каламрави хурди Чини Чанубй империяи Сун то соли 1279 вучуд дошт. Хамон сол империяи Сунро набераи Чингизхон Хубилай забт карда, бо номи Ю ан давлати худро таъсис дода, ба сулолаи нави императорони мугулии Чин асос гузошта, бо номи Ю ан давлати худро таъсис дода, ба сулолаи нави императорони мугулии Чин асос гузошт.

Рузи 4 мохи 9-уми соли 2-юми замони хукмронии Синин Идораи тахняи низомнома барои 3 муассиса (ба император) маъруза (бо мазмуни зерин) пешниход намуд: " Амалдорон ба император дар бораи аз амборхо фурухтани галла ва аз тарики карз расонидани ёрй (ба кишоварзон) чандин маротиба арз карданд.

Имруз дар бораи хамаи ин мо маълумоти пурра медихем....Алхол пул ва галлаи амборхои тамоми музофотхои

Чампунгуайхуэй тахминан ба маблаги зиёда аз 15 000000 халта танга баробар аст, лекин бо сабаби он ки хангоми харида, таксим кардани хурокворй амборхо вазифахои худро ичро намекунанд, на хама аз ин фоида бардошта метавонанд...

Мувофики максад мебуд, агар хуроквории дар амборхо буда дар сурати боло рафтани нарху наво арзон фурухта ва дар сурати поён рафтани нарххо (аз халк) бо нархи кимат харида, гирифта шавад...

Бояд дар хотир нигох дошт, ки идораи дар музофотхо кори молияро ичро мекардагй бояд андоз аз замин ва хуроквориро кабул карда, онро бо пул иваз намоянд.

Зарур аст, мисли пештара карзи ба ивази гарави давхои сабз (хосили нав дар назар дошта шудааст. - Шарх,и Т. Зиёзода), ки дар Шенси истифода шудааст, пулхои накдро

ЛИ СЛО ХО ТИ ВАН А Н -Ш И

СОЛХОИ 1069-1085 Конун дар бораи карз

42

истифода бараид, ки алхол дар амборхо нигох дошта мешаванд. Ин маблагхоро ба халки эхтиёчманд дода, амр карда шавад, ки онхо карзро бо хамрохии пардохти андоз баргардонанд.

Ба онхое, ки (андозро) дар шакли аслй пардохтанианд ва ба онхое, ки (ин ухдадориро) аз тарики пул пардохтанианд, бо сабаби баланд будани нарххо ичозат дода шавад, ки бо салохдиди худ рафтор кунанд. Дар сурати пайдоиши холатхои фавкулоддаи табий ичозат дода шавад, ки пардохти карз аз хосили оянда мавкуф гузошта шавад.

Бо ёрии ин чорахо халк мушкилотро натанхо дар замони камхосилй паси cap мекунад, балки карз гирифта, хангоми кишти замин барои аз хурокворй таъмин кардани худ ташвиш намекашад.

Зарур аст, чунин кормандоне хоста гирифта шаванд, ки халкро (барои гирифтани карз) хавасманд карда тавонанд..."

Кидониён - халк, ва бо хамин ном давлате, ки дар шимолу гарбии Чин вок,еъ буд.Муносибатх,ои тичоратй - робитахре, ки дар байни тарафхои савдокунанда - харидор ва фурушанда ба амал меоянд. Ухдадории коркардадихй - дар давоми сол бе музд адо наму- дани кор, теъдоди руз^ои чунин ухдадорй маъмулан барои як сол мук,аррар карда мешуд.Аскарони ихтиёрй - онхое, ки дар артиш хизмат карда, маош мегиранд. Аскарони ихтиёриро "зархарид" хам меноманд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Империяи Сун кай таъсис ёфтааст?2. Асосгузори империяи Сун кй буд?3. Императорони сулолаи Сун ба давлати худ кадом музофотхоро

муттахид намуданд?4. Кидониён кй буданд?5. Дар бораи иктидори империяи Сун маълумот дихед.6. Оид ба ислохоти Ван Ан-ши далелхо биёред.7. Империяи Сун чаро ва кай бархам хурд?8. Кадом сулолахои императорони Чини асрхои IV-XII-po номбар

карда метавонед?9. Сарчашмахоро омухта, ба хамдигар саволу чавоб кунед.

УЛУГАТ

43

§10. ЧОПОНИ САМУРАЙХО ВА СЁГУНСОХТИ АВЛОДИ. Ч,опон дар асрхои III—VII аз чамоаи

ибтидой ба сохти авлодй гузашт. Ин вакт иттифокхои кабилахо хам ташкил ёфтанд. Сардори авлоди аз хама пуркувваттарин унвони "сумэраги", яъне номи императорро мегирифт. Пешвоёни кабилахо низ бо хамин унвон мушарраф гардонида мешуданд. Сумэраги дар як вакт хам пешвои кабила, хам фармондехи олии артиш, хам сардодхох ва хам саркохини динй буд.

Ашрофони авлодию кабилавй ба давлати марказиятнок ва император эхтиёч доштанд. Вале дини сантоия имконият намедод, ки ин давлат бо рохи зурй ба вучуд биёяд. Барои ташкили давлати ягонаи Ч,опон зуриро кор фармудан лозим буд. Лекин ин дин зидди зуроварй мебаромад. Бинобар хамин сабаб, онхое, ки мехостанд давлати марказиятноки Ч,опонро ташкил бидиханд, пайравони хамин дин шуданд.

ХО КИ М ИЯТИ СОГА. Дар охирхои асри VI авлоди Сога, ки пайрави дини будцоия буд, бар авлоду кабилахои дигари пурзур галаба карда, давлати марказиятноки Ч,опонро таъсис намуд. Огози асри VII шохзода Сётоку-тайси (572-621), ки аз авлоди Сога буд, "Ч,адвали 12 рутба" ва "Конуни 17 модца"-ро эълон кард. Ин санадхо аз нишондодхои буддоию таълимоти Конфутсий (файласуфи кадими Чин) дар бораи номахдуд будани хокимияти мутлак сарчашма мегирифтанд. Хамин тарик, авлоди Сога дар Чопон ба хокимияти мутлак асос гузошт. Ш охзода Сётоку-тайси ва чойгирони у давлати Ч,опонР° мутобики чад- вали конуни номбурда идора мекарданд.

Дар миёнахои асри VII авлоди Сога макоми рохбари- кунандаи худро аз даст дод. Соли 645 дар натичаи табаддулот

Расми 22.Ибодатгоуи гиах,ри Нораи Цопон.

44

аксарияти аъзои ин авлодро авлоди дигар нест кард. Ба тахту точи авлоди Согаи бархамхурда Кару ном намояндаи Сумэраги сохиб шуда, бо номи Котоку ба тахти хокимият нишаст. Замони хукмронии уро "Пайка" меномиданд, ки ин сабаб дорад. Табад- дулоте, ки Котокуро ба сари хокимият овард, "табаддулоти Пайка" ном гирифтааст.

Баъди табаддулоти Пайка Ч,опон ба давраи нави таърихи худ дохил шуд. Ш оххои Сумэраги ба Корея таклид карда, дар мамлакат ислохот гузарониданд. Сардори давлатро "император" меномидагй шуданд. У унвони дигар хам дошт - "Писари Осмон". Дар назди у барои идора кардани мамлакат шурои давлатй ташкил карда шуд, ки ба он сардори Идора рохбарй мекард. Ч,опон ба вилоятхо таксим карда шуд. Онхоро хокимон идора мекарданд. Вилоятхо аз уездхо иборат буданд.

КИШ ОВАРЗИ. Дар замони хукмронии Котоку заминхо давлатй эълон гардида, ба кишоварзон ва ашхоси дигар ба ичора дода шуданд. Баъди хар 6 сол ин заминхо аз нав таксим карда мешуданд.

Дарбори император як кисми заминхои калони давлатиро бо хамрохии дехконони ба онхо тобеъкардашуда ба дайрхои буддой ва ибодатгоххои дини сантой дод. Ин заминхо аз андоз озод буданд.

АВЛОДИ ФУДЗИВАРА. Хокимияти авлодии Сумэраги хам мунтазам суст шуд. М убориза барои хокимият дар байни авлодхои аз музофотхои гуногуни Ч,°пон авч гирифт. Дар ин мубориза авлоди Фудзивара дастболо шуд. Аз хамин сабаб дар хукумати марказй мансабхои мухими давлатй ба аъзои хамин хонадон тааллук доштанд. Х,амин тарик, дар мамлакат авлоди Фудзивара хукмрон гардид. Хонадони император дар амал аз корхои давлатй дар канор монд.

Дар асрхои IX -X I заминхои давлатй ба заминхои мулкии хурд мубаддал гардиданд. Азнавтаксимкунии анъанавии онхо катъ гардид. Заминхои хусусию ибодатгоххо зиёд шуданд. Хариду фуруши замин васеъ ва парвариши шолй пахн гардид. Ш олй ба Ч,опон аз Корея оварда шуда буд. Бо мурури замон мулкхои бузурги хусусй ба вучуд омаданд. Дар байни мулкдорони калони хусусй мубориза барои ба даст овардани заминхои мулкдорони дигар аз нав авч гирифт. Баъзе сохибони мулкхои калон мехостанд, ки аз зери хокимияти марказй баромада, давлати мустакили худро таъсис намоянд. Хокимияти

45

марказии Ч,опон дигар кудрат надошт, ки пеши рохи ин зухуротро гирифта тавонад.

САМУРАЙХ.О. Заминдорони Чопон ба чанд гурух таксим мешуданд. Заминдорони калон "хонкэ" ном доштанд. Онхое, ки дорой мулки хурдтар буданд, "реке" номида шудаанд. Ин заминдорон тобеи заминдорони калон буданд. Заминдорон сарбозони худро доштанд, ки онхоро "самурайхо" мегуфтанд. Заминдорон ба самурайхо ба ивази хизмат китъахои замин медоданд.

Як кисми самурайхо ба ашрофи дорой мулкхои начандон калон табдил меёфтанд. Вале кисми дигари онхо хамин тавр сарбозони касбй мондан гирифтанд. Ин самурайхо замин надошта, аз хисоби хучаин ва ганиматхои аз чанг бадастоварда- ашон зиндагй мекарданд.

Конуни ахлокии самурайхо, ки "бусидо" ном дорад, ба арзишхои ахлокии дини буддоия ва таълимоти Конфутсий асос ёфтааст. Ин ахлок тамоми чихату тарафхои хаёти самурайхоро мукаррар намудааст. Мувофики "бусидо" самурайи дорой унвони пасттар ба самурайи дар зинаи баландтари чомеа карордошта пурра тобеъ аст. Хизмати харбй машгулияти асосй ва пурифтихори самурайхо ба хисоб мерафт. Барои шикастани "бусидо", яъне шикастани конун ба самурайхо чазои сахт дода мешуд. Самурае, ки конунро шикастааст, бояд худро "харакири" кунад, ки маънояш "чок кардани шикам" аст.

Самурайхо барои ба хокимият сохиб шудани хучаинхои худ мубориза мебурданд.

СЁГУН. Дар асри XII хокимияти марказии Ч,опон мукар­рар гардид, ки онро "микадо" меномиданд. М икадо сохиби олии замин эълон карда шуд. Дар натичаи чангхои байнихамдигарии мулкдорони калон дар нимаи дуюми асри XII хокимияти император ягон кудрате надошт. Хокимияти дунявй ба дасти ашрофони пурзур - "сёгун", хокими олии Ч,опон гузашт. Ин хокимият дар мамлакат соли 1192 барпо шудааст. Асосгузори хокимияти сёгун М иномото Еритомо ном ашрофи шимолии Ч,опон мебошад. У бо ёрии самурайхо ашрофи дигар мамлакат, аз он чумла, ракиби пурзури худ Тайро Киёмориро маглуб карда, пойтахти император - шахри Киоторо ишгол намуд. Хамин тарик, дар Ч,опон ду сулола дар як вакт хукмрон шуд - сулолаи "микадо" (император) ва сулолаи "сёгун" (Миномото),

46

ки х,окими олй буд. У императорро дар дарбораш - ш ахри Киото гузошта, худаш ба кдлъаи Кимакура рафта, давлатро аз номи император идора мекард.

М иномото Ёритомо асосгузори сёгуни аввалини Чопонбуд.

С А Р Ч А Ш М А

О Д А Т ^О И САМ УРАЙХО Харакири

Ш охзода пурсид: "Худро чй тавр куштан мумкин аст?"Ёсиаки оби дидаи чушзадаи худро базур нигох дошта гуфт:"Ана хамин тавр..." Ва суханашро ба охир нарасонда,шамшерро кашида гирифта, онро ба тарафи худ гардонда ваба пахлуи чапаш халонда, якчанд кабургаи пахлуи ростихудро бурид. Баъд шамшерро кашида гирифта, онро дарназди шохзода гузошт ва ба замин афтида, чон дод. Ш охзодахамон лахза шамшерро гирифта, ба он нигох кард. Бо сабабион ки шамшер хунолуд буд, онро бо остинаш тоза карда, таничун барф сафедашро барахна кард ва шамшерро ба наздикидили худ халонда, ба хамон чое афтид, ки Ёсиаки афтида буд.

Х,амаи хамрохони шохзода - Тоно Тайбу Юкифуса,Сатоми Ойноска Токиёси, Такэда Ёити, К ан-но Ясабуродайю Удзихару, Ота Сотсу-но Хонэн ва дигарон дод заданд:"Мо хам аз акиби шохзодаем!" Бо як овоз ба буддохо дуокарданд ва хама якбора худро харакири карданд. Онхородида, аскарони зиёда аз сесад нафари дар айвонбуда низ бадили хамдигар ханчар зада, бо синаашон ба замин афтиданд.

v ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- '

J1YFAT

Иттифоки кабилахо - аз якчанд крбила иборат аст.Дини сантоия - дини чопонихри к;адим ва имруза."Пайка" - номи табаддулот.Писари Осмон - мувофики анъанахри динии чинихри кдцим им­ператор писари Осмон шуморида мешавад.Хокимияти дунявй - хркимияте, ки дар он унсурхри динй нест, давлат тан^о дар асоси крнунхри дунявй идора карда мешавад. Харакири - тарзи худпушии самурайхр.

47

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Сохти авлодии асрх,ои III-VII Чопонро чй хел дарёфтед?2. "Сумэраги" чй маънй дорад?3. Чаро ашрофон ба давлати марказиятнок ва император эх,тиёч

доштанд?4. Дар бораи авлоди Сумэраги нак^ кунед.5. Дар бораи шох,зода Сётоку-тайси чиро медонед?6. Дар Чопон "Писари Осмон" гуфта, киро меномиданд?7. Дар замони >;укмронии Котоку масъалаи замин чй тавр х,ал карда

шуд?8. Дар бораи авлоди Фудзивара маълумот дих,ед.9. "Самурайхр" кистанд?10. Мох,ияти "сёгун"-ро шарху эзох, дих,ед.11. Аз руи сарчашма “харакири”-ро шарх, дих,ед.

§11. ЗУ*УРИ дини ИСЛОМ

Дини ислом дар нимчазираи Арабистон зухур ёфтааст. Дар арафаи зухури ислом дар он чо кабилахои араби мукимй ва бодиянишин сукунат дошта, хар кадом пайрави худохои сер- шумори кабилавии худ буда, аз хамин сабаб, дар доираи як мамлакат муттахид шуда наметавонистанд. Барои дар як давлат муттахид сохтани кабилахои араб дин ва худой яккаю ягона лозим буд.

Паёмбари дини исломи нав зухурёфта Мухаммад (с) (570- 632) мебошад.

ИКДО М И М УХАММАД (С) ПАЙГАМ БАР. Хар як кабилаи араб дар худудхои муайян ва аз хамдигар чудо сукунат дошта, онхоро пешвоён - шайххо ва сайидхо хамчун шох идора мекарданд. Курайшихо яке аз хамин гуна кабилахои бонуфузи арабхои М акка ба хисоб мерафтанд. Мухаммад (с) пайгамбар аз хамин кабила буд.

Мухаммад (с) аввал чупон буда, баъд касби худро дигар карда, ба тичорат машгул шуд ва соли 610 ба таблиги дини нав - ислом огоз намуд.

Мухаммад (с) ба туфайли пешниходоти инсондустонаи худ боиси таваччухи кабилаи Курайшихо ва кабилахои дигари араби М акка гардид. У тамоми зухуроти ахлоки манфиро ба зери танкиди сахт гирифта, одаму одамгариро таблиг мекард. Ба мардум мефахмонд, ки судхурон мардумфиребй карда, даромади

48

харому бе дарди миён ба даст медароранд. Мухаммад (с) пешниход кард, ки хар кас бояд дахяки даромади худро ба бечораю бенавоён садака кунад. У инчунин мукобили чангхои байни авлоду кабилахо баромада, талаб кард, ки онхо абадй кать карда шаванд. Он вакт дар байни арабхо хануз касоси хунй вучуд дошт. Манъи ин анъанаи манфиро низ такозо намуд. Пайгамбари ислом инчунин чонибдори муттахид шудани авлоду кабилахои араб будани худро иброз дошт.

Дар аввал ба суханони М ухаммад (с) пайгамбар одамон нихоят кам гуш медоданд. Хдтто ба у тахдиди куштан хам карданд. Аз ин ру, Мухаммад (с) муддате дар яке аз горхои кухй, вокеъ дар наздикии М акка панох бурд. Баъд ба М акка омада, иброз дошт, ки ба у аз Худованд дар бораи дини ислом пайгом расид. Тибки ин пайгом ба мардуми М акка пешниход кард, ки онхо аз дину худохои авлодию кабилавии худ даст кашида, ба Худованди яккаю ягона имон оваранд ва дини исломро кабул намоянд.

ЯККАХУДОИ. Мухаммад (с) пайгамбар аввалин шуда, аз бисёрхудой даст кашид ва ба худой яккаю ягона - Аллох эъти- код пайдо намуд. У эълон кард, ки Аллох худой яккаю ягонаи кайхону тамоми олам мебошад.

Кабилахои араб, ки ба бисёрхудой одат карда буданд, худой яккаю ягона ва дини исломро якбора кабул накарданд. Faflp аз ин дар Арабистон ва махсусан дар М акка дар байни арабхо пайравони динхои яхудия ва масехия низ кам набуданд. Мухаммад (с) пайгамбар ин вазъро ба назар гирифта, пайгам- барони яхудия ва масехиятро хам пайгамбарони мусулмонхо эълон карда, худро пайгамбари охирин номид. Пайравони динхои номбурда сол то сол ба дини ислом бештар эътикод пайдо мекардагй шуданд. Барои боз хам зиёдтар ба тарафи худ кашидани пайравони динхои яхудияю масехия у як кори хеле мухими дигарро низ ба чо овард. Мардуми пайрави ин ду дини ба Байтулмукаддас (Иерусалим) рафту омад дошта онро мукаддас медонистанд, чунки динхои яхудия ва масехия дар хамин чо пайдо шудаанд. Мухаммад (с) хаминро ба инобат гирифта, ин шахрро "Байтулмукаддас" номид, яъне ин шахр барои мусулмонхо низ мукаддас шуд. Ин икдом ба пайравони динхои яхудию масехия хуш омад ва бисёрии онхо низ дини исломро кабул карданд. Хамин тарик, шумораи мусулмонон дар М акка меафзуд. Дар ин шахр Мухаммад (с) ва дини ислом мукобилони бисёр хам доштанд.

49

ХИЧРАТИ М УХДМ М АД (С) ПАЙГАМ БАР. Д ар аввал ашрофи кабилахои араб ба икдоми Мухаммад (с) пайгамбар ба назари нобоварона ва хатто душманона нигариста, аз дину худохои сершумори авлодию кабилавии худ даст намекашиданд. Чи тавре ки гуфта шуд, курайшихо хатто М ухаммад (с) пайгам­бар ва пайравони уро куштанй хам буданд. Барои хамин у соли 622 мачбур шуд, ки аз М акка ба шахри дигари арабии Ясриб сафар, яъне хичрат кунад, ки ин сафар дар таърихи дини ислом хамчун "хичрат"-и Мухаммад (с) пайгамбар аз М акка ба Мадина машхур аст.

Баъди ба Ясриб хичрат кардани Мухаммад (с) дар он чо обрую эътибори у ва дини ислом боз хам баландтар шуд. Ш ахри Ясриб номи "Мадина ан-Набй", яъне "шахри Пайгамбар"-ро гирифт. Соли хичрати Мухаммад (с) бошад, огози зухури дини ислом ва солшумории нав - солшумории мусулмонии хичрй (шамсй ва камарй) мукаррар гардид. Соли 2011 мувофики сол­шумории хичрии шамсй соли 1389-1390 ва мувофики солшумории хичрии камарй соли 1422-1423 мебошад.

Дар М адина ба Мухаммад (с) пайгамбар муяссар шуд, ки мардуми зиёдро ба дини ислом чалб намояд. Баъди чанде у бо хамрохии ёронаш ба М акка лаш кар кашида, онро хам ба худ тобеъ кард. Ашрофони курайшихои М акка илочи дигар наёфта, ба Мухаммад (с) пайгамбар таслим шуда, дар баробари ин иброз доштанд, ки Мухаммад (с) се талаби онхоро ичро кунад: 1) Ш ахри М акка марказй дини ислом бошад. 2) Хонаи Каъба ва Санги Сиёх мукаддасоти ислом эълон карда шаванд. 3) Зиёрати М акка, ё худ адои маросими хач барои хар як мусулмон хатмй

Пайгамбари ислом ин пеш- ниходоти курайшихоро кабул кард. Баъди ин курайшихо ва кабилахои дигари М акка дини исломро кабул карданд. Дини исломро кабул кар­дани мардуми М акка галабаи му- химтарини Мухаммад ва ёрони у буд. Аз ин вакт cap карда, дини ислом мунтазам дар тамоми ним- чазираи Арабистон пахн шудан мегирад.

гардад.

Расми 23. Бадавиён рангами лашкаркаши

50

М ОХИЯТИ Д И Н И ИСЛО М . Китоби мукаддаси дини ислом "Куръон" мебошад, ки маънояш "Китоби хониш" аст. Дар ин китоб таълимоти ислом, арзишхои ахлокй ва тамоми суннатхои дигари дини ислом инъикос гардидаанд. Таваччух намоед ба як чанд нишондодхои "Куръон".

Худованд Офаридгори инсон ва тамоми мавчудоти олам аст. Одамон ва халкхо мувофики сарнавишти аз чониби Парвардигор барои онхо мукарраркардашуда зиндагй ме- кунанд. Дар охири замон одамонро Киёмат интизор аст. Он руз хама фавтидагон аз гурхо бархоста, дар бораи кирдорхои баду неки хангоми дар кайди хаёт содиркардаи худ хисобот медиханд. Онхое, ки дар ин дунё корхои бад содир кардаанд, ба Дузах меафтанд ва онхое, ки некукор буданд, ба Бихишт мушарраф гардонида мешаванд. Барои он ки шахе ба Дузах наафтад, бояд дар ин дунё ба Худованди яккаю ягона эътикрд дошта бошад, хаёти сазовор ба cap барад, касеро накушад ва наранчонад, дуздй накунад ва дуруг нагуяд, бо рахму шафкат бошад, хуллас, корхои барои инсони комил харому ношоямро накунад.

Мусулмон бояд панч рукни мухимми исломро ичро намояд: 1) Калимаи шаходатро ба забон орад. 2) Хар руз панч маротиба намоз гузорад. 3) Дар мохи Рамазон рузаро адо намояд. 4) Ба бечорагону дармондагон дасти ёрй дароз кунад. 5) Дар умри худ акдлан як маротиба ба зиёрати Каъба биравад.

Конунхои ислом дар мачмуъ шариат ном доранд. Дар шариат тамоми меъёрхои кирдору рафтор ва усули зиндагии мусулмонон инъикос гардидаанд. Ш ариат барои вайрон- кунандагони он чазохо пешбинй карда, дар нигахдории покизагии ахлоци мардуми мусулмон макоми бузургро касб кардааст. Мусулмонхо харакат мекунанд, ки конунхои шариатро нашикананд.

САВОЛ ВА СУПОРИШ^О1. Арабистони арафаи зух;ури исломро дар кадом хрлат дарёфтед?2. Аз харита нимчазираи Арабистонро ёбед.3. Паёмбари дини ислом кй буд?4. Дини ислом аз динхри к,абилахри араб чй фарк;дошт?5. Чаро Мух,аммад (с) пайгамбар муддате дар кух, зиндагй кард?6. Мух,аммад (с) ба к,абилаи курайши араб чй пешнихрд кард?7. Пайгамбари ислом кай ва чаро аз Макка ба Мадина х,ичрат кард?8. Чаро Мух,аммад (с) яккахудоиро барои арабхр таргиб мекард?9. Солшумории х,ичриро шарх, дих,ед.10.Дар бораи Иерусалим ва Байтулмукаддас чиро медонед?

51

И.Бигуед, ки мардуми Макка дини исломро бо кадом шартх,о крбул карданд?

1 2 .Мух,аммад пайгамбар барои ба дини ислом баргардондани пайравони динх,ои яхудия ва масех,ия чй кор кард?

13. Китоби мук,аддаси дини ислом чй ном дорад? Дар он чй инъикос гардидааст?

14.Мох,ияти асосии дини исломро шарх, дих,ед.

§12. ТАЪСИСЁБИИ ХИЛОФАТИ АРАБ

БАЪДИ ВАФОТИ МУХАММАД. Мухаммад(с) мохи Рабиеъу-л-аввал, яъне дар яке аз рузхои 27 май - 25 июни соли 632 вафот кардааст, лекин рузи аники он муайян нест. Хабари вафоти Мухаммадро шунида, шахсони бонуфузи шах,ри Мадина барои сарвари Давлати Араб шудан талош карданд. Яке аз гуруххо хатто иброз дошт, ки тайёр аст дар бораи садокат ба пайгамбари Оллох Мухаммад савганд ёд кунад.

Барои хокимият дар М адина ду гурух ракобат мекард. Якеро "ансорхо" ва дигареро "мухочирхо" меномиданд. Ансорхо даъво карданд, ки ба онхо барои сохиб шудан ба сарварии давлат бо курайшихо хукуки баробар дода шавад. Ба фикри

онхо, ба Давлати Араб бояд ду нафар- як нафарй аз чониби ансорхо ва мухочирхо рохбарй кунад. Вале дере нагузашта, дар дохили ансорхо му- холифат ба миён омад, ки он дар мубориза барои хокимият мавкеи мухочирхоро пурзур кард.

Аз ин лахзаи мувофик исти­фода бурда, хамсафони наздики Мухаммад (с) дар М адина хоки- миятро ба дасти худ гирифтанд.

Хамин тарик, сардори чамоаи М адина, хамсафи наздиктарин ва содики Мухаммад пайгамбар Абу- бакр эълон карда шуд. У унвони "халифа"-ро гирифт, ки маънояш "ворис" ё худ "чонишин"-и Мухам­мад (с) мебошад.

Расми 24. Араби уштурсавор. тасвир дар девори сангини

Арабистони цанубй

52

Халифа Абубакр шахри М адииаро пойтахти Хилофат эълон кард. Махз бо хамин сабаб ин давлатро „Хилофати Мадина" ном мебаранд. Гарчанде ба давлати марказиятноки Араб Мухаммад (с) асос гузошта буд, вале дар шакли хилофат он соли 632, баъди вафоти пайгамбари Аллох ва дар огози халифагии Абубакр номгузорй шудааст.

ДАВРАХОИ ХИЛОФАТИ АРАБ. Хилофати Араб ба чор давра таксим мешавад. Давраи аввали он аз соли 632 то соли 656-ро дарбар мегирад. Дар ин давра хилофатро Абубакр, Умар ва Усмон идора кардаанд ва пойтахти он шахри М адина буд. Давраи дуюми он ба солхои хукмронии Алй, яъне солхои 656- 661 рост омадааст. Ин вакт пойтахти Хилофат аз М акка ба Куфа кучонида мешавад. Давраи сеюми Хилофати Араб аз соли 661 то соли 750 давом карда, онро сулолаи халифахои Уммавиён идора мекард. Аз ин ру, онро „Хилофати Уммавиён" меноманд. Пойтахти ин хилофат шахри Димишки Сурия буд. Солхои 750— 1055 давраи чоруми Хилофати Араб аст. Дар ин давра дар Хилофат сулолаи халифахои Аббосиён хукмронй кардаанд. Аббосиён шахри Багдодро пойтахти давлати худ карор доданд. Аз ин ру, Хилофати сулолаи Аббосиёнро„Хилофати Багцод'хам меноманд.

ЛАШ КАРКАШ ИХОИ ХАЛИФАХОИ АВВАЛИН. Абу­бакр халифаи аввалини Хилофати М адина буд. У гарчанде чидду чахди зиёд ба харч дод, вале натавонист, ки хамаи

53

кабилах,ои нимчазираи Арабистонро ба давлати худ тобеъ кунад. Гузашта аз ин, хднуз кабилахои зиёди он дини исломро кабул накарда буданд. Вале бо вучуди ин Абубакр дар ин рох кушишу гайрати худро сарф кард. Бар зидди пешвоёни саркаши кабилахои араб ва империяи Византия сахт мубориза бурд.

Кори огозкардаи Абубакрро халифаи дуюми М адина Умар ибни Хаттоб давом дод. Дар зарфи 10 соли хукмрониаш (634—644) ба у муяссар гардид, ки тамоми нимчазираи Арабис­тонро зери итоати худ дароварда, ба лашкаркашии берун аз хоки Арабистон шуруъ кунад.

Умар бо сардории Холид дастаи калони кариб 800- нафараи сарбозони саворанизомро ба Димишк фиристонд. Ин даста аввал Гутро ишгол карда, баъд Димишкро мухосира намуд. Ин мухосира кариб 6 мох давом карда, ба таслими Димишк анчом ёфт.

Баъди ишголи Димишк Холид хучуми худро ба каламрави империяи Византия идома дод. Хатари калонро пай бурда, артиши Византия тахти рохбарии император Ираклий дар шимолии Сурия ба чанг омода гардид. Хайати лашкари Византия аз румихо, суриягихо, арманхо ва халкхои дигари империя иборат буда, кариб 200 хазор нафарро ташкил мекард. Ш умораи сарбозони араб бошад, тахминан 24 хазор нафар буд.

Арабхо лашкари Византияро бо фиреб ба дом афтонданд. Пас аз наздикшавии лашкари Византия, арабхо Димишк ва

Расми 26. Сахифах;о аз Курон

54

шахру минтакахои дар ин чо ишголкардаашонро тарк карда, ба самти дарёи Ярмуки яке аз шохобхои дарёи Урдун акибнишинй карданд. Д ар хамин чо 20 августи соли 636 задухурди хал- кунандаи арабхою византиягихо дойр гардид, ки дар он византиягихо пурра торумор карда шуданд. Ш икастхурдагон 70 хазор касро талаф доданд. Арабхои Сурия дар зери рохбарии малик Чдбал ибни Айхам ба тарафи арабхо гузаштанд. Баъди ин галаба арабхо Димишкро аз нав ишгол карда, Сурияи Ш имолиро низ ба даст дароварданд. Императори Византия Ираклий дар аснои тарк кардани Сурия хитоб намуд: "Алвидоъ, Сурия! Он чй хел мамлакати оличаноб аст барои душманони мо!"

Халифа Умар баъди чанги дусола шахри Байтулмукаддас ва баъди чанги хафтсола К,айсария, ки онро аз номи Юлий Сезар- Сезария хам меномиданд, ишгол кард.

Мухорибахои арабхо дар И рок бо лашкархои Сосониёни Эрон ба амал омаданд. Хднгоми ишголи шахри Хира арабхо аз лашкари Сосониён якчанд маротиба шикает хурда, мачбур шуданд, ки акибнишинй кунанд. Сарбозони арабро филхои чангии эрониён ба дахшат оварданд. Арабхоро дар ин чо эронихо шикает доданд. Вале дар охирхои соли 635 бар Сосониён пируз гаштанд. Соли оянда арабхо дар мухорибаи Кадисия лашкари бузурги Сосониёнро торумор намуданд. Баъди ин галаба рохи арабхо ба суи пойтахти Сосониён - Тайсафун, ки онро аз сабаби зебоияш М адоин ном мебурданд, кушода шуд.Сокинони он дарвозахои шахрро ба руи арабхо боз карданд.Кушуни Сосониён ба зарбахои халокатбори арабхо тоб наоварда, шикает хурд. Ш охи Сосониён Яздигурди III ва ахли дарбораш аз шахр фирор карданд. Арабхо бо мушкилихои зиёд каламрави бузурги давлати Сосониён, аз он чумла Тахти Чдмшедро ба даст дароварданд. Соли 651 ЯздигурдиIII дар задухурди наздикии шахри Марв кушта шуд.

Расми27. Сарбозони араб

55

Баъди ишголи Сурия дар тули 14 сол лашкари арабхо барои ишголи Кафкоз чанг карда, окибат Арманистон ва як кисми Гурчистонро то шахри Тифлис ба даст дароварданд.

Халифахои М адина барои ишголи Миср хануз хангоми чангхои худ дар Сурия огоз карда буданд. Х,амлаи нахустин ба Миср бо сардории Амир ибни ал-Аса соли 639 сурат гирифтааст.

Баъди муттахид шудани тамоми нимчазираи Арабистон талаботи Хилофати М адина ба махсулоти галлагй чандин ма- ротиба афзуд. Амр ибни ал-Аса махз барои хамин ба Миср

лаш кар мекашад. Соли 640 Амр ^ шахри Полусийро ишгол карда,

Ы ' • наздикии шахри машхури Гели-' оиол византиягихоро шикает

Щ Ш Я т худро дар Африко давом дода, итты \ч imjia на дарвешон шахри Искандарияро, ки дар

сохили чанубии бахри Миёна- замин вокеъ аст, ишгол карда, ба Мисри Ш имолй ва Либия зада даромад. Фармондехи лашкари арабхо Абдуллох ибни Саид, ки хокими Миср буд, ба каламрави Тунис хамла оварда, византиягихоро дар наздикии калъаи Субайтла торумор кард.

Х,амин тавр, арабхо мулкхои Византия ва Сосониёнро паси хам ишгол намуда, дар Осиё ва Африко худудхои Хилофати М адинаро васеъ мекарданд. Соли 644, баъди аз дасти гуломи эронй кушта шудани Умар, ба тахти Хилофати М адина Усмон

Расми 29.Цар хонаи ашрофи араб

56

ибни ал-Аффон менишинад. У ба яке аз духтарони Мух,аммад (с) хонадор шуда буд. Баъди вафоти Мухаммад (с) пайгамбар Усмон духтари дигари уро низ ба занй гирифт. Барой хамин хам Усмонро шухиомез "ду карат домоди пайгамбари Аллох" ё ки "сохиби ду нур" меномиданд.

Соли 656 дар М адина мусулмонхои аз Куфа, Басра ва Миср гуё барои хач омада, бо дастгирии ахолии махаллй ба мукобили Усмон шуриш бардоштанд. Исёнгарон хонаи халифа Усмонро мухосира карда, уро дастгир_ва катл намуданд.

М УБОРИЗА БАР ЗИДДИ АЛИ. Баъди катли Усмон ба тахти Хилофати Мадина иисарамаки Мухаммад (с) ва домоди у, яъне шавхари Фотима - Алй нишаст. Бар зидци Алй ду гурухи душманонаш мубориза огоз намуданд. Ба гурухи якум хешо- вандони халифаи катлкардашуда бо сардории Талха ва Аззубайр дохил буданд, ки ба онхо хамсари Мухаммад - Ойиша низ хамрох буд. Вале соли 656 Алй Талха Аззубайрро дар наздикии шахри Басра торумор кард. Рохбарони асосии ин гурух кушта шуда, Ойиша асир афтод. Ин чанг "мухорибаи уштур" ном мегирад, чунки Ойиша уштурсавор дар он хузур доштааст. Хамин тарик, гурухи якуми душманони Алй маглуб шуданд.

Ба гурухи дуюми мукобилони Алй хокими Сурия Муовия рохбарй мекард. У неруи харбй ва сарвати бузург дошт. Як кисми кабилахои араби И рок М уовияро дастгирй мекарданд. Ба тахти хилофат нишаста, Алй ваъда дод, ки Арабистонро мисли Умар хукмронй хохад кард. Барои хамин у мансабдоронеро, ки Усмон таъин карда буд, аз вазифа сабукдуш карда, заминхояшонро кашида гирифт. Ин икдом шумораи душманони Алиро дар шахри М адина ва тамоми Арабистон боз хам зиёдтар кард. Алй дид, ки дар ин чойхо дигар такягохи онкадар боэътимод надорад, кароргохи худро аз шахри Мадина ба шахри Куфа кучонд.

Соли 657 дар Алчазираи наз­дикии Сиффини вокеъ дар сохили роста дарёи Фурот, дар байни неру- хои Муовия ва Апй задухурди ка- лон ба амал омад. Дар ин мухо- риба ягон тараф дастболо нашуд.Шахсони бонуфузи сохибакл ба Алй пешниход намуданд, ки у бояд

57

мухолифати худро бо Муовия ба таври осоишта халлу фасл намояд. Алй мувофики ин пешниход амал карда, бо Муовия сулх бает. Аз ин кори Алй як кисми лашкар ранчида, уро тарк карда, аввал ба Багдод ва баъд аз он чо ба тарафи чапи дарёи Дачла равон шуданд. Ш умораи онхо 12 хазор нафар буд. Тарккардагони лашкари Алиро "хоричшудагон", яъне рафтагон номиданд. "Хоричшудагон" Алй, Муовия ва Амрро кофир хукм карда, бар зидди онхо чиход эълон намуданд.

Сарфи назар аз тасмими "хоричшудагон", Алй бар зидди Муовия аз нав чанг огоз накарда, бар зидди "хоричшудагон" лашкар кашид. Дар сафхои "хоричшудагон" калавиш ба амал омад. Як кисми онх,о ба Алй пайвастанд. К^исме аз "хоричшудагон" ба Куфа баргаштанд. Хамагй 2800 нафар "хоричшудагон"-и густоху оштинопазир тахти рохбарии Ибни Ваххоб дар мукобили Алй, Муовия ва Амр истоданд.

Нерухои Алй ва "хоричшудагон" соли 658 дар Нахравон дар мухорибаи бузург бо хам вохурданд, ки дар он Алй галаба кард. Вале баъди ин хам "хоричшудагон" муборизаро бар зидди Алй бас накарданд. Соли 661 яке аз онхо хангоми даромадан ба масчиди Куфа бо ханчари захролуд Алиро зада кушт.

Бо хамин мархалаи хукмронии халифахои ба Мухаммад пайгамбар наздиктарин анчом ёфт.

ЛУГАТ

Ракобат - талоши якчанд кас ва ё гуруххои одамон бахри ба ягон мак;сад ноил шудан, он усули осоишта аст."Ансорхо" ва "м ухочирхо" - номхои иттифокхои кабилахо, ки баъди вафоти Мухаммад (с) пайгамбар мехостанд, ки чойгири у шаванд.Хилофат - маънои давлатро дорад, ки дар он халифа ХУКМ меронад, яъне Давлати Араб.Византия - давлатест, ки онро дар Шарк; "Рум" меноманд.Кофир - шахсони номусулмон ва ё бедин.Чиход - мубориза бар зидди душманони ислом ва ватан.

С АВО Л В А СУП О РИШ ХО .....- .............. . — - - -

1. Мухаммад кай вафот кардааст?2. Баъди вафоти пайгамбари Аплох мубориза барои гирифтани чои

у чй тавр сурат гирифт?3. Дар бораи 4 давраи Хилофати Араб маълумоти мухтасар дихед.

58

4. Умар кучох,оро ба Хилофати Араб х,амрох, кард?5. Арабх,о бар лашкари давлати Сосониён чй тавр галаба карданд?6 . Дар бораи "хоричшудагон" маълумот ди^ед.7. Амр ибни ал-Аса чй корнамой кардааст?8 . Дар бораи халифа Усмон маълумот дих,ед.9. Муборизаи зидди Апиро баён кунед.1 0 .Алй кай ва чй тавр х,алок гардид?

§13. ХИЛОФАТИ УММАВИЁН

ТАЪСИСЁБИИ ХИЛОФАТИ УММАВИЁН Уммавии аввалин халифа Усмон буд. Вориси у Муовия ибни Абусуфия мебошад. У соли 660 дар Байтулмукдддас аз тарафи кдбилахои содики суриягию арабй халифаи Араб эълон карда шуд. Огози идораи сулолаи Уммавиён дар Димишк сол 661, баъди кушта шудани Алй ба хисоб меравад.

Чаро шахсони ба Алй наздик халифа эълон карда нашуда, ба ин мансаби олй Муовия сазовор дониста шуд? Ин шахе хануз дар замони хукмронии халифа Умар ноиби ивазнашавандаи халифа дар Сурияи бою ободу зебо буд. Муовия дар ин вазифа зиёда аз 20 сол хукмронй намуда, ба рохбари эътирофшудаи ашрофони авлодии Сурия табдил ёфт. Муносибати Муовия ба мардуми Сурия самимонаю мусолихатомез буд. Аз хамин сабаб уро дастгирй мекарданд.

Халифахои Уммавиёнро одатан ба ду шохаи хешу табор таксим мекунанд. Яке аз онхоро Суфияхо меномиданд, ки ин

59

унвонашон аз номи падари Муовияи 1 бармеояд. Ба ин шохаи Муовия писари у - Язиди I ва иабераи у - Муовияи II дохиланд. Шохаи дуюм, ки Суфияхоро дар тахту точи Хилофат иваз намудааст, бо номи Марвониён маълум аст. Чунин номгузорй шудани ин шохаи сулолаи Уммавиён бо номи халифаи чоруми Уммавиён - Марвон алокдманд аст.

ХУКМРОНИИ СУФИЯХ.О. Муовияи I дар Сурия замин- хои аз Византия ишголкардаро ба даст дароварда, ба заминдори калонтарини ин чо табдил ёфт. Гарчанде то омадани арабхо дар Сурия зироатпарварии обй тараккй карда буд, дар натичаи чангхои тулонии арабхо бо империяи Византия шабакаи обёрии заминхои Сурия аз кор баромад. Баъди истилои Сурия ба ин чо хучаинони нав омада, барои аз худ кардани заминхои азкормонда аз мехнати хазорон гуломон истифода бурданд. Ба кандани чуйхои калон мухандисон, обу заминшиносони дониш- манд рохбарй мекарданд. Дере нагузашта, заминхои бекор- хобидаю ташналаби Сурия ба минтакаи гулгулшукуфони зироату обчакорй ва богу токпарварии Хилофат мубаддал гардиданд.

Хилофати Уммавиён дар замони хукмронии Суфияхо лашкаркаширо дар Кдфкоз, Осиёи Марказй ва Эрони Шаркй давом дод. Артиши арабхо, ки дар Сурия буд, дар мубориза бар зидди Византия истифода бурда мешуд. Хамин тарик, Осиёи Хурд ба минтакаи тохтутози доимии арабхо табдил ёфт. Хар сол дар фасли тобистон чузъу томхои артиши Суфияхо ба дарунтари Осиёи Хурд ворид шуда, ба шахри Константинопол наздиктар мешуданд. Муовияи I дар назди худ вазифа гузошт, ки ин шахри ободу зебо ва дилнишинро ишгол намояд.

Соли 668 арабхо дар сохили осиёгии халичи Босфор пайдо шуданд. Вале зимистони кахратун, нарасидани хурокворию аслиха ва cap задани касалии вабо ба онхо талафоти калон ба бор оварданд. Аз ин ахволи лашкар бохабар шуда, Муовияи I бо сардории Язид, ки писари у буд, ба он чо неруи харбии нав фиристонд. Арабхо бо ёрии ин кувва шахри Константинополро мухосира карданд, вале онро ба даст дароварда натавонистанд. Бинобар хамин сабаб, то муддате аз бахри он гузаштанд. Баъди якчанд сол арабхо Константинополро аз нав мухосира карданд. Шахр аз тарафи хушкй чунон мустахкам буд, ки фатхи онро имконнопазир мегардонд. Мухосираи Константинопол кариб панч сол тул кашид. Окибат Византия бо ёрии юнонихо флоти

60

арабхоро торумор кард. Баъди ин арабхо мачбур шуданд, ки мухосираи Константинополро катъ кунанд.

Хдгоми лашкаркашии дуюми худ арабхо чазираи Кипрро ишгол карда, то халичи Босфор ва Шохи Тиллоии наздикии Константинопол рафта расиданд.

Дар замони хукмронии Муовияи I Хилофати Уммавиён давлати муттахидаю марказиятнок набуд. Лашкаркашон ва хокимони вилоятхо бе назорат буданд. Бо вучуди ин намоян- дагони ашрофи кабилахри араб, ки онхоро халифа ба вазифахои баланд таъин карда буд, панчяки ганиматхои харбй ва андози гункардашударо ба Димишк равон мекарданд.

Дар минтаках,ои гуногуни Хилофат халифа ноибони худро таъин мекард. Вале на хамаи минтакахо ба у итоат мекарданд. Миср иурра дар ихтиёри Амр ибни ал-Аса буд. Дар Ирок бошад, ба халифа лозим меомад, ки кувва ба кор барад. Шиъахо ва хоричшудагони дар инчобуда хокимияти Муовияро эътироф накарда, рохбари олии худ писари Алй - Хасанро, ки модараш Фотима - духтари Мухаммад (с) иайгамбар буд, эътироф мекарданд. Онхо Муовияро чинояткори хокимиятро бо зурй кашидагирифта мешумориданд.

Хоричшудагонро дар Ирок ва Эрон хуб дастгирй ме­карданд. Мардуми ин чо мартабаи халифа ва имоми шиъаро эътироф намекарданд.

ФОЧИАИ КАРБАЛО. Баъди вафоти _Муовия ба тахти хилофати Уммавиён писари у Язид нишаст. Уро Муовия хануз хангоми зинда буданаш вориси худ эълон карда, хост, ки ба мартабаи халифаи Димишк расонад. Лекин мувофики анъанаи кабилахои Макка халифа бояд интихоб карда мешуд. Бо хамин сабаб, ба Язид мерос додани точу тахти Хилофат кахру газаби тарафдорони ин икдомро ба вучуд овард. Ба ин икдом махсусан авлоди Мухаммад ва Алй зид баромаданд. Баромади аввалини ошкорои зидди Язид аз тарафи Хусейн дойр гардид. У писари дуюми Алию Фотима ва набераи Мухаммад пайгамбар буд. Хусейн худро вориси конунии хокимияти олии Хилофати Уммавиён медонист.

Хусейн дар Макка аз хисоби чонибдорони худ дастаи мусаллахи 300-нафара ташкил намуда, ба Куфа рахсипор шуд. Ба мукобили Хусейн хокими махаллии Уммавиён - Убайдулло ибни Зиёд бо лашкари сершумори худ баромад. У дастаи камшумори Хусейнро дар дашти Карбало мухосира намуд. Дар задухурди нобаробаре, ки соли 680 сурат гирифта буд, дастаи Хусейн пурра

61

торумор карда шуда, худи Хусейн ба шахдцат расид. Ин фочиъа дар мох,и мухаррам ба амал омадааст. Бинобар хамин сабаб, пайравони мазхдби шиъа хар сол дар рузи шаходати Хусейн мотам мегиранд.

ХИЛОФАТИ УММАВИЁН ДАР АХДИ МАРВОНИХО. Халифа Муовияи II, ки ба тахти хилофат ба чои Язид нишаст, кори шоёне накарда, дере нагузашта, вафот мекунад. Ин хабарро шунида, лашкари Сурия ба Арабистон баргашта, ном- задии Марвон ибни Хакимро ба вазифаи халифаи Димишк дастгирй кард. Марвон ибни Хаким дар мачлиси чонибдорони Уммавихо халифа эълон карда шуд. Вале у баъди як соли хукмронй аз касалии вабо вафот кард.

Баъди вафоти Марвон Хилофати Уммавиёнро халифахо Абдулмалик ва Волиди I идора карданд.

Хангоми ба тахти Хилофати Уммавиён нишастани Абдул­малик танхо Сурия ва Миср дар зери хокимияти халифаи Димишк карор доштанд. Ахолии Арабистони Fap6fi ва Мар­казй, Ирок ва вилоятхои шаркии Хилофат ба хокими Макка - Абдуллох ибни Зубайр итоат мекарданд.

Соли 691 Абдулмалик бо лашкари худ ба Куфа дохил шуда, Ирокро ба Уммавиён тобеъ кунонд. Соли дигар амалиёт- хои харбии Абдулмалик дар Хичоз огоз ёфтанд. Ин вакт Хичоз дар зери хокимияти Ибни Зубайр буд. У талаб кард, ки хочиёни ба зиёрати Каъба ба Макка омада ба у савганд ёд кунанд. Барои ба Ибни Зубайр берун аз Арабистон пеш бурда натавонистани таблигот Абдулмалик мукаррар намуд, ки хочихо ба чои Макка ба зиёрати Байтулмукаддас раванд.

Ба мукобили Ибни Зубайр ба Макка аз хисоби арабхои Миср бо сардории Хаччоч ибни Юсуф лашкар фиристонда шуд.

Расми 32 . Дар дорухона

Ин лашкар баъди мухосираи панчхафтаина Маккаро ишгол кард. Ибни Зубайр илочи мукобилиятро аз даст дода, аз модари пираш, ки кариб 100-сола буд, илочи вокеаро пурсид. Модари Ибни Зубайр духтари халифа Абубакр - хохари Ойша буд. У ба писараш маслихат дод, ки бар зидди Хдччоч мубориза барад. Х,амин тарик, Ибни Зубайр дар майдони набард халок гардид. Бо фармони Хдччоч каллаи Ибни Зубайри кушташударо ба Абдулмалик, ба Димишк фиристонида, часадашро чормех карданд.

Баъди халок шудани Ибни Зубайр халифа Абдулмалик Хдччочро дар Ирок ноиби худ таъйин намуд.

ЗА БТКО РЩ О И МАРВОНИХ.О. Забти шимоли Африко, ки он чоро арабхо Магриб меномиданд, хануз соли 683 огоз ёфта буд. Он вакт лашкаркаши араб Окба ибни Нафис, ки ба дохили Магриб ба масофаи хеле зиёд даромада буд, ба доми кабилахои барбархо афтода, халок шуд.

Дар охирхои асри VII лашкари арабхо аз нав дар Магриб пайдо шуда, шахри Карфагени Тунисро ишгол намуд. Дар огози асри VIII лашкаркаши араб Мусо ибни Нусайр ба Африкои Шимолй омада, дар ин чо ноиби аввали халифа шуд. Дар зери фармондехии Мусо ибни Нусайр лашкари арабхо тамоми Магрибро ишгол намуда, соли 709 ба сохилхои укёнуси Атлантик баромад. Арабхо дар рафти ин лашкаркашй ба муковимати сахти барбархо дучор шуда, талафоти калон хам дода буданд.

Бахори соли 711 Мусо ибни Нусайр ба Пиреней, ки арабхо онро "Андалус" мено­миданд, ёрдамчии худ барбар Тарикро фиристод. Дар зери рохбарии Тарик 300 араб ва 700 барбарй муттахид карда шуда буданд. Тарик бо лаш­кари худ хамон сол каламрави зиёди Пиренейро ишгол кард.Соли 712 арабхо флоти худро ба сохилхои Пиреней равон карданд. Ин дафъа ба артиши Расми 33. Гумбаз дар ме,\роби

Масциди Кудоб

63

арабхо худи Ибни Нусайр фармондехй мекард. Ба у муясссар шуд, ки Андалусро ишгол кунад.

Арабхо хануз аз нимаи дуюми асри VII cap карда, дар худудхои Осиёи Марказй пайдо шуданд. Онхо дар ин давра борхо ба Бухоро ва шахру минтакахои дигари Осиёи Марказй хучум карда, ганимати зиёди киматбахо ба даст оварда, баъд ба тарафи дарёи Аму акиб бармегаштанд. Вале дар аввали асри VIII лашкари арабхо дар зери рохбарии ноиби халифа дар Хуросон Кутайба ибни Муслим ба ишголи Осиёи Марказй шуруъ карда, Бухоро, Самарканд, Хучанд ва шахру махалхои дигари онро пайихам ба даст овард. Арабхо дар зарфи 30 соли аввали асри VIII тавонистанд, ки тамоми Осиёи Марказиро ишгол намуда, дар ин чо хокимияти Хилофати Димишкро барпо намуда, дини исломро пахн кунанд.

Марвонихо дар лашкаркашихои худ дар самтхои дигар низ муваффакиятхои калон ба даст дароварда, Хилофати Димишкро ба шоханшохии бузурги марказонидашуда табдил доданд.

ЛУГАТСулолаи Уммавиён - дар Хилофати Араб аз соли 661 то соли 750 х,укмронй кардааст.Ноиби халифа - дар минтакрхри Хилофати Араб халифа намояндагони худро хрким таъйин мекард, ки онро ноиби халифа меномиданд.Имоми шиъа - пешвои расмии мусулмонони шиъа аст.Барбардо - к^билахре, ки дар Африкри Шимолй сукунат доштанд.Вабо - яке аз намуд^ои беморй.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО-----1. Дар бораи рафти таъсисёбии Хилофати Уммавиён нак 1 кунед.2. Кадом шохахри халифахри сулолаи Уммавиёнро медонед?3. Суфияхр Хилофати Димишкро чй тавр идора мекарданд?4. Дар бораи муборизаи Муовияи I ва писари у Язид бар зидди

империяи Византия маълумот дих,ед.5. Оё арабхр ба ишголи Константинопол муваффак; шуданд?6 . Оё тамоми Хилофати Араб ба Муовияи I итоат мекард?7. Дар бораи "фочиаи Карбало" чихр медонед?8 . Чаро ба тахти хилофат нишастани Язид мукрвимати калонро ба

вучуд овард?9. Дар бораи Марвонихр маълумот дих,ед.

64

Ю.Оё Шумо медонед, ки Абулмалик хилофати Димишкро чй тавр идора мекард?

И.Марвонихр кучо^оро ишгол карда, ба Хилофати Димишк, х,амрох, намуданд?

12.Таърихи аз чониби арабх,о ишгол гардидани Магриб ва Андалусро баён кунед.

13.Ибни Нусайр ва Тарик,ба арабх,о чй хизмат кардаанд?14.Арабх,о Осиёи Марказиро кай ишгол намуданд?

§14-15. ХИЛОФАТИ АББОСИЁН

ШУРИШИ АБУМУСЛИМ. Дар замони таназзули х,оки- мияти сулолаи Уммавиён хдракати озодихохонаи халкхои хилофат авч гирифт. Кариб cap то сари онро шуришхо фаро гирифтанд. Шуриши калонтарин дар Хуросон ба амал омад, ки сардори он Абумуслим буд.

Шуриши Абумуслим соли 747 дар Марв огоз ёфтааст. Бо даъвати у мардуми Эрони Шимолй ва Осиёи Марказй ба мукобили хокимияти сулолаи Уммавиён бархостанд. Баъдтар шуриш Эрони Барбй ва Ирокро низ фаро гирифт. Халифаи Димишк Марвони II ба ноиби Хуросон Наср ибни Сайёр супориш дод, ки аз хисоби мардуми арабу эронй лашкар чамъ карда, шуриши Абу- муслимро, ки акнун барои тахту точи Уммавиён хатарнок шуда буд, торумор ку- над. Вале зури у ба ин кор нарасид.Баръакс, чангро бохта, мачбур шуд, ки пойтахти Хуросон шахри Марвро тарк карда, бо бокимондахои лашкар ба Нишо- пур равад, то ки аз нав аскар чамъ карда, бар зидди Абумуслим муборизаро давом дихад.

Аз накшаи ибни Сайёр бохабаршуда, Абумуслим бо сардории яке аз фар-мондехони бехтарини худ бар зидди улашкар фиристонд. Кушуни фиристодаиАбумуслим дере нагузашта дар Нишопурлашкари халифаро торумор кард.

Уммавиён гарчанде тамоми кувва-ашонро гун карда, як маротиба ба шуриш- Рас ми 34.Манораичиён зарба заданд, лекин аз ин зиёд кори Масцид дар Кащ ун

( Тунис, асри IX ).

65

дигаре карда натавонистанд. Абумуслим баъди ин шикает лашкарашро боз хам зиёдтару бокувваттар карда, ба хучуми халкунандаи зидди Марвони II рахсипор шуд. Марвони II хост, ки лашкари Сурияро бар зидди Абумуслим истифода барад, вале вай нисбат ба худи у душманона муносибат кард. Марвони II дар Сурия ба муроде ноил нашуда, ба Миср рахсипор шуд, вале фармондехи Абумуслим - Абдуллох ибни Али бо лашкари калон уро думболагирй карда, то Миср рафт. Дар ин чо лашкари халифа ба бадкирдорие муттахам шуда, обруяш рехт. Халифа дар амал бе лашкар монда, хост,ки ба Магриб фирор кунад, вале дастгир ва катл карда шуд.

ТАЪСИСИ ХИЛОФАТИ АББОСИЁН. Аз галаба бар Марвони II на шуришчиён, балки Абулаббос истифода бурда, ба тахти Хилофати Багдод нишаст ва асосгузори сулолаи нави халифахои араб шуд. Бо амри Аббос аъзои хонадони Уммавиён нест карда шуданд. Аз ин сулола танхо як нафар - Абдурахмон чон ба саломат бурда, ба Испания гурехт ва соли 756 худро амири Андалус эълон кард.

Аз куштори Аббос Абумуслим хам начот ёфта натавонист. Ба чои он ки ба Абумуслим барои шикает додани Марвони II миннатдорй изхор кунад, халифаи нав уро ба зиндон партофта, баъди чанде кдтл кард.

Халифахои сулолаи нав аз амаки Мухаммад пайгамбар - Аббос огоз ёфтааст. Яъне, чун авлоди Алй ибни Абутолиб Абулаббос ба хонадони пайгамбари Аллох мансуб буд.

Аббос аз газаби Марвони II тарсида, дар Куфа пинхон шуд. Баъди дар назди мардуми Куфа савганд ёд кардан Абулаббос ба шахри Анбар рафта, кароргохи худро ташкил

РасмиЗЗ. Масциди Умар- "Кубат-ас-Сах;ро".

66

намуд. Ба ин чо аз тамоми гушаю канори хилофат хешу табори у чамъ омада, иброз доштанд, ки омадаанд, то ки ба халифаи нав итоат кунанд. Абулаббос 4 сол хукмронй карда, соли 754 дар синни 30-солагй вафот кард. Хангоми беморй Абулаббос бародари худ Абучаъфарро вориси тахту точи Аббосиён эълон кард. Баъди ба тахт нишастан, халифаи нав номи "Мансур"-ро гирифт, ки маънояш "голиб" мебошад.

ШАХ.РИ БАГДОД. Багдод аввал "Мадина-ас-салом", яъне "Хонаи сулх ва некукорй" ном дошт. Ин шахрро халифа Мансур соли 762 дар чои дехаи "сук Багдод", яъне "бозори Багдод" бунёд кардааст. Номи Хилофати Багдод аз номи пойтахти сулолаи Аббосиён гирифта шудааст.

Багдод дар сохили рости дарёи Дачла, шимолтари чуйи калони Сарат, ки ин дарёро ба дарёи Фурот мепайваст, бунёд гардид. Барои сохтани шахри Багдод бо амри Мансур мардуми Байнаннахрайн, Ирок ва хатто Сурияю Эрон ичборан чалб карда шуда буданд. Шумораи онхо 100 хазор нафарро ташкил мекард. Соли оянда хазина ва идорахои давлатии Аббосиён аз Куфа ба Багдод кучонида шуданд. Сохтмони шахри Багдод соли 766 анчом ёфт. Атрофи Багдодро ду девори гирди калъа ихота мекард. Баъди девор хандаки чукури пури об мавчуд буд.

Дар кисмати марказии шахр касри халифа чойгир буд, ки он бо девори дохилй ихота карда шуда буд. Ин касрро "Дарвозахои тиллой" ё "Гумбази сабз" меномиданд, зеро боми тол ори точу тахти халифа гумбази калони чилодор дошт. Дар шафати каср масчид сохта шуда буд. Аз калъа каме дуртар идорахои давлатй, хобгохи горд, харами оилавии халифа ва амалдорони давлатй чойгир буданд. Зиндон аз касри халифа каме дуртар вокеъ буд. Шахр чор дарвоза дошт - дарвозаи Басра, дарвозаи Хуросон, дарвозаи Сурия ва дарвозаи Куфа. Роххои баромад аз ин дарвозахо аз марказй шахр огоз ёфта буданд.

Шахри Багдод дар асри IX ба яке аз шахрхои калонтарини тичоратию хунармандй табдил ёфта, тарафи чапи дарёи Дачларо низ дар бар гирифта, ба марказй асосии маданию маъмурии Хилофат мубаддал гардид. Тамоми Хилофати бузург аз тарафи халифахои Аббосиён аз хамин шахр идора карда мешуд.

ШУРИШИ МУКАННАЪ. Шуриши Муканнаъ дар Мова- роуннахр соли 776 огоз ёфта, то соли 783 давом кардааст. Ин харакати оммавиро "шуриши сафедчомагон" номидаанд. Аз арабй тарчумаи "Муканнаъ" хамин маъниро дорад.

67

Муканнаъ дар аввал хам мукобили Абумуслим ва хдм мукобили Аббос буд. Бо сабаби таблиготи зидди Аббосиён Муканнаъро халифа Мансур дар Марв дастгир карда, ба яке аз зиндонхои Багдод партофт. Вале у дере нагузашта, аз он чо гурехта, ба Марв баргашт. Баъд аз Марв ба Мовароуннахр омада, мардумро ба муборизаи зидди арабхо даъват намуд.

Дар гоибии Муканнаъ дар Мовароуннахр "шуриши сафед- чомагон" васеъ пахн шуда, кисми зиёди водихои Кдшкадарё ва Зарафшонро фаро гирифт. Дере нагузашта, шуриш ба Бухоро хам омад.

Сабаби дар зери парчами Муканнаъ муттахидшавии мардуми Мовароуннахр он буд, ки баъди омадани арабхо мардуми мехнаткаш озодии худро аз даст доданд. Арабхо кишоварзон ва хунармандонро бо андозхои миёншикан кашшок карданд. Гайр аз ин, арабхо ахолии Мовароуннахрро дар сохтмони иншоотхои бинокорй, кандани чуй, роххо ва корхои дигари чамъиятй бепул истифода мебурданд.

Муканнаъ ба Осиёи Марказй омада, ба тобеонаш фармуд, ки дар кухи Санам калъаи мустахкам созанд. Ин фармони Муканнаъ бо тезй ичро карда шуд.

Халифа Махдй, ки дар Нишопур буд, ба мукобили Муканнаъ артиши сершумору пурзури худро сафарбар кард. Халифа ба Нишопур барои он омад, ки дар мубориза бар зидди Муканнаъ шахсан рохбарй кунад. Махдй аксарияти фармон- дехони артишро барои бечуръатию ноухдабарой аз вазифа сабукдуш карда, ба чои онхо дигаронро таъйин намуд. Сарфи назар аз ин, дар ибтидо у шуриши "сафедчомагон"-ро пахш карда натавонист. Ба Махдй лозим омад, ки барои ин кор 7 сол сарф кунад. Дар мухорибаи охирин хам шуришчиён калъаи

РасмиЗб. Марокаш ва замин^ои ба онуамсоя. Харитаи асри XV-u аврупой

68

худро кахрамонона мухофизат мекарданд, гарчанде ки лашкари халифа аз онхо чандин маротиба зиёд буд.

Вакте ки лашкари халифа калъаро фатх мекунад, Муканнаъ захр хурда, мемирад. Шуриши "сафедчомагон" шикает хурд. Х,амии тарик, дар Мовароуннахр умри хокимияти Аббосиён боз якчанд дахсолаи дигар дароз шуд.

ИДОРАИ ХИЛОФАТИ АББОСИЁН. Хилофати Багдод давлати исломй буд. Мувофики коиунхои мазхаби суний халифаи Аббосиён вазифаи имом ва амир, яъне хокимияти динй ва дунявии хилофатро дар ихтиёри худ дошт. Халифа хамчун сарвари мусул- монон, ворис ва муовини Мухаммад пайгамбар ва намояндаи Аллох дар Замин, аз ин ру, сохлби олии тамоми замин ва боигарихои дигари мамлакат ба шумор мерафт. Хокимияти халифа номахдуд, яъне мутлак буд. Табакаи болоии ин мутлакиятро аъзои сулола ва наздикони дигари хилифа ташкил менамуданд. Ноибони халифа дар вилоятхо аз тарафи халифа таъйин карда мешуданд ва танхо ба у итоат мекарданд. Азхудкунии андозхо аз тарафи ноибони халифа кирдори гайриконунй шуморида шуда, гунахдор ба чазои сахт гирифтор карда мешуд.

Ашрофони араб танхо хилофатро идора карда наметавонистанд. Нуфузи ашхоси маъруфи эронй то андозае баланд буд, ки халифахо мачбур шуданд хилофатро дар ин чо бо хамрохии онхо идора кунанд.

Мансури Аббосй номхои макомоти хокимияти марказй ва тарзи идоракунии хилофатро мисли Сосониён ташкил намуд. Дойр ба сохахои алохида вазоратхо мавчуд буданд. Ба вазоратхо вазирон рохбарй мекарданд. Дар зарфи ним аср ин вазифахоро асосан аъзои сулолаи Бармакихои Эрон ичро менамуданд. Яке аз вазирон сарвазир шуд. У ёрдамчии аввали халифа ба хисоб мерафт. Сарвазир дар ихтиёри худ дастгохи идораи молия, артиш ва муассисаи назорати давлатиро дошт.Сарвазир инчунин мухри халифаро ихтиёрдорй мекард. Хдмчун сохиби мухр сарвазир тамоми хокимияти олиро ба худ тобеъ карда буд. Ба амруфармонхо ва хуччатхои дигари аз Расми 37. Нак,шу нигори чониби халифа ба даст расида мухр манораи масцидимемонд. Барои ба санадхо пахш ал-Хаким дар Копира

69

кардани мухр аз халифа ичозат намепурсид Ашроф ва амал­дорони эронй хамин тарик, тавассути Бармакихо халифаро дар зери назорати худ нигох медоштанд.

Халифа Хорунаррашид (786-809) Бармакихоро аз хоки­мият махрум ва як кисми онхоро катл кард. Вале аъзои ин сулола боз муддати дуру дароз ба халифахои Аббосиён ва давлатхои Тохириён, Саффориён, Газнавиён ва Салчукиён дар вазифахои гуногуни баланди давлатй хизмат кардаанд.

БАРХАМ ХУРДАНИ ХИЛОФАТИ АББОСИЁН. Аббо­сиён худудхои империяи ташкилкардаи Уммавиёнро хануз аз аввали хукмронии худ дар дасташон нигох дошта натаво­нистанд. Бархдмхурии Хилофати Багдод аз кисмати гарбии он огоз ёфт. Андалусия ба хайати Хилофати Багдод дохил нашуд. Тавре, ки дар болотар хам зикр гардида буд, дар ин вилоят Абдурахмон, ки аз таъкиби Аббосиён ба ин чо фирор карда буд, Хилофати Кордобаро ташкил намуд. Дар охирхои асри VIII Магриб хам аз хилофат чудо шуд. Онро имоми шиъа Идрис забт карда, ба сулолаи мустакили Идрисхо асос гузошт.

Соли 800 ноиби Магриб Иброхим Ибни Аглаб Африкои Шимолиро чудо карда, подшохй он шуд. Кисмати бокимондаи Хилофати Араб то муддати муайян дар хайати Хилофати Багдод монд. Аз байн кариб боз 200 сол сипарй шуд. Дар тули ин давра дар тамоми гушаю канорхои Хилофати Багдод бар зидди истиб- доди Аббосиён харакатхои халкй ба амал омаданд. Харакати хуррамихо ва зинчхо калонтарини онхо буда, хокимияти Хилофати Аббосиёнро боз хам заифтар гардонд. Музофотхо хам аз тобеияти халифахо мебаромаданд. Давлатхое, ки як вактхо аз тарафи

Расми 38. Масциди калон дар Кайру ан (Тунис). Асри X.

70

Уммавиён забт карда шуда буданд, аз хдйати Хилофати Багдод баромада, давлатхои сохибистикдолро ташкил менамуданд.

Дар миёнахои асри IX Миср хам истиклолият ба даст овард. Аз Хилофати Багдод аввал Хуросон ва сипас Эрони Fap6ii чудо шуд. Дар Мовароуннахр ва Хуросон аввал давлатхои Тохириён ва Саффориён ва баъд давлати Сомониён тавлид ёфт. Дар Фурот давлати мустакили Мосул таъсис гардид. Дар нимаи дуюми асри X дар Эрони Шарки ва як кисми Афгонистон давлати туркию эронии Газнавиён ташкил ёфт. Дар миёнахои ин аср дар ихтиёри халифахои Аббосиён Арабистон ва як кисми Байнаннахрайни атрофи шахри Багдод монду халос.

Соли 1055 Багдодро туркхои салчукй ишгол карданд. Намояндаи туркхо Тугрулбек худро султони ин давлати нав эълон кард. Баъди ин дар дасти халифахо танхо вазифаи рохбарй ба дини ислом монду бас. Халифахо пойтахти худро ба Самарра кучониданд. Халифахои аббосй то соли 1258, яъне то ба ин чо омадани истилогарони Мугул сарварии дини исломро ба ухда доштанд.

САРЧАШМЛ

НАМУДХОИ ЗАМИНДОРИ ДАР ХИЛОФАТИ АРАБ ДАР АСРИ XI

Тамоми замин ба чор намуд таксим мешавад.Намуди якум - заминхое, ки мусулмонхо ба кор андохтаанд.Ин замини ушр (дахяки хосили ин заминхоро арабхои

мусулмон ба давлат месупориданд) мебошад ва ба он хироч (андоз ба замин андохта мешавад. Ин андоз аз онхое ситонида мешуд, ки ба арабхо тобеъ шуда бошанд хам, дини худро аз даст надодаанд. - Шаруй Т. Зиёзода) андохтан манъ аст...

Намуди дуюм - заминхое, ки сохибонашон дини исломро кабул карда, онхоро бо хамин рох аз даст надодаанд...

Намуди сеюм - заминхое, ки аз бединхо бо зури ярок кашида гирифта шудаанд...

Намуди чорум - заминхое, ки бединхо оид ба онхо карордод ба имзо расонидаанд, намуди махсуси замин аст, ки ба он хироч андохта мешавад...

Хироч чй дар сурати кабули ислом ва чй дар мавриди пайдо намудани пуштибон тагйирнопазир аст. Ин заминхоро фурухтан

v мумкин нест, чунки макоми мулкхои вакфро доранд...

71

ЛУГАТХаракати озодихох,она - халк^ои мустамлика ва тобеъ барои озодй ва истикролияти давлатй мубориза мебаранд.Магриб - маънояш "гарб" буда, арабхр Африкри Шимолиро, ки к;исмати гарбии хилофатро ташкил мекард, х,амин тавр меномиданд.Маснид - чои ибодати мусулмонхр.Мовароунназф - калимаи арабй буда, маънояш "он тарафи дарё" аст (он тарафи дарёи Аму дар назар дошта шудааст). Давлати исломй - чунин мамлакатеро меноманд, ки ислом дини давлатии он аст.Б о ч - аз фуруши мол ситонида мешавад (намуди андоз).Хироч - аз истифодаи замин ситонида мешавад (намуди андоз). Сарвазир - вазири асосй, сардори вазирон.Салчук - пешвои яке аз к;абилахри туркй.Султонй - сохти яке аз намудхри давлати исломй, ки онро Султон идора мекунад.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Абумуслим чаро шуриш бардошт?2. Муборизаи шуришчиён бар зидди халифа Марвони II чй дод?

3. Абулаббос кай ва чй тавр дар Хилофати Араб ба сари хркимият омад?

4. Дар бораи бунёди ша^ри Багдод маълумот дих,ед.

5. Номи "Хилофати Багдод" аз кучо пайдо шудааст?

6. Шуриши Муканнаъ кай ва дар кучо ofo3 шудааст?

7. Рафти шикасти шуриши Мукрннаъро шарх,дихед.

8 . Чаро шуриши Мукрннаъ "шуриши сафедчомагон" ном гирифтааст?

9. Дар бораи идораи Хилофати Аббосиён чихр медонед?

10.Дар бораи сулолаи Бармакихр чй суханхри нек гуфта метавонед?

11.Дар замони х,укмронии Уммавиён кадом музофотхо мустак;илият ба даст дароварданд?

12.Хилофати Аббосиён кай ва аз тарафи кадом давлат бардам дода шудааст?

72

§16. МАДАНИЯТИ ХИЛОФАТИ АРАБ

Дар рушду нумуъи маданияти Хилофат забони арабй хизмати бузург кардааст. Ин забон натанхо забони дини ислом, балки забони илму фарханги Хилофат хам буда, маданияти моддй ва фарханги халкхои сокиии онро баланд бардошт. Маданияти бои Хилофати Араб дар натичаи таъсири маданияти халклои тамоми музофотхои он ташаккул ёфтааст. Яъне, дар маданияти ин шоханшохй унсурхои маданияти Сурия, Эрон, Осиёи Марказй, Хиндустон, Магриб, Андалус, Кафкоз ва Византия, аз як тараф ва маданияти нимчазираи Арабистон, аз тарафи дигар, тачассум ёфтааст.

ХАТИ АРАБИ. Дар пешрафти илму фарханги Хилофати Араб хуруфоти арабй яке аз унсурхои асосй буд. Дар баробари зухури дини ислом дар cap то сари Хилофати Араб хуруфоти ягонаи арабй низ чорй карда шуд. Бо ин хат хам китобхои мукаддаси дини ислом, хам асархои илмй, хам адабй иншо шуда, коргузории давлатй низ тавассути он сурат мегирифт.

Хати арабй мураккаб буда, аз тарафи рост ба чаи навиштаю хонда мешавад. Яке аз сабабхои зуд пахн шудани хуруфоти арабй дар тамоми Хилофати Араб он буд, ки "Куръон" ва китобхои дигари дини мубини ислом бо хамин хат навишта шудаанд.

Хондани хати арабй мехнати зиёд ва истеъдоди баландро такозо мекард. Талабагони мактабу мадрасахо матнхои китоб­хои динй ва адабию илмиро азёд мекарданд.

МАКТАБ. Таълими наели наврас, асосан, дар мактабу мадрасахо сурат мегирифт. Дар масчидхо мактабхои ибтидой фаъолият мекарданд. Дар чойхои серахолй ва шахрхо мадраса- хои сершумор кушода мешуданд. Мадрасахо маълумоти миёна ва олй медоданд.

дастнависуои а%ди мамлук^о

73

Агар дар мактабхои ибтидой, асосан хондану навиштан ва зарурати дини исломро ёд медода бошанд, пас дар мадрасах,о илмх,ои фицх,, фалсафа, мантик,, адабиёт, таърих, чугрофия, табииёт, риёзй, хдндаса, нучум ва илмхои дигарро таълим медоданд. Хатмкунандагони мадрасахо дониши баланд доштанд. Як кисмхои онх,о ба зудй ба катори мударрисхо, олимон ва шоиру нависандагон дохил шуда, дар пешрафти илму фархднги Хилофати Араб сах,ми калон мегузоштанд.

МАСЧ,ИД. Масчид чои тоату ибодати мардуми мусулмон ва тарбияи ахлокии чавонону калонсолон мебошад. Дар хама Чойх,ое, ки мусулмонон сукунат доштанд, масчидх,о сохта шуда буданд. Масчид манораи баланд дошт, ки он барои азон гуфтан, яъне ба намозгузорй даъват кардани мусулмонх,о хизмат мекард. Шахси ба намоз даъваткунандаро муаззин меноманд.

Хднгоми намозгузорй бояд руй ба тарафи мехроб нига- ронида шуда бошад. Он дар хати байни намозгузорон ва самти Каъба сохта шудааст. Мехроб минбар хам дорад.

Мусулмонон дар як шабонаруз 5 маротиба намоз ме- хонанд. Намоз аз фарз ва суннат иборат аст. Он мусулмонхое, ки дар мазхдби шиъа хастанд, танхо намози фарзро адо мекунанд.

Ба намозгузорй муллоимом рохбарй мекунад. Хднгоми ичрои вазифаи худ у аз дигар намозгузорон каме пештар меистад. Шахсони вазифаи муллоимомро ичро мекардагй дар дини ислом ба мартабаи баланд сохиб буда, ахлоки поки исломию инсонй доранд. Онх,о баъди намозгузории чамоа одатан аз минбар оят мехонанд, аз шариату ахлоки исломй вазъ мегуянд ва ё амри маъруф мекунанд. Намозгузорй мазмун ва гояхои шариату ахлоки исломиро ифода карда, яке аз аркони ин дин аст.

Расми 40. "Цангали сутун%о" дар масциди Кордова, Испания. Асри X.

74

Мардуми мусулмон намозро имруз хдм хамон тавр мегу- зоранд, ки пайгамбари Аллох Мух,аммад (с) фармудааст.

ИЛМ. Дар вакташ византиягихо давомдихандагони мада- нияти юнонихо буданд. Арабхо низ бо хамин рох рафтанд. Олимони Хилофат асархои олимони Юнони кадимро ба забони арабй мегардонданд. Барои ин кор онхо забони юнониро хуб аз худ карда буданд.

Тарчумонхои Хилофат асархои Арастуро пеш аз авру- поихо тарчума карда, ба хонандагон пешкаш намудаанд. Ачибаш он аст, ки тарчумонхои аврупой асархои Арастуро на аз юнонй, балки аз забони арабй ба лотинй тарчума кардаанд. Ин маънии онро дорад, ки олимони Хил°фати Араб дар омузиши илми аврупоихо аз худи онхо пеш гузашта буданд.

Баъд аз он ки дар Хилофат "Байт-ул-хикмат" ("Хонаи Хикмат") таъсис ёфт, дар он чо асархои сершумор оид ба илмхои гуногун ба забони арабй боз хам бештар тарчума ва дар Хилофат пахд карда мешуданд, аз он чумла, асархои муаллифони юнонй, хинду, эронй, суриягй, яхудй. Дар Хилофати Араб, аз он чумла дар Макка, Багдод, Хирот, Димишк, Бухоро, Самарканд, Гурганч, Марв, Балх, Кордова ва шахрхои дигар марказхои калони илмй мавчуд буданд. Дар ин шахрхо ва баъзе шахрхои дигари Хилофат олимони забардаст ба камол расидаанд. Яке аз онхо Абуалй ибни Сино (980-1037) мебошад. У дар дехаи Афшанаи наздикии шахри Бухоро таваллуд шуда, миллаташ точик аст. Мо аз ин ачдоди бузургу хамадони оламшумули миллати худ фахр мекунем.

Абуалй ибни Сино аз овони кудакиаш мехнатдуст ва толибилм буд. Куръонро бо тезй азёд кард. Баъд ба омухтани илмхои гуногуни замони худ пардохт ва хануз хангоми чавонй табиби номдор шуд.

Расми 41. Китобхонаи масцид. Минётураи асри XIII.

75

Боре барои табобати амири Бухоро Абуалии чавонро даъват намуданд. У касалии амирро таш- хис намуда, баъд ба табобати у шуруъ кард. Дере нагузашта, амир шифо ёфта, ба Абуалй пулу мол хадя кард. Вале у ин тухфахоро рад карда, гуфт, ки амир ба у ичозат бидихад, то ки аз китоб- хонаи машхури Сомониён исти­фода барад. Ин барои Абуалй мукофоти бузургтарин буд.

Абуалй ибни Сино тамоми илмхои замони худро омухта, донишманди хамадон (энсиклопедист) шуд. Махсусан дар илми тиб ба у ягон олим баробар шуда на- метавонист. Сино тамоми донишхои тиббии замонхои гузашта ва замони худро омухта, ба ин илм дигаргунихои бузург дохил кард. Абуалй ибни Сино донишманди бузург буд, ки ахди илму фарханги он замон уро шайхурраис, яъне сарвари хамаи олимон мешу- мориданд. У дар бораи худ чунин мегуяд:

A i каъри гили сиях; то авци Зу^ал,Карда.ч \ам а мушкилоти гетиро х\ал.Берун цистам зи каиди х;ар .чакру х;иял,Х,ар банд кушода шуд, магар банди ацал.

Асари машхуртарини Абуалй ибни Сино "Ал-конун фи-т- тиб" - "Конуни тиб" мебошад. Чи тавре ки худи аврупоихо эътироф мекунанд, ин асар то асри XVII китоби болоимизии табибону олимони ин китъа будааст. Аз "Конуни тиб" табибони олам имруз хам фаровон истифода мебаранд.

Яке аз олимони бузурги дигари Хилофат, ки низ точик буд, дар равнаки илми кимиё сахми бузург гузоштааст, Чобир ибни Хайён мебошад. Ин олим дар шахри Туси Хуросон таваллуд шуда, хамчун олим дар хамон шахр ба воя расидааст. Ибни Хайёнро дар Fap6 Гебер меномиданд. Хайён дар илмхои зиёд асархо офаридааст, вале асархои оид ба кимиё офаридаи у боиси таваччух,и бузург аст.

Оид ба илмхои гуногун даххо олимони намоёни дигарро хам номбар кардан мумкин аст, ки кашфиётхои бузург карда, дар хазинаи илми чахонй сахифахои дурахшон навиштаанд.

76

Дар байни онхо Ибни Кутайба,Абубакр Ч,аъфари Наршахй, Абучаъфари Табарй, Закариёи Розй, Ибни Рушд (Аверроэс), Абузайди Балхй, Насри Чдйхонй, Абурайхони Берунй, Мух,аммад ал-Хоразмй, Абунасри Форобй хдстанд, ки як кисми онхо ниёгони халки тоник мебошанд. Дар бораи баъзеашон дар мавзуи "Маданияти давлати Сомониён" маълумот дода мешавад.

САНЪАТИ ХИЛОФАТ. Аз байнинамудхои гуногуни санъати араб меъ-морию тасвирй бештар рушду нумуъкарда буданд. Меъморони Хилофат азхуд ёдгорихои бинокории бузург бокй

п Расми 43.гузоштаанд. Онхо масчидхо, касрхо, мак- аз м аф ара-масНидибарахо, хаммомхо, калъахо ва бинохои Имом Ризо дар Машу,аддигари мухташаму зебои чамъиятй сох-таанд. Аз ёдгорихои аввалини меъмории Хилофати Араб масчиде дар Байтулмукаддас бокй мондааст, ки онро Масчиди Умар меноманд. Ин масчид дар замони хукмронии Уммавиён соли 686 сохта шуда, хашткунчаи дорой гумбази баланду мухташам мебошад.

Шукухи санъати меъморй ва тасвирии хилофат бештар дар бинохои масчидхою касрхо ва мадрасахо ифода ёфта буд. Ин кабил бинохо аз накшу нигор, тасвири гулу баргхои растанй иборат буда, бо хати махсуси арабй оро дода мешуданд.

Ёдгорихои санъати Хилофати Арабро дар тамоми музофот­хои он вохурдан мумкин буд. Мо онхоро, махсусан дар шахрхои Бухоро, Самарканд, Хева ва Куканд, ки дар Осиёи Марказй мебошанд, бештар дида метавонем. Ин иншоотхои меъморй натанхо зебою дилкаш ва чозибанок, балки мустахкам хам сохта шудаанд. Аз замони сохта шудани баъзеи онхо зиёда аз 1000 сол гузашта бошад хам, то хол хусну тароват ва бузургии худро гум накардаанд. Чунин ёдгорихои меъморию рассомиро шумо дар шахру нохияхои гуногуни Точикистони имруза хам дида ме- тавонед. Як силсилаи он дар нохляи Хисор вокеъ буда, аз калъа, макбара ва мадрасахо иборат аст. Онхо гарчанде баъди кариб 500 соли бархам хурдани Хилофати Араб сохта шудаанд, вале хам шакл ва хам мазмуни меъмории Хилофати Арабро ифода намуда, имруз хам назаррабоянд. Чунин иншоотхои меъморй дар минтакахои Кулобу Кургонтеппаи вилояти Хатлон, шахру нохия­хои Хучанд, Уротеппаю Шахристон ва Панчакенти вилояти Сугд мавчуданд.

77

АДАБИЁТ. Адабиёти Хилофат хдм дастовардхои беназир дорад. Яке аз намунахои баландтарини он адабиёти форсу точик мебошад. Дар бораи он дар мавзуъхои оянда маълумоти муфассалтар дода мешавад.

ЛУГАТФикх - илми ху^ш иносй, ки ба дини ислом асос ёфтааст. Фалсафа - илм дар бораи крнуниятхои инкишофи табиат, чомеа ва тафаккур.Мантик, - илм дар бораи к;онуну к,оидах,ои суханронй.Х,андаса - илм дар бораи ченкунй.Нучум - илм дар бораи ситорахр, ё худ илми ситорашиносй. Байт-ул-хикмат^- муассисаи калони илмй, ки ба Академияи илм- х,о монанд буд.Зухал - номи яке аз ситорахри силсилаи офтобй."Ал-конун фи-т-тиб” - "Крнуни тиб”, номи асари Абуалй ибни Сино.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО -------------1. Макрми забони арабиро дар Хилофат шарх, дихед.2. Чаро хохишмандони омухтани хати арабй дар Хилофати Араб

бисёр буданд?3. Дар бораи мактабу мадрасахои Хилофат маълумот дихед.4. Дар бораи намозгузории мусулмонхо на1ф кунед.5. Чаро тарчумонхои араб китобхои муаллифони хоричиро ба арабй

тарчума мекарданд?6 . "Байт-ул-хикмат" чй гуна муассиса буд?7. Ба далели он, ки аврупоихо асархои Арастуро аз забони арабй ба

лотинй тарчума кардаанд, чй хел бахо медихед?8 . Дар бораи рушду нумуъи илми Хилофати Араб далелхо биёред.9. Дар бораи муваффак,иятхои санъати меъморй ва тасвирии хило­

фат маълумот дихед.10.Оё дар байни олимони забардасти Хилофати Араб точикон хам

буданд?

§17. ДАВЛАТИ ТОХИРИЁН

СУЛОЛАИ ТОХИРИЁН. Асосгузори давлати Тохириён Тохир мебошад. Тохир ибни Хусейн аз ашрофзодагони точики шахри Фушанги Хирот буд. Ин шахр алхол Зиндачон ном дорад.

Гарчанде ки Тохир асосгузори сулолаи Тохириён аст, вале тибки шачараномаи ин сулола пеш аз у 9 пушти дигар гузашта

78

будааст. Онхоро аз аввал то Тохир бо тартиби пайдархамй ном мебарем: Бахром, Мои Хусрав, Бодон, Асъал, Зурайк, Мохони Фушангй, Зурайк, Мусъаб ва Хусейн.

Чи тавре ки ба шумо аз мавзуъи "Хилофати Аббосиён" маълум аст, халифахои Багдод ба муттахидии Хилофат ва ба худ тобеъ кардани тамоми музофотхои он муваффак шуда натаво- нистанд. Яке аз чунин музофотхо Эрон буд. Барои хамин онхо мачбур мешуданд, ки аз хокимони бонуфузи махаллй ёрй талабанд. Ахволи халифа Маъмун (813-833) махз хамин тавр буд. Тохир ибни Хусейн ба халифа ёрй расонд, то ки у хоки­мияти худро дар Багдод нигох дошта тавонад.

Ба ивази хизмати сазовор Маъмун аъзои хонадони Тохириёнро дар хилофати Багдод ба вазифахои баланди давлатй сарфароз гардонд. Масалан, Мансур ибни Талхаро хокими Марву Хуросон ва Абдулло ибни Тохирро хокими вилояти Табаристон таъйин кард.

ТАЪСИСИ ДАВЛАТИ ТОХИРИЁН. Маъмун музофотхои калонтарини дар кисмати шаркибудаи Хилофат - Хуросон ва Мовароуннахрро соли 821 ба ихтиёри Тохир ибни Хусейн супорид. Ин сана огози мавчудияти давлатй Тохириён ба хисоб меравад.

Баъди соли 651 аз тарафи Марвониёни Уммавй бархам дода шудани давлатй Сосониён дар Эрону Хуросон ва Мовароуннахр ноибони халифахои араб хукмронй мекарданд. Тохир ибни Хусейн баъди 170 сол дар ин но ба хукмронии сулолаи точикон ибтидо гузошт. Вале у Хуросонро зиёда аз 2 сол идора карда натавонист.

79

Расми 45. Вайронсщои ша^ри Бам

Хднгоми хукмронии худ Тохир ибни Хусейн эълон кард, ки давлати у сохибистиклол аст. Ба ин эълони худ у халифа Маъмунро ранчониданй буд. Марги бармахал нагузошт, ки Тохир давлати Тохириёнро то ба охир сохибистиклол кунад. Гузашта аз ин, баъди марги Тохир давлати Тохириён мумкин буд аз байн равад. Барои Тохириён, хушбахтона, он вакт Маъмун агар мехост хам, дар Хуросон ноиби дилхохи худро таъйин карда наметавонист, чунки мардуми ин чо ба у итоат намекарданд. Аз ин ру, ночор мачбур шуд, ки писари Тохир Талхаро хокими ин музофоти калони хилофат таъйин кунад, вале на хамчун ба давлати сохибистикдоли Тохириён. Дар замони хукмронии Талха (822-828) Хуросон сохибистиклол набошад хам, бемайлон бо хамин рох мерафт.

Дар замони хукмронии Талха ибни Тохир давлати Тохириён акнун на аз Багдод, балки аз пойтахти ин давлати нав - Нишопур идора карда мешуд. Тамоми корхои давлатй аз руи амри Талха сурат мегирифтанд. Тобеияти давлати Тохи­риён ба Хилофати Аббосиён танхо дар он ифода меёфт, ки Талха хар сол аз хал к андоз чамъоварй намуда, ба хазинаи халифа мефиристонд. Инчунин Тохи­риён хангоми лашкаркашихои халифа бо лашкари худ хамрохи у буданд. Талха намегузошт, ки намояндагони халифа ба корхои дохилии давлати Тохириён

"Сиистоннома" дахолат кунанд. У Хамза ном намояндаи

Расми 46. Гури Яък;уби

80

вилояти Сиистонро барои он саркуб кард, ки у бахри гаравондани суннимазхдбон ба мазхдби шиъа даст зада буд, гарчанде ки ин вилоят то икдоми Х,амза хануз дар хдйати давлатй Тохириён набуд. Баъди саркуб кардани Хамза Талха Сиистонро ба давлатй худ хамрох кард.

Баъди вафоти Талха дар вазифаи хокими Хуросон уро писараш - Алй иваз намуд, вале хокими нав дар натичаи суикасд кушта шуд. Ин тохирй бо хидояти халифа ба Миср лашкар кашида, онро бо яке аз шахрхои ободу зебояш - Искандария аз нав ба Хилофати Аббосиён хамрох кард.

Дар замони хукмронии Абдуллох ибни Тохир давлатй Тохириён бо тамоми унсурхояш таъсис ёфт ва халифахо дигар ба у фармонфармой карда наметавонистанд.

ИКТИДОРИ ДАВЛАТЙ ТОХИРИЁН. Абдуллох ибни Тохир кушиш ба харч дод, ки худудхои давлатй худро васеъ кунад. У Мовароуннахрро ба воситаи хонадони Сомониён идора мекард. Нух ибни Асади Сосонй хокими саркаши Истарав- шанро, ки даъвои хукмронии Мовароуннахрро дошт, дастгир карда, ба шахри Нишопур, назди Абдуллох равон кард. Абдуллох ибни Тохир барои сохибистиклол шудани давлатй Тохириён ва аз хисоби Мовароуннахр васеъ кардани худудхо, пешрафти хочагию тичорат ва маданияти он хизмати бузург кардааст. У бо маънии пурра амири давлатй Тохириён буд. Мисоле дар ин бора шаходат медихад.

Солхои 834-835 дар Сиистон хушксолии шадид ба амал омад ва мардум холи табох доштанд. Бо амри Абдуллох аз хазинаи давлатй ба мардуми гуруснаи ин вилоят 300 хазор дирам таксим карда шуд.

Баъд аз вафоти Абдуллох ба тахти подшохии Тохириён Тохир ибни Абдуллох, ки уро Тохири II хам меноманд, менишинад. То ин вакт хокимият ва давлатй Тохириён чунон пурзур шуд, ки баъзе аз намояндагонаш дар идораи Хилофати Аббосиён хам ширкат меварзиданд. Масалан, халифа Восик пешниходи Тохири II дар бораи додараш - Мухаммадро ба вазифаи лашкаркаши Багдод таъйин кардан бо дилу чон кабул кард.

Тохир ибни Абдуллох соли 862 вафот кард ва ба тахти подшохии Тохириён тохирии охирин - Мухаммад ибни Абдул­лох нишаст.

Ин вакт сулолаи дигари точикие, ки Саффориён ном дошт, ба майдон баромад. Соли 873 Яъкуб ибни Лайси Саффорй

81

пойтахти Тохириён - шахри Нишопурро ишгол намуда, Мухам- мадро асир гирифт. Хамин тарик,, давлати Тохириён бархам хурд.

РАФТАНИ ЯЪКУБ БА ХУРОСОН ВА ФАНО ГАШТАНИ ДАВЛАТИ ТОХИРИЁН

(Аз "Таърихи Сиистон")

Пас Яъкуб рузгоре ба Сиистон бибурд. Боз касди Хуросон кард. Ва Хайс ибни Завунакро халифаи хеш кард дар Сиистон бар Сиистон... Ва чунин гуфт, ки ба талаби Абдуллох ибни Мухаммад ибни Солех хамеравем. Ва Абдуллох ибни Мухаммад ба Нишопур буд, ба наздики Мухаммад ибни Тохир.

Чун ба дари Нишопур омад, расул фиристод суи Мухаммад Тохир, ки ман ба саломи ту хохам омад. Абдуллох ибни Мухаммад Мухаммад ибни Тохирро гуфт: "Омадани у ва саломи у савоб нест, сипах чамъ кун, то харб кунем". Мухаммад ибни Тохир гуфт: "Мо ба у харб барнаёем ва чун харб кунем, у зафар ёбад ва моро ба чон осеб расад". Чун Абдуллох ибни Мухаммад ибни Солех чунон дид, бархост ва ба Домгон шуд.

Ва Яъкуб ба дари Нишопур фуруд омада буд. Мухаммад ибни Тохир хамаи вузарову хуччоби пеши Яъкубро фиристод ва дигар руз худ барнишаст ва наздики Яъкуб шуд. Чун фуруд омад ва хост, ки бозгардад, Яъкуб фармуд Азиз ибни Абдуллохро, ки инонро хама махбус кун. Азиз хамаро боздошт ва бандхо барниход - Мухаммад ибни Тохирро ва хавосси уро тамом.

Ва сабаб он буд, ки ин банд барниходан ва боздоштани эшон ва касди Яъкуб ба эшон, ки рузе ба он айём ба харби Зинтапил ба Буст ва уро бикушт...

ЛУГ АТ

Шачара - дарахт, бо ин ном сулоларо низ номбар мекунанд. Амир - сарвари давлати исломй.Чаззоб-дилкаш.Муктадир - пур^увват.Умури давлатй - идораи давлатй.

Л

82

САВОЛ ВА СУПОРИ1ЩО1. Дар бораи сулолаи точикии Тох,ириён маълумот дих,ед.2. Сабабаш чй буд, ки халифахри Аббосиён аъзои сулолаи Тох,ири-

ёнро дар Хуросон х,оким таъйин мекарданд?3. Давлати Тох,ириён кай таъсис ёфтааст?4. Давлати Тох,ириёни ахди Талх,аро шарх, дих,ед.5. Пойтахти давлати Тох,ириёнро ном баред.6 . Давлати Тох,ириён дар замони х,укмронии Абдуллох, ибни Тох,ир

оё пурик;тидор буд?7. Халифа Восик, кадом пешних,оди Тох,ири И-ро к,абул кард?8 . Муносибати байних,амдигарии Тох,ириён ва халифах,ои Аббосиён

чй тавр сурат мегирифтанд?9. Давлати Тох,ириён оё мустак,ил буд?1 0 .Тох,ириён давлати худро чй тавр идора мекарданд.11 Давлати Тох,ириён кай ва чй тавр барх,ам хурдааст?

§18. ДАВЛАТИ САФФОРИЁН

СУЛОЛАИ САФФОРИЁН. Асосгузори давлати Саффо- риён бародарон Яък,уб ва Амр мебошанд.

83

Падари Яъкуб ва Амр Лайс ном дошта, касбаш мисгар буд. Барои хдмин хам уро аввал "Лайси Мисгар" ва баъд танхо "Мисгар" ном мебурданд. Яъкуб ва Амрро писарони Мисгар номида, номи Лайс аз истеъмол баромада, бо хамин ин сулоларо "Саффориён" меномидагй шуданд.

Хукмронии сулолаи Саффориён хеле тулонй буда, аз Яздигурд огоз ёфта буд ва ба он Бахроми Гур, Яздигурд (у наели сеюм аст), Фируз, Кубод, Хусрави Анушервон, Хурмуз, Хусрави Парвиз, К^убод, Ардашер, Кайхусрав, Мохон, Хотам ва Муъаддил идома бахшидаанд. Саффориён сулолаи точикй аст.

ТАЪСИСИ ДАВЛАТЙ САФФОРИЁН. Давлатй Сафо- риён Хуросони Бузургро дар бар гирифта, пойтахташ шахри Сиистон буд. Тафсили таъсиси ин давлат чунин аст. Соли 851 Солех ном шахе бар зидди Тохириён шуриш бардошта, Сиистонро ба даст медарорад. Яъкуб ибни Лайс хангоми ин шуриш дар артиши у хизмат мекард. Бинобар хамин сабаб, Солех ба бародарон Лайсхо дар лашкараш вазифахои баландро дод. Онхо бо хамрохии Солех дар чандин мухорибахо ширкат варзида, дар ин рох сохиби тачрибаи бой шуданд. Аз байн чанд сол гузашт. Бо ким-кадом сабабе Яъкуб ва Амр бар зидди Солех исён бардошта, уро аз хокимият махрум намуданд ва баъд аз Сиистон пеш карданд.

Яъкуб дар Сиистон хокимиятро ба даст дароварда, ба Буст бар зидди Солех лашкар кашида, уро ба катл расонд ва ин вилоятро ба Сиистон хамрох кард. Аз ин муваффакияти худ

рухбаланд шуда, Яъкуб ба Хуросон лашкар кашид ва Фушангу Х,иротро ба даст даровард. Акнун дар Хуросон дигар касе пеши рохи уро гирифта наметавонист. Соли 873 Яъкуб шахри Нишопурро ба даст дароварда, хона- водаи Тохириёнро асир гирифт ва хамин тавр давлатй Тохириёнро аз байн бурд. Хамин сана соли таъсиси давлатй Саффориён ба хисоб меравад.

МУНОСИБАТХОИ БАЙНИ- ХАМДИГАРИИ ХАЛИФА ВА ЯЪКУБ. Аз давлатй Тохириёнро бар- хам зада, Хуросонро ба даст даровар-

Расми 48. Сарфармондещ дани Яъкуб халифа Муътамид ба Артиши Сафориён хашм омад ва ба Яъкуб лаънат хонд.

Акс аз "Сиистоннома"

84

Аз тарси он ки Яъкуб Мовароуннахрро хам забт накунад, халифа саросемавор онро ба идораи Наср ибни Ахмади Сомони супорид.Шояд Яъкуб барои он ба Мовароуннах,р лашкар накашид, ки дар он намояндагони сулолаи дигари точикй - Сомониён ба хукмронй огоз карда буданд.

Давлати Саффориён дар муддати кутох, пурзур шуд. Халифа хис кард, ки Яъкуб уро аз точу тахти хилофати Аббосиён махрум мекунад. Аз хамин сабаб мачбур шуд хоки­мияти Яъкубро дар каламрави ишголкар- дааш эътироф кунад. Ба замми ин, соли 873 бо хохиши том вилоятхои Хуросон, Таба- ристон, Гургон, Форс, Кирмон ва Сиистонро низ ба Яъкуб супорид.

Сарфи назар аз ин некии Муътамид,Яъкуб аз нияти бархам задани Хилофати Аббосиён даст накашид. Бо хамин максад, соли 879 ба Багдод лашкар кашид, вале дар рох бемор шуда, аз олам чашм пушид.

ДАВЛАТИ САФФОРИЁН ДАР АХДИ АМР. Баъд аз вафоти Яъкуб ба тахти подшохии Саффориён додараш - Амр нишаст.

У хамон замон муносибатхои давлати Саффориёнро бо халифа ба рохи дустию рафокат ва хамкорй ворид намуд. Муътамид аз ин рафтори Амр шод шуда, бори дигар давлати Саффориёнро ба расмият шинохт. Халифа ба Амр бовар карда, идораи вилоятхои Форс, Кирмон, Исфахон, Кухистон, Гургон, Табаристон, Fyp, Балх, Кобул, Сиистон, Синд ва Мовароун­нахрро аз нав расман ба у супорид.

Дар баробари ин, халифа Амрро вазифадор кард, ки ба хазинаи Багдод соле 20 миллион дирам хироч супорад.

Амр ибни Лайс Сомониёнро, ки халифа каблан дар вилоятхои Мовароуннахр хоким таъйин карда буд, аз вазифа дур накарда, бараке, бо онхо хамкорй кард. Масалан, Наср ибни Ахмади Сомониро ба чанги зидди курдхо фиристод. Наср ин супоришро ичро карда, Ахмади Курдро асир гирифт. Баъди ин пирузй Наср супориши дигари Амрро низ ичро кард. У аз номи Саффориён ба хазинаи хилофат 4 миллион дирам супорид. Баъди ин боварй ва эътикоди Амр ба хонадони Сомониён боз хам афзуд. Ин буд, ки Амр идораи вилоятхои Форсу Кирмонро хам то муддате ба Наср ибни Ахмади Сомонй вогузор кард.

Расми 49. Аскарыгурздори а%ди

Саффориён. Акс аз "Сиистоннома "

85

Аз муносибати хуби ду сулолаи точикон - Саффориён ва Сомониён душманони онхо ба ташвиш афтода, дар байни Амр ибни Лайси Саффорй ва халифа низоъ андохтанд. Дар натича халифа Муътамид номи Амрро аз катори хокимии Хуросону Мовароуннахр хат зад. Амр фармуд, ки дар каламрави давлаташ мусулмонон номи халифаро дигар дар хутба ба забон нагиранд. Халифа бар зидди Амр лашкар фиристод, вале шикает хурд. Халифа мачбур шуд, ки хокимияти уро аз нав эътироф кунад. Амр аз халифа Мовароуннахрро талаб кард. Лекин ин талаб ба халифа хуш наомад.

Халифа дид, ки Амр саркашу беэътимод аст ва барои у Сомониёни тобеъ бех,тар намуданд. Барои хдмин Хуросонро хдм ба сулолаи Сомониён доданй шуд.

БАРДАМ ХУРДАНИ ДАВЛАТИ САФФОРИЁН. Халифа Исмоили Сомониро дастгирй кард. Ин буд, ки Исмоил ба мукобили Амр лашкар кашид. Кушунхои Исмоил ва Амр дар шахри Балх ру ба ру шуданд. Дар ин мухориба Исмоили Сомонй голиб баромада, Амрро асир гирифта, ба халифа супурд. Амр соли 900 ё 902 дар зиндони халифа вафот кард.

Баъди вафоти Амр давлати Саффориён тамоман заиф шуд. Набераи Амр Тохир, ки ба тахти подшохии Саффориён нишаст, кудрати аввалаи ин давлатро аз нав баркарор карда натавонист. Соли 908 Субкорй ном гуломи Тохир уро бо хдмрохии бародараш асир гирифта, ба халифа супурд. Хамин тарик, давлати Саффориён пурра аз байн рафт ва дар Хуросон хам хокимият ба дасти Сомониён гузашт.

------------------------------ H H i W I M H - — X

ЗИКРИ ТОХИР ИБНИ МУХАММАД ИБНИ АМР ИБНИ ЛАЙСИ САФФОР

(Аз "Гулистон")

Чун Амр ибни Лайс дар сарпандаи казо асиру дастгир гашт, умарову аъёни давлати у дар Сиистон Тохирро бар тахти подшохй нишонданд. Ва у бо лашкаре гарон ба Форс рафта, омили халифаро аз он чо берун карда, аз Форс мутаваччехи Ахвоз шуд. Ва халифа Абдуллох ибни Фатхро бо хадоёву табрикот пеши Исмоили Сомонй фиристода, аз вай илтимоси лашкар намуд, ки ба дафъи Тохир фиристод. Исмоил мактубе ба Тохир фиристод, мазмуни он, ки халифа Сиистонро ба ту дода, вазифа он, ки бад-он савоб равй.

86

Тохир чун бар мазмуни нома иттилоъ ёфт, рохи Сиистон пеш гирифт.

Ва дар "Мунтазим" мазкур аст, ки Тохир хадоё назди Исмоил фиристода, илтимос намуд, ки аз халифа дархохад, то баъзе аз мамолики ободи ачдодиашро бо мукотаъа ба у дихад. Исмоил хадоёи Тохирро кабул карда, расуле чихати мултамоси Тохир ба дорулхилофат фиристода, эълом дошт, ки Тохир чй тухфа фиристода. Халифа шафоъати Исмоили Сомонй кабул карда, пайгом дод, ки агар омиле аз уммоли мо сад аз он микдор, ки Тохир фиристода, ирсол доред, ризои мо бад-он макрун аст. Халифа чихати Тохир чомаи тиллодузй ва ахднома фиристода. Тохир ба Шероз рафт...

Дирам - пули тиллоии хилофат.Сарпанча - зурй.Казо - хукм кардан.Савб - либос.Иттилоъ - хабар.Мунтазам - ба тартиб.Мукотаъа - бо х,амдигар к^тьи алок^ кардан.Расул - пайгамбар, набй, фиристода.Дорулхилофат - пойтахти Хилофати Араб.Пайгом - хушхабар.Шафоъат - ёрмандй кардан.Уммол - омил; восита.Ирсол - фиристодан.Макрух - нораво.Ахднома - шартнома; к^рордод.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ------1. Дар бораи сулолаи точикии Саффориён маълумот дихед.2. Яъкуб ибни Лайс дар Сиистон чй тавр ба сари хокимият омад?3. Давлати Саффориён кай таъсис ёфтааст?4. Баъди таъсиси давлати Саффориён муносибатхои байни халифа

ва Яъкуб чй тавр сурат гирифтаанд?5. Чаро халифа Муътамид вилоятхои зиёди Хуросонро ба Яъкуб

супурд?6 . Амр ибни Лайс давлати Саффориёнро чи тавр идора мекард?7. Муносибатхои байни Амр ва Сомониён аввал дар кадом холат буд?8 . Дойр ба бархамхурии давлати Саффориён фикри худро баён кунед.9. Аз мазмуни сарчашма чй хулоса баровардед?

ЛУГАТ

87

§19. ТАЪСИСИ ДАВЛАТЙ с о м о н и ё н

СУЛОЛАИ СОМОНИЁН. Ин сулола чун сулолахои дигари точикии Бармакиён, Тохириён ва Саффориён таърихи дуру дароз дорад. Сарчашмахои таърихй шачараи Сомониёнро то ба замони мо расонидаанд.

Дуруст аст, ки Сомонхудотро асосгузори сулолаи Сомо­ниён ном мебаранд. У дар нимаи аввали асри VIII умр ба cap бурда, аслан точик мебошад. Вале ин сулола ачдодони пеш аз Сомонхудоти худро хам дар хотир дорад. Он аз Бахроми Чубина огоз ёфта, баъд авлодони у Тамусоб, Нуш ва Хомито, ки падари Сомонхудот буд, хаёт ба cap бурдаанд. Махз дар замони зиндагии Сомонхудот ва писару наберахои Асад сулолаи Сомониён номдор шудааст.

И К Т И Б О С ^ О АЗ "ТА Ъ РИ Х И ТА БАРИ "

"Дар насаби Сомонхудот гуф- таанд, ки у аз авлоди Бахроми Чубина аст. Ва ибтидои давлатй он чамоъат дар замони хилофати Маъ­мун вокеъ шуд..."

"Чун Асад ибни Абдулл о ал- Касрй амири Хуросон шуд ва ба Хуросон омад ва хамон чо буд, то аз дунё бирафт, дар соли саду бист (738). Ва овардаанд, ки марде наку- кор буд ва чавонмард ва дили у бад- он чониб нигарон, ки хонадонхои бузурги кадимро тимор кардй ва мардумони асилро неку доштй, хам аз араб ва хам аз ачам. Ва чун Сомонхудот, ки зидди эшон буд, аз Балх бигрехт ва ба наздики вай омад ба Марв, вайро икроме кард ва хикоят кард ва душманони уро кахр

кард ва Балхро боз ба вай дод. Сомонхудот ба дасти вай имон овард".

Табарй дар бораи сабабхои Сомонхудот ном гирифтани ин шахсро дар китоби худ чунин овардааст:

Расми 50. Муцассамаи Яъцуби Лайс дар Италия. Акс аз

"Сиистоннома"

88

"Ва уро Сомонхудот бад- он сабаб хонанд, ки дех,а бино кардааст ва онро Сомон ном кардааст, уро ба он ном хон- даанд. Чунон, ки амири Бухо- роро Бухорхудот (хонанд)".

Сомонхудот ба хотири дустии самимона ба Асад ибни Абдуллохи Касрии ноиби халифа дар Хуросон писари худро Асад ном гузошт. Асад низ ба халифа ва ноиби у дар Хуросон содик буд. Дар огози асри IX Асади Сомонй аз чониби халифа Х°РУнаРРашиД бар зидди Рофеъ ибни Лайс чанг карда, тахту точи хали­фаро аз вожгуншавй начот дод. Баъди ин хонадони Аббосиён бо Асади Сомон­худот дусти карин шуд. Вакте ки Маъмун ба тахти хилофат нишаст, ба ноиби худ дар Хуросон - Гуссан ибни Аббод фармуд, ки вилоятхои Мовароуннахр ва як кисми Хуросонро ба писарони Асад таксим карда дихад. Хамин тарик, Нух-хокими Самарканд, Ахмад-хокими Фаргона, Яхё-хокими Чочу Иста- равшан ва Илёс хокими Хирот таъин гардиданд.

Писарони Асад ибни Сомонхудот дар вилоятхои номбурда дар замони салтанати Тохириён хам хукмронй карда, ба чои FyccaH акнун ба Тохириён тобеъ буданд

Расми 51. Харитаи давлати Сомониён к,абл аз таъсиси давлати шох,аншох,й

Расми 52. Девори ку^наи Бухоро

89

Расми 53. Вайрона^ои Тошкургон (вилояти Балл)

ТАЪСИСИ ДАВЛАТИ СОМОНИЁН. Тохириён идораи Самаркандро баъд аз вафоти Нух ба Ахмад супориданд. Ахмад 9 писар дошт - Наср, Яъкуб, Х,омид, Исмоил, Асад, Иброхим, Исх,ок, Ях,ё ва Мансур. Баъд аз вафоти Ахмад, халифа Насрро хамчун сарвари хонадони Сомониён шинохта, ба у хукмронии вилоятхои Самарканду Фаргонаро супурд. Баъди соли 873 дар Хуросон ба сари хокимият омадани Саффориён халифа бо сабабхои аллакай ба шумо маълум 25 июни соли 874 хокимияти тамоми Мовароуннахрро ба ихтиёри Насри Сомонй вогузошт. Пеш аз ин дар Бухоро вокеае ба вукуъ пайваст, ки он барои ин карордоди халифа сабаб шуд.

Вакте ки Хуросон ба дасти Саффориён гузашт, дар Бухоро бех,окимиятй ва бенизомй ба миён омад. Ба замми ин, гурухи калони мусаллахе аз Хоразм ба Бухоро хамла оварда, онро талаю тороч кард. Бухороиён Насрро ба ёрй даъват карданд. Ба у муяссар шуд, ки ба хоразмиён шикает дода, дар Бухоро тартибу низоми катъй чорй намояд.

Расми 54. М афараи Мафараи Абулфазл дар Сарахс.

Асри XII.

90

Расми 55. Мафараи Мир Сайид Баером Дар Кармина.Асри X.

Писари Ахмад Исмоил ин вакт волии Бухоро буд. У руз то руз пуркувваттар мешуд. Вакте фаро расид, ки Исмоил дигар ба хазинаи бародари худ - Наср хироч намедодагй шуд. Писари Ахмад Исмоил ин вакт волии Бухоро буд. Махз бо хамин сабаб солхои 885-888 дар байни бародарон якчанд маротиба бар- хурдхои мусаллахона ба амал омада, окибат онхо ба сулху дустй ва бародарии байнихамдигарй муваффак шуданд.

Амир Наср 21 августа соли 892 аз дунё даргузашт. Бо фармони халифа Исмоили Сомони сарвари хонадони Сомониён эътироф гардид. У бахори соли 893 бо амри халифа хокими Мовароуннахр таъйин карда шуд.

И К ТИ БО С Х О АЗ "ТА Ъ РИ Х И БУ Х О РО "

"Ва амир Наср ва баъди у ба чахор сол вафот ёфт, хафт руз монда буд ва мохи чимодиу-л-аввал дар соли дувисту хафтоду нух (21 августа соли 892) ва амир Исмоилро халифа кард бар чумлаи аъмоли Мовароуннахр ва бародари дигар ва писари хешро ба фармони у кард..."

Ва чун амир Наср аз дунё бирафт, амир Исмоил аз Бухоро ба Самарканд рафт ва мулк рост кард ва писари у - Ахмад ибни Насрро халифаи худ бинишонид. Ва вай аз он чо газв пеш гирифт. Ва амир Исмоил ба Бухоро омада буд, бист сол то он гох, ки бародар аз дунё бирафт ва чумлаи Мовароуннахр ба вай дод".

"Ва чун хабари вафоти амир Наср ба амирулмуъминини Муътамид биллох расид, маншури амали Мовароуннахр ба амир Исмоил бидод, дар мохи мухаррам ба таърихи дувисту хаштод (бахори соли 893). Ва вай ба хамин таърих ба харб ба Тироз рафт ва бисёр ранч дид. Ва ба охир амири Тироз берун

91

омад ва ислом овард бо бисёр дехдонон ва Тироз кушода шуд. Ва калисиёи бузургро масчиду чомеъ карданд. Ва ба номи амирулмуъминин Муътамид биллох, хутба бихонданд".

"Ва амир Исмоил бо бисёр ганимат ба Бухоро омад. Ва хдфт сол подшохй кард ва амири Мовороуннахр буд..."

Дар аввал пойтахти давлати Сомониён шахри Самарканд буд. Дар огози хукмронии худ Исмоил заминхои туркнишинро аз Тирози турк ишгол намуда, то 10 хазор туркро асир гирифта ба Самарканд овард. Баъд пойтахтро ба шахри Бухоро кучонид.

Соли 899 Исмоили Сомонй бар зидди Амруи Лайси Саффорй ба Хуросон лашкар кашида, лашкарашро торумор кард ва худашро асир гирифта, ба халифа супорид. Ба ивази ин корнамой халифа Исмоилро хокими Хуросону Мовороуннахр таъйин кард. Хамон сол огози мавчудияти давлати Сомониён ба хисоб мерафт.

ЛУГАТТимор - гам; андух; русса.Воли - хркими вилоят.Нимодиу-л-аввал - номи мох,- Разе - чанг; ><iap6 ; разм дар рох,и дин.Амирулмуъминин - тахаллуси халифахо, мартабаи халифа. Биллох - касам ба Худо.Маншур - нашркардашуда; интишорёфта; пахнкардашуда.Хутба - к^роат кардани оят; х,адису насихат дар намози чумъа ва идхо, ки дар он номи халифа ва подшох,и вак^ низ ба забон гирифта мешавад.

САВОЛ ВА СУПОРИШ^О....................1. Сомонхудот кй буд?2. Дар бораи сулолаи Сомониён чи^о медонед?3. Сомонхудот ба ноиби халифа чй робита дошт?4. Писарони Асадро ном баред.5. Тох,ириён ва Саффориён бо Сомониён чй тавр муносибат

мекарданд?6 . Чаро халифа бештар на ба Саффориён, балки ба Сомониён

боварй дошт?7. Дар бораи Насри Сомонй маълумот дихед.8 . Исмоили Сомонй дар Мовароуннахр кай ва чй тавр ба сари

хокимият омад?9. Давлати Сомониён кадом сол таъсис ёфтааст?Ю.Манбахоро хонда, фикратонро баён созед.

92

§20. ИКТИДОРИ ДАВЛАТИ СОМ ОНИЁН

ИДОРАИ ДАВЛАТИ. Давлати Сомониён феодалй, яъне чомеаи ашрофии заминдорон буд. Сардори давлат амир ба хисоб мерафт. Хам хокимияти дунявй ва хам динй дар ихтиёри у буд. Амир аз чумлаи шахсони маъруфу донишманд шурои маслихдтй дошт, ки он ба у тарзу усулхои еамараноки идораи мамлакатро маслихат медод.

Сомониён дастгохи пурзури боэътимоди марказию махаллии идораи давлатй доштанд, ки онро хукумат гуфтан чоиз аст. Хукумат аз девонхои зерин иборат буд:

1. Девони вазир ё хочиби бузург - ин девон ба хамаи девонхои дигар рохбарй мекард, аз ин ру, онро девони вазир меномиданд. Шахсе, ки ба ин девон рохбарй мекард, мартабаи нахуствазирй ва фармондехии лашкарро дошт.

2. Девони сохиб-ул-барид - масъули идораи алока, яъне почтаро ба ухда дошт, ки он асосан ба хукумат ва дарбори амир хизмат мекард.

3. Девони муставфй - масъули корхои марбут ба молия ва даромаду харочоти хазина.

4. Девони амид-ул-мулк - масъули идораи корхои дипломатй ва хуччатгузории давлатй.

5. Девони мухтасиб - масъули корхои хариду фуруш, бозорхо, сангу тарозу, тичорат, хунармандй ва танзими корхои марбут ба ахлоку зарурати дини ислом.

6. Девони мушриф - назорат- кунандаи корхои давлатй ва даро­маду харочоти хазинахо.

7. Девони сохибушурот - масъули хамаи корхои марбут ба рохбарй ва таъминоти лашкар.

8. Девони козй - масъули кор­хои судй ва риояи конунхои шариат.

9. Девони мулкхои давлатй - масъули корхои марбут ба дороихои давлатй.

Расми 56. М афараи Купбус дар Гургон.

Асри X I

93

10. Девони вакф - масъули масъалахо оид ба масчидхо ва молу мулки онхо, аз чумла, заминхои муассисахои динй.

Хочиби бузург, яъне сарвазир, инчунин, сарфармондехии лашкарро низ ба ухда дошт. Вазифаи вазирро хамчун анъана намояндагони хонадонхои маъруфу донишманди точик ба ухда доштанд. Абдуллохи Чайхонй, Абулфазли Балъамй ва Утбй аз чумлаи онхое мебошанд, ки дар вазифаи вазир ё худ хочиби бузург дар рушду нумуъи давлатй Сомониён хизмати бузург кардаанд.

СОХ ГОРИ МАЪМУРИИ ДАВЛАТЙ СОМОНИЁН. Пой-тахти давлатй Сомониён шахри Бухоро буд. Ин давлат аз ду минтакаи калон - Мовароуннахр ва Хуросон, вале худудхои алохидаи он аз ин минтакахо хам берунро дар бар мегирифт. Хардуи онхо, дар навбати худ, аз вилоятхои сершумор иборат буданд. Вилоятхои Мовароуннахр бевосита ба хокимияти марказй итоат мекарданд. Лекин вилоятхои Хуросон ба марказ ба воситаи шахри Нишопур тобеъ буданд. Яъне, Хуросон аз шахри Нишопур идора карда мешуд.

ИКЛИДОРИ ХОЧАГИ. Дар каламрави давлатй Сомониён кишоварзй, хунармандй, коркарди маъдан ва савдо ривочу равнак ёфта, ба пешрафти тамоми сохахои дигари хаёти чомеа таъсири мусбат мерасонданд.

Кишоварзй. Дар аксарияти минтакаю вилоятхои мамлакат чуйхои калону сершумор канда шуда буданд. Дар натича дар кишвар зироат ва богу токпарварии обй афзуд. Ба пешрафти кишоварзй шаклхои гуногуни моликият бар замин низ кумак мерасонданд. Чунин шаклхои заминдорй мавчуд буданд: замин­хои давлатй, заминхои хусусй, заминхои мулкй, заминхои вакф ва заминхое, ки "икта" ном доштанд. Намуди охирини заминдорй

Рас ми 57.Девири арки Бухоро

дар асри X ба вучуд омадааст. Ин заминх,о ба шахсоне дода мешуданд, ки дар вазифаи баланд ва миёнаи давлати буданд.

Хунармандй. Пешрафти кишоварзй яке аз сабабхои асосии рушду нумуъи хунармандй шуд. Дар байни касбу хунархои гуногун бофандагй бештар тараккй кард. Бофандагони гулдаст мохут, абрешим ва матоъхои пахтагй бофта, ба бозорхои дохилию хоричй мебароварданд. Шахрхои Бухорою Самарканд ва Насафу Кеш марказхои калонтарини бофандагии давлати Сомониён буданд.

Хар шахру минтака бо молхои сермасрифу баландсифати худ машхур буд. Бухоро гайр аз бофандагй бо истехсоли фонусхои мисию зарфхои калъагй, Самарканд бо дегхои мисию зину афзоли асп, Фаргонаю Исфичоб бо яроку аслиха шухрат доштанд. Дар Хуросон низ марказхои хунармандй хеле бисёр буданд. Ба монанди Балх, Марв, Хирот, Нишопур ва шахрхои дигар. Дар шахрхои алохида дар баробари мавчуд будани устохонахои хунармандй корхонахои калони хунармандй низ сохта шуда буданд, ки дар Аврупо чунин кохонахоро мануфактура меномиданд. Дар ин коргоххо то 100 ва аз ин хам зиёдтар кормандон мехдат мекарданд.

Сарватхои зеризаминй. Дар замони хукмронии Сомониён аввал коркарди маъдан ривочу равнак ёфт. Аз куххои Помир нукраю тилло ва сангхои киматбахо - лочувард, булури кухй, акик ва лаъл истехсол карда мешуданд. Ашт бо намаки худ машхур буд. Дар Истаравшан маъданхои гуногун мавриди коркард карор мегирифтанд. Дар куххои Карамазор кайхо боз истехсоли нукра ва дар Исфара истехсоли ангиштсанг ба рох монда шуда буд.

Аз маъдан ва сангхои кимматбахо косибону хунармандони Мовароуннахру Хуросони замони Сомониён даххо намуд маснуоти ниёзи мардумро истехсол мекарданд.

Расми 58.Кушууои Мунтасири Сомонй баури барк,ароркунии давлати Сомониён баъд аз сукути он

95

Тичорат. Тичорати дохилй ва хоричии давлати Сомониён низ тараккй кард. Дар cap то сари мамлакат марказхои савдо ба вучуд омаданд. Дар назди хар як бозор корвонсаройхои сершумор сохта шуда буданд, ки онхо ба точирону харидорон хизмат мекарданд. Дар каламрави давлати Сомониён дирамхои хоразмй, мусаябй, мухаммадй ва китрифй дар муомилот буданд.

Саррофон асъори точирони хоричй ва дохилиро бо асъори зарурй иваз менамуданд.

Точирони Мовароуннахру Хуросон бо корвонхои бузурги тичоратии худ ба давлатхои хоричй низ сафар карда, молхояшонро мефурухтанд ва барои бозори дохилии давлати Сомониён молхои заруриро харида, бармегаштанд. Дар асрхои IX-X точирони сомони молхои худро ба аксарияти давлатхои Аврупои Шаркй, Шарки Наздик ва давлатхои Византия, Чин, Хиндустон, Руси Киев ва давлату минтакахои дигари Осиё, Африко ва Аврупо содир менамуданд.

ШАХРХОИ ДАВЛАТИ СОМОНИЁН. Бухоро, баъди пой­тахти давлати Сомониён шудан, ба марказй бузургтарини сиёсй, маъмурй, хунармандй, косибй, тичоратй, илмй ва мактабу маориф табдил ёфт.

Роху кучахои Бухоро сангфарш карда шуда, дар марказй он касри амир, даххо бинохои чамъиятй ва мактабу мадрасахо комат рост карда буданд. Дар ин чо идорахои марказии девонхо, хазинаи давлатй ва муассисахои дигари марказии давлати Сомониён вокеъ буданд.

Шахри дигари бузург ва ободу зебои давлати Сомониён Самарканд дар чоррохаи тичоратй вокеъ гардида буд. Ин шахр бо бозору корвонсаройхо, новахои таъмини обу роххои зери заминй, бинохои бисёркабатаю ривочу равнаки касбу хунар ва мадрасахои худ машхур буд.

Расми 59. Мацбараи Мунтасири Сомони.

Дар замони хукмронии Сомониён Нишопур ба маркази калонтарини маъмурию хунармандй, тичорат ва илму маорифи Хуросон табдил ёфт.

Дар ин давра мисли шахрхои Бухоро, Самарканд ва Нишопур шахрхои дигари калони машхур бисёр буданд. Марв, Балх, Хирот, Хучанд, Истаравшан ва Хулбук аз чумлаи чунин шахрхо буданд. Х,ар яки онхо дар пуриктидор гардидани давлатй Сомониён сахми сазовор гузоштанд.

БАРХАМ ХУРДАНИ ДАВЛАТЙ СОМОНИЁН Амирони охирини сомони барои нигох доштани иктидори давлатй Сомониён коре накарданд. Онхо ба низоъхои дарборй машгул шуда, бехабар аз он монданд, ки хам кишоварзию хамунармандй ва хам тичорат таназзул кардааст. Лашкар аз назорати хочиби бузург баромад. Ба он ашхоси худхох сохиб шуданд. Хазинаи амир холй шуд. Низоми давлатдорй таназзул ёфт. Аз ин кабилахои туркии Кдрохониён истифода бурда, соли 999 бо сардории Элокхон шахри Бухороро ба даст дароварданд ва бо хамин ба мавчудияти ин давлат хотима бахшиданд.

Рас ми 60. Мак,бараи Исмоили Сомони. Асри X.

ЛУГАТСиёсат - идораи давлат, ки он аз сиёсати дохилй ва хори^й иборат аст Девон - идораи давлатй; вазоратхонах,о.

97

Сохиб-ул-барид - сох,иби почта.Муставфй - сармусох,иб; сардафтардор; сардори ахли девон. Амид-ул-мулк - сардори бузурги корхи дипломатй ва хуччатгузорй. Мухтасиб - назораткунандаи тартибу низом дар бозор ва фидахои динй.Мушриф - муфаттиш; назораткунанда.Сохибушурот - сарвари лашкар.Вакф - мулке, ки ба масчид, Мадраса ва гайра расман тааллук, дорад, онро харидан ва ё фурухтан мумкин нест.Содир кардан - берун баровардан, ба хорича баровардани мол.

САВОЛ ВА СУПОРИШ^О1. Сарвари давлати Сомониён кй буд?2. У кадом вазифахоро ба ухда дошт?3. Дар бораи девонхои давлати Сомониён маълумот дихед.4. Х,очиби бузург чй вазифаро ичро мекард?5. Дар бораи таркиби девонхо маълумот дихед.6 . Давлати Сомониён аз кадом вохидхои маъмурй иборат буд?7. Намудхои заминдории давлати Сомониёнро номбар кунед.8 . Бо далелхо ик^идори давлати Сомониёнро исбот кунед.9. Шахрхри машхур ва ободу зебои давлати Сомониёнро ном баред.10.Давлати Сомониён кай ва чй тавр бархам хурд?

§ 21. МАДАНИЯТИ ДАВЛАТИ СОМОНИЁН

Маданияти давлати Сомониён дар давраи зухури дини ислом ва замони хукмронии сулолахои точикии Тохириён ва Саффориён ofo3 ёфта, дар замони хукмронии Сомониён ба зинаи баланди тараккиёт сохиб шудааст. Ба он омилхои зерин мусоидат кардаанд: 1) маданияти халкхои Хилофати Араб; 2) забон ва алифбои арабй; 3) унсурхои ахлокию фархангии дини ислом; 4) ташкил ёфтани давлати марказиятноки Сомониён; 5) тараккиёти касбу хунар, кишоварзй, маъданкоркунй ва тичорат; 6) васеъшавии доираи истифодаи забони точикй;7) таваччухи давлат ба мактабу маориф ва илму фарханг;8) хамохангии манфиатхои мардум ва давлат

Хар кадоми онхо такони алохидае буданд, ки якчоя шуда, маданияти пуршухрати давлати Сомониёнро ба вучуд оварданд.

ЗАБОНИ ТОНИКИ. Арабхо дар асри VII Эрони Сосониён ва дар асри VIII Мовароуннахрро ишгол намуда, дар ин чо дини ислом, алифбо ва забони арабиро пахн карданд. Дар ин

98

минтакахои хилофат забони арабй забони давлатй, илму адаб ва воситаи муоширати байни одамон шуд. Вале бо вучуди ин забони арабй забони точикиро пурра аз истеъмол бароварда натавонист. Мардуми Хуросону Мовароуннахр аз забони модарии худ даст накашиданд.

Хануз дар давлати Тохириён забони точикй дар баробари забони арабй забони расмй буд. Дар замони хукмронии Саффориён мак,оми забони точикй боз хам баландтар шуда, аз огози хукмронии сулолаи Сомониён cap карда, пурра ба забони давлатй мубаддал гардид. Вале забони арабй чандин асри дигар забони илм буд.

Дар асрхои IX-X ва баъдтар аз он хам забони форсии точикй бо номи "забони дарй" берун аз худудхои давлати Сомониён нуфуз пайдо карда, ба забони давлатй ва илму адаби чандин мамлакати Шарк, аз чумла, Султонии Дехлй, империяи Темуриёни Хинд, Салчукиён, Туркхои Усмонй ва гайра табдил ёфта, то дарачае вазифаи забони байналхалкиро низ ичро мекард.

Дар худудхои нуфузи забони форси - дарй, баъди бархамхурии давлати Сомониён, давлатхои сершумор ташкил ёфтаанд, ки онхо низ ба забони точикй макоми давлатй дода буданд, чунки он вакт бо ин забон забони дигаре ракобат карда наметавонист.

Расми 61. Харитаи давлатхои Сомониён ва Газнавиён

99

МАКТАБУ МАОРИФ. Давлатй Сомониён ба мактабу маориф диккати калон медод. Мадрасахо мактабхои миёна ва олй буданд. Ба ин донишгохо хатмкунандагони мактабхои тахсилоти хамагонй дохил мешуданд. Ба накшахои таълимии мадрасахои баробар ба мактаби олй кариб хамаи илмхои замон дохил карда шуда буданд.

Он хамткунандагони мадрасахо, ки нисбат ба дигар хамса- бакон кобилиятноктар буданд, тахсилро дар мадрасахои машхур давом дода, ба мартабаи баланди илмй ноил мешуданд. Аз байни чунин толибилмон мансабдорони баланди давлатй, точирон, олимон, мударрисон ва шоиру нависандагон ба воя мерасиданд. Як кисми хатмкунандагони мадрасахо дар масчидхо ва муассисахои дигари динй кор мекарданд.

Мадрасахои калон ва бехтарин дар пойтахти давлатй Сомониён - шахри Бухоро вокеъ буданд. Барои ба ин мадрасахо дохил шудан, чавонон аз тамоми гушаю канорхои мамлакат меомаданд. Давлат нисбат ба донишчуёни мадрасахо ва мударрисон гамхорй мекард.

ИЛМ. Дар аксарияти шахрхои давлатй Сомониён, аз он чумла, дар Бухоро, Самарканд, Балх, Хдоот, Нишопур, Гурганч ва гайра муассисахои калони илмй мавчуд буданд, дар онхо олимон ба тадкикоти илмй машгул шуда, асархои пурбахо меофариданд. Олимони зиёди ин давлат шухрати чахонй пайдо намуда буданд. Имруз хам номи онхоро ахли илму фарханги муосир бо хурмату эхтиром ба забон мегиранд.

Азбаски олимони машхури давлатй Сомониён нихоят бисёранд, мо танхо теъдоди ками онхоро ном мебарем.

Оид ба илми таърих. Абу- бакри Наршахй бо "Таърихи Бухоро" ва Абучаъфари Табарй бо "Таърихи пайгамбарон ва шоххо" ё худ "Таърихи Табарй"-и худ машхур мебошанд.

Оид ба илми тиб. Закариёи Розй. Муаллифи асархои машхури "Китоб ал-чидорй ва-л-хасба", "Китоби Мансурй", "Ал-Х,овй" (иборат аз 20 чилд) мебошад.

Расми 62. Мацбчраи Арабато дар Тим. Солкой 997-998

100

--------------*jH-J-----

; i4»AWt>rw-vuVx><*LLeL»«w

ч I—v3 ,W ii u « i - b u * i ^ v 4 5 ^■MieXC^W ««lUfcelV*

—-W**эЦ Х> A/-<ju-Wt-tiXA--*»

Расми 63. Вараци дастнависи "Таърихи Бухоро "-и Наршахй

Абуалй ибни Сино бузургтарин олими сохди тиб аст. Китоби у "Конуни тиб" ба аксарияти забонхои бонуфузи чахон тарчума ва чоп шудааст.

Оид ба илми кимиё. Ч,°(5ир ибни Хайён дар масъалаи пайдоиши маъданхо тадкикот гузаронида, аз худ асархои сершумори дорой ахамияти чахониро бокй гузоштааст.

Оид ба илми чугрофия. Асархои чуг- рофияшиноси машхур Мансур Марвазй "Китоб аз боби хирочи Хуросон", Ахмади Сарахсй "Аз боби бахрхо, обхо ва куххо" ва "Ал-масолик ва-л-мамолик", Абузайди Балхй "Тасвири икдимхо", "Намудхои мам- лакатхо" ва "Таксимоти шахрхо" ин илмро ба зинаи боз хам баландтари тараккиёт баровардаанд.

Оид ба илми риёзй. Мухаммад ал- Хоразмй бо асархои "Китоб-ул-чамъ ва ут-тафрик ба хисоб-ул- хинд" ва "Китоб-ул-мухтасар фи хисоб-ул-чабр вал мукобала" ва Абумансури Балхй бо кариб 40 асари илмии худ дар пешрафти илми риёзй сахми бузург гузоштаанд.

Оид ба илми нучум. Абулаббоси Фаргонй "Китоб аз боби харакати чирмхои осмонй ва мачмуи илм оид ба ситорахо"-ро таълиф намуда, ба ин илм навгонихои зиёдро ворид намудааст.

Олимони хамадон. Ба ин кабил олимон, ки хамаи илмхои замони худро аз бар карда, оид ба онхо асархои пурким- мат эчод намудаанд, Абуалй ибни Сино,Абунасри Форобй, Абурайхони Берунй,Мухаммад ал-Хоразмй, Закариёи Розй,Абулвафои Ч,узчонй, Абузайди Балхй ва Мухаммади Наршахй дохиланд. Бо вучуди хамадон будан, хар кадоми онхо дар илмхои алохида макоми хоса доранд.Ин аст, ки Абуалй ибни Сино дар илми тиб машхури олам шудааст, Абунасри

Расми 64. Манораи калони Бухоро

101

Форобиро аз бузургтарин файласуфи Шарк эътироф кардаанд, Мухдммад ал-Хоразмй асосгузори яке аз кисмхои илми риёзй - алгебра мебошад. Хуллас, хдр кадоми онхо дар илм накши бузург гузоштаанд.

Сардафтари адабиёти классикии форсу точик Абуабдул- лох,и Рудакй руйхати адибони номии давраи Сомониёнро сарвари менамояд. У саромади шеър ва барои хама шоирони форсу точик устод ба хисоб меравад. Шеърхои Рудакй равону фахмо ва пур аз панду х,икматхоанд. Ба монанди:

Ин ца.х;онро нигар бо чаиши хирад,На бад-он чашм, к-андар v нигарй,Хамчу дарёст, в-аз накукорй Киштие соз, то бад-он бигзарй.

Бузургии Рудакиро шоири асри XI Рашидии Самаркдндй чунин васф кардааст:

Гар сарй ёбад ба олам кас ба неку шоири,Рудакиро бар сари он шоирон зебад сарй.Шеъри уро бишмурдем сездах; рах; сад д\азор.Хам фузун ояд чунон ки бонд бишмарй.

Соли 2008 мардуми точику форс ва ахли тараккихохи чахон 1150-солагии таваллуди Абуабдуллохи Рудакиро ботан- тана кайд намуданд

Шоири дигари бузурги форсу то- чики замони Сомониён Абулкосим Фир- давсй мебошад. "Шохнома"-и безаволи у аз бехтарин асари ватанпарастй мебошад. Мисрахои алохидаи он ба ганчинаи панду хикматхои бузургони чахон ворид шудаанд. Ба монанди:

Хамон марг хуштар бо номи баланд, Аз ин зистан бо \;аросу газанд.

Ё ки:

Xар к-у ба бедод чу яд набард, Чигархаста боз ояд руйзард.

Расми 65. Манораи Чарк,ургон. Солкой

1108-1109.

102

Faftp аз Рудакию Фирдавсй дар давлатй Сомониён шоирони зиёди дигар зиндагй ва эчод кардаанд. Дар байни онхо Шахиди Балхй, Абумансури Дакикй, Абулхасани Марвазй, Абушакури Балхй, Абулмасали Бухорой, Мунтасири Сомонй, Муродй, Робиаи Балхй, Хусравонй, Маъруфии Балхй, Шокири Бухорой, Фароловй, Мунчики Тирмизй ва боз даххо шоирони машхур низ хастанд, ки дар ташаккули адабиёти форсу точик сахми бузург гузоштаанд.

ЛУГАТМударрис - устоди Мадраса.Олимони хамадон _ он олимоне, ки х,амаи илмхои замони худро дар сатх,и них,оят баланд медонанд ва оид ба онх,о асархр э^од кардаанд.Забони дарй - яке аз шохах,ои забони точикй-форсй.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Кадом омилхои пешрафти маданияти давлатй Сомониёнро ме-

донед?2. Дар бораи макрми забони форсии точики дар давлатй Сомониён

чих,о гуфта метавонед?3. Дар бораи мактаб ва мадрасахо маълумот ди^ед.4. Намояндагони барчастаи илмх,ои таърих, тиб, кимиё, ЧУФ°ФИЯ.

риёзй ва нучумро номбар кунед.5. Аз эчодиёти Рудакй ва Фирдавсй шеърхо к,ироат кунед.

§22. ДАВЛАТХОИ КАРАХОНИЁН ВА ГАЗНАВИЁН

Баъди бархамхурии давлатй Сомониён дар худудхои ин давлат давлатхои Карахониён ва Газнавиён таъсис ёфта, замоне арзи вучуд доштанд. Дар даврахои гуногуни асрхои XI-XIII кисматхои алохидаи каламрави собик давлатй Сомониён ба давлатхои Салчукиён ва Руриён низ дохил будаанд.

ДАВЛАТЙ КАРАХОНИЁН

ТАЪСИСИ ДАВЛАТЙ КАРАХОНИЁН. Давлатй Кара­хониён дар охирхои асри X дар Туркистони ШаркД ва Х,афтруд таъсис ёфт, ки асосгузори он Абдулкарими Бугрохон аз сулолаи

103

мугулнажоди туркзабони Карахониён буд. Ин давлатро аслан ду кабилаи турки - ягмохо ва чигилхо ташкил карда буданд.

Туркхои карахонй аз соли 992 тохтутози худро ба давлатй Сомониён огоз карда, худи хамон сол бе мукобилияти чиддии Сомониён ба Бухоро зада даромадаанд ва онро талаю тороч карда, боз ба чою макони худ баргаштанд.

Ин вакт Сомониён аллакай кудрати химояи давлатй худро надоштанд. Ба замми ин мушкилоти дигаре ба сари онхо омад. Писари

Расми 66. Манораи Сабуктегин Махмуд Хуросонро аз Масъуди Газнавй дар давлатй Сомониён чудо карда, давлатй

Газна. Асри X I Базнавиёнро таъсис намуд. Душманончашмони Мансур ибни Нухи Сомониро кур карда, ба тахти подшохй бародари у Абдумаликро шинонданд. Дар хамин лахзаи барои такдири давлатй Сомониён мушкил, соли 999 лашкари Карахониён дар зери рохбарии Насри Илокхон ба шахри Бухоро зада даромад. Баъди задухурди начандон тулоние ба Илокхон муяссар шуд, ки шахри Бухороро ба даст дарорад. Ин вокеа 23 октябри соли 999 ба амал омад.

Бо гирифтани шахри Бухоро давлатй Сомониён аз байнрафт.

СУЛОЛАИ К4РАХОНИ. Баъди ба даст даровардани шахри Бухоро Карахониён хокимияти худро охиста-охиста дар худудхои Мовароуннахр васеъ кардан гирифтанд.

Дар идораи давлатй Карахониён ду сулола - "Арслонхо", яъне "шерхо" ва "Бугрохо", яъне "шутурхо" иштирок мекарданд. Пешвои хонадони "шерхо" Алй ва пешвои хонадони "шутурхо" Хасан буд. Аз ин ру, сулолахо мувофикан "Алиён" ва "Хасаниён" ном доштанд.

Ракобати Алиён ва Хасаниён барои хокимият дар солхои 40-уми асри XI ба хонадони Хасаниён голибият овард. Ба у муяссар шуд, ки худудхои давлатй Карахониёнро васеъ кунад. Вилоятхои Хатлон, Чагониён, Вахш, Хафтруд, Шош, Ч,оч, Илок ва Фаргонаро забт кард.

104

БАРДАМ ХУРДАНИ ДАВЛАТИ КАРАХОНИЁН Шох-хои Карахониён дар асри XII давлати худро аз тохтутози давлати Карахитоиёни берун аз худудхои давлати Карахониён ташкилёфта базур химоя мекарданд. Ин муковимат зиёда аз ним аср давом карда, давлати Карахониёнро заиф гардонд. Дар гарбии давлати Карахониён кабилахои салчукй муттахид шуда, давлати худро ташкил мекарданд. Охирхои асри XII дар худудхои давлати Карахониён сулолаи Хоразмшохон низ cap бардошт. Хамин тарик, кисми каламрави давлати Карахониёнро аввал Салчукиён ишгол намуданд ва баъд дар кисми боки- мондаи он давлати Хоразмшохон таъсис ёфт.

ДАВЛАТИ ЕАЗНАВИЁН

ТАЪСИСИ ДАВЛАТИ ЕАЗНАВИЁН.Соли 963 баъди вафоти Алптегин сарбозони у Сабуктегинро амири Еазна таъин карданд. Бо вучуди ба амирони Сомониён итоат кардани Сабуктегин дар Хуросон у кариб пурра мустакил буд.Барои васеъ кардани худудхои зери итоаташ аз Сомониён ичозат хам намепурсид. Ин буд, ки вилоятхои Хуросонро паи хам ба даст медаровард.

Сабуктегин дар яке аз чангхои зидди хокимони саркаши Хуросону Балх ба амири сомонй - Нухи II ёрй хам расонд. Нухи II барои ин хизмат Хуросонро ба Махмуд ном писари Сабуктегин тухфа кард. Баъди вафоти Сабуктегин соли 997 ба тахти Еазнавиён писари калонии у - Махмуд (998-1030) менишинад. Аз огози хукмронии Султон Махмуд давлати Еазнавиён пурра ташаккул ёфта, истикдолият ба даст даровард.

ИКТИДОРИ ДАВЛАТИ ГАЗНАВИЁН. Султон Махмуд дар муддати кутох кариб тамоми Хуросонро забт кард. Дар ин кор дар байни Султон Махмуд ва халифаи Багдод якдигарфахмй хукмрон буд. Хамин тавр, давлати Сомониёнро аз шимол Карахониён ва аз чануб Еазнавиён забт карданд. Дарёи Панч сархади ин ду давлат шуд.

Дар 32 соли салтанати Султон Махмуд давлати Еазнавиён давраи тараккиёти худро аз cap мегузаронид. У дар Хуросон

Расми 67. Султон Махмуди Газнавй

105

мавкеи худро мустахкам карда, лашкаркашихои сершуморро анчом дод, ки онхо ба давлатй Газнавиён ганимати бузург оварданд. Махмуд танхо ба Х,ииндустон 17 маротиба лашкар кашидааст. Лашкаркашихои у ба ин мамлакат дар зери шиори пешниходкардаи халифа - "газавот" сурат мегирифтанд. Барои хамин натичаи дилхох медоданд. Султон Махмуд аввал кисми гарбии Афгонистон ва баъд Хоразмро забт намуд. Дар соли 1019 аз як лашкаркашии бомуваффакият ба Х,индустон 57 хазор гулом ва 350 фил сарвати гораткардаро ба Газна овард. Соли 1024 ба Мовароуннахр зада даромада, Чагониён, Кабодиён ва Хатлонро хам забт намуд. Баъди ин Исфахон, Рай ва вилоятхои дигари имрузаи Эронро ба даст даровард.

Аз каламрави бузурги ишголшуда андозхои чамъкарда ба хазинаи Газнавиён ворид мешуд. Султон Махмуд тамоми халки каламрави давлаташро ба ду таксим кард: чанговарон ва халки авом. Ба чанговарон дар хар чор мох як маротиба маош медод. Мардуми авом барои таъмини лашкар ва маоши мансабдорон, ки дар марказу махалхо дар идораи давлатй кор мекарданд, андоз мепардохтанд.

ДАВЛАТЙ ГАЗНАВИЁН ДАР АХДИ МАСЪУДИ ГАЗНАВИ. Султон Махмуд соли 1030 вафот карда, ба тахти подшохй писари у Масъуд менишинад. Дар давраи хукмронии Масъуд зиндагии мардуми авом боз хам вазнинтар шуд. Дар дастгохи давлатй ришвахурй авч гирифт.

Ин буд, ки мардум борхо бар зидди хокимияти Масъуд шуриш бардоштанд. Яке аз чунин шуришхо соли 1030 дар шахри Туе ба амал омад. Вилояту музофотхои алохида аз зери итоати Газнавиён мебаромаданд. Соли 1034 Хоразм аз зери итоати Газнавиён баромада, бо хамрохии Карахониёну Салчукиён бар

Расми 68. Оромгоуи Султон Махмуд дар Газна. Асри XI.

Расми 69. Коваи оуангар пешопеши шуришгарон. Мусаввараи асри XV.

зидди Газнавиён ба чанг даромада, шахри Нишопурро ба даст дароварданд. Соли 1040 Масъуди Газнавй дар Дандонакан ном махаллаи вокеъ дар наздикии Марв аз Салчукиён шикает хурд. Дар ин чанг як кисми ахолии Нишопур ва Марв Салчукиёнро дастгирй намуда, галабаи онхоро бар Газнавиён осонтар гардонд.

БАРХАМХУРИИ ДАВЛАТИ ГАЗНАВИЁН. Дар сулолаи Газнавиён ягонагй хукмфармо набуд. Дар натича Салчукиён бар онхо паси хам дастболо мешуданд. Соли 1041 Масъуд аз тарафи чонибдорони бародараш кушта шуд. Баъди ин Салчукиён Хуросон, Балх ва Хдоотро бо осонй ишгол намуданд. Ин х,олат дар бораи торафт заифтар шудани давлати Газнавиён гувохй медод.

Вале сабабгори асосии ру ба таназзул ниходани давлати Газнавиён давлати точикии Гуриён буд. Он борхо ба лашкархои Газнавиён зарбахои халокатовар задааст. Окибат соли 1151 лашкари Гуриён шахри Газнаро ба даст даровард. Бахромшохи Газнавй бо ахли рикобаш ба Хиндустон фирор карда, дар он чо давлати худро аз нав эх,ё намуд. Шахри Лохурро пойтахти он карор дод. Лекин соли 1186 Гуриён ин шахрро хам ба даст дароварданд. Бо хамин давлати Газнавиён пурра аз байн рафт.

ЛУГАТРакобат - мубориза барои афзалият, нафъчуй, голибият.Муковимат - мукрбилият нишон додан.Сарбоз - аскар, низомй, чанговар.

107

Истиклолият - мустак,илият, озодй.Авом - халк,и оддй, зах,маткаш.Таназзул - аз тарак,к;й боз мондан.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО .............................. - ...............—1. Баъд аз бардам хурдани давлати Сомониён дар худудхри ин давлат

кадом давлатхри нав вучуд доштанд?2. карахониён давлати Сомониёнро кай ва чй тавр барх,ам заданд?3. Давлати Кррахониён кай ва чй тавр барх,ам хурдааст?4. Давлати Газнавиён кай таъсис ёфтааст?5. Сабабхри ру ба таназзул нихрдани давлати Газнавиёнро баён кунед.6. Давлати Газнавиён кай ва чй тавр бардам хурдааст?7. Кадом давлат ба бардам хурдани давлати Fазнавиён сабаб Шуд?

§23. ДАВЛАТХОИ САЛЧУКИЁН ВА ХОРАЗМШОХОН

ДАВЛАТИ САЛЧУКИЁН

КАБИЛАХОИ САЛЧУКЙ. Салчук ном сардори яке аз кабилахои бодиянишини турк асосгузори сулолаи Салчукиён буд. Кабилахои салчукй аввал дар даштхои Зарафшони Шимолй, чое, ки барои онхо чарогоххои мувофик дошт, сокин буданд. Ин кабилахо мувофики ахду паймон сархадхои шимолии Газнавиёнро аз Карахониён мухофизат мекарданд. Ба ивази ин чорвои худро дар чарогоххои шимолии давлати Газнавиён мечаронданд. Баъди чанде Султон Махмуд ба кабилахои салчукй ичозат дод, ки дар Хуросони Шимолй ва вилоятхои Абиварду Сарахс сокин шаванд. Дар ин чо салчукихо бо халки махаллй бархурдхо карданд. Барои хамин Султон Махмуд онхоро бо зурй аз чарогоххои Хуросон пеш кард.

Баъд аз вафоти Султон Махмуд дар байни Салчукиёну Газнавиён борхо задухурдхои калони мусаллахона ба амал омадаанд. Яке аз ин задухурдхо соли 1035 сурат гирифт, ки дар он Султон Масъуд шикает хурда, вилояти Хуросону пойтахти он шахри Нишопурро аз даст дод. Ба Масъуд лозим омад, ки бахри муборизаи зидди Салчукиён 5 сол тайёрй дида, соли 1040 дар махаллаи Дандонакани наздикии шахри Марв ба мукобили лашкари Салчукиён ба чанг дарояд. Вале у аз Салчукиён ин дафъа хам шикает хурд.

ТАЪСИСЁБИИ ДАВЛАТИ САЛЧУКИЁН. Баъди мухори- баи Дандонакан хам Масъуди Базнавй ва писари у Мавдуд

108

борхо бар зидди Салчукиён ба мубориза бармехестанд, лекин кариб хар дафъа шикает мехурданд. Дар натичаи зарбахои Салчукиён ва хамлахои пай дар пайи шохони Гуриён давлатй Газнавиён беш аз пеш иктидорашро аз даст мед од.

Давлатй Салчукиён аз тарафи набераи Салчук Туграл (1038-1073) дар Хуросон аввал дар худудхои давлатй Газнавиён таъсис ёфтааст. Аввал Туграл ва баъд Алпарслон ва Маликшох худудхои давлатй Газнавиёнро васеъ карда, онро ба давлатй пуркувват табдил доданд. Каламрави ин давлат музофотхои Балх, Тирмиз, Бухоро, Самарканд, Гурчистони Шаркй, Осиёи Хурд, Сурия, Фаластин ва гайрахоро дар бар гирифта буд.

Туграл шахри Райи Эронро пойтахти давлатй худ эълон кард. Марв бошад, пойтахти бародараш Чагирбек буд. Халифаи Багдод ноилоч хокимияти Тугралро дар каламрави ишголкар- дааш эътироф кард. Дар замони _хукмронии Алпарслон иктидори давлатй Салчукиён афзуд. У дар дарбор одамони фозилро чамъ карда, давлатро ба воситаи тавсияхои онхо идора мекард. Яке аз _онхо собик вазири машхури Газнавиён Низомулмулк буд. У бо асари худ "Сиёсатнома" хам машхур аст.

Вале баъд аз вафоти Маликшох дар хонадони Салчукиён мубориза барои точу тахти подшохй торафт шадидтар мешуд. Дар ин мубориза Санчар, ки хокими Хуросон буд, голиб омад. Султони нав давлатй Салчукиёнро дар холати заифй, вилояту музофотхо ва хокимони онхоро ба хокимияти марказй итоат- накунанда дарёфт.

ДУ ТАКСИМ ШУДАНИ ДАВЛАТЙ САЛЧУКИЁН. Давлатй Салчукиён дар охирхои асри XI - аввали асри XII дорой масохати бузург буд. Соли 1118 ба сари хокимият омадани Султон Санчар ба ду давлат таксим шудани давлатй Салчукиён рост омад. Ба як кисми он Эрони Гарбй, Ирок ва Озарбойчон дохил шуда, пойтахташ шахри Хамадон буд ва ба кисми дигар Хуросон, Сиистон, Хоразм ва Мовароуннахр тааллук дошт. Марказй ин кисмати давлатй Салчукиён шахри Марв мондан гирифт.

Ба давлатй Салчукиён кабилахои карахитой, ки онхоро кидониён хам меномиданд, мукобилияти сахт нишон медоданд. Соли 1141 дар Катвони наздикии Сомон дар байни лашкархои ин ду давлат задухурди калон ба амал омад. Дар ин мухориба Султон Санчар сахт шикает хурд. Дар натича Мовароуннахр ба дасти Кдрахитоихо гузашт. Аз хамин мухориба cap карда, хокимони хоразмй охиста-охиста аз зери итоати Салчукиён баромаданй шуданд, лекин кушишхои онхо аввал натичаи дилхох надоданд.

109

Расми 70.Бозмондаи н;алъаи ку%ан. Хоразм.Асруои IX-XI.

ЬЛРХЛМХУРИИ ДАВЛАТИ САЛЧУКИЁН. Бо вучуди ин, давлати Салчукиён торафт заифтар шудан мегирад. Кабилах,ои кучманчй cap бардоштанд. Яке аз онхо огузхо буданд, ки ба мукобили бедодгарихои салчукиён шуриш бардоштанд. Султон Санчар хост, ки шуриши огузхоро пахш кунад, вале шикает хурда, ба асорати онхо гирифтор шуд. Ба у муяссар шуд, ки аз зиндони огузхо фирор карда, ба пойтахт - шахри Марв биёяд. Вале дар ин чо дере нагузашта вафот кард. Аксарияти мулкхои Салчукиён ба тадрич истиклолият ба даст дароварданд, ки Хоразм хам аз чумлаи онхост.

Давлати Салчукиён соли 1190 бархам хурдааст.

ДАВЛАТИ ХОРАЗМШОХОН

СУЛОЛАИ ХОРАЗМШОХОН. Дар Хоразм хамагй чор сулолаи Хоразмшохон вучуд доштанд, ки аз хама маълумтару пурзуртари онхо сулолаи Хоразмшохони Бузург мебошанд. Асосгузори ин сулола Ануштегини Ралча буд. У яке аз шахсони обруманди Хоразм ба шумор мерафт. Барои хамин Маликшохи Салчукй Ануштегини Галчаро хокими Хоразм таъйин кард. Аз хамин вакт cap карда, у "Хоразмшохи Бузург" ном мегирад. Баъди вафоти Галчанабераи у Отсиз вазифаи бобои худро идома дод.

Отсиз чанговари номй буд. У бар зидди душманони Салчукиён чанг карда, борхо галаба ба даст овардааст. Дар баробари ин, Отсиз дар бораи аз зери итоати Салчукиён баровардани Хоразм орзу мекард.

ИСТИКЛОЛИЯТИ ХОРАЗМ. Баъди пуркувват шудани хокимияти худ Отсиз мукобилияти худро бо Салчукиён огоз кард. Кор ба чое расид, ки у бар зидди Султон Санчар се маротиба лашкар кашид, вале сахт шикает хурд. Сарфи назар аз ин бохтхо рухафтода нашуд. У хис мекард, ки хокимияти Салчукиён суст шуда истодааст ва вакти сохибистиклол шудани Хоразм фаро расидааст.

110

K j W

Расми 71. Зарф^ои шишагин. Аср^ои X- XIII. Афросиёб.

Максаду мароми Отсизро писараш Алпарслон амалй менамояд. У ба он муваффак, шуд, ки аввал Хоразмро сох,ибистиклол гардонда, баъд барои забти Мовароуннахр лашкар кашида, дар ин рох муваффакият ба даст дарорад.

Ба Хоразмшохон лозим омад, ки ба Карахитоихо мукобилияти сахт нишон дода, истиклолияти давлатй худро х,имоя кунанд. Карахитоихо аввал лашкари Хоразмро маглуб карда, Хоразмшохонро тобеи худ гардонданд, вале баъди ба чои Алпарслон ба сари хокимият омадани Текеш (1172-1200) вазъият тагйир ёфт. У тамоми чорахоро андешид, то ки давлатй Хоразмшохон пуркувват шавад ва лашкари пурзур хам дошта бошад. Текеш ба ин максади хеш расид. У дигар ба Карахитоихо хироч намедод. Аз ин рафтори бебоконаи Текеш Карахитоихо ба газаб омада, бар зидди у лашкар кашиданд, вале сахт шикает хурданд. Бо хамин, Карахитоихо натанхо Хоразмро аз даст доданд, инчунин, мавкеи онхо дар Мовароуннахр сует шуд. Аз ин лахзаи муносиб истифода бурда, Текеш ба Мовароуннахру Хуросон лашкар кашида, ба муваффакияти калон ноил шуд. Ба у муяссар гардид, ки аввал ба Туграли Салчукй шикает дихад ва баъд соли 1196 лашкари халифаро низ торумор кунад.

Солхои хукмронии Текеш давлатй Хоразмшохон давраи пуриктидортарини худро аз cap мегузаронд. Дар ин давра кишоварзию хунармандй, тичорат ва илму фарханги давлатй Хоразмшохон пеш рафт.

МУХДММАДИ ХОРАЗМШОХ,- Баъд аз вафоти Текеш дар давлатй Хоразмшохон писари у Мухаммад (1200-1220) ба сари хокимият омад. У хамон вакте ба тахти подшохй нишаст, ки давлатй Хоразмшохон хануз иурзур буд. Мухаммад забткорихои падарашро давом дода, ба мукобили давлатхои Гуриён, Карахониён ва Хилофати араб лашкар кашида, ба

111

муваффакияти калон ноил шуд. Соли 1203 аввал Хуро- сону Хдротро ишгол кард. Баъд Бухороро хам аз Каро- хитоихо кашида гирифт. Дар Самарканд ва Фаргона хануз хам Карахитоихо хукмронй мекарданд. Онхо хар сари чанд вакт ба ин чо хучум оварда, халкро талаю тороч карда, ба мулкхои азалии худ бармегаштанд. Хокимони ин ду вилоят ба пуштибон эхтиёч доштанд. Аз ин ру, хокими Самарканд Усмон худро тобеъи Мухаммад эъ­лон кард. Мухаммад хоки­мияти худро дар ин шахр

пойдор намуд. К^арахитоихо дигар чуръат накарданд, ки ба Самарканд cap дароранд. Баъдтар Мухаммад аз Кдрахитоихо Фаргонаро хам кашида гирифт. Муваффакияти Мухаммад Хоразмшох дар Бухорою Фаргона аз он сабаб осон буд, ки у бар зидди К^арахитоихои бутпараст мубориза мебурд. Аз ин ру, халки мусулмони ин чойхо Мухаммадро дастгирй карда, бар зидди Карахитоих,о мубориза бурд.

Дар замони хукмронии Мухаммад худудхои давлати Хоразмшохон нихоят васеъ шуданд. Он аз шимолии бахри Хазар (Каспий) то халичи Форс ва аз куххои Кафкоз то куххои Хиндукушро дарбар мегирифт. Мухаммади Хоразмшох под- шохи хамин империяи бузург ва дорой обрую эътибори нихоят баланд буд, то он дарачае, ки уро "Искандари Дуюм" мено- миданд. Вале иктидори давлати Хоразмшохон дер давом накард. Дар огози асри X II I давлати Мугул ташкил ёфта, бархам- занандаи ин давлат гардид.

ЛУГАТБодиянишин - кучманчй.Карахитой - к,абилах,ои турки бутпарасте, ки дар Чини Fарбй х,ам- ХУДУД ба Осиёи Марказй сукунат доштанд.Ofy3*o - яке аз к,абилахои турки.Империя - шох,аншох,й.Бутпарастй - яке аз динхо.

Расми 72. Тоци цанубии масциди Маеоки Атторй. Нимаи дуюми асри

X II ш. Бухоро

112

САВОЛ ВА СУПОРИШХО

1. Дар бораи крбилахри сапчук?! чихр медонед?2. Муборизаи Султон Масъуди Fазнавй бар зидди с ал ч у ки ён чй тавр анчом ёфт?3. Давлатй Салчукиён кай ва чй тавр таъсис ёфт?4. Давлатй Салчукиён кай ва чй тавр барх,ам хурд?5. Дар бораи сулолаи "Хоразмшохрни Бузург" маълумот дих,ед.6. Текеш барои давлатй Хоразмшохрн чй хизмате кардааст?7. Дар бораи ик гидори давлатй Хоразмшохрн дар ахди Мух,аммад маълумот

ди ед.

§24. ДАВЛАТЙ ГУРИЁН

СУЛОЛАИ Ш ИНАСБОНИЁН. Сулолаи Шинасбониён аз точикони кухистони Fypn Хуросон буда, асосгузори он Шинасб ибни Хурнак аст. Аз номи хамин шахе сулолаи мазкур номи "Шинасбониён"-ро гирифтааст. Давлатй ташкилкардаи Ши­насбониён дар таърих бо номи Гуриён машхур аст. Шачараи сулолаи Шинасбониён аз аввали асри VIII огоз шудааст. Ин вакт Шинасб хокими вилояти Fypn Хуросон буд.

Амири аввалини Fyp Фулоди Гурй ном дошт. У ба Абумуслим бар зидди Уммавиён ёрй расонда, барои ба сари хокимият омадани сулолаи Аббосиён сахм гузоштааст. Аз хамин вакт cap карда, халифахои сулолаи Аббосиён дар вилояти Fyp хокимиятро ба ихтиёри Шинасбо­ниён супурданд.

Дар замони хукмронии су­лолаи Тохириён, Саффориён, Газ­навиён ва Салчукиён, яъне дар тули кариб 300 сол, дар вилояти Fyp сулолаи Шинасбониён хоки­миятро аз даст надод. Газнавиён барои ба худ тобеъ кардани ин вилоят кушишхои зиёд карданд, вале муроде хосил карда натаво- нистанд. Шинасбониён истикдо-лияти Гурро сарбаландона мухо- Расми 73. М аф араи Султон физат карданд. Санчар дар Марв

ТАЪСИСИ ДАВЛАТЙ ГУРИЁН. Таъсиси давлатй Гуриён ба номи Изудцини Хусейн зич вобаста аст. У дар охири солхои 40- уми асри XII ба тахти амирии Fyp нишаста, ин давлатро таъсис намуд. Изудцин хафт писари гайратманд дошт. Онхо дар пурзур

113

ва васеъ намудани давлати Гуриён захмати зиёд ба харч додаанд. Х,ар кадомашон сарварии яке аз нохияхои Fypy Бомиёнро ба ухда гирифта, онро ободу зебо мекарданд ва барои худ пойтахт хам месохтанд. Баъд аз вафоти Изуддин писаронаш бо маслихат ба яке аз бародарон итоат карда, уро хамчун султон эътироф намуданд.

Султони нахустини Fyp Сайфид- дини Сурй буд. У шахри Остияро пойтахти давлати худ интихоб намуд. Бародараш, ки Кутбиддин ном дошт,

Расми 74. Гиёсиддини Гурй. нохияеро идора мекард, ки чои хуш- Аз Солномаи Кобу л" боду хаво буд. У дар ОН ЧО бо НОМИ

Фирузкух, шахре бино кард. Дере нагу- зашта, ин шахр пойтахти тамоми Fyp ва баъд давлати Гуриён шуд.

Аз пурзуршавии давлати Гуриён Газнавиён ба ташвиш афтода, беш аз пеш кушиш ба харч медоданд, ки дар сулолаи Шинасбониён ихтилоф ба миён оранд. Ба душманони Гуриён нихоят муяссар шуд, ки дар байни бародарон низоъ андозанд. Натичаи хамин буд, ки Кутбиддин аз бародарони худ бо сабаби чиддие ранчида, ба дарбори Бахромшохи Газнавй рафт. Вале соли 1147 Газнавиён уро вахдпиёна куштанд. Ин хабарро шунида. Сайфиддини Сурй ба мукобили Газнавиён лашкар кашид.

Расми 75. Харитаи Салтанати Гуриён

114

Расми 76. Манораи Цом. Бо амри

Гиёсиддини Гурй бунёд карда шудааст. Баландиаш 63 м аст

Бахромшохи Базнавй аз Сайфиддин сахт шикает хурда, ба Х,индустон фирор кард.Сайфиддини Сурй дар Fyp хокимиятро ба бародараш Бахриддини Сом дода, худаш ба тахти давлати Газнавиён менишинад.Вале баъди чанде Бахромшох бо лашкари анбух ба Газна баргашта, Сайфиддинро аз тахт сарнагун ва катл мекунад.

Ин кирдори Бахромшох боиси кахру газаби Шинасбониён шуда, онхо рохи интикомро пеш гирифтанд. Бахри ичрои ин максад. Бахриддини Сомй ба Газна лашкар кашид, вале ногахон дар рох вафот кард. Ба гахти амирии Fyp бародари у Алоуддин нишаста, хамон замон ба Газна лашкар кашида ва онро бомуваффакият ба даст даровард.Газнавиёни чон ба саломатбурда ба Х,индустон фирор карданд. Бо фармони Алоуддин Газна оташ зада шуд. Барои ин кораш у "Алоуддини Ч,ахонсуз” ном гирифтааст.

Дар замони хукмронии Алоуддин давлати Гуриён нихоят пурзур шуд. Алоуддин хатто бар зидди Султон Санчари Салчукй хам лашкар кашид, вале бо сабаби хиёнати лашкархои туркии худ шикает хурда, ба Султон Санчар асир афтод. Бо сабаби он ки ин вакт кабилахои огузхо ба давлати Газнавиён тохтутоз карда, онро хароб мекарданд, ба Султон Санчар иттифокчии пурзуре лозим буд ва шахсияти уро дар Алоуддини асирафтода дарёфт. Султон Санчар бо Алоуддин ба мукобили огузхо иттифок бает. Ба ин иттифок Алоуддин хам эх,тиёч дошт. Баъд аз вафоти Алоуддин ба тахти подшохии Гуриён писари у - Сайфиддин мениши­над. Х,ам ба у ва хам ба додарзодааш - Гиёсиддин лозим омад, ки давлати Fy-риёнро аз тохтутози харобиовари огузхо ___________________ХИМОЯ кунанд. Расми 77. Вайронах;ои

Дар солхои 60-ум ва 70-уми асри XII Гулгулада? Гур' кибаьзеГ_ _ .. J j ; г уламо Фирузку^идавлати Гуриен вилоятхои Fyp, Бомиен, нобудшударо меноманд

115

Расми 78. Султонуои машууртарини Гуриён.А з чап ба рост: Гиёсиддин, Муъиззуддин, Кутбиддин

Еарчистон, Довар, Буст, Тулак, Х,ирот, Фунанч, Толикон, Андхуд, Маймана, Форёб, Панчдех, Марворуд ва Балхро дар бар мегирифт. Султон Сайфиддин дар яке аз чангхои зидди огузхо аз дасти як аскари худи кушта шуд ва тахти подшохй ба Гиёсиддин гузашт. У натанхо худудхои давлати Fyppo аз нав ба даст даровард, инчунин соли 1171 шахри Газнаро низ аз огузхо озод карда, ба бародараш Муъиззуддин супорид.

ДАВЛАТИ ГУРИЁН ДАР ОХИРИ АСРИ XII - АВВАЛИ АСРИ XIII. Баъди аз байн рафтани давлати пуриктидори Салчукиён дар мукобили давлати Гуриён давлати Хоразмшохон меистод. Ин давлат дар хамин давра бо тезй васеъ ва пуркувват шуда, худудхои худро дар чануб хам васеъ мекард. Хоразм­шохон дар шахри Марв пойгохи пурзури харбй бунёд карда, аз он чо ба каламрави Гуриён тохтутоз мекарданд.

Соли 1192 бародарон Гиёсиддин ва Муъиззуддин ба Нишопур лашкар кашида, онро фатх намуда, чанд нафар аз саркардагони Хоразмшохонро асир гирифтанд. Соли 1193 шахри Марвро низ ба даст дароварданд.

Дар тули 10-15 соли охир бародарон Гиёсиддин ва Муъиззуддин худудхои давлати Гуриёнро хеле васеъ карданд. Он акнун то шимолии Хиндустон, сархадхои гарбии Чин, худудхои Ирок, Хуросон ва як кисми Мовароуннахрро фаро мегирифт.

БАРХАМ ХУРДАНИ ДАВЛАТИ ГУРИЁН. Баъди вафоти бародарон Гиёсиддин (соли 1203) ва Муъиззуддин (соли 1206) давлати Гуриён ру ба таназзул нихода, ба кисматхои алохида таксим шуд. Гиёсиддини Махмуд, ки расман шохи нави Гуриён буд, дар амал ба давлати сетаксимшуда хукмронй карда

116

наметавонист. Солхои 1206-1216 барои тахти подшохии Гуриён дар байни аъзои сулолаи Шинасбониён мубори- заи мусаллахона сурат гирифт. Дар натичаи ин муковимат аксарияти довталабон кушта шуданд. Чандин хонадони турк барои точу тахти давлатй Гуриён ва ворисии онхо ба худудхои собики давлатй Газнавиён талош доштанд. Точиддини Юлдуз ном собик гуломи турк аввал шахри Газна ва баъд чанд вилояти дигари давлатй Гуриёнро ба даст даровард. Собик давлатй Гуриён дар байни ин сулолаи туркй таксим карда шуд, вале давлатхои хурди навташкили ин сулола нихоят заиф буда, иктидори химоя кардани худро надоштанд. Намояндаи охирини сулолаи Шинасбониён Алоуддини Мухаммад соли 1215 ба Мухаммад Хоразмшох таслим шуда, ба мавчудияти давлатй Гуриён хотима гузошт.

Л У ГА Т

Сохибу-л-давлат-ал-Аббосия - вориси давлатй Аббосиён.Малик - подшох,; султон.Хур уч-б ер ун омадан; ба маънии шуриш омадааст.Иморат - обод кардан.Музоф - тобеъ.Аълам - олимтар; донотар.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ■1. Чаро халифахои Аббосиён идораи вилояти Fyppo ба Шинас­

бониён супурданд?2. Изуддини Хусейн кй буд?3. Писарони Изуддини Хусейн дар ташаккули давлатй Гуриён чй

сахме гузоштаанд?4. Муносибатхои байни Гуриён ва Бахромшохи Газнавй чй тавр

сурат гирифтанд?5. Алоуддин давлатй Гуриёнро чй тавр идора мекард?6. Давлатй Гуриён дар замони хукмронии бародарон Гиёсиддин ва

Муъиззуддин чй хел тагйир ёфт?7. Дар бораи бархамхурии давлатй Гуриён маълумот дихед.

117

Расми 79. Кутбнамои Дех,лй. Баландтарин манораи сангин дар тамоми Хиндустон аст,

ки бо амри Муъиззуддини FypU сохта шудааст.

Боби II. АВРУ ПО ДАР АСРХОИ V-XII

§25. КАБИЛАХОИ ОЛМОНИ

Асрхои миёна дар Аврупо бо "мухочирати азими халкдо" огоз мегардад. Дар асрхои IV-VI аввалин шуда, кабилахои олмонй ба худуди империяи Рим мухочир шуда, ба бунёди давлати худ асос гузоштанд.

МАСКУНШАВЙ ВА МАШГУЛИЯТИ КАБИЛАХОИ ОЛМОНИ. Кабилахои олмонй дар асри I каламрави байни дарёхои Рейну Одер ва кисман нимчазираи Скандинавияро ишгол карданд. Ин сарзамин аз бешаю ботлокхои касногузар иборат буда, ахолиаш бештар дар водии дарёхои калон ва сохилхои бахри Балтика умр ба cap мебурд.

Олмонихо барои мухофизат аз тохтутози душманон махали зисти худро бо кургонхо печонида мегирифтанд.

Кабилахои олмонй, асосан, ба чорводорй машгул буданд. Муаллифи Рими кадим Татсит чунин менависад: "Олмонихо хайвоноти гуногунро дуст медоштанд ва ин боигарии ягонаю мухимтарини онхо дониста мешуд". Онхо аз чорво - гов, гусфанд, хук ва аз паррандахо мургу мургобй парвариш мекарданд.

Олмонихо заминро бо омоч шудгор карда, то бекувват шуданаш мавриди истифода карор медоданд. Ба гайр аз чорводорй ва истифодаи замин олмонихо ба шикору мохигирй ва чамъоварии хосили дарахтони худруй, сабзавот, чормагз ва дигар мевахои чангал машгул будаанд.

Олмонихо баъди кашфи охан олоти мехнат ва чангию косибии худро аз он месохтанд.

Аз даврахои кадим cap карда, дар байни римихо ва олмонихо муносибатхои тичоратй вучуд доштанд. Олмонихо аз римихо хар гуна асбобхои мисин, шишагй, ярок, матоъхои

Расми 80. Де%аи олмонй

118

i!T L

Расми 81. Либоси олмощо

гаронбахо ва аспу шарбат харидорй карда, ба онх,о гулом, хайвонот, пусту пашм ва кахрабо мефурухтанд.

ЗИНДАГИИ КЛБИЛАХОИ ОЛМОНЙ.Дар натичаи муттахид гардидани якчанд авлод кабила ба вучуд омада, аз гурухи кабилахо иттифоки кабилахои олмонй ташкил меёфтанд. То ташаккули иттифоки кабилахо олмоних,о дар хонахои дарозруя, ки бомашон бо пахолу беда пушонида шуда буданд, зиндагонй мекарданд. Дар чунин хонахо оилахои калони хешу табор умр ба cap мебурданд. Вале дар хонахои оилахои сарватманд бошад, гайр аз ахли оила гуло- мон ва шахсони озод низ зиндагй мекарданд.

Оилахои олмонй урфу одатхои хоса доштанд. Масалан, хангоми куштори яке аз аъзои оила пайвандонашон бояд хдтман одати интикоми хунинро ичро мекарданд. Ин одат аз наел ба наел мегузашт. Дар холате, ки кассоси хунй ичро карда нашавад, гуё ки доги шармандагй дар авлод мемонадааст. Вале дар мавриди пардохти чаримаи калон интикоми хунй ичро карда намешуд.

Кабилахои олмониро мачлиси халкй идора мекард. Чунин раем гардида буд, ки хдмаи мардони калонсоли озод бо даъвати оксакол дар маргзор гирд меомаданд. Мачлиси халкй дорой чунин хукукхо буд: чанг ва сулх эълон мекард, пешвоёни хдрбиро интихоб менамуд ва хдр гуна низоъх,ои дохилиавло- диро халлу фасл мекард. Дар мачлиси халкй одатхои меросгузории падар ба писар низ барраей мешуданд. Одамоне, ки аз майдони чанг мегурех- танд, мачлиси халкй онхоро ба катл хукм мекард.

Суханронии сарварон дар мачлиси халкй аз тарафи аъзои катории кабилахо ба тарики баровардани садои баланд тасдик ва рад карда мешуд.

Ашрофони олмонй ба тарики ба он*о хос, бо карру фар зиндагй мекарданд. Хдвлихои бохашамати онхо бо деворхои баланд их,ота карда шуда буданд. Шумораи зиёди чорво ва заминхоро дар ихтиёр доштанд. Инчунин хиссаи зиёдимаблаги хазинаи кабиларо сохибй мекарданд. Расми 82.

Пешвои низоми

119

Расми 83. Барбари аспсавор. Овезаи филизй

Х,ангоми cap задани чанг мардхо лашкари халкй созмон ме- доданд. Сардорони дастахои харбй бо шучоати худ аз дигарон фарк мекарданд. Фармонхои сардори даста аз тарафи сарбозон бе чуну чаро ичро мегардиданд. Сардорони дастахо бо чанговарони каторй якчоя хурок мехурданд. Ганимат- хои чангй дар байни сарбозон так- сим карда мешуданд. Агар дар му-

1 хориба фармондех халок мегардид,к ин вокеа барои сарбозон шармандагй дониста мешуд.Т f f j М У^ОНИРАТИ АЗИМ. Дар асри IV■ - L империяи Рим бо як гурухи кабилахои олмонй

муносибатхои дустй ва бо гурухи дигар дар холати чанг карор дошт. Гурухи сеюми кабилахо бо даъвати императори Рим дар сархад интизори хучуми бегонагон буданд. Олмонихо забт кардани заминхои хосилхезро максади асосии худ карор медоданд. Дар сафи пеш мардони чанговар ва аз кафо занон, кудакон ва аробахои пур аз чихози хона ва пешопеши онхо рамаи чорво харакат мекард. Сабаби асосии мухочират аз тарафи Осиё cap даровардани кабилахои кучманчии гуннхо

буд. Аз тарси онхо заминдорон аз макони худ мегурехтанд. Дар натичаи хучуми гуннхо кабилахои готй аз кисмати шимоли бахри Сиёх ба суи нимчазираи Балкан харакат карданд.

Дар миёнахои асри V Аттил ном шахсе ба чанговарони гуннхо рохбарй мекард. Соли 451 у ба суи Г аллия харакат намуд, вале дар наздикии шахри Труа аз римихо ва иттифокчиёни онхо шикает хурд. Бо

Расми 85. Савораи Гун. хамин ИТТИфокИ ryHHXO бархам хурд. Бозубанди асри V Империяи Рим заиф шуда буд,

аз хамин сабаб ба хучуми варвархо истодагарй карда наметавонист. Дар натичаи хучуми варвархо шахрхои империяи Рим талаву тороч гардиданд, хунармандй ва тичорат ру ба таназзул ниход. Бандару роххо низ хароб гардиданд.

Расми 84. Сарбози короли

олмонй

120

Ибтидои асри VI кабилахои олмонй дар худуди Империяи Гарбии Рим пахн гардиданд: Вандалхо - дар шимоли Африко, вестготхо (готхои гарбй) - дар Испания, остготхо (готхои шаркй) - дар Италия, франкхо - дар Галлия, англо саксхо - дар Британия. Олмонихо соли 476 империяи Гарбии Римро пароканда сохта, давлати худро таъсис доданд.

ЛУГАТKypFOH — К,алъа Расми 86. СарбозиМуносибатхои тичоратй - савдо, хариду олмонии нщобпуш бо фуруш шамшер ва найза

Мачписи халкй - яке аз макрмоти идораи давлат Кабилах,ои кучманчй - чои истикрмати доимй надоранд.

САВОЛ ВА СУП0РИШ*01. Маскуншавии кабилахои олмонй кай огоз

гардид?2. Дар бораи машгулияти олмонихо маълу­

мот дих,ед.3. Зиндагй ва идораи кабилахои олмониро

шархдихед.4. Мачлиси халк,и чист?5. Мухочирати "азими халкхо" чй натича дод?

аспсавор

§26. ДАВЛАТИ ФРАНКХО

ХЛОДВИГ - АСОСГУЗОРИ ИМПЕРИЯИ ФРАНК.Кабилахои франк то давраи мухочиршавй дар поёноби дарёи Райн сокин буданд. Фармондехони харбй сарварии иттифоки кабиларо ба ухда доштанд. Дар охири асри V сарвари кабилахои франкхо шахси маккору зирак ва золим аз авлоди Моравия - Хлодвиг буд. Франкхо дар поёноби дарёи Райн зиндагй кунанд хам, диккати онхоро бештар водихои хосилхези Галлияи дархамсоягибуда чалб намуданд. Хукмронй бар кисмати шимолии Галлия баъди парокандашавии Империяи Харбин Рим ба яке аз хокимони римй гузашт. Вале сарвари кабилахои Франк- Хлодвиг бо сарварони кабилахои дигар иттифок баста, ба

121

Галлия лашкар кашид. Соли 486 франкхо дар назди шахри Сауссона лашкари римихоро маглуб сохта, кисмати шимолии Галлияро ба давлатй худ тобеъ карданд. Хлодвиг баъди ин галаба ба кишвари вестготхо хучум намуда, кисмати чанубии онро забт кард. Ба франкхо муяссар шуд, ки кабилахои дигари олмонии шарки дарёи Рейнро ба худ тобеъ кунанд.

Дар кишвархои забткардаи Хлодвиг бештар аз 100 хазор франкх,о сокин шуданд. Франкхо дар ибтидо заминхои ишголкардаро дар байни худ таксим карданд. Ба Хлодвиг заминхои ба императори Рим тааллукдошта гузаштанд.

ШО>^ ХЛОДВИГ. Хлодвиг тахминан соли 500 ба давлатй Франкхо асос гузоштааст. Хокимияти Хлодвиг бевосита ба саркардагони хдрбй такя мекард. У афсарони худро, ки хамрох сарзамини Галлияро забт карда буданд, кушт. Хамзамон ба нобуд сохтани хешу наздикони худ хам даст зад. Тибки сарчашмае Хлодвиг ин кирдорашро чунин руйпуш кардааст: "Аламовар он аст, ки ман хешу табори наздик надорам, то ки дар лахзахои мушкил ва хатарнок ба ман мадад расонанд".

Ба Хлодвиг акнун на як кабила, балки ахолии кишвархои дигар хам итоат мекарданд. Хокимияти шохии Хлодвиг меросй эълон карда шуд. Агар касе зидди у мебаромад, ба катл хукм мешуд. Дигар дар Галлия мачлиси халкй даъват карда намешуд, худи шох карорхоро худаш кабул мекард. Баъзан бо ашрофон маслихат мекард. Фармону карорхои у бахори хар сол ба мардум дар маъракаи азназаргузаронии харбиён эълон карда

мешуд. Дар давлатй Франк баъзан

Шхангоми cap задани чанг лашкар

хисоби андоз ва ганиматхои чангй

лакат одамони наздиктарини худро таъийн мекард. Онхоро граф мено- миданд. Графхо хукуки гундошта- ни андоз, сарварии суд ва фармон- дехии дастахои низомй доштанд.

суди олй дониста мешуд. Мансаб- дорону сарватмандон хангоми ка-

Расми 88. Намудиумумии цалъаи були ХУКМИ суд ОВОЗИ халкунанда ашрофи Франк

122

доштанд. Дар замони шохигарии Хлодвиг конунхои франки ба шакл даромаданд.

Дар меъёрхри кукуки чамоаи давлати Франк бештар чарима ба назар мерасид, аз он чумла, барои дуздии гуломон, сузонидани анбору огилхонахо, ки бисёр рух медоданд.

АФЗУДАНИ МУЛКХОИ АШРОФОН. Хлодвиг барои мустахкам кардани хокимияти худ заминхои шохиро аз руи хизмат ба наздикону сарбозонаш тухфа мекард. Онхо ба заминдорони калон табдил ёфтанд. К^увваи асосии кориро дар заминхо гуломон ва ичоракорон ташкил медоданд. Ашрофон бошанд, ба монанди шох дастахои чанговаронро созмон дода, дар ивази хизматашон ба онхо замин тухфа мекарданд. Шох ба ашрофон хукукхои чамъ кардани андозро дод.

Хлодвиг пеш аз вафоташ давлати Франкхоро дар байни чор писараш таксим кард. Вале зиддияти байнихамдигарии ворисон барои хукмрони ягона шудан боиси нооромй ва заифшавии давлати Франк гардид.

ЛУГАТ

Иттифок бастан - дар бораи ягон масъала ахди паймон кардан. Музофот - вилояти тобеъ.Граф - унвони вазифа ва мартаба.Ичоракор - шахсе, ки дар замини заминдор кор карда, як к,исми хрсилро ба со^иби замин месупорад.

САВОЛ ВА СУПОРИШ ХО ..................................................

1. Шохигарии Франкх,о чй тавр таъсис ёфт?2. Сарватмандони римй ва галлй хокимияти Хлодвигро чй тавр

пазируфтанд?3. Хокимияти шохй аз хокимияти саркардагони харбй чй фарк, дошт?4. Афзоиши мулюрой ашрофон чй тавр сурат гирифт?5. Мардуми мулкхои забткардашуда ба ашрофон чй тавр тобеъ шуданд?

§27. ИМПЕРИЯИ КАРЛИ КАБИР

КАР ЛИ КАБИР. Шохигарии Франкро солхои 768-814 шох Карли Кабир идора мекард. Карли Кабир марди коматбаланд, бокувват ва пуртокат буд. Дар васфи у сурудхо эчод кардаанд. Солноманависон корнамой, хирадмандй ва адолатпарварии уро васф мекарданд.

Карли Кабир шохи чанговару далер буда, ба кишвархои хамсоя бештар аз 50 маротиба лашкар кашида, худудхои

123

давлати Франкро васеъ мекунад. Дар солхои аввали хукмронии Карли Кабир ашрофон дар вилоятхои асосии давлати Франк сохиби заминх,ои зиёд гардиданд. Онхо ба хар восита мехостанд, ки мулкхои худро васеъ намуда, дар ихтиёрашон шумораи зиёди дехкононро дошта бошанд. _

ДАВЛАТИ ФЕОДАЛЙ. Соли 751 дар муносибатхои заминдорй тахаввулоти чиддй ба амал омад. Ин падида дар натичаи аз чониби ашрофон тасарруф кардани замин ва

Расми 89. Карли Кабир тобеъ гардонидани дехконони озод ба амал омад. Тобеъшавии дехконон дар огози асри

VIII, вусъатёбии ин зухурот боиси аз байн рафтани дехконони озод шуд. Дар натича ду табакаи ба хам зидди чамъиятй - заминдорони калон ва дехконони тобеъро ба миён овард. Ин тамоил дар навбати худ ба мухочиршавии кисме аз дехконон ва косибон сабаб шуд. Кисми дигари дехконон аз бахри хама чиз гузашта, то дами марг ба тоату ибодат машгул гардиданд, то ки рохиб ном гиранд. Х,амин тарик, шумораи рохибон руз то руз меафзуд. Онхо дайрхо бунёд мекарданд. Рохибон касам ёд карда, дар дайрхо то охири умр гушанишиниро максади хаётии худ медонистанд.

НАНГ БО ИТАЛИЯ ВА ИСПАНИЯ. Карли Кабир соли 774 нахустин бор ба Италия лашкар кашид ва баъди ин пайваста ба он чо лашкаркашихои худро идома дод. Окибат шохигарии Лангобардияи вокеъ дар шимолии Италияро тобеъи худ гардонд. Лангобардия аввалин давлати гайрифранкй буд, ки тобеъи давлати Франк шуд. Карли Кабир худро "шохи франкхо ва лангобардихо" эълон дошт. Забону фарханги онхо аз якдигар фарке надоштанд.

Расми 90. Кароргоуи КарлиКабир Сахни сутунлор

124

Азбаски амалиётхои хдрбии Карли Кабир дар самти Италия ба пирузй анчомиданд, у азм кард, ки Испанияи исломиро низ тасар- руф намояд. Хучуми нахус-тини Карл дар самти Испания соли 778 ба вукуъ пайваст, ки он ба нокомй анчом ёфт. Мусулмонони Испа­ния чандин маротиба бар зидди франкхо бархостанд. Соли 801 франкхо Барселонаро, ки дар дасти арабхо буд, сохиб шуданд.Баъди чанде аксар кисматхои шаркии Испания ба зери хокимияти франкхо дохил карда шуданд. То охири асри IX нуфузи франкхо дар мулкхои тобеъкардаи испанй хеле афзуд.

Карли Кабир бар зидди кабилахои саксхо чангида, пирузй ба даст оварда, онхоро тобеъи худ гардонд. Бояд гуфт, ки кабилахои саксй дар сатхи пасти тараккиёти чамъиятй карор доштанд, хатто аз сохти авлодй берун буданд. Карли Кабир бо фишору тахдид саксхоро мачбур намуд, ки дини масехй ва муносибатхои нави заминдориро кабул намоянд. У хокимияти давлатй худро дар байни дарёхои Рейну Элба ва вилояти Бавария низ пахн намуд.

Карли Кабир баъди музаффарият бар кишвари саксхо соли 800 ба шахри Рим дохил шуда, худро императори тамоми киш­вархои ишгол кардааш номид.

Карли Кабир чун император давлатхо ва кавму халкхои зиёдро тобеъ намуда, бо хамин дар Аврупо нуфузи калон пайдо кард. Хокимони баъзе минтакахои дигар дар симои у мухофизи марзу буми худро медиданд. Аз ин ру, бо вай хар гуна шартномахои дустиву хамкорй мебастанд. Карли Кабир заминхои зиёдро ба харбиёни оцхо тухфа мекард. Заминхое, ки барои адои хизмати харбй дода мешуданд, феод ва сохибони онхоро феодал меномиданд.

ПОШХУРИИ ИМПЕРИЯМ ФРАНКХО. ПАРОКАНДА- ГИИ ФЕОДАЛИ. Бо мурури замон империяи таъсисдодаи Карли Кабир ру ба таназзул ниход. Яке аз сабабхои ру ба таназзул ниходани империяи Франк дар он сукунат доштани халку кавмхои гуногун буд. Парокандагии империя дар давраи хукмронии писари Карли Кабир Людовик, ки бо лакаби

„Пархезкор" машхур буд, авч гирифт. Империя дар байни чор

125

фарзанди Людвиг таксим карда шуд. Х,ар як шохзода худро хокими мутлак хисобида, бо дастгирии хокимони тобеъи худ ба мукобили бародараш мубориза мебурд. Баъди марги Людо­вик мубориза дар байни бародарон боз хам бештар авч гирифт. Баро­дарон соли 843 дар шахри Верден империяи таъсисдодаи Карли Кабир- ро дар байни худ аз нав таксим карданд. Дар натичаи таксимот се давлати мустакил - Фаронса (дар кисми гарбй), Олмон (дар кисмати Шаркй) ва Италия (дар кисми чанубй) ба вучуд омаданд.

Дар ибтидои асри X парокандагй тамоми худудхои императории Франкро фаро гирифт. Дар каламрави империя хафт давлати мустакили феодалй ба вучуд омад. Хар яке аз ин давлатхо аз мулкхои зиёди чудогона иборат буданд. Заминдороне буданд, ки кудраташон аз шох бештар буда, ба худсарию бетартибихо рох медоданд.

Расми 92. Гуронидани Чанговари Франк

АЗ СОЛНОМА

ЧАНГИ КАРЛ БО КАБИЛАХОИ САКСХО

Соли 783 шох бо лашкари сершумор рохи Саксонияро пеш гирифт ва бо саксхои шуришгар ба чанг даромад.

Соли 796 Карл бо ду писараш ба Саксония омада, шахру дехоти шуришбардоштаро оташ зад.

Саксхои бисёреро хамрохи зану фарзандонашон асир гирифта, дар вилоятхои гуногуни империя сокин кунонида, заминхои онхоро ба ускуфхо, рохибхо ва графхо таксим намуд.

ЛУГАТ

Солнома - асари дорой мазмуни таърихй дошта.Давлати федалй - давлате, ки моликияти асосй замин буда, он, асосандар дасти ашрофони заминдор ва хркимияти давлати дар дасти *амин табака аст.Дехконони тобеъ - онх,ое, ки аз тарик^ крнуни давлати феодалй ба ашрофони заминдор тобеъ карда шудаанд.

126

Рох,иб - хизматгузори калисо. Аббат - падари рухонй. Феодал - заминдор.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО .....................1. Карли Кабир чй хел шахе буд ва у кадом солхр хукмронй кардааст?2. Шох,игарии Франк чй гуна давлат буд?3. Кихрро заминдорони калони озод ва дех,крнони тобеъ меномиданд?4. Италия аз тарафи империяи Франк кай забт карда шуд?5. Испания аз тарафи империяи Франк кай забт карда шуд?6. Империяи Франк кай таъсис ёфт?7. Сабабхри пошхурии империяи Франкро баён кунед.8. Парокандагии феодалй дар империяи Франк кай ва чй гуна сурат гирифт?

§28. ДАВЛАТХОИ СЛАВЯНЙ

МАСКУНШАВИИ СЛАВЯНХО. Славянхо аз замони кадим дар Аврупои Марказй ва шарктари кабилахои олмонй мезистанд. Дар давраи мухочирати азими халкхо славянхо дар поёноби дарёи Днепр, дар шарк то бахри Балтика, дар шимол то дарёи Дунай ва дар чануб то бахри Сиёх пахн гардида буданд.

Славянхо дар давраи аввали асрхои миёна ба се гурухи бузург - славянхои гарбй, шаркй ва чанубй таксим шуда буданд. Ба славянхои гарбй чеххо, словакхо, лаххо ва кабилахои славянин Назди Балтика тааллук доштанд. Ба славянхои шаркй русхо, украинхо, белорусхо ва ба славянхои чанубй-булгорхо, сербхо, хорватхо ва словенхо мансуб буданд.

ДАВЛАТИ БУЛРОРИСТОН.Давлатдории славянхои чанубй дар асри V 0F03 гардида буд. Дар байни давлатхои нахустини феодалй Булгористон аз хама пуркувваттар ба хисоб мерафт ва дар таърих бо номи "шохигарии аввали булгор" машхур аст. "Шохигарии аввали булгор" соли 409 таъсис ёфта, соли 1018 аз байн рафтааст. Яъне ин давлати славянй тахминан 350 сол арзи вучуд дошт.

То миёнахои асри IX Булгорис­тон ба яке аз давлатхои пуркуввати

Расми 93. Олоти ме^нат ва ашё^ои славянй

127

Аврупо табдил ёфт. Соли 866 - дар замони хукмронии княз Борис дини масехй дини давлатии Булгористон эълон шуд. Ч,орй шудани дини масехй раванди феодаликунонии чамъияти Булгористонро тезонид. Дар ибтидои асри X дар Булгористон ду шакли моликият бар замин - калисой ва дунявй хукмрон гашт.

Муфлису тобеъшавии дехконон афзуда, сохти феодалй пурра мукаррар гардид. Дар ин давра шохигарии аввали Булгористон ба авчи тараккиёти худ расид.

МОРАВИЯИ БУЗУРГ. Иттиходи давлатии славянхои гарбй дар ибтидои асри V ба вучуд омад. Ин давлат бо дасти Само ном шахе дар худуди Чехия бунёд шуда, солхои 623-658 арзи вучуд дошт. Дар асри X кабилахои славянхои гарбй иттиходи бузурге ташкил карданд, ки дар таърих бо номи давлатй Моравияи Бузург маъруф аст. Ба хайати он Чехия, Моравия, Словакия ва Лужитси дохил буданд. Моравияи Бузург давлатй пуркувваттарини Аврупои асри IX ба шумор мерафт.

Давраи гул-гулшукуфии Моравияи Бузург ба замони хукмронии шохи дуюми он Ростислав рост омадааст. Дар ахди у рухониёни олмонй кушиши зиёд ба харч доданд, то ки байни чамоаи славянй дини масехиро чорй кунанд. Худи Ростислав ва феодалхои славянй низ ба хотири бештар ба худ тобеъ гардонидани мардум розй буданд, ки онхо динро кабул кунанд. Азбаски рохбарони Моравияи Бузург забони папа ва дини масехиро намефахмиданд, аз ускуфи бузурги Константинопол ва императори Рим хохиш карданд, ки он таблиготгарони дини масехиро, ки забони славяниро медонанд, ба сарзамини славянхо фиристанд, то ки ин динро бо забони модарии онхо таблот кунанд.

Дар соли 863 Византия намояндагони дини масехиро бо сарварии бародарон Кирилл ва Мефодий ба Моравияи Бузург фиристод. Онхо китоби динии масехиро ба забони славянй тарчума ва дар миёни омма пахн мекарданд. Бародарон инчунин дар асоси хати юнонй алифбои нави славяниро тартиб доданд, ки минбаъд бо номи хати "кириллй" машхур шуд. Ташкил шудани калисои мустакили славянй, ки дигар ба калисои олмонй эхтиёч надошт, мустакилияти Моравияи Бузургро мустахкам сохт.

Соли 894 баъд аз марги шохи охирини бузург - Святополк дар байни фарзандони у ва феодалон мубориза барои точу тахт авч гирифт. Аз ин вазъият истифода бурда, феодалхои олмонй дар каламрави славянхо бештар чойгир шуданд. Соли 906 як кисми ин давлатй пошхурдаистодаро кабилахои мачорй тасарруф карданд. Дар кисмати дигари он давлатй Чехия ба

128

вучуд омад. Идораи давлати, сохти истехсолот, зиндагии мардум ва фархангии Чехия ба давлатх,ои мутараккии Аврупо монанд буд. Дар хдмон давра к,абилах,ои дигари славянхои гарбй - лаххо низ ба давлатдории худ огоз намуданд.

■Ь а 6 и ш т я ъ

£ б м г У •К ь

V а > к * ф ы

% г А л О А Ь,я

<Л> д X м )о X р* ю

Э е •Р н о О «€ юс малый

ж 9 о шт эе юс большой

Ф дз •Р п Ц Э€ йотированный юс малый

3 Ь р чйотированный

юс большой

Я Т и Q с ш ш & ижица

А аз О он ь ерьБ буки п покои ъ ятьБ веди р рцы ю юГ глаголь с слово (и) яА добро т твердо ю (и)ее есть О у ук д юс малыйж живете ф ферт ж юс большой5 зело X хер |Д йотов? земля СО омега гм юс малый

I и ц цы IV йотовН иже Y червь Im юс большой

К како ш ша > ксиА люди ф ща Y псиМ мыслете ъ ер 0 фитаN наш та еры V ижица

Расми 94. Алифбои барвацтаи славяни - глаголитса ва кириллитса

129

JIYFATСлавянхо - гурух,и к,абилах,ое, ки бо ла^чахри гуногуни славянй х,арф зада, анцодони имрузаи русхр, украинихр, белорусхр, чеххр, словакхр, булгорхр ва гайрахр мебошанд.Княз - хрким, унвони фахрии меросй ё инъомшуда.Лахистон - Полшаи имруза.Архиепископ - сарускуф, яке аз пешвоёни масех,иён.

САВОЛ ВА СУП0 РИШХ.0 ........ -.... ' 1 "

1. Се гурух,и цабилахри славяниро номбар кунед.2. Давлатй славянин Булгористон кай таъсис ёфт ва сарвари он чй

ном дошт?3. Давлатй Моравияи Бузург кай таъсис ёфт ва чй тавр идора карда

мешуд?4. Дар бораи Святополк чих,о медонед?5. Дар бораи Чехия маълумот дих,ед.6. Кирилл ва Мефодий кистанд?

§29. РУСИ КИЕВ

ТАЪСИСИ РУСИ КИЕВ. Вазъияти славянхои шаркй - русхо, украинхо ва бело- русхо нисбат ба славянхои гарбиву чанубй фарк мекард. Давлатдории мутамаркази славянхои шаркй дертар сурат гирифт. Дар охири асри IX князи Новгород - Олег шахри Киевро ишгол намуда, онро ба пойтахти Руси кадим табдил дод.

Шохони аввалини Руси Киев, ки бо номи князхо ёд мешаванд, бону хирочи давлатиро аз ахолй худашон чамъоварй мекарданд. Хирси князхоро дар чамъоварии бочу хироч хадду канор надошт. Мардум аз князхо ба дод омада, бар зидди онхо шуриш мебардоштанд. Бо хамин сабаб, князи Руси Киев - Игор, ки берахмона такроран аз ахолй бочу хироч ситонданй буд, аз дасти древлянхо кушта шуд. Баъд зани у Олга ба тахти Руси Киев нишаст ва интикоми шав-

Раслш 95. харашро бо воситаи катли омми древлянхо ва Князхонум Олга сузондани хонахои ОНХО гирифт.

130

Дар замони хукмронии писари Игор ва Олга - княз Святослав худуди давлати Рус аз хисоби заминхои ишголи васеъ шуд. У булгорхои Волга, шохигарии Хазар ва Булгористони Дунайро забт намуд. Императори Византия аз густариши давлати Святослав ба вохима афтода, ба мукобили у лашкари фаровон чамъ кард ва дар иттифок бо печенегхо ба мукобили Святослав лашкар кашид. Дар ин чанг Святослав аз дасти печенегхо кушта шуд ва ба чои у писараш Владимир княз шуд.

Владимир соли 988 дини масехиро кабул кард ва раъияташро мачбур сохт, ки ин динро кабул кунанд. У дини масехиро давлатй эълон кард.

КНЯЗ ЯРОСЛАВ МУДРИЙ.Писари Владимир - Ярослав Мудрий дар Рус солхои 1019-1054 хукмронй намудааст. Ба Ярослав муяссар гардид, ки давлати Русро хеле мустахкам созад.Кабилахои печенегхоро пурра торумор намуд. Дар замони хукмронии худ у дар сохили дарёи Волга шахри наверо бо номи Ярослав сохт. Рус дар давраи хукмронй Ярослав Мудрий ба яке аз давлатхои бузургтарини Аврупо таб­дил ёфт. Дар заминхои меросии княз ва феодалхо мехнати арзони дехконон истифода бурда мешуд. Дар давраи хукмронии Ярослав Мудрий дар дав- Расми 96. Княз Ярослав лати Рус муносибатхои феодалй пурра Мудрийбаркаррор шуданд.

"ХАКИКАТИ РУС". Дар замони хукмронии Ярослав Мудрий дар Рус конунгузории хаттй чорй гардид, ки он бо номи "Х,акикати Рус" дар мачмуае гирд оварда шуд. Дар асоси ин конун ба чои кассоси хунй кариб барои хамаи кушторхо - одамкушй ё хайвонкушй танхо чарима ситонда мешуд. Чунин конунгузорй дар он давра барои кишвархои Аврупои Шаркй пешравии бузург шуморида шуд. "Хдкикати Рус" дар ин сарзамин сохти феодалиро устувор гардонд.

Баъд аз вафоти Ярослав Мудрий дар Рус парокандагиву чангхои феодалй огоз шуданд. Норозигии дехконон аз феодалон авч гирифт. Солхои 1068 ва 1113 дар Киев ошубхои дехконон ва камбагалони шахр cap заданд. Феодалхо ба хотири химояи молу чони худ набераи императори Византия Константин - Владимир

131

Мономахро соли 1113 ба тахти Киев шинонданд. Дар давраи хукмронии Владимир Мономах Руси Киев бори дигар кувват гирифт, вале он муваккатй буд. Дар асри XII Руси Киев ба князигарихои алохида таксим шуд. Парокандагии феодалй дар Рус то асри XV давом кард.

ЛУГАТКняз - сардори давлати Руси Киев.Муносибатхои феодалй - мачмуи муносибатхои хочагидорй, ки ба ин сохти давлатдорй хосанд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО = = = = ^ = = = = ^ ^ ^ = =1. Давлати Руси Киев кай таъсис ёфт?2. Дини масех,й дар Рус кай ба дини давлатй табдил ёфт.3. Дини масех,й дар муттах,ид кардани Рус кадом вазифаро ичро кардааст?4. Ярослав Мудрий кй буд?5. Владимир Мономах кай ба сари тахти Руси Киев нишаст ва барои

мустах,кам кардани давлат чй чорах,о андешид?

§30-31. ЛАШКАР КАШ ИХО И САЛИБЙ

МАКОМИ КАЛИСО. Дар миёнаи асри XI дар Аврупо дини масехй рохбарй ягона надошт. Аврупои Гарбй дар зери раёсати Папай Рим ва дар Византия Ускуфони Бузурги Константинопол дини масехиро сарварй мекард. Миёни онхо фарк дар он буд, ки Ускуфони Бузург зери итоати императори

Византия амал мекард. Папай Рим мекушид, ки калисои Византияро ба зери тасарруфи худ дароварда, рохбарй ягона бошад. Ин амал боиси низои Папай Рим ва Ускуфони Бузург гардида, якдигарро тахкир ме­карданд. Дар натича, соли 1054 дини масехй ба ду шохаи бузург - калисои гарбии католикй (ба маънии "умумичахонй") ва шар­кии православй (яъне "дини хакикй") чудо гардид. Хар ду

Расми 97. Уск,уф ва рууони - хизматгорони калисо

132

шоха аз хамдигар мустакил эълон карда шуданд.

Дар Италия давлати Папай Рим бо номи "Вилояти Папа" вучуд дошт. Касру кушкхои мухдашам ва молу мулку сар- ватхои фаровони он дар ихтиёри Папа буд.Кариб аксар сарварони давлатхои Аврупои Гарбй ва калисои масехй мувофики амри Папай Рим фаъолият мекарданд. Папай Рим хамеша мекушид, ки сарварони киш- вархои Аврупоро пурра ба худ тобеъ кунад.Аммо баъзе шоххо мехостанд, ки дар амалй сохтани хокимияти динй низ сарвари мут- лак бошанд. Масалан, зиддияти шохи Олмон Генрихи IV бо Папай Рим Григории VII махз бо хамин сабаб ба миён омада буд. Дар натичаи ин зиддият дар охири асри XI эътибори Папай Рим боз хам болотар рафта, хукумати императорхои олмонй бар рухониён заифтар шуд.

Папа Григории VII хукукхои Папаро чунин муайян карда буд: "У (яъне Папа) императорхоро вожгун карда метавонад, ягон карор, ягон китоб бе ичозати у эътибор надорад, касе карори уро дигар карда наметавонад, хеч кас барои у додрас нест, калисои Рим хеч гох гумрох нашуда буд ва намешавад. У метавонад тобеонро аз савгандхурй ба шохони ноухдабаро озод кунад".

Хукумати Папахо махсусан дар давраи Инокентии III хеле пурзур шуд. У таъкид мекард, ки Папа дар руйи Замин сояи Худо аст. Вай мегуфт: "Мо Папахо вазифадор хастем, ки бар мардум ва шоххо хукмрон бошем!" Дар мачлисхои тантанавй хам бояд хама дар назди пои Папа cap фуруд оварда, кафши уро мебу- сиданд. Ин манзалату эхтиром дар Аврупо ба ягон шохе насиб нагардида буд. Папа ИнокентииIII дахолатро ба корхои дохилй ва муносибатхои байнидавлатии кишвархои Аврупо боз хам зиёдтар намуда, королхои Анг­лия, Лахистон, Шветсия ва Расми 99. Лашкаркашщои салиби.

Му^ориба бо Салцуциён

133

Дания аз х,укми у тарсида, худро ба у тобеъ эълон карданд.

Молу мулк ва сарвати калисо хадду канор надошт. Кариб аз се як хиссаи заминхои хосилхези Аврупои Гарбй ба калисои като­лики тааллук дошт. Ускуф ва дайрхо дар ихтиёри худ дехконони зиёди мутеъ доштанд. Баъзе роххои мухими тичоратй низ дар ихтиёри дайрхо буданд. Калисои католикй дар Аврупо бузургтарин заминдор ва истис- моргар буд.

Хирси бойшавй ва чизпарастии калисо, ки бар зарари мардум буд, боиси норозигии пайравони дини масехй гардид. Бисёрихо аз

Расми 100. Ритсар калисо руй гардонданд. Калисо ин кабил одамонро «мулхидон», яъне ("аз дин баргаш-

тагон") эълон кард. Мулхидон иброз доштанд, ки калисо "вай- рон шудааст". Папа Худо не, балки вакили шайтон аст. Мар­думи зиёде пайрави "мулхидон" шуданд.

Калисо барои бо "мулхидон" мубориза бурдан бо номи "инквизитсия" додгохи махсуси худро таъсис дод. Инквизитсия "гунахгорон"-ро ба зиндон партофта, берахмона азоб медод, то ки онхо гунохро ба душ гиранд.

Азбаски заминдорони калон тибки конун моликияти худро танхо ба фарзанди калонй мерос мегузоштанд, писарони хурдии бе молу мулкмонда барои ба даст овардани замину сарват ба Шарк рахсипор мешуданд. Илова бар ин, бисёр ритсархо аз заминдорон карздор буданд. Онхо илочи пардохти карзро дар горат кардани мамлакатхои Шарк медиданд.

Расми 101 Ба киштщо саворшавии салибдорон

134

Шохону шохзодагон ва феодал х,ои бузург мехостанд, ки аз хисоби забти заминхои нав доираи нуфузи худро зиёд кунанд. Онхо аз хар гуна лашкаркашихо манфиатдор буданд. Дар байни шахрхои Аврупо аз хама пештар ба шахрхои Генуя, Пиза ва Венетсия даст зацанд.Максади онхо сохиб шудан ба мавкеи хубтари тичоратй буд, зеро дар тичорати байни давлатхои Шарку Гарб туркхои сал- чуки ва Византия ба шахрхои Италия халал мерасонданд. Шахрхои Италия салиб- доронро аз яроку аслиха таъмин намуда, кашондани борхои харбиро низ ба ухда гирифта буданд.

Вале чангхои салибй аввал бо ишти- роки оммавии дехконон шуруъ шуд.С а б а б а ш ОН б у д , КИ Т О беву беХОНумОНШаВИИ Цанговарони давраи д е х к о н о н и м а м л а к а т х о и А в р у п о и Гарбй а в ч лашкаркашщои г и р и ф т . Н а ч о т и х у д р о о н х о д а р и ш г о л и салибйз а м и н х о и Шарк м е д и д а н д .

Рохбарй маънавии чангхои салибй калисо буда, он дар ин икдом мавкеи халкунанда дошт. Калисо ва алалхусус Папай Рим рохбарии лашкаркаширо ба Шарк кариб пурра ба ихтиёри худ гирифт. Папай Рим мехост, ки шухрати худро ба воситаи ин забткорихо боз хам баландтар бардорад ва дар олами масехй хокими мутлак шавад.

ЛАШКАРКАШИИ Я КУМИ САЛИБЙ. Папай Рим Григории VII нияти ба кишвари туркхо лашкар кашиданро дошт,

Расми 102.

Расми 103. ИшголиБайтулмукаддас(Иерусалим)

135

вале мухолифати доимии у бо императори Олмон Генрихи IV имкони хамларо намедод. Баъд аз марги Папа Григории VII Папай нави Рим Урбани II ташвикоти "чанги мукаддас"-ро дубора огоз кард. Соли 1095 дар шахри Клермони Фаронса ичрои маросими динй бо иштирок ва суханронии Папай Рим гузангг. У мардум- ро даъват намуд, ки хдма мусаллах, шуда, ба шахри Байтулмукаддас - Иерусалим, ки кадимтарин макони маркади И со и Масех буд, хучум кунанд ва онро аз зери тасар-

Расми 104. Ритсари руфи мусулмонон озод намоянд. Ба "озод- аспсавор кунандагон" ганиматх,ои фаровон ваъда

дода шуд.Як кисми мардум барои исботи садокат ба Папа дар назди

Калисои чомеъ аз матои сурх салиб духта, онро ба либосашон часпонда, бо ин восита хозир будани худро ба чанги "мукаддас" нишон медоданд. Азбаски иштирокчиён дар либоси худ сурати салибро часпонда буданд, онхоро салибдорон ва амалиёти харбиашонро "лашкаркашии салибй" номидаанд.

Калисо бошад, барои салибдорон имтиёзхои зиёде мукар- рар кард. Аз он чумла, дар вакти набуданашон хонахояшон дар панохи калисо хохад буд, салибдор хан го ми дар "чанги мукаддас" будан аз адои карзхо озод ва дехдонони тобеъ бошанд, аз сохибони худ озод мешуданд.

Бо дастури Папа ба тамоми кишвархои Аврупои Гарбй ташвикгарони "чанги мукаддас" фиристода шуданд. Мардуми зиёд хохиш карданд, ки дар ин лашкаркашй иштирок менамоянд. Иштирокчиёни асосии лашкаркашии якуми салибй камбагалон буданд. Соли 1096 оммаи дех,конон, ки аз Фаронсаи

Расми 105. Ба Константинопол зада даромадани салибдорон

136

Расми 106. К,алъаи салибдорон дар Сурия. Асри XII

Миёнаву Шимолй ва Олмонй Гарбй гирд омада буданд, ба тартиби низомй ба суи Байтулмукаддас равон шуданд. Онхо хуб мусаллах набуданд. Ба чанг бе тайёрии зарурй рахсипор буданд. Чй тавре ки тавонистанд, хамон хел мусаллах шуданд. Захираи озукаи казой надоштанд, Аз ин ру, мачбур буданд, ки аз махалхои забткардаашон бо зурй маводи гизо ба даст дароранд.

Салибдорон аз дарёхои Рейну Дунай гузашта, ба суйи Константинопол харакат карданд. Онхо дуздй ва катлу горатгарихои худро хануз аз шахрхои аврупоии Лотарингияву Прага огоз намуданд. Дар каламрави заминхои Мачористону Булгористон ба мукобилияти мардуми махаллй дучор шуданд. Дар ин вазъият кисме аз салибдорон кушта ва кисми дигари онхо рохи гурезро пеш гирифта, то ба Константинопол расиданд.

Дар охири соли 1096 дастахои мусаллахи феодалхо ба суи Шарк рох пеш гирифтанд. Аз паси феодалхо ва ритсархои мусаллах дехконони сершумор ва гуруххои таъминкунандаи озука аз Фаронса, Олмон ва Италия чун абри сиёх ба суи Константинопол харакат карда, бахори соли 1097 ба он чо расиданд. Дар Константинопол дар байни салибдорон ва юнониён зиддият ба вучуд омад.Салибдорон ба ахолии махаллй вахшиёна рафтор намуда, хонахои онхоро горат мекарданд. Императори Византия Алексей аз максади нихоии салибдорон, ки дуздиву горатгарй буд, огох гардида, онхоро ба зудй ба Осиёи Хурд равон сохт.

Яке аз сарварони салибдорон, ки Балдуин ном дошт, шахри Эдессаро тасарруф намуда, дар он чо хокимияти Расми 107-худро барпо намуд. Салибдорон кариб як Ритсари салибдор

137

Расми ЮН. Намуди Константинопол

сол Антиохияро мухосира карданд ва баъди хиёнати яке аз сарварони калъаи Антиохия онро ишгол намуданд. Азбаски ахолии шахр мусулмонон буданд, хамаи онро вахшиёна катли ом карданд.

Максади салибдорон, ки "озод кардани маркади Исои Масех" буд, амалашон аз доираи ичрошавии ин максад берун баромада, ба истилогарй машгул шуданд. Салибдорон соли 1099 ба Байтулмукадцас расиданд. Баъди чангхои шадид Байтул- мукаддасро ишгол намуданд. Дар ин чо низ мардуми мусул- монро катли ом карданд.

Баъди ишголи Байтулмукадцас салибдорон кисми зиёди сохилхои шаркии дарёи Мадитаронаро зери тасарруф даро- варда, дар он чо якчанд давлати салибй ташкил доданд, ки калонтаринашон шохигарии Байтулмукадцас буд. Ба хдйати он Фаластин ва кисмати чануби Сурия хам дохил буд. Низоми давлатдории онхо ба низоми давлатхои феодалии Аврупои Гарбй монандй дошт.

Кишвархои исломй ва ахолии минтакахои тобеи салиб­дорон муборизаро бар зидди онхо катъ накарданд. Ин мубориза боиси заиф шудани давлатхои салибй гардид.

Расми 109. Салохиддин салиби муцаддасро аз дасти Шох,и Иерусалим кашида мегирад.

138

ЛАШКАРКАШИИ ДУЮМИ САЛИБИ. Соли 1147 лашкаркашии дуюми салибй огоз гардид. Сарваро- ни ин лашкаркаши короли Фаронса Людовики XII ва императори Олмон Конради III буданд. Ин дафъа горат- гарии онхо чунон авч гирифт, ки хдт- то императори Византия ба онхо му- кобил баромад. Дар рох, кулли дехко- нони хамрохомада талаф шуданд.Салибдорон хостанд Димишкро иш­гол кунанд, вале аз тарафи шохи- гарии салибии Байтулмукаддас даст- Расми 110, А з чонибигирй наёфта, нокому шармандавор ба салибдорон му^осира карда . J г шудани калъаи мусулмонхоАврупо баргаштанд. _

ЛАШКАРКАШИИ СЕЮМИ САЛИБИ. Шохи Миср Салохуддин соли 1187 Байтулмукаддасро ишгол намуд, ки ин бахона ва сабаби асосии лашкаркашии сеюми салибй буд, ки он соли 1189 0F03 ёфт. Сарварони ин лашкаркашй императори Олмон Фридрихи I Барбаросса, короли Фаронса Фипиппи II Август ва короли Англия Ричарди Шердил буданд. Ин лашкаркашй хам барои салибдорон натичахои дилхох надод. Факат короли Англия чазираи Кипрро аз Византия кашида гирифта, дар он чо музофоти Кипрро таъсис дод.

Дар солхои 1202-1270 лашкаркашихои 4, 5, 6, 7, 8-уми салибй ба амал омаданд. Вале ягонтаи онхо ба ташкилкунанда- гон натичаи дилхохе надоданд. Гузашта аз ин, салибдорон то охири асри XIII хамаи мулкхои дар мамлакатхои мусулмонй доштаашонро аз даст доданд.

Лашкаркашихои салибй аз чихати зарурати илму фарханг ба сарварони давлатхои Аврупои Гарбй натичахои хуб доданд. Онхо ба техника ва тамаддуни Шарк шинос шуданд. Техникаи Шарк ба саноати бофандагй ва маъданкоркунии мамлакатхои Гарб таъсири мусбат расонид. Якчанд намуди матоъхое, ки бофтани онхо дар Гарб шуруъ шуд, ба худ номхои шаркии "Димишк", "Муслим" ва амсоли инхоро гирифтанд. Саноати бофандагии мамлакатхои Гарб ба молхои аз Шарк содир- шаванда вобаста шуд. Баъзе аз намудхои силоххои чангии Шаркй дар Гарб мавриди истифода карор гирифтанд. Дар Аврупои Гарбй расму оинхои мардуми мусулмон, аз кабили шустани даст кабл аз хурдани гизо, риш мондан, хаммом кардан ва гайрахо пахн гардиданд.

139

ЛУГАТ

Папа - вазифаи олй дар мазх,аби католикии масех,й Ускуф - епископ.Мулх,идон - аз дин руйтофтагон.Инкивизитсия - суди калисои католики, ки ба мулх,идон чазо медод. Ускуфони бузург - вазифаи олй дар мазх;аби православии масехй. Чангхои салибй - ин чанг дар зери шиори салиб, рамзи дини масех,й, ба Шарк, аз тарафи Папай Рим ташкил карда шуда буд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ................. ■ ..........1. Сабабх,ои ба ду калисо чудо шудани дини масех,иро баён кунед.2. Дар давраи Папа Инокентии III кадом тагйирот ба амал омад?3. Оё сабабх,ои лашкаркаших,ои салибиро медонед?4. Дар бораи лашкаркашии якуми салибй маълумот дих,ед.5. Дар бораи лашкаркашии дуюми салибй чих,о медонед?6. Лашкаркаших,ои салибй чанд маротиба ба амал омадаанд?7. Ок;ибатх,ои лашкаркашихри салибиро баён кунед.

§32. ВИЗАНТИЯ

Империяи Шаркии Рим соли 395 хамчун давлати мустакил арзи хастй кард. Дар даврахои кадим пойтахташ Византия ном дошт, баъд онро империяи Византия ё Византия ном мебурданд.

Византиягихо давлати худро империяи Рим ва худро римй меномиданд.

ВИЗАНТИЯ ВА АРАБХО. Дар огоз империяи Византия аз нимчазираи Балкан, Осиёи Хурд ва Миср иборат буд.

Дар Византия шахрхои серахолии Констан- тинопол, Александрия, Антиохия, Байтулмукаддас ва шахрхои нисбатан хурдтар вучуд доштанд. Констан- тинополро "пули тиллой"-и миёни Машрику Магриб меномиданд. Аз худуди он ду рохи мухими тичоратй мегузашт: рохи хушкй аз Аврупо ба Осиё ва рохи обй аз дарёи Мадитарона ба бахри Сиёх. Точирони Византия аз шароити хуби табий окдлона истифода намуда, риштахои мухими тичоратиро чй дар мамолики Шарк ва чй дар мамлакатхои Гарб дар ихтиёр доштанд.

Арабхо кисмати чануби империяи Византияро ишгол намуда, бо хамин Сурия ва Мисрро аз

Расми 111.Сарбози

византиягй

140

якдигар чудо сохтанд. Баъди ин Византия танхо Осиёи Хурд ва чанубии нимчазираи Балканро зери итоат нигох медошт. Аксарияти ахолии бокдмондаи давлати Византия славянхо буданд. _

ШУРИШИ ФОМАИ СЛАВЯНИ. Тараккиёти заминдории калон ва дар баробари он тобешавии дехконони озод боиси дар байни феодалони калон бо номи "динатхо" ("зурхо") ва дехдонони муфлисшуда - пенетхо ("муфлисон") зиддият ба амал омад.

Соли 821 дар Осиёи Хурд чунбиши халкй cap зад. Ин вокеа дар таърих бо номи Шуриши Фомаи Славянй маълум аст. Дар атрофи Фома, асосан, мардуми славянй, арманй, лазй ва кавм- хои дигар гирд омада буданд. Дар ин шуриш дехконон, камбагалони шахр ва гуломон иштирок кардаанд. Яъне кувваи асосии шуришро табакаи захматкаш ташкил мекард. Шуриш- чиён шиорхои диниро дуюмдарача медонистанд. Дар асрхои миёна чунин падида бе иштироки дин ва рухониён хеле кам рух медод. Фома, ки шахси зираку доно буд, ба тезй аз хисоби шуришчиён лашкар созмон дода, онро бо ярокхои гуногун мусаллах намуд.

Лашкари Фома пойтахти Византия - Константинополро кариб як сол мухосира кард. Император Михаили II (820-829) бо мадади давлатхои хамсоя шуришро пахш карда, Фомаро асир гирифта, ба катл расонд.

Баъди пахши шуриш давлат мачбур шуд, ки зулму истибдоди ахли мехнатро камтар сохта, феодалонро ба мутта- хидй даъват намояд.

Вале ин тадбир пеши рохи киёми халкро гирифта натавонист. Дар нимаи дуюми асри IX павликианхо шуриш бардоштанд. Ин шуришро император Василии I Макдунй пахш кард. Бо вучуди ин, муборизаи павликианхо катъ нагардид.

Соли 982 дар Осиёи Хурд бо сарварии Василий шуриши дигар ба амал омад, вале дере нагузашта, нерухои император уро дастгир намуда, дастхояшро буриданд.Василий аз рохи пешгирифтааш кафо нагашта, барои худ дастхои мисин фармуд. Аз хамин сабаб у бо лакаби Василии Мисиндаст машхур шуд. Баъди муборизаи дуру дароз ба Василийи I Макдунй муяссар Расми 112 Кигитии византиягй

141

гардид, ки Мисиндастро дастгир намуда, дар майдони марказии шахри Константинопол сузонад.

ПАРОКАНДАШАВИИ ИМПЕРИЯИВИЗАНТИЯ. Миёнаи асри XI ба давраи мубо- ризаи байни феодалон ва огози парокандагии сиёсии Византия рост омад. Дар Византия паси хам панч император хукмронй кард. Ин вакт империя аз тарафи шимолу шарк ба хучуми кабилахои печенегхо ва туркхои салчукй гирифтор шуд. Султони салчукй Алпарслон хангоми мухо- рибаи назди Монсикарт на танхо лашкари Византияро шикает дод, балки император РоманиIV Диогенро хам ба асирй гирифт.

Аз тарафи Гарб нормандхо бо сардории Роберт Гюискар заминхои дар Италия будаи Византияро ишгол намуда, такягохи асосии импе­ратор - шахри Бариро забт карданд. Ин вакт

хавфи аз байн рафтани Византия пеш омад. Феодалон окибати парокандагии Византияро пайхас намуда, рохи муттахидшавии худро пеш гирифтанд. Хамин тавр, дар атрофи сулолаи Комнин муттахидшавии аъёну ашрофи Византия шуруъ шуд. Ба асос- гузори ин сулола Алексеи I Комнин муяссар гардид, ки муборизаи дохилии байни феодалонро хомуш созад.

Дар мулкхои тобеи Византия - Фракия, Макдуния ва Бул­гористон ба мукобили Византия шуришхо cap заданд. Нор­мандхо бошанд, харчи бештар ба дохили империя cap даро­варда, ба лашкари император пай дар пай зарбахои халокатовар мезаданд. Туркхо низ ба кисматхои гарбии Осиёи Хурд cap дароварда, максади мухосира кардани Константинополро доштанд.

Охири соли 1182 Андроники I Комнин, ки аз хешовандони дури сулолаи Комнин буд, дар шахри Константинопол ба шуриш- чиён такъя карда^ ба тахти императории Византия нишаст. У бо дарназардошти вазъи таназзули мамлакат як катор фармонхо интишор кард. Инчунин, бахри рушди тичо- рату хунармандй дар Византия шароит фарохам овард.

Расми 114. Коса. Зарф. Ашрофони византиягй аз сиёсатиКосибони византиягй Андроник норозй шуда, дар Италия панох

Расми 113. Алексеи I Комнин

142

бурда, бо хамрохии иттифокчиёни италиягй уро ба катл расонданд. Баъди ин вокеа ба сари кудрат сулолаи нав - Ангелхо омад. Дар асрхои XIII-XV Византия кудрати пешинаашро аз даст дода, ба султонии Туркхои Усмонй тобеъ мегардад.

ЛУГАТ

Динат - зур.Пенет - муфлисон.Сиёсат ё сиёсй - илм дар бораи идоракунии давлат.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО = = = ^ = = = = ^ ^ ^ ^ =1. Империяи Шарк,ии Рим аз кай боз арзи вучуд кардааст?2. Мак,оми Византия ва арабхрро дар Осиёи Хурд муайян кунед.3. Арабхр кучохрро аз империяи Византия кашида гирифтанд?4. Сабабхри шуриши Фомаи Славянй кадомхрянд?5. Соли 982 бо сардории кй шуриш ба амал омад?6. Соли 1182 дар таърихи Византия чй вок;еа руй дод?7. Бо кадом сабаб империяи Византия пароканда гардид?

Боби III. МАМЛАКАТХОИ ОСИЁ ДАР АСРХОИ XIII-XVI

§33-34. ДАВЛАТИ МУГУЛ

КАБИЛАХОИ МУГУЛ. Кабилахои бодиянишини мугул дар асри XII дар каламрави Мугулистон, М анчурия ва Сибири Шаркй сокин буданд. Машгулияти асосии онхо чорводорй буд. MyFynxo дар он замон хануз дар мархалаи сохти авлоди карор доштанд. Кабилаи мугулро пешвои он идора мекард. Дини ин кабилахо парастиши ниёгон буд.

Дар нимаи дуюми асри XII - аввали асри XIII чамоахои авлодии мугулхо бархам хурда, аз байни онхо оилахои бой пайдо шуданд, ки онхоро нойонхо ва баходурхо меномиданд. Нойонхо дастахои мусаллах, доштанд. Якчанд урда муттахид шуда, иттиходи урдахоро ташкил менамуд, ки ба он хон сарварй мекард.

143

Ашрофони кабилахо баъди муддате дар анчуманхои махсус - курултойхо чамъ омада, хони худро интихоб мекарданд, масъа- лахои чанг ва сулхро хал мена- муданд ва хатто баъзе нойонхо ва хонхои гунахгорро мухокима мекарданд.

ТАЪСИСЁБИИ ДАВЛАТИ МУРУЛ. То огози асри XIII кабилахои мугул хонхои худро дошта бошанд хам, дар холати парокандагй зиндагй мекарданд. Темучин ном яке аз хонхои мугул, ки дар минтакаи байни дарёхои Амур ва сархадхои шимолии Чин зиндагй мекард, кабилахои парокандаи мугулро муттахид сохт. Темучин соли 1206 дар Курултой, ки дар водии

дарёи Онон баргузор гардид, худро хон эълон карда, унвони Чингизхон, яъне Хони Бузургро гирифт.

Мугулхо барои ба даст овардани ганимати харбй хохони лашкаркашй ба давлатхои дигар буданд. Онхо бо дарназардошти хаёти бодиянишинон аспсавори мохир буданд. Халкхои зироаткор дар мукобили лашкари аспсавори мугулхо мукобилат карда наметавонистанд. Мугулхо силохи чангиро аз мамлакати хамсояашон - Чин мегирифтанд ва санъати чангро низ аз чинихо омухта буданд. Масалан, онхо чун чинихо дар чангхо аз манчаник истифода бурда, калъахоро бо осонй фатх мекарданд.

ЛАШКАРКАШИХОИ ЧИНГИЗХОН. Чингизхон баъд аз тасарруфи тамоми Мугулистон барои забти давлатхои хамсоя тайёрй дид. У аввал халкхои сокини Сибири Чанубиро ба худ тобеъ кард, ки дар байни онхо бурятхо, ёкутхо, киргизхо ва халкхои дигар буданд. Баъд соли 1211 ба Чини Шимолй лашкар кашид. Вале ба у муяссар шуд танхо як кисми Чинро забт кунад. Чингизхон дар назди худ вазифа гузошт, ки аввал давлати Хоразмшохонро забт кунад. Лашкаркашии Чингизхон ба Осиёи Марказй аз соли 1219 то соли 1223 давом кард. Дар ин солхо у давлати пахновари Хоразмшохонро забт кард, ки он гайр аз худи

144

Хоразм, Эрони Шаркй, Бухоро ва Афгонистонро низ дар бар мегирифт.

Чингизхон нисбат ба мамла- катхо ва халкхои истилошуда вах- шиёна рафтор мекард. Мардуми Бухоро, Самарканд, Урганч, Хучанд,Марв ва баъзе шахру музофотхои дигар, ки мукобилият нишон ме- доданд, берахмона кир карда шуданд.У танхо косибони гулдастро на- кушта, ба гулом табдил медод ва аз хунари онхо истифода мебурд. Му- гулхо хама чизи хубу кимматбахоро аз они худ мекарданд. Иншоотхои обёрй - обанбору чуйхоро вайрон мекарданд. Масалан, чуйи калонеро, ки дар водии Мургоби Марв канда шуда буд, хароб карданд.

Лашкари мугулхо ба ишголи давлатй Хоразмшохон конеъ нашуда, лашкаркашии худро кад-кади бахри Хазар давом дод. Баъдан ба Кафкоз гузашта, аз самти Дарбанд ба чониби дарёи Дон равон шуд. Вале соли 1223 дар наздикии дарёчаи Калка бо лашкари Рус, ки ба ёрии кипчокхо омада буданд, вохурданд. Дар ин чо мугулхо ба лашкари муттахидаи кипчокхою русхо шикает доданд. Ба галаба нигох накарда, он вакт мугулхо лашкаркашии худро дар ин самт давом надоданд.

ИДОРАИ ДАВЛАТЙ ЧИНГИЗХОН. Хануз то вафоти Чингизхон давлатй ташкилкардаи у масохати бузургеро фаро гирифта буд - дар Шарк то сохилхои бахри Охот, дар Гарб то сохилхои бахри Хазар тул мекашид. Ба давлатй Чингизхон Мугулистон, Чини Шимолй, Осиёи Марказй, Сибири Чанубй ва кисми Кафкоз дохил буд. Пойтахти Мугулистон шахри Кара­корум буд. Он дар сохили дарёи Орхон вокеъ гашта, ба калъаи харбй монанд буд.

Империяи Чингизхон харбй буда, ба таври харбй идора карда мешуд. Ташкили артиш ва чамъоварии андозро Чингизхон ва ёваронаш аз вазифахои асосии худ хисоб ме­карданд. Хатто таксимоти маъмурии мамлакат аз руйи нишо- нахои харбй ба туманхо таксим шуда буд. Мугулхо "туман" гуфта, дастаи "10-хазорнафара"-и аскаронро меномиданд. Лашкари 10-хазорнафара ба "хазорхо" ва хазорхо ба "сад- нафарихо", саднафарихо ба "дахнафарй" таксим карда шуда

145

буданд. Музофотхои маъмурй ва вилоятхоро низ "туман" меномиданд.

ТАКСИМИ ДАВЛАТИ МУГУЛ. Хануз пеш аз вафоташ Чингизхон писарони худро ба Курултой даъват карда, империяи бузурги Мугулро дар байни онхо таксим кард. Чингизхон ба писари дуюмаш - Чагатой кисмати аз дарёи Аму дар Шаркии Осиёи Марказй вокеъбударо дод. Ба писари сеюм - Уктой унвони Хони Бузург ва худи Мугулистону Чини Шимолиро дод. Кисмати гарбй, Осиёи Марказй, Эрони Шаркй ва Хиндустони Шимолй ба писари чорум - Тулуъ супорида шуд. Писари калонии Чингизхон - Чучй

хангоми таксими мамлакат ногахон вафот кард. Барои хамин хиссаи уро писараш Боту гирифт. Ин кисматхои империяи Чингизхон "улусхо" ном гирифтанд. Ин ном ба номи сохиби онхо пайваста шуда, дар натича номхои "Улуси Чагатой", "Улуси Уктой", "Улуси Тулуъ" ва "Улуси Ботухон" пайдо шуданд.

ЗАБТКОРИХОИ БОТУХОН. Яке аз лашкаркашони номии чингизиён Ботухон буд. У солхои 1235-1242 дар Аврупо каламрави бузург, аз он чумла Рус, сарзамини сукунати булгорхо, кипчокхо ва халкхои дигарро, ки дар поёноби дарёхои Волгаю Дон сукунат доштанд, ишгол кард. Мугулхо лашкаркашии фотехонаи худро дар Аврупои Шаркй давом дода, Мачористон, Чехия, кисми Лахистон, Сербия ва Булгористонро низ забт карданд. Дар рафти ин лашкаркашихо Ботухон хазорон нафар одамони бегунохро cap бурида, шахру дехахои ободу зеборо ба харобазор табдил дод. Мардуми махаллй ба мугулхо тобеъ гардида, ба истилогарон андозхои миёншикан месупориданд.

Лашкари Ботухон соли 1241 ба Силезия зада даромада, лашкари муштараки Лахистону ритсархои немисро торумор кард. Вале ритсархои Чехияю Моравия дар наздикии Оломоутс ба лашкари Ботухон шикает доданд. Бо хамин лашкаркашии Ботухон ба Аврупо ба охир расид.

146

ЗАБТКОРИХОИ МУГУЛХОДАР ШАРЦ. Дар Осиёи Марказй ва Хуросон забткорихои мугул- _ хоро набераи Чингизхон - писари ЦкТулуъ - Хал оку идома медод. Сол- хои 50-ум ва 60-уми асри XIII ба у Щ ш ^ в Е г муяссар шуд, ки Эрон, Байнаннах- f Жрайн ва Сурияро ба даст дарорад.

Соли 1258 Хал оку пойтахти W - 1Хилофати Араб - шахри Багдодро Расми 118. Сарбози аспсавори фатх кард. мугул

Багдод касрхои бузурги бо тиллою нукра ва сангхои кимматбахо зебу зинатдодашуда, шохкорихои бузурги бадей, китобхонахои калон ва гайра дошт. Мугулхо ин шахри шухратмандро горат карда, ба хок яксон намуданд. Гузашта аз ин, зурёти Аббосиён - халифа Мустасимро бугй карда куштанд, гарданде ки у танхо пешвои дини ислом буду халос.

Чи тавре ки дар боло гуфта шуд, мугулхо Чинро хануз соли 1211 забт карда буданд. Дар солхои 70-уми асри XIII онхо аз нав ба забти Чин шуруъ карданд. Ин кор ба ухдаи писари дигари Уктой, бародари Халоку - Хубилай афтод. У тамоми Чинро ишгол карда, соли 1279 дар ин чо император шуд. Пекин пойтахти ин давлат буд.

Хамин тарик, Хубилай дар Чин бо номи Юнъан асос­гузори сулолаи императорхои мугулу чинй шуд.

И РОКУ ХУРОСОНРО ИШЕОЛ КАРДАНИ УКТОЙВа ин лашкар... то хаволии Мадинаи ислом - Багдодро

нахб карданд ва чанд карат аз хазрати амирулмуъминин ал- Мустансир... ба дафъи тойифаи мугул ва лашкархои куффор мулуки ислом бо хашамхои ачам ва турк ва араб номзад шуд ва бо куффор китолу чиходи бисёр карданд ва дар хама авкот фатхи нусрат лашкари исломро буд. Ба хеч вачх дар он ахд лашкари куффор бар атрофи хаволии дорулхилофа даст наёфтанд. Ва ЧуРм°гуни малъун, ки лашкаркаши куффори мугул буд, дар худуди Кум... маком сохт ва баъзеро ба тарафи Форсу Кирмон бидавониданд.

Атобек Абубакари Форс, ки подшохи он билод буд ва бародари хочиб Буроки Хитой, ки фармондехи Кавоширу

г "Л

147

Кирмон шуда буд, ба тарики сулх, бо лашкари мугул бисохтанд ва мол муайян карданд, ки хар сол бирасонанд. Ва ду мамлакат - Форсу Кирмон ором гирифтанд ва лашкари куффори мугул ба саломат бимонанд ва боки чумла шахрхои

Ироку Озарбойчон ва Табаристон хароб шуд..._____________ ^

ЛУГАТУрда - кэбилах,ои мусаллах Нуйин - нойонхо.Билод - вилоят; минтак^.На*б - тороч; горат; afmo; дуздй.Тахрир - навиштан.Мадина - шахр; шахри зебо.Куффор - кофирон.Мулук - заминхо; мулкхо.Малъун - лаънатзада; рондашуда; лаънатй.Маком - 40Й ва мах,алли сукунат ва икрмати мардум, хамчун шахр, деха.

САВОЛ ВА СУПОРИШХ.О - ......... —1. Кабилахои мугул дар асри XII дар кучохр сукунат доштанд?2. Нойонхо, баходурхр ва хонхр кихо буданд?3. Давлатй Мугул кай ва чй тавр таъсис ёфтааст?4. Давлат Мугул чй тавр идора карда мешуд?5. Дар бораи забткорихои аввалини Чингизхон маълумот дихрд.6. Ботухон кучохрро забт кард?7. Чингизхон ва зурёти у ба халк,у мамлакатхри тобеъкардашуда чй

хел муносибат мекарданд?8. Мугулхо дар Шарк; кадом давлатхрро ишгол карданд?9. Дар бораи лашкаркашихри х;алоку ва Хубилай чихрро медонед?10.Империяи ташкилкардаи Чингизхон чй тавр такрим карда шуд?

§35. ДАВЛАТЙ КУРТХОИ ХИРОТ

СУЛОЛАИ КУРТХОИ ХИРОТ. Сабаби "куртхо" ном бурда шудани ин сулола он аст, ки асосгузораш Курт ном шахе мебошад. Сулолаи Куртхои Х,ирот ба халки курд хеч робитае надорад.

Аъзои сулолаи Куртхо хануз дар замони мавчудияти давлатй Гуриён ном бароварда, сохиби мансабхои калони давлатй шуда буданд. Масалан, Малик Саиди Курт яке аз лашкаркашони номии давлатй Гуриён буд. Набераи Курт -

148

Иззуддин Умари Маргонй хдм дар дарбори Гиёсуддин Мухаммад и Гурй ба мартабахои вазирй ва ноибии у мушарраф гардида буд. Ба замми ин, вилояти Хиротро бародари Иззуддин- Точиддини Маргонй идора мекард. Дар арафаи хучуми мугулхо вилояти Fyp бо марказаш - шахри Х,айсор ба ихтиёри яке аз аъзои хонадони Куртхо ~ Рукнуддини Маргонй гузашт.

Вакте ки мугулхо вилояти Fyppo таъсис доданд, калъаи Хайсорро, ки нихоят зебою дилкаш буд, вайрон накарда, ба пойтахти вилояти Fyp табдил доданд ва хокими ин вилоятро хокими тамоми Fyp таъин карданд. Х,амин тарик, сулолаи Куртхои Хирот давлати точиконро дар собик каламрави давлати Гуриён аз нав эхё карданд.

ТАЪСИСЁБИИ ДАВЛАТИ КУРТХОИ ХИРОТ. Шахси аввалине, ки аз сулолаи Куртхои Хирот дар Fyp соли 1245 хукмронй кардааст, Рукнуддин ном набераи Шамсуддини Курт буд. У бо максади муайян гох-гох ба назди нойонхои Мугул рафта, дар лашкаркашии онхо иштирок мекард. Он вакт хануз давлатдории ин сулола аз доираи вилояти Fyp берун набаромада буд, чунки ба ин мугулхо имконият намедоданд.

Баъд аз вафоти Рукнуддин бо амри нойони мугулии ин минтака, ки Тохир-Баходур _ном дошт, набераи Шамсуддин хокими Fyp таъин карда шуд. У низ мисли бобояш танхо дар Fyp хукмронй карда, дар чангхои мугулхо бар зидди Хиндустон иштирок мекард. Шамсуддини Курт дар ин лашкаркашихо хатто вазифаи элчии мугулхоро ичро карда, ба назди хокимони махаллии Хиндустон рафта сулх мебаст. Ин рафтори Шамсуд­дин ба мугулхо маъкул нашуда, уро аз ин вазифа сабукдуш карданд, зеро бо "гунохи" Шамсуддин мугулхо аз ганимат махрум мешуданд. Вале баъди чанде мугулхо ба хизмати Шамсуддин аз нав эхтиёч пайдо намуданд.

Расми 118. Вайронауои девори цалъаи Хирот.(Аз "Солномаи Кобу л")

149

Шамсуддин барои дар Рур ва дар назди мугулхо мустахдам кардани мавкею макоми худ чидду чахд мекард. Барои хамин соли 1251 бахри исботи садокаташ ба хони бузург ба Туркистон меравад. Ин вакт Манку ном ш охзода бар зидди шохзодагони дигари мугулй чанг мекард. Шамсуддин ба вазъият бо тезй ва дуруст бахо дода, ба Манку ёрй расонд. Дар натичаи ин "садокат"-и худ Шамсуддин пурра ба боварии Манку ноил шуд. Хони Бузурги Мугулистон ба у хукмронии худудхои Афгонис- тон ва кисми Покистони кунуниро супорид. Ин музофотхо аз пойтахт - шахри Хирот идора карда мешуданд. Дар баробари ин, Манкухон ба хамаи хокимони махаллии минтакахои ном- бурда фармуд, ки ба Шамсуддин итоат карда, ба у кумаки молию пулй расонанд ва лашкар омода созанд. Ин лашкар ба ихтиёри Шамсуддин супурда шуд.

ИКГИДОРИ ДАВЛАТЙ КУРТХО И ХИРОТ. Ба Шам- судцин лозим омад, ки хокимони махаллиро бо зурй ба зери итоати худ дарорад. Дар рафти ин кор ба мушкилоти зиёд ру ба ру шуд. Баъзан душманонаш уро тухмат мекарданд. Тухматхое, ки хилофи манфиатхои мугулхо буданд, махсусан ба тахту точи Шамсуддин

хавфу хатари калон дош­танд. Сарфи назар аз ин мушкилихо, у тавонисг, ки хама гуна тухматхоро бар- тараф карда, дар тули 23 соли хукмронияш давлатй Куртхои Хиротро ободузебо ва пуркувват гардонад.

Мустакилияти Шам­суддин ба кудрати давлатй у вобаста буд. Дар баро­бари пурзур шудани дав- лати Куртхои Хирот Шам­суддин фармонхои хонхои Мугулро камтар ичро ме- кардагй шуд. Дар натича соли 1278 Элхон Шамсуд- динро бо фиреб ба Табрез хонд ва захр дода кунгг.

Дар замони хукм-Расми 119. Харитаи

давлатии Курткой Хиротронии Шамсуддин ба давлатй Куртхои Хирот

150

кариб хдмаи кдламрави Хуросон, кисми Хиндустони Гарбии кунунй ва Сиистон тааллук дошт. Вале баъд аз хдлок гардидани Шамсуддин давлати Куртхо ру ба парокандагй ниход. Писари у Рукнуддин, ки бо номи Шамсуддини Кехин хам маълум буд, ба ной падараш ба тахт нишаст, вале мисли вай хукмронй карда натавонист. У вакташро бештар дар калъаи Хайсор мегузаронд. Дар сурати тахдиди хавфе ба кишвар ба калъа рафта пинхон мешуд. Барои мухофизату ободонии мамлакат кушиш намекард.

ЭХЁИ НАВИ ДАВЛАТИ КУРТКОЙ ХИРОТ. Дар ибти- дои солхои 90-уми асри XIII ба тахти подшохии Куртхо яке аз писарони Шамсуддин - Фахруддин нишаст. У аз усули давлат- дории падараш норозй буд. Бо хамин сабаб, уро падараш дар зиндон нигох медошт. Вале Фахруддин ба воситаи яке аз лашкаркашони Элхон, ки Навруз ном дошт, аз зиндон гурехт. Баъд ба тахти Х,ирот сохиб шуда, худудхои давлати Куртхои Хиротро аз нав баркарор кард ва иктидори онро афзун гардонд. Шох Фахруддин дигар ба хони бузург - Элхон чандон итоат намекард. Мисоли зерин дар бораи мустакилияти Фахруддин шаходат медихад.

Соли 1304 Улчойту ба тахти хони Мугул нишаст. Тамоми шохону хокимони давлатхою вилоятхои дохилии мугулхо ба назди у рафта, арзи дустию садокат карданд. Шох Фахруддин бошад, на танхо ба назди хони нав нарафт, балки ба назди у элчй хам нафиристод, ки аз номаш хони навро табрик гуяд.

Аз саркашии Фахруддин Улчойту ба кахру газаб омада, соли 1306 бар зидди у Донишманд ном лашкаркашро бо лашкари 10-хазорнафара сафарбар намуд. Вале Донишманд аз тарафи сарлашкари Фахруддин - Мухаммади Сомй кушта шуд. Лашкари Улчойту шикает хурд. У аз ин холат ба ташвиш

Расми 120. К,алъаи Ихтиёруддин дар Хирот

151

афтода, ба тезй бо сардории Бучой ном лашкаркаш бар зидди Фахруддин лашкари 30-хазорнафараро фиристонд. Баъди се мохи дар мухосираи мугулхо будан, Фахруддин дар Хирот аз асари беморй вафот мекунад. Куртхо муддате аз фавтидани Фахруддин хабаре пахн накарданд. Вале окибат ин хабар пахн шуд. Сарлашкари Куртхо Мухаммади Сомй аз ухдаи чанг бар зидди лашкари Бучой баромада натавониста, ба мугулхо таслим шуд.

Фахруддин Гиёсуддин ном бародаре дошт, ки аз у ранчида, ба дарбори Элхонхо рафта, зиндагй мекард. Улчойту ин шахсро соли 1307 ба чои Фахруддин ба тахти подшохии Куртхо шинонд. Шох Гиёсуддин барои аз нав обод кардани давлати Куртхо шуруъ карда, дар муддати кутох ба максади хеш расид. Тамоми мулку вилоятхои парокандаро дар атрофи Хирот муттахид сохт. Аз ин муваффакиятхои Гиёсуддин мугулхо аз нав ба ташвиш афтоданд. Душманонаш дар бораи у ба Улчойту хабархои дуруг мерасонданд. Барои хамин у Гиёсудцинро ба назди худ хонд. Гиёсуддин барои эътимоди бештар пайдо намудан якчанд сол дар дарбори хони мугул монд. Хамин тарик, у тавонист бегунох будани худро исбот кунад. Хони Мугул ба садокати Гиёсуддин бовар кард. Вай бо фармони Улчойту дар вазифаи шох ба Хирот баргашта, ба обод кардани кишвар камар бает. Ба тобеони худ

фармон медихад, ки тамоми шахру дехоти Куртхоро аз нав обод кунанд. Хокимияти Гиё­суддин хамин тавр дар тамоми каламрави давлати Куртхои Хирот аз нав баркарор гардид. Баъди вафоти Гиёсуддин писа- раш - Шамсуддин, ки соли 1329 ба сари хокимият омад, аз ухдаи идораи давлат набаро- мад. Ин буд, ки дар ин сар- замин бесару сомонй хукмрон гардид.

Баъди соли 1330 ба сари кудрат омадани Муизудцин дар Курт дигаргунихои бузург ба амал омаданд. Дар замони хукмронии у давлати Элхонхои

152

Расми 121. Мак,бараи Улцойту.

Расми 122. Масциди цомеаи Хирот

Эрон соли 1335 шикает хурд ва Муизудцин давлатй худро мустакил эълон кард. Давлатй Элхонхо кариб 20 сол вучуд дошт, вале бо вучуди ин алокаи худро аз ин хонадон наканд. Муизудцин бо максади бакои давлатй Куртх,ои Хирот хатто духтари шохи Элхонро ба занй гирифт. Дар замони хукмронии Муизудцин, ки он 40 сол давом кард, худудхои давлатй Куртхои Хирот дар самти шимолу гарб аз давлатй Сарбадорон то Нишопур васеъ шуд.

БАРХАМХУРИИ ДАВЛАТЙ КУРТХОИ ХИРОТ. Бар хдмхурии давлатй Куртхои Хирот ба номи Темур вобаста аст. У баъди дар Самарканд ба сари кудрат омадани хокимияти худро дар Осиёи Марказй мустахкам карда, сипас ба тарафи Хуросону самтхои дигар харакат кард. Соли 1381 Темур шахри Хиротро ишгол намуда, намояндаи охирини сулолаи Куртхои Хдрот - Гиёсудцини Пиралиро бо ахди оилааш асир гирифта, ба Самарканд бурда, баъди чанде ба катл расонд. Бо хамин давлатй Куртхои Хирот аз байн рафт.

Расми 123. Масциди цомеи Шероз. Дар он нусха^ои Куръонх,ои гуногун ма^фуз нигох, дошта мешуданд. Бо номи «Худоихона» низ машхур аст

153

ЛУГ ATЭлчй - намояндаи як давлат дар давлати дигар; сафир. Сарбадорон - номи давлатест, ки дар бораи он дар мавзуи оянда накр карда мешавад.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО •1. Давлати Куртхои Х,ирот кай ва дар кучо таъсис ёфтааст?2. Рукнуддин ва Шамсуддин дар таъсиси давлати Куртхри Х,ирот чй

хизмат кардаанд?3. Дар бораи ик,тидори давлати Куртхри Х^ирот далел^о биёред.4. Чаро хони Мугул бар зидди Фахруддин лашкар фиристод?5. Мух,аммади Сомй чй корнамой нишон додааст?6. Гиёсуддин чй тавр ба тахту точи давлати Куртхои Х,ирот ноил

шуд?7. Муносибатхои байни хонхри Мугул ва шох,хои Куртхои Х,ирот чи

хел сурат грифтанд?8. Давлати Куртхри Х,ирот кай ва аз тарафи кй барх,ам дода шуд?

§36. ДАВЛАТИ САРБАДОРОН

Давлати Сарбадорон яке аз давлатхои охирини сулолаи точикии асримиёнагие буд, ки дар Хуросони Гарбй аз соли 1337 то соли 1383 арзи вучуд дошт. Ба таъсиси ин давлат ду кувва сабаб шудааст.

Кувваи аввал. Дар яке аз рузхои соли 1335, замоне ки Абусаиди Элхони мугул хукмронй мекард, элчихои мугул барои чамъоварии андоз ба дехаи Боштини минтакаи Байхаки вокеъ дар Хуросон ворид шуда, дар хонаи бародарон Хасан ва Хусейн маскан гирифтанд. Шабе мугулхо аз ин бародарон шаробу духтар хостанд. Бародарон ба элчихо шароб оварданд, вале духтар хозир накарданд. Элчихо, ки хамагй панч нафар буданд, шаробро нушида, мает шуданд. Баъд хонуми ин хонадонро талаб карданд. Бародаронро нангу номус боло гирифта, элчихои мугулро аз дами тег гузаронданд. Вазири Элхонхо бар зидди бародарон Хасан ва Хусейн дастаи мусаллах фиристод. Аз ин икдоми Элхонхо мардуми деха бохабар шуда, ба шур омаданд. Ин замон пахлавон Абдураззоки Боштинй, ки зодаи хамин чою амалдори султон Абусаидхон буд, ба дехааш омад. У микдоре аз амволи давлатиро аз они худ карда буд. Бинобар хамин сабаб, аз газаби Элхонхо панах мечуст. Вокеаи Хасан ва Хусейн ба у ба

154

кор омад. Абдураззоки Боштинй мардуми дехаро чамъ намуда, ба онхо арз кард, ки ин ходиса барои мо нанговар аст. Х,ама чун як тан бояд барои хифзи номуси худ бар зидди мугулхо бархезем. Дар ин мубориза ё галаба мекунем ва ё cap ба дор медихем.

Кувваи дуюм. Шайхе, ки Халифа ном дошт, аз Мозандарон ба Сабзавор омада, дар ин чо муридони зиёд пайдо намуд. Онхо мардуми Сабзаворро, ки суннимазхаб буданд, ба мазхаби шиа мегардонданд. Баъди катли Халифа, яке аз муридони у, ки Шайх Хасани Ч.УРЙ ном дошт, кори Халифаро бо вусъат идома дод. Дар натича, у чонибдорони зиёд пайдо намуд. Вале Хасани Ч,урй дар калб максади дигар мепарварид. Мехост, ки давлати точиконро бунёд кунад. То ин вакт у дар байни мардум пинхонй кор мебурд. Барои Хасани ЧУРЙ, хушбахтона, вокеаи Сарбаорон мувофики максад ва айни муддао буд. Сарбадорон бо шайх Хдсани Ч,урй забон як карданд.

Ин ду кувва бо хам як шуда, давлати Сарбадоронро таъсис доданд.

ХОКИМОНИ АВВАЛИНИ ДАВЛАТИ САРБАДОРОН.Асосгузор ва хокими ^ввалини давлати Сарбадорон Абду­раззоки Боштинй буд. У ба давлати навтаъсис, ки он аз соли 1337 то соли 1383 давом кардааст, хамагй ду сол рохбарй кард. Уро бародараш Вачехуддини Масъуд кушта, ба тахт сохиб шуд. Махз дар замони хукмронии Вачехуддин Сабзавор ба пойтахти давлати Сарбадорон табдил меёбад. У лашкарашро ба куввахои

155

шайх Хасан хамрох карда, шахри Нишопурро низ ба даст даровард. Баъди ин хардуи онхо ба давлатй Куртхои Хирот лашкар кашиданд, вале шикает хурданд. Вачехуддин бошад, баъди чанде дар Мозандарон аз тарафи мардум ба катл расонда шуд.

ИХТИЛОФИ САРБАДОРОН. Чаро дар айни задухурд бо Куртхои Хдрот Вачехуддин шайх Хдсанро катл кард? Сабабаш он буд, ки хангоми дар кайди хаёт будани Вачехуддин дар байни у ва шайх Хасан ихтилоф ба амал омада буд. Тарафдорони Вачехуддинро "сарбадор" ва тарафдорони шайх Х,асанро "шайхиён" ном мебурданд. "Сарбадорон" чонибдори замин- дории хурд ва миёна, мукобилони умумигардонидани молу мулк ва "шайхиён" бошанд, чонибдори хамагонй кардани молу мулк, яъне баробарихох буданд. Тарафдорони "шайхиён"-ро хунар- мандону дехконони камбагал ташкил мекарданд. Баъд аз вафоти амир Вачехуддин зиддияти ин ду гурух руйирост зухур ёфт. Вале сарфи назар аз ин ихтилоф, нихоят дар байни онхо якдигар- фахмй ба вучуд омад, чунки харду гурух хам мехостанд, ки давлатй Сарбадорон мустакилият ба даст дарорад.

ШАХСИЯТИ ВАЧЕХУДДИН. Вачехуддин амири аз хама бузургтарин ва ягонаи Сарбадорон дониста шуд. Баъд аз вафоти у боз дах нафари дигари сарбадорон ба ин мартаба расиданд, лекин ягон нафари онхо ба унвони "амирй" мушарраф

Расми 125. Яке аз ёдгорщои таърихи дар Кирмон.

156

нагардиданд. Х,ар кадоми онхоро Сарбадорон ва мардуми оддй хамчун чонишинони Лутфуллох ибни Вачехуддин мешинохтанд. Яъне Вачехуддин дохии Сарбадорон ба шумор мерафт.

ХУКМРОНИИ САРБАДОРОНИ ДИГАР. Баъд аз кушта шудани Вачехуддин ба тахти хокимии Сарбадорон аввал Мухаммади Ойтемур ва баъд Кулу Исфандиёр нишаст, вале онхо бо сабабхои гуногун катл карда шуданд. Сипае, Шамсуддин ба чои Исфандиёр ба тахт нишаст. У давлати Сарбадоронро идора карда натавонист. Барои хамин хам ба чои у ба тахт Х,очй Шамсидцини Алй нишаст.

Шохи нав дар давлати Сарбадорон то як дарача тартибу низом чорй намуд. Мамлакатро ба худ тобеъ карда, шахри Домгонро боз пас гардонд. Вале дере нагузашта, Хдйдари Кассоб ном амалдори давлати бо ёрии Хоча Яхёи Каробй Шамсидцини Алиро катл карда, худи Хоча Яхёро ба тахти хокимии Сарбадорон шинонд.

Хоча Яхё шахеи доно ва маккор буд. У бо бахонаи "сулх кардан" бо дастаи 300-нафара ба назди хокими охирини Элхонй- Тагойтемурхон рахсипор шуд. Хангоми гуфтушунид у бо дастаи худ ногахон ба мугулхо хучум карда, Тагойтемурхонро кушт.

Хамин тарик, Хоча Яхё мохи декабри соли 1353 ба хукм­ронии мугулхо дар сарзамини Эрон хотима бахшид. Хоки­мияти давлати Элхонхо, ки дар Эрон зиёда аз 100 сол вучуд дошт, акнун ба дасти хамин дастаи 300-нафара сарнагун шуд.

Баъди Хоча Яхё, ба тахти хокимии Сарбадорон Хоча Хахируддин, Хайдари Кдссоб,Лутфуллох ва Хасани Домгонй бо навбат нишаста, хамон тавр кушта шуданд. Хоча Алии Муайид охирин шахсе буд, ки ба давлати Сарбадорон рохбарй кардааст. Баъди он ки Темур Эронзаминро пурра ба худ тобеъ кард, Алии Муайидро дар шахри

Расми 126. Намуди даромадгоуи Масциди цомеи Сабзавор

157

Сабзавор ноиби худ таъин намуд. Хамин тавр, давлати Сарба­дорон соли 1383 аз байн рафт.

Давлати Сарбадорон аз ибтидои таъсиси худ марказият­нок ва пурзур набуд. Махз аз хамин сабаб, амиру хокимони он тез-тез катл карда мешуданд ва ё ба чои яке дигаре менишаст.

Амир Масъуд марде буд шучову мардона ва окилу фарзона, бо салоху садод ороста ва аз фитнаву фасод пероста. Мардуми некро тарбият фармудй ва чазои бадон дар канори эшон них,одй. Ва аз чаноб холе дошт дар калъае аз килоъ, ки ба Сабзавор наздик буд ва он калъа ба захоири фаровону аслихаи бепоён аз соири килоъ имтиёз дошт. Ва амир Масъуд аз бисту панч мард дар шаб ба дари хисор рафта ва камин карда ва чун дари калъа боз карданд, худро дар он чо афканда ва хар чй дар он калъа ёфт, аз накду чине тасарруф кард. Ва холро аз калъа, ки машхун буд, ба захоири фаровон ва солхо дар он мавзеъ таваттуну тамаккун дошт, берун оварда, кутволи хешро дар он чо нишонд. Ва аспу (аслихаи) фаровон ба дасти у афтода, руй ба Сабзавор ниход. Ва касон фиристод, то галахои Хоча Алоуддини Мухаммадро, ки дар алафзори Султонмайдон буд, биёварданд. Ва он гох руй ба Нишопур ниход. Ва амир Аргуншох,... эшонро мухтасар шумурда, ба чахор хазор мард ба чанги Сарбадор рафта, мунхазим шуд. Ва амир Масъуд забти Нишопур намуда, амир Аргуншох, амир Мухаммади Таваккалро талабида гуфт: "Агар ба дафъи Сарбадорон машгул нашавем, баъд аз ин дар Хуросон натвонем буд ва саъй бояд кард, то Масъудро ба даст орем ё аз мамлакаташ овора гардонем ва дигар он, ки шайх Хасани Ч,урй марди муътакиди бисёр пайдо сохта ва хар ду аз як вилоятанд, мумкин, ки бо якдигар иттифок намоянд ва кор ба мо мушкил шавад". Ва дар он вакт шайх Хасани Ч,урй дар шахри Мукаддас ба тоату ибодат ва иршоди халоик машгул

г лЗИКРИ ХУКУМАТИ АМИР ВАЧЕХУДДИН

МАСЪУДИ САРБАДОР

У

158

ЛУГАТ

Килоъ - к^лъа.Захоир - захирахр.Накд - мавчуда; пули мавчуда.Мухтасар - камшумор.Машх,ун - пур кардашуда; пур.Таваттун - ватан ихтиёр кардан; маскан.Пероста - озода; зебо.Мунх,азим - маглуб шудан.Муътакид - эътикрдкунанда.Соир - дигар; бок,имонда.Иршод - рох,намой кардан; рох,барй кардан.

САВО Л ВА С УП О РИ Ш ХО

1. Кувваи аввали таъсисдих,андагони давлатй Сарбадорон чй тавр тавлид ёфт?

2. К,увваи дуюми таъсисдих,андаи давлатй Сарбадоронро шарх, дих,ед.

3. Дар кадом масъала дар байни Сарбадорон ихтилоф ба миён омад?

4. Давлатй Сарбадорон кай таъсис ёфтааст?5. Амири ягонаи Сарбадорон кй буд? Дар бораи шахсияти у нак^

кунед.6. Сарзамини Эрон кай аз зери хркимияти Элхонхри мугул халос

шудааст?7. Чаро Х.ОКИМОНИ Сарбадорон тез-тез иваз мешуданд?8. Давлатй Сарбадорон кай ва чй тавр барх,ам хурдааст?

§37. ЧИН ДАР АХДИ СУЛОЛАИ ЮАНХО

ЧИН ДАР АВВАЛИ ХУКМРОНИИ ЮАНХО. Чи тавре ки каблан дар мавзуъхои бахшида ба Чину Мугул зикр гардида буд, хони мугулхо Хубилай Чинро ишгол карда, соли 1279 худро дар он чо император эълон намуд ва бо хдмин ба сулолаи нави императорони Юанхои мугулу чинй асос гузошт.

Чинро истило кардани мугулхо барои Чин нихоят вазнин афтид. Мугулхо заминхои корами онро аз кор бароварда, шахру дехоташро горат карданд. Истилои мугулхо махсусан ба кишоварзии Чин зарбаи сахт зад. Бо сабаби он ки Юанхо доимо дар лашкаркашию мухорибахо буданд, аз мардуми махаллй гайр аз андозхои расмии конунй маблаг ва хуроквории иловагй ситонида, аспхояшонро барои артиш мусодира мекарданд.

159

Кисми асосии лашкари Юанлоро мугулхо ташкил ме­карданд, вале ахолии махаллй низ ба лашкар сафарбар карда мешуд. Ин аскарон дар корхои хизматрасонй, аз кабили бор- кашонй, заминканй, хурокпазй, чомашуй, либосдузй ва гайра истифода бурда мешуданд.

Дар натичаи истилои Мугул ахолии косиби шахрхои Чин низ дар хамон холате монд, ки кишоварзон карор доштанд. Мугулхо аксарияти косибонро ба гулом табдил дода, як кисми онхоро аз Чин берун бурданд, то ки хангоми лашкаркашй ба дигар мамлакатхо ба лашкархои онхо хизмат расонанд.

Дар Чин косибони баландихтисос оид ба сохтану исти- фодаи манчаник бисёр буданд. Мугулхо онхоро хамрохи худ ба лашкаркашихо бурда, дар ишголи шахру калъахо истифода мебурданд.

ЗАМИНДОРИ. Дар Чин хануз дар замони хукмронии сулолаи Сун заминдории хусусй афзуд. Дар асрхои XI-XII мулкхои хусусие ба вучуд омаданд, ки дар онхо дехконони тобеи ичоракор мехдат мекарданд. Дар замони хукмронии мугулхо чунин заминдорй идома ёфта, боз хам васеътар шуд. Сабабаш он буд, ки ашрофони мугул ба ин чо омада, аксарияти заминхои чинихоро ба даст дароварда, ба моликияти хусусии худ табдил дода буданд.

Заминхои дайрхои буддой низ зиёд шуданд. Дар баробари ин, ахволи дехконон аз пештара хам вазнинтар шуд. Ин кабил кишоварзон акнун пурра ба дехконони тобеъ табдил ёфтанд.

Дар кишоварзй зухуроти манфии чомеа ба расмият медаромаданд. Масалан, дехдонон озодона фурухта мешуданд. Теъдоди андозхо ва харгуна ухдадорихои дигари дехконон зиёд карда шуданд.

КОСИБИ. То омадани мугулхо дар Чин косибй ривочу равнак ёфта буд. Косибон, асосан, дар шахрхо сукунат доштанд. Мугулхои доимо дар лашкар­кашихо буда ба махсулоти истехсолкардаи онхо эхтиёчи калон доштанд. Ба ин махсулот дар хорича хам ниёзмандон бисёр буданд. Мугулхо аз косибон низ андози калон меситонданд. Гайр аз ин, як кисми махсулоти косибиро

Расми 127. Хашали мусодира карда, ба Мугулистон олих;аи дарозумрй мефиристонданд.

160

Императорони сулолаи Юанхо барои пешрафти косибй дикдати калон медоданд. Косибй ба онхо имконият медод, ки аз савдои дохилй ва хоричй ба хазинаи давлатй маблаги калон ворид созанд.

ТИНОРАТИ ЧИН. Каблан Чин бо давлатхои дурдаст алокае надошт.Баъди истилои Мугул он бо давлату халкхои дурдасттарини империяи Мугул низ робитаи кавй пайдо намуд.Г ап дар бораи он меравад, ки Чингизхон ва писару наберагони у дар тули дахсолахо давлатхои зиёди Осиёю Аврупоро ишгол намуданд. Точирони чинй аз ин истифода бурда, молхои худро бе мамониат ба ин кишвархо бе пардохти боч бурда фурухта метавонистанд. Дар бозорхои Чин точирони сершумори Эрон, Осиёи Марказй, мамлакатхои Араб, Хдндустон ва кишвархои дигари чахон пайдо шуда, доду гирифт мекарданд. Сайёхи машхури Венетсияи Италия Марко Поло, ки он вакт ба Чин сафар карда буд, накл мекунад, ки аз Чин ба хорича баровардани махсулоти абрешим, чиниворй, оханй ва мисй "ба тамоми гушаю канори чахон" сурат гирифта буд.

Сарфи назар аз ин, аз пешравии хочагию тичорати Чин, асосан,мугулхо бахравар мешуданд.

ИНТИХОИ ХУКМРОНИИ МУГУЛХО ДАР ЧИН. Дар тули хукмронии кариб 100-солаи сулолаи Юанхо муборизаи халки Чин бар зидди истилогарони мугул катъ нагардида буд. Барои бархам задани хукмронии мугулхо чандин маротиба суйкасдхои дарборй низ ба амал омаданд.

Соли 1351 дар музофотхои Хэнан ва Шандун шуриши "Салласурхон" ба амал омад, ки онро "Савсани Сафед" ном созмон омода карда буд. "Салласурхон" хатто пойтахти императорони Юанхо - шахри Янтсзи (он баъд Пекин ном мегирад)-ро ишгол намуданд.

Дар солхои 60-умин асри XIV шуришхои зидди мугулхо кариб дар хамаи музофотхои Чин ба амал омаданд. Дехконон кувваи асосии ин муборизахо буданд. Соли 1368 яке аз пешвоёни лашкари озодибахши дехконй, ки Чжу Юан-джан ном дошт, ба тахти императории Чин шинонда шуд.

Расми 128. Тасвири пирамард

161

гСАРЧАШМА

Л

ЧАНГ БО ЧЖАН ШИ-ЧЭН ВА ИШГОЛИ Ш А^РИ ИСИН

Соли усюй (1358), мох,т 10-ум, дар рузи тсзянсюй Сюй Да ва Шао Жун (лашкаркашони Чжу Юан-чжан. - Ш аруй Т. Зиёезода) Исинро ишгол карданд. Кабл аз ин император Чжу Юан-чжан элчй фиристонд, то ки у ба Сюй Да ва дигарон гуяд: "Исин шахри хурд бошад хам, хуб мустахдам карда шудааст, бинобар хамин, онро ишгол кардан кори осон нест. Мегуянд, ки дар гарб шахр ба кули Тайху пайвастааст".

Чжан Ши-чэн, бегуфтугу, аз хамин рох озука хохад овард. Агар лашкар пеши рохеро, ки озука меоваранд, бигирад, пас лашкари дар шахрбуда бе хурокворй азоб мекашад ва забти шахр имконпазир мегардад. Аз ин ру, Сию Да ва дигарон рохи суи Тайхуро бурида, куввахоро муттахид ва баркосо ба шахр хамла оварда, онро ишгол намуданд.

ЛУГАТМанчаник - як намуди силох,и вазнини аз чубу ох,ан сохта шудаест, ки тирх,ои вазнин дорад ва тавассути онхо девори шахрхо ва к,алъаю к,асрхо вайрон карда мешаванд.Дарбор - к,ароргохи шох, султон, халифа, император, дастгохи идораи рохбари давлат.Маосюй - дар Чини кадим ва асрхои миёна хар як сол ном дошт, маосюй ва усюй номхои соли 1358 мебошанд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ------------------ - ' ' '1. Мугулхо дар аввали хУкмРониашон Чинро ба кадом холат

гирифтор намуданд?2. Дар бораи лашкари Юанхо чихо медонед?3. Дар бораи вазъи кишоварзй ва косибии Чин далелхо биёред.4. Вазъи тичорати чинихоро шарх дихед.5. Дар бораи шуриши "Салласурхон" накл кунед.6. Хукмронии сулолаи императорони Юанхо кай ба охир расид?

162

§38. ЧИН ДАР АХДИ СУЛОЛАИ МИН

БА САРИ ХОКИМИЯТ ОМАДАНИ СУЛОЛАИ МИН.Чи тавре ки дар мавзуи гузашта гуфта шуд, яке аз саркардагони артиши шуришчиёни "Салласурхон"-и дехконии Чин, ки Чжу Юан-чжан ном дошт, соли 1368 ба тахти императории Чин нишаст. Бо хамин дар Чин салтанати сулолаи императорони Юанхо ба охир расида, давраи салтанати сулолаи нав, ки "Мин" ном гирифтааст, o f o 3 ёфт. Ин сулола дар Чин то соли 1644 хукмронй кардааст. Пойтахти императорони Мин аввал шахри Нанкин буд, вале дере нагузашта.он ба шахри Янтсзин кучонида шуд. Ин шахр холо Пекин ном дорад.

ИДОРАИ СУЛОЛАИ МИН. Бо сабаби он ки сулолаи Мин аз байни дехконон баромада буд, императорони аввали он давлатро тарзе идора мекарданд, ки ахволи оммаи захматкашонро бехтар кунанд. Бо максади таксими баробари замин руйхати хироч аз нав тахия карда шуд. Бо шарофати мусодираи заминхои ашрофони мугул шумораи дехконони давлатй хеле афзуд. Император борхо дар бораи аз эътибор сокдт кардани андозхои дехконон ва косибони замин фармон баровард. Барои васеъ кардани заминхои кишти обй дар охирхои асри XIV - аввали асриXV корхои обёрикунй вусъат ёфтанд. Дар мамлакат даххо обамбору чуйхо канда шуданд. Чжу Юан-чжан рушди косибиро хавасманд намуда, хачми андози косибонро сабуктар кард.

Дар баробари ин дигаргунихо, дар Чин заминдории калон бокй монд, гарчанде ки дар аввал он каме махдуд карда шуд.Лашкаркашон низ барои хизмати харбй аз давлат замин мегирифтанд, хусусан онхое, ки масохати бузурги заминхои кишту чарогох- хоро аз они худ карда буданд. Ин заминхо барои таъмини дарбори император ва шохзодахо истифода бурда мешуданд. Чжу Юан-чжан 20 писар дошт. Онхо дар мансаб- хои олии давлатй хизмат карда, дар як вакт заминдорони калонтарин хам буданд.

ПАЙДОИШИ МАНУФАКТУРА. Дар асрхои XIV-XV дар Чин корхонахои аввалини саноатй - мануфактурахо пайдо шуданд. Ин корхонахо матоъхои абрешимй ва пахтагй Расми 129. Манораи

Хусни аждах,ор

163

мебофтанд, когаз, чиниворй ва лок истехсол мекарданд. Саноати кухни иборат аз мануфактурахои истехсоли тилло, нукра, мис, охан, намак ва гайра иборат буд. Саноати бинокорй бошад, ба муваффакияти калон ноил шуд. Дар шахрхои Пекин, Нанкин, Кантон ва гайра касрхо, ибодатхонахо, манорахо, пулхо, калъа ва иншоотхои бинокории дигар сохта шуданд. Оид ба баъзе сохахо мануфактурахои калон, аз он чумла мануфактурахои давлатии истехсоли абрешим, чиниворй ва гайра низ сохта шуданд.

ЛАШКАРКАШИХОИ М ИН ^О . Император Чжу Юан- чжан ва императорони дигари Минхо баъди мустахкам кардани хокимияти худ барои вусъати худудхои Чин ба лашкаркашихо даст заданд. Императори аввалини сулолаи Минхо хокимияти худро дар Корея ва Тибет тахким бахшид. Ворисони у хокимияти Минхоро бар Аннам хам пахн карда, баъд чандин маротиба ба Индонезия, Хиндучин ва Малакка лашкар кашиданд. Баъзе сардорони ин мамлакатхо хокимияти императорони Чинро эътироф карданд. Барои чиниён шароити мусоид фарохам омад, ки ба Хиндучин ва Индонезия барои зиндагии мукимй куч банданд.

Дар нимаи аввали асри XV лашкаркашии императорони сулолаи Минхо натанхо ба мамлакатхои Шарк, инчунин ба сохилхои шаркии китъаи Африко низ сурат гирифтанд. Мухорибахое, ки дар зери рохбарии амирулбахр Чжен Хэ сурат гирифтанд, аз иктидори бузурги харбии Чини замони салтанати сулолаи Минхо шаходат медиханд.

Дар асри XVI вазъият тагйир ёфт. Акнун императорони Мин мачбур буданд, ки аз хамлаю истилои мамлакатхои дигар ба дифоъи сархадхои давлати худ гузаранд. Аз тарафи Тарб ба Чин мугулхо тахдид мекарданд. Соли 1550 яке аз ворисони Чингизхон бо лашкари бузург ба Пекин зада даромада, онро оташ зад. Дар

солхои 60-ум Чин бар зидди тачовузи Чопон мубориза бурд. Ба Минхо муяссар гардид, ки ба самурайхои Чопон зарбаи сахт зада, дар охирхои асри XVI онхоро аз Чин дур кунанд.

0 F 0 3 H РОБИТАИ АВРУ- ПОИХО БА ЧИН. Кашфиётхои бузурги чугрофии асрхои XV ваXVI рохи аврупоихоро ба Чин низкушоданд. Ба сохилхои Чин

буттазори бамбуки нишастаанд аввалин шуда, киштихои Порту­Расми 130. Паррандагон дар

164

галия лангар партофта, якчанд махаллахои мустамликавй бино карданд. Вале солхои 50-уми асри XVI ин минтакахо аз тарафи ахолии махаллй нест карда шуданд. Ба хар хол баъди чидцу чахди зиёд ба португалихо муяссар шуд, ки дар Макаои вокеъ дар чанубтари Кантон пораи заминеро ичора гиранд. Онхо худро дар ин чо мустахкам карда, онро дар Шарк мудцати дароз ба марказ (сарой)-и тичоратии худ табдил доданд.

Хукумати Минхо ба хоричиён ичозат намедод, ки ба Чин ворид шуда, ба тичорат машгул шаванд ва ё корхона созанд.

ЗАИФШАВИИ ХОКИМИЯТИ СУЛОЛАИ МИН. Дар охирхои асри XVI - аввали асри XVII сулолаи Мин тамоман заиф шуд.

Вазъи хоричии Чин низ бад шуд. Тахминан соли 1606 кабилахои манчурии сокини хавзаи дарёи Сунгари Шимолии Чин муттахид шуда, давлатй худро ташкил намуданд. Соли 1625 манчурхо Мукден ва кариб тамоми нимчазираи Ляодунро ишгол намуданд. Баъди якчанд сол Корея низ тобеи манчурхо шуд. Дар ин давра тохтутози манчурхо ба музофотхои шимоли Чин ба ходисаи мукаррарй табдил ёфт. Императорхои сулолаи Минхо дигар кудрате надоштанд, ки ба истилогарони манчурй чавоби сазовор гардонанд.ЛУГАТ

Мин - Чжу Юан-чжан бо х,амин тахаллус ба тахти императории Чин нишаст.Мануфактура - корхонаест, ки дар он 40 дар байни кормандон такримоти мех,нат вучуд дорад, дар чунин корхона дахдо ва х,атто садхр одамон кор мекунанд.Хироч - намуди андоз, ки аз заминдорй ва косибй ситонда мешуд. Амирулбазф - алмирал дар артиши х,арбии бахрй.Салтанат - сохти давлатй, хукмронй дар он.Ма*аллах,ои мустамликавй - дар чунин чойхр хоричиён, яъне мустамликачиён кору зиндагй мекарданд.Манчурхо - номи к^билахре, ки дар Манчурия сукунат доштанд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Сулолаи Минхр дар Чин кай ба сари хркимият омад?2. Бигуед, ки Минхр Чинро чй тавр идора мекарданд.?3. Дар бораи мануфактурахри Чин чихр гуфта метавонед?4. Робитахри аввалини аврупоихр бо Чин кай ва чй тавр сурат

гирифтанд?5. Исбот кунед, ки дар охирхри асри XVI - огози асри XVII хркимият

ва давлатй Минхр заиф шуд.

165

§39. ТАЪСИСЁБИИ ДАВЛАТИ МУТТА*ИДАИ ЧОПОН

ВАЗЪИ ЧОПОН ПЕШ АЗ МУТТАХИДШАВИ. Дар асрхои XIII-XV Чопон Дар холати парокандагй карор дошт. Сёгунхо ба муттахидшавии мамлакат муваффак шуда натавонистанд. Музофотхо кариб беист бо хамдигар чанг мекарданд. Ин холат ба вазъи зиндагии мардум таъсири манфй мерасонд. Дехконон на як бору ду бор бар зидди истисмори табакахои хукмрон шуриш бардоштаанд. Яке аз чунин шуришхо соли 1428 дар наздикии шахри Киото cap зада, баъд дар музофотхои дигари Чопонй Миёна пахн шуд. Шиори шуришгарон "Нест бод самурайхо!" буд. Ин шуриш хануз пурра катъ нагардида, баъди 13 сол шуриши нав ба амал омад. Дар нимаи дуюми асри XV низ чунин шуришхо мунтазам ба амал меомаданд. Ба замми ин, дар солхои 50-ум ва 60-уми асри XV дар Ч,опон гуруснагй ба амал омад. Дар натичаи он танхо дар як шахри Киото 80 хазор нафар одамон халок гардиданд.

Дар баробари дар сатхи паст карор доштани ахволи зиндагии кишоварзон дар Чопон кухканй, косибй ва савдо пеш рафт. Кухканон дар хачми хеле зиёд охан, мис, тилло ва нукра истехсол менамуданд. Косибон шамшерхои хушсифаттарин тайёр мекарданд. ХаР сол аз Ч°пон ба хорича даххо хазор шамшер бароварда мешуд. Точирони чопонй масалан, дар хорича танхо дар як соли 1483 то 67 хазор адад чунин силох фурухтаанд.

Точирони чопонй молхои худро ба Корея, Чин, Тайван, чазирахои Филиппин, Ветнам ва Сиам бурда мефурухтанд. Бо

сабаби ривочи косибию тичорат дар Чопон бандархои калони дорой даххо хазор нафар ахолй бунёд мешуданд. Сакаи, Киого, Хаката ва Нагасаки аз чумлаи чунин шахрхо буданд.

ТАЪСИСЁБИИ ДАВЛАТИ МУТ- ТАХИДАИ ЧОПОН. Чи тавре ки аён гашт, зарурати муттахид кардани мамлакат ба миён омада буд. Ин корро танхо ашрофони калон бо мадади лашкархои самурайхо ва дастгирии шахрхо такя мекардагй ичро карда метавонистанд.

Чунин шахе Ода Набунага буд. У Расми 132. аввалин шуда барои муттахид сохтани

Самуращои Чопон

166

Чопон якчанд хокими сохибистиклолро торумор карда, худи сёгунро низ аз хокимият махрум сохт.

Набунага аз хисоби самурайхо ва дехконон дастаи пурзуре ташкил намуда, онро бо силохи оташфишони хоричй мусаллах намуд. Ба Набунага муяссар шуд, ки артишхои хокимони махаллии саркашро торумор намуда, дар Ч,опон хокимияти диктаторй чорй кунад. Хокимияти диктатории у аз соли 1568 то соли 1582 давом кард. Набунага барои пешрафти тичорат кушиши зиёд сарф намуд. Савдоро дар тамоми Чопон озод ва сархадхои гумрукии дохилиро бекор кард. Дар мамлакат роххои бисёр сохт ва усули чамъовари андозро ба низом даровард.

ИДОМАИ МУТТАХИДКУНИИ ЧОПОН. Сарфи назар аз кушишхои Набунага Ч0П0НР0 пурра муттахид карда натавонист. Хангоми дар кайди хаёт будани худ у аз 66 музофот танхо 30 музофоти мамлакатро ба зери итоати худ дароварда буд. Баъд аз вафоташ хокимият ба хамсафи у Тайетоми Хидзеси гузашт. У аслан дехкон буда, дар лашкари Набунага хамчун аскар хизмат мекард.

Хидзеси кори Набунагиро идома дод. Ба у муяссар шуд, ки ба истиклолияти чазирахои Сикоку ва Кюсю хотима бахшида, баъд бомуваффакият ба шимоли мамлакат - ба чазираи Хонсю лашкар кашад. Хидзеси дар он чо барои бунёди шахри Осака санги аввалинро гузошт, ки он баъдтар ба бандари калонтарини Чопон табдил ёфт.

ЛАШКАРКАШИИ ХИДЗЕСИ БА КОРЕЯ. Хидзеси дар назди худ вазифа гузошт, ки Корея, Мандурия, Тайван ва чазирахои Филиппинро ишгол намуда, баъд ба забти Чин шуруъ кунад. Барои хамин у дар тули якчанд сол лашкари 300- хазорнафараи дорой флоти пурзурро ташкил намуда, бахори соли 1592 ба Корея лашкар кашид. Хукумати Корея барои рафъи тачовузи Чопон тайёр набуд. Бо хамин сабаб лашкари Корея дере нагузашта, дар наздикии шахри Сеул торумор карда шуд. Император ва дигар хукуматдорон аз пойтахт фирор карданд. Чин Кореяи тобеи худро пуштибонй карда натавонист.

Халци бехукуматмондаи Корея ба харакати партизанй огоз намуд. Онхо ба дастахои артиши дар махалхопарокандабуда хамрох шуда, пеширохи истилогаронро гирифтанд. Ба ин чубини маросимии даос^о

Расми 133. Хайкалча^ои

167

кувваи муштарак сарфармондехи флоти Корея Ли Сун Син рохбарй мекард. У ба артиши истилогарони Ч,опон чандин маротиба паси хам зарба зад. Флоти Чопон шикает хурд. Артиши Чин хам ба ёрии кореягихо омад. Душман ба мукобилати артиши муттахидаи Кореяю Чин тоб оварда натавониста, акибнишинй кард. Шахри Сеул аз истилогарон озод карда шуд. Вале ин вакт фармондехд артиши муттахида аз фаъолии халк тарсида, бо императори Ч,опон Хидзеси гуфтушунидро огоз кард. Ба мукобили Ли Сун Син дасисахо низ огоз ёфтанд. У хатто аз вазифааш сабукдуш карда шуд. Вале лашкархои Кореяю Чин аз Ч,опонихо сахт шикает хурданд. Барои хамин император мачбур шуд, ки Ли Сун Синро аз нав сарфармондехи лашкар таъин кунад. Кушунхои муттахидаи Чину Корея аввал дар наздикии Сеул ва баъд дар наздикии Норянчжина чузъу томхои лашкари Чрпонро шикает дод.

Соли 1614 вориси тахту точи Хидзеси - Иеясу Токугава бо Корея ва Чин дар бораи ба Корея даъвогар набудани Ч,опон созишнома имзо кард. Хамин тарик, накшаи император Хидзеси амалй нагардид.

БАРПОШАВИИ РЕЖИМИ ТОКУГАВА. Соли 1598 дар Чопон хокимият ба дасти хамсафи Хидзеси - Иеясу Токугава мегузарад. У низ аз хокимони калонтарини феодалй ва рохбари музофотхои Шаркй буд. Токугава дар Эдо калъаи мустахкам- кардашуда дошт.

Токугава соли 1603 худро сёгун эълон намуд. У асосгузори сулолаи нави императорони Цопон буд. Иеясу Токугава режими худро дар Ч,опон пурра мукаррар карда натавониста, аз дунё чашм пушид. Танхо дар замони хукмронии сёгуни сеюми ин хонадон - Иемитсу Токугава дар Ч,опон режими сулолаи Токугава бо пуррагй мукаррар карда шуд.

Дар бораи сёгунхои хонадони Токугава шумо муфассалтар дар синфи 7-ум маълумот хохед гирифт.Ядддддд

ХУКМРОНИИ М ИНОМОТО ЁРИТОМО

Оэ Хиромото (барои Миномото Ёритомо) лоихаи зеринро тахия кард.

"Феълан низоъи бузург бори нахуст пахш карда шуд ва ахолии Конто худро ором хис карда, дар шахеи идораи сайёри харбй такягохи худро дарёфт, вале лаънатзадагони чуръатнок дар хар чо дамашонро гирифта, пинхон шудаанд. Вакте ки онхо cap мебардоранд, торумор карда хоханд шуд...

168

...Агар имруз нащпаи амалиёт мураттаб сохта шавад, пас аз дар хамон вилоятхо таъин намудани шахсони ба хукумат тобеъ чораи бехтаре нест. Дар мулкхои хусусй (сёэн) бошад, сардорони мулкхо таъйин карда мешаванд. Ба хамаи онхо супориш дода мешавад, ки дар махалхои масъули худ исёнгаронро таъцибу дастгир намуда... дар мамлакат оромй фарохам оваранд...

...Дар мохи 7-уми (1191) амри император баромад, ки он ба Ёритомо (номи Минамото) рутбаи Сейи тайсёгун, яъне сарлашкарро барои пахшу маглубкунии вахшщо додааст.

...Дар мохтоби 1-уми соли 4-ум (Кэнкю-соли 1193) Ёритомо тартиби мансабхои калонро барои хамаи

^ лашкаркашон ва самурайхо мукаррар намуд".______________ ^

ЛУГАТГумрук - даромадгох ба дохили давлат ва баромад аз он.

САВОЛ ВА СУПОРИШ ХО...........1. Хрлати пеш аз муттах,идшавии Чопонро шарх дихед.2. Давлати муттахидаи Цопонро кй ва чй тавр ташкил кард?3. Ода Нобунага кй буд? У барои пешрафти хочагию тичорати

Чопон чй корхо кардааст?4. Тайетоми Хидзеси барои муттахидкунии Чопон чй хизмат

кардааст?5. Дар бораи лашкаркашии Чопон ба Корея нак^| кунед.6. Режими сулолаи Токугава дар Чопон кай ва чй тавр муцаррар

гардид?7. Аз сарчашмахо чи фахмидед?

§40. ДАВЛАТИ ТЕМУР

Дар охирхои асри XIII империяи бузурги Чингизхон ба якчанд давлати мустакил таксим шуд. Дар Осиёи Марказй, ки ачдодони писари дуюми Чингизхон - Чагатой хукмронй мекарданд, дар навбати худ дар асри XIV ба якчанд кием таксим шуданд. Хафтруд ва Туркистони Шаркй давлати махсус - Мугулистонро ташкил намуданд. Дар Мовароуннахр нишона- хои давлати нав ба вучуд омаданд. Солхои 60-ум дар поёноби дарёхои Сир ва Аму давлати мустакили Хоразм бо марказаш шахри Урганч аз нав ташкил ёфт.

169

Дар байни хонхои Мугулистон ва Мовароуннахр барои хокимият ва заминхо доимо мубориза мерафт. Кабилахои мугулу турки чорводори бодиянишини Осиёи Марказй ба зиндагии мукимй ва кишоварзй мегузаштанд. Дар баробари ин, омезиши мугулу туркхо бо халки махаллй сурат мегирифт. Самарканд ба марказй мубориза бар зидди зуроварии хонхои Мугулистон табдил ёфта буд.

ТЕМУР ДАР МУБОРИЗА БАРОИ ХОКИМИЯТ. Аслу насаби Темур аз кабилаи мугулии барлос буд. Ин кабила дар Мовароуннахр аз огози асри XIV зиндагй мекард. Барлосхо монанди кабилахои дигари мугулй бо кабилахои туркй омезиш ёфта, забон ва урфу одатхои худро гум карда буданд. Темур низ аз кабили хамин мугулхо буд.

Соли 1361 Темур аллакай хамчун фармондехи номии дастаи калони мусаллах аз чумла и аъзои кабилахои барлосхо ва кабилахои дигар ташкилкарда маълум буд. Темур ба хизмати хони Мугулистон Туглук-Темур дохил шуда, ба у дар ишголи Самарканд ёрй расонд. Хачун мукофот барои хизматаш Туглук- Темур уро хокими шахри Кеш таъйин намуд. Вале Темур ба ин вазифа каноат накарда, ба хизмати амири Балх - Хусейн рафт. Хусейн душмани Туглук-Темур буд. Онхо якчоя шуда, бар зидди Туглук-Темур чанг карданд, вале шикает хурданд. Баъди тайёрии хаматарафа ба Темур ва Хусейн муяссар шуд, ки Мовароуннахрро

аз дасти Туглук-Темур кашида гиранд. Вале соли оянда аз мугулхо боз хам шикает хурда, мачбур шуданд, ки ба Балх фирор кунанд. Хамон сол Темур дар яке аз мухорибахо аз пояш тир хурд. Аз хамин вакт cap карда у номи "Темурланг"-ро мегирад.

Ш УРИШИ САРБАДОРОН. Солхои 1365-1366 дар Самарканд бар зидди Туглук-Темур шуриши Сарбадорон cap мезанад, ки ба он Мавлонозода ном донишчуи яке аз мадрасахои шахр рохбарй мекард. Ба Сарбадорон муяссар шуд, ки мугулхоро аз Самарканд пеш карда, хокимиятро ба даст дароранд. Сарварии Самарканд ва гирду

170

Расми 134. Гури Амир Темур дар Самарканд. Асри X V

атрофи он ба ихтиёри Мавлонозода, Абубакр ва Хурдаки Бухорой гузашт. Мугулхо хостанд, ки ба Самарканд ногахон хамла оварда, Сарбадоронро торумор кунанд, вале шикает хурданд. Баъди ин Сарбадорон хокимияти худро бо тезй дар тамоми Мовароуннахр пахн кардан гирифтанд. Аз ин лахзаи муноеиб Темур ва Хусейн истифода бурданд.

БА ХОКИМИЯТ СОХИБ ШУДАНИ ТЕМУР. Хусейн ва Темур бо рохи фиребу найранг аз Балх ба Самарканд меоянд. Хамин тавр бо фиреб рохбарони шуриши Сарбадоронро дастгир ва катл карданд. Онхо танхо Мавлонозодаро зинда дар зиндон нигох медоштанд. Дар давлати дар Мовароуннахр ташкилкардаи Сарбадорон Темур ва ХУсейн хукмрон шуданд, вале амир Хусейн дар макоми аввал буд. Ба чунин мартаба Темур розй шуда наметавонист. Барои хамин у лахзаи мувофик мекофт, то ки хокими ягонаи Мовароуннахр шавад. Дере нагузашта барои хокимият дар байни онхо зиддият ба амал омад ва он ба задухурди мусаллахона мубаддал гардид. Соли 1370 Темур дар яке аз задухурдхо аскарони Хусейнро торумор карда, худи уро асир гирифт ва баъд уро ба катл расонда, худро амири Мовароуннахр эълон кард. Хамин тавр, давлати Темур ба вучуд омад.

ЗАБТКОРИХОИ ТЕМУР. Темур ба хукмронии танхо Самарканд каноат намекард, аввал хокимияти худро дар

J - _ Х

Расми 135. Харитаи шоуаншоуии Темур

171

Мовароуннахр мустахкам кард ва баъд соли 1372 ба поёноби дарёхои Аму ва Сир - ба Хоразм лашкар кашид. Пас аз лашкаркашии 5-ум соли 1388 у Хоразм ва пойтахти он шахри Урганчро, ки дар Аврупои Шаркй ва Осиёи Марказй марказй калонтарини тичоратй буд, фатх намуда, ба хок яксон кард. Темур ахолии ин шахрро бо зурй ба Самарканд кучонда, фармуд, ки шахри Урганчро вайрону хароб ва баъд шудгор карда, чав коранд.

Баъди ба даст овардани Хоразм Темур дар тули чандин соли дигар

бар зидди Тухтамиш мубориза бурд. Тухтамиш аввал хони Урдаи Сафед ва баъд хони Урдаи Тиллой буд. Дар натичаи се лашкаркашй (солхои 1389, 1391 ва 1395) Темур нихоят Урдаи Тиллоиро торумор кард. Дар рафти ин лашкаркашихо шахрхои кал они Урдаи Тиллой - Сарой, Берке ва Аштархонро оташ зад. Тобистони соли 1395 аз чануб ба сарзамини Рус хам зада даромада, то шахри Елетс расида, ба шахри Маскав тахдид кард. Вале уро аз райъаш танхо хабари нооромии Осиёи Марказй гардонд.

Дар солхои 80 ва 90-уми асри XIV Темур ба Эрон, Байнаннахрайн ва давлатхои дигар хам лашкар кашид. У тавонист, ки аввал Хуросон, Афгонистон ва Кдфкозро забт намуда, баъд Хдндустонро ишгол намояд. Дар рафти ин лашкаркашй Темур шахри Дехдиро горат кард. Дар огози асри XV Байнаннахрайн хам ба Темур таслим шуд. Пас аз ин, лашкаркашии худро дар самти Сурияю Осиёи Хурд давом дода, соли 1402 артиши яке аз лашкаркашони бузургтарини замон - султони Турк Боязидро торумор карда, худи уро асир гирифт.

Баъди лашкаркашии бомуваффакияти бисёрсолаи худ Темур бо ганимати бузург ва шаъну шарафи беандоза баланд ба Самарканд баргашт. У ба ин забткорихои худ хам конеъ нашуд. Баъди тайёрии начандон зиёд Темур ба Чин лашкар кашид. Вале соли 1405 ногахон дар Утрор вафот кард.

172

ЗОЛИМИИ ТЕМУР. Темур дар таърих яке аз шахсиятхои золимтарин махсуб мешавад. Чанд мисол меорем.Хднгоми лашкаркашй ба Эрон бо фармони Темур сари 70 хазор одами осоишта аз тан чудо карда, ва аз сари онхо манора сохта шудааст. Соли 1398 Темур дар Хиндустон фармуд, ки 100 хазор асир катл карда шавад. Сабаби асосии ин амри вахшиёнаи он буд, ки ба чои дур бурдани асирон мушкил будааст. Дар шахри Багдод танхо дар як руз 90 хазор кас катл карда шудааст.Хднгоми зухур ёфтани кушиши камтарини Расми 137. Темур

муковимат Темур мефармуд, ки чунин одамон зинда гуронда шаванд. Мардуми шахри Сабзавори Хуросонро низ хамин тавр чазо дод. Фармуд, ки аз одамони зинда девор созанд. Бо фармони Темур баъди чанде дар ин шахр аз часади одамон ва хишт девори васеъ ва баланд сохтанд. Ин далелхо дар бораи бе-рахмию золимии Темур шаходат медиханд.

ЛУГАТСарбадорон - х,амон шиорест, ки таъсисдах,андагони давлати Сарбадорон истифода бурдаанд.Мовароуннахр - номи арабии Осиёи Марказй (он суи дарё).Амир - сарвари давлати мусулмонй, ки дар аморат хукмронй мекунад.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Осиёи Марказй ва ах,олии онро дар арафаи таъсиси давлати

Темур чй хел дарёфтед?2. Сабаби ба амири Балх забон як кардани Темурро баён кунед.3. Шуриши Сарбадорони Самарк,андро тавсиф кунед.4. Темур ва Хусейн чй тавр хркимиятро аз дасти Мавлонозода ва

х,амсафони у ба даст дароварданд?5. Дар бораи лашкаркашихри Темур нак,п кунед.6. Дар бораи золимии Темур далелх,о биёред.7. Бо кадом сабаб Темур Чинро забт накард?

173

§41. ДАВЛАТЙ т е м у р и ё н

ТАЛОШИ ТЕМУРИЁН БАРОИ ХОКИМИЯТ. Темур дар зарфи 35 соли хукмронияш давлатх,ои зиёдро забт карда, империяи бузургеро ташкил дод. Баъд аз вафоти у авлодаш дар тули чандин сол барои хокимият дар байни худ мухолифат карданд. Темур хануз дар вакти зинда буданаш давлаташро дар байни писаронаш - Ч д х о н г и р , Умаршайх, Мироншох ва Шохрух ва наберахояш Мухаммадсултон, Пирмухаммад, Иброхим ва Улугбек таксим карда буд.

Баъди вафоти Темур мухлати зиёде нагузашта буд, ки аксарияти Темуриён худро мустакил эълон карданд. Писари Мироншох ва набераи Темур хокими Тошкант Халилсултон бо тезй лашкар гун карда, ба тарафи шахри Самарканд рахсипор шуд. Писари Чдхонгир ва набераи Темур Пирмухаммад, ки уро Темур чонишини худ эълон карда буд, низ азми забти Самаркандро кард. Лекин Пирмухаммад пештар омада, пойтахти давлатй Темуриён - шахри Самаркандро сохиб шуд. Пир­мухаммад баъди чанде аз тарафи шахси номаълум ба катл расид.

Ба мубориза барои хокимият дар давлатй Темуриён натанхо аъзои ин сулола, балки намояндагони сулолахое, ки Темур аз хокимият махрум карда буд, илова шуданд. Барои хамин Темурихо мачбур буданд, ки хам ба мукобили онхо ва хам ба мукобили хамдигар мубориза баранд. Дар Гарб ва Шимолу Гарбй Эрон намояндагони сулолаи Туркмании Каракуюнлу, дар Туркистон бошад, амир Худ од од ва шайх Нуриддин исён бардошта, хаку хукуки худро талаб мекарданд. Вакте ки дар сохилхои дарёи Аму дар байни лашкархои писарамакхо Халилсултон ва Пирмухаммад чанг мерафт, Худодод дастахои аскари мугулхо ва калмикхоро якчоя намуда, ба Мовароуннахр хамла кард. Ба у муяссар шуд, ки Самаркандро ба даст дароварда, Халилсултонро асир гирад.

БА Х,ОКИМИЯТ С О \И Б ШУДАНИ ШОХРУХ. Баъди кушта шудани Пирмухаммад вазъияти сулолаи Темуриён боз хам мураккабтар шуд. Хануз дар вакти дар кайди хаёт будани Темур писари хурдии у - Шохрух хокими Хирот буд. У дар ин чо тамо­ми нишонахои давлатдориро дошт. Аз он чумла, дар ихтиёри у лашкари калон хам буд. Баъд аз вафоти Темур Шохрух ба низоъхои сулолавие, ки дар шахри Самарканд cap зада буданд, кордор нашуд, гарчанде ки вориси расмии точу тахти Темур буд. Инак баъди кариб 4 соли хомушй Шохрух аз худ дарак дода,

174

лашкар чамъ намуд ва бар зидди Худодод лашкар кашида, уро торумор карда, тавассути котиле ба катл расонид ва Халилсултонро аз асорат озод кард. Шохрух Халилсултонро аз хукуки ворисии тахту точи Темур махрум сохта, хокими Рай таъйин кард. Идораи Самарканд ва умуман Мовароуннахрро Шохрух ба писари 15-солаи худ - Улугбек супорида, рохи Эронро пеш гирифт. У фарзандони Чдхонгир, Умаршайх ва Мироншохро аз хокимият дур карда, Иброхимсултон ном писарашро хокими Шероз ва писари дигари худ - Суюрготмишро хокими Кобул, Газна ва Кдндахор таъин кард.

Кабилахои Карокуюнлу заминхои худро, ки Темур забт карда буд, аз нав сохиб шуда, худудхои онро васеътар карданд. Шохрух се маротиба бар зидди Карокуюнлу лашкар кашидааст, вале ба муваффакияти калон ноил нашуда, бо у сулх бает ва идораи Озарбойчонро ба Чдхонгир ном яке аз намояндагони ин сулола супорид.

Дар замони хукмронии Шохрух, ки соли 1406 огоз ёфтааст, гарчанде давлати Темуриён заминхои зиёди худро аз даст дода бошад хам, хануз иктидорашро пурра аз даст надода буд. Сарзамини Темуриён, ки дар ихтиёри Шохрух буд, дар амал ба ду давлат таксим шуд - Мовароуннахр (марказаш шахри Самарканд) ва Хуросон (марказаш шахри Хдрот). Дар Мовароуннахр Улугбек ва дар Хуросон бошад, худи Шохрух хукмронй мекарданд.

, i

Расми 138. Сарбозони а^ди Темуриён. Асри XV. Мусаввараи Бех,зод.

175

О С И ЁИ М А РКА ЗЙ Д А Р ЗЕ Р И Х О К И М И Я Т И У Л У ГБ Е К .Улугбеки навчавон хукмрони Самарканд бошад хам, дар амал хокимият дар дасти мураббии у, хамсафи Темур - Шохмалик буд. Баъди ба тахти Самарканд нишастани Улугбек, яке аз сипахсолорони Темур ба Самарканд лашкар кашид. Улугбек мачбур шуд, ки фирор кунад. Шохрух аз ин хабар вокиф шуда, бо лашкари сершумор ба Самарканд омад ва исёнгаронро торумор карда, хокимияти Улугбекро аз нав баркарор намуд. Вале бо ин вазъияти Улугбек хуб нашуд. Аз ин ру, Улугбек аз падараш талаб кард, ки уро аз пуштибонии Шохмалик озод кунад. Хамин тарик, Шохрух Улугбекро, ки ин вакт 17-сола буд, хукмрони мустакили Мовароуннахр таъин намуд.

Сарфи назар аз он, ки Улугбек хокими Мовароуннахр хисоб мешуд, хокимияти олй дар ин чо хам дар дасти Шохрух буд.

Улугбек дар Мовароуннахр хукмрони карда, кариб хар сол бахри зиёрати падараш ба Хирот мерафт. Ба Улугбек лозим меомад, ки гох бар зидди хокимони саркаши махаллй ва гох бар зидди тачовузкорони мугулй мубориза барад. У дар ин мубориза на хама вакт голиб мебаромад. Боре узбекони бодиянишин лашкари Улугбекро торумор карда, шахру дехоти Мовароун- нахрро горат карданд. Шохрух аз ин бохабар шуда, бо лашкари пурзур бо тезй ба он чо омада, ба писараш ёрй расонд. Хокимияти уро аз нав баркарор карда, гунахгорони шикаст- хуриро бо калтак чазо дод. Улугбекро аз хокимият дур карда, баъд аз гунохаш гузашта, хокимиятро дар Мовароуннахр аз нав ба у баргардонд. Баъд аз ин Улугбек фахмид, ки кобилияти лашкаркашй надорад, минбаъд ба лашкар сарварй намекард.

В А Ф О Т И Ш О Х Р У Х ВА КА Т Л И У Л У Г Б Е К . Соли 1447 Шохрух дар Хирот вафот кард. Улугбек карор дод, ки муддате дар Хирот истикомат кунад. Дар хамин вакт узбекони бодиянишин ба пойтахти Улугбек - шахри Самарканд хамла карданд. У мачбур шуд, ки бо тезй ба Мовароуннахр баргардад. Дар рох лашкари душман ба лашкари Улугбек бархурд. Дар мухориба Улугбек аскари зиёд талаф дод. Ин шикает обрую эътибори уро кохонд.

Дар дарбор ва байни аъёну ашрофу рухониён мухолифони Улугбек бисёр буданд. Ин ашхос марги Улугбекро мехостанд. Ба онхо муяссар шуд, ки писари Улугбек - Абдулатифро бар зидци падар ба исён водор созад. Дар мухорибаи лашкархои падару писар Улугбек шикает хурда, аз тахти подшохй махрум гардид ва охирхои мохи октябри соли 1449 бо фармони Абдулатиф кушта шуд.

176

Д АВЛАТЙ Т ЕМ У РИ Х О ДАР АХДИ АБУСАИД. Абдулатиф орзу мекард, ки сохиби тахту точи падар шавад. Вале ин орзуи у чомаи амал напушид. Абдулатиф баъди шаш мох аз чониби харбиён катл карда шуд. Баъди катли Абдулатиф мубориза барои хокимият дар байни аъзои сулолаи Темуриён аз нав авч гирифт. Ва нихоят, ба Абусаид ном шахе, ки ба хонадони Темуриён тааштук дошт, муяссар шуд, ки бо ёрии пешвои узбекони бодиянишин Абулхайрхон дар Мовароуннахр хокимияти Темуриёнро аз нав баркарор кунад. Абусаид дар давлатй Темуриён солхои 1451- 1469 хукмронй кардааст. Дар ин солхо худудхои давлатй Темуриён кариб jiyppa аз нав баркарор карда шуд. У хокимиятро дар Хирот ва тамоми Хуросон ба даст даровард.Дар ахди Абусаид каламрави давлатй Темуриён аз куххои Тиёншон то Багдод ва аз даштхои Киргиз то сохилхо^дарёи Хиндро дар бар мегирифт.

Б А РХ А М Х У РД А Н И Д А ВЛ А ТЙ Т Е М У Р И Ё Н . Баъди вафоти Абусаид давлатй Темурихо бебозгашт ру ба таназзул ниход. Соли 1469 дар Мовароуннахр хокимият ба дасти фарзан- дони Абусаид ва дар Хуросон ба дасти авлодони Умаршайх гузашт. Намояндаи машхури ин хонадон Султон Хусайни Бойкаро дар Хирот ба хокимияти Темуриён сохиб шуда, дар он чо муддате чанд хукмронй кард.

Дар охирхои асри X V Шайбонихо ба каламрави давлатй Темуриён ва хусусан, ба Мовароуннахр мунтазам хамла оварда, онро хароб мекарданд. Ин тохтутозхо махсусан, баъд аз вафоти Абулхайрхон пурзуртар шуданд. Писари у Мухаммад Шайбо- нихон дар назди худ вазифа гузошт, ки орзую омоли бобояшро оид ба забти давлатй Темурихо ва ташкил намудани давлатй Шайбонихо ба ичро мерасонад. У соли 1501 шахри Самаркандро аз Бобур ном Темурии охирин кашида гирифт. Хамон сол давраи бархам хурдани давлатй Темуриён хисобида мешавад.

Расми 139. Расадхонаи Улугбек. Бурриши он. Тахминан соли 1428

сохта шудааст

177

ЛУГАТ

Калмикхо - номи иттих,оди кабилахо.Сипахсолор - лашкаркаш.Исёнгар - шуришчй.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ~ " '1. Дар бораи ба хокимияти давлати Темурих,о сох,иб шудани Шох,рух

Haiyi кунед.2. Дар бораи Улугбек маълумот дих,ед.3. Шохрух ба гунах,корони шикастхурии лашкари Улугбек чй хел ч а з о

дод?4. Муборизаи Шохрух бар зидди Каракуюнлу чи тавр анчом ёфт?5. Дар бораи кушта шудани Улугбек ва писари у Абдулатиф

маълумот дих,ед.6. Абусаид давлати Темурих,оро чй хел идора кард?7. Давлати Темурихр кай ва чй тавр бархам хурд?

§42. СУЛТОНИИ ДЕ*ЛЙ

Т А Ъ С И С И С У Л Т О Н И И Д ЕХ Л Й . Султон Махмуди Газнавй ва авлодони у борхо ба Хиндустон лашкар кашида, онро горат карда буданд. Баъди соли 1151 аз тарафи Гуриён гирифта шудани шахри Газна Газнавиён ба Хиндустон фирор карданд. Дар Газна хокимият ба дасти Гуриён гузашт.

Соли 1175 хокими Газна - Мухаммади Гурй ба Хиндустон лашкар кашида, музофоти Панчобро ишгол намуд. Солхои 90- уми асри X I I у минтакахои байни дарёхои Ч,амнаю Ганг ва музофоти Банголаро хам забт кард.

Баъд аз он ки Мухаммади Fypfl вафот кард, чои уро Кутбиддини Ойбек гирифта, алокаашро аз Газна тамоман канд ва дар шимоли Хиндустон давлати сохибистиклол ташкил намуд.

Давлати навтаъсиси Кутбиддин ба худ номи "Султонии Дехлй"-ро гирифта, дар асрхои X III- X V яке аз давлатхои калонтарини Ш арк буд.

Султонии Дехлй дар ин давра васеъ шуд. Ба он гайр аз Хиндустони Шимолй, инчунин Хиндустони Марказй ва аксарияти давлатхои пахнкухи Дакан низ дохил шуданд. Онхоро султон Аловуддини Хилчй забт карда буд. Султон Мухаммади Туглак кариб тамоми Хдндустонро забт намуда, орзу дошт, ки Эрон ва Чинро низ забт кунад. Султонии Дехлй сарфи назар аз бузургии каламрави худ пурзуру марказиятнок набуд.

178

С О Х Т И Д А ВЛ А ТИ . Султонии Дехлй давлати феодалй буд. Тамоми заминхо моликияти султон хисобида мешуданд. Шахсоне, ки аз чойхои дигар омада, хизмати артишро ба чо меоварданд, аз султон замини мувакдатй - "иктаъ" мегирифтанд. Феодалхои калони махаллй заминхои меросй доштанд. Баъд аз вафоти онхо замини меросй ба фарзандонашон мегузашт. Ин феодалхо музофотхои худро идора карда, кариб тамоман мустакил буданд. Ба султон танхо як микдори муайян андоз месупориданду бас. Феодалхои миёна ва хурди хиндй хам заминхои камтари меросй доштанд. Бо мурури замон аз хорича омадагони баландмартаба низ сохиби заминхои меросй мешуданд.

Кисми заминхо дар ихтиёри рухониён, дайрхо ва ибодатгоххои дини хиндуия, рухониён ва масчидхои исломй буданд. Заминхои муассисахои динй "вакф" номида мешуданд.

Дар Султонии Дехлй усули заминдорй исломй буд. Дар Султонии Дехлй мисли пештара шумораи хочагихои дехконии чамоахо нисбат ба намудхои дигари хочагидорй бартарй доштанд.

Заминдорони калон ба хочагихои худ бевосита машгул намешуданд. Онхо заминхояшонро ба дехконон ба ичора дода, аз онхо хосили соф ва ё даромади пулй мегирифтанд.

Дар солхои мавчудияти Султонии Дехлй дар Х,и иду стон шахрхои бисёри нав бунёд шуданд. Дар ин шахрхо одатан кароргоххои султонхою волиёни онхо чойгир буданд. Яке аз чунин шахрхо Дехлй буд.

Шахрхои чанубии Х,индустон бештар дар сохилхои бахрхо бино ёфта буданд. Гоа, Калкутта ва Бомбай аз хамин кабил

179

шахрхо мебошанд. Дар шимолии султонй низ шахрхои калон ба мисли Агра, Панипат, Лохур ва Мултон мавчуд буданд. Точирони султонй аз ин бандару шахрхо маснуоти зиёду гуногуни косибй ва пеш аз хама, газвору махсулоти аттории хиндиро муттасил ба бозорхои мамлакатхои Осиёю Аврупо ва Африкои Шимолй бурда мефурухтанд. Аз он мамлакатхо ба Хиндустон асп, калъагй, мис ва пулхои тиллою нукрагин меоварданд.

0 F 0 3 H ТА Н А ЗЗУ Л И С У Л Т О Н И И Д ЕХЛ Й . Дар охирхои асри X IV Султонии Дехлй давлатй марказиятнок набуд. Дар он чо давлатхои сершумори мусулмонию хинду беист бар зидди хамдигар чанг мекарданд. Султон ба мукобили хокимони музофотхои Бангола, Синд, Орис ва Гучарат чанг карда, онхоро ба хок яксон кард. Соли 1366 султон Фируз баъд аз пахши шурише, ки дар Гучарат cap зада буд, фармуд, ки мардуми махалхои асосии шуриш кир карда шаванд. Дар солхои 70-ум ва 80-ум бошад, Султонии Дехлй чунон заиф шуд, ки он дигар амнияти музофотхоро таъмин карда наметавонист.

Дастахои алохидаи мугулхо то ба шахрхои калони султонй- Лохур ва Дехлй омада расиданд.

Л А Ш К А Р К А Ш И И Т Е М У Р БА С У Л Т О Н И И Д ЕХЛ Й . Темур аз вазъияти муносиб истифода бурда, тирамохи соли 1398 бо лашкари 120-хазорнафараи худ ба Султонии Дехлй хамла овард. Султон пеши рохи лашкари бузурги Темурро гирифта натавонист. Баъд аз гирифтани шахри Дехлй Темур аз дарёи

Хинд гузашт ва шахру дехахои Панчобро паи хам гирифта, онхоро талаю тороч мекард. У ба мусулмону хинду рахм намекард, онхоро ба катл мерасонд. Пойтахти султонй - шахри Дехлй талаю тороч карда шуд. Даххо хазор сокинони Дехлй кушта шуданд. Кисми онхо фирор карда, кисми дигар асир афтоданд. Косибон ва бинокорони гулдасти Хиндустон зуран ба Самарканд фиристода шуданд. Темур баъди як сол бо ганимати бузург ба Самарканд баргашта, ба хотири галаба бар Султонии Дехлй фармуд, ки дар ин шахр масчиди бузурги чомеъ созанд.

Расми 141. Чархи Офтоб, ки тавассути он вак,тро

муайян мекарданд

180

С У Л Т О Н И И ДЕХ.ЛИ Д А Р А С РИ X V . Темур Хиндустонро горату ба хок яксон карда, бо ин кирдори худ ба хокимияти бе ин хам таназзулёфтаи Султонии Дехлй зарбаи марговар зад. Темур дар назди худ максад нагузошта_ буд, ки Хиндустонро ба империяи бузургаш хамрох созад. У Хиндустонро ба холи худ гузошт. Баъд аз рафтани Темур дар шимоли Хиндустон мубориза дар байни феодалхои мусулмон ва хинду боз хам тезу тундтар шуд. Дигар на султон ва на ягон хокими дигари шимол ё чануб наметавонист Хиндустонро муттахдд созад. Дар асл шимоли исломй ва чануби хиндуия дар мукобили хамдигар меистоданд.

Дар тули асри X V Султонии Дехлй аллакай хамчун давлати бузург вучуд надошт. Он яке аз давлатчахои катории Хиндустон ба шумор мерафт, сарфи назар аз он ки хокими шахри Дехлй мисли пештара дорой унвони султонии бузурги Дехлй буд. Давлати нисбатан калони ин минтакаи Хиндустон Бангола ба шумор мерафт. Вале он хам дар Хиндустони Шимолй вазифаи хукмронро ичро карда наметавонист. Дар чунин холат Султонии Дехлй ва тамоми Хиндустон дар мукобили хамлахои нави мугулу туркхо тоб оварда натавонист.

Б А РХ А М Х У РД А Н И С У Л Т О Н И И Д ЕХ Л И . Баъди аз тарафи Шайбониён бархам задани давлати Темуриён намояндаи охирини ин сулола, вориси тахту точ ва набераи Темур - Бобур соли 1526 бо лашкар ва чонибдорони худ рохи Хиндустонро пеш гирифт.

Пеш аз ба Хиндустон хамла кардан, Бобур Афгонистон ва як кисми Эрони Ш аркй, шахрхои Кобул ва Базнаро ба даст даровард.

Бобур аз хамин чо бо лашкари 20-хазорнафараи иборат аз туркхо, точикон ва пуштухо ба Хиндустони Шимолй рахсипор шуд.

тгфхгхГг = *Г < {------------------------------------Расми 141. Нак,ши буриши ибодатхона дар цазираи Ява

181

Дар Х,индустон мухорибаи халкунанда дар хамвории назди шахри Панипатаи вокеъ дар шимолтари Дехлй 21 апрели соли 1526 ба амал омад. Дар ин мухориба султони охирини Султонии Дехлй- Иброхими Лудй кушта шуд. Баъди ин Бобур Дехлиро забт намуда, худро шохи Х,индустон эълон кард. Соли оянда хокимони музофотхои мусулмон ва хинду лашкари ЮОхазорнафара гун карда, бар зидди Бобур ба чанг даромаданд, вале дар мухорибаи назди Канвагии вокеъ дар наздикии шахри Агра торумор карда шуданд. Бо хамин Султонии Дехлй бархам хурд.

ЛУГАТДайр - ибодатгох,е, ки дар он рухониён зиндагонй мекарданд. Иктоъ - замине, ки султон ба шахси мансабдори давлатй барои хизматаш мувак,к,атан медод.Масчиди чомеъ - масчиде, ки дар он мусулмонхо намози Чумъаро мехонанд.

САВО Л В А СУПО РИШ ^О — 1 ...■■...........1. Султонии Дехпй кай ва чй тавр таъсис ёфтааст?2. Гуриён ба Султонии Дехлй чй муносибат доштанд?3. Дар бораи хочагй, косибй, тичорат ва шахрхои Султонии Дехлй

маълумот дихед.4. Дар бораи чанги Темур ба мукрбили Султонии Дехлй нак^ кунед.5. Исбот кунед, ки дар асри XV Султонии Дехлй ба давлати заиф

табдил ёфт.6. Султонии Дех,лй кай ва чй тавр бархам хурдааст?

§43. ИМПЕРИЯИ ТЕМУРИЁНИ *ИНД

Т А Ъ С И С И И М П ЕР И Я . Ба Бобур ва зурётхои у лозим омад, ки дар нимчазираи Х,индустон ва дар масофаи садхо километр дуртар аз он давлати худро васеъ кунанд. Худудхои империяи Темуриёни Хинд Афгонистони Ш аркй, Синд, Кашмир ва дар Хиндустони Ч,анубй то дарёи Гадаври тул кашида буд. Сабаби ин каламрави бузургро ишгол кардани Темуриёни Хинд он аст, ки дар асри X V I Султонии Дехлй дигар худудхояшро мухофизат карда наметавонист.

ИСЛО Х,ОТИ А К Б А Р . Империяи Темуриёни Хинд дар замони хукмронии набераи Бобур - Акбар, ки солхои 1556-1605- ро дарбар гирифтааст, давраи гул-гулшукуфии худро аз cap мегузаронид. Дар ин солхо худудхои он дар натичаи ниноли

182

музофотх,ои Хиндустони Ш аркй - Бангола, Орис, Гучарат, Кашмир, Султонии Хандна ва Ахмаднагар боз хам васеътар шуд. Акбар яке аз марказхои калонтарини тичорат дар Ш арк - шахри Кандахорро хам аз Эрон кашида гирифт.

Акбар шохи дурандеш ва одил буд. Ба сари хокимият омада, у дар мамлакат ислохот гузаронид. Ислохот кариб хамаи сохахои хаёти мамлакатро дар бар мегирифт. Дар рафти амалй намудани ислохот у ахолии махаллии хиндуро ба назари эътибор нагирифта наметавонист. Шохи нав баъзе ашрофони хиндуро ба вазифахои калон таъйин кард. Пуштибонии точирони хиндунаслро шахсан ба ухда гирифт. Дар мамлакат таъкиботи онхое, ки пайравони дини хиндуия буданд, кать карда шуд. Ахолии хинду аз андози чизя озод карда шуд. Акбар соли 1593 дар бораи ичозат ба фаъолияти хамаи динхо амри махсус баровард. Мувофики ин амр хиндуёнро зуран ба дини ислом гардонидан манъ эълон карда шуд. Хиндухои мачбуран мусулмон кардашуда хатто метавонистанд ба дини пештараи худ баргарданд.

Низоми андозситонй тагйир дода шуд. Дар мамлакат вохиди ягонаи ченкунии замин чорй гардид. Мувофики ин ченак заминхои мамлакат аз нав чен карда, масохати умумии онхо муайян карда шуд. Акнун хангоми мукаррар кардани андоз сифати замин, яъне хосилнокии хок ба назар гирифта мешуд. Мардуми кишоварз мувофики сифати замин сеяки хосилро бо дарназардошти нарххои миёнаи 20 соли охир ба хазинаи давлат андози пулй мепардохтанд.

Ислохоти Акбар идораи давлатиро низ дар бар гирифт. Мамлакат ба 15 музофот таксим карда шуд, ки онхоро волиёни шох идора мекарданд. Вазоратхои шоханшохии Темуриёни Х,индро чун дар давлатй Сомониён девонхо меномиданд. Сарвари девонхо нахуствазир буд. Оид ба сохахои гуногуни мамлакат чунин девонхо мавчуд буданд. Масалан, девонхои молия, андоз, чагир, дарбор, корхои сохтмон, лашкар, устохонахо, вакф ва гайра.

И М П Е Р И Я И Т Е М У Р И Ё Н И Х И Н Д Д А Р А С РИ X V II. Ба Акбар муяссар шуд, ки империяи Темуриёни Х,индро дар оромию рушду нумуъ нигох дорад. Писари Акбар - Чахонгир соли 1605 ба тахти пошохй нишаста, у хам чидду чахд ба харч дод, ки империяи Темуриёни Х,инд боз хам тараккй кунад.

Дар замони хукмронии набераи Акбар - Шохичахон ху­дудхои давлатй Темуриёни Х,инд дар Х,индустон боз хам васеъ­тар шуданд. Ахмаднагар, Голканд ва Бичапур низ тобеияти худ­ро аз Шохичахон эътироф карданд. Сарзамини Марахаштра хам чандин муддат ба хайати давлатй Темуриёни Хинд дохил гардид.

183

Расми 142. Мацмааи ибодатгох, дар Ангкор. Асрх;ои IX-XII

Дар замони хукмронии Шохичахон империяи Темуриёни Х,инд камтар пеш рафт. Ч,агирдорони калон харакат мекарданд, ки мустакил бошанд. Ч,ангхои сершумори Шохичахон харочоти калонро такозо мекарданд. Барои пайдо кардани маблаги зарурй авлодони Акбар, аз он чумла, Шохичахон ичораи заминро аз нав чорй намуданд. Акнун чагирдорхо худашон андозгундор шуданд. Дар натичаи ин чагирдорхо сарватманд ва хокимияти онхо аз болои кишоварзон боз хам пурзуртар шуд. Ин холат ба обрую эътибори хокимияти шох таъсири манфй расонид.

Байр аз ин, зиндагии бо карру фарри шоххои Темуриёни Х,инд, дарбориён, чагирдорхои бузургтарини мусулмон ва хокимони махаллии хинду хадду канор надошт. Фарки сатхи зиндагй дар байни табакахои хукмрон ва ахли захмат торафт бештар мешуд. Бо вучуди ин, дар замони хукмронии Шохичахон ва Аврангзеб, шоханшохии Темуриёни Х,инд мавкеи пешкадами худро аз даст надода буд. Дар солхои хукмронии Аврангзеб худудхои Бачапур ва Голкондаро низ дарбар гирифт. Ба у муяссар шуд, ки хучуми артиши ширкати англисии "Ост-Индия"- ро бартараф намуда, ба он товони чанг бор кунад.

Аврангзеб бар хилофи ачдодони худ фармуд, ки аз мардуми гайримусулмон андози чизя ситонида шавад. У кушиш ба харч медод, ки мамлакатро мувофики меъёр^ои шариати ислом идора кунад. Ч,ав°бан ба зулму таъкиботи Аврангзеб дар зери рохбарии пешвои худ Ш авачи маратххо шуриш бардошта, соли 1674 давлати сохибихтиёри Махараштраро таъсис намуданд. Дар ин давра рачпутхо низ бар зидди Темуриёни Х,инд баромаданд. Ин якчанд мисол шаходати он аст, ки шоханшохии Темуриёни Хдшд

184

дар нимаи аввали асри X V II пуркувват бошад хдм, дар нимаи дуюми он то андозае ру ба таназзул нихода будааст.

М А Д А Н И ЯТ И И М П Е Р И Я И Т Е М У Р И Ё Н И ХИ Н Д . Маданияти Хиндустон ДаР замони хукмронии Темуриёни Х ИНД ба комёбихои калон сохиб шуд. Ин комёбихо алалхусус ба адабиёти ва санъати меъморй дахл доранд.

Аз чумлаи адибони машхури Темуриёни Хинд Абулфазл буд. У асарх,ои худро бо забони точикй менавишт. Дар байни шоирони сершумор бародари Абулфазл - Файзл аз усулхои шеърнависии форсй васеъ истифода мебурд. Тулси Дас аз чумлаи шоирони маъруфи хиндузабон буд. Бедил, Зебуниссо, Калим, Хусрави Дехлавй низ шоирони машхури баъдинаи форсигуи Х,индустон буданд.

Санъати меъморй комёбихои боз хам бузургтар дошт. Касри Акбаршох дар Дехлй аз чумлаи бузургтарин иншооти меъмории ин давлат буда, деворхои он 20 метр баланд ва аз санги тарошида сохта шудааст. Касри дигари Акбаршох дар дашти наздикии шахри Агра мебошад.

Яке аз осори бузургтарини меъмории мусулмонии Тему­риёни Хинд макбараи Точмахал дар Агра ба шумор меравад. Точмахал аз мармари сафед сохта шуда, дорой гумбази сафед ва манораи сернакдлу нигор мебошад. Ин каср аз чумлаи яке аз хафт муъчизаи олам ба шумор меравад.

Иншооти дигари бузурги бинокорй "Масчиди муъчиза" ном дорад, ки дар шахри Дехлй сохта шудааст. Дар ин масчид дар як вакт то 100 хазор нафар мусулмонхо намози чумъа гузошта метавонистанд.

Шоххои Темуриёни Х ИНД бинохои зиёди бохашамати чамъиятии дигар низ сохта буданд, аз он чумла онхое, ки барои девонхо мукаррар шуда буданд.

Яке аз сабабхои асосии пешравии адабиёт, санъат ва меъмории давлати Темуриёни Хинд он аст, ки шоххои он ва алалхусус Акбар ва Шохичахон адибон, ахли хунар ва меъморонро шахсан сарпарастй мекарданд.

Расми 142. Сафири давлати хорщиро цабул кардани Бобур

185

ЛУГАТЧизя - онх,ое, ки пайрави дини ислом набуданд, чунин андоз мепардохтанд.Чагирдор - заминдорони калоне, ки заминх,ои худро ба дех,к,онон ба ичора медоданд."Ост-Индия" - ширкати Англия буда, дар ихтиёри худ лашкар дошта, ба Х,индустон х,амла карда буд.

САВО Л В А С У П О Р И Ш Х О .................... ; ■■■1. Шох,аншох,ии Темуриёни >;инд аз тарафи Бобур кай ва дар кучо

таъсис ёфтааст?2. Кадом чихатхри ислох,оти Акбар ба шумо маъкул шуд?3. Чахрнгир ва Шох,и Чахрн шох,аншох,ии Темуриёни ^индро чй тавр

идора мекарданд?4. Фарк,и идоракунии давлатй Темуриёни Х,индро аз чониби Авранг-

зеб ва Чах,онгир муайян кунед.5. Кадом шоиру нависандагони Х,индустони замони Империяи

Темуриёни Х,индро медонед?6. Иншоотх,ои бузурги меъмории шох,аншох,ии Темуриёни Хиндро

тавсиф кунед.

§44. ДАВЛАТЙ САФАВИЁНИ ЭРОН

С УЛ О Л А И С А Ф А В И ЁН . Чунин мом гирифтани ин сулола аз номи шайх Сафиддин (1254-1334) пайдо шудааст. Ин шахе дар Озарбочон ба тоифаи мусулмоние рохбарй мекард, ки он "Сафавй" ном дошт. Сафавихо пайравони мазхаби исломии шиъа буданд. Ин мазхаб дар Эрон хануз дар замони хукмронии халифахои Араб васеъ пахн шуда буд.

Дар нимаи дуюми асри X V шайххои Ардабили сулолаи Сафавиён пурзур шуда, дар Озарбойчон бар зидди хонхои туркман барои хокимият ба мубориза бархостанд. Барои ин кор Сафавиён заминдорони миёна ва хурди эрониро дар атрофи худ муттахид сохта, аз баъзе кабилахои бодиянишини туркман, точирон, кишоварзон ва косибони аз хукумат норозй хам кумак хостанд. Кабилахои бодиянишиши турк лашкари савораи Сафавихоро ташкил намуданд.

Т А Ъ С И С ЁБ И И Д А ВЛ А ТЙ С А Ф А В И ЁН . Соли 1499 Исмоили Сафавй шайхи Ардабил ва кабилахои хамсояи турк шуд. У тамоми Озарбоичони Ч,анубй, аз чумла шахри Табрезро ишгол карда, соли 1502 худро шохи Эрон эълон кард. Исмоил

186

давлати Сафавиёнро аз пойтахташ - шахри Табрез то соли 1524 идора кард. Дар ин давра Арманистон, Курдистон, Байнан- нахрайн ва аз чумла, шахри Багдодро ишгол намуд. Дар замони хукмронии Исмоил дар байни давлати Сафавиён ва Туркия чанг ofo3 ёфта, кариб сад сол давом кард ва танхо даар солхои 30-юми асри X V II катъ гардид.

Огози ин чанг ба фоидаи Сафавиён набуд. Соли 1514 туркхо дар чанги зидди Сафавиён нисбатан бартарият доштанд.Туркхо хам дар ин мархила шахри Табрезро ишгол намуданд, вале баъд горди яничархо бар зидди хучаинхои худ шуриш бардоштанд.Дар натичаи ин шуриш артиши Туркия суст шуда, аз лашкари Сафавиён шикает хурд.Ч,анги байни онхо бо хамин ба охир нарасид.

Муковимати давлати Сафавиён ва Туркия сабабхои мазхабй хам дошт.

Дар охирхои салтанати худ Исмоил тавонист, ки Гурчистон ва хонигарии Шервонро, ки дар шимоли Озарбойчон вокеъ гардида буд, ба давлати худ тобеъ кунонад. Хамин тарик, Исмоил дар мухлатхои кутохтарин давлати бузурги Сафавиёнро таъсис дод.

ДАВЛАТИ САФАВИЁН ДАР АЗДИ АББОСИ КАБИР.Солхои хукмронии Аббоси I ё худ Аббоси Кабир давраи пурзуртарин ва гул-гулшукуфии давлати Сафавиён буд. Ба у муяссар шуд, ки хокимияти марказии шохро пурзур кунад. Аббоси Кабир мустакилияти пешвоёни кабилаи калонтарини туркмании маскуни Озарбойчонро бархам зад.

Расми 144. Милош Обилии рангами к,атли султон

187

Аббоси I ба вазъи лашкар диккати махсус медод. Барои муборизаи бомуваф- факият бар зидди Туркия у артиши мунтазам ташкил намуд, ки он дар аввал аз 12 хазор нафар аскари пиёда ва 10 хазор аскари савора иборат буд. Аббос бо ёрии мушовирони англис истифодаи силохи оташфишон ва тупхона (артиллерия)-ро ба аскару афсархои артиши Эрон омузонид. Ба лашкар кабилахои кучманчиро низ сафарбар кард. Хамин тарик, артиши 120- хазорнафара ташкил намуда, соли 1602 бар зидди султони Туркия чанг огоз кард. Ин чанг 10 сол давом карда, бо галабаи

Расми 145. Яничар Сафавиён анчом ёфт. Дар натичаи ин галаба Аббоси Кабир Гурчистон,

Арманистон, Ширвон, вилоятхои Озарбойчони Ч,анубй, Курдистон ва Багдодро бо хамрохии Байнаннахрайн, ки дар яке аз чангхо аз даст дода буд, Афгонистон ва кисми Хуросонро, ки кайхо боз Темуриёни Х ИНД ишгол карда буданд, пас гардонда, ба Эрон хамрох намуд.

Т И Ч О Р А Т ВА Х О Ч А ГИ И Д А ВЛ А ТИ С А Ф А В И ЁН . Дар охирхои асри X V I - аввали асри X V II хочагй ва тичорати давлати Сафавиён ру ба тараккй ниход. Сабабаш он буд, ки ба амнияти давлати Сафавиён дигар нерухои дохилй ва хоричй халал расонда наметавонистанд. Дар ин давра Эрон бо Португалия, Голландия, Англия, Русия, Чин, Х инДУСТон, Хиндучин ва давлатхои дигар муносибатхои тичоратй дошт. Аббоси I барои боз хам васеътар кардани робитахои тичоратй ба давлатхои пешкадами Аврупо ва Осиё сафирхо мефиристонд. Аз он мамлакатхо хам ба Исфахон сафирон меомаданд.

Бо амри шох роххои тичоратй таъмин ва дар кад-кдди ин роххо корвонсаройхо сохта мешуданд. Исфахон дар замони хукмронии Аббоси I ба шахри калони дорой 500 хазор нафар ахолй табдил ёфт. Дар ин шахр касрхо, масчидхо, пулхо ва иншоотхои дигар сохта шуданд, ки ба пойтахти нави Сафавиён зебогй ва хашамати хосе мебахшиданд. Дар Исфахон, Табрез ва шахрхои дигари Эрон хунармандй ривочу равнак ёфт. Хазорон косибон маснуоти гуногуни баландсифат истехсол мекарданд, ки онхоро точирон ба бозорхои дохилию хоричй бароварда мефурухтанд. Махсулоти абрешимй, мохут, пахтагй, колин, чармин, кулолй ва

188

филизй барин молх,ои косибону хунар- мандони эронй берун аз худудхои давлатй Сафавиён маълуму машхур буданд.

Дар Эрон ин вакт устохонахои нис- батан калон низ сохта шуданд, ки ба онхо шахсони интихобй рохбарй мекарданд. Бо фармони шох дар Исфахон ва шахрхои дигар корхонахои давлатй хам сохта шуданд. Дар ин корхонахо то 150 нафар ва аз ин хам зиёдтар коргарон кор мекарданд.Корхонахои эронй ба мануфактурахои аврупои хеле монанд буданд.

ТАН АЗЗУЛ И Д АВЛАТЙ С А Ф А ВИ ЁН . Расми 146. Сарбози Давлатй дорой мустамликахои зиёду аспсавори турк масохати бузург мудцати дуру дароз вучуд дошта наметавонист. Ин гуфтахо ба давлатй Сафавиён хам дахл доранд. Аббоси Кабир аксарияти мулкхои аз марказ дурро дар хайати давлатй худ бо кувваи силох нигох медошт. Вале замоне фаро расид, ки дар дохили Эрон хам нерухои чудоихох ва мукобили салтанати Сафавиён зиёд шуданд. Аз ин ру, Сафавиён мачбур буданд, ки таъсири хокимияти худро дар музофотхо суст карда, таваччух ва кувваи бештарро ба дохили Эрон равон кунанд. Faftpn чашмдошти Сафавиён дар Осиёи Fap6n барои Эрон вазъияти хеле хатарнок фаро расид. Туркияи султонй мехост, ки аз давлатй Сафавиён кассос гирад ва ният дошт, ки Кафкоз ва Байнаннахрайнро аз нав ба зери итоати худ дарорад.

Сефии I аз худудхои Эрон аллакай кисми зиёди мулкхои Сафавиёнро аз даст дода буд. Аз чониби гарб лашкаркашии худро огоз намуда, туркхо якчанд музофоти Сафавиёнро ишгол карданд. Соли 1639 Сафавиён ноилоч ба ихтиёри Туркия гузаштани Байнаннахрайнро эътироф карданд. Баъдтар Туркия Арманистонро низ ба даст даровард. Дар шаркй мамлакат бошад, бар зидди Сафавиён хонхои сулолаи Чонихо мубориза мебурданд. Х,амин тарик, хокимияти марказии Сафавиён сол то сол заифтар мешуд. Аз хамин сабаб Афгонистон хам аз зери хокимияти Эрон баромад.

189

Расми 147. Ро^зани турк. Мусаввараи

асри X V I

Расми 148. Харбу зарби флоти Туркия ва Испания

Дар нимаи дуюми асри X V II вазъияти давлати Сафавиён ташвишовар буд. Дар дохили мамлакат дар байни гуруххои гуногун ва дарбори шохи Сафавиён мухолифату задухурдхо огоз ёфтанд. Сафавиёни охирин - Аббоси II, Сулаймон, Султон- хусейн, Тахмоспи I I ва Аббоси I I I аслан ба бозичахои гуруххои иртичоии мамлакат мубаддал гардида буданд.

ЛУГАТШайх - яке аз мартабахри баланди дини ислом.Яничар - сарбози туркй; туркхр бачахрро аз оилахри ахрлии гайритуркй чудо карда, ба воя мерасониданд, то ки онхрро ба яничар табдил дих,анд. Яничархр аскарони яккачини туркй буданд. Корвонсарой - чоест, барои истикрмати мувак^атии точирон ва нигох, доштани молу корвони онхр.

САВОЛ ВА СУПОРИШХ.О я» ..- . ■

1. Дар бораи сулолаи Сафавиён маълумот дихрд.2. Давлати Сафавиёни Эрон кай таъсис дода шудааст?3. Дар бораи давлати Сафавиёнро идора кардани Исмоил ва

Аббоси Кабир накр кунед.4. Оё шумо дар фаъолияти Аббоси Кабир ягон унсури мусбатро

шар* дода метавонед?5. Давлати Сафавиён бо кадом давлатхри чах,°н робитахри

тичоратй дошт?6. Дар бораи устохонахри Исфахрн чихрро медонед?7. Точирони аронии замони Сафавиён ба хоричй кишвар кадом

молхрро мебароварданд?8. Ру ба таназзул нихрдани давлати Сафавиёнро шарх; ди^ед.

190

§45-46. СУЛТОНИИ ТУРК*ОИ УСМОНИ

БА РХ .А М Х У РИ И С У Л Т О Н И И РИ М . Кабилахои салчукй ба гайр аз Эрон дар Осиёи Хурд кам сокин шуда, султонии Румро ташкил намуданд. Давраи нисбатан пурзуртарини ин давлат ба асри X I I рост омадааст. Султонии Рим ба зарбахои пасихдми лашкаркашихои салибй тоб оварда натавониста, тахминан дар огози асри X I I I бархам хурд ва дар худудхои он 10 аморат таъсис ёфт. Баъди бархамхурии Султонии Рим хар кадоми ин аморатх,о аз лашкаркашихои салибдорон худро мустакилона мухофизат мекарданд.

Дар нимаи дуюми асри X I I I лашкаркашихои салибй ба Ш арк хотима ёфтанд. Баъди ин давлатхои мусулмонии салчукй дар Осиёи Хурд ва Ш аркй Наздик мулкхои салибдоронро ба даст дароварданд.

Т А Ъ С И С И Д А ВЛ А ТИ У С М О Н И ЁН . Дар асри X I I I аз Осиёи Марказй ба Осиёи Хурд кабилахои дигари туркй - огузхо кучида омада, сокин шуданд. Рафти ташкилёбии Султонии Усмониён дар чараёни омезиши ин ду кабилаи туркй дар нимаи дуюми асри X I I I o f o 3 ёфта, дар нимаи аввал и асри X IV анчом пазируфтааст.

Дар таъсиси Султонии Усмониён огузхои бодиянишин макоми бештар доштанд. Онхо сарчамътар сукунат доштанд, сершумор ва аз чихати тайёрии харбй муташаккилтар буданд.

Аввал пешвои огузхо Эртогрул буд. У дар водии дарёи Сакари - дар хамсоягии империяи Византия мулки начандон калоне дошт. Писари Эртогрул - Усмон, ки солхои 1282-1326 хукмронй кардааст, лашкари пурзуре ташкил намуда, бар зидди Византия чанг огоз кард ва дар Осиёи Хурд аксарияти мулкхои он, аз он чумла, Бурсуро хам ишгол намуда, онро пойтахти давлати худ эълон кард. Дар баробари чанг бар зидди империяи Византия

Расми 149. Намуди ш. Конс- тантинопол

191

Усмон ба мукобили аморатхои дигари собик Султонии Рим мубо­риза бурда, онхоро хам ба давлатй ташкилкардааш хамрох намуд.

Обрую эътибори Усмон чунон баланд шуд, ки акнун тамоми туркхоро "усмониён" ном мебурданд. "Туркхо" ва "усмониён" як маъниро пайдо намуданд, яъне туркхо усмонй хастанд ва усмонихо турканд.

Л А Ш К А Р И У С М О Н И ЁН . Лашкари туркхо дар рафти чангхои сершумор тачрибаи калон андухта, бар ракибони худ мунтазам галаба мекард. Дар вокеъ, ин вакт давлате вучуд надошт, ки бар лашкари муташаккили Туркхои Усмонй голиб омада тавонад. Лашкари Усмониён махсусан дар давраи хукмронии Урхон - солхои 1326-1359, ки вориси Усмон буд, боз хам пурзуртар шуд. Ин вакт лашкари туркхо аз яничархо ва сипохиён иборат буд. Яничархо он аскароне буданд, ки аз хисоби асирон ва чавонони мачбуран ба дини ислом гардонидашуда ташкил шуда буданд. Туркхо кудаконро аз падару модарашон чудо карда, баъд ба катори яничархо дохил мекунонданд. Яничархо яккачин буда, сипохиён бошанд, чузъу томхои савораи артиши туркхоро ташкил менамуданд. Лашкари сипохиён касбй буда, барои хизмат дар артиш маош ва пораи замин, яъне иктаъ мегирифтанд.

Туркхои Усмонй ба усулхои ишголи калъаю касрхо ва шахрхои истехкомдор диккати махсус медоданд. Дар ин кор яни­чархо ва сипохиён аз манчанику манорахои ишголкунй васеъ ис­тифода мебурданд. Дар охирхои асри X IV артиши Усмониён ал- лакай дар чангхо аз аслихаи оташфишон хам истифода мебурданд.

И С Т И Л О ГА РИ ^ О И У С М О Н И ЁН Д А Р А С РИ X IV . Дар асри X IV империяи Византия давраи ру ба таназзули худро аз cap мегузаронид. Гайр аз Византия дар Балкан давлатхои дигари дар холати парокандагй карордошта бисёр буданд. Аз ин ру, султонхои Туркхои Усмонй баъди дар Осиёи Хурд боз хам васеътар кунонидани худудхои давлаташон ба нимчазираи Балкан низ лашкар кашиданд. Давлатхои заифи Балкан бар зидди артиши туркхо мукобилияти сахт нишон дода наметавонистанд. Ин буд, ки шахри Галлиполи вокеъ дар сохили гулугохи Дарданелро ишгол намуда, ба Фракия зада даромаданд. Ба Султон Урхон лозим омад, ки ба Фракия боз як маротибаи дигар лашкар кашад. Танхо ба султонй оянда - Муроди I муяссар шуд, ки Фракия ва шахри асосии он Адрианополро ишгол намояд.

Туркхо лашкаркашии худро дар нимчазираи Балкан давом доданд. Мухорибаи калонтарин дар ин чо 15 июни соли 1389 дар

192

майдони Косовой Сербияи Ч,анубй ба амал омад. Фармондехи лашкари Туркия Муроди I бо лашкари 80-хазорнафараи шохи Сербия - Лазар ру ба ру шуд. Як ватандусти серб ба хаймаи султони туркхо рох ёфта, Муроди 1-ро катл мекунад. Вале ин суикасд ахволи лашкари сербхоро бехтар накард. Писари Муроди I - Боязиди чавон султони нави Туркхои Усмонй шуд. Боязид ба лашкархои Лазар шикает дода, худи уро барои кушта шудани падараш хамчун кассос катл кард. Дар натичаи ин галаба кисми зиёди Сербия ба Туркия хамрох карда шуд.

С УЛ ТО Н И И Т У Р К И Я Д АР Н И М А И А ВВА Л И А С РИ XV. Ба васеъшавии худудхои Султонии Туркхои Усмонй Темур халал расонд.

У дар Осиёи Марказй давлати бузург ташкил намуда ва баъд ба Эрону давлатхои Шарки Наздик лашкар кашида, онхоро забт кард. Темур бо артиши кудратманди худ ба Осиёи Хурд зада даромад. Аз чихати шумораи лашкар ва тачрибаи чангй султони Туркия Боязид аз Темур хеч монданй надошт. Лашкари Боязид 120-хазор нафарро ташкил медод. Дар арафаи мухориба як кисми амирхои Осиёи Хурд ба султон хиёнат карда, ба тарафи Темур гузаштанд. Мухорибаи халкунандаи лашкари Темур ва Боязид 28 июли соли 1402 дар наздикии Анкара ба амал омад, ки дар он туркхо торумор карда шуда, худи Боязид асир афтод. Бо фармони Темур уро ба кафаси оханин андохтанд. Баъди чанде Султон Боязид дар асорати Темур вафот кард.

Вале Темур Султонии Туркхои Усмониро бархам надод. Бо самти Гарб лашкаркашии худро давом хам надода, ба Самарканд баргашт.

Баъд аз шикает дар Анкара, мубориза барои точу тахти Султонии Туркия тезу тунд шуда, ба задухурдхои мусаллахона табдил ёфт.Аз хамин сабаб, дар Султонии Туркхои Усмонй муддати дуру дароз хокимияти ягонаи марказй вучуд надошт. Яке аз Усмониён, ки Муроди II ном дошт, нихоят ракибони худро маглуб карда, ба тахти Султонии Туркия менишинад. У хамон лахза чанги зидди Византияро огоз карда,Солунро аз Византия кашида мегирад. Баъд аз ин худудхои Византия танхо аз шахри Константи- нопол ва махалхои гирду атрофи он иборат буд.

Расми 150. Му.\осираи ш.

Константинопол аз тарафи

Туркхои Усмонй

Расми 151. Султон Маумади II

ишголгари Константинопол

193

Барои расонидани ёрй ба императори Византия калисои Гарбй (католикй) ва Ш аркй (православй)-и дини масехй дар зери рохбарии Папай Рим иттифок (уния) бастанд. Соли 1444 ин иттифок бар зидди туркхо лашкаркашии нави салибдоронро огоз намуд. Дар мухорибаи назди Варнай салибдорон 10 ноябри хамон сол сахт шикает хурда, акиб баргаштанд.

И Ш ГО Л И К У С Т А Н ГА Н И Я (КО Н С Т А Н Т И Н О П О Л ). Императори охирини Византия Константини X I буд. Фармондехи лашкари туркхо шохи нав Султон Мухаммад ё Махмади I I барои ишголи Константинопол камар бает. Таносуби куввахо ба куллй ба фоидаи султон буд. Византиягихо хамагй 10 хазор нафар ва туркхо бештар аз 200 хазор нафар аскар доштанд, ки 15 хазор нафари онхо яничархои яккачин буданд.

Шахри Константинопол хаматарафа мустахкам карда шуда буд. Византиягихо пеши рохи флоти туркхоро занчирбанд карда буданд. Аз ин ру, туркхо барои ба шахри Константинопол ворид шудан танхо як илоч доштанд. Онхо аз тарики хушкй "рох"-ро ба воситаи равганмолй лагжонак карда, аз болои он киштихоро кашида бурда, ба об cap дода метавонистанд. Ин корро туркхо бомуваффакият ичро карда, киштихои худро вориди Шохи Тиллой карданд. Хамин тарик, артиш ва флоти туркхо шахри Константинополро мухосира кард, ки он ду мох идома ёфт.

Византиягихо тамоми имкониятхояшонро истифода бурданд, вале шахри худро аз мухосираи лашкари туркхо начот дода натавонистанд ва ночор 29 майи соли 1453 таслим шуданд. Бисёр чойхои шахри Константинопол аз тарафи голибон талаю тороч карда шуданд.

Вале Мухаммади I I нагузошт, ки аскархояш бинохои шахрро ба хок яксон кунанд. Ибодатгохи машхури масехии Софияи Мукадцас аз вайронкорй эмин монд. Бо амри Мухаммади I I ин калисо бо номи "Оя Суфия" ба масчиди асосии чомеи султонй табдил дода шуд. Шахри Константинопол номи Истамбулро гирифт. Акнун султонхои Усмониён Султонии Туркияро аз пойтахти нав - Истамбул идора мекарданд.

С УЛ ТО Н И И Т У Р К И Я И У С М О Н И Д А Р А С РИ X V I. Забткорихои туркхо дар замони хукмронии набераи Мухаммади II - Салими I аз нав огоз ёфтанд. Баъди чанги фотехонаи зидди Эрон Салими I Озарбойчон, Арманистон, Гурчистон, Догистон ва Курдистонро ба даст даровард. Аз хамин вакт cap карда, Салими I сохиби унвони халифаи тамоми мусулмонон мегардад.

194

Расми 152. Роуибони ибодатгоуи Симони Муцаддасро лату куб кардани турщ о

Давраи нисбатан пуриктидортарини Султонии Туркияи Усмонй ба замони хукмронии Сулаймони I рост омадааст. У чун усмонхои дигар борхо ба давлатхои гуногун лашкар кашидааст.

Вале _ бармегардем ба лашкаркашихои зафармандонаи Салими I. У Белград ва Родосро ишгол намуда, баъд дар Монач лашкархои муттахидаи Чехияю Мачористонро торумор кард. Дар натичаи ин кисми зиёди Мачористон, Валахия ва Молдавия тобеи Хукумати Туркия шуданд.

Сулаймони I кушиши гирифтани Венаро кард, вале аз ухдаи ин кор баромада натавонист. Баъд аз ин самти лашкаркашиашро тагйир дода, Байнаннахрайнро ишгол намуда, ба забти Африкои Шимолй огоз кард. Дере нагузашта Триполи ва Алчазоирро ба даст даровард. Дар замони хукмронии Сулаймони I Арабистон хам ба худудхои Султонии Туркияи Усмонй дохил карда шуд.

Дар асри X V I Султонии Туркияи Усмонй кариб хамаи мулкхои собики Византия ва Хилофати Арабро дар бар мегирифт.

АЗ С О Л Н О М А И О Ш И К ПО Ш О ЗО Д А "Т А В О РИ Х И АЛИ У С М О Н "

(Накл дар бораи давлати Усмон)Бобои Усмонй гозй Сулаймоншох буд. Сабаби ба Рим

омадани у ин аст. Дар замони Аббосиён Арабхо Рим ва Эронро фатх карданд. Вале Эрон дар сархадхои худ туркхоро гузошт ва Арабхо торумор карда шуданд. Махз бо хамин сабаб дар

г л

195

вакташ кофиронро ба худ тобеъ карда натавонистем. Ин буд, ки бойхои Эрон муттахид шуданд, то ки он туркхои бузурги бодиянишинро пеш кунанд. Бо Сулаймоншох 50 ООО туркон ва тоторхо хам бо хаймахои худ хамрох шуданд. Онхо аз Эрзинчон ба Замини Рим кучида омада, дар ин чо 6 сол монданд. Вале Сулаймоншох хост, ки шучоат нишон дахад. Барои хамин боз ба мамлакати туркхо (Туркистон) рафта, ба назди калъаи Ч,аъфари вилояти Х,алаб омад. Хангоми аз дарёи Фурот гузаштан гарк шуд ва уро дар сохил дафн карданд. Кучманчиёни бо хамрохии у буда пароканда шуданд. Баъзехо бо писарони Сулаймоншох монданд ва онхо се нафар буданд: Сункар Текин, Эртогрул ва Гюн Догд. Ду писар рохи худро давом дод, вале Эртогрул бо 400 кулба ба сарзамини султон Аловуддин (подшохй давлати Салчукиён. - Шаруй Т. Зиёзода) баргашт. Дар рох ракибони султонро торумор карда (Эртогрул), худаш хоким шуд. Эртогрул се писар дошт: Усмон, Гюндюз ва Сараята. Эртогрул писари худ - Сараятаро ба назди Аловуддин фиристонид - "Бигузор у ба мо чой нишон бидихад". Султон Аловуддин ба онхо вилояти Сёгюдро дод, ки он дар байни Карач - Х,исор ва Билечик вокеъ буд... Баъди чанде Эртогрул вафот кард... Дар бораи ба Сёгюд омадани Эртогрул киссахои зиёд вучуд доранд. Ман мохияти онхоро хикоя кардам. Дар Сёгюд Усмон ба чои писараш нишаст. Хамон замон душманй бо Гермиён (хокимони гарбии Осиёи Хурд. - Шаруй Т. Зиёзода) o f o 3 шуд. Усмонй гозй ба забти заминхо шуруъ кард.

ЛУГАТСипохй - аскари савора ва касбйВизантия - номи собик, Империяи Шарк,ии Рим, ки аслан аз номи шахри Византия бармеояд.Аслих,аи оташфишон - милтик,, туп ва аслих,аи дигар, ки дар онхр борут ва тирхри филизй истифода мешавад.Амир - сардори давлати исломй.Константинопол - пойтахти империяи Византия, номи к,адимаи ин шахр Византия мебошад.Калисо - чои ибодати пайравони равняй православии дини масех,й.Папай Рим - сарвари купли калисои католики.

196

САВОЛ ВА СУПОРИШ ХО ------- ----------------- ---1. Султонии Рим кай ва чй тавр барх,ам хурд?2. Дар бораи к,абилах,ои огузих,о чих,о медонед?3. Султонии Туркх,ои Усмонй кай таъсис ёфтааст?4. Дар бораи артиши Усмонихр маълумот дих,ед.5. Мух,орибаи Косоворо шарх, дих,ед.6. Дар бораи Султон Боязид ва чанги у бар зидди артиши Темур

х,икоя кунед.7. Султонии Туркхри Усмонй баъд аз марги Боязид дар кадом х,олат

к;арор дошт?8. Чаро х;ар ду калисои масех,й дар зери рох,барии Папай Рим бар

зидди Усмониён лашкар кашиданд?9. Артиши туркх;о чй тавр шахри Константинополро ишгол намуда,

империяи Византияро бардам дод?

Боби IV. МАМЛАКАТХОИ АВРУПО ДАР АСР*ОИ XIII-XV

§47. ФАРОНСА

0 F 0 3 H М У ТТ А Х И Д Ш А ВИ И Ф А РО Н С А . Таракклёти хочагй боиси он гардид, ки хунармандй аз кишоварзй чудо шуд. Аз тарафи дигар, шахрхо инкишоф ёфта, ба марказхои хунармандй ва тичоратй табдил ёфтанд. Дар Фаронсаи асри X шахрхои Бордо, Тулуза, Лион, Ним, Пуате, Париж, Руан, ки римихо асос гузошта буданд, ру ба тараккй ниходанд. Баъд шахрхои нави ахолинишин низ пайдо шуданд. Дар асри X II дар Фаронса шумораи зиёди шахрхои хурду калон афзоиш ёфтанд.

Расми 153. Портулан. Харитаи бах,рй. Асри XV

197

Корол бахри озод шудани шахрхо аз зери хокимияти ашрофони заминдор ваколатнома медод. Шахриён аз шох ёрии иулй ва харбй низ мегирифтанд. Корол феодалхои хурду миёнаро низ дастгирй мекард. Заминдорони калон заминхои киштро ба дехконон ичора медоданд. Нарасидани пул боиси он гашт, ки андози пулиро ба андози аслй (молй) иваз намуданд. Дехконон барои пардохти андози пулй ба бозор ру оварда, махсулоти изофаи худро мефурухтанд. Як кисми дехконон ба шахрхо мерафтанд. Ошубхои дехконон факдт дар махалхои алохида бармехост.

Короли Фаронса калисоро низ фаъолона дастгирй карда, дар атрофи худ Ускуфон ва рохибони маърифатноку богайратро гирд меовард.

Ф И Л И П П И IV ЗЕБО . Филиппи IV солхои 1285-1314 хукмронй карда, хамчун шахси тезхаракат ва кавиирода бо лакаби "Зебо" машхур гардидааст, Дар давраи хукмронии у вилояти бойи Шампан ба Фаронса хамрох карда шуд.

Филиппи IV чангро бар зидди Англия идома дода, ба Фландрия лашкар кашид ва онро низ ба Фаронса хамрох кард. Вале горатгарии аскарон ва андозхои гарон боиси cap задани ошубхо гардид. Я к шаб хунармандон дар Брюгги гарнизони франсавиёнро cap буриданд. Ин вокеа бо номи "Намози бомдоди Брюгги" машхур шуда, ибтидои шуриши тамоми кишвар гардид.

, v л Ба корол барои додани

Ммаош ба мансабдорон ва идомаи чанг пули зиёд лозим буд. Филиппи IV барои аз тангдастй баромадан нисфи тангахои тил- лоиро ба тангахои арзонтари нукра иваз намуд, ки ин боиси бекурбшавии пул гардид. Баъдан корол фармон дод, ки карзхо бо пули камкурб пардохт шуда, ба хазинаи давлат бошад, пулхои дорой курби баланд ирсол карда шаванд. Ин беадолатй боиси норозигии мардум гардид. Ин аст, ки онхо Филиппи IV-po "короли каллоб" номиданд.

Расми 154.Ибодатгоуи Готй дар Фаронса

198

Расми 155. Тангаи Филиппы IV

Инчунин мушкилоти молиявй боиси низои Филиппи IV ва Папа Бонифатсии V III гардид. Филиппи IV аз заминхои калисо андоз талаб кард. Папа мустакилияти хокимияти худро мехост. Вале корол содироти тиллоро аз мамлакат манъ карда,Папаро ба бидъат ва риоя накардани конун гунахгор кард. Фиристодагони Филиппи IV бо дастаи зархаридон зуран дохили калъаи Папа гардида, дар хакки у тахкирхои зиёдеро раво диданд. Папа ба ин шармандагй тоб наоварда, аз олам даргузашт.

И ЁЛ О ТИ К У Л Л (Ш ТАТН О Й ГЕН ЕР А Л И). Соли 1302 Филиппи IV ба хотири дастгирй ёфтан аз чониби табакахои гуногуни халк бар зидди Папа Иёлоти Куллро даъват намуд. Иёлоти Кулл - мач- лиси намояндагони рухониён, дворянхо ва шахриён буд. Аз тарафи дигар, намоян­дагони ин табакахо мачлиси худро дар алохидагй низ дойр мегардониданд. Рухониён ва дворянхо дар якчоягй овоз медоданд. Аз ин ру, шахриён мачбур буданд, ки ба райъдихии онхо розй шаванд. Сабаби заиф гардидани нуфузи Иёлоти Кулл низ дар мавчуд набудани хамфикрии табакахо буд.

Дар охири асри X IV дар Фаронса мутлакияти табакавй, ки ба мачлиси намояндагон такя мекард, ба вучуд омад.

Расми 156. Муури корол Филиппи IV

Расми 157. Мачлиси Иёлоти Кулл

199

ЛУГАТВаколатнома - х,УЧЧа™ х,укук,й.Ускуфон ва рох;ибон - рох,барони дини масех,й.Аббат - рох,иб, пири дайри католикй.Граф - унвони дворянй.Мутлакияти табацавй - хркимияти яккасардорй, сарвари давлат, намояндаи яке аз табак,ах,о.Иёлоти Кулл - макрмоти намояндагй дар Фаронса.

САВОЛ ВА СУПОРИИДО ■1. Муттахидшавии Фаронса чй гуна сурат гирифт?2. Нак,ши корол Филиппи II Август дар муттах,ид кардани Фаронса аз

чй иборат буд?3. Фаъолияти Филиппи IV Зебо ва мох,ияти ислохрти уро тавсиф

намоед.4. Иёлоти Куллро кй ва кай даъват кард?5. Вазифахри Иёлоти Кулл аз чй иборат буд?

§48. АНГЛИЯ

ЗА БТИ Н О РМ А Н Д И Я. Соли 1006 герсоги Нормандия Вилгелм пойтахти Англия - шахри Лондонро забт кард ва бо номи Вилгелми Забткор маъруф гардид. Англосаксхо дар тули чандин сол ба мукобили нормандхо мубориза бурданд. Дехконони озоди Англияи Шимолй низ дар мудцати начандон

тулонй дар муковимати нормандхо карор доштанд. Вале Вилгелмн Забткор чандин дехаи дехкононро оташ зада, бештари ахолиашро кушт, ки дар натичаи ин одаммавхкунй дар зарфи якчанд сол ин сарзамин беодам монд.

О К И БА Т Х О И ЗА БТ КО РИ . Вилгелм баъди галаба заминхои феодалонро кашида гирифта, дар байни ритсархои худ таксим кард. Ритсархо бошанд, дар музофотхо заминхои серхосили зиёдро кашида гирифтанд, вале онхо монанди герсогу графхои фаронсавй бузург набуданд. Заминдорони калони англис бевосита тобеи Вилгелм монданд.

Расми 158. Дохили цасри готии Вестминстер. Англия. Асри X V

200

Дар давраи хукмронии мерос- хурони Вилгелм заминдорони анг- лис зиёда аз дах сол муковимат намуда, дар натича мустакил ва сохиби унвону заминхои зиёд гардиданд. Тичорат барои Англия ахамияти калон пайдо намуд. Аз ин ру, муносибатхои тичоратй дар ин мамлакат муттасил рушду нумуъ карданд. Пойтахти Англия - шахри Лондон ба Марказй мухими калони тичоратии мамлакат табдил ёфт.

иасми 159 Дехконони камбагал ба му-Викингуо киштй месозанд кобили заминдорон ба мубориза

бархостанд, вале шикает хурданд. Я к кисми онхо аз зери дасти хучаинонашон гурехтанд, кисми дигарашон дар чангалхои ба корол тааллукдошта шикорчй шуда, бо номи "тирандозони озод" машхур гардиданд. Мардум дар хакки онхо достонхо меофариданд. Яке аз онхо кахрамони дустдоштаи мардуми оддй Робин Г уд буд.

Дар Англия аз байни рухониёни камбагал воизони халкй баромада, додрасхои ришвахури короли, хасисии ускуфхо ва берахмихои заминдоронро танкиду масхара менамуданд. Дар байни мардум воизи халкй Ч,он Болл эхтироми зиёде пайдо карда, баробарии одамонро талкин мекард. Ч,он Болл тарафдори ба дехконон додани замин буд. Рухониён Ч,он Боллро чандин маротиба аз калисо дур сохта, хабе хам карданд. У тавассути мактубхояш дехкононро ба шуриш даъват мекард.

О ГО ЗИ Ш У РИ Ш . Мохи майи соли 1381 дехконони якчанд дехаи кисмати шимолии Лондон одамонеро, ки андоз чамъоварй менамуданд, пеш карданд. Дар як муддати кутох шу­риш кисмати зиёди мамлакатро фаро гирифт. Шуришчи- ён бо табар, шоха ва камон мусаллах гардида, мулкхои заминдоронро го- рат менамуданд.Сарварии шуришро Расми 160. Англисуо ба баур мебароянд

201

Расми 161. Крльа дар Эдинбург - пойтахти к,адимаи Шотландия

х,унарманди дехотй Уотт Тайлер ба ухда дошт. У шахси зираку доно буда, дар Ч,анги Садсола низ ширкат варзида буд. Уотт Тайлер дар дастахои дехконон тартибу низомро чорй намуд. У дар байни шуришчиён сазовари хурмату эхтиром гардид. Дехконон савганд ёд карданд, ки хама гуна конуну фармонхои Уотт Тайлерро ичро хоханд кард. Ба шуришчиён муяссар гардид, ки Ч ,°н Боллро аз хабсхона озод намуда, яке аз сарварони шуриш тайин кунанд.

ШУРИШГАРОН ДАР ЛОНДОН. Бо фармони шахрдорон дарвозахои шахр ба руйи шуришчиён баста шуд. Вале мардуми оддии шахр дарвозахоро кушода, шуришчиёнро пешвоз гирифтанд.

Шуришчиён дохили шахр гардиданд. Корол бо чанд нафари наздикаш дар калъаи Тауэр пинхон шуд. Шуришчиён калъаро мухосира намуда, тахдид карданд, ки пинхоншудагонро катл хоханд кард. Ричарди I I чахордахсола розигии вохурданро бо шуришчиён дод. Х,ангоми вохурй шуришчиён ба корол талабхои худро пешниход карданд. Яке аз талабхои онхо бархам задани тобеияти шахсй буд. Дар баробари ин, онхо аз корол талаб карданд, ки барои замин маблаги начандон зиёд пардохта шавад. Корол ваъда дод, ки талабхои шуришчиёнро ичро мекунад. Кисми зиёди шуришчиён ба ваъдахои корол бовар карда, шахри Лондонро тарк намуданд, вале кисми бештари шуришчиён бо сардории Уотт Тайлер дар пойтахт монданд, то ки корол талабхояшонро ичро намояд. Шуришчиён талабхои нав низ пешниход намуданд, аз он чумла, ба чамоа баргардондани чангалхо, аз Ускуфон баргардонидани заминхо ва дар байни дехконон таксим кардани онхо. Корол ба ваъдааш вафо карда, ба гуфтушунид розй шуд ва хангоми гуфтушунид бо амри у сарвари шуришчиён катл карда шуд. Шуришчиёни бесарвармонда чй кор карданашонро надониста, дере нагузашта шикает хурданд.

202

Заминдорон ба дехконони шуришгар чазохои мудхишро раво диданд. Садхо шуришгарон катл карда шуданд. Ч,он Боллро низ куштанд. Корол Ричарди I I бо фармони худ хамагуна гузаштхои дар хакки дехконон кардаашро бекор кард. Сарфи назар аз ин, соли 1381 хама гуна мехнати бемузд бекор карда шуда, барои камбагалон конунхои сабуктар кабул гардиданд. Дар тули асри X V кариб хамаи дехдонони Англия озод шуданд.

ЛУГАТРитсар - аскари касбии чавшанпуш дар давлатхои Аврупои аср- х,ои миёна.Герсог ва граф - мансабу мартабах,ои феодалй.“Тирандозони озод” - муборизони адолатчу.Воиз - вазъгуянда, некхох,, ба мубориза даъваткунандаи халк^.

САВОЛ ВА СУП0РИШ Х.0 ----------1. Забткорих,ои Вилгелми Нормами бо чй анцом ёфт?2. Сабабх,ои шуриши дехкрнон бо сарварии Уотт Тайлер кадомхрянд?3. Чон Болл кист?4. Шуриши Лондон бо чй ан^ом пазируфт?5. Корол бо шуришчиён чй хел муносибат кард?

§49. ЧАНГИ САДСОЛАИ ФАРОНСА ВА АНГЛИЯ

С А БА БХО И Ч А Н Г. Дар асри X IV дар байни Англия ва Фаронса чанг огоз гардида, он зиёда аз сад сол (1337-1453) давом кард.

Короли Фаронса мехост, ки кишварашро муттахид созад. Вале муттахидшавии Фаронса бе хамрохшавии вилояти Аквитания гайриимкон буд. Аквитания бошад, дар ихтиёри Англия буда, манбаи мухими воридот ба хазинаи кишвар ба хисоб мерафт. Аз ин ру, Англия Аквитанияро ба Фаронса додан намехост. Аз суи дигар, Англия ният дошт, ки мулкхои аздастрафтаашро аз Фаронса баргардонад. Ачибаш он буд, ки феодалхои хар ду кишвар чангро ба хотири ба даст овардани боигарй пазируфтанд. Зидцияти байни Англия ва Фаронса барои шахрхои бойи музофоти Фландрия сабаби дигари огози чанг буд.

Дар огози Чанги Садсола лашкари короли Фаронсаро, ки аз дастахои савораи ритсарй иборат буд, ашрофон рохбарй мекарданд. Ритсархо дар рафти чанг мустакилона фаъолият доштанд.

203

Лашкари англис хуб таълим додашуда буд. Короли Англия бевосита ба артиш рохбарй мекард. Аз хисоби дехконони озод лашкари пиёдагарди мун- тазам таъсис ёфта буд. Аслихаи асосии аскарони пиёданизом камони калон ба хисоб мерафт, ки тири он то ба масофаи 600 кадам ба нишон мерасид.

Англисхо лашкари бахрнаварди пурзуре доштанд. Онхо дар мухорибаи бахрй дар сохилхои бахри Фландрия флоти фаронсавихоро торумор карданд. Баъд аз ин дар чанги байни Англия ва Фаронса муддате оромй хукмрон гардид.

Вале пас аз чанд соли дигар амалиётхои харбй аз нав огоз гардиданд. Ба англисхо муяссар шуд, ки Нормандияро ишгол намуда, хучумро ба тарафи Фландрия ва аз он чо ба самти шахри Париж идома диханд. Дар ин самт англисхо ба муковимати сахти фаронсавихо дучор шуданд.

Соли 1356 дар наздикии шахри Пуатъеи вокеъ дар чанубии Луара мухорибаи калон ба амал омад. Англисхо мавкеи худро бо девори чубини баланд мустахкам карда буданд. Фаронсавихо расида омадани нерухои асосии харбиро интизор нашуда, ба

амалиёти чангй шуруъ карданд. Вале камонварони англис сафхои чузъу томхои лашкари фаронсави­хоро рахна карданд. Дар натича лашкари фаронса­вихо шикает хурда, рохи фирорро пеш гирифт. Бештар аз 5 хазор ритсархои фаронсавй кушта шуда, кисми дигар ба асирй афтоданд.

КО РН А М О И Х О И Ж А Н Н А Д 'А РК . Дар мубо- ризаи зидди англисхо кахрамондухтари фаронсавй Жанна д'Арк корнамоии бемислу монанд нишон дод. Дар бораи Жанна д'Арк овозаю ривоятхои хеле зиёде мавчуданд. Хамзамонон менависанд, ки у духтари коматбаланд, боирода, часур ва бокуввати дехотй будааст. Вай дар байни мардуми камбагал ба воя

РасЛШ 162 расидааст. Истилогарон чандин маротиба ба дехаи Ритсари онхо хучум оварда, мардумро горат карданд. Жаннаи асрхои чавон боварй дошт, ки Худованд уро барои Ватанро аз XI-XIII

204

бовар кунонд,' ки Худованд_ _ Расми 164. Асир гирифтани Жанна о Аркхох,они аз ватани у баромадарафтани англисх,о аст. Дар рохи мубориза бар зидди истилогарони англис Жанна ба мушкилих,ои зиёде ру ба ру шуд, вале онх,оро бо иродаи кавй ва истодагарии танхо ба у хос паси cap кард.

Жанна ба мушкилии зиёде ба калъаи Луара расида, бо вориси тахти Фаронса вохурд. Дарбориён ба Жанна боварй хосил намуданд. Ба андешаи онх,о иштироки Жанна д'Арк дар набардхо метавонад рухияи чанговаронро афзун гардонад. Аз ин ру, ба Жанна дастаи ритсархоро хдмрох, карда, ба ёрии орлеанихо фиристоданд. Кабл аз хучум Жанна ба англисхо мактуб фи- ристода, талаб кард, ки калиди хамаи шахрхои забтшударо баргардонанд, танх,о баъди ин дар байни англисх,о ва фаронсавихо сулх баста мешавад. Дар мактуб гуфта шуда буд, ки англисхо бояд товони чангро дода, аз Фаронса баромада раванд. Дар акси хол, ба англио^о чунон шикает хох,ад

^ Расми 165. Мацлиси додгоуи короли

205

КА ТЛ И Ж А Н Н А Д 'А РК . Охиста- охиста сафи лашкари фаронсавй аз хисоби ихтиёриён афзун гардида, боиси ташвиши ашрофон шуд. Жанна аз император чандин маротиба такозо намуд, ки у ичозат дихад, то ки ба шахри Париж дохил гардад, вале император ба вай чавоби мусбат надод. Дарбориён бо император забон як карда, барои ба Париж дохил шудани у рох надихднд.

Вале Жанна хост, ки дар чавоб бо дастаи сарбозони начандон калон дохили Париж гардад. Лекин бургундихо хучуми уро баргардонданд. Жанна дар ин

Расми 166. Хайкали задухУРД *РаД°Р шуда окибнишинй кард. ёдгории Жанна д'Арк ДаР хамин холат бургундихо Жанна

д’Аркро асир гирифта, ба англисхо фурухтанд. Хдрчанд Жанна барои ба тахт нишастани император Карл захмати зиёде кашида бошад хам, бо вучуди ин император барои озод кардани у кушише хам накард.

Жаннаро мухдати зиёд ба гардану пойхояш завлона баста, дар кафаси оханини хабсхона нигох доштанд. Англисхо Жаннаро хамчун чодугар муттахам карда, ба додгохи инкивизитсия доданд. Мохи майи соли 1431 Жанна д’Арк дар шахри Руан дар оташ сузонида шуд. Баъд аз 25 сол императори Фаронса аз додгох аз нав дида баромадани хукмномаи Жанна д’Аркро такозо намуд. Додхох хукмномаи додгохи инкивизитсияро бекор кард. Дар асри X X Папай Рим Жанна д'Аркро авлиё эълон намуд.

АНЧ.О М И Ч.АН ГИ САДСОЛА. Баъди дар оташ сузондани Жанна д'Арк дар Фаронса чангхои озодихохона аз нав авч гирифтанд. Дар Нормандия даххо хазор дехконон ба мукобили англисхо барохостанд. Ин чанг барои англисхо халокатовар буд. Императори Фаронса бо герсоги Бургундия сулх бает. Дар шахри Париж бар зидди англисхо шуриш ба амал омад ва он аз истилогарон озод карда шуд.

Императори Фаронса лашкари мунтазам ташкил намуд шумораи тупхои онро зиёд кард. Дар лашкар интизоми сахт чорй намуд. Бо дастгирии дехконони шуришбардошта шахри Нормандия аз англисхо озод гардид. Англисхо аз Аквитан хам пеш карда шуданд. Соли 1453 охирин такягохи англисхо дар Аквитан - шахри Бордо таслим шуд ва бо хамин Чанги Садсола бо галабаи Фаронса хотима ёфт.

206

JIYFATИнквизитсия - суди динии калисои католики.Авлиё - мукаддас, ки аз тарафи Папа эълон карда мешавад.

САВОЛ ВА С У П О Р И Ш Х О ........ ......... ■■■-■......... ■ .............1. Сабабх,ои чанги 100-соларо баён созед.2. Жанна д'Аркро тавсиф кунед.3. Кадом вок,еа Жанна д'Аркро водор намуд, ки ярок, ба даст гирад?4. Цах,рамонии Жанна д'Арк дар мух,орибаи Орлеан аз чй иборат буд?5. Жанна д'Арк барои чй дар оташ сузонида шуд?6. Цанги Садсола кай бо кадом натича ба охир расид?7. Дар бораи мух;ориба*ои чанги байни Фаронса ва Англия нак 1 намоед.8. Дар бораи чанги Садсола тасаввуроти худро баён кунед.

§50. ХАРАКАТИ ГУСИЁН ДАР ЧЕХИЯ

О ГО ЗИ Х А РА КА Т И ГУ С И ЁН . Дар миёнахои асри X IV короли Чехия Карли I императори Рими Мукаддас интихоб гардид. Чехия бошад, яке аз музофотхои пуриктидори империя хисобида мешуд. Махз аз хамин сабаб, Чехия хукуки ба мансаби императори интихоб шуданро дошт. Хокимони дигар музофотхо бошанд, чунин хукук надоштанд.

Дар асри X IV дар Чехия сохаи кишоварзй ру ба тараккй ниход. Дар истехсоли нукра Чехия дар Аврупо чойи аввалро ишгол менамуд. Аз он танга сикка зада мешуд. Дар шахрхои Чехия бештар аз 200 намуди хунармандй, аз он чумла мохутбофй ва истехсоли зарфхои шишагй ба рох монда шуда буд. Аз Чехия рохи мухдми тичоратй мегузашт. Дар шахри Прага дар як сол ду маротиба ярмарка дойир гардонида мешуд, ки дар он точирон аз Лахистон, Олмон, Италия ва мамлакатхои дигар иштирок мекарданд.

Расми 167. Ша^ри Прага. Асри X V

207

Расми 168. Нишони Чехия

Дар давраи императории Карли I шахри Прага марказй империя гардид. Ахолии он зиёда аз 40 хазор нафарро ташкил медод. Дар ин чо пули машхури Карл ва масчиди чомеъ бунёд карда шуданд.

Феодалхои калон - панхо зиндагии бо карру фар доштанд. Дар дехот ухдадорихои феодалии баршина ва андози пулию моли вучуд доштанд. Аз вазнинии ин ухдадорихо дехконон норозигй баён мекарданд. Дар шахрхои Чехия хунармандон ва точирони

олмонй низ сокин шуда буданд. То миёнахои асри X IV дар шурои шахри Прага ягон нафар чех набуд. Инчунин конхо низ дар дасти олмонихо буданд. Хунармандон ва точирони чех кушиши бисёр мекарданд, ки дар идоракунии шахр ширкат варзанд.

Дар Чехия калисои католикй заминдори калон ба хисоб мерафт. Он аз се як хиссаи заминхои хосилхезро ихтиёрдорй мекард. Ба ускуфони Прага 14 шахру 900 деха тааллук дошт. Дайрхо сарватманд гардида буданд.

Хокимони шахрхо низ намехостанд, ки ба рухониён тобеъ бошанд. Дехконон ва камбагалони шахр мукобили калисо баромада, инчунин барои заиф гардондани зулми феодалй мубориза мебурданд.

ЯН ГУ С . Дар ибтидои асри X V дар яке аз калисохои на он кадар калони шахри Прага мардуми зиёд чамъ омада, суханронии профессори Донишгохи Прага Ян Гусро гуш мекарданд. У мансабдорони калисои Римро барои мансаб- фурушй ва хиллаю найрангашон танкид мекард.

Ян Гус баъд аз танкиди рухониён ислохоти калисоро талаб кард. Аз калисою Ускуфон ва дайрхо кашида гирифтани сарват

Расми 169. Ян Гус дар мацлиси суд

208

i uва заминхоро такозо намуд. Дар Чехия бояд калисо на ба Папа, балки ба корол тобеъ бошад. Ба андешаи Ян Гус ба мукобили Папа бояд кувва истифода бурд. У талаб кард, ки пардохти маблаг барои расму оинхо бекор карда шавад. Худшиносии мардуми чех бояд дар заминаи таълими забони модарй сурат гирад. Ян Гус грамматикам забони чехиро шахсан кор карда баромад.

Ян Гус ватану халки худро аз самими дил дуст медошт. У ба мардуми чех мурочиат карда мегуфт, ки чеххо бояд сарвар бошанд, на аз кафои фарансавихою немисхо раванд. Ян Гус хаёти кашшоконаи дехкононро беадолатй мешуморид. Ускуфони Прага Ян Гусро барои ташвику таргиб аз калисо махрум сохт. Ян Гус Прагаро тарк карда, ду сол дар чануби Чехия умр ба cap бурда, дар байни дехконон бар зидди беадолатии калисо ва Папай Рим баромад мекард.

Папай Рим Ян Гусро ба анчумани олии рухониён даъват намуд, ки он дар шахри Констансаи чануби Олмон дойр гардид. Император ба Ян Гус ваколатномаи мухофизаткунандаро супорида, ба у бехатарй ваъда кард, то ки ба Констанса рафта, акидаи худро мухофизат намояд. Вале Ян Гус хис кард, ки ба вай марг тахдид карда истодааст. Аз ин ру, пеш аз рафтанаш васиятнома навишт.

Дар Констанса Гусро занчирбанд карда, ним сол дар таххонаи намноку хунук нигох доштанд. Баъд парвандаи у ба мурофиаи додгохи калисо баррасй карда шуд. Додраси калисои католикй Ян Гусро бидъат эълон намуда, талаб кард, ки аз

Расми 170. Аслща ва аробаи гусиён

Расми 171. Лашкаркашии артиши гусиён

209

акддахои худ даст кашад. Ян Гус гуфт, ки: «Вичдони худро тагйир дода наметавонам. Агар аз хакикат даст кашам, пас чй тавр ба чашмони халк нигох мекунам? Охир ман хакгуию хакталабиро талкин менамудам!»

Соли 1415 Ян Гусро дар оташ сузонданд.

Ч А Н ГХ О И ГУ С И ЁН . Дар оташ сузондани Ян Гус боиси газабу изтироби мардуми чех гардид. Шумораи зиёди дехконон аз суханронихои Ян Гус илхом гирифта, худро пайравони у, яъне

Расми 172. Ян Жижка «гусиён» номиданд. Баъди катли Ян Гус чонибдорони у аз мубориза даст

накашиданд.Соли 1419 дар Прага шуриш ба амал омад. Хунармандону

камбагалон ба шахрдорй даромада, аз тирезахои он хокимони бадкинро берун мепартофтанд. Ба шуришгарон муяссар гардид, ки дар марказ муддате хокимиятро ба даст оранд. Онхо аз шахр бойхою ашрофони немисро пеш карданд. Шуришчиён дайрхоро горат намуда, хизматгорони калисоро мекуштанд ва ё аз шахр меронданд. Аз ин холат панхо истифода бурда, заминхои калисоро забт карданд.

Лашкари гусиён аз пиёдагардон иборат буда, асосан, бо занчир, табар, чуб ва ханчар мусаллах буд. Рохбарии харакати гусиёнро собик, ритсар Ян Ж ижка ба ухда дошт. У дар яке аз чангхо аз сараш захм бардошта, дар натича кур мешавад. Баъди фавти Ян Жижка ба лашкари гусиён лашкаркаши дигар рохбарй кард.

Гусиён мачлиси халкй ташкил намуданд. Ч °и дустдоштаи мачлиси халкй кухи Табор, ки он дар чануби Чехия вокеъ буд, ба шумор мерафт. Мардуми зиёде ба ин чо омада, шахри Табори ба

Расми 173. Бошишго%и му ставками гусиён

210

кухи хамномро бунёд карданд. Дар хдракати Гусиён ду чараён вучуд дошт - таборихо ва эътидолихо.

К,исми асосии гусчиёнро таборихо ташкил медоданд. Онхо аз дехконон, хунармандон ва камбагалони шахр иборат буданд. Шахсоне, ки ба Табор меомаданд, пулхои худро ба сандуки хайрияи махсус, ки дар куча гузошта шуда буд, мепартофтанд. Маблаги чамъгардида барои мусаллахшавии шуришчиён ва ёрй ба камбагалон истифода мешуд. Дар Табор хама баробархукук буда, якдигарро дусту бародар ва апаю хохар мешумориданд.

Гуруххои дигари гусчиён эътидолчиён номида мешуданд, ки онхо аз хунармандон, точирон ва феодалони чех иборат буданд. Эътидолиён мекушиданд, ки таъсири калисои католики- ро заифтар кунанд ва мулку заминхояшро кашида гиранд.

Дар рафти чанг байни таборихо ва эътидолихо заду- хурдхои шадид ба амал омаданд. Соли 1434 дар шахрчаи Липана, ки дар кисмати шаркии Прага чойгир аст, эътидолиён ба таборихо дарафтоданд. Ин мухориба бо шикасти таборихо анчом ёфт.

Натичаи муборизаи гусчиён ба он оварда расонид, ки ахолии бисёр шахрхои Чехия аз чеххо иборат гардид.

ЛУГА Т

Ярмарка - бозори калони мавсимй.Баршина - ухдадории коркардадих;й.Бидъат эълон кардан - кофир х,укм кардан.

С А ВО Л ВА С У П О РИ Ш Х О

1. Карли I барои пешрафти Чехия кадом тадбирхрро амалй намуд?2. Калисои католики дар Чехия чй мак;ом дошт?3. Чаро номи Ян Гус машхур аст?4. Сабабхои чанги гусчиён дар Чехияро баён кунед.5. Таборих,о ва эътидолихр аз х,амдигар чй фарк,ият доштанд?6. Шахсияти Ян Жижкаро муайян кунед.7. Чаро дар эътидолихр ва таборихр низоъ cap зад ва он бо чй

анчом ёфт?8. Цангхри гусчиён чй натича доданд?

211

§51. РУС ДАР МУКОБИЛИ МУГУЛХОИ ИСТИЛОГАР

ХА М Л А И А ВВА Л И Н И М У ГУ Л Х О . Соли 1207 Чингизхон заминхои хавзаи дарёи Иртишро ишгол намуда, онро ба яке аз улуси Мугулистон табдил дода, сарварии онро ба писари калониаш Ч учй супорид. Мугулхо то солхои 30-юми асри X I I I ба забти Чин ва Осиёи Марказй банд буданд. Онхо барои забткории дар пеш истода, оид ба вазъи идораи давлат, хочагй ва харбии кишвархои аврупой маълумотхои чосусй чамъ мекарданд.

Бахори соли 1223 лашкари 30-хазорнафараи Мугул бо сарварии Чебе ва Субадай ба тарафи Аврупои Ш аркй рахсипор шуд. Мугулхо ба хонхои кипчокхо шикает доданд. Хонхои кипчок аз князхои рус ёрй хостанд.

31 майи соли 1223 дар наздикии дарёи Калка дастахои муттахидаи русу кипчокхо бо нерухои асосии мугулхо вохурданд. Князи Киев Мстислав Романович бо дастаи сарбазони худ аз дур шикастхурии чузъу томхои лашкари Русро тамошо мекард. Дар рузи сеюми мухориба князи Киев бо чанговаронаш силохи худро ба замин гузошта, ба Субадай ваъда дод, ки у бе ягон мамоният ба Рус хохад даромад. Сарфи назар аз ин рафтораш, князи Киев бо хамрохии чанговарон аз тарафи мугулхо вахшиёна ба катл расонда шуд.

Х У Ч У М И Н А ВИ М У ГУ Л Х О . Соли 1235 мугулхо дар курултои худ, ки дар Карокорум - пойтахти давлатй Чингизхон баргузор гардида буд, карор кабул кар­данд, ки барои забти кишвархои Аврупо лашкар кашида шавад. Сарварии ин лаш- каркаширо писари Чучй - Ботухон ба ухда дошт. Субадай мушовири у буд.

Охири соли 1236 мугулхо артиши Булгори Волгаро шикает дода, баъд соли дигар кипчокхо ва мардуми каламрави байни дарёи Волга ва Днепрро ба худ тобеъ карданд.

Ботухон дар мукобили Рус 120-140 хазор чанговарро истифода бурд, ки тахминан 40-50 хазорашро мугулхо таш-

Расми 174. Ботухон кил мекарданд.

212

Х У Ч У М И БО Т У Х О Н БА РУ С . Зимистон Боту ба худуди киязигарии Рязан дохил гардид.

Баъди забти ин князигарй у ба тарафи князигарии Вла­димир харакат кард. Князи Рязан Юрий Всеволодич дар тули як мох нерухои харбии худро дар Коломна чобачо кард. Дар наздикии Коломна кариб тамоми лашкари Влади­мир торумор карда шуда, бо хамин такдири шимолу шаркии Рус хал гардид. Москва, ки дар он давра шахр - калъаи начандон калон буд, ба горатгарон мукобилият карда натавонист. Баъди панч руз мугулхо Москваро забт карда, онро талаю тороч карданд. Баъди Москва мугулхо боз 14 шахри Рус, аз он чумла, Ростов, Суздал, Ярославл, Кострома, Углич, Димитров, Твер, Юрев ва Владимирро забт ва горат карданд.

Тирамохи соли 1240 Ботухон бо лашкари бузурги худ ба самти чануби Рус харакат кард ва аз Днепр гузашта, ба Киев наздик шуд.

Ба мудофиаи Киев княз Даниил Романович рохбарй мекард. Мухофизони шахр хашт руз мардонавор хучумхои мугулхоро пас гардонданд. Дар рузи нухум ба мугулхо муяссар шуд, ки шахри Киевро ба даст дароранд.

Бахори соли 1241 лашкари Ботухон ба самти Fap6 харакат кард. Ягон кишвари гарбй натавонист, ки ба мугулхо мукобилияти сазовор нишон дихад. Аврупои дар холати парокандагии феодалй карордошта дар мукобили Ботухон истода хам наметаво­нист. Лашкари Ботухон дар давоми як сол Лахистон, Мачористон, Чехия ва киш- вархои нимчазираи Балканро ба харобазор табдил дода, ба сархади Италия баромад.Дар Марказй Аврупо шахри Венаи Австрия ва шахри Оломоутси Чехияро ба даст овард. Вале охири хамон сол, дар лахзаи халкунандаи такдири Аврупои Гарбй Ботухон лашкарашро ба Ш арк ба даштхои поёноби Волга бозпас ХОНД. Дмитрий Донской

213

О ЗО Д Ш А ВИ И РУС . Дар тули аср- хои X III- X V князх,ои Рус ба мукобили истилогарони Мугул мубориза мебурданд. Вале дар аввал дар ин мубориза на хамаи князих,о фаъолона иштирок мекарданд. Нихоят, ташаббуси мубориза бар зидди мугулхоро князии Москва ба даст гирифт. Князи Москва Дмитрий Донской ба хони Мугулхо итоат намекард ва андоз хам намепардохт. Аз ин ру, Урдаи Тиллой бар зидди у лашкар кашид. Дмитрий Донской

Расми 177 Иваны ш бо лашкари пурзури худ ба "пешвози" лашкари мугулхо баромад ва 8 сентябри

соли 1380 дар майдони Куликово, ки дар сохили дарёи Дон вокеъ гардидааст, ба мугулхо шикает дод. Дар ин мухориба аз хар ду тараф то 300 хазор нафар сарбоз талаф ёфт. Вале соли 1382 мугулхо аз нав ба Москва хучум намуда, онро ишгол ва талаю тороч карданд. Князи Москва ва князхои дигари Рус мисли пештара хар сол аз хал к андоз гундошта, ба хони мугулхо месупориданд.

Маълум буд, ки сарзамини Рус дар парокандагй аз зери зулми мугулхо озод шуда наметавонад. Аксарияти князхо эхсос мекарданд, ки танхо дар муттахидй озодй ба даст оварда метавонанд. Муттахидшавии князихои Рус дар атрофи Москва, махсусан дар солхои хукмронии Ивани I I I вусъат ёфт. Баъзе князхо ихтиёран ба князи Москва хамрох мешуданд. Кисми дигари князхо аз ин кор саркашй мекарданд. Бинобар хамин сабаб, Ивани I I I онхоро зуран ба худ тобеъ мекард. Яке аз чунин князихо Новгороди Бузург буд. Ивани I I I ба Новгород лашкар кашида, онро таслим карда, вечеро пароканда намуда, рамзи истиклолияти Новгороди Бузург - Зангуларо ба Москва овард.

Дар натичаи ин, князии Москва торафт пурзуртар мешуд. Ивани I I I артиши муттахидаи Русро ташкил намуда, дигар ба хонхои Урдаи Тиллой андоз намесупорид. Саркашии Ивани I I I кахру газаби хони Мугул - Ахмадро ба вучуд овард. У талаб кард, ки Ивани I I I ба у андози харсоларо пардозад. Вале аз князи Москва чавоби рад гирифт. Барои хамин Ахмадхон бар зидди у лашкар кашад.

Тобистони соли 1480 лашкари 100-хазорнафараи Ахмадхон ба шохоби дарёи Ока - Угра наздик шуда, дар мукобили лашкари Ивани I I I камин гирифт. Харду тараф хам ба хучум намегузаштанд. Ахмадхон бо лашкараш дар ин чо то огози зимистон истода, ба хучум чуръат накарда, акиб баргашт. Бо

214

хдмин сарзамини Рус аз зулми Мугул, ки он кариб 240 сол давом кард, озод шуд.

ЛУГАТВече - мачлиси халк,й.Курултой - анчумани мугулон.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ..-------- ----1. Лашкаркашии мугулхр ба сарзамини Рус кай огоз ёфт?2. Задухурдх,ои аввалини мугулхр бо князхри Рус кай рух доданд?3. Ботухон кай ба сарзамини Рус лашкар кашид?4. К,исмати Шимолию Шарк,ии Русро мугулх,о кай забт карданд?5. Дар Аврупо мугулх,о кадом давлатх,оро ишгол намуданд?6. Забткорих,ои Мугул Русро ба кадом х,олат гирифтор кард?7. Сарзамини Рус аз зери зулми Мугул кай ва чй тавр озод шуд?

§52. МАДАНИЯТИ АВРУПОИ ГАРБИ ДАР АСР*ОИ XI-XV

О Л О ГИ М ЕХ Н А Т ВА И С ТЕХС О Л О Т. Дар баробари ба вучуд омадани давлатхои марказиятнок дар шахрхои онхо олоти мехнат ва усулхои истехсол такмил меёфтанд. Пешрафти фарханг ба ихтирои намудхои нави олоти мехнат шароит фаро- хам меовард. Хдтто баъзе намудхои олоти мехнати механики низ ихтироъ карда шуданд.

Масалан, дар истехсоли маъдан ва коркарди он хунар­мандон аз мухаррикхои обй истифода мебурданд. Мухаррикхои бо об харакаткунанда самаранокии кори косибонро хам аз чихати сифат ва хам аз чихати хачми истехсоли махсулот афзун гардонданд.

Дар як катор минтакахои Аврупо дар мачрои дарёхои начандон калон обанборхо месохтанд. Оби онхоро дар вакти зарурй аз тарики новахои махсус, ки аз чуй ба он мерехт, ба паррахои мухаррики обй равона мекарданд. Мухаррик бошад, бо тире ба механизми дигар пайваст карда шуда, дар баъзе мавридхо ба тири курраи домнагй пайваст буд. Мухаррик ба курра хавои гарм ворид мекард. Дар натичаи хосил шудани харорати баланд дар курра маъдан гудохта мешуд. Баъд филизи тайёрро тавассути асбобхои махсуси харротй ба шакли лозимй медароварданд. Барои у баландй бардоштани мухаррику борхои вазнин асбоби борбардорй низ ихтироъ карда шуд.

215

Т ЕХ Н И К А И Х А РВИ . Охдну чуян ашёи зарурии истехсоли я роки оташфишон буд. Дар асри X V барои фатхи калъахо аз тупхои вазнин истифода бурда мешуданд. Ярокхои оташфишони дастй низ такмил меёфтанд. Дар ибтидои асри X V I барои аскархои пиёданизом мушкет ихтироъ карда шуд, ки тири он дар масофаи 150-200 кадам ба нишон мерасид.

Пахншавии аслихаи оташфишон дар кори харбй тагйироти чиддй ба амал овард. Акнун сарбоз аз масофаи дур душманро ба нишон гирифта, парронда метавонист. Калъахои мустахкам низ барои фатх кардан дастрас гардиданд. Ритсархои савора чояшонро ба сарбозони бо ин аслихаи оташфишон мусаллах доданд.

Дар асри X V киштии сабуки тезхаракат низ сохта шуд, ки онро Кема (Каравелла) меномиданд. Ба воситаи он ба рохи дур сафар кардан мумкин буд.

И Х Т И РО И К И Т О Б Ч О П К У Н И . Рушди хунармандй ва тичорат саводнокии мардуми сокини шахрхои Аврупоро такозо мекард.

Аввал навиштани китобхоро рухониён ба ухда доштанд. Бо мурури замон дар шахрхо устохонахои чопи китобхо пайдо шуданд. Пас аз ин китобхоро руйнавис низ мекарданд. Китоб- хонахо бошанд, на факат дар калисою дайрхо, инчунин, дар донишгоххо, касри шох ва хонаи мансабдорону сарватмандон низ пайдо шуданд.

Дар асри X IV дар Аврупо китобхои дастнавис талаботи мардумро конеъ гардонда наметавонист. Устохо аз чуб ва мис накши харфхоро бурида, тайёр мекарданд. Ин кор захмат ва

вакти зиёдро талаб мекард. Барои хамин устохо усули осони чопи китобро чустучу мекарданд.

Соли 1445 Иоганн Гу­тенберги олмонй дастгохи ки- тобчопкуниро ихтироъ кард. Дар натичаи захмати зиёд у рехтани харфхои алохида (литери)-ро кашф намуд. Ба воситаи он сатрх,о ва сахифахо хуруфчинй мешуданд. Гутен­берг дастгохи чопкуниро их-

„ , ,0 „ , . тироъ карда, соли 1450 тава-Расми 178. Гутенберг дастгохи _чопкуниро ихтироъ мекунад сути он аввалин китобро ЧОП

216

кард. Аз он давра cap карда, китобчопкунй дар Аврупо пахн шуд. То охири асри X V дар 1100 чопхонаи мамлакатхои Аврупо 40 хазор номгуи китоб бо теъдоди 25 миллион нусха руйи чопро диданд. Китобхо бо чандин забони халкхои Аврупо оид ба донишхои гуногуни адабй ва илмй чоп мешуданд.

Китобчопкунй яке аз бехтарин дастовардхои тамадцуни асримиёнагии инсоният аст. Махз тавассути чопи китоб донишхои сохахои гуногуни илмй ва фархангй пахн гардида, то ба наслхои оянда омада расиданд.

С А ЁХА ТИ М А РК О ПО ЛО . Аврупоиён баъди лашкар­кашихои салибй ба чахон бо чашми дигар нигаристанд. Аз он чумла, кишвархое, ки дар масофаи хеле дур вокеъ гардида буданд, диккати онхоро бештар чалб намуданд. Аз суи дигар, сайёхон кишвархои зиёди дар масофаи хеле дур вокеъбударо тамошо карда, бо таассуроти тоза ба ватан бармегаштанд. Масалан, точир ва сайёхи машхури венетсиягй Марко Поло дар тули 25 соли асри X I I I кишвархои Ш арки Дурро омухта, аз худ китобхои ачоиберо бокй гузоштааст.

Марко Поло якчанд сол дар Чин умр ба cap бурдааст. У шахси богайрату лаёкатманд буд. Бо хамин сабаб, ба императори Чин маъкул шуд. Марко Поло супоришхои императорро бо сифати баланд ичро мекард, барои хамин император идоракунии яке аз музофотхоро ба у месупорад. Марко Поло ба воситаи рохи обй ба ватанаш - Италия баргашт ва китоберо дар бораи зиндагй ва урфу одатхои мардуми Осиё навишт. Ин асар "Китоби Марко Поло" номгузорй карда шудааст. Он солхои тулонй барои тартиб додани харитахо мавриди истифода карор дошт.

217

П Е Ш Р А Ф Т И М А О РИ Ф . Тахаввулоти иктисодию ичтимой, тичорат ва низоми давлатдорй фард- хои сохибмаърифатро такозо дошт. Аз ин ру, дар шахрхо мактабхо кушода мешуданд. Дар мактабхои тахсилоти умумй ба шогирдон хон- дану навиштанро ёд дода, асосхои илми забону адабиёт, таъриху чуг- рофия ва хисобу табиатшиносиро меомузониданд.

Дар асри X I I I дар баъзе мамлакатхои Аврупо аввалин мак­табхои олй - донишгохло хам таъсис ёфтанд. Донишгоххо, асосан, дар шахрхое бунёд меёфтанд, ки шу-

мораи ахолияшон бисёр бошад. Дарсхо дар ин донишгоххо бо забони лотинй сурат мегирифтанд. Дар донишгохло факултахо таъсис дода шуда буданд. Машгулиятхоро омузгорон, магистрхо ва ё профессорон мегузаронданд. Донишчуён бошанд, чойхои асосии лексияхоро менавиштанд. Мубохисаи донишчуёну омуз­горон донишу малакаи онхоро мукаммал мегардониданд.

Дар асри X V дар Аврупо 65 донишгох мавчуд буд. Донишгоххои Париж (Фаронса), Болония (Италия), Оксфорд (Англия), Прага (Чехия), Краков (Лахистон) аз чумлаи машхуртарини онхо буданд.

ИЛМ . Мувофики таълимоти дини масехй Худованд асрори табиатро барои инсон дастнорас гардондааст. Ходисахои олам бо хости Худо ба амал меоянд. Илохиётшиносони масехй ба ходисахои табиат ва чамъият ахамияти чидцй надода, ба савол- хояшон чавобхои тайёрро аз "Инчил" мечустанд. Сарфи назар аз ин таълимот, дар асрхои миёна мардуми маърифатдусти Аврупо худашон табиатро омухта, донишхои зарурй пайдо карда, онро дар зиндагиашон истифода мебурданд. Хамин тарик, дар асоси донишхои каблии инсоният донишхои гуногуни сохавй пайдо шуда, ташаккул ёфтанд, ки аз амалия ба даст омадаанд ва аксарияти онхо хилофи таълимоти калисои масехй буданд. Масалан, кишоварзон дар мавриди коркарди замин илми нучумро истифода мебурданд, косибон бошанд, хосияти маводи корй - маъдан, филизот ва гайраро меомухтанд ва ё усулхои баланд бардоштани сифати махсулотро кор карда, ба ин васила маснуоти косибии баландсифат тайёр мекарданд.

Расми 180. Ситорашинос, риёзишинос ва хаттот

218

Дар мархалаи охирини асрхои миёна як зумра олимони забардасти аврупой ба камол расиданд. Яке аз онхо профессори донишгоххои Оксфорди Англия ва Парижи Фаронса Рочер Бэкон буд. Ба андешаи Р.Бэкон максади илм омузиши табиат ва ба хизмати инсон додани он мебошад. Бэкон худаш бо моддахои гуногун тачриба гузаронда, ба кашфиёту ихтирооти мухим муваффак шуда буд.

ГАВЛ И Д И М А Д А Н И ЯТИ Э Х Ё - РЕН ЕС А Н С . Дар охирхои асри X IV - аввали асри X V дар Италия маданияте тавлид ёфт, ки онро Эхё номидаанд. Маъ- лум аст, ки маданияти Эхё аз тамаддунхои Хилофати Араб ва Сомониён сарчашма гирифтааст. Маданияти Эхё ба Италия ва баъд ба давлатхои дигари Аврупо хамон вакте ворид гардид, ки калисои католикй ва Папай Рим бар зидди хама гуна донишхое, ки ба колабхои ин дин мувофикат намекард, муборизаи шадид мебурд. Сарфи назар аз ин, ахди тараккихох ва инсондусти Аврупо, аз он чумла, намояндагони пешкадами маориф, илм, адабиёт, санъат ва шахсиятхои сиёсй ру ба маданияти пешкадами Юнон ва Рими кадим оварданд. Онро омухта, аз нав эхё карда, дар байни мардум пахн менамуданд. Дар баробари ин, асархое эчод мекарданд, ки онхо магз андар магз аз гояхои инсондустй саршор буданд. Дар ин давра ва асрхои XVI- X V II маданияти Эхё дар мамлакатхои пешкадами Аврупо гул-гул шукуфт. Он ба майдони таърих шахсиятхои машхурро овард, ки дар байни онхо Эразм Роттердамский, Томас Мор, Алберти, Петрарки, Леонардо да Винчи, Боттичелли, Титсиан, Мике­ланджело, Рафаэл ва дигарон хастанд. Ин шахсиятхо ва шахсиятхои дигар, ки онхо хеле зиёданд, дар сохаи маданият вокеан инкилоб ба амал оварданд. Еояи асосй дар асархои онхо инсон мебошад. Ин мутафаккирон махз инсонро васф мекарданд.

ЛУЕАТМушкет - як намуди аслих,а.Чопхона - матбаа, чои Чопи китоб.Сайёх, - кашфкунандаи чуфофй.Илох,иётшинос - номи илм ва онх,ое, ки оиди он тах;к;ик;отмебаранд.“Инчил” - китоби мук,аддаси масех,иён.

Расми 181 Петрарки дар утопии кории худ

219

С А ВО Л ВА С УП О РИ Ш Х О -д—

1. Дар Аврупо кадом намудхри техника ихтироъ карда шуданд?2. Усули нави маъданкоркунии аврупоиёнро баён кунед.3. Дастгох,и китобчопкуниро кй ихтироъ кардааст?4. Ах;амияти китобчопкунй аз чй иборат буд?5. Дар бораи мактабу маорифи мамлакатхри Аврупо маълумот дих,ед.6. Р. Бэкон вазифаи илмро дар чй мебинад?7. Дар бораи маданияти Эх,ё чихрро медонед?

Боби V ХАРАКАТИ ИСЛОХОТХО*И ДАР АВРУПО

§53. ИСЛОХОТ ДАР ОЛМОН

Ф У Р У Ш И А ВФ Н О М А Х О . Дар Олмон норозигии омма аз калисои масех,й сол то сол меафзуд. Бахрнае лозим буд, ки ин норозигй ба муборизаи ошкоро табдил ёбад. Чунин бахона фуруши авфномахо буд. Солноманависони давр хабар медиханд, ки дар бозорхои шахрхои Олмон фарёдзании рохибон ба туш мерасид: "Пулро бароред! Хешовандону наздиконатонро начот дихед! Хамин, ки тангаатон ба таги халтаи ман афтида, ча ран гас зад, рухи гунахгор дар бихишт пайдо мешавад".

Авфномафурушй боиси норозигй ва эътирози мардуми

Расми 182. Калисои ростцавл (аз чап) ва калисои дуругин (аз рост)

220

оддй ва шахсони бомаърифат гардид. Соли 1415 рохиб, олим ва ирофессори илми фи ад и масехии доншш охи шахри Виттенберг Мартин Лютер ба мукобили авфномафурушии рухониён эътироз намуда, "95 тезис"-и худро ба дархои калисо овехт. Мартин Лютер дар тезисхояш авфномафуруширо махкум сохт. Инчунин шахсонеро, ки ба фикри у розй набуданд, ба мубохиса даъват намуд.

Даъватхои Мартин Лютер тамоми Олмонро ба ларза овард. Ба акидаи Лютер калисо миёнарави байни Худо ва одамон шуда наметавонад.

Калисо метавонад бе Папа вучуд дошта бошад. У пеш- ниход намуд, ки дигар ба Папай Рим пул дода нашавад ва даъват намуд, ки ба мукобили Папай Рим муборизаи катьй бурда шавад.

Папай Рим дар чавоб Лютерро "рохиби шаккоки витенбергй" номида, ба мулхидй гунахгор дониста, лаънат хонд. Номаи Папаро дар бораи гунахкории Лютер дар хеч чо кабул накарданд. Мардум Мартин Лютерро дастгирй мекарданд. Лютер аз ин истифода бурда, худи Папай Римро ба мулхидй гунахгор намуд. Номаи Папаро дар хузури донишчуён ба гулхан партофт.

Папаро танхо император дастгирй мекард. Ба ин хотир Лютерро анчумани князхо, намояндагони ритсархо ва шахриён ба шахри Вермс даъват кард. Дар анчуман аз Мартин Лютер талаб карда шуд, ки аз акидахояш даст кашад.

Вале у дар чавоб катъиян изхор намуд: "Акидаи ман хамин аст ва ман аз он даст намекашам". Бо фармони император Лютер

бояд ба хабе гирифта мешуд. Вале ритсархо ба химояи у бархостанд ва князе Лютерро дар калъаи худ пинхон кард.

Акидахои зидди калисо ва зиддипапагии Мартин Лютер огози дар Олмон гузаронидани ислохот гардида, мардуми табакахои гуногун- ритсархо, дехконон, хунармандон ва князхоро фаро гирифт.

И С Л О ХО ТИ КА Л И С О .Маросимхои пурдабдаба ва идхои сершумори калисои масехй, ки бо харчи зиёд мегузашт, боиси но- розигии ашрофони шахрй гардид.

221

Шахриён талаб намуданд, ки андозхои барои таъмини рухониён мукарраргардида кам ва дайрхо пушида шаванд. Онхо "калисои арзон"-ро талаб карданд.

Феодал х,ои зиёде низ тарафдори ислохоти калисо буданд. Ритсархо бошанд, аз норозигии мардум истифода бурда, заминхои калисоро кашида гирифтанй буданд. Калисое, ки дар мулки княз вучуд дошт, бояд ба княз итоат кунад, на ба Папа. Чунин буд талаби князхо. Ин икдом яке аз рохе буд, ки князхо хукмронии худро аз болои мулкхои зердасташон устувор мегардонданд.

ТО М АС М Ю Н С ЕР . Томас Мюнсер дар Хдракати исло- хотхохй дар Олмон мавкеи мухимро ишгол карда буд. У аз илмхои замон хуб бохабар буд. Томас Мюнсер рохиб буда, дар харакати ислохотхохй Мартин Лютерро дастгирй намуд.

Томас Мюнсер мардуми оддиро ба муборизаи мусаллахона даъват намуд. Даъватхои Мюнсер князхою ахли калисоро хам ба вохима ва хам ба хашму газаб оварданд. У махбуби мардуми оддй буд. Боре душманонаш Томас Мюнсерро хабе карданй шуданд, вале чонибдоронаш бо калтаку зогнул ва бел мусаллах гардида, уро мухофизат карданд.

ЛУГ АТАвфнома - хуччати Папай Рим, ки гу н о х д о и харидори онро гу ё Худо мебахшида бошад.Тезисно - баромадхои мухтасар баёнёфта.Ислохот - даровардани ислох, тагйирот ба идораи давлат, фаъо- лияти хочагидорй, зиндагии мардум ва илму фарханг.Граф - унвони дворянй.Мутлацияти табацавй - хокимияти яккасардорй, сарвари давлат, намояндаи яке аз табак^хо.

САВОЛ ВА СУПОРИШ^О ---------- ----- --------1. Авфномахо барои чй фурухта мешуданд?2. Мавк,еи Папай Римро нисбат ба авфномахо чй тавр дарёфтед?3. Мартин Лютер кй буд ва чй мехост?4. Оё ислохоти калисо зарур буд?5. Томас Мюнсер чй мак;сад дошт?6. Ба даъватхои Томас Мюнсер бахо дихед.

222

§54. ПАХНШАВИИ ХАРАКАТИ ИСЛОХОТХОХИ

А ВЧ .ГИ РИ И Х А РА КА Т И И С Л О ХО ТХО ХИ . Даъвати Мартин Лютер ба мукобили авфнома- фурушии калисои католокй дар байни халкхои гуногуни мамлакат­хои Аврупо бо тезй пахн гардид. Дар сарчашмае гуфта мешавад, ки ин даъват "дар зарфи чор хафта дар cap то сари мамлакатхои масехиён пахн гардид". Акнун харакати ислох,от- хохй на факат дар Олмон, балки дар дигар кишвархои Аврупо низ авч гирифт. Обруй ва эътибори калисои католики руз то руз заиф мешуд. Дар хама чо ходимони динро масхара мекарданд. Расмхои хачвии Папаю рухониёнро чоп мекарданд.

Тарафдорони ислохоти калисоро протестант (эътирозгар) ва калисои навро протестантй меномиданд.

Князхои Олмонй Шимолй дар мулкхояшон ислохоти кали- соиро мувофики тавсияи Мартин Лютер дойр намуданд. Онхо дайрхоро баста, заминхои калисоро кашида мегирифтанд. Хукуки князхо номахдуд гардид. Онхо акнун ба калисои дар мулкашонбуда низ рохбарй мекарданд. Калисои протестантиро калисои лютерй мегуфтанд.

Маъракахои динии серхарочот, парастиши авлиёхо ва идхои сершумори динй бархам хурданд. Яъне калисо "арзонтар"

Расми 185 Мардум бутсой зебу зиннати католикиро несту нобуд мекунанд

223

шуд. Намояндагони дини масехй ба мардуми ноогох, тал кин мекарданд, ки акнун бояд ба князхо итоат кунанд.

Дар кишвархои дигари Аврупо, ба монанди Англия, Дания ва Шветсия ислохоти калисоро королхо бо дастгирии ашрофон гузаронданд. Заминхои аз калисо мусодирашуда ба дасти ашрофон гузаштанд. Императорхо бошанд, дар ин кишвархо сардори калисо гардиданд.

Расми 186. Жан Калвин КА Л И С О И К А Л В И Н И . Гузаро-асосгузори мазуаби нидани ислохоти калисо дар Швейтсария

протестанта ва Нидерланд аз тарафи ашрофони бо- нуфуз амалй гардид.

Дар Швейтсария ба ислохоти калисои католикй Ж ан Калвини фаронсавй рохбарй мекард. У аз таъкиби католикхо гурехта, калисои ташкилкардаи худро «калвинй» ном гузошт.

Даъвати Ж ан Калвин ба пайравонаш аз он иборат буд, ки хар чй бештар сарват чамъ кунанд. Мувофики таълимоти у шахсони сарватманд "назаркардаи Худо" мебошанд ва бихишт чои онхост. Кори касе барор нагирад, ба газаби Худо гирифтор мешавад. Камбагалон бояд ба такдири талхи худ тан диханд. Калвин судхурй ва гуломдориро дар кишвархои тобеъ (мустамлика) хак медонист.

Жан Калвин ва пайравони у пушидани либосхои зебо ва айшу ишратро манъ карда буданд. Онхо мехнат карданро бештар талкин мекарданд. Калвинчиён дар шахри Женева барои ичрои

Расми 187. Манзараи мурофиаи суди инквизит- сия, ки мулуидонро аз тарщи аутодаф ба цатл х;укм карда, баъд дар оташ месузонад

224

коидахои нави дини масехй ба шахриён назоратро пурзур карданд.

Таълимоти Ж ан Калвин- ро дар аксар мамлакатхои Аврупо пазируфтанд.

Ч А М Ъ И Я Т И ЕЗУ И ТХО .Папай Рим дар муборизаи зидди ислохотхохон чорахои чавобй мечуст. У соли 1540"Чамъияти Исо" ё худ "Ордени Р“сми № ИгнатийЛойотт ж „ Оинномаи ^амъияти ИсоИезуитхо-ро таъсис кард, то ёхуд "ОрдениИезуигщо "-роба КИ тавассути он бар зидди Папай Рим Павели III месупорад- ислохотхохон берахмона мубо­риза барад. Асосгузори ин чамъият ашрофи испанй Игнатий Лойола буд. Папа эълон кард, ки иезуитхо бояд мардуми гумрохро ба калисо баргардонанд. Дар чамъияти Иезуитхо интизоми сахти харбй хукмфармо буд. Ба чамъият генерал сардорй мекард, ки у танхо тобеи Папа буд. Аъзои катории чамъият амри генералро бечуну чаро ичро мекарданд. Дар дастуруламали чамъият омадааст, ки "агар калисо чизи сафедро сиёх гуяд, мо хам бояд онро фавран сиёх гуем". Яъне, иезуитхо ичрокунандагони бевоситаи супоришхои Папай Рим буданд.

Иезуитхо аз дигар рохибон бо он фарк мекарданд, ки сохлби дайр набуданд. Онхо аслан либосхои мукаррарй пушида, аз хар гуна макру хила истифода мебурданд. Ба ин восита мехостанд, ки ба боварии шохону вазирон, аъёну ашроф сазовор шуда, онхоро ба зери таъсири худ дароранд. Агар хокиме мукобили Папа мебаромад, уро катл менамуданд. Аъзои чамъияти Иезуитхо чунин мешумориданд, ки барои манфиати калисо хар гуна чиноят содир кардан, хатто одам куштан низ равост.

Дар муборизаи зидди ислохотхохон Папаро императори Олмон ва каролхои Испанияю Лахистон дастгирй мекарданд.

А В Ч И И Н К В И ЗИ Т С И Я . Инквизитсия дидаю дониста дар Испания ба бедодгарии зиёд рох дод. Дар гулхан сузондани мулхидон "аутодаф" ном гирифта буд. Катли мулхидон дар майдони марказии шахр, дар хузури издихоми калони одамон ва бо иштироки корол ва аъёну ашроф мегузашт. Иезуитхо бар зидди навиштачотхои зидди Папа ва калисои масехй мубориза

225

мебурд. У руйхати китобхоеро чоп кард, ки мутолиаашон манъ карда шуда буд.

Ислохотхохон ба чазохои мудхиш гирифтор карда мешуданд. Масалан, дар Фаронса протестантхо бе ягон гунох ба катл расонида мешуданд. Пешвоёни протестантхоро ба хиллаю найранг ба Париж, ба туйи хохари корол даъват карданд. Католикхои мусаллах дар дархои манзилхои протестантхо бо салибчахои сафед нишона монданд. Дар як шаби 24-уми августи соли 1572 - дар шаби Иди Варфоломейи Мукаддас садои зангулахои яке аз калисои Париж танинандоз шуд. Дар баробари шунидани садои зангула католикхо ба манзилхои дархояшон нишонадор зада даромада, ба куштори протестантхо даст заданд. Католикхо нафакат худи протестантхо, инчунин занону кудакони онхоро низ кушта, аз тирезахо ба рохи сангфарш мепартофтанд. Чунин куштори оммавй дар Фаронса зиёда аз ду хафта давом кард, ки дар натичаи он кариб 30 хазор кас катл гардид. Ин куштори мудхиш ва берахмона дар таърих бо номи "Ш аби Варфоломей" маълум аст.

Папай Рим ин кушокушии "Ш аби Варфоломей"-ро маъкул дониста, фармуд, ки ба хотири он медал сикка зананд.

Ба калисои католикй муяссар гардид, ки харакати ислохотхохиро дар Лахистон, Италия, Олмон то як дарача фуру нишонанд.

Расми 189 Манзараи куштори Шаби Варфоломей

226

ЛУГАТИезуит - чамъияти зохидони ашаддии католикии Рим, риёкор, мунофик, маккор.Аутодаф - усули аз тарафи иеиуитхо к,атл кардани мулх,идон. Варфоломей - яке аз бузургони масех,й.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО .....' ■ -------------- ' '1. Дар мамлакатхри Аврупо харакати ислохртхо^й барои чй ба миён

омад?2. Таълимоти ислох,отхох,ии Мартин Лютерро баён кунед.3. Ислох;оти калисои масехй дар Швейсария чй натича дод?4. Калвин ва пайравони у оид ба калисои масех,й чй ак;ида доштанд?5. Дар бораи Ч,амъияти Иезуитх,о маълумот ди^ед.6. Папай Рим барои пахши х,аракати ислох,отхох,он чй тадбирхо

андешид?

Боби VI. АМЕРИКА ДАР АОРТОЙ МИЁНА

Ш умо, хонандагони гиромй, соли гузашта аз таърихи дунёи кадим, дар бораи таърихи давраи кадими Америка дониши зарурй андухтед. Оид ба зиндагии чандин кабилаи хиндиён ва давлатхои ташкилкардаи онхо огах,й пайдо намудед. Кам бошад хам, аз маданияти ин кабилахо бохабар шудед.

Дар асрх,ои миёна дар китъаи Америка кабилахои сершумори хиндиён сукунат доштанд. Вале акнун ин кабилахо нисбат ба замони кадим калонтар буданд. Аксарияти кабилахои калон аз иттифоки кабилахои хурдтар ташкил ёфта буданд. Бештари ин кабилахо дорой давлатхо, хочагй ва илму фархднг буданд. Барои мисол метавон кабилахои алгонкинхо, ирокезхо, семиналхо, сапотекхо, астекхо, майяхо, табаскхо, инкхо, эскимосхо, толтекатлхо, крикхо, чапавахо, оттавах,о, гуронх,о, наскапхо, ассинибайнхоро ном бурд.

Дар ин боб дар бораи давлатхои асримиёнагии Америка ва маданияти хиндиёни то давраи ба мустамликаи аврупоиён табдил ёфтани Америка ва давраи аввали он маълумоти мухтасар дода мешавад.

227

§55. Ш А *Р-Д А В Л А Т*0 ВА ФЕДЕРАТСИЯХОИ ХИНДИЁН

Дар асрхои миёна ва то Америкаро истило кардани аврупоиён дар ин чо шахр - давлатхо, иттифокхои кабилахои дар федератсияхои алохида муттахидшудаи бисёре мавчуд буданд.

Ш А ХР-Д А ВЛ А ТХО . Чунин дав­латхо чй дар шимоли Америка, чй дар марказ ва чй дар чануби он мавчуд буданд. Гарчанде, ки ин давлатхо хануз дар замони кадим ба вучуд омадаанд, кисми онхо дар асрхои

Расмй 190 миёна хам истиклолияти худро нигохХайкали сари астек дошта буданд. Масалан, аз шахр-

давлатхои Майя дар ёддоштхои мар- халаи охирини асрхои миёна Тулум, Тикал, Вешактун, Майяпин, Ушмал ва якчанд шахр-давлатхои дигар ёдоварй шудаанд. Онхоро пешвоёни кабилахои сокини ин шахрхо идора мекарданд. Дар байни ин давлатхои хурд доимо чангхо ба амал меомаданд. Аз ин ру, шахр-давлатхои М айя аз даст ба даст мегузаштанд. Баъзан ба харобазор табдил ёфта, аз байн мерафтанд.

Дар байни шахр-давлатхои номбурда Тикал, Вешактун ва Тулум ободу зеботар буданд. Вакте ки Кортеси истилогар аз Испания ба ин шахрхо омад, онхоро вайрона дарёфт. Маълум набуд, ки бо кадом сабаб - дар натичаи заминларза, тагйири иклим, cap задани касалихои вабо, сухтор ва ё чангхои

истилогаронаи худи хиндуён ба хок яксон шудаанд.

Дар бораи шахр-давлати Майяпин, ки дар нимчазираи Ю ка­тан вокеъ буд, то ба мо маълумоти нисбатан дакиктар расидааст. Муво- фики он дар зери рохбарии Кит- селксатл хиндуёне, ки аз Марказй водии Мехико ба Ю катан, Кампече ва Кантина Ру омадаанд, шахр- давлати Майяпинро бунёд кардаанд.

Расми 191. Тацвими астекуо дар шакли доираи Офтоб

228

Хукмронии у дар ин шахр хдмагй 20 сол тул кашидааст. Соли 1007 онро пешвои кабилаи дигар - Ах Сийток Тутул Ш ив, ки аз сулолаи Кокомхо будааст, ба даст медарорад.

Дар Астек бо номи Теночтитлан шахр-давлате вучуд дошт. Ахолии он иборат аз 20 калпулли-чамоа иборат буд.Ин чамоахо дар Шурой Олии Теноч­титлан намояндагони худро доштанд.Шурой Олй макоми маъмурй, сиёсй ва хукукй дошта, дорой хокимияти пур­иктидор буд. Он хукук дошт заминро дар байни калпуллихо таксим кунад, хдчми андозхоро барои зарурати харо-

— _ 1 т е м и / у / , ш и л . и ичоти давлати, рухониен ва мудофиа анасозщо дар маса мукаррар намояд ва чор нафар лаш- каркашонро таъйин кунад.

Дар Мексикаи огози асри X V I боз ду шахр-давлати дигар - Тикал ва Вишактун низ мавчуд буданд. Ин шахр-давлатх,о тахминан аз асри I I I боз вучуд доштанд. Дар бораи сабабхои аз байн рафтани Тикал ва Вишактун казияхои гуногун вучуд доранд. Масалан, заминларзаи сахт, ки дар натичаи он шахр ба хок яксон шудааст; тагйирёбии икдим, ки зиндагиро дар ин шахрхо номумкин гардонидааст; вабою варача, ки бар асари он як кисми сокинони шахрхо талаф ёфта, кисми дигар онро тарк кардаанд.

К О Н Ф ЕД Е РА Т С И Я И И Р О К ЕЗХ О . Дар кисмати шимол- тар аз Мексикаи кунунй то иёлати Нию-Йорк то замони ба ин чо омадани аврупоихо кабилахои манаукхо, сенекахо, осидахо, кайюгахо, онандогахо ва тумкарерахо сукунат доштанд. Шояд барои муковимат ба мукобили истилогарони сафедпуст бошад, ки дар нимаи дуюми асри X V I онхо дар Конфедератсияи ирокезхо муттахид шудаанд. Ирокезхо дар заминхои вокеъ дар минтакаи назди сохили бахр низ сокин шуда, бо хамин сабабгори муковимат бо алгонкинхои Ш аркй гардидаанд.

Аксарияти кабилахои аъзои Конфедератсияи Ирокезхо доимо ба хамкорию ба даст даровардани хусни тафохуми хамдигар кушиш мекарданд. Сарфи назар аз ин, дар байни ин конфедератсия ва кабилаи алгонкинхо душманй то чанде зиёдтар мешуд. Ба ин аврупоихо низ сабаб мешуданд.

229

Барои ишголи заминхои хиндиён дар асри X V II I ракобат дар байни англисх,о ва фаронсавихо пурзур мешавад. Дар чунин шароит ирокезхо ба англисхо ва алгонкинхо ба фаронсавихо пайвастанд. Дар нихояти ин низоъ англисхо ва фаронсавиён фоида бардоштанд, яъне заминхои Конфедератсияи Ирокезхоро аз худ карданд.

Ф ЕД Е Р А Т С И Я И Ч И М А Л У А К И Н . Дар арафаи истилои Испания дар сохилхои гарбии Мексикаи имруза - дар каламрави иёлати Калима ва як кисми иёлати Халиско кабилахои ин чо дар як давлат муттахид шуданд, ки он "Федератсияи Чималуакин" ном гирифт. Максади асосии ин иттифок му­бориза бар зидди истилогарон буд, ки онхо "пурепеча" ном доштанд. Пурепеча бо номи "тараскхо" низ маълум аст. Ин Федератсия

алайхи испанихо мукобилат нишон дода натавониста, дар ду мухориба - солхои 1522 ва 1523 торумор карда шуд. Хамин тарик, Федератсияи Чималуакин аз байн рафт.

К О Н Ф ЕД Е Р А Т С И Я И А Н А У К Х О . Хануз дар асри X I кабилахои науатолтекхо то Чипултепеки наздикии кули Тескоко рафта расида будаанд. Пешвои онхо Меши буд. Кабилаи мешикхо ба асорати кабилаи калхуа гирифтор мешавад. Соли 1247 Теноч ном шахе пешвои мешикхо интихоб карда мешавад. Баъд аз ин мешикхо тарки ватан мекунанд.

Баъди сарсонию саргардонихои зиёде мешикхо боз ба ватани худ - наздикии кули Тескоко баргашта, сокин шуданд. Онхо соли 1325 дар хамин чо дехае бунёд карданд, ки бо мурури замон ба Мехико - Теночтитлани бузург табдил ёфт. Дар номи ин шахр номи пешвоёни бузурги мешикхо - Меши ва Тенода абадй гардидааст.

ЛУГАТШа>ф-давлат - шахрхре, мебошанд, ки ба ягон давлат тобеъ набуда, онх,оро шох, хрким ва ё шуро идора мекард.Федератсия - шакли давлатдориест, ки баъзе хукук^ои аъзои он махдуд гардида, ба хукумати марказй вогузор карда шудааст. Конф едерация - иттихдци давлатхре, ки дар асоси хукукдои баробар дар як давлат муттах,ид шудаанд ва х,ар кадом хукук,и аз х;амдигар чудо шудан ва давлати сох,ибисти(уюли худро ташкил кардан доранд.

230

САВОЛ ВА СУПОРИШДО .............................. ........1. Цабилахри х,индиёни Америкаро ном баред. Бигуед, ки дар

таърихи дунёи к,адим кадоме аз онхрро омухта будед.2. Шахр-давлат гуфта чиро меноманд?3. Кадом шахр-давлатхри х,индуёнро медонед?4. Дар бораи шахр-давлати Теночтитлан маълумот дих,ед.5. Дар бораи Конфедератсияи Ирокезхр чи^оро медонед?6. Федератсияи Чималуакин кучо шуд?7. Дар бораи Конфедератсияи Анаукхр маълумот дихрд.8. Империяи Астекхрро кадом к,абилаи х,индуён ташкил кардааст?

§56. ИМПЕРИЯИ ХИНДИЁН

И М П Е Р И Я М И Т А У А Н Т И Н С У Й О ВА А С Т ЕК ^ О .Давлатй астекх,о аз замони кадим боз вучуд дошт. Вале он дар асрхои миёна боз хам васеътар шуда, каламрави иёлоти имрузаи Идалго, Велакрус, Мехико, Гереро, Морелос, Пуэбло, Оахака, Табаско ва Чяпасро дар бар мегирифт. Дар Fap6 каламрави астекхо то иёлати Мичигани И М А , дар чанубу шаркй то заминхои майягихои Ю катан ва Гватемала пахн гардида буд. Сарфи назар аз бузургиаш империяи астекхо хокимияти пурзури марказонидашуда надошт. Аз ин ру, баъзе шахр-давлатхои он мустакилияти худро нигох доштанд.

Испанихои истилогар шахрхои астекхоро ободу зебо дарёфтанд. Шахри Теночтитлан, ки аз тарафи испанихо забт карда шуд, дорой кариб 500 хазор нафар ахолй буд. Дар ин шахр бинохои мухташами сершумори ибодатхонахо, мактабхо ва идорахои давлатй мавчуд буданд. Девори дарозиаш зиёда аз 400

Расми 194. А%ром%ои М ост ов ва Офтоб дар Теотиуакан

231

Расми 195.Акрополи марказии Тикали

метр марказй шахрро, ки чои мукаддас хисобида мешуд, ихота мекард.

Баъди ишголи испанихо дар чои харобахои Теночтитлан шахри нави Мехико бунёд карда шуд, ки он пойтахти Мексикаи шохигарии Испания гардид. Дар шахри Мехико махаллахои косибони гуногун мавчуд буданд. Аз болои тамоми халки шахр Тлакатлекуатл, яъне шох хукмфармой мекард. Ахци дарбори у аз амалдорони давлатй, лашкаркашон ва рохбарони динй иборат буд. Онхо дорой имтиёзхои махсус буданд. Масалан, ба хазина андоз намепардохтанд.

И М П Е Р И Я И И Н К Х О . Дар бораи пайдоиши империяи Инкхо ривоятхо бисёранд. Мувофики яке аз онхо Манко Капак ном шахе ва хохари у хохиш ва иродаи падарашон - Офтоб - Интиро ба чо оварда, аз кули Титикака берун баромаданд, то ки вахшиёнро ба рохи инсонй ворид карда, империяи бузурги Инкро бунёд созанд. Онхо гуё, ки аз падари худ гурзи калони тиллоии сехрноке мерос гирифта буданд. Дар руи он чои бунёди пойтахти ояндаи давлати Инкхо нишон дода шуда буд

Манко Капак чойи бунёди пойтахтро танхо тавассути хамин гурз ёфта метавонист. У гурзро дар чандин чо санчид, вале мурод хосил нашуд. Ва, нихоят, он бо хости худо дар чое бо осонй гутида рафт. Ин маънои онро дошт, ки махз дар хамин чо, дар наздикии дехаи Пакари-Тамбои вокеъ дар доманаи теппаи Уанакаури, бояд пойтахти империяи оянда бунёд карда шавад.

Ривояти дигар он аст, ки гуё инкхо аз чор чуфт бародарон ва хохарон пайдо шудаанд. Онхо нимкахрамону нимхудо будаанд. Манко Капак ва Модар Окло дар байни ин чор чуфти ачдодони инкхо асосй буданд.

232

Мувофики ривояти сеюм, гуё ки Манко Капак аз Эквадор будааст. У барои ичрои хости Худованд ба рох, баромада, ба Куско меояд, то ки империяи Инкхоро таъсис дихдд.

Чи тавре ки дидед, дар хар се ривоят хам кахрамони асосй Манко Капак аст. Хамин тарик, империяи Инк бунёд шуд. Номи ин давлат аввал Тауантинсуйю буд.

Огози салтанати сулолаи Манко Капак дар Тауантинсуйю тахминан ба асри VI рост меояд. Баъди вафоти Манко Капак дар ин давлат паи хам 12 зурёти у хукмронй кардааст. Дар бораи чй тавр идора кардани зурёти аввали Манко Капак, ки дар асрхои XIII-XIV зиндагй ва хукмронй кардаанд, маълумоте нест. Таърих танхо номхои онхоро медонад: Синси, Роки, Локе, Юпанки, Инки, Роки ва Яуара Уакака. Таърихи хакикии империя аз Виракочи- Инки o f o 3 мешавад, ки дар нимаи дуюми асри XV хукмронй кардааст. Сарчашмахо шаходат медиханд, ки у барои аз таъкиби чанкхо начот ёфтан аз дехаи Какиаи водии Шакишауана мегурезад. Ин вокеа ба он оварда расонд, ки писари у - Киси Юпанки Пачакутек бар зидди ачнабиёни истилогар бархоста, кахрамони муборизаи озодихохонаи инкхо мегардад.

Тахмин меравад, ки империяи Инкхо кариб 130 сол вучуд доштааст. Дар давраи салтанати До Виракочи Инкхо дар вилояти начандон калон - дар атрофи Куско хукмронй мекар­данд. Киси Юпанки, ки иттифокчии шохигарии Кол буд, бо роху воситахои гуногун, хатто ба иттифокчиёни собики худ хиёнат карда, онхоро ба худ тобеъ менамояд. Се наели ояндаи у Империяи Инкро ба авчи таракдиёт расонданд. Инхо Пачакутек, писари у Тупак Юпанки ва чиянаш Уайна Капак буданд. Дар замони хукмронии онхо масохати империяи Инк 900 хазор километри мураббаъро ташкил карда, дар кад-кади сохилхои укёнуси Ором ба масофаи 4800 км тул кашида буд.

Расми 196. Ибодатгох, дар Чичен-Иса

233

Дар байни шохдои империяи Инк Тупак Юпанки ва У айне Капак машхуранд. Таърихнигорон онхоро ба Филиппи II, Искандари Макдунй, Чингизхон ва Наполеон баробар медонанд. Тупак Юпанки ба тахти шохии Инк сохиб шуда, дар зарфи камтар аз 20 сол худудхои империяро хеле васеъ кард. Вай каламрави хозираи Боливия, Аргентина, Чили, Эквадор ва сохилхои Перуро ба давлати худ муттахид намуд. Уайне Капак забткорихои падари худро давом дода, худудхои империяи Инкро боз хам васеътар намуда, онро то ба Колумбия бурда расонд. Пеш аз марги худ у империяро дар байни хамсар ва писаронаш таксим кард. Мубориза дар байни онхо фочиаро ба бор овард. Чанги дохилй o f o 3 ёфта, ба таназзули империяи Тауантинсуйю (Инк) сабаб шуд. Дар чунин холат испанихо онро бо осонй ишгол намуданд. Бо хамин ин империя аз байн рафт.

ИМПЕРИЯХ.ОИ УАРИ ВА ТИАУАНАКО. Империяи Тиауанако аввал Уари ном дошт. То охирхои хазорсолаи I каламрави он кулли Титикака ва минтакаи шарктари водии Jla- Пасро дар бар мегирифт. Вале баъд шоххои ин давлат худудхои зери итоати худро васеъ намуданд. Ба он заминхои вилоятхои Ла-Пас, Кочабаибару ва Птосии Боливияи кунунй дохил шуданд. Баъдтар Тиауанако дар тамоми чануби Перу хукмрон шуд, аз он чумла, Куско сохилхои бахрии то Калехонле Уайлас ва биёбони Атаками вокеъ дар Чилии имрузаро ишгол кард.

Номи Империяи Тиаунако аз номи шахри хамномаш бармеояд. Он дар огози асрхои миёна дастовардхои кадими Инкро нигох дошта буд. Вале баъд ру ба таназзул ниход. Дар каламрави ин давлат марказхои дигари ободу зебои дорой маданияти баланд бунёд ёфта буданд. Яке аз онхо У арии вокеъ дар водии дарёи Мантарои музофоти Уанта буд. Иншоотхои

Расми 197. Харобуои бузурги шаури Тулу ми Юкатан

234

бинокории ин шахр масохдти бузургро ташкил мекард. Сарфи назар аз ин, Уари аз чихати сатх,и меъморй ва мучасеамаеозй аз Тауанако пасттар буд. Олимон Уариро шакли империи давлатдории Перуи кабл аз мустамликашавй номидаанд. Заминхои ин империя аз Кахимарки ва Ламбаске то Куско ва Аракип доман пахн карда, пойтахташ шахри Уари буд.

Гуфтахои болоиро чамъбаст карда, ба хулоса меоем, ки дар байни солхои 500 ва 900 дар чои империяи Инкхо ду империя вучуд дошт, ки марказхои онхо Уари ва Тиауанако буданд. Империяи аввал дар шимол тамоми сохилхо ва нохияхои кухй аз Чиками то Кахамарки, дар чануб Оконй ва Сикуаниро дар бар мегирифт. Империяи дуюм дар заминхои чануби водии Махас ва Арекип ва сохилхои шимолию навохии кухии Чилии имруза вокеъбуда хукмрон буд. Дехкадахои Пачекамак, Виста-Алегра ва Кахамаркилии Уари ба шахрхои калони ободу зебо табдил ёфтанд. Вале дар асри VIII ин империя ру ба таназзул нихода, пароканда мешавад. Империяи Тиаунако муддате то таъсиси империяи Инк арзи вучуд дошт.

ИМПЕРИЯИ ГОЛТЕКХО. Дар огози асри X ба водии Мехико барбарихо хамла карданд. Пешвои онхо Мишкоатл буд. Дар ин чо истилогарон бо мардуми дорой маданияти махаллии Теотиуакан омезиш ёфта, номи толтекатлро гирифтанд, ки маънояш "устохо", "мусаввирхо" мебошад. Барбарихо маданияти сокинони Теотиуаканро кабул карданд. Бо мурури замон дар бораи давлати Толтекхо ривоятхои бисёр ба вучуд омадаанд.

Мувофики онхо Мишкоатл пойтахти давлати худро дар Кулхуакан асос гузошта, баъд ба ишголи водихои гирду атроф шуруъ мекунад. Тахминан хамин вакт хамсараш Чималман

Расми 198. К,асриКесалпапалотл.Теотиуакан

писар - Се-Акатл Топилсинро таваллуд мекунад. Вале дере нагузашта Мишкоатлро котиле кушта, ба х,окимияти Тео- тиуакан сохиб мешавад. Писари Мишкоатл дар оилаи модараш тарбия ёфта, рохиби олии худо Кесалкоатл мешавад ва бо такозои урфу одат номи Се-Акатл Топилсинро кабул мекунад.

Вакте ки Се-Акат^ Топилсин ба воя мерасад, ба Кудхуакан рафта, котили падарашро таслим кард. Баъд аз ин хукмронй олии Толтек шуд. Шохи нав ба пойтахти нави империяи Толтекхо асос гузошт, ки он Тулу Шикокотитлан ном гирифт. Шохин Се-Акатл Топилсин Кесалкоатл дар империяи Толтекхо 19 сол давом кард.

ШОХ.ИГАРИИ КИТО. Дар бораи ин шохигарии хиндухо Хуан Веласко ном шахси марбути мазхаби иезуити масехй, ки шохи Испания Карли II уро барои акидааш аз Перу ронда буд, дар китоби "Таърихи шохигарии Кито" накл мекунад. У менависад, ки аз замони "обхезии чахонй" дар нохияи Кито то соли 700 ва ё 1000 халке зиндагй мекард, ки ба он кара ном кабилае хамла намудааст. Он дар зери рохбарии дохй - Шири ба чануби мамлакат хамла меорад ва агбаи Андро фатх карда, кабилахои кайомби, стенвало, уака, фурса, латакунга ва амбаторо ба худ тобеъ мекунад

Давлатй Кито музофотхои Каняр, Асуали ва Эл-Ороро дар бар мегирифт. Дар ин давлат аз хамин вакт cap карда, сулолаи шоххои Шири хукмронй мекард. Давлатй Кито дар замони хукмронии Ширин XII ба авчи тараккиёти худ мерасад. Окибат дар давраи салтанати Ширин XVI, ки зане буд бо номи Пакча бархам мехурад. Вале Пакча худи истилогар - Инку Уайя Капакаро мафтун карда, онхо издивоч мекунад. Аз никохи онхо писаре таваллуд мешавад, ки уро Атауалпа меноманд. Хамин тарик, шохигарии Кито бо Инк тобеъ мешавад.

Дар Америкаи асрхои миёна шохигарию империяхои дигар хам вучуд доштанд. Вале ягонтои онхо ба он дарача пурзур набуд, ки ба истилогарони аврупой истодагарй карда, то ба охир истиклолияти худро химоя карда тавонад.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Империяи Астек кучох,оро дар бар мегирифт?2. Шахри Теночтитланро тавсиф кунед.3. Дар бораи шахри Мехико чих,о медонед?4. Дар бораи пайдоиши империяи Инкхо кадом ривоят^о вучуд доранд?5. Манко Капак чй шахсияте буд?6. Дар замони хукмронии кадоме аз ворисони Киси Юпанки империяи

Инкхо ба авчи тараккиёти худ расид?

236

7. Дар бораи империяхри Уари ва Тиауанако нак/i кунед.8. Мишкоатл бо кадом мартабааш маълум аст?9. Дар бораи шох,ии Кито чихрро медонед?

§57. АМЕРИКАРО ИСТИЛО КАРДАНИ АВРУПОИЁН

РУ Б А ТАРАФИ ГАРБ. Дар замони кадим хднгоми сафар шамолхои сахт киштихои бахрнавардони Фаронса, финикихо, этрускхо, юнонихо ва римихоро ба укёнуси кушоди Атлантика мебурд. Шикастапорахои ин киштихоро хиндуёни Америка борхо дар сохилхои Атлантика вохурдаанд.

Дар огози асрхои миёна дар ин укёнус киштихои келтхо, баскхо ва скандинавихо пайдо мешаванд. Давлатхои алохидаи Аврупо эксиедитсия ташкил карда, кушиш ба харч медоданд, ки Атлантикаи Шимолиро омузанд ва заминхои навро кашф кунанд. Ин буд, ки дар асрхои VII-XV чазирахои Бранданаи Мукаддас, Антилия, Стокафикс ва Бразил кашф карда шуданд. Оид ба заминхои Тарб киссахо хам бофта мешуданд. Мувофики як киссаи ирландй дар Еарб мамлакати гул-гулшукуфони абадзинда Маг-Мелд вокеъ гардида- аст. Дар як катор киссахо сафари Гонд-ла, Майл-Дуна ва Брина ном бахрнавардони афсонавй ситоиш карда мешуданд. Мувофикд як ри- вояти галлхо писари Аэддан-Гафран барои чустучуи чазирахо ба Fap6 рахсипор шуда, дигар барнагаштааст.

Кашфиётхои ондавраинаи авру- поихо дар харитахои тартибдодаи Мартин Бехайм (с. 1492), Пичигани (с.1367), Андреа Бланки (с. 1436) ва харитаи китобхонаи Веймар (с. 1424) инъикос ёфтаанд.

Аник маълум аст, ки бахра- навардони ирландй соли 795 дар чази- раи Исландия лангар партофтаанд.Соли 861 киштии викингхои норве- гиро бо сардории Наддод ба ин ча- зира бурда буд. Соли 920 исландие, ки Гумбрён ном дошт, ба тарафи Fap6 Расми 199. Харитаи

Ба^рии соли 1500

237

шино карда, сох,илх,ои Гренландияро кашф кард. Соли 983 Эйрики Зард дар Гренландия мустамликаи худро ташкил намуд.

Бахрнавардони Скандинавию гренландй тадкики Fap6po идома дода, ба ин самт экспедитсияхои сершумор ташкил менамуданд. Соли 1003 бо сардории Торфин Карлсефни аз Гренландия экспедитсияи иборат аз се киштй рахсипор шуд, ки дар хайати он 140 нафар бахрнавард буд. Онхо зимистон дар чазираи Страумей монда, аввалин шуда ба сокинони махаллй - скерлингхо вохурданд. Х,ангоми бозгашт дар Маркленд скандинавихо чанд аборигенро дастгир карда, ба Гренландия бурданд ва ба онхо забони исландиро омузонданд.

Чй тавре, ки мушохида кардед, аз Аврупо ба Гарб барои кашфи заминхои нав экспедитсияхои сершумор рафтуо мекарданд. Вале экспедитсияхои Христофор Колумб ва Америго Веспуччи мухимтарини онхо буданд.

Соли 1492 Христофор Колумб чазирахои Куба ва Гаитиро кашф карда, он чоро Хиндустон пиндошт. Соли 1506 Америго Веспуччи, ки Америкаи Шимолй ва хавзаи бахри Карибро тадкик мекард, эълон дошт, ки X. Колумб замини то хол номаълумро кашф кардааст. Китъаи нав номи Америгоро гирифт, ки он баъдтар ба Америка табдил ёфт.

Баъд аз он ки Америго Веспуччи оид ба китъаи нав ба аврупоиён хабар расонд, хукумати Испания ба Америка паси хам экспедитсия равон кардан мегирад. Акнун дар назди ин экспедиятсияхо вазифахои нав гузошта шуда буданд. Аз он чо бояд тилло пайдо намоянд ва хиндуёнро ба гуломй табдил диханд. Бинобар хамин сабаб, ба хайати экспедиятсияхои нави испанихо дастахои хуб мусаллахбудаи аскарон низ шомил буданд.

ЗАБТИ МЕКСИКА. Бомаксади забткунй соли 1519 тахти сарварии дворянини испанй Кортес дастаи хуб мусаллахшудаи 400-нафара ба сохилхои Мексика фуруд меояд. Ин вакт дар байни кабилахои хиндуён ягонагй набуд.

Кабилахои махаллй аз тарафи астекхо тобеъ карда шуда буданд. Аз ин ру,

Америка - сафеопуст ва занги

238

испанихоро хамчун озод- кунандагони худ пиндошта, ба онхо ёрй хам мерасонданд. Як кисми хиндухо хатто ба дастаи мусаллахи испанихо хамрох шуда, дар натичаи ин нерухои харбии истило- гаронро афзун намуданд.Чунин кувва ба Кортес имконият дод, ки забткории худро дар Мексика идома бидихад. У дастаи худро ба чониби шахри Теночтитлан бурд. Испанихо ИН шахрро зани квартиронй ба дунёомадаро___ __________ „ с-„ Л/Г испани мехисобидандишгол карда, ба он Мехико лном гузоштанд.

Ин вакт хиндуён аз силохи оташфишон бехабар буданд. Аз ин ру, дар баробари аз тупхо оташ кушодани испанихо хиндуён ба дахшат меомаданд. Ба ин силох чизеро мукобил гузошта натавониста, шикает хурданд. Х,окими астекхо мачбур шуд, ки ба истилогарон муросо карда, ба онхо ичозат дихад, ки ба шахр дароянд.

Вале Кортес ба ин муваффакияти худ каноат накарда, бо найранг хокими астекхоро зиндонй карда, мамлакати астекро аз номи у идора кардан мегирад. У ба гардани мардум андози вазнин бор кард, ки он бояд бо тилло пардохта мешуд. Кортес хиндуёнро мачбур сохт, ки хокимияти короли Испанияро эътироф кунанд. Испанихо дар касри хокими астекхо хазинаи ашёхои тиллоию сангхои кимматбахоро ёфта, онро ба ягмо бурданд. Ин боигарии бузург дар байни Кортес, короли Испания ва сарбозон таксим карда шуд.

Баъди чанде астекхо бар зидди испанихо шуриш бардошта, Кортесро мачбур сохтанд, ки фирор кунад. Баъд аз Куба ба ёрии у дастаи хуб мусаллахбудаи испанихо омад, ки дар хайати он хиндуён хам буданд, Кортес шахри Мехикоро мухосира кард. Шахр аз оби нушокию хурокворй махрум шуда, кариб хамаи ахолии сокини он халок гардид. Хамин тарик, испанихо ба шахри Мехикои беодам ворид шуда, дар он чо хокимияти худро аз нав баркарор карданд.

Расми 201. Кудаки аз марди испанию

239

n i A h f U l f ЗАБТИ ПЕРУ. Дар хамин давра истилогари дигари испанй Писаррои бесавод, вале золиму хеле богайрат бо дастаи 200-нафараи худ ба Перу - давлати Инк хамла карда, онро ишгол намуд.

Писарро низ барои асорати хокими Инк аз фиребу найранг истифода бурда, уро ба музокирот даъват намуд ва ахдшиканона ба максад расид. Сипае Писарро аз инкхо талаб кард, ки барои озод кардани хокими худ маблага калон бидиханд, яъне хонаеро пур аз тилло кунанд. Хиндуён ин талабро ичро намуданд. Испанихо баъди гирифтани ин кадар боигарй бандии худро ба катл хукм карданд.

Шохи инкхоро нест карда, испанихо ибодатхонахои кадимаи инкхоро талаю тороч намуданд, ёдгорихои бехамтои хиндуёнро несту нобуд карданд. Маснуоти дорой киммати баланди маданиро, ки асосан тиллою нукрагй буданд, гудохта, дар байни худ таксим намуданд. Хамин тарик, испанихо маданияти бою нотакрори хиндуёни Америкаро несту нобуд карданд.

Расми 202. Эрнан Кортес

ЗАБТКОРИХОИ ПОРТУГАЛИХО. Португалихо забт- корихои худро аввал дар Осиё огоз намуданд. Шохи Португалия

паси хам ба чониби Хиндустон корвонхои киштихоро равон мекард. Боре дастаи калони ин киштихо дар укёнуси Атлантика рохгум зада, ба сохилхои шаркии Америкам Ч,анубй рафта расид. Португалихо тасодуфан хамин кисмати Америкаи Ч,анубиро аз они худ карданд, ки он Бразилияи имруза буд. Кисматхои дигари ин чоро Испания ишгол кард. Хамин тарик, Бразилия мустамликаи Порту­галия шуд.

Расми 203. Франчиско Писарро

ОКИБАТХОИ ЗАБТКУНИХОИ АВРУПОИЁН. Бо хамрохии истило- гарони мусаллахи испанию португалй

240

ба Америка рухониёну рох,ибон хам рафта, бо фиребу найранг ва бо зурй хиндуёнро ба дини масехй мегар- донданд. Онхоеро, ки ба аврупоихо cap намефуроварданд, азобу ши- канча медоданд ва хатто катл мекарданд. Испанихою португалихо золимии худро нисбат ба хиндуён сафед карда мегуфтанд, ки онхо бешуур ва вахдшанд. Калисои масехй ба истилогарон дар забти Америка харчониба ёрй мерасонд.

Аврупоихо дар баъзе минтака- хои Америка хиндуёнро кариб пурра кир карданд. Масалан, то миёнахои асри XVI ахолии махаллии чазираи Куба ва сокинони чазирахои дигари бахри Карибро несту нобуд карданд.

Дар натичаи истилогарихои аврупоихо савдои гуломон дар Америка авч гирифт. Гуломон ба ин чо бештар аз Африко оварда, фурухта мешуданд. Мустам-ликадорон кисми зиёди хиндуёнро низ ба гуломй мефурухтанд.

Забткорихои аврупоихо ба васеъшавии тичорат дар Америка ва Аврупо мусоидат намуданд. Аврупоихое, ки ба Америка мухочир шуда меомаданд, бо худ молхои зиёди саноатиро меоварданд.

Забткорихои мустамликавй дар Америка боиси пайдоиши марказхои чахонии тичорат мешаванд. Ин марказхо дар бандархои Португалия, Нидерландия, Италия ва Англия бунёд гардиданд. Шахри Антверпени Нидерландия марказй асосии тичорати чахонй шуд. Ба бандархои бузурги он хар руз аз 200 то 300 киштй бор мефуровард. Ин шахр дарвозаи Аврупо хам буд. Ба он корвонхои мол аз Америка низ ворид мегардиданд.

Испанихою португалихо дар баробари ба Аврупо овардани молу сарватхои гуногун, инчунин ба ин чо чуворимакка, тамоку, помидор, карам, картошка, батат ва зироатхои дигарро оварда, киштукор ва парвариш мекарданд.

Вале натичаи асосии забткорихои аврупоиён дар Олами Нав ба мустамликаи онхо табдил дода шудани китъаи Америка мебошад.

Расми 204. Конкистадор Эрнандо де Сато

241

САРЧАШМА

ТАСАВВУРОТИ МУСАВВИРЛ

Дар Аврупо низ аз кашфиётхои америкоии худ ба вачд меомаданд. Карли V дар шахрхои гуногуни империяи худ тух,фах,ои тиллой, нукрагй, сангх,ои кимматбахо, газворхои нодир ва ашёхои аз пари парранда тайёркардашударо, ки Кортес ба у хдмчун тухфа фиристода буд, ба намоиш ме- гузошт. Яке аз ин намоишгоххоро мусаввири немис А. Дюрар тамошо карда, таасуроти худро чунин баён доштааст:

"Инчунин ашёхои тиллогини аз мамлакати дигар овардаи шохро дидам - офтоби... тиллои хоса, мохтоби хамин кадар калони нукрагин, ороиши хдрбии аз се филиз сохташуда. Ду хонаи калони аз х;ар гуна аслиха, сипар, сурнайхои харбй, ; сил охи ачоиби мудофиавй, сару либоси ноёб... ва шумораи бехисоби ашёх,ои таъиноти гуногуни дорой сифати баланд- тарини нест андар чахон пур буд. Арзиши хамаи ин ашёхои бузург ба 100 хдзор флоран баробар дониста шудааст.

Дар умрам то *ол чизеро надида будам, ки маро ин кадар ба хаячон оварда бошад, чуноне, ки ин ашёх,о ба вачд оварданд. Дар байни онхо асархои оличаноби санъатро дидам, ки ба ман фавкулистеъдоди эчодии ин хама муъчизаро кушода доданд..."

Аз китоби Мануэл Галич "История доколумбовых цивилизаций",М.: Мысль, 1990, сах;. 101-103.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО ........1. Кадом халкдои Аврупо ба омузиши ук,ёнуси Атлантик огоз намуда буданд?2. Христофор Колумб кай ва кадом чазирахри бахри Карибро кашф кард?3. Америго Веспуччи кадом хатой Колумбро ислох, кард?4. Номи Америка аз кучо пайдо шудааст?5. Дар бораи аз тарафи Кортеси испанй забт карда шудани Мексика маълу­

мот дих;ед.6. Оё астекхр бар зидди истилогарон мубориза мебурданд?7. Аз чониби Писарро ишгол кардани давлатй Инк (Перу) кай ва чй тавр

сурат гирифт?8. Португалих,о чй тавр Бразилияро ишгол намуданд?9. Забткорих,ои аврупоиён дар Америка барои хиндуиён ва истилогарон чй

ок,ибатх,о доштанд?10. Натичаи асосии ин забткорихрро баён кунед.11. Сарчашмаро омухта, онро бо х;амсинфонатон му^окима кунед.

242

§58. ЗАБОН. МАКТАБ ВА ИЛМИ ХИНДИЁН

ЗАБОН. Аврупоиёни истилогар дар Америка бо кабилаю кавмхои хар кадом дорой забони худ вохурданд. Ба фикри онхо. дар забонхои сершумори хиндуён низоме вучуд надорад. Bane баъд аз омузиши хаматарафаи забонхои гуногуни онхо олимони забоншинос ба хулоса омаданд, ки дар забону лахчахои кабилахои хиндуёни Америка бо хамдигар хешию монандие вучуд дорад.

Кабилахои хиндуёни Америка ба шаш оилаи асосии забонхо - алтанку накаш, хоке-сиу, неута, надене, уто-науа ва эскимосу алеут харф мезаданд.

Вале дар минтакахои алохидаи Америка гуруххои нисбатан хурдтари забонхои дигар хам вучуд доштанд. Масалан, дар Юкатан забони майя, дар Чапал забонхои лакондон, селтал ва сотсил, дар Табаско забони чаптал, дар Гватемала забонхои какчикел, сутухил, киче, кекчи, покомам, поконти, мам, агусток, хакалтек ва шпал вучуд доштанд. Дар Америкаи Марказй ва Чанубй хам забону лахчахои зиёди дигар мавчуд буданд. Онхо нихоят кам бошанд хам, ба хамон шаш оилаи забонхои дар боло зикрёфта робита доштанд.

МАКТАБ. Аз таърихи дунёи кадим иттилоъ доред, ки дар давлатхои Америка мактабхои тахсилоти умумй ва олй мавчуд буданд. Албатта, низоми фанхои таълимй ва усулхои таълими онхо аз мактабхои Олами Кухна фарк мекард.

Масалан, америкоихои асримиёнагй дар таълиму тарбияи хонандагони мактабхои тахсилоти умумй ва донишчуёни макотиби олй ба сурудхонии оммавй ва таълими он ба талабагону донишчуён ахамияти калон медоданд. Хднгоми

Расми 205. Нак,ши муцарнас. "Анчумани мутафаккирон ". Иштирокчиён дар даст бо китобро тасвир ёфтаанд

243

ичрои сурудхо мардуми сершумори тамошобин хузур дошта метавонист. Дар чунин мавридхо иамояндагони хокимият низ хозир буданд.

Дар мамлакати Инкхо вазифаи рохбарии давлат, артиш ва дин ба увдаи намояндагони амалдорони баланд- мартаба вогузор буд. Маълум аст, ки чунин вазифахои масъулият-нокро одамони бесавод ва чалласавод ба чо оварда наметавонистанд. Аз ин ру, хулоса ба миён меояд, ки инкхо низоми мактабу маорифи хуби худро доштаанд.

Муассисахои таълимии онхо "Ечай уаси" ва "Акла уаси" ном доштанд. Таълимгоххои "Ечай уаси" барои таълими фарзандони ашроф мукаррар гардида буданд. Дар он чо

рохбарони ояндаи сиёсию харбй ва рухонии мамлакат тайёр карда мешуданд. Яке аз чунин мактабхо дар Кускои наздикии Касри Инки Роки вокеъ гардида буд. Инки Роки худ асосгузори ин мактаб буд. Дастпарварони донишгохи Инки Роки маълумоти олй гирифта, аз он чумла забони барои инкхо умумиро, ки "руне сими" ном дошт, аз худ мекарданд.

Дар "Акла уаси" духтарони зеботарини мамлакат таълим ва тарбия мегирифтанд. Онхо мисли рохибахо аз олами беруна махрум буда, худро танхо ба хизмати дин, Инк, ё Кой ва ба никох бо намояндагони ашрофи императорй тайёр мекарданд.

Сарвари хар як "Акла уаси" Модар Куна ё худ "Модари Олй" буд. Чунин мактабхо дар марказхои хамаи вилоятхо вучуд доштанд. Мак- таби Наска калонтарини онхо ба шу­мор мерафт. Дар ин мактаб шароити мусоиди таълиму тарбия барои 1500 нафар донишчуйдухтарон ва муал- лимахои онхо фарохам оварда шуда буд. Барои ба "акла", яъне ба сафи

Расми 207. Таълимоти фалсафии америкоиёни к,адим ва асрхои

чиёна дар бораи дугунагии дониш

244

донишчуёни ин донишгох, дохил шудан шарти асосй дониш нею зебо будани духтарони довталаб мухим буд.

Хднгоми чангхои истилогаро- наи испанихо кабилаи ирокезхо талафоти калон дод. Дар хайати конфедератсияи ирокезхо кабилаи черокхо калонтарин буда, дар ин чанги нобаробар кариб пурра нест карда шуд. Ин кабила шахсиятхои боистеъдод дошт. Яке аз онхоро Саквойя меномиданд. У алифбоеро тахия намуд, ки аз чихати фарогирии овозу харфхо аз алифбои аврупоихо хеч мондание надошт. Бо шарофати ин алифбо черокхо сохиби мактабу маорифи худ шуданд.

Сарфи назар аз ин, як кисми кабилахои хурди хиндуёни Америка хануз хам алифбо ва мактабхои худро надоштанд.

ИЛМ. Маданияти баланди хин­дуёни Америка бе илми пепщадам пеш рафта наметавонист. Илмхои ситорашиносй, риёзй, хандаса ва тиб аз илмхои дигари онхо пеш рафта буданд.

Ситорашиносони сапотекхо таксимхои 260 ва 365-рузаро кор карда, баромада буданд. Солро ба фаслхо таксим карда, вакти баробаршавии шабу руз ва дар нуктаи баландтарини худ будани Офтобро бо осонй муайян карда метавонистанд.

Дар миёнахои асрн VII Анчумани ситорашиносони кохинони майя, сапотекхо ва шахрхои сохилхои халичи Мексика ва Теотиуакан дар махаллаи Шочикалко баргузор гардид. Анчумани мазкур як навъ кунгураи байналхалкии илмй буд, ки хамохангсозии таквимхои гуногуни хиндуёнро ба чо овард.

Астекхо чун кабилахои дигари Америкаи Шимолй ва Марказй аз ду таквим истифода мебурданд. Таквими аввал маросимию мукаддаси иборат аз 260 руз ва таквими дуюм шамсии иборат аз 365 руз буд.

Илми ситорашиносии хиндуён бе илми риёзию хандасаи бонизому дакик пеш рафта наметавонист. Ачибаш он аст, ки низоми риёзии майяхо ва халкхои дигари хиндуи Америка то як дарача ба риёзиёти Х,индустони кадим ва аввали асрхои миёна

Расми 208. Хаттот. Аз девори "Ибодатго^и Навиштацот^о "

245

монанд буд. Риёзиёти Х,индустонро арабхо кабул карда, баъд аз он аврупоиёнро бахравар кунонданд. Низоми риёзиёти худро хиндустониён дар асри VII ба вучуд оварда буданд. Вале хиндуёни Америка бошанд, аз ин низом се аср пештар - аз асриIV милодй боз истифода мебурданд.

Олимони риёзишиноси хиндуёни Америка он вакт низоми дахихою бистихоро кор карда баромада, дастраси илму фарханги мамлакатхои Америка гардонданд. Онхо аломати "0"-ро ихтироъ карданд ва ба ракамхо хамрох намуда, онхоро даххо ва бистхо маротиба ва ададхои то беинтихо бузургро зиёд мекарданд, ки дар хисобхои ситорашиносй истифода бурда мешуданд.

Дар низоми дахихо мо ракамхои аз 1 то 9 ва "0"-ро истифода мебарем. Дар низоми хисоби майяхо се унсур мавчуд аст - нукта, хат ва сифр. Ихтироъи аломати "О" дар он давраи аз мо хеле дур илми риёзии Майяро ба зинаи баландтарини тараккиёт баровард.

Тибби сапотекхо пайдоиши касалихоро ба таъсири бевоситаи гармй, намнокй ва хунукй алокаманд мехисобид.

Расми 209. Пораи расмуо аз "Кодексы Ниттал". Фаруанги Миштекуо

246

Табибони онхо барои табобати касалихо аз гиёххои шифобахш, тушти хайвонот ва об^ои маъданй истифода мебурданд.

Зироатпарварй аз чумлаи илмхои пешрафтатарини инкхо ба хисоб мерафт. Дар империяи Инк чуйе канда шуда буд, ки дарозии он 750 км буд. Низоми обёрй ва зироатпарварии инкхоро дар давраи нав мухандисон ва заминшиносони ИМА омухта, дар иёлоти гуногуни ин мамлакат самаранок истифода бурданд.

Заминшиносони Инк роххои пешгирй кардани камхосилии заминхои киштро медонистанд. Масалан, онхо заминро аввал шудгор карда, ба он пору андохта, муддате дам медоданд. Баъд дар ин замин кишт мекарданд. Зироатхои алохидаро аз чойхои дигар оварда, ба шароити икдими махаллй мутобик мегардонданд, масалан, маис ва картошкаро.

Асоси тамоми илми Инкро низоми хоси риёзии онхо ташкил мекард. Ин низом "кину" ном дошта, аз бандхои гуногунранги гирехдор иборат буд. Гиреххои "кину"-ро хар кас бастаю "хонда" наметавонист. Барои ин кор мутахассисони махсус тайёр карда мешуданд.

Аз тарики ин низом дар доираи дахихо хисоб карда мешуд, яъне "кину" асоси оморй хам ба шумор мерафт. "Кину" ахбороти дигарро низ дар бар гирифта буд. Он воситаи дар хотир нигох доштани вокеахои мухим буд. Хар як гирехи "кину" маънои оморию риёзй ва ахбороти таърихй дошт. Китоби "Тафсир"-и Горсиласа дар асоси донишхои дар гиреххои "кину" инъикосёфта тахия шудааст.

АСРОРИ НАСКА ВА АРИЗОНА. Яке аз марказхои бузурги бостонии Перуи Ч,анубии водии Наска мебошад. Омузиши он соли 1901 o f o 3 ёфтааст. Водии Наска аз сохил 80 км дуртар вокеъ гардида, онро аз сохил биёбон чудо мекунад. Дар ин чо, дар замони мавчудияти давлатй Ч,авин иншоотхои бузурги меъморй, ба мисли ибодатхонахо ва ахромхо сохта шудаанд.

Заргарону кулолгарон, мусаввирону наккошон, бофандагон ва хайкалтарошони Наска низ аз худ ёдгорихои беназир боки гузоштаанд. Вале як ёдгории муъчизанок ва пурасроре, ки хиндуён дар ин чо офаридаанд, дар чахон хамто надорад. Он дар бораи сатхи баланди илми ситорашиносй, риёзй ва хандасаи инкхо шаходат медод. Дар ин водй дар масохати калон хазорхо километри мураббаъи биёбон хатхои барашон тахминан 60-70 км ва дарозиашон хам кариб хамин кадар кашида (канда) шудаанд, ки онхо кисматхои накшаи муштаракро ташкил менамуд.

247

Расми 210. Расмуои водии Наска

Олимони СОХДХ.ОИ гуногуни илм, аз он чу мл а бостон- шиносон, ситорашиносон, риёзишиносон ва илох,иётшиносон ин накшаро хам дар замин ва хам тавассути тайёра аз хдво омухта, онро аккосй хам кардаанд. Гурухи олимон тахмин мекунанд, ки гуё хиндуён накдхаи Наскаро барои рохгумкардагон сохтаанд. Дигарон бар он акидаанд, ки он мохияти ситорашиносй дорад.

Вактхои охир як кисми олимон чунин мешуморанд, ки ин харитаи рох ба суи Офтоб мебошад. Бо дарназардошти он, ки хиндуёни Инк Офтобро хамчун яке аз худохои асосй медонистанд, пас ин эхтимол ба хакикат наздик аст. Ба хар хол олимон тадкики асрори накшаи Наскаро идома медиханд.

Дар Аризона низ чунин тасвироти дар руи замин офари- дашуда вучуд дорад. Дар бораи максадхои ин накдна низ дар байни олимон фикрхои гуногун мавчуданд. Он вакт дур нест, ки олимон асрори тасвироти Наска ва Аризонаро кашф хоханд кард.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО в1. Дар бораи забонхои хиндиёни Америка чихоро медонед?2. Дар Америкаи асримиёнагй кадом хел мактабхо вучуд доштанд?3. "Ечай уаси" ва "Акла уаси" чй гуна мактаб буданд?4. Дар бораи мактабхои духтаронаи "Акла уаси" Haiyi кунед.5. Саквойя барои кадом кораш машхур аст?6. Дар Америкаи замони Хиндиён кадом илмхо тарак,к,й карда

буданд?7. Риёзиёти Х,индустон аз риёзиёти Хиндиёни Америка оё ягон фарк,

дошт?8. Дар бораи илми тибби Хиндиён чй гуфта метавонед?9. Дар бораи асрори нак,шаи Наска маълумот дихед.

248

§59. НИШОНАХОИ ТАСВИРИ ЗИНДАГИИ ХИНДУЁН

Дар бораи зиндагии хдндиён маълумотхои зиёде мавчуданд. Вале ёдгорихои меъморй, рассомй, сару либос ва ба варзиш шугл варзидани онхо аз нишонахои дигар пурарзиштаранд.

МЕЪМОРЙ. Бостоншиносон даххо ва садхо иншоотхои меъмории даврахои гуногуни таърихи давлатдории хиндуёнро кашф карда ва мавриди тадкик карор додаанд. Онхо дорой усулхои хоси меъмории хиндуёни Америка - зебою мухташам ва дилкаш офарида шудаанд. Аз чумлаи ин ёдгорихо шахри Харсангии вокеъ дар Меса-Вердебуда, шахри камарии Мурдаи Мактесумаи вокеъ дар Аризонаи Марказй, шахри Анасазии Меса-Верде, Ахроми Эл-Тахинаи Веракрус, Касри Кесал Папалагии Теотиуакан, ибодатхонаи Сарбозони Тула, Акропол ва ибодатхонаи Навиштачоти Майя, харобахои шахри Тулуми Юкатан ва Мохдоби шахри Теотиуакан, ахроми Афсунгари Ушмал, ибодатхонаи Рио-Асул, девору пойгоххои Мачу-Пикчу ва боз даххо шохкорихои дигари меъмории хиндуёнро метавон номбар кард. Онх,о натанхо иншоотхои меъморй, балки усули зиндагй ва тафаккури мардуми хиндуи Америкаро ифода мекунанд.

Вале ахромхои астеку майяхо касро бештар ба хайрат меоваранд. Онхо ба ахромхои Мисри кадим хеле монанданд. Тамошои ин ахромхо гузоштани чунин саволро такозо дорад: Магар меъморони ахромсози Америка ин хунарро аз ахромсозони Миср омухта бошанд? Ба ин савол хануз илм ва олимон чавоби аник надодаанд.

Расми 211. Полези шинокунандаи Хиндуён (дар Гватемалаи х,озира)

249

Мутаассифона, мо имконият надорем, ки хдр як ёдгории меъмории хиндуёнро ба таври муфассал шарх дихем. Барои исботи бузурги, хашамат ва нотакрории дастранчхои бинокороии хиндуёни Америка ду акси онхоро ба таваччухи шумо пешкаш менамоем - расмхои 2|3 ва 254, то ки дар бораи онхо тасаввуроти дуруст пайдо намоед ва бо хамдарсону устодони худ мубодилаи афкор дойир кунед.

САНЪАТИ ТАСВИРЙ. Миштекхо дар санъат, алалхусус санъати тасвирй ба муваффакиятхои беназир ноил гардида буданд. Онхо дорой усулу мактаби хоси рассомй

буданд. Дар ин бора кодексхо - китобхои мусаввир шаходат медиханд. Чанде аз ин китобхо "Нуттал", "Бодли", "Селден", "Виндобоненси" ва "Коломбанс" ном гирифтаанд. Х,ар кадоми онхо аз чихати хачм (дарозй) гуногунанд.

Масалан, Кодекси "Нуттел" 11 метр дарозй дошта, дар пусти гавазн бо аломатхо - расмхо "навишта" шуда, чун дар шакли "гармошка" (асбоби мусикй) 44 маротиба катъ карда

Расми 212. Мусщачй, ки дар намуди одам - зарф

инъикос ёфтааст

Расми 213. Туббози

250

Расми 214. Туббозии мурофиавй

шудааст, яъне 88 варак дорад. Расмх,ои ин кодекс дорой сифати баланди рассомй, дар холати х,аракат, пурмазмун ва бо назокат эчод шудаанд.

Кодексхо дар баробари асари адабй ва бадей хуччати таърихй хам буда, дар бораи шачараи симо, чараёни таърихй, амалиётхои чангй, хаёти инсон, хайвонот, олотхои мехнат, сару либос, ашёхои ороишй ва гайраи хиндуён маълумот медиханд.

Тасвирот дар бораи зиндагии Хиндиён тавассути гулдузи- хои зебою дилкаш ва дорой мазмуни баланд низ ичро карда шудаанд. Пораи матоъ^ои аз як макбара ёфтшуда дар ин бора гувохй медихад. Дар руи он образхои асотирии хеле хуб инъикос гардидаанд.

Муссавирону хунармандони Америка дар тасвири зиндагй танхо аз хона ва рангхо истифода набурда, маводи дигарро низ ба кор мебурданд. Дар ин кор пари паррандагон, пашм, муй, сангхои рангоранги кимматбахо ва гайраро истифода мекарданд. Тасвироти хиндуён натанхо дар матоъ, пуст ва либосворй, балки дар деворхои иншоотхои меъморй, манорахо, хайкалхо, асархои наккошй, зарф- хо, маснуоти заргарй, яроку аслиха ва гайра инъикос карда мешуданд.Хар кадоми онхо нотакрор буда, дар бораи тарзи зиндагй ва машгулияти хиндуён маълумот медиханд.

ВАРЗИШ. Мардуми хиндй бахри фарогати хуш ва камолоти Расми 215. Чодугар

251

чисмонй ба варзиш низ машгул мешуданд. Дар ин бора то ба мо асарх,ои санъат, аз он чумла, мусаввараю хайкалхо ва иншоотхои бузурги варзишй омада расидаанд. Чанд мисол меорем.

Х,айкали иисарбачаи 12-13-солаи варзишгар аз Талатилко ёфтшуда тахминан ба солхои 1300-800 пеш аз милод рост меояд.У дар холати чахиш ба акиб ва бо пойхо рост истодан тасвир ёфтааст. Барои ичрои ин машк у бо тамоми кувваи бозухо ва бадан ба шаст харакат кардааст. Дар чехраи писарбача холати равонй, гайрати чавонй ва махорати варзишгар хувайдост.

Тасвири дигар аз он шаходат медихад, ки хиндиёни Америка туббозиро хеле дует медоштаанд. Бостоншиносон аз Майя ду зарф ёфтаанд, ки дар онхо хамин манзара инъикос гардидааст. Дар яке аз онхо туббозии 4 нафар ашроф хеле гуворо дода шудааст. Дар зарфи дигар бошад, туббозон хамрох бо тамошобинон инъикос гардидаанд.

Ёдгории меъмории калоне, ки вокеъ дар шахри Колонии дорой 200-хазор нафар ахолй аз варзишгохи бузурги туббозй иборат аст. Ин варзишгох майдони хуби туббозй, минбари дорой чойхои зиёд барои тамошобинон ва бинохои таъйиноти машку мусобика ва истирохату оббозии варзишгаронро дар бар мегирад.

САРУ ЛИБОС. Сару либоси хиндуёни Америка хеле зебо буда, накдну нигор ва гулдузихояшон орому рангоранг ва дилкашанд.

Сару либос ва ашёхои гуногуни рузгор, аз он чумла, куртаю эзор, доманхо, халтачахои таъйиноти гуногун, хар гуна сабадхо, зарфхо ва гайраро аз газвор, пар ва пашм тайёр мекарданд.

Сару либоси хиндуён дар хар гуна ашёхои рузгор, ороиши касрхо, ибодатхонахо, ахромхо, кодексхо ва хайкалхо тасвир

Расми 216. Яке аз намуди куртаи х,индиён

252

шудаанд. Нигори мазкур мувофики анъанахои либоспушй, урфу одатхо ва шуури хиндуён сурат гирифтааст.

Чандто либоси хиндуёнро шумо дар ин расмхо мебинед. Онхоро мушохида карда бигуед, ки кадом чихатхояш ба сару либоси мардуми Еарб ва Шарки имруза монанд хастанд ва ё фарк мекунанд.

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Кадом ёдгорихри меъмории Х,индиёни Америкаро медонед?2. Дар бораи ахромх,ои Мисри к,адим ва Америка фикри худро баён

кунед.3. Кодексхр чй гуна китобанд?4. Зиндагии хиндуён дар кадом ашёх,о ва чй тавр тасвир ёфтааст?5. Х,айкали варзишгарро шарх, дих,ед.6. Расм^ои марбут ба туббозй ва варзишгох,и шахри Копони дар

бораи чй накд мекунанд?7. Дар бораи сару либоси х,индуёни Америка чих,о гуфта метавонед?

§60. АДАБИЁТ ВА ТЕАТРИ ХИНДИЁН

АДАБИЁТ. Дар байни хиндуён шаклу намуд ва жанрхои гуногуни адабиёти бадей вучуд доштанд. Кисса-эпос яке аз онхо мебошад. Ба жанри мазкур асари "Попол-Вух" мансуб аст. Дар он киссахои гуногуни чолиб инъикос ёфтаанд. Яке аз онхо дар бораи пайдоиши оламу одам накл мекунад.

"Х,ама чиз дар холати номаълумй вучуд дошт, хама чиз хунук, хама чиз сокит, хама чиз бехаракат, оромй ва фазой осмон холй буд...

...На одам буд, на хайвонот, на парранда, на мохй, на харчанг, на дарахт, на санг, на гор, на дара, на алаф, на чангал; танхо осмон вучуд дошт.

Руи замин хануз пайдо нашуда буд. Танхо бахри хунук ва фазой бузурги кайхон вучуд дошт.

Хднуз хеч чизи пайвастшаванда набуд, ягон чизи барангезандаи гавго набуд. Ягон чиз набуд, ки харакат кунад, ё ки ларзад, ё ки дар осмон гулгула андозад.

Ягон чизе набуд, ки вучуд дошта бошад, чизе, ки хастй бошад, танхо оби хунук, бахри ороми ягона вучуд дошт. Ягон чизи дигар вучуд надошт.

253

Дар торикй, шабонгох, танхо бе- харакатй, танхо хомушй хукмфармо буд".

Ёдгории дигари адабиёти кисса-эпоси хиндуён, ки аз кабилаи Какчикели то давраи мо расидааст, "Анналхо" мебошад. Дар он дар бораи такдири ду кахрамони асар, ки Гагавис ва Сактенаух ном доранд, сухан меравад. Ба порае аз он таваччух кунед.

"Чунин гуфтааст: аз чониби Шарк ба Тула (Тулан) омадаанд, аз сохили дигари бахр ва омаданд ба Тулан, то ки асосгузор ва тавлидкунандагони волидони мо шаванд...

Баъд ба сохили бахр омаданд. Дар он чо хамаи кабилахо чамъ омаданд ва чанго­варон дар сохили бахр. Вакте ки онро диданд, калбашонро вохима зер кард. Усуле вучуд надорад, ки аз он гузаранд. "Хеч кас харгиз бахрро убур накардааст" - гуфтанд байни худ хамаи сарбозони хафт кабила... Ва гуфтанд ниёгони Гагавис ва Сактехаух:

"Мо ба шумо мегуем! Даст ба кор занед, бародарони мо! Мо на барои он омадем, ки дар сохил азоб кашем ва натавонем ватанамонро бубинем, мо ме-бинем, мо

сарбозони хафт кабила. Ч,уръат менамоем, ки хамин лахза убур кунем".

Инро гуфта, хамон лахза калбхои онхоро фарах фаро гирифт... Хамин тарик катори дуру дарозеро ташкил намуда, аз кумистон гузаштанд, то он чое, ки чукурй ва болои бахр намудор шуд... Он вакт ба пеш рафта, аз болои кум гузаштаанд: онхое, ки дар охири катор истода буданд, хангоми ба бахр даромадани онхо мо аллакай ба сохили дигари он расида будем".

Дар ин кисса дар бораи аз ким-кучои Аврупо, Осиё ва ё Африко ба китъаи Америка гузаштани аввалин хафт кабила сухан меравад. Бисёрихо тахмин мекунанд, ки дар бораи аз Чукотка ба Аляска гузаштани ачдодони хиндуёни Америка сухан меравад.

Жанри дигари адабиёти бадеии хиндуёни Америка асотирхо мебошад. Пораеро ин чо аз чунин осори адабй меорем,

$Расми 217.

Ницоби Кайюга

254

ки аз "Попол-Вух" гирифта шуда­аст. Он дар бораи чуворимакка аст, ки хиндиён онро "Модар - сарчашмаи Х,аёт мешумориданд".

Дар ин асотир гуфта ме­шавад, ки олиха Иш Мукане маис (чуворимакка) ёфт ва аз он чисм ва хуни чор одами аввал офарида шуд. Айнан: "Ва сугутахои чуво- римаккахои зард ва сафедро орд карда, Шмукане нух нушокй тайёр кард, аз онхо хурок, кувва ва днем тавлид ёфт, аз чуво­римакка бозувон ва кувваи одам офарида шуданд.

Баъди ин онхо бо маслихат дар бораи офарида шудани модар ва падари нахустини мо огоз намуданд; чисми онхоро танхо аз чуворимаккаи зарду сафед офариданд. Аз хамири чуворимакка онхо дасту пойхои одамро сохтанд. Танхо хамири орди чуворимакка барои чисми падарони нахустинамон истифода бурда шуд ва чор нафаре, ки офарида шуданд".

Жанри ёддоштхо низ дар адабиёти бадеии хиндиён вомехурад. Мо метавонем чунин се китобро аз жанри мазкур ном барем: "Солномаи Мексика" ва "Солномаи Мешикайотл", ки онхоро Ал-варадо Тесосомак ном хиндй навиштааст. У дар маъмурияти режими мустамликадории Испания хампун амалдор хизмат мекард. "Таърихи читимакхо"-ро Алба Иштлилшочита навиштааст, ки худ аслан аз Тескоко буд.

Ин муаллифон асархои худро дар асоси фолклор таълиф намудаанд. "Солномаи худро хамон тавре таълиф намудам, ки дар "пергаментхо"-и худ накду тасдик кардаю мусаввирй намудаанд, тавре ки дар замони кадим зиндагй кардаанд - бобохо ва бибихои мо, бобои бобохо ва модаркалони бибихо, ниёгони мо накл кардаанд", - мегуяд Алварадо Тессоман.

Алба Иштлилшочита асари худро асосан дар асоси маълумоти бойгонихои шахри Тескоко таълиф намудааст.

Ин асархо дар охирхои асри XVI - аввали асри XVII навишта шудаанд.

255

То ихтироъи алифбо одамон, аз он чумла, дар Америка донишхоро тавас- сути аломатхо ифода ме­карданд ва аз наел ба наел мерос мегузоштанд. Хамин тавр ёдгорихои адабиёти хаттии хиндиён хам киссахо, хам сурудхои механпарастй ва хам достонхои лирики, ривоятхо, киссахо ва хам асотирхо, то асрхои миёна ва то замони мо омада раси- даанд. Ин "матнхо" аз раемхо иборатанд, ки онхоро "адабиёти мусаввир" номи- дан мумкин аст. Мухак- кикони аврупой ва америкой ин китобхоро "кодексхо" ном бурдаанд. Дар бораи ин

жанри адабиёт аллакай дар мавзуи 63 накл карда шуда буд.Кодексхо сухани адабиро тавассути раемхои паси хам

образнок додаанд, чи тавре ки дар замони мо навори кино кариб хамин тавр сабт карда мешавад. Аз ин кодексхо намунаеро ба таваччухи шумо пешкаш менамоем. Муайян кунед, ки дар онхо дар бораи чй сухан меравад (расми 219).

ТЕАТР ВА ДРАМАХО. Театри асримиёнагии хиндуён аз пешрафти давлат ва фарханги онхо шаходат медихад. Дар ин бора далелхои бисёр овардан мумкин аст. Яке аз онхо дар дарбори шохи Империяи Астекхо - Мактакусамо (солхои хукмронаш - 1440-1469) фаъолият мекард. Дар хайати ин театр актёрхо, варзишгарон, жонглёрхо ва мусиканавозон фаъолият мекарданд.

Хиндуён дар театрхои худ асархои жанри таърихиро хам ба сахна мегузоштанд. Яке аз асархои машхурашон драмаи фочиавии "Рабинал-Ачи"-ро ба сахна гузошта шуд. Аврупоихо Америкаро забт карда, хиндуёнро аз театри бузургашон махрум сохтанд. Биноан, онхо мачбур шуданд, ки "Рабинал-Ачи"-ро дар хотирашон нигох доранд ва аз як наел ба наели дигар кисса намуда, мерос гузоранд.

Расми 219. Сах,ифах,о аз дастнависи асари адабии х;индуён

256

Дар солхои зулми мустам­ликавй ин асар песаи "театри махфй" шуд. Баъд аз 300 соли ба зулми мустамликавй гирифтор шудани хиндуён яке аз фар- зандони онхо Брагомо Сиё соли 1851 бори аввал "Рабинал-Ачи"-ро бо забони киче ба руйи когаз овард. Баъди 6 сол "Рабинал-Ачи" бо забони фаронсавй тарчума ва чоп карда шуд. Соли 1955 бо чидду чахди Пажухишгохи хинду- ШИНОСИИ Гватемала фочиаи "Раби- Расми 220. Ращосаи цавони Майя нал-Ачи" дар фестивали театрие намоиш дода шуд.

Асоси гоявии фочиаро чанги байни ду хокими ду давлатй хиндуён ташкил мекунад. Дар ин чанг персонажхои сершумор хузур доранд. Драма саршор аз унсурхои урфу одат ва эътикодхои динии хиндуён аст.

Намоишнома аз ракси низомии Ачи аз Рабинал (номи дехаест дар Гватемала) огоз ёфта, онро хори иборат аз 20 чанговар, 12 укоб ва 12 юзи ало (ягуар) хамовозй мекунад. Дар хамин лахза Ачи киче бо даъвати Ачи аз Рабинал раксро катъ карда, ба чанги тан ба тан омода мешавад. Набард огоз меёбад ва он бо манзараи ба асорат афтодани Ачи киче анчом мепазирад.

Сахнаи дуюм дар касри Рабинал дойр мегардад. Ачи ба хоким иброз медорад, ки каси халки Рабиналро ранчонида, дастгир шудааст.

"Ин мард бо мо сенздах бор дувоздахрузй, сенздах бор бистшабй дар набард буд... Осмон уро ба мо медихад, Замин уро ба мо дода, дар ру ба руйи теги найзаи ман ва зарбаи сипари ман мегузорад".

Сахнаи сеюм тамошобинонро боз хам ба майдони набард меорад. Ачи кичеи басташуда аз Ачи Рабинал шарти хатарнокро гуш мекунад. Ч,авоби у низ мардонаю сазовор буд. У аз тухфахои пешниходшуда даст кашида, ба такдири худ тан медихад.

"Ана силохи ман барои маро бо ду зону шинонидан, вакте ки дар даромадгохи деворхои баланди касри бузург пайдо мешавам. Хохиши ягонаи ман - ин ба таназзул ру ба ру гардидани бузургии хокимии ту, давлатй ту мебошад. Хохиши

257

ягонаи ман гардану руятро захмдор, ба хок яксон кардани калъаю деворхо мебошад".

Дар сахнаи чорум асирро ба каср-калъаи Хобтох меоранд. Дар он чо у чунин нутк эрод мекунад: "Акнун бо куххои худ, водихои худ видоъ кун, зеро дар хамин чо халок мешавй, дар хамин чо нест мешавй, дар зери хамин осмон, дар хамин замин!

Аз такдираш, ки уро ба марг дучор кард, пушаймон нест. У пеш аз он, ки бимирад, мехохад подоши хиёнаташро бигирад. Видоъ ба чашни бошукух мубадцал мегардад. Асир аз чоми хоким, ки аз косахонаи cap сохта шуда буд, менушад ва сухани ситезадору дахшатноке эрод мекунад, ки хозирин аз бузургии дахшатангези ба марг махкумшуда сахт метарсанд:

"Ин чоми кист? Ин косаи кист? Вале он чй ки дар назди худ мебинам - ин косахонаи сари бобои ман, ин косахонаи сари падари ман аст! Мефармоянд, ки косахонаи сари маро наккошй кунанд! Вакте ки зурётхои ман аз куххои ман, аз водихои ман меоянд, то ки панч доман какаои оддй ва панч доман кахваи яккачин аз куххои ман бароваранд, онхо мепурсанд: "Ин косахонаи сари бобои ман, ин косахонаи сари падари ман аст? Хамин хел мегуянд зурётхои ман - хам пагохй ва хам шабонгох. Бигир, устухони дасти маро хам, то ки аз он ба кадуи аз порахои филиз пуркарда даста бисозй. Бигузор, вай дар болои деворхои баланди касри бузург чун барк битаркад..."

Баъди ба итмом расидани нутки худ ба мутрибон мурочиат намуда, хохиш мекунад, ки онхо "Марши Бузург" ва "Марши Кучак"-и кухнаи уро ичро намоянд, то ки Замину Осмон ба ларза дароянд.

Хамин тарик, фочиа давом меёбад ва нихоят Ачи дар назди марг нахаросида, хамчун кахрамон халок мегардад.

Фарчоми фочеа аз тарики ичро кардани хори Укобхо ва Юзи Ало садо медихад: "Эй Укобон! Эй Юзони Ало! Биравед ва карзи худро ба чо биёред. Бигузор, дандонхои шумо, нохунхои шумо дар як замон маро пора-пора кунанд, чунки ман марди шучоъ будам, ки аз куххо ба

Найнавоз водихои худ фуромадам!"

258

Инкхо низ дорой санъати баланди драмавии худ буданд. Актёрхо ё худ масхарабозони театри Инкхо ба "лямаляма", "айячуку", "саукачику","пукисколе" ва ба гуруххои дигар вобаста ба жанри накшии онхо таксим мешуданд.Театри Инкхо "Театри Тауантисуйю" ном гирифта буд. Он дорой ду жанри аз хамдигар фарккунанда "Узнику" ва "Арануай" буд. Жанри аввал голибан мохияти таърихй дошта, аз киссахо дар бораи шоххо ва пешвоёни бузурги империя иборат буд. Кахрамони асосии асархои ин жанр персонаже буд, ки у аллакай рохи хаёти худро тай намудааст.Ичро намудани нащли онхоеро, ки алхол дар кайди хаётанд, мамнуъ буд.

Жанри "Арануай" доирахои васеъ- тари хаёти хиндуёни Инкро дар бар мегирифт, "Араунад" бештар ба мазхака монанд буд. Аз "Уанику" онро танхо тавассути суруду мусикияш фарк мекарданд.

Якчанд асари драмавии дигари инкхоро хам мисол овардан мумкин аст, ки дар байни онхо "Улянте", "Фочиа ва фавти Атауалпа", "Олянтай" ва "Киссахо дар бораи Олянтай" хастанд.

Мазмуни мухтасари яке аз онхо - "Олянтай"-ро ин чо меорем. Патакучек, ки ба авлоди ашрофи музофоте тааллук дошта ва ба сокинони ашрофи Куско ягон муносибате надошт, мехост, ки ба духтари худи Инк хонадор шавад. Инк бошад, фарзанди Офтоб буд. Биноан мумкин набуд, ки дар рагхои фарзандони у хуни авлоди дигаре чорй бошад, ки ба ягон зурёти Офтоб мутааллик нест.

Хамин тарик, Олянтай ва Кайлур - "нёсте", "шохдухтар" дахднопазирии ахлоки диниро вайрон карда, бо хам никох карданд ва аз онхо бо номи Има Сумак духтар таваллуд мешавад. Пачакучек онхоро барои шикастани мукаддасот чазо дода, хохари худро ба хабси якумра ва Олянтайро ба катл хукм мекунад. Вале Олянтай лашкар чамъ карда, бар зидди Инк шуриш мебардорад. Драма бо он анчом меёбад, ки дар ин чанг Печакутек халок гардида, Олянтай ба тахти подшохии Тупак менишинад ва Кайпурро аз хабе халос карда, ба муроду максад мерасад.

Расми 222. Мусщачии нуцрагин

259

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Мазмуни к,иссаро дар бораи пайдоиши оламу одам, ки дар

"Попул- Вух” оварда шудааст, баён кунед.2. Дар "Аннал^о" ривоят дар бораи дар Америка пайдо шудани х,афт

к,абила чй тавр шарх, дода шудааст?3. Хиндуён, мувофик,и ривоятх,ои адабй, дар бораи пайдоиши инсон

чй хел ак,ида доштаанд?4. Кадом асархри адабиёти бадеии х,индуёнро медонед?5. Дар бораи театри хиндуён чих,о медонед?6. Кодексх,о чй гуна китоб буданд?7. Дар бораи драмаи "Рабинал-Ачй" фикри худро баён кунед.8. Дар замони нав ”Рабинал-Ачи" кай ва дар кучо ба намоиш

гузошта шуд?

§61. ДИНУ ОИНХОИ ХИНДУЁН

Х,индуёни Америка хар кадом Худохо ва оини динии худро доштанд. Метавон чанде аз онхоро ин чо мисол овард.

ДИНУ ОИНХОИ OJIMEKXO. Олмекхо ба чандин Худо эътикод доштанд, вале Худой асосии онхо Ягуар - Юзи Ало ба шумор мерафт. У боронро ба вучуд овардааст. Ин Худо гуё, ки хеши Худой Телалоки Асток ва Чаки Майя будааст.

ДИНУ ОИНХОИ САПОТЕКХО. Сапотекхо бештар Худой олй - Кокишекро мепарастиданд. Инчунин камтар бошад хам, офтоб, борон, раъду барк, худоёни кучаки одаму хайвонот- шикор, мохигирон, мурдагон, баъдалмавт, касалй, тиб, чанг, фаровонй, боигарй ва Худохои зиёди дигарро низ мепарастиданд.

ДИНУ ОИНХОИ ТАРАСКХО. Тараскхо ба якчанд Худо эътикод доштанд. Худохои асосии онхо офтоб, оташ, шикор ва

мохидорй буданд. Сарварони Худохои табаскхо ду чуфти олихахо буданд - Офарандазан ва Модар, ки олихаи хаёт ва марги Касравапери фиристодаи Офтоб ва чуфти олихаи дуюм - Офаридгори Худохо ва оташ- доне, ки дар осмон шино мекунад - Худой Оташ Кури- кавори.

Расми 223. Тасвири Худой болдор, аз тилло ва платина

260

Расми 224. Худого рацс мекунанд. Аз Майя

Мувофики тасаввуроти тараскхо Кайхон аз се хамвории дар болои хамдигар истода вокеъ мебошад. Х,ар кадоми онхо марказ дорад ва ба чониби чор самт - чор мамлакати Олам нигох мекунад. Хар яки чор мамлакати Олам дорой Худо - хомии ранги муайян дошт: дар шимол Худой Зарди Хосилот; дар чануб Худой Сиёх - ифодагари Офтоб ва Дузахи фуромада- истода; дар шарк Худой Сурхи Зухро ва Бахр; дар F a p 6 Худой Сафед - Ситораи Шаб ва хомии шамол.

ДИНУ ОИНХОИ АСТЕК^О. Дар аввали асрхои миёна шахрхои Теотиуакан, Куикуилко, Шкоман ва Шако бунёд шуда, ободу зебо гардиданд. Дар Куикуилко силсилаи меъмории бошукух бо номи "Ла-Пирамида" сохта мешавад, ки онро ибодатхонахои нисбатан хурдтар ихота карда буданд.

Хангоме ки дар асрхои III-IV империяи Рим ру ба таназзул нихода буд. шахри Теотиуакан мархалаи гул-гулшукуфии худро аз cap мегузаронид. Он дар майдони 30 километри мураббаъ доман пахн карда буд. Иншоотхои бузурги меъмории он ахромхои Офтоб ва Мохтоб буданд.

Маънии "Теотиуакан" аз забони науаи астекхои Мексика "Шахри Худоён" мебошад. Яке аз кучахои ин шахр, ки калон­тарин буд, "Хиёбони Мурдагон" ном дошт.

Мардуми Теотиуакан боварй доштанд, ки дар шахри онхо море муъчизавор парвоз карданро ёд гирифтааст. Дар ин чо шахе хукуки тавассути ботин ба хирад ноил шуда ва дар Кайхон вучуд доштанро пайдо менамояд.

261

Эътикодхои динии хиндуёни ин минтака аз парастиши рух,и ачдодон - модарию падарй, яъне аз ибтидои инсон — зан ва мард огоз шудааст, ки онхо Ометакули ва Омесиати ном доранд. Аз рухи ачдодон мувофики тарафхо чор ашё сарчашма мегирад, ки хар кадоми онхо дорой ранги худ мебошад. Хамин тарик, дар шарк - хокими Сурх - Шина Тотек, дар шимол хомии Сиёх - Тескатлинака, дар чануб хокими Кабуд - Уит- сило-почтли, дар гарб хокими Сафед — Кетсалкоатл, дар марказ Худой Оташ Уеуетсатл чой гириф­та буд. Уеуетсатл дар байни оилаи Худохои хиндуёни ин минтака кухнатарин ба хисоб мерафт.

ДИНУ ОИНХОИ МЕШИКХО. Мешикхо ба маис (чуворимакка) ахамияти калон медоданд. Эъти- коди динии онхо низ аз он бар- меояд. Сентиотл номи Худой зи-

роат ба хисоб мерафт. Он бо номи Шочикатсал хамсари олихаи Гулхо будааст.

ДИНУ ОИНХОИ МАЙЯХО. Кабилахои майя одати худ- курбонкунй доштанд. Дар асри XVI истилогарони испанй ба каламрави сукунати кабилахои майя зада даромада, ин одати онхоро бо чашмони худ дидаанд. Хиндуёни Майя девхо ва бутхоро мепарастиданд. Бо максади нест кардани парастиши девхо, испанихо муттасил маданияти майяхо, аз он чумла, эътикодхои динии онхоро нест мекарданд. Дар нимчазираи Юкатан ба ин муборизаи салибй бар зидди Худоёни махаллй Ускуфон Диего де Ленди рохбарй карда, чидду чахц ба харч дод, то ки ба пинхонй парастидани Худохои кайхонй хотима гузорад. Вале ба у ин кор муяссар нашуд. Тасаввуроти майягихо дар бораи Худо Алуши ба одамони хайрхох, Иш Тибии рузона чондори чангалй - Яшге ва шабона ба зани нозанини Сигуанабуи ба мард бадбахтй меовардагй мубаддал гардида, дер- боз бокй мемонад. Бо шарофати илми бостоншиносй Худохо -

Расми 225. Рууони бо чубдасти муцаддас, уангоми иди киштукор

262

хокими Осмон - Исамна, Боронхудо - Чак, Маисхудо - Юм Киаш, Маргхудо - Ах Пуд ба мо маълум гардидаанд.

ДИНУ ОИНХОИ ВЕРАКОЧИ.Дар чараёни истилогарии испанихо дар империяи Инкхо ба ёдгорихои дини халки хиндуи ин чо зарари калон расонида шудааст. Онхо ибодатхонаи Офтобро ба Замин яксон карда, бо хамин гуфтан мумкин аст, ки Худой асосии инкхоро аз тахту точ фуровардаанд.Баъзе акидахои динии инкхо аз байн рафтаанд. Сарфи назар аз ин, онхо акидахои динии халкй худро дар калб нигох дошта, аз як наел ба наели дигар месупориданд.

Инкхо дар бораи офариниши оламу одам тасаввуротхои динии худро доштанд. Мувофики таълимоти расмии дини инкхо Офаридгори асосй Паче мебошад. У Кайхонро офаридааст. Кайхон аз се унсур - об, замин ва оташ иборат буда, се сатх дорад - болой, ки Хонаи Паче ном дорад. Дар зери он Кай Паче чойгир аст. Дар он чо одамон, хайвонот ва наботот зиндагй мекунанд. Ва кабати поёнй, ки Ука Паче ном дорад, дар он чо мурдагон хобидаанд ва онхое хам чойгиранд, ки бояд таваллуд шаванд. Хабархо аз Кай паче ва Уку Паче ба олами мо ва он дунё тавассути пакарина, яъне горхо, чашмахо, дарготхо, вулконхо ва кулхо мерасанд.

Робитаи байни олами миёна ва Хонаи Паче, осмон бошад, тавассути миёнаравии Инка мукаррар карда мешавад. Дар ин маврид у вазифаи Инчу чурина, яъне писари Офтобро ичро менамояд.

Дар Уку Паче замоне ду мори калон пайдо мешавад - Яку Модар ва Сече Модар. Хангом и ба руйи Замин хазида баромадани мори аввал он ба дарёи калон мубаддал мегардад. Вакте ки ба Олами Олй мебарояд, ба Тиру Камон - Кайчи табдил ёфта, бордор мешавад ва ба хайвоноту наботот хаёт мебахшад. Мори дуюм рост рох мегаштааст. Хангоми ба осмон баромадан ба барк - Иляна, Худой борон, туфон ва раъду барк мубаддал мегардад.

Расми 226. Чини сангин (аз Колумбияи уозира

ёфта шудааст)

263

Ба хамаи се сатхи Кайхон - Офтоб, Мохтоб ва Ситорахо - Веракочи, офаридагори тамоми хастй хукмфармо буд. Номи пурраи у Тима Вира Коча, маънояш "чаноби олии оташ, замин ва об" аст.

Дар мукаддасгохи ибодатхонаи Куско - Унти Уаси образи Офтоб ва Мохтоб дар чои намоён инъикос карда шуда буд. Дар поёнтари онхо чун харитаи кайхоние, ки сохти эътикодхои динии инкхоро ифода мекунад, чирмхои дигари осмонй низ чой дода шудаанд. Дар ин харита рамзе, ки образи Худой нав - Вера- кочиро ифода менамуд, дар чои аз хама баландтарини он чойгир буда, аз тилло сохта шудааст.

Мувофики асотире Веракочи аз кули_бузурги Титикака пайдо шуда­аст. У Одам, Офтоб, Мохтоб ва Сито- рахоро аз санг сохта, баъд бо тарзи

асрорангезе ба се таксим шуда, фаъолияти офаридгории худро дар ду шаклу ном - Такану Веракочи ва Имаймана Веракочи идома медихад.

Веракочи тамоми офаридахои каблии худ, аз он чумла наели инсонро нест карда, онхоро аз нав офарид. Хамин тарик, у ба тамаддуни Инк асос гузошт. Баъди ин тамоми Тауантин- суйюро то Эквадор убур карда, дар Гарб - дар обхои укёнуси Ором гайб зад.

Чи тавре ки дидед, хиндуёни Америка эътикодхои динии гуногун доштанд. Дар байни онхо яккахудой вучуд надошт. Хамаи онхо ба нерухои гуногуни табиат ва кайхон эътикод доштанд. Дар бораи пайдоиши оламу одам, хайвонот, наботот ва кайхон ривоятхои динии хешро доштанд.

Дар баъзе давлатхои Америка динхои давлатй, ё худ умумихалкй хам вучуд доштанд. Дар ин бора ёдгорихои сершумори меъмории динй, тасвирй, хайкалтарошй, ривоятхо, асотирхо, киссахои хиндуёни минтакахои гуногуни Америка шаходат медиханд.

264

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Дар бораи эътикрдх,ои динии Олмекхр ва Сапотекх,о чих,о

медонед?2. Тараскхр ба кадом Худох;о эътикрд доштанд?3. Тасаввуроти тараскхр дар бораи се к,абати Кайхрнро шарх, дих,ед.4. Мох,ияти эътикрдхри динии астекхрро баён кунед.5. Маънии "Тестиуакан"-ро фах,монед.6. Эътикрдхри динии астекхр ба рух,и ачдодон чй муносибат

доранд?7. Нак;ши маис (чуворимакка)-ро дар эътикрдхри динии ^индуён

муайян кунед.8. Дар бораи эътикрдхри динии Майях,о нак 1 кунед.9. Инкх,о дар бораи офариниши одаму олам чй тасаввуротх,о

доштанд?10.Эътик,одх,ои динии Веракочиро шарх, дих,ед.11.Мак,оми Офтоб, Мох,тоб ва Ситорах,оро дар эътик,одх,ои динии

Варакочи муайян кунед.

Боби VII. МАМЛАКАТХОИ АФРИКО

§62. ПЕШРАФТИ МАМЛАКАТХОИ АФРИКО ДАР АСРХОИ МИЁНА

АФРИКОИ Ш ИМОЛИ. Дар асрхои миёна ак- сар давлатхои Африко бо сабабхои гуногун аз давлат­хои Осиё ва Аврупо дар сатхи пасттари тараккиёт карор гирифта буданд.

Дар асри VII халифахои Араб кисмати Шимолй ва Шимолу Шаркии китъаи Африкоро забт карда, дар ин чо хокимияти худро барпо ва дини исломро пахн намуданд. Ба хайати Хилофати Араб Миср, мамлакатхои Магриби Араб ва баъзе мамлакатхои дигари ин минтакахо дохил шуданд. Тобеият ба Хилофати Араб ба пешрафти давлатхои Африкои Шимолй ва Шимолу Шаркй мусоидат карданд. Ин буд, ки идораи давлати, хочагидорй ва илму фарханги онхо ру ба пешравй ниходанд. Баъди бархам хурдани Хилофати Багдод музофотхои Африкоии он озодй ба даст оварданд. Лекин ин озодй танхо то асри XV давом кард. Пас аз таъсисёбй ва пурзуршавй

Расми 228. Хайкалчаи биринциисарволиди

авлод

265

империяи Туркхои Усмонй, ки зикраш дар мавзуи 45-46 рафт, дар баробари тохтутоз ба самтхои дигар ба забти Хилофати Араб низ даст заданд. Хамин тарик, музофотхои Хилофат, ки дар шимол ва шимолу шаркии Африко вокеъ буданд, ба хайати империяи Усмониён дохил гардиданд.

Тобеияти кисмати зиёди калам­рави Африкои Шимолй ва Шимолу Шаркй ба Туркхои Усмонй то соли 1918 давом кард.

СУДОНИ FAPBH. Мафхуми "Судон" аз ибораи арабии "Билод ас-Судон", яъне "Мамлакати Сиёхдо" ба

миён омадааст. Дар асрхои миёна дар хавзаи дарёхои Сенегал ва Нигер давлатхои пурзури феодалй, аз он чумла Гана, Малй ва Сенегал мавчуд буданд.

Гана дар асрхои VII-VIII таъсис ёфта, дар се асри оянда ба авчи тараккиёти худ расид. Дар асри XIII Гана хамчун давлати феодалй маълум буд. Аз ин давра cap карда Ганаи Чанубй, ки Малй ном дошт, ру ба тараккй менихад. Дар ин бора эпосхо дар бораи Сунди ва Манса Мусо шаходат медиханд. Ин шоххо дар

Гана дар нимаи дуюми асри XIV хукмронй кардаанд. Дар ин давра каламрави Малй то сохилхои укёнуси Атлантика доман пахн кард. Сабабгори асосии гулгулшукуфии Малй фуруши тилло, намак ва маснуоти ороишй буд.

Дар охирхои асри XIV Малй ру ба таназзул ниход ва хокимият дар он ба давлати Сонга гузашт. Давраи пуриктидори ин давлат ба солхои 1454-1492, ки ба хукмронии Сони Алй рост меояд ва солхои 1493-1528, ки ба хукмронии Мухаммад Туре мувофикат мекунад, рост омадааст. Ин вакт Сонга яке аз давлатхои пурзуртарини Судон ба шумор мерафт. Чи тавре ки сарчашмахои арабй шаходат медиханд, Сонга мамлакати

Расми 230. серахолии дорой дехахои сершумори боМуцассамаи хамдигар наздик вокеъбуда ба шумор

модари х;оким

Расми 229. Тасвири намояндаи ниёгон. Конго

266

мерафт. Дар ин давра Сонга аз чумлаи марказхои калонтарини иктисодию фар- хангии мусулмонй махсуб мешуд. Масалан, дар шахри Томбукту яке аз донишгоххои калонтарини исломй фаъолият мекард, ки он берун аз худудхои Африко хам маълуму машхур буд.

Дар асрхои миёна дар наздикии кули Чад давлатхои зиёд мавчуд буданд, ки дар байни онхо Канем ном давлат пурзуртар буд. Он дар асри IX таъсис ёфта, то асри XIII каламрави бузургро дар бар гирифта, ба Марказй мухими тичоратию фарханги мубадцал гардид. Баъдтар ин давлат Борну ном мегирад. Давраи гулгулшукуфии Борну ба солхои 1570-1603, ки он вакт Идриси III хукумронй карда буд, рост омадааст.

АФРИКОИ ШАРКЙ. Дар асрхои IX- XII дар болооби дарёи Нил, Африкои Гарбй ва Шаркй давлатхои Уганда, Буноро, Торо, Анколе, Карагва ва Кизиба, дар гарбии Уганда Руанда ва У рунди вучуд доштанд.

Дар асрхои X-XVI дар сохилхои шаркии Африко якчанд давлатй араб мавчуд буд. Дар асри XV - аввали асри XVI онхоро португалихо забт карданд. Халкхои мусулмонй ин давлатхо дар тули кариб 100 сол бар зидди мустамликадорони португалй мубориза бурда, нихоят ба озодй муваффак шуданд.

Расми 232. Хайкалчах,ои ду паланг аз устухони оц. Бенин. Асри XVI

Расми 231. Нщоб аз устухони оц.

Бенин. Асри XVI

267

Расми 233. Су рати \оким. Нигерия. Асри XII

Танхо Мозамбик дар ихтиёри Порту­галия монду халос.

АФРИКОИ ЧАНУБЙ. Сайёхони португалй хануз дар охирхои асри XV ба сохилхои чанубии Африко рафта расида,

^ та1ШЖ ин чоро "Димогаи Умед" номиданд. Дар асрхои VIII-XV дар сохилхои Замбези давлатй Мономотала вучуд дошт, ки он аз номи хокими ин давлат ба миён омадааст. Шоххои Мономотала бо дав­латхои сохили Африкои Шаркй муноси- батхои тичоратй доштанд. Точирони Мономотала аз ин каламрав гузашта, ба давлатхои Осиёи Ч,анубу Шаркй ва Чин рафта, доду гирифт мекарданд. Дар Мономотала истехсоли мис, охан ва тилло хуб ба рох монда шуда, зироат- парварии обй низ пеш рафта буд. Онхо

ба хазинаи мамлакат маблаги калон ворид месохтанд. Португалихо кушиши забти Мономоталаро карданд, вале сахт шикает хурда, аз бахри он гузаштанд. Дар асри XVIII дар натичаи муборизаи дохилии хокимони марказию махаллй Мономотала ба чор давлат таксим шуд.

ЧАЗИРАИ МАДАГАСКАР. Аз назари хайати кавми ахолии чазираи Мадагаскар аз ахолии кисмати хушкии Африко

фарк мекард. Ахолии ин чазира ба кабилахои малай хеш буда, забонашон ба гурухи забонхои индонезиягй таал- лук дорад. Он вакт кисми ками ахолии Мадагаскарро банту, суахилй ва арабхо ташкил мекарданд. Фарханги мардуми чазира ба хусусиятхои фар­ханги мардуми чанубу шаркии Осиё монандй дошт.

Пайдоиши давлат дар Мадагас­кар тахминан ба асри XIV рост омада­аст. Вале давлатхои онвактаи Мадагас­кар хурд-хурд буданд. Дар асрхои XVI-

________ XVII бошад давлатхои калонтар баРасми 234 Вайронах;ои вучуд омаданд - дар сохилхои гарбиимасцид. Хабашистон. Мадагаскар Сакалавхо, дар шапки

Асри XIII

268

чазира Бетсимизарика ва дар мар-казн чазира Бетсилей. Дере на-гузашта давлати Имерина пурзур "•>’ ,мешавад. Давлатхои дигари чазира Щ Я В и в Г *■дар атрофи Имерина муттах,ид ме- Ш f iшаванд, ки дар натичаи ин давлатифеодалии пурзуре тавлид меёбад. I } 'Вале дар охирхои асри XVII дар 1' ‘Имерина парокандагии феодалй | Н ч " tmогоз меёбад. I |Ш 1 \ >{?

Аврупоиёни аввалине, ки ба ’у ( ' ^ Р

тугалихо буданд. Экспедитсияи Каб-рал и португалй, ки ба Хиндустон % # i f / 'рахсииор буд, соли 1500 дар сохили ^ "Мадагаскар лангар партофт. Барои Расми 235. Калисои зеризаминй хукмронй дар укёнуси Хинд Англия, дар Лам6^л- Хабашистон. Фаронса, Голландия ва Португалия срибайни хамдигар мубориза мебур­данд. Окибат ба Фаронса муяссар гардид, ки дар укёнуси Хинд мавкеи худро мустахкам карда, Мадагаскарро хам ба даст дарорад. Соли 1642 экспедитсияи Жан Прони ба сохтмони истехкоми Форт-Дофин, вокеъ дар чанубии чазира хишти аввалинро гузошт.

Соли 1664 ширкати фаронсави Ш "Ост-Индия" таъсис ёфт, ки яке аз вази- К м фахои асосии он истифодаи сарватхои чазираи Мадагаскар буд.

СОМАЛИ. Дар нимчазираи Со- малй ва сохилхои бахри Сурх халкиятхои галла ва сомалй, дар кухсори Аббесин бошад, халкиятхои амхара, татра ва / ,rtхалкиятхои дигар сукунат доштанд. J P jP “W

Султонихои нимчазираи Сомалй, ки хануз дар миёнахои асри XVII таъсис ёфта буданд, дар асри XVIII ру ба таназзул оварданд. Ин буд, ки музофот- JH хои Могадишо, Мерка ва Брова ба Зимбабве гузаштанд. Расми 236 Хайкали

бшринции сарбози найнавоз. Бенин

269

Расми 237. К,асри император дар Гондэр. Хабашистон. Асри XVI

ХДБАШИСТОН. Дар гарбтари Сомалй Хабашистон вокеъ гардидааст. Дар асри XVI он ба давлати феодалй табдил ёфт. Заминдории Хабашистони индавраина дар ду шакл ташаккул ёфтааст - заминдории меросии феодалон, ки "реет" ном дошт ва заминдорие, ки аз моликияти хусусии феодалони калон ба миён омада буд. Моликияти охиринро мерос гузоштан, фурухтан ва тухфа кардан мумкин буд. Гайр аз ин, дар Хабашистон заминхое низ буданд, ки "гулт" номида мешуданд. Ин заминхо барои хизмати давлатй дода ва ё тухфа карда мешуданд.

Дар Хабашистон гуломдорй вучуд дошт ва он дар пешрафти иктисоди мамлакат дорой макоми баланд буд.

Туркхои Усмонй дар огози асри XVI ба Хабашистон хучум карданд, вале онхоро португалихо зада гардонданд. Баъдтар аз Хабашистон худи португалихо хам пеш карда шуданд.

Дар асрхои XVII-XVIII дар байни хокимони феодалии вилоятхои Хабашистон низоъ ва чангхои тулонй ба амал омаданд. Дар натича мамлакат ру ба таназзул ниход.

* * *

Дар асрхои XVII-XIX давлатхои Африко мавриди забткорихои мустамликавии Британияи Кабир, Фаронса, Порту­галия, Голландия, Испания, Олмон, Италия ва Белгия карор гирифтанд. Дар бораи чараёни забткорихои ин давлатхо дар синфи 7-ум маълумот хохед гирифт.

270

САВОЛ ВА СУПОРИШХО1. Чаро пешрафти давлатхри Африкр тан^о дар к,исматхри

алох,идаи он ба амал меомаданд?2. Арабхр кадом к,исматхри Африкрро забт карданд?3. Султонхри Туркхри Усмонй бо давлатхри араби африкрй чй

муносибат доштанд?4. Дар бораи Судони Гарбй маълумот дихрд.5. Дар бораи Малй маълумот дихрд.6. Кадом давлатхри Африкри шарк,иро медонед?7. Дар бораи ташаккули давлати Мономотала чихр медонед?8 . Дар ч а з и р а и Мадагаскар кадом халк,ияту давлатхр вучуд

доштанд?9. Барои ишголи чазираи Мадагаскар кадом давлатхр талош

мекарданд?Ю.Мадагаскарро кадом давлат ба худ тобеъ кард?11 .Дар бораи Х,абашистон маълумот дихрд.12.Хрлати умумии давлатх,ои Африкри асрхри миёна ва огози

давраи навро чй хел дарёфтед?

Расми 238. Цугрофх,ои асримиёнаги харитаи цах,онро чунин тасвир намудаанд.

271

САНАХ,ОИ МУ*ИМ

Боби I МАМЛАКАТХОИ ОСИЁ ДАР АСРХОИ III-XII

224 соли таъсиси давлати Сосониён226 ба тахти подшохди давлати Сосониён

нишастани Ардашери I Бобакон

276 катли Монй аз тарафи Бахроми I309-379 солхои хукмронии Шопури II399-420 солхои хукмронии Яздигурди I488-531 солхои хукмронии Кайкубодшох531-579 солхои хукмронии Хусрави I Анушервон

562 соли ба имзо расидани созишномаи сулхи

байни давлати Сосониён ва Византия590 шуриши Бахроми Чубина457 чанги Пируз бар зидди Хдйтолиён551 таъсиси Хоконии Турк579 соли вафоти Хусрави I Анушервон

600-603 ду таксим шудани Хоконии Турк320-340 солхои хукмронии Чандрагуптаи I380-414 солхои хукмронии Чандрагуптаи II606-647 солхои хукмронии Харши

691 таъсиси Хоконии Шаркии Турк

272

1175 ба Хдшдустон лашкар кашидани Мухам­мади Fypii

386-584 солхои мавчуд и яти империяи Сун530 Яшоткарман лашкари Хайтолиёнро то­

румор мекунад589 таъсиси империяи Суй618 огози хукмронии сулолаи Тан623 хучуми лашкари Византия ба давлатй

Сосониён626-649 солх,ои хукмронии Ли Ши-мин656-705 солхои хукмронии У Тсзе-тян

744 бархам хурдани Хоцонии Туркхои Гарбй785 шуриши Ан Jly-шон

875-884 шуриши Хуан Чао907 бархам хурдани империяи Тан

1021-1086 солхои хукмронии Ван Ан-ши

1069-1085 солхои амалй гардидани ислохоти Ван

Ан-ши572-621 солхои хаёти шохзода Сётоку-тайси

645 табаддулоти зидди авлоди Сога1192 барпошавии хокимияти "сёгун" Мино­

мото Еритимо570-632 солхои хаёти Мухаммад Пайгамбар (с)

273

610 огози таблиги дини ислом622 хичрати Мух,аммад (с) аз Макка ба Ясриб

(Мадина)

632-634 солхои хукмронии Абубакр644 солхои хукмронии Умар

644-656 солхои хукмронии Усмон656-661 СОЛХОИ хукмронии Алй635-636 галабахои аввалини Арабхо бар

Сосониён657 мухорибаи лашкари Алй дар Алчазоир656 "Мухорибаи уштур"651 давлати Сосониёнро бархам задани

арабхо685 галабаи Алй бар "хоричшудагон"

661-750 солхои хукмронии сулолаи Уммавиён680 мухориба дар Карбало, халокати Хусейн711 "Андалус" (Пиреней)-ро ишгол кардани

Уммавиён747-749 шуриши Абумуслим

750-1055 солхои хукмронии сулолаи Аббосиён762 бунёди шахри Багдод

776-783 шуриши Муканнаъ

274

786-809 солхои хукмронии халифаХррунаррашид

813-833 солхои хукмронии халифа Маъмун821-873 солхои мавчудияти давлатй Тохириён873-900 солхои мавчудияти давлатй Саффориён

874 Насри Сомониро хокими тамомиМовароуннахр таъин кардани халифа

885-888 чднгхои бародарон Исмоил ва Насри

Сомонй892 вафоти Насри Сомонй893 Исмоили Сомониро хокими тамоми

Мовароуннахр таъин кардани халифа874-999 солхои мавчудияти давлатй Сомониён

999 аз тарафи Карахониён бархам зада

шудани давлатй Сомониён980-1037 солхои хаёти Абуалй ибни Сино998-1030 солхои хукмронии Султон Махмуди

Еазнавй1030-1041 солхои хукмронии Султон Масъуди

Еазнавй1035 аз Салчукиён шикает хурдани Масъуди

Еазнавй1038-1073 солхои хукмронии Туграл

275

1118-1157 солхои хукмронии Султон Санчар 1172-1200 солхои хукмронии Текеш 1200-1220 солхои хукмронии Мухаммад Хоразмшох

1215 бархам хурдани давлати Еуриён

1258 аз чониби мугулхо бархам дода шудани хокимияти халифахои Аббосиён

Боби II. АВРУПО ДАР АСРХОИ V-XII

451 дар шахри Труа шикает хурдани Атил 486 дар назди шахри Сауссона римихоро

шикает додани франкхо 500 таъсиси давлати Франк

768-814 солхои хукмронии Карли Кабир774 лашкаркашии Карли Кабир ба Италия

801 Барселонаро аз дасти Арабхо кашида гирифтани франкхо

778 хучуми нахустини Карл ба Испания 800 ба Рим дохил шуда, худро император

эълон кардани Карли Кабир 843 дар шахри Верден дар байни шохзодагон

таксим карда шудани империяи Карли Кабир

276

409-1018 солхои шохигарии аввали булгорй988 кабул и дини масехй дар давлатй Рус

1019-1054 давраи х,укмронии Ярослав Мудрий(окил)

1054 ба ду шохд таксим шудани дини масехй1113-1125 солхои хукмронии Владимир Мономах

1096 харакати Салибдорон ба суи Байтул­мукаддас. Лашкаркашии аввалинисалибй

1147 лашкаркашии дуюми салибй1187 Байтулмукаддасро ишгол кардани шохи

Миср Салохудцин1189 лашкаркашии сеюми салибй

1202-1270 лашкаркашихои чорум, панчум, шашум,хафтум ва хаштуми салибй

395 мустакил гардидани империяи Рими

Шаркй821 шуриши Фомаи Славянй

1214-1294 солхои хаёти Рочер Бэкон1182 ба тахти императории Византия

нишастани Комрин

277

Боби III. МАМЛАКАТХОИ ОСИЁ ДАР АСРХОИ XIII-XVI

1206 таъсисёбии давлати Мугул1219-1223 лашкаркашии Чингизхон ба Осиёи

Марказй1235-1242 лашкаркашии Ботухон ба Аврупо

1258 шахри Багдодро гирифтани Хдлоку1304 ба тахти империяи Мугулистон

нишастани Улчойту1307-1329 солхои хукмронии Гиёсуддин

1279 худро императори Чин эълон карданиХубилай

1282-1326 солхои хукмронии Усмон1326-1359 СОЛХОИ хукмронии Урхон1245-1381 солхои мавчудияти давлати Куртхои

Хдоот1337-1383 солхои мавчудияти давлати Сарбадорон1365-1366 шуриши "Сарбардорон" дар Самарканд1368-1644 солхои хукмронии сулолаи Мин дар Чин

1370 табаддулоти Темур дар Самарканд1359-1389 солхои хукмронии Муроди I

1389 мухорибаи Косово

278

1368

1398-1399!1389-1402

1402

14051409

1405-14471428

1451 -1469

1453

1501

1502

15261592

ба тахти императории Чин нишастани Чжу Юан-чжан, яке аз рохбарони шуриши "Салласурхон"

Х,индустонро ишгол кардани Темурсолхои хукмронии Боязидсултонй Туркхои Усмонй Боязидрошикает додани Темурсоли дар Утрор вафот кардани Темурба Улугбек супорида шудани хукмронии

Мовароуннахрсолхои хукмронии Шохрухшуриши дехконон дар шахри КиотоиЧ,опонсолхои хукмронии Абусаид шахри Константинополро гирифтаии Туркхои Усмонйбархам хурдани давлатй Темуриён ва дар Осиёи Марказй ба хокимият сохиб

шудани сулолаи Шайбониён шохи Эрон эълон карда шудани Исмоили Сафавйтаъсисёбии империяи Тумуриёни Х,инд лашкаркашии Чопон ба Корея

279

1598 барпошавии режими Токугава дар Чопон 1605-1627 солхои хукмронии Чахонгир

1614 бо Корея ва Чин созишномаи сулхро ба имзо расонидани Иеясу Токугава

Боби IV. МАМЛАКАТХОИ АВРУПО

ДАР АСРХОИ XIII-XV

1285-1314 солхои хукмронии Филиппи IV Зебо1302 даъвати аввалини Иёлоти Кулл (Штатхои

I енералй) дар Фаронса1006 тасарруфи Англия аз чониби гертсоги

Нормандия Вилгелм1381 огози шуриши Уот Тайлер

1337-1453 Чанги Садсола1431 сузондани Жанна дАрк 1453 таслимшавии шахри Бордо. Анчоми

Чанги Садсола 1415 сузондани Ян Гус 1419 шуриш дар Прага 1434 шикает хурдани таборихо дар шахрчаи

* Липана

280

1207 идораи заминхои хдвзаи дарёи Иртишро ба писараш - Ч,УЧй супоридани Чингизхон

1223 лашкаркашии мугулхо бо сардории Чебе ва Субадай ба Аврупои Шаркй

1223 бархурди артиши мугулхо дар сохили

дарёи Калка бо артиши муттахидаи Рус ва кипчокхо

1236 Булгори Волгаро шикает додани мугулхо 1240 хучуми Боту ба чануби Рус 1380 мухорибаи Куликово1382 аз нав Москваро ишгол кардани мугулхо 1445 ихтирои дастгохи китобчопкунй аз

тарафи Иоганн Гутенберг 1450 аз тарафи Гутенберг чоп гардидани

аввалин китоб

Боби V ХАРАКАТИ ИСЛОХОТХО*Й ддр АВРУПО

1415 эътирози Мартин Лютер бар зидди авфномаи фурушй

1480 аз зулми мугулхо озод шудани сарзамини Рус

281

1540 таъсис ёфтани "Ч,амъияти Исо" ё ордени

иезуитхо24.08.1572 куштори шаби Варфолемейи Мукдддас

Боби VI. АМЕРИКА ДАР АСРХОИ МИЁНА

1325

1007 огози хукмронии Китсалкоатл дар давлатй Маяпин

1522-1523 аз байн рафтани Федератсияи Чималуакиндар наздикии кули Тескоко аз тарафи мешекхо бунёд карда шудани дехае, ки бо мурури замон ба шахри Мехико табдил ёфтаастпешвои мешикхо интихоб шудани Теноч

Куба ва Гаитиро кашф кардани Христофор Колумб

1506 Америго Веспуччи иброз дошт, ки X.Колумб китъаи навро кашф кардааст

1519 Мексикаро забт кардани Кортес 1440-1469 солхои хукмронии Мактакусали дар

империяи Астекхо

12471492

282

Боби VII. МАМЛАКАТХОИ АФРИКО

1918

1454-1492

1493-1528

1500

1642

1664

то ин сол ба империяи Туркхои Усмонй

тобеъ будани музофотхои Африкои Шимолй ва Шимолу Шаркй солхои хукмронии Сони Алй дар давлати Малйсолхои хукмронии Мухаммад Туре дар давлати Малйэкспедитсияи Кобрали португалй, ки ба

Х,индустон рахсипор буд, вале ба сохили

Мадагаскар лангар партофт хишти аввалинро гузоштан дар сохтмони истехкоми Форт-Дофани вокеъ дар чануби чазираи Мадагаскар таъсиси ширкати "Ост-Индия"-и фаронсавй, ки вазифаи аз худ кардани

сарватхои Мадагаскарро ба ухда дошт

283

МУНДАРИЧА

м у ц а д д и м а ...................................................................... ,...............з

•

Боби I МАМЛАКАТХОИ ОСИЁ ДАР АСРХОИ III-XII

§1-2. Давлатй Сосониён.....................................................................5

§3. Давлатй Х,айтолиён......................................................................12

§4. Хоконии Турк................................................................................17

§5. Давлатй Гуптх,о............................................. ................................22

§6. Хиндустони пароканда................................................................ 27

§7. Империяи Суй................................................................................ 31

§8. Империяи Тан................................................................. .............. 35

§9. Империяи Сун................................................................................39

§10. Ч,опони самурайх,о ва сёгун...................................................... 44

§11. Зух,ури дини Ислом.....................................................................48

§12. Таъсисёбии Хилофати Араб.....................................................52

§13. Хилофати Уммавиён.................................................................. 59

§14-15. Хилофати Аббосиён.............................................................65

§16. Маданияти Хилофати Араб................................... ................. 73

§17. Давлатй Тох,ириён......................................................................78

§18. Давлатй Саффориён.................................................................. 83

284

§19. Таъсиси Давлати Сомониён.....................................................88

§20. Иктидори Давлати Сомониён..................................................93

§21. Маданияти Давлати Сомониён............................................... 98

§22. Давлатхри Карахониён ва Газнавиён.................................... 104

§23. Давлатхои Салчукиён ва Хоразмшохон................................108

§24. Давлати Гуриён........................................................................... 113

Боби II. АВРУПО ДАР АСРХОИ V-XII

§25. Кабилахои Олмонй.....................................................................118

§26. Давлати Франкхо........................................................................ 121

§27. Империяи Карли Кабир............................................................123

§28. Давлатхои славянй..................................................................... 127

§29. Руси Киев.......................................................................................130

§30-31. Лашкаркашихои салибй...................................................... 132

§32. Византия........................................................................................140

Боби III МАМЛАКАТХОИ ОСИЁ ДАР АСРХОИ XIII-XVI

§33-34. Давлати Мугул.......................................................................143

§35. Давлати Куртхои Х,ирот............................................................148

§36. Давлати Сарбадорон................................................................. 154

§37. Чин дар ахди сулолаи Ю анхо................................................... 159

285

§38. Чин дар ахди сулолаи Мин...................................................... 163

§39. Таьсиёбии давлатй муттахидаи Чопон.................................166

§40. Давлатй Темур.............................................................................169

§41. Давлатй Темуриён....................................................................... 174

§42. Султонии Дехлй.......................................................................... 178

§43. Империяи Темуриёни Х,инд..................................................... 182

§44. Давлатй Сафавиёни Эрон......................................................... 186

§45-46. Султонии Туркхои Усмонй................................................ 191

Боби IV МАМЛАКАТХОИ АВРУПО ДАР АСРХОИ XIII-XV

§47. Фаронса.........................................................................................197

§48. Англия........................................................................................... 200

§49. Чанги садсолаи Фаронса ва Англия...................................... 203

§50. Харакати Гусиён дар Чехия..................................................... 207

§51. Рус дар мукобили мугулхои истилогар.................................212

§52. Маданияти Аврупои Fap6H дар асрхои XI-XV................... 215

Боби V ХАРАКАТИ ИСЛОХОТХОХИ ДАР АВРУПО

§53. Ислохот дар Олмон....................................................................220

§54. Пахншавии харакати ислохотхохй.........................................223

286

Боби VI. АМЕРИКА ДАР АСРХ.ОИ МИЁНА

§55. Шахр-давлатхо ва федератсияхои хиндуён..........................228

§56. Империяхои хиндуён................................................................. 231

§57. Америкаро истило кардани аврупоиён.................................237

§58. Забон, мактаб ва илми хиндуён.............................................. 243

§59. Нишонахои тасвири зиндагии хиндуён.................................249

§60. Адабиёт ва театри хиндуён...................................................... 253

§61. Дину оинхои хиндуён................................................................ 260

Боби VII МАМЛАКАТХОИ АФРИКО

§62. Пешрафти мамлакатхои Африко дар асрхои миёна.......... 265

САНАХ.ОИ МУХ.ИМ........................................................................ 272

287

Таварали Нозимпур Зиёзода Рахмоналй Ятимович Шарифов

ТАЪРИХИ УМУМИ

ТАЪРИХИ АСРХОИ МИЁНА

Китоби дарсй барои синфи 6

Мухдррири масъулва мусаххех: Сайфуллох Махкамов,

номзади илмхои филология

Мухаррир: Гулшаной Махкамова

Дизайн ва ороиш: Равшан Хончонов

Ба чопаш 09.01.2012 имзо шуд. Андозаи когаз 60х90'Лб. Когази офсетй.

Гарнитураи Times New Roman Tj. Чопи офсетй. Хдчм 18 чузъи чопии аслй.

Адади нашр 50000.