1

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Тілдік даярлау орталығы

Испандиярова Айнур Тюлюгеновна

Мукашева Роза Айромбаевна

Қазақ тілі (Жалғастырушы деңгей)

Оқу құралы

Қостанай, 2016

2

ӘОЖ 811.512.122 (075.8)

КБЖ 81.63.24.я73

И89

Пікір жазғандар:

Досова А.Т.- А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті., ф.ғ.к.

Қайыпбаева А.К.- А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік

университеті Тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті., ф.ғ.к.

Канапина С.Г. - Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты Қазақ тілі

мен әдебиеті кафедрасының доценті., ф.ғ.к.

Авторлары:

Испандиярова Айнур Тюлюгеновна, гуманитарлық ғылымдар магистрі,аға

оқытушы

Мукашева Роза Айромбаевна, гуманитарлық ғылымдар магистрі, оқытушы

Испандиярова А.Т.

И 89 Қазақ тілі (жалғастырушы деңгей) Оқу құралы./ А.Т.Испандиярова,

Р.А.Мукашева -Қостанай: 2016.

ISBN 978-601-7481-87-2

1-бөлім -130 б.

ISBN 978-601-7481-88-9

Бұл оқу құралында студенттердің қазақ тілі грамматикасынан

түсінгендерін, меңгергендерін сөйлем, сұхбат, мәтін құру кезінде дұрыс

пайдалануға үйрету мақсаты көзделген. Бұл оқу құралы жоғары оқу

орындары мен колледждердің оқу орыс бөлімдерінде қазақ тілін оқып,

үйренуге арналған.

ӘОЖ 811.512.122(075.8)

КБЖ 81.63.24.я73

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті оқу-

әдістемелік кеңесі 01.06.2016 жыл № 4 хаттама бойынша бекітіп баспадан

шығаруға ұсынды.

©А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай

мемлекеттік университеті, 2016

3

Мазмұны

Кіріспе..................................................................................................................4

Менің Отаным-Қазақстан ..................................................................................5

Қазақстан Республикасының Ел басқару жүйесі. Президент.

Парламент. Үкіметі. .........................................................................................12

Қазақстанның экономикасы, сыртқы және ішкі саудасы .............................16

Іскер адам ..........................................................................................................20

Шағын және орта бизнес .................................................................................23

Жеке кәсіпкерлік...............................................................................................26

Адам және табиғат егіз.Экологиялық мәдениет. Қорықтар мен ұлттық

парктер ..............................................................................................................28

Білім. Оқу орындары. Университет-білім ордасы.........................................39

Мамандық. Менің болашақ мамандығым ......................................................41

Ғылым және инновациялық технология. Әлемдік білім беру

кеңістігі...............................................................................................................49

Қазақстандағы білім беру жүйесі ....................................................................52

Өнегелі ғұмыр. Тарихи тұлғалар. Қазақ халқының тұңғыш ғалымы-

Шоқан Уәлиханов..............................................................................................59

Ұлы кемеңгер, ойшыл, ақын- Абай .................................................................65

Тақырыпқа байланысты басым сөздер ...........................................................71

Аралық бақылау ...............................................................................................80

Тақырыптарға арналған тест жұмыстары.......................................................94

Фразеологиялық бірліктердің түсіндірме сөздігі.........................................118

Грамматикалық анықтағыш............................................................................120

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...................................................................130

4

Кіріспе

Бұл оқу құралы оқытушының жетекшілігі мен сабақта қолдануға

және студенттердің өздік жұмысына қызмет етеді. Грамматикалық

материалдарды бекітуге арналған жаттығулардың алғашқылары

студенттердің орта мектеп бағдарламасы көлемінде алған теориялық

білімдерін еске түсіріп, бекітуді көздесе, жаттығулардың екінші тобы жаңа

сабақтың материалдарын меңгертуге арналған. Бұл оқу құралы мектептен

қазақ тілінің курсын бітірген жоғарғы оқу орнында орыс бөлімінде оқып

жүрген қазақша біраз сөздік қоры бар студенттерге арналған. Қазақ тілінен

орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне аударылуға тиісті жаттығулардың бір

қатарын студенттер үйде орындайды. Жаттығулардың үшінші тобы ауызекі

сөйлеу тілінің дағдылары мен шеберліктерін жетілдіруге бағытталған. Әр

тақырыптан кейін қысқа-қайырым сұхбаттар мен сөйлеу тілінің үлгілерін

студенттер жаттап алып, екеуара әңгімелесу дағдыларын жетілдіруге негіз

ретінде пайдалануларына болады.

Жаттығу материалдары іріктелініп алынды, көбіне терме мәтіндер

түрінде беріледі. Әр мәтіннің соңына бірнеше тапсырмалар беріліп,

мәтіндердің, тапсырмалардың көлемі жаңа технологиямен оқытудың

талаптарына сай алынды.Тапсырма мәтіндерінің тәрбиелік жағына біршама

көңіл аударылады.

Ұсынылып отырған оқу құрал жоғары оқу орындары мен

колледждердің оқу орыс тілінде жүретін бөлімдерінде қазақ тілін оқып,

үйренуге арналған.

5

1-тақырып. Менің Отаным-Қазақстан. Мемлекеттің әлеуметтік-

географиялық орны, ерекшелігі. Ел басқару жүйесі. (Президент.Парламент.

Үкімет.)

Тыңдаймыз. Оқимыз.

1-тапсырма. Тірек сөздермен жұмыс

егеменді ел, биіктен көріну, дамыған ел, ұлтжандылық, байтақ дала,

білектің күші, жаңару, белестерге көтерілу, атажұрт, табиғат, орман, тоғай,

аспан, топырақ, астық, мақта, күріш, бидай, сұлы, тары, пайдалы қазбалар,

жер қойнауы, темір, мыс, қалайы, қорғасын, алтын, күміс, көмір.

Ойтүрткі. Келесі сұрақтар бойынша ой бөлісіңіз.

1. Тәуелсіз Қазақстанның ерекшелігі неде?

2. Қазақстанда пайдалы қазбалардың қанша түрі бар?

3. Еліміздің қай өңірі «астықты өлке» деп аталады?

4. Қазақстанның қандай қалаларында өндіріс орындары дамыған?

2-тапсырма. Оқылым. Мәтінді оқыңыз

Оқылым №1

Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас

мемлекет. Конституцияға сәйкес, біздің ел өзін адам және оның өмірі,

құқықтары мен бостандығы ең қымбат қазынасы саналатын

демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде

орнықты.

Қазақстан тәуелсіздігін 1991 жылы 16 желтоқсанда алды. Ел астанасы

– Астана қаласы. Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Орыс тілі ұлтаралық қарым-

қатынас тілі мәртебесіне ие. Ақша бірлігі – теңге. Қазақстан

Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, оның ішкі және

сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, сонымен қатар, ел

ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік

ететін мемлекеттің ең жоғары лауазымды тұлғасы. Президент – халық пен

мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам

және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының нышаны және кепілі.

Қазіргі уақытта Мәжілісте үш партия – «Нұр Отан» халықтық-

демократиялық партиясы, Қазақстанның «Ақ жол» демократиялық

партиясы және Қазақстанның Коммунистік халықтық партиясы өкілеттілік

етеді. Әкімшілік-аумақтық құрылымы бойынша ел 14 облыс және

республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінеді. Қазақстан тұрғындарының

саны 2012 жылдың 1 қаңтарында 16 млн. 675 мың адамды құрады.

Қазақстан Еуразия құрлығының ортасында орналасқан. Алып жатқан жер

6

көлемі 2 млн. 724,9 мың шаршы шақырым, еліміз әлем елдері арасында

аумағы бойынша тоғызыншы орында. Қазақстан – Әлемдік мұхитпен

тікелей жалғаспайтын әлемдегі ең ірі ел. Қазақстан Республикасы –

экономикалық өсімінің негізгі көзінің бірі пайдалы қазбалар өндіру болып

саналатын индустриялық ел. Елде жаппай әлеуметтік жаңғырту

жұмыстары жасалуда – жаңа мектептер, кәсіптік колледждер және

университеттер салынуда, заманауи медициналық емхана мен ауруханалар

ашылуда, халықты әлеуметтік қолдау жүйесі жетілдірілуде.Бүгінгі таңда

республикада 130 этнос өкілі өмір сүреді, ұлтаралық қарым-қатынастардың

үйлесімділігі жөніндегі консультативтік-кеңесшілік орган – Қазақстан

халқы Ассамблеясы табысты жұмыс жасауда. Астанада 2012 жылы

Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының IV съезі өтті, оның

жұмысына шамамен әлемнің 40 елінен 85 делегация қатысты. Астана мен

Алматыда 2011 жылдың басында Қысқы Азия ойындары табысты өтті.

Сонымен қатар, еліміз жаһандық антиядролық қозғалыста жалпыға

мойындалған көшбасшы болып саналады. Жалпы, Қазақстан бүгінде

халықаралық іргелі ұйымдар – ТМД, ШЫҰ, ЕурАзЭҚ және өзге де

ұйымдар аясында түрлі әріптес мемлекеттермен өзара белсенді

ықпалдастық жүргізуде.

Бүгінгі Қазақстан – өз топырағының асыл дәстүрлерін ардақ тұтатын,

кемел болашаққа қадам басқан жасампаз ел.

Сөйлесеміз

Мәтін бойынша ой алмасу

Оқылым бойынша тапсырмалар:

1.Мәтінді 5 бөлікке бөліп оқып, әңгіменің негізгі идеясын айтыңыз.

2. Мәтінге 8 сұрақ құрастырыңыз.

3.Қазақстан – астыққа бай ел. Осы пікірмен келісесіз бе?

4. Мәтіннен сан есімдерді тауып, түрлеріне ажыратыңыз.

Жазылым.

Грамматика

3 – тапсырма.Мәтін мазмұнын пайдаланып,сөйлем құрастырыңыз.

1. Отан -----------------------------------------------

2. Қазақстандықтардың Отаны ------------------------------

3. Қазақстанның көлемі -----------------------------

4. Қазақ даласы -----------------------------

5. Қазақтың атақтың адамдары ----------------------------

6. Қазақ батырлары ---------------------------

7

4- тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып, сөйлемдерді

толықтырыңыздар

Әр адам өзінің ... тамып, туып өскен мекенін бәрінен артық көруге хақылы.

Қазақтардың ...басқа отаны жоқ. Туған жерімнің ... ат басындай алтыннан

да қымбат. Біздің ... ата-бабаларымыз осынау кең даланы біз үшін қорғап

қалған. Біз... мемлекеттің азаматымыз.

5- тапсырма. Ырықсыз етіспен берілген етістіктерге –атын, етін

жұрнақтарын жалғап, сөйлем құраңыз.

Үлгі: өндіру-өндір-іл-етін

қазу-қазыл-..........

жинау-жинал-......

дамыту-дамытыл-.....

өсіру-өсіріл-.....

6-тапсырма. Мына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз. Зат есімдерді

анықтаңыз.

Қазіргі Қазақстан әлем сахнасында мақтанарлықтай беделге ие. Жас

мемлекетіміз осындай аз уақыттың ішінде көптеген ірі экономикалық,

саяси және әлеуметтік жетістіктерге қол жеткізді. Қазіргі таңда Қазақстан

жас мемлекет бола тұра, көптеген елдерден әлдеқайда алда. Қазақстан

үшін, қазақ халқы үшін тәуелсіздік аспаннан түскен сый емес еді. Қазіргі

таңда Тәуелсіздік – барлығымыз үшін ерекше қасиетті күн. Бірліктің,

ынтымақтастық пен татулықтың күні.

7- тапсырма. Сөз тіркестерінен, зат есімдерді қатыстырып, сөйлемдер

құраңыз.

Қазақ елі Көп ұлтты өсіреді

Қазақстан Кең-байтақ Ел

Оңтүстікте жері Мемлекет

Қазақтар мақта Дамыған

Бүгінгі Қазақстан Бай

Оның жер Шыққан едік

Республика көлемі Қанша?

Саяхатқа бұрын Үлкен

8-тапсырма. Қарамен жазылған сөздерді мәндес сөздермен

алмастырыңыз.

1. Қазақстандықтардың атамекені- Қазақ елі. 2. Қазақ халқының

атамекені көне замандардан қалыптасқан. Қазақстан жеріне бес Франция,

8

он екі Бельгия сыйғызуға болады. Қазақ халқы бостандық үшін, азаттық

үшін күресіп, өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болды. Ол ешқашан

ешкімге мойынсұнбады.

9-тапсырма. Сөйлемдерді қажетті сөздермен толтырыңыз .

1.Отан адамның... 2. Қазақ елінде тұратындардың...- Қазақстан.3. Қазақ

халқы ... үшін күресті. 4. Дүние жүзі Қазақстанды ...деп таныды.

№2 Оқылым. Мәтінді тыңдаңыз, оқыңыз.

Жер байлығы

Тәуелсіз Қазақстан өзінің жер байлығымен, тамаша табиғатымен, аса

сұлу өңірлерімен ерекше.

Қазақстанның жер қойнауында 90-нан астам пайдалы қазбалардың түрі

бар. Оның ең басты байлығы- түсті және қара металдар. Бүгінде ол өзінің

аймағында өндірілетін алтын, мыс, мырыш, жез, темір, уран, қорғасын,

қалайы, никель, вольфрам сияқты қазба байлықтарымен дүние жүзіне

танылған. Сондай-ақ республикамызда тас көмір мен қоңыр көмір, мұнай

мен газ, фосфориттер, ас тұзы мен асбест көп.

Еліміздің батыс аймағын Каспий теңізі алып жатыр. Ол- мұнайға аса

бай өңір. Солтүстік Қазақстан аймағында ауыл шаруашылығы мен мал

шаруашылығы жақсы дамыған. Ол- астықты өлке. Орталық Қазақстанда

көмір, жез, мыс, ал Шығыс Қазақстанда түрлі-түсті металл өндіреді.

Еліміздің оңтүстігінде күріш, мақта, түрлі жеміс-жидектер өседі.

Атырау- ең көне қалалардың бірі. Каспий теңізі мен Жайық өзені- бекіре

мен қызыл балыққа бай. Қызылорда өзінің «Ақ маржан» күрішімен әлемге

әйгілі. Өскемен - ірі өнеркәсіп орталығы, онда қорғасын, мырыш, магний-

титан, су электр станциясы бар. Ал Павлодарда қалайы, Шымкентте

қорғасын зауыты жұмыс істеп жатыр.

Сөйлесеміз

Мәтін бойынша ой алмасу

Оқылым бойынша тапсырмалар:

1. Мәтіннен жай және құрмалас сөйлемдерді ажыратып, көшіріп

жазыңыз.

2. Каспий теңізінде бекіре балығы неге азайып бара жатыр?

3. «Жері байдың-елі бай» деген мақалды қалай түсінесіз?

Жазылым.

1- тапсырма.Мәтіннен жалпы және жалқы есімдерді теріп жазып,

берілген кестені толтырыңыз.

9

Өңірлер,аймақтар өнімдер

Атырау Мұнай

2-тапсырма.Жіктеу және сілтеу есімдіктеріне жатыс септігінің

жалғауын жалғаңыз.

Жіктеу есімдігі сілтеу есімдігі

Мен- бұл-

Сен- мына-

Сіз- сол-

Ол- осы

3- тапсырма. Берілген үлгі бойынша құрмалас сөйлем құраңыз.

Үлгі: Ауыл шаруашылығы өнімдері көп өндіріледі, өйткені елді азық-

түлікпен қамтамасыз ету керек.

Өйткені, сол себепті, сондықтан.

4-тапсырма. «Жері байдың- елі бай» тақырыбына шағын әңгіме

құрып жазыңыз.

Тыңдаймыз.Сөйлейміз.

Сұхбатты тыңдаңыз.

Медет пен Андрей не туралы әңгіместі?

Медет: - Сәлем, Андрей. Сен кеше не істедің?

Андрей: Сәлем, Медет. Мен кешкі сағат 8-дн «Қазақстан» телеарнасынан

ауыл шаруашылығы министрінің баяндамасын тыңдадым.

Медет: - Мен де тыңдадым, бірақ «Хабар»арнасынан көрдім.

Андрей:- Биылғы жылы жалпы егістік көлемі 21,2 миллион гектарды

құрапты. Оның 16,3 миллион гектарын астық дақылдары, соның ішінде

14,1 миллион гектарын бидай егістіктері алып жатқандығын айтты.

Медет:- Иә, агроөнеркәсіп секторын қаржылық қамтамасыз етуде барлық

шаралар қабылданған екен.

Андрей: - Биыл 177 миллиард теңге қаржы бөлініпті. Оның ішінде 94

миллиард теңге көктемгі дала жұмыстарына және орақ науқанына

жұмсалған.

Медет: - Биыл еліміз көп астық жинайды. Ауа райы да қолайлы болып тұр.

Бидай көп болады. «Жері байдың-елі бай» деген осы ғой.

10

Сөйлесім.

1. Сұхбатты рөлдерге бөліп оқыңыз.

2. Сұхбатты монолог түрінде айтыңыз.

Жазылым.

5-тапсырма.Есімшенің жұрнақтарын анықтаңыз.

Сөз тіркестерін құрастырып жазыңыз.

Үлгі: жырт-атын жер

Өсіретін-------------------, өндіретін---------------------

Өңдейтін-------------------, дамитын---------------------

Жинайтын----------------, себетін-----------------------

Қамтамасыз ететін----, бағалайтын------------------

Тігетін-------------------, жөндейтін-------------------

Өсетін -------------------, аулайтын---------------------

6-тапсырма.

Бастауыштан кейін сызықша қойыңыз.

1. Қостанай еліміздің ең астықты өлкесі.

2. Қарағанды көмірге, жезге, мысқа, түрлі-түсті металға бай аймақ.

3. Шымкент мақтаға бай жер.

4. «Бір уыс мақта» өте қызықты әңгіме.

7-тапсырма.

Етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойып, сөйлем құраңыз.

Жинау-

Себу-

Жер жырту-

Қамтамасыз ету-

Даму-

Өңдеу-

Бағалау-

Өндіру-

Тыңдаймыз. Сөйлейміз.

8-тапсырма. Жағдаяттық тапсырма.

Сұхбатты жалғастырыңыз.

- Ата, Астанаға қашан барамыз?

- Сенің демалысың болсын! Сол кезде барармыз...

- Ата, Астана қандай қала?

- Астана - Қазақстанның бас қаласы. Сарыарқа төріне салынған бар

қазақтың мақтанышы! Елбасының ерлігі, балам,соны ұмытпа!

- Ерлік дейсіз бе...

- .....

11

Жазылым.

8-тапсырма. Жоспарды пайдалана отырып, «Қазақстан- бейбітшілік

Отаны» тақырыбына шығарма жазыңыз.

Жоспар:

І. Кіріспе. Қазақ елінің бастамалары.

ІІ. Негізгі бөлім. а) Менің елім-Қазақстан.

ә) Елбасы.

б) Әлемге әйгілі – Қазақстан

ІІІ.Қорытынды. Тұғырың берік болсын, асқақ елім.

9-тапсырма. Берілген сұрақтарға жауап жазыңыз.

Мемлекет

деген ұғымды

қалай

түсінесіз?

Тәуелсіздік

бізді неге

жеткізді?

Қазақстан

қандай

елдермен тығыз

байланыста?

Отанға

деген

сүйіспе

ншілік

неден

бастала

ды?

10-тапсырма. Мәтінді оқып, синоним қатарын құрайтын сөздерді

теріп жазыңыз.

Қазақстан әлемге танымал ел. Қазақстанның тұңғыш президенті -

Н.Ә.Назарбаев. Біздің президент атақты адам. Ол 1991 жылы Елбасы

болып сайланды. Қазақстан халқы Елбасымызды құрметтейді. Әр

Қазақстан азаматы өз жерін, халқын сыйлайды. Желтоқсанның бірі -

Президент күні болып жарияланды. Туған жеріміз жыл сайын көркейіп

келеді.

11-тапсырма.Сандар бойынша мемлекеттік мерекелерді еске түсіріңіз.

1 ... -

16 ... –

8 ... -

22 ... –

12

1 ... –

7 ... –

9 ... –

4 ... –

6 ... –

30 ... -

12-тапсырма. Мәндес сөздерді сәйкестендіріңіз.

аудармашы - білу

бұрынғы кез - атақты

әйгілі - ежелгі

көңіл қою - айналысу

меңгеру - нандыру

шұғылдану - тәржімашы

сендіру - көңіл бөлу

13-тапсырма. «Қазақстан – қаз тұрып, қадам басқан тәуелсіздіктің осынау

айшылық жерді алты рет аттаған алып секілді, дәуір жалынын мығым

ұстап, тізгінін бекем қаға білді» (Н.Ә.Назарбаев) деген тақырыпқа шағын

эссе жазыңыз.

2-тақырып. Қазақстан Республикасының Ел басқару жүйесі.

Президент. Парламент. Үкімет

№1 Оқылым.

1-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.

Президент

1. Қазақстан Республикасының Президенті- мемлекеттің басшысы,

мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын

айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның

атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға.

2. Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,

Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен

бостандықтарының нышаны әрі кепілі.

3. Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының

келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы

жауапкершілігін қамтамсыз етеді.

4. Қазақстан Республикасының Президенті: «Қазақстан халқына адал

қызмет етуге, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын

қатаң сақтауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік

беруге, Қазақстан Республикасы Президентінің өзіме жүктелген мәртебелі

13

міндетін адал атқаруға салтанатты түрде ант етемін», -деп халыққа ант

берген сәттен бастап қызметіне кіріседі (ҚР Конституциясы 40-42 баптар).

Жазылым.

2-тапсырма. Бос орындарға қажетті сөз тіркестерін қойып,сөйлемді

толықтырыңыз. Мәтіндегі негізгі ойды беріп тұрған сөздерді теріп

жазыңыз.

Қажетті сөз тіркестері:

Қызметіне кіріседі, қатаң сақтауға, кепілдік беруге, адал қызмет етуге,

адал атқаруға, ант етемін.

Қазақстан Республикасының Президенті: «Қазақстан халқына..., Қазақстан

Республикасының Конституциясы мен заңдарын..., азаматтардың

құқықтары мен бостандықтарына..., Қазақстан Республикасы

Президентінің өзіме жүктелген мәртебелі міндетін салтанатты түрде...»,-

деп халыққа ант берген сәттен бастап....

3-тапсырма. Берілген сөздермен сөз тіркесін құраңыз.

Қолбасшы, ұлттық, дүниежүзілік, құрметті, нышан, ғылым, халықаралық,

ел, саясат.

4-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қолдана

отырып,сөйлем құраңыз.

Төраға, мемлекеттік, ассамблея, қызмет, қауымдастық, жоғары, азамат

құқықтары, мәртебелі, ант беру, достық.

5-тапсырма. Екі бағандағы сөздерді мағынасына сәйкес тіркестіріп

жазыңыз.

Әлем ұйымы

Мадақтау назары

Елдің лидер

Әлемдік объектісі

Шанхай ынтымақтастық басшысы

№2 Оқылым

Парламент

Парламент-Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге

асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы. Парламенттің

өкілеттілігі оның бірінші сесиясы ашылған сәттен басталып, жаңадан

сайланған Парламенттің бірінші сессиясы жұмысқа кіріскен кезден

аяқталады. Парламенттің өкілеттілігі Конституцияда көзделген реттер мен

14

тәртіп бойынша мерзімінен бұрын тоқталуы мүмкін. Парламенттің

ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық жағдайы

конституциялық заңмен белгіленеді.

Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан Сенаттан

және Мәжілістен тұрады. Сенат конституциялық заңда белгіленген

тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және

Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін

депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де

елеулі мүдделерінің берілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп,

Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды.

Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын жүз жеті

депутаттан тұрады. Парламент депутаты бір мезгілде екі палатаға бірдей

мүше бола алмайды. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі-алты жыл,

Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі-5 жыл.

Жазылым

1-тапсырма. Берілген сөз тіркестерінің ішінен мәтін мазмұнында

кездесетінін белгілеңіз.

Заң шығару қызметі азаматтық құқық

Қаржы министрлігі реттер мен тәртіп бойынша

мемлекеттік қызметшілер мерзімінен бұрын

қайта даярлау біліктілігін жетілдіру

ең жоғары өкілді органы депутаттардың құқықтық жағдайы

Парламенттің өкілеттілігі гендерлік саясат

бірінші сессия заңмен белгіленеді

жаңадан сайлану тұрақты негізде

Конституцияда көзделген екі адамнан

депутаттардан тұрады он бес депутат

жүз жеті депутат бір мезгілде

алты аудан екі палатаға

партия мүшелігіне қабылданды мүше бола алмайды

тоқсан сегіз мың мемлекеттік қызметші

2-тапсырма. Лексикалық қорды меңгеріңіз, берілген жаңа сөздер мен

сөз тіркестерін оқып танысыңыз.

Парламент, Сенат, Мәжіліс, депутат, қалаулы, сенім, мәртебе, өкілді,

өкілеттілігі, сайлау, сайлану сайланымы, мерзім, тұрақты, мүше,

тағайындау, дұрыс беру, кезекті, өткізіледі.

3-тапсырма. Екі бағанда берілген сөздерден мағыналық

үйлесімділігіне қарай сөз тіркесін құрыңыз.

қазақстандық мемлекеттілік

маңызды кәсіби парламенті

тұңғыш ірі оқиға

15

жаңа иеленген

ең бір парламентаризм

мәртебе өкілді орган

жоғары кезең

4-тапсырма. Берліген жоспарға сүйеніп, мәтін құрастырыңыз.

1. 1994-1995 жылдардағы қазақстандық саяси жүйе қалыптасу барысы.

2. Кәсіби Парламент

3. Ә.Кекілбаев пікірі

4. ҚР Парламенті мәртебесінің Конституцияда нақтылануы.

№3 Оқылым

Қазақстан Республикасының Үкіметі

Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады,

атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызетіне

басшылық жасайды. Үкімет басшысын кандидатура Парламент

депутаттарының жалпы санының көпшілігінің мақұлдауымен Президент

тағайындайды. Үкіметтің жеке құрамын Премьер –Министрдің ұсынуымен

Президент тағайындайды.

Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылымы мен құрамы:

Премьер –Министр Президенттің қарауына Үкіметтің құрылымын

ұсынады. Үкімет құрылымы мынадай: Премьер –Министр, Премьер –

Министрдің орынбасарлары және министрліктердің басшылары.

Қазақстан Республикасының Үкіметінің негізгі өкілеттіктері:

-мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс

қабілетінің, қауіпсіздігінің қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі

бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;

- Парламентке (Мәжіліске) республикалық бюджетті және оның

атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз

етеді;

- Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;

- Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және

жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;

- Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың

басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.

Қазақстан Республикасының Үкіметінің өкілеттігін тоқтатуы:

Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің

алдында өз өкілеттігін доғарады. Қазақстан Республикасының Премьер –

Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке

сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда егер

Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін

атқаруды жалғастыра береді. Парламент Мәжілісі немесе Парламент

Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы

16

Республика Президенті мәлімдейді. Орнынан түсуді қабылдау немесе

қабылдамау туралы мәселені Республиканың Президенті он күн мерзімде

қарайды. Орнынан түсуді қабылдау Үкіметтің не оның тиісті мүшесінің

өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Премьер –Министрдің орнынан түсуін

қабылдау бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді.

Үкіметтің немесе оның мүшесінің орнынан түсуі қабылданбаған

жағдайда Президент оған міндеттерін одан әрі жүзеге асыруды тапсырады.

Жазылым

1-тапсырма. Берілген сөздермен сөйлем құрыңыз.

Үкімет, ұсыну, жергілікті, ар-намыс, тұтас, нәтиже, дағдарыс, тұрақтану,

билік, өкілетті, жарлық, үздік, іріктеу, қисынды, тиімді, жоспарлау,

дербестік, мүдделі, ықпал.

2-тапсырма.Мәтіннің бірінші абзацын оқып, осындағы негізгі ойды

білдіріп тұрған сөйлемді табыңыз.

3-тапсырма. Мәтіндегі таныс емес сөздерді теріп жазыңыз. Орыс тіліне

аударыңыз.

4-тапсырма.Айтылған ойды жалғастырыңыз.

1) Үкімет үйі....

Үкімет үйінің ғимараты.....

Үкімет үйінің ғимаратында болдық.....

Үкімет үйінің ғимаратында жиналыста болдық.....

Үкімет үйінің ғимаратында өткен аптады жиналыста болдық.....

2)...................

......................................

.................................................

............................................................

...........................................................................

3-тақырып. Қазақстанның экономикасы, сыртқы және ішкі саудасы.

1-тапсырма. Берілген сөздік қормен танып, орысша баламасын

табыңыз.

Сөздік қор:

1. Әлемдік кеңістік –

2. Мықты енген ел –

3. Оның егемендігін –

4. Танып отыр –

5. Жүйе құрушы ретінде –

6. Ұйымдарға мүше болды-

7. БҰҰ – Бірлескен Ұлттар Ұйымы –

17

8. НАТО Ынтымақтастық Кеңесі –

9. Дүниежүзілік Банк –

10. Халықаралық валюта қоры –

11. Экономикалық ынтымақтастық ұйымы –

12. Дипломатиялық қатынастар –

13. Елшіліктер мен дипломатиялық миссиялар –

14. Ядролық қарусыздандыру –

15. Қырып жоятын қаруларды таратпай –

16. Бастамашы болып табылады –

17. Сыртқы саясаты –

18. Жан - жақты байланыстарды дамыту –

19. Интеграциялық процестерді тереңдетуге бағытталған –

20. Еуразиялық мемлекет болғандықтан –

21. Байланыстырушы рөлін атқарады –

22. Барлық көрші мемлекеттермен тұрақты –

23. Достық қарым-қатынастар жүйесін орнатты –

24. Сыртқы саясатын ұстай отырып –

25. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті бекіте білді –

Жазылым

2-тапсырма. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Сегодня Казахстан, вошедший в мировое пространство, является

сильной державой. 2. С его независимостью знакомы 12 стран.3. В

качестве организатора международной системы Казахстан стал членом

следующих организаций: ООН, Мировой фонд валюты, Мировой банк,

Европейский банк восстановления и развития, Организация

экономического содружества и др. 3. Казахстан установил

дипломатические отношения с мировыми сообществами. 4. В нашей стране

работает свыше 50 иностранных посольств и представители

международных организаций. 5. Посольство Казахстана и

дипломатические миссии были организованы в 40 странах. 6.Наша страна

играет связывающую роль между Азией и Европой. 7. С принятием

независимости Казахстан со всеми соседними государствами стабилен и

устанавливает систему дружественных отношений. 8.Сохраняя внешнюю

политику на мировой арене, Казахстан сумел утвердить мир и

содружество.

Ойтүрткі. 3-тапсырма: Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Бүгін Қазақстан қандай ел ?

.........................................................................

2. Оның егемендігін неше ел танып отыр ?

18

.......................................................................

3. Қандай ұйымдардың мүшесі болды ?

....................................................................

4. Еліміз кіммен дипломатиялық қатынасты орнатты ?

.............................................................................................

5. Казақстанда неше шетел елшіліктері жұмыс жасайды ?

.....................................................................................................

6. Қазақстанның елшіліктері мен дипломатиялық миссиялары неше

елде құрылған ?

........................................................................................................................

7. Біздің еліміз ненің ұйымдастырушысы болды ?

...........................................................................................................................

8. Сыртқы саясаты неге бағытталған ?

..........................................................................................................................

9. Азия және Еуропа арасында қандай рөл (роль) атқарады ?

10. Сыртқы саясатын ұстай отырып, нені бекіте білді ?

...............................................................................................................

Оқылым. Мәтінді оқыңыз.

Қазақстанның экономикасы, сыртқы және ішкі саудасы

Бүгінде Қазақстан әлемдік кеңістікке мықты енген ел, оның

егемендігін әлемнің 120 елі танып отыр. Бұл ел негізгі халықаралық жүйе

құрушы барлық ұйымдарға БҰҰ-ға, ЕҚЫҰ-ға, Ислам Конференциясы

ұйымына, Дүниежүзілік Банкке, Халықаралық валюта қорына, Еуропаның

Қайта құру және Даму Банкіне, Экономикалық ынтымақтастық ұйымына

және басқа да халықаралық құрылымдарға мүше болды.

Дүниежүзілік қоғамдастық мүшелерінің көпшілігімен

дипломатиялық қатынастар орнатты және өзара тиімді ынтымақтастық

қалыптастырды. Қазақстанда тіркелген 50-ден астам шет ел елшіліктері

мен халықаралық ұйымдардың өкілдері жұмыс істейді. Қазақстанның

елшіліктері мен дипломатиялық миссиялары 40 елде құрылған.

Қазақстан жаһандық бастамаларды, ең алдымен ядролық қарусыздандыру

және жаппай қырып-жоятын қаруларды таратпау жөніндегі бастамашы әрі

тілекші болып табылады.

Қазақстанның сыртқы саясаты Батыс пен Шығыс арасындағы жан-жақты

байланыстарды дамытуға, интеграциялық процестерді тереңдетуге

бағытталған.

Қазақстан Республикасында жүргізіліп отырған саясат демократиялық

сипатта болғандықтан, елімізде көппартиялық жүйе қалыптасқан болатын.

Елдегі билік етуші үкіметтің саясатын бақылап отыру үшін халық бірнеше

оппозициялық саяси партияларды құруы тиіс. Бүгінде елімізде билік

19

тізгінін Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев басқарып отырған «Нұр Отан»

халықтық-демократиялық партиясы ұстап отыр. Сонымен қатар елімізде

«Ақжол», «Руханият», «Қазақстанның коммунистік париясы» , т.б. ірілі-

ұсақты оппозициялық саяси партиялар да бар.

Тәуелсіздік алған жылдарынан бастап Қазақстан барлық көрші

мемлекеттермен тұрақты тату көршілік және достық қарым-қатынастар

жүйесін орнатты.

Қазақстан салиқалы сыртқы саясат ұстай отырып, әлемдік аренада

бейбітшілік пен қауіпсіздік жолындағы дәйекті жұмысы үшін тану мен

құрметтеуге лайықты мемлекет ретінде өз іргесін бекіте білді.

Тәуелсіздік алғаннан бері халықаралық ұйымдарға мүше болып кіруге

республикаға жол ашылды. 1997 жылдың басына қарай Қазақстан 60-тан

астам халықаралық ұйымдарға мүше болып кірді. Соның бірі ЮНЕСКО –

ірі халықаралық ұйым. Ол – Білім, Ғылым және Мәдениет, "Адам және

биосфера”, "Адам табиғи ортада” т.б. бағдарламалар негізінде жұмыс

жасайды.

«Бүгінгі Қазақстан - қалыптасқан мемлекет. Біз мемлекет құрудың

жаңа белесіне шықтық. Мемлекет басшысы ұсынған «Қазақстан-2050»

Стратегиясы қоғам дамуының жаңа белесіндегі ел болашағының

дүниетанымдық жаңа моделін жобалау, басты құндылықтар мен бағ-

дарларды айқындау болып табылады.

Елбасымыз Жолдауында экономиканы дағдарыстан кейінгі дамуға

әзірлеу қажет екендігін, жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды

дамыту есебінен экономиканық тұрақты өсуіне қол жеткізу керек екенін,

адам капиталының қабілеттілігін арттыру үшін болашаққа белсенді

инвестициялау қажетін, қазақстандықтарды сапалы әлеуметтік және

тұрғын үй-коммуналдық қызметтерімен қамтамасыз ету қажетін,

ұлтаралық келісімді нығайту, ұлттық қауіпсіздікті арттыру, халықаралық

қарым-қатынасты одан әрі дамыту керек екенін айтып өткен еді.

Экономиканы әртараптандыру, сауатты сауда саясатын жүргізу,

экономикаға инвестициялар тарту, кәсіпкерлікті дамыту, отандық

тауарларды әлемдік нарыққа шығару – ел экономикасын дамытуға

бағытталған.

Қазақстан Республикасы әлемнің 145 мемлекетімен сыртқы сауда

байланыстарын орнатқан. Әлемнің 122 мемлекетімен экспорттық, 115

мемлекетімен импорттық тауар алмасу жасайды. Қазіргі кезде Республика

экономикасында 15 мың кәсіпорын жұмыс істейді. Қазақстан көптеген

әртүрлі отандық өнімдер шығарады. Елімізде жылдан-жылға жұмыссыздық

саны азаюда. Экономикамыз дамып, алға басуда.

20

4-тақырып. Іскер адам.

Ойтүрткі

Іскер адам қандай болады?

Сізге «Іскер басшының келбеті» - дегенде қандай ой келеді?

►Жаңа сөздермен танысып, аударыңыз.

Іскер адам - ...............................................

әрбір минут қымбат - ......................................

іскер басшы - ...............................................

дұрыс жоспарлау - .......................................

дұрыс пайдалану - .......................................

өз кәсібін - ..................................................

ұтымды пайдалану - ......................................

еңбек қарым-қатынасы - ..............................

басшы адамның қоғамдағы ролі -................

айырықша мән - ........................................

ұжым - ......................................................

білікті - ........................................................

кәсіби біліктілігі - ..........................................

ұйымдастыру қабілеті - ...............................

басшы - ...........................................................

жантанушы - ................................................

ұйымдастырушы - .........................................

таңдай қағу (таң қалу) - ................................

келбет - ..............................................

бедел - ................................................

сезімтал - ...........................................

21

№1 Оқылым. Мәтінді оқыңыз.

Іскер адам

Іскер адам өзінің сырт көрінісімен: қимыл-қозғалысы, жүріс-тұрысы,

киім киісі, дауыс ырғағы, шешендігі, бірнеше тілді білетіндігі,

адамгершілігі, байсалдылығы, батылдығы, бейімделгіштігі, еркіндігі,

заманауи техниканы меңгергендігі, сонымен қатар тәртіпті және жоспар

құра білетіндігімен ерекшеленеді.

Іскер адамның қимыл-қозғалысы, жүріс-тұрысы сенімді, салмақты

болады. Сасқалақтап, бір отырып, бір тұрып жүгіріп жүрген жан біреуге

ұнай қоюы екіталай.

Дресс код - іскер адамдардың басты белгілерінің бірі. Сондықтан көптеген

белгілі фирмалар қызметкерлерінің дресс код сақтағанын талап етеді. Іскер

костюмнің жүн, мақта сияқты бір тегіс табиғи матадан тігілгені дұрыс.

Әйел адамдардың табиғи жібектен тігілген блуза, көйлек киюлеріне

басшылары көбінесе қарсы бола бермейді. Ал зығыр мата қыртыстанып

қала береді.

Соңғы сәндегі әшекей бұйымдардың барлығы бірдей, әсіресе жылтыр,

көлемділері дресс кодқа келе бермейді. Тіпті екінің бірінің қолы жете

бермейтін гауһарды да тек кешкі шараларға тағу қажет деп есептеледі.

Іскер костюммен үйлесетіндер: інжу, янтарь тасынан жасалған әшекейлер,

алтын, күміс, сондай-ақ қол сағаты.

Іскер адам дауыс ырғағына, шешен сөйлей білуге мән беру керек.

Көбіне құлаққа жағымды қоңыр даусы бар, байыппен сөйлейтін жан өзіне

еріксіз назар аудартады. Кәсіби терминдер, қанатты сөздер мен мақал-

мәтелдерді қойын дәптерге жазып жүрген дұрыс.

Іскер адам шетелдіктермен де жиі қарым-қатынас жасайтындықтан

бірнеше тіл білсе, өзі де қиналмайды, жалақысы да соған сәйкес болады.

Адамгершілік, байсалдылық, батылдық, бейімделгіштік, еркіндік,

тәртіптілік – іскер адамға қажет жақсы қасиеттер. Егер аталмыш қасиеттер

адам бойында болмаса, ерте ме, кеш пе, басшылар да, әріптес компаниялар

да сырыңызға қанық болады. Күнде өзгеріп жатқан заманауи технологияны

дер кезінде меңгеріп отыру қажет.

Іскер адамның күн тәртібі белгілі бір жоспарға бағынады. Бұл

жоспарда барлығы: іскерлік кездесулер, тамақ ішу, жолға кететін уақыт,

т.б. түгел көрсетіледі.

Соңғы кеңес – іскери адам өз білімін: кәсіби және рухани жағынан үнемі

көтеріп отырғаны жөн. Ал өз елін, жерін сүйген патриот болуды әрбір жан

кеңессіз де білетін шығар деген ойдамыз.

22

Жазылым 1-тапсырма. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіз.

-Сіздің ойыңызша, іскер адам қандай болу керек?

- ..................................................................................... .

-Біздің қоғамымызда әйел адамның ролі қандай?

- ............................................................................................... . -Іскер адам болуға кімдер ұмтылады?

- ................................................................................................... .

-Сіз іскер адам болсаңыз, қандай болар едіңіз?

- .................................................................................................. .

-Іскер адам болу барлық адамның қолынан келе ме?

- ..................................................................................................... .

-Іскер адам болу үшін белгілі бір салада жұмыс істеу керек пе?

- ............................................................................................................... .

-Іскер адамның келбеті дегенді қалай түсінесіз?

- ...............................................................................................................

-Сұхбатыңызға рақмет! Сәттілік тілеймін!

№ 2 Оқылым

Берілген мәтінді жоғарыда берілген мәтінмен салыстыра әңгімелеңіз.

Қазіргі заманның іскер адамы болу үшін әрбір минут қымбат. Жұмыс

күнін дұрыс жоспарлай білген адамның ісі алға басып, табысы көбейеді,

бұндай адам бос уақытын да дұрыс пайдалана алады. Өз жұмысын жақсы

көретін және қоғамға пайда келтіретін адам уақытты ұтымды пайдалануға

тырысады.

Қазіргі кездегі қызметте әйел адамның қоғамдық роліне үлкен көңіл

бөлініп отыр. Тек қана әйелдер жұмыс істейтін ұжымдар да, іскер әйел

басқаратын мекемелер, фирмалар, мемлекеттік органдар да бар. Білімі,

іскерлігі, кәсіби біліктілігі, ұйымдастыру қабілеті жағынан ер адамдармен

бірдей көрінетін әйелдер аз емес.

Басшы әйел ең алдымен жантанушы, содан кейін ұйымдастырушы

болуға тиіс. Өз қарамағындағы адамдардың мінезін, іскерлік қабілетін,

көңіл-күйін бірден байқайтын басшы әйел адамдармен тіл табысып, істі

алға жүргізе алады.

Әйел адамның басшылық беделін көтеретін – оның кәсіби біліктілігі.

Дегенмен, кәсіби біліктілігі, білімі, іскерлігі жоғары болып, оған сырт

келбеті, жүріс-тұрысы, мәдениеті, киімі келіспесе, онда әйел басшының

қарамағындағы адамдардың сеніміне кіруі қиын болады.

23

Жазылым

2-тапсырма. Берілген сөз тіркестерінің синонимін табыңыз.

ісі де өнеді, табысы да -

кәсібін шын сүйетін -

пайдалы іс тындыру-

жаңа еңбек қарым-қатынастарында-

айырықша мән берілуде-

бірыңғай әйелдер -

ер адамдардан кем түспейтін -

өз басқаруындағы -

өзгеге айтқызбай-ақ өзі сезімталдықпен-

адамдарды ұжымдастырып -

ілгері жүргізе алады -

фактор –

сөз жоқ -

ең алдымен -

таңдай қақтырып -

ұжым мүшелерінің –

3-тапсырма. Берілген етістіктерді ауыспалы осы шақта

қолданыңыз.

Жоспарлау, пайдалану, тырысу, мән берілу, жұмыс істеу, жүргізе

алу.

4-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

Керекті сөздер: табысты кәсіпкердің, тұрақты табысы, лауазымына

лайықты, қарым-қатынас құруға

Іскер адамның этикеті ................. маңызды бөлігі. Қазір іскер адам –

ол ең алдымен .......... бар, әр түрлі қоғамдармен байланысы бар,

табысты, белсенді, өзіне сенімді, өз ......... адам. Этикет пен имидж іскер

адамға өз серіктестерімен табысты ......... мүмкіншілік береді.

5-тақырып. Шағын және орта бизнес

Оқылым.

Шағын және орта бизнес

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан-2050»

стратегиясы: қалыптасқан елдің жаңа саяси бағыты» жолдауында шағын

және орта бизнеске салық салу жүйесіндегі кемшіліктерге әділдікпен назар

аударды.

24

Мемлекет басшысы Үкіметке заңнаманың ұсақ, шағын, орта және ірі

бизнестің нақты айыруға қатысты бөлігіне өзгерістер енгізуге тапсырма

берді.

«Атамекен» Одағы» ҚҰЭП ШҚО бойынша филиалына кәсіпкерлер

субъектілерін шағын, орта және ірі бизнеске бөлудің қазіргі қолданыстағы

критерияларының мүлдем жетілмегендігіне қатысты өз проблемаларымен

жиі шағымдарын білдіреді.

Шағын және орта бизнес үшін заң бойынша корпоративтік салық

бойынша аванстық төлемдер алынып тасталған. Ірі бизнестегілердей емес,

олар үшін ҚР Әкімшілік кодексі бойынша әкімшілік айыппұлдар көлемі

әлдеқайда төмендетіліп белгіленген. Лицензиялау, жер учаскелеріне

құқықты рәсімдеу және т.б. бойынша барынша аз мерзімдер айқындалған.

Бұл мүлдем дұрыс шешімдер, алайда шағын, орта және ірі бизнеске

жатқызудағы тым төмендетілген критерийлер қазақстандық бизнестің

шағыннан – ортаға, ортадан ірі бизнеске өсуі үшін тиімсіз болмақ. Себебі

жеңілдіктерден қағылады. Бизнес өкілдері өзінің ірі бизнесін шағын

бизнеске бөлшектеп, заңдық артықшылықтарды пайдаланған әлдеқайда

пайдалырақ секілді. Әйтсе де қазіргі ірі бизнес деп жүргеніміздің көпшілігі

халықаралық стандарттар бойынша шағын бизнес болып табылады.

Отандық заңнамамыз бойынша жылдық айналымы 350 еселенген ТЕК

(2 млн.еуродан сәл асатын көлемде) кәсіпорын ірі бизнеске жатады және

мәртебесі бойынша Қазмырыш, Қазмұнай кәсіпорындары мен өзге де ірі

өндірістік алпауыттармен теңестірілген.

Салыстырар болсақ: Германияда шағын бизнес субъектілеріне жылдық

айналымы 7 млн. еуродан асатын ұйымдар жатқызылады;

Португалияда шағын бизнес субъектілерінің жылдық айналымы 12,3 млн.

еуроға дейін құрайды;

АҚШ-та шағын бизнес субъектілері үшін критерий жылдық айналым 20

млн. АҚШ доллары болып белгіленген (ЕО елдері бойынша орташа

алғанда шағын кәсіпорындарға тауарайналымы 40 млн. евроға дейін

немесе баланстық құны 27 млн евроға дейін құрайтын ұйымдар жатады).

Қазақстанның Кеден одағы бойынша серіктесі болып табылатын Ресей

Федерациясы да назар аударуға тұрарлық.

Көрші елде шағын, орта және ірі бизнеске жатқызу үшін жұмысшылар

саны мен жылдық айналым көлемі критерийлері белгіленген.

Бұнымен қоса, Ресей Федерациясында жұмысшылар саны 15 адамнан

аспайтын және жылдық айналымы 60 млн. рубльге (шамамен 300 млн.

теңге) дейін болса ұсақ кәсіпорындарға жатады. Шағын кәсіпорындарға

жұмысшылар саны 100 адамды құрайтын және 400 млн. рубльге дейін

айналымы бар ұйымдар жатады (шамамен 2-млрд. теңге); 250 адам

жұмысшылары бар және жылдық айналымы 1 млрд. рубль (шамамен 5000

млрд. теңге) орта кәсіпорындар болып саналады.

Ал ірі бизнес деп жұмысшылар саны 250 адамнан асатын және

жылдық айналымы 1 млрд. рубльден жоғары ұйымдар танылады.

25

Қазақстанның Ресеймен Кедендік Одақтас екендігін және Бірыңғай

экономикалық кеңістік құру ниетін ескерсек, кәсіпкерлер үшін бірдей

жағдайлар жасау үшін біздің ойымызша ұсыған ұқсас критерийлерді

қолданған пайдалы болмақ.

Жазылым

1-тапсырма. Мәндес сөздерді табыңыз.

ұрпақ емтихан

ізбасар мұғалім

шәкірт орнын білу

жалғастыру оқушы

ұстаз буын

босату ісін жалғастырушы

лауазым қызмет

сынақ дамыту

2-тапсырма. Сөздің лайықты тіркесін тауып, түсіндірмелі салалас

сөйлем құраңыз.

ізбасарға даярлау

ғылымның өсіру

шәкірт талап қою

жас ғалымды беру

орнын ісін дамыту

талапқа сай ашу

ұстазының өткізу

жаңалық құралдар

сынақтан атын шығару

жұмыспен шұғылдану

3-тапсырма.Берілген сөз тіркестерімен жағдаят құрыңыз.

Мұрындық болу, қанатымен су тасыған қарлығаштай, құрақ ұшу.

4-тапсырма. Жағдаяттық тапсырма.

«Болашақта сіздің өз кәсібіңіз болса, жаңа ісіңізді қалай дөңгелетіп әкетер

едіңіз?»

26

6-тақырып. Жеке кәсіпкерлік.

Оқылым.

Жеке кәсіпкерлік

Жеке кәсіпкер дегеніміз заңды тұлға жасамай және заңды тұлғаның

қатысуынсыз жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлға. Жеке

кәсіпкерліктің түрлеріне дербес кәсіпкерлік және біріккен кәсіпкерлік

жатады.

Дербес кәсіпкерлік иелігіндегі мүлікке құқы бар бір азаматпен

жасалады, сонымен қатар мүлікті пайдалану мен билеудің басқа құқықтары

бар.

Біріккен кәсіпкерлік жалпылық иелігіндегі мүлік құқықтарына ие

бірнеше азаматтың бірлесуінен құрылады, сонымен қатар мүлікті бірігіп

пайдалану мен бірігіп билеу құқына ие азаматтар. Жеке кәсіпкерлік

мүліктік жауапкершілік негізінде құрылады.

Жеке кәсіпкер заңды тұлғаға қарағанда салықты аз мөлшерде

төлейді. Ол өзі үшін және қатысушылар үшін жинақтық зейнетақы қорына

төлем төлеп тұруы тиіс.

Салық мөлшері кәсіпкер жұмыс істейтін салық режимімен анықталады.

Патент негізінде құрылған қызметте кәсіпкер кірісі 3 проценттік табысқа

негізделеді. Жеңілдік декларациясы негізіндегі кәсіпкер кірісі 3-7 проценке

дейін оның сомасына байланысты бөлінеді.

Жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есебі патент пен жеңілдік

декларациясын қолданатын болса, заңды тұлғаның бухгалтерлік есебінен

жеңіл болып келеді. Патентпен жұмыс кезінде ол мүлде болмайды. Бұл

артықшылық жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есепті бухгалтер жалдамай-ақ

өзі жүргізуіне мүмкіндік береді. Жеңілдік декларациясын қолдану заңды

тұлғаға да болады, бірақ көп жағдайда бухгалтер жалдауды қажет етеді.

Жеке кәсіпкер заңды тұлғамен қайта құрыла алмайды, мысалы ЖШС бола

алмайды.

Жеке кәсіпкер ретінде тіркелуге шығын өте аз.

Мемлекеттік тіркеуден кейін жеке кәсіпкер ретінде мөр мен белгінің

дайындалуына төлеуіңіз керек, егер оны қажетсіз деп санасаңыз 1000 теңге

төлейсіз. Егер сіз банкке есеп аштырамын десеңіз банктік карточкаларға

қол қою үшін жасалатын нотариалды қызмет үшін де ақы төлейсіз (87

теңге, 4 карточкаға дейін), сонымен қатар егер сіз барған банкте ақылы

болса, есеп аштырғаныңыз үшін де төлейсіз.

Жазылым.

27

1-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен қолданып, «жеке

кәсіпкерлік» тақырыбына шағын мәтін құрыңыз.

Өкілетті, қалыптасу, белсенді, әкімшілік, көшбасшы, жоспар,өзара

түсіністік, ел болашағы, Президенттің Жарлығымен, сәтті келісім,

қамтамасыз ету, бастама, жүзеге асырылу.

2-тапсырма. Берілген мақал-мәтелдермен жағдаят құрыңыз.

1.Төзім мен еңбек – бәрін де жеңбек.

2. Еңбегімен танылсын Ердің алып тұлғасы.

3. Икеміңе қарай еңбек ет

3-тапсырма. Берілген етістіктермен осы шақта сөйлем құрыңыз.

Зерттеу, шұғылдану, арнау, бағалау, қорғау, қабілетті болу, негіздеу,

іздену, дамыту, жоспарлау, байыту, өз үлесін қосу.

4-тапсырма. Берілген сөз тіркестерінің синонимін тауып, сөйлем

құрыңыз.

Құштар болу, еңбектерімен танысу, өмірін бір нәрсені білуге жұмсау,

иелігіндегі мүлік, қызмет ету, бірігіп пайдалану, төлем төлеу.

№2 Оқылым.

Жеке кәсіпкер қызметінің тоқтауы

Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті түрде немесе күшпен тоқтатылуы

мүмкін. Жеке кәсіпкер қызметі ерікті түрде жеке кәсіпкердің өзі

қабылдаған шешімі негізінде, кез келген уақытта жеке кәсіпкердің, барлық

қатысушылармен біріге отырып, біріккен кәсіпкерлік алдында

тоқтатылады. Егер қатысушылардың жартысынан көбі дауыс берген болса,

егер басқа жағдай өзара келісім барысында қарастырылмаса жеке

кәсіпкерлікті тоқтату туралы шешім қабылданған болып есептеледі.

Жеке кәсіпкерліктің күшпен тоқтауы соттың шешімімен төмендегідей

жағдайда жүзеге асырылады:

1. банкрот болу;

2. жеке кәсіпкердің тіркелуі кезінде қалпына келтірілмейтін сипаттағы

заңнаманың бұзылғанын білдіретін өрескел қателер кеткенде жарамсыз деп

табылуы;

28

3. егер қызмет лицензиялануға тиісті болса, немес заңнамалық

актілермен қызметіне тыйым салынса, қызметін лицензиясыз бастаса;

4. қызметін бірнеше рет күнтізбелік жыл ағымында немесе заңнаманы

өрескел бұзу арқылы жүзеге асырса;

5. заңнамалық актілермен қаралған басқа да жағдайларда.

Жеке кәсіпкер қызметін тоқтату бақылау және қадағалау функцияларын

атқаратын мемлекеттік органның өтініші бойынша сот арқылы жасалады.

5-тапсырма. Мәтінге жоспар құрыңыз.

6-тапсырма. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыз.

7-тақырып. Адам және табиғат егіз. Экологиялық мәдениет. Қорықтар

мен ұлттық парктер.

Талқылау

Қоршаған орта туралы не білесіз? Өз ойыңызға байланысты сөздерді

жазыңыз.

Жұптық жұмыс. Пікір алмасу, талқылау.

Қазіргі таңда әлемде қандай экологиялық проблемалар тұр?

Біздің еліміздегі проблемалар қандай?

Өз ортаңдағы (үй, бөлме, аула, ...) экология қандай болу керек?

Оларды экологиялық таза ұстау үшін өз тарапыңыздан қандай іс әрекеттер

жасайсыз?

Экологиялық этика нені талап етеді?

Жазылым.

1-тапсырма. Берілген сөздерді қолданып, сөйлемдерді аяқтаңыз.

_______заттарды көшеге, балалар ойнайтын алаңға тастауға болмайды.

Табиғи ортаның шектен тыс _______________ күрделі экологиялық

проблемаларды тудырады.

ҚОРШАҒАН ОРТА

29

Ғылыми-техникалық жетістіктер адам баласына _____________ төндіруі

мүмкін.

Бүгінгі күні Арал тағдыры бүкіләлемдік экологиялық _____________

болып отыр.

Апаттан __________ шеккен аймақтарға көмек көрсету жалпыхалықтық іс

болып табылады.

Керекті сөздер: қауіп, ахуал, ластануы, зардап, зиян

2-тапсырма. Бұл пайымдауларға келісу/келіспейтініңізді айтыңыз. Нақты

себептерін келтіріңіз.

Оқылым 1

Түсініп оқу.

Тақырыпты анықтау/іздеп оқу

Бүгінгі таңда жаһандық проблема

болып отырған экологиялық мәселелер

табиғаттың даму заңдылығын ескерме-

гендіктен, оның тепе-теңдігінің бұзылуынан

пайда болды. Ғылыми-техникалық жетістік

ғылымның кейбір саласында адам баласына

қауіп төндіруде. Адам әрекетінен туындап

отырған жаңа “антропогендік ландшафтар”,

жер бетінде климаттың жылынуы тіршілік

дүниесіне зардабын тигізуде.

Қоршаған орта болмысының өзгеруі,

ғаламшардағы ірі өркениетті елдердің өздері

мойындап отырғанындай, табиғат

байлықтарын тиімсіз пайдаланудан,

табиғаттың даму, қалыптасу

заңдылығын ескермеуден туындап отырғаны

даусыз.

Ғылыми-техникалық прогрестің күрт

дамуы барысында ірі өндірістік қалаларда

автокөліктердің санының өсуінен, атмосфера

және озон қабаттарына улы газдардың мол

бөлінуінен, ірі елді мекендерде таза ауыз су

тапшылығынан адамның денсаулығына залал келуде. Қазіргі кездегі

қоршаған ортаның радиациялық, химиялық, биологиялық ластануы

әлемдік деңгейде адам баласы мен тіршілік дүниесіне қауіп төндіруде.

Пайдалы қазбалар қорының ғылыми негізсіз пайдаланылуы, жер

бетіндегі өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесінің жұтаңдануы және

табиғи ортаның шектен тыс ластануы күрделі экологиялық проблемаларды

30

тудырды. Кейбір өндіріс орындарынан бөлінген зиянды қалдықтардың

шектен тыс көбеюі қоршаған орта жағдайының нашарлауына, адам

денсаулығының бұзылуына апарып соғуда.

Осының барлығы қоршаған ортаны қорғау

мәселесіне ерекше көңіл бөлуді және оны

қалпына келтіру жұмыстарымен

айналысуды, сондай-ақ оның ресурстарын

тиімді пайдалануды талап етеді. Сондықтан

жерді суландыру, орманды қалпына келтіру,

өндірістік қалдықтар мен ақаба суларды

тазартудан өткізу, топырақтың

құнарлылығын сақтау және топырақ

эрозиясына жол бермеу жұмыстарын

қарқынды жүргізуді өмірлік маңызы бар

талап ретінде алға тартуда.

Табиғат дамуының заңдылықтарын

білмеу, кейде оларды есепке алмау бос шығынға, адамдардың өмір сүру

жағдайының және табиғи ортаның нашарлауына алып келді. Мұндай

жағдай Арал теңізінің тағдырына тән. Қазір теңіз деңгейінің күрт

төмендеуі өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жұтаңдануын, т.б.

экологиялық проблемаларды тудырып отыр.

Еліміздегі Арал апаты жаһандық сипат алып, оның зиянды әсері

қазірдің өзінде көптеген мемлекеттерде байқалуда. Сондықтан АҚШ,

Жапония, т.б. мемлекеттер Аралды құтқаруға байланысты шараларға

қатысуға келісімдерін беріп отыр. Қазіргі кезде Арал теңізін

құтқарудың жаңа жоспарлары жасалып, ғалымдардың ұсыныстары

талқылануда (мысалы, Кіші Арал туралы).

Келтірілген мысалдар адамзаттың табиғатқа жауапсыз қарауға

болмайтындығын дәлелдейтін, қоршаған ортамен қарым-қатынас кезінде

өз іс-әрекетінің салдарына көңіл бөліп, әрдайым дұрыс жолды таңдау

қажеттілігін көрсетеді. Дүние жүзінде адамның іс-әрекетінен болатын

экологиялық зардаптар мен дағдарыстар көп-ақ. Мысалы, жидек тергенде,

аң аулағанда немесе егіс алқабын тазартқанда табиғатқа белгілі бір

мөлшерде зиян келтіріледі. Адамның бұл әрекеті аз мөлшерде

болғандықтан, табиғи орта оны ретке келтіріп, орнын толтырып отырады.

Яғни, табиғаттың тепе-теңдігі сақталғандықтан, өзгеріс көп елене

қоймайды.

Ал мал шаруашылығы мен жайылымдыққа пайдаланылатын

жерлердің жыртылуы, ормандардың кесіліп, өртелуі, каналдар мен

жолдардың ойластырылмай салынуы сол жерлердегі өсімдіктер әлемі мен

жануарлар дүниесіне көп мөлшерде зиян келтіреді.

ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара

қарым-қатынасының жаңа бір саласы – алып өндіріс орындары көптеп бой

көтере бастады. Зауыттар мен фабрикалардың еселеп өсуі барған сайын

шикізат түрлерінің мол пайдаланылуына, энергия шығынының өсуіне,

ҚАЖЕТТІ СӨЗ

ОРАМДАРЫ

Ғалымдардың

айтуынша .....

....... деп айта

алмаймын, бірақ ...

Мұндай жағдай жиі

кездеседі.

Мәселеге бұл тұрғыдан

келсек,...

Сол сияқты тағы да

......

Бірден ...... деп айту

қиын.

31

қазба байлықтардың қарқынды игерілуіне алып келді. Ғылыми-техникалық

прогрестің табиғатқа тигізетін кері әсері дауыл, су тасқыны, жанартаулар

атқылауы, жер сілкіністері сияқты апатты құбылыстардың зардаптарымен

теңбе-тең, тіпті олардан асып түсетіндей жағдайға жетті. Мұның өзі табиғи

ортаның қалыптасқан заңдылығын бұзып, биосферадағы энергия мен

табиғи зат алмасуға теріс әсер етті.

Оқылым бойынша тапсырмалар:

Мәтінді оқығанда қандай ой келді?

Мәтіндегі барлық пікірлермен келісесіз бе, келіспейсіз бе? Дәлелдер

келтіріңіз.

Мәтіннің негізгі ойын 10 сөзбен айтыңыз.

Мәтінде айтылған жайттарды сіз нақты өмірде кездестіресіз бе?

Тақырыбын анықтаңыз.

Арал теңізінің экологиясы жайлы не айта аласыз?

Талқылау

Табиғат адам организміне қаншалықты пайдалы/ зиянды?

Табиғатты пайдалануда шек болу керек пе?

Экологиялық жағдайдың нашарлау себептері не?

3-тапсырма. Мына ойға қандай пікір қосасыз? Келісесіз бе/

келіспейсіз бе? Дәрігерлердің пікірінше, ХХІ ғасырда ең көп таралған аурулардың

ішінде аллергия бірінші орынға шығуы мүмкін. Өйткені бүгінде онымен

Жер шарындағы 2 миллионнан астам адам зардап шегеді. Көп ретте стресс,

экологиялық ахуал, дұрыс тамақтанбау аталған дерттің пайда болуына

жағдай туғызады.

№2 Оқылым Көз жүгіртіп оқу

Іштей оқу

Адам ағзасының қалыпты дамуында, денінің сау, санасының сергек

болуында табиғи және таза тамақ өнімдерінің рөлі аса жоғары

болатындығы белгілі. Алайда, қазіргі заманда әртүрлі техногендік

әсерлерден, қоршаған ортаның ластануы салдарынан әлемде малдың

қауіпті жұқпалы аурулары пайда болуымен қатар, адам ағзасы үшін аса

қауіпті химиялық зиянды элементтер (мыс, қорғасын, сынап, мырыш

қатарлы улы металдар, радионуклидтер, пестицидтер мен антибиотиктер

32

т.б.) малдың жайылымы мен жем-шөп, өсімдік арқылы малға беріліп, мал

өнімдері арқылы адам ағзасына еніп, әрқилы аурулардың туындауына

себепкер болуда. («Егемен Қазақстан» газеті)

Мәтін қандай ой салды?

Таза тамақ дегенді қалай түсінесіз?

Қазақтың ұлттық тағамдарының пайдалы емдік

қасиеттері туралы не білесіз? Адам денсаулығына тағы не пайдалы?

5-тапсырма. Мына пікірлерге келісу/келіспеушіліктеріңізді Иә(√)не

Жоқ(X)деп белгілеңіз:

Қазіргі заманда табиғаттан таза өнім алу мүмкін емес.

Экологиялық жағдайлар адамның тез қартаюына әсер етеді.

Табиғат өнімдері ешқашан таусылмайтын байлық.

Табиғат байлығын қорғау тек заң жүзінде ғана сақталады.

Қазақстан туризмі 7 жылдан кейін брэндке айналады.

Жұптық жұмыс: Келесі студентпен таза ауадағы спорт жайлы өзара

сөйлесіңіз.

Топтық жұмыс: Мына мәселелерді топпен талқылап, өз ойларыңызды

ұсыныңыз.

Елімізде туризмді дамытудың мүмкіндіктері қаншалықты?

Туристерді Қазақстанға тартудың қандай жолдарын ұсынасыз?

Отандық туризмнің болашағы қандай?

6-тапсырма. Елімізде туризмнің дамуының мүмкіндіктері мен кедергілер

тізімін жасаңыз.

МҮМКІНДІКТЕР КЕДЕРГІЛЕР

_________________________

____________________________

_________________________

____________________________

_________________________

____________________________

_________________________

____________________________

7-тапсырма. Туризм дамуының экологиялық жағдайларға теріс және оң

әсерлерін атаңыз.

33

№2 Оқылым

Экологиялық мәдениет

Экологиялық мәдениет менің түсінігім бойынша біздің

денсаулығымыздың және тазалығымыздың кепілі. Тұрып жатқан

қаламыздың таза әрі әдемі болғанын бәріміз қалаймыз. Бірақ, өкінішке

орай қала тұрғындарының әрекетінен, "қаламызды таза ұстайық" деген

бос сөздері көп айтылып жатады. "Тазалық жинаған жерде емес,

шашпаған жерде болады" дегендей қаламызда апта сайын сенбілік

өткізіліп тұрса да, артынша қоқыстардың қайта шашылып жатқанын

көреміз. Қоршаған ортаның ластануының барлығына адамдардың

мәдениеті мен сана сезімінің төмендігі басты себепші болып отыр.

Турасын айтқанда адамзаттың жауапсыздығы, салғырттығы.

Тазалық мәселесі қаламызда тұрып жатқан тұрғындардың барлығына

қатысты. Кейбір тұрғындар барлығын мемлекеттік органдар жасауға тиіс

деген пікірді қалыптастыра отырып, балаларына да сондай тәрбие береді.

Әр азаматты тазалыққа тәрбиелеу отбасынан басталуы тиіс. Өздері

тазалайды деген пікірден аулақ болып, қолынан келетін шаруаны

тындыра салса, бұл тәрбиелеп отырған ұл-қыздарына да үлгі болады. Әр

тұрғын өзінің тұратын үй-жайының айналасын таза ұстап, артық

қалдықтарды шашпай, ұқыпты болсақ, қаламыздың таза әрі көрікті

мекенге айналуына кішкене болса да үлес қосар едік.

Тазалық сақтамау түрлі сырқаттарға әкеледі. Қаншама микроб ауа

арқылы денсаулыққа зиян келтіреді. Мәселен туберкулез ауруымен

ауырған адам түкірсе, оның таяқшалары ауада бірнеше сағатқа дейін

сақталады. Бұның өзі мәдениетсіздікке жатады. Адамдар кейде өздері

жамап-жасқап алатын сан түрлі сырқаттың

дауасын Табиғат-Ана тауып, жан жарасына дәруін беріп жатады. Ал енді

ойлап көрейікші біз қоршаған ортамызды қорлап, қоқыстарды лақтырып

жатсақ та, табиғат біздің түрлі ауру-сырқаттарымызды емдейтін шипалы,

емді шөптерін ұсынып жатады. Бұл біздің тарапымыздан табиғатқа

жасаған үлкен қорлық деп есептеймін.

Адам- табиғаттың төл перзенті. "Табиғатсыз адамзаттың күні жоқ, оны

айтатын табиғаттың тілі жоқ " деп бекер айтылмаған. Табиғаттың

жанайқайын естімегенімізбен, көзбен бәріміз көріп отырмыз. Мұндай

жағдайларға сөзбен шаралар қолданып жатырмыз дегендерімен іс-

әрекеттерінен ешнәрсе көре алмаймыз.

Қорытындылай келе өз денсаулығымыз мықты болсын десек, қоршаған

ортаның тазалығына аса мән беріп, назар аударайық. Жүректерінде

табиғатқа деген мейірімділік, қамқорлық сезімдерін ояту әрбір азаматтың

борышы. Суын ішіп, ауасын жұтып, топырағын басып жүрген туған

қаламызды аялап, қадірлеуді білсек жеткілікті.

34

Қазақстанның қорықтары

Мәтінді оқып аударыңыз.

Елімізде өсімдіктері мен жануарлары әр алуан, арнайы қорғалатын

тұтас табиғи аймақтар – қорықтар ұйымдастырылған. Сондықтан да

қорықтар нағыз күрделі табиғи лаборатория болып табылады. Қорықтар —

биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым мен

шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер

мүмкіңдігіне қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс. Қай заман

болмасын, қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен ешқашан да түскен

емес. Өйткені биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми-зерттеу

жұмыстарын сондай-ақ биосфера компоненттерін қорғау және үгіт-насихат

экологиялық білім және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте

маңызды роль атқаратыны белгілі. Осыған орай қорықтар ұйымдастыру

бөлініп Қазақстанның шөл-шөлейтті аймақтарында үйір-үйірімен

жайылып жүретін, бірақ кейіннен мүлде азайып кеткен құландарды

қорғап қалуда қорықтардың, әсіресе Бадхыз қорығының рөлі орасан зор

болды. Сондай-ақ, Барса-келмес қорығында айтар үлес қосты.

Бай өлкені шын мәнінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп

ғалымдар бекерден-бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар

қанша болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде

өзінен-өзі өне беретін зат емес. Сондықтан да оны пайдаланумен бірге,

ұқыпты түрде қорғап, байлығын молайта беруге барлык мүмкіндік керек.

Тапсырма. Мәтінмен жұмыс істеңіз.

1. Мәтіндегі қарамен белгіленген сөздері орыс тіліне аударыңыз.

2. Мәтіннің мазмұнын айтып беріңіз.

3. Мәтінге байланысты сұрақтар қойыңыз.

4. Қорықтар туралы білетін қосымша мәліметтеріңізді ортаға салыңыз.

Тапсырма. Мәтінге сүйене отырып, сөйлемдерді орын тәртібі арқылы

қойыңыз.

Бай өлкені шын мәнінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар

бекерден-бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар қанша

болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-өзі

өне беретін зат емес. Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты

түрде қорғап, байлығын молайта беруге барлык мүмкіндік керек.

Бүгінгі Бадхыз қорығында құландар саны көбейе түсті. Барса-келмес аралы

жойылып кеткеннен кейін ондағы құландарды арнаулы ұшақтармен

Алтынемел ұлттық биосфера паркіне, Іле өзел жағасына әкелінді. Міне,

осы жерде олар жылдан-жылға өсіп көбеюде.

Тапсырма. «Қызыл кітап» жөнінде шағын мәлімет ала отырып, өз

ойыңызды ортаға салыңыз.

35

«Қызыл кітапқа» белгілі түрді енгізу үшін ғалымдар әр жануардың

не өсімдіктің 5 санатын анықтаған. Осы санатқа сәйкес келген жағдайда

ғана ол түр «Қызыл кітапқа» енгізілген. Ол санаттар мынадай:

І санат – жойылып бара жатқандар. Бұлар туралы соңғы 50 жылда

ешқандай деректер жоқ. Мысалы, қызыл қасқыр, қара күзен, қабылан,

қызылқұм арқары, құдыр, т.б.

ІІ санат – саны азайып бара жатқандар (жақын арада жойылып кетуі

мүмкін). Мысалы, балқаш алабұғысы, сарықұтан, жұпар, құлан, т.б.

ІІІ санат – сирек түрлер (қазір жойылып кету қаупі жоқ, бірақ өте сирек

кездесетіндер). Мысалы, қар барысы, сілеусін, жарғанат, бұлдырық, қара

тұрпан, қара ләйлек, т.б.

ІV санат – белгісіздер (толық зерттелмеген түрлер). Мысалы, шұбар

кесіртке, қара шұбар жылан,т.б.

V санат – қалпына келгендер (қорғау жұмыстары нәтижесінде қайта

көбейген түрлер). Мысалы, аққу, көкқұс, т.б.

Тапсырма. Берілген құрмалас сөйлемдерді жай сөйлемге

айналдырыңыз.

Адам баласы жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтерді,

ғылыми фактілерді саралап келіп, оларды қорғау қажеттігі туралы тоқтамға

келді. Кейбір мемлекеттерде қорықтар, ұлттық саябақтар құрылған. Қорық

фаунасы сүтқоректілердің 42 түрін, құстардың 238 түрін,

жорғалаушылардың 9 түрін, қосмекенділердің 2 түрін, балықтардың екі

түрін және омыртқасыз жәндіктердің мыңдаған түрін қамтиды. Қазіргі

кезде Науырзым қорығының үстіңгі қабаты жасы және құрамы әртүрлі

геологиялық шөгінділер жабылған, содан жоғарғы әртүрлі жануарлар

әлемі, ала-құла, топырақ өсу жабылғысы калыптасады.

Қазақстандағы ұлттық парктер

Қазақстанда мемлекеттік ұлттық табиғи парк көп емес, саусақпен

санарлық. Соның ішінде ең үлкені – Катонқарағай ұлттық паркі. Ол 2001

жылдың 17-ші шілдесінде Үкімет қаулысымен құрылған. Ұлттық парктің

аумағы Алтай – Саян экоаймағының Қазақстандағы жобаланған бөлігінің

құрамына енеді. Ұлттық парктің жалпы ауданы 643477 гектар. Ұлттық

паркке бай табиғат байлықтары, бірегей ландшафт кіреді, орманды даладан

тайгаға дейін, биік таулы аймақтың альпі шалғындықтары, мұздықтар

жинақталған. Парк аумағының 34 пайызын орманды алқап алып жатыр.

Қылқан жапырақты ағаштар –шырша, қарағай, балқарағай, самырсын бұл

өлкенің байлығы.

Ұлттық табиғи паркті бірінші күннен бастап Ерен Жұмағұлов басқарады.

Ұзақ жылдар ұстаз, сосын орманшылықты басқарған, аңшы, балықшы,

36

табиғаттың тылсымынан сыр тартқан азамат ұлттық парктің ыстық-

суығына төзіп келеді.

Ұлттық парк құрылғанша орманның сирек кездесетін балқарағайы мен

самырсыны, шыршасы, Сібір шыршасы ұстағанның уысында, тістегеннің

тісінде кетті. Адамдар да тағы ғой, бұзауға қазық үшін теректі тамырымен,

мал айдау үшін қарақатты түбімен жұлып, аяусыз күйретті. Бір кездері

осынау ғажайып өлкеде құстың 260 түрі болса, қазір азайды. Ұшатын

тиінді естігеніңіз бар ма? Өзіне қауіп төнген кезде терісі ашылып 40 метрге

дейін секіріп ұшады. Қазір ол азайып барады. Қара дегелек, балық

аулайтын скапа, күдір, қар барысына да аялы алақан керек. Парк

аумағының фаунасы мен флорасы өте бай. Осында жоғары сатылы

өсімдіктердің бір мыңнан астам түрі бар, оның 30 шақтысы Қызыл кітапқа

енген. Қызғылт радиола, марал түбірі, Алтай рауғашы, Алтай қасқыр

жидегі, ірі гүлді шолпан кебіс – ел мақтанышы. Ендеше аң мен құсты,

орманды қорғағаннан абыройлы іс жоқ, – деп Ерен ағынан жарылды.

Ұлттық табиғи паркте сегіз орманшылық бар. Мұнда үш жүзден астам

адам еңбек етеді. Қажетті техника жеткілікті. Бірақ проблемалар аз емес.

Ең бастысы, орманшылардың жалақысы татымсыз, ал питомникте күндіз-

түні бел жазбай еңбек ететін қыз-келіншектер он мың теңге көлемінде ғана

жалақы алады. “Өзіміз ізденіп, қаржы табудың жолдарын қарастырып

жатырмыз. Биыл он миллион теңгенің пайдасын таптық. Мекеме жанынан

ағаштан бұйымдар жасай бастадық. Онда аңшылар үшін қажетті құралдар

— орындық, үстел, бал құятын ыдыстардың түр-түрі шығады.

Орманшылар ағаш өсіріп, келешек ұрпақ үшін тер төгіп жатыр.

Жүріңіздер, сонда баралық” – деп Ерен жол бастады.

Тұқым бағы деп қалай сәтті қойылған. Шынында да жер жәннатына кіріп

кеткендей болдық. Тұқым бағының директоры Ерікбек Жайсаңбаев осында

отыз жыл бойы еңбек етіп келеді екен. Бақтың мақсаты – ағаш егу. Дәнді

үгітіп, осы жерде мәпелеп өсіреді. Қыстың көзі қырауда оны қымтап

жабады. Бір жылда Сібір шыршасы небәрі он сантиметр өседі. Қазір тұқым

бағында бес жүз мыңнан астам ағаш көшеттері өсірілуде. Үш-төрт жылдан

соң оны далаға егеді. Маша Тұрғанбаева деген бригадир, басқа да қыз-

келіншектер Белқарағай ауылынан келіп тұқым бағының арам шөбін

жұлады, күтіп, мәпелейді.

Ұлттың паркте соңғы кезде қабандар бой көрсетіпті. Адамдардың жылы

қабағын аң мен құс та сезеді. Қара аю, қар барысы, Орталық Азия тас

сусары, Алтай арқары, басқа да аңдар біртіндеп көбейіп келеді. Оларды

аулауға тыйым салынған. Еліміздегі тіршілігі белгісіз Иконников

жарқанатының ғылыми және экологиялық маңызы зор. Ол да қазір назарда.

Жабайы марал да көбейе түсті.

Ұлттық табиғи парк қызметкерлері ізденісте. Ерен құрдасымыздың

бастамасымен “Табиғат жаршысы” деген ақпараттық газет ай сайын

37

тұрақты шығып тұрады. Аудандағы бірнеше мектептің түлектері табиғат

жанашырлары. Олар өздері атқарып жатқан істерді газетте жариялап

тұрады. Өткен жылы Өрел мектебінің бір топ түлегі Санкт-Петербург

қаласынан “Алтын бүршік” алқасы мен 5 мың долларды жеңіп алыпты.

Қазір ұлттық парктің ұйымдастыруымен 17 эко-туристік мектепішілік клуб

және төрт мектеп орманшылығы құрылып, жұмыс істеп жатыр. Жыл сайын

ұлттық парк негізінде халықаралық туристік “Мұзтау” фестивалі

ұйымдастырылып тұрады.

Қазақстанның ұлттық парктері

Мемлекеттiк ұлттық табиғи парк — ерекше экологиялық, ғылыми,

тарихи-мәдени және рекреациялық құндылығы бар мемлекеттiк табиғи-

қорық қорының бiрегей табиғи кешендерi мен объектiлерiнiң биологиялық

және ландшафтық саналуандығын сақтауға, оларды табиғат қорғау,

экологиялық-ағартушылық, ғылыми, туристiк және рекреациялық

мақсаттарда пайдалануға арналған табиғат қорғау және ғылыми мекеме

мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ.

Қазақстанда қазіргі уақытта 10 ұлттық парк ұйымдастырылған.

Ұлттық парктер тізімі

# Сурет Атауы

Құрылғ

ан

жылы

Көле

мі, га

Орналасқан

жерi

1

Баянауыл

мемлекетті

к ұлттық

табиғи

паркі

1985 68 453 Павлодар

облысы

2

Іле

Алатауы

мемлекетті

к ұлттық

табиғи

паркі

1996 199

703

Алматы

облысы

38

3

«Алтынеме

л»

мемлекетті

к ұлттық

табиғи

паркі

1996 161

153

Алматы

облысы

4

«Көкшетау

»

мемлекетті

к ұлттық

табиғи

паркі

1996 182

076

Ақмола

облысы және

Солтүстік

Қазақстан

облысы

5

Қарқаралы

мемлекетті

к ұлттық

табиғи

паркі

1998 112

120

Қарағанды

облысы

6

«Бурабай»

мемлекетті

к ұлттық

табиғи

паркі

2000 129

935

Ақмола

облысы

7

Катонқарағ

ай

мемлекетті

к ұлттық

табиғи

паркі

2001 643

477

Шығыс

Қазақстан

облысы

39

8

Шарын

мемлекеттік

ұлттық табиғи

паркі

2004 127 050 Алматы облысы

9

Сайрам-Өгем

мемлекеттік

ұлттық табиғи

паркі

2006 149 053 Оңтүстік

Қазақстан облысы

1

0

«Көлсай

көлдері»

мемлекеттік

ұлттық табиғи

паркі

2007 161 045 Алматы облысы

1

1

Жоңғар

Алатауы

мемлекеттік

ұлттық табиғи

паркі

2010 356 022 Алматы облысы

1

2

«Бұйратау»

мемлекеттік

ұлттық табиғи

паркі

2011 88 968

Ақмола

облысы және Қар

ағанды облысы

8-тақырып.Білім. Оқу орындары. Университет-білім ордасы.

Тыңдаймыз оқимыз.

1-тапсырма. Тірек сөздермен жұмыс

Іргетасы қаланды, мәртебе, мұғалімдер институты, жетекші, ғылыми,

әдістемелік,мәдени, солтүстік өңір, академиялық еркіндік, ауқым, бәсекеге

40

қабілетті, білім беру технологиялары,мерзімдік басылым, жабдықталған,

кредиттік жүйе, алдыңғы қатарлы, аймақтық, мақтанышы.

Оқылым

Университет – білім ордасы

Мен Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік

университетінде оқимын. Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай

мемлекеттік университетінің іргетасы 1939 жылы қаланды. Сол кезде

университет «Мұғалімдер институты» деп аталған. Ең алғаш

математика, физика, тарих, география факультеттері ашылған. Оқу ордасы

университет мәртебесін 1993 жылы алған. Ахмет Байтұрсынов есімі 1996

жылы берілді.

Ахмет байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік универстеті –

Қазақстан Республикасының солтүстік өңірінің білім беретін жетекші,

ғылыми, әдістемелік және мәдени орталығы.

Біздің университет еліміздің академиялық еркіндігі бар ЖОО-ның

тізіміне кіреді, білім берудің барлық деңгейі бойынша дайындық жүргізеді,

пән таңдаудың кең ауқымы мен оқытудың қолайлы үлгісі бар. Сонымен

қатар, бәсекеге қабілетті мамандарды ойдағыдай дайындау үшін жаңа

мультимедиялық және интернет-технологияларды пайдалану арқылы

қазіргі білім беру технологиялары кеңінен қолданылады.

Жаңа талаптармен жабдықталған «Білім орталығы» ақпараттық-білім

беру орталығы университетіміздің мақтанышы. Мұнда студенттер мен

оқытушылар үшін қажеттің бәрі: оқу және ғылыми әдебиеттің, мерзімдік

басылымның бай қоры, тамаша материалдық-техникалық база, осы

заманғы компьютерлік және оргтехника, интернет-зал, әдеби қонақжай

бөлме, жұмыс істеу үшін жеке кабиналар бар.

Жыл сайын Қостанай мемлекеттік университетінің базасында Ресей

мен алыс шетелдердің қатысуымен шамамен 5 халықаралық және

республикалық ғылыми-практикалық конференция өткізіледі. Әр жылда

университет оқытушылары екі-үш докторлық және жиырмаға жуық

кандидаттық диссертация қорғайды.

Университетте 7 факультет бар, 9000-ға жуық студент оқиды.

Университетте сабақ кредиттік жүйемен, бекітілген сабақ кестесі бойынша

50 минуттан өткізіледі. Университетте 37 кафедра бар, 160-тан астам

ғылыми атақтары мен дәрежелері бар оқытушылар, 40 ғылым докторлары

мен профессорлар дәріс, семинар сабақтарын жүргізеді. Университет 35-

тен астам мамандық дайындайды. Ахмет Байтұрсынов атындағы

Қостанай мемлекеттік университеті – Қазақстанның солтүстігіндегі

алдыңғы қатарлы, аймақтық университеттердің бірі.

41

Сөйлесеміз

Мәтін бойынша ой алмасу

Оқылым бойынша тапсырмалар:

2-тапсырма. Сұрақтарға мәтін бойынша жауап беріңіз.

Сіз қайда оқисыз? Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік

университетінің іргетасы қашан қаланды? Сол кезде университет қалай

аталған? Ең алғаш қандай факультеттер ашылған? Оқу ордасы

университет мәртебесін қай жылы алған? Ахмет Байтұрсынов есімі қай

жылы берілді? Университетте неше факультет бар және қанша студент

оқиды? Университетте сабақ қандай оқу жүйесі бойынша өткізіледі?

Университетте неше кафедра бар және кімдер дәріс, семинар сабақтарын

жүргізеді? Университет қанша мамандық дайындайды Ахмет Байтұрсынов

атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Қазақстан бойынша қандай

орын алады?

Жазылым

3-тапсырма. Берілген сөйлемді қазақ тіліне аударыңыз.

Наш университет – один из ведущих университетов Казахстана. 2000

году нашему университету присоединили сельскохозяственный институт. С

2004 года студентов стали обучать по системе кредитной технологии.

Многие преподаватели, кандидаты, профессора являются выпусниками

этого заведения. Возле нашего университета находится парк, французкий

культурный центр, медицинский колледж, областной и городской акимат.

4-тапсырма. «Біздің университет» тақырыбына эссе жазыңыз.

9-тақырып. Мамандық. Менің болашақ мамандығым

1-тапсырма. Тірек сөздермен жұмыс.

Хатшы, бағдарламашы, есепші, аудармашы, сәулетші, ұшқыш,

тергеуші, кәсіпкер, іскер, мүсінші, қаржыгер, бағдарламашы, құрылысшы,

шаштараз.

Ойтүрткі.

-Қазіргі кезде қандай мамандықтарға сұраныс көп?

............................................................................................................................

-Сіздің болашақ мамандығыңыз кім?

-.........................................................................................................................

-Сіздің мамандығыңыз қай салаға жатады?

42

-...........................................................................................................................

-Сіз осы мамандықты неге таңдадыңыз?

-...........................................................................................................................

-Сіздің мамандығыңыздың қандай ерекшелігі бар?

-...........................................................................................................................

-Сіз осы мамандықта неше жыл оқисыз?

-...........................................................................................................................

-Сіздің мамандығыңызды жақсы меңгеру үшін, қай пәнді жақсы білу

керек?

-...........................................................................................................................

-Сіздің мамандығыңызбен мемелекеттік мекемеде және тағы қайда жұмыс

істеуге болады?

-...........................................................................................................................

-Сіздің мамандығыңызға қандай тілдерді жетік білу керек?

-...........................................................................................................................

-Білікті, білімді маман болу үшін не істеу керек?

-............................................................................................................................

-Сізге өз мамандығыңыз ұнай ма?, неге?

-...........................................................................................................................

№1 Оқылым

Мамандық – қызметкердің кәсіп шегіндегі қызметінің нақты саласы.

Ол лауазымнан өзгеше түрде белгілі бір білімді және арнаулы түрде оқып-

үйрену немесе жұмыс тәжірибесін жинақтау барысында алған еңбек

машықтарын талап ететін еңбек қызметінің тегін сипаттайды. Лауазымдық

міндеттердің шеңберін айқындайды. Мамандық қызметкер еңбегінің бүкіл

шеңберін қамтығанда ол кәсіп ұғымына сай келеді. Мамандық - адамнан

арнаулы білім, еңбек дағдылары мен іскерлікті талап ететін еңбек іс-

әрекетінің түрі.

Мамандық – әрбір адамның болашағы, сондай-ақ шаруашылық көзі

болып табылатын сүйікті іс. Кез келген адам өз мамандығына құрметпен

қарайды емес пе. Мамандық таңдау үлкен жауапкершілікті қажет етеді.

Әлемде 40 мыңжуық әртүрлі мамандық бар, статистердің зерттеуі

бойынша жыл сайын 25 мың адам өзінің жұмыс орнын ауыстырып, оның

12 пайызы қайтадан өз орынына қайтып оралатын көрінеді.

Сонымен қатар, әр мамандықтың ерекшеліктері бар. Ізгі

мамандықтардың бірі мұғалімдік дер едік. Ұстаз баланы оқытып,

тәрбиелеп, елін көркитер азамат етсе, адам жанының арашасы саналатын

ақ халатты абзал жандар- дәрігер мамандығының ерекшелігі, олар ауырған

жанның тәнін ғана емес, ішкі жан-дүниесін де емдейді.

Өмірде мамандық түрлері өте көп. Қазіргі таңда тәуелсіз

мемлекетіміз барлық салада жан-жақты өсу үстінде, соған орай, жаңа

43

маман иелері пайда болуда. Мысалы, мұғалім, экономист, есепші, заңгер,

инженер, агроном, қаржыгер, дәрігер тағы басқа... Соңғы жылдары

экономика саласында: менеджер, маркетинг, мемлекеттік және жергілікті

басқару, кеденші; ауыл шаруашылық саласында: кәсіпкер, ауыл

шаруашылық өнімдерін өндіруші, биотехнолог; сонымен қатар іс

жүргізуші, саудагер, бағдарламашы, аудармашы, бизнесмен тағы басқа...

Әр маман өзінің білімін іс-тәжірибеде көрсетеді. Жан-жақты, білікті,

тәжірибелі маман болу – ол көп жылдар еңбек өтілімінің жемісі.

Маман — ұйымның инженерлік-техникалық, экономикалық және

басқа да жұмыстарымен айналысатын қызметкері. Маман, әдетте, жоғары

немесе арнаулы орта білімді болады. Атап айтқанда, агроном, бухгалтер,

геолог, инженер, математик, механик, техник, физиолог, суретші,

экономист, энергетик, мұғалім, дәрігер, т.б. Мамандардың негізгі міндеті –

өздеріндегі арнаулы кәсіби даярлық негізінде жекелеген өндірістік,

әлеуметтік немесе басқарушылық мәселелер бойынша шешімдердің

нұсқаларын, ұсыныстар әзірлеу, қорытынды жасау және орындау.

Қайсыбір істі егжей-тегжейлі білетін қызметкерді де, белгілі бір

мамандықтың өкілін де маман деп атайды. Жақсы, білікті маман дегеніміз

– білімді, білімділік жағынан жан-жақты қаруланған, өз ісін жақсы білетін

және әрқашан ізденетін, жаңашыл, сонымен қатар мемлекеттік тілді жетік

білетін адам болуы тиіс. әрине, осы аталған қасиеттермен бірге әр

маманның, (студенттің) бойында инабаттылық, сыпайылық, мәдениеттілік,

тыңғылықтылық, тиянақтылық, жауаптылық, зиялылық болуы тиіс.

Қазіргі кезде қандай да бір мамандық иесі болу үшін, алдымен

жоғары оқу орнына түсу керек. Мысалы, мұғалім, болу үшін,

пединститутта оқу керек, дәрігер болу үшін, мединститутта оқу керек, ал,

заңгер, инженер, биолог, қаржыгер, агроном болу үшін университетте оқу

керек. Сатушы, бақташы, сауыншы, үй жинаушы, еден жуушы, аула

сыпырушы, күтуші сияқты мамандық иелеріне оқудың қажеті жоқ. Қазіргі

кезде мемлекеттік тілді және шет тілді жақсы білетін сәулетші, экономист,

кеденші, ұщқыш, мұнайшы, бағдарламашы мамандықтары жоғары сатылы

және оларға сұраныс көп. Жақсы маман болу үшін, біріншіден жақсы оқу

керек және өз мамандығыңды терең меңгеріп, тәжірибе жинақтау керек.

Сөйлесім. Мәтін бойынша ой алмасу.

Өмірде қандай мамандық түрлері бар? Соңғы жылдары қандай

мамандық түрлері пайда болды? Қазіргі кезде қандай да бір мамандық иесі

болу үшін не істеу керек? Қандай мамандық иелері оқуды қажет етпейді?

Қазіргі кезде қандай мамандық иелері жоғары сатылы және қандай

мамандыққа сұраныс көп? Жақсы маман болу үшін, не істеу керек?

44

Жазылым.

2 - тапсырма Мамандық атауларын қолданып, Сіз кімсіз? сұрағына

жауап беріңіз.

Үлгіі: Сіз кімсіз? Мен заңгермін.

Үлгі Сіз заңгерсіз бе? -Жоқ, мен заңгер емеспін, мен эконмиспін.

3 - тапсырма. Көп нүктенің орнына жіктік жалғау жалғап , сөздерге

көңіл бөліңіз.

Мен саясаткер... . Мен бағдарламашы... . Сіз дипломат... . Сіз

бастык..... . Сіздер тыңдаушылар.... . Олар - хатшылар... . Ол - әкім... .

Сендер қызметкерлер.... . Біз инженерлер..... . Сендер есепшілер.... .

4-тапсырма. Мамандық атауларын сала бойынша қойып жазыңыз.

а) ой еңбегі саласы – (сфера умственного труда):

ә) өндіріс саласы – (сфера производства):

б) ауыл шаруашылық саласы – (сфера сельского хозяйства):

в) тұрмыстық қызмет көрсету саласы-(сфера обслуживания):

г) өнер саласы-(сфера искусства):

Керекті сөздер: жазушы, жұмысшы, құрылысшы, балташы, іскер, малшы,

қойшы, есепші, кенші, даяшы, тоқымашы, тілші, жүргізуші, әртіс, ғалым,

бағбан, суретші, аспаз, сауыншы, ақын, тігінші, мақташы, ұшқыш, егінші,

бояушы, теңізші, сәулетші, пошташы, жауынгер, жорналшы, әнші, зергер,

тракторшы, мүсінші, биші, орманшы, аудармашы, хатшы, филолог, сағат

шебері, экономист, металлург, инженер, геолог, телефоншы, сатушы, мал

дәрігері, агроном, дәрігер, агроном, дәрігер, балықшы, шопан, шаштараз,

қобызшы, заңгер, мұғалім, суретке түсіруші, аяқ киім жөндеуші,

домбырашы, композитор, менеджер, сырнайшы.

5-тапсырма. Жіктік жалғауын қосып жазыңыз.

1. Мен сәулетші... . 2. Біз ауылда сауыншы... . 3. Менің нағашыларым –

малшы... . 4. Сіздер жұмысшы... . 5. Біз суретші..., олар тоқымашы... . 6.

Біздің қарындасымыз мектепте мұғалім... . 7. Менің әкем-жүргізуші... . 8.

Сен кім...? 9. Біздің достарымыз – құрылысшы... . 10. Сіз оқытушы...ба? 11.

Біз инститтута студент.. . 12. Мен сағат шебері... .

6-тапсырма. «... не істеп жүр?» деген сұраққа жауабын тауып,

айтыңыз. Сөйлемдерді дәптеріңізге жазыңыз.

Үлгі: Әнші не істеп жүр?- Әнші ән айтып жүр.

Әнші қой бағу

Есепші хаттарды, газеттерді тасу

45

Жазушы заттарды сату

Дәрігер газетке мақала жазу

Сатушы ұшақтарды ұшыру

Суретші адамдарды емдеу

Құрылысшы кітап жазу

Пошташы балаларды оқыту

Аспаз киім тігу

Аудармашы ақша санау

Ұшқыш жаңа үйлерді салу

Мұғалім материалдарды аудару

Тілші сурет айту

Қойшы ән айту

Тігінші тамақ пісіру

№2 Оқылым. Сөйлесеміз.

Мамандық таңдаудағы негізгі мотивтер

Ең бірінші қандай да бір мамандықты таңдауға итермелейтін

себептерді ішкі және сыртқы деп бөліп қарастырайық.

Сыртқы себептері қоршаған орта әсерлерімен: ата – аналардың,

достардың, қатарластардың пікірі, сәттілікке қол жеткізуге деген

құштарлықпен, сынаудан қорқумен байланысты.

Ішкі себептерге сен өзің жауап бересің – оларды сенің қабілеттерің,

икемдерің, әдеттерің мен мінезің, тек солар анықтайды.

1.Мотивтер тізімінің көшбасшысы – мамандықтың беделі. Бұл ойлап

қарағанда жаман мотив емес, алайда онда тығулы қақпан жатыр. Біздің

уақытымызда экономикалық және заңгер мамандықтары мәртебеге ие.

Алайда, нарықты қазір бухгалтерлердің, әсіресе жоғары білімі жоқ

бухгалтерлердің тым көп болып кеткені сезілуде. Болашақта заңгерлер мен

экономистерге сұраныс қалай болатынын тек болжауға болады. Бұдан

шығатын қорытынды – мамандық таңдау кезінде оның беделі басты фактор

болмауы тиіс; оны ескеру керек, бірақ тек қана сол факторға тірелген

дұрыс емес.

2. Мамандық таңдау кезінде мәртебелі екінші орынды жоғары жалақы

алады: кім болып жұмыс істесең де, жақсы ақша алу. Мұнда үлкен қақпан

жатыр, тек бұл мотивті басшылыққа алған кезде адамдар риясыз, кейде

заңсыз қызметтер атқарады.

3.Қалыпты жағдайда жалақының өсуі квалификацияның жоғарылауына

тікелей тәуелді. Жалақысы әуел бастан жоғары мамандықтар, әдетте,

квалификацияның жоғарылауын қарастырмайды. Бес жылдан кейін

даяшы мен бастапқы банк қызметкерінің табысы теңеседі, ал бірнеше жыл

өткен соң – банк қызметкерінің табысы да даяшының табысын әлдеқайда

артқа тастайды.

46

4. Мамандықтың өзіне деген қызығушылық, яғни оны таңдаудың ішкі

себебі өкінішке орай төртінші орынды қанағат тұтты. Кімнің жұмысы өзіне

қуаныш сыйласа, ол іс оның сүйіктісіне айналады және жұмыс істеу де

нәтижелі, әрқашан жетілу үстінде болады. Сәтті жұмыстың ажырамас

бөлігі ретінде оның қызмет бабы бойынша жылжуы және әріптестерінің

сыйласымды қатынастары жүреді. Осылайша, бағдарламалаудың фанатына

айналған жігіт түптің түбінде жаңа бағдарламалау тілін құрастырушыға

және бағдарламалық қамтамасыз етуді құрастырушы кәсіпорынның исеіне

айналады. Оның басқарушы міндеттің сүйікті іске толығымен берілуге

уақыт қалдырмайтынына ғана өкініші болады.

5. Еңбек шарттары да қандай да бір мамандық таңдауда өзінің рөлін

атқарады. Кейде жұмыс орнын ауыстырып, еңбек шарттарын да

айтарлықтай өзгертуге болады, – кейбір мамандықтар бұған мүмкіндік

береді. Мысалы, далалық партиядағы геолог (палаткалар, тайга, тұрақты

іссапарлар) және мұнай өндіруші кәсіпорындағы инженер – геолог

лауазымындағы геолог (қала, кеңсе, ешқандай іссапар жоқ)- екеуі де бір

геологиялық факультеттің түлектері.

6.Тағы бір себеп – оқудың қолжетімділігі. Өзің тұратын қалада жоғары

білім алу – бір іс, ал жердің түбіне барып оқу – екінші мәселе. Ал егер

барлық оқу орындары жоқ кішірек қалада тұрсаң ше? Оңда Сен оқудың

қолжетімділігін басшылыққа алып мамандықтар тізімін

қысқартасың. Өкінішке орай, ЖОО – на грантқа түспей қалғандағы

оқудың қолжетімділігі жайлы айтар болсақ, онда оқудың төлемақысы

үлкен рөл атқарады. Әрине бұл мәселенің де шешімін табуға болады:

банктан несие алу, кешке жұмыс істеп, сырттай оқу бөліміне тапсыру,

бірақ қайткен күнде де қалаған мамандықтың иесі болу.

Қандай да бір мамандықты таңдаудың көптеген мотивтері түптің түбінде

қателіктерге апаратынын байқау қиынға соқпайды.

Мамандық таңдаудағы ең кең таралған қателіктер

1. Мамандық таңдауға өзгермейтіндей қарау.

Кез келген қызмет саласында адамның квалификациясының өсу шамасы

бойынша жұмыстың, қызметтің ауысуы болып тұрады. Сонымен қатар ең

үлкен жетістіктерге бастапқы баспалдақтардан жақсы өткендер жетеді.

2. Мамандықтың беделі туралы пікірлер.

Мамандыққа қатысты қателіктердің бірі кейбір қоғамға пайдалы

мамандықтар ұятты, төмен саналады (мысалы, қоқыс тазалаушы).

Экономист немесе психологтың қоғамға пайдасы химик пен темір

ұстасының пайдасынан артық емес. Мамандықтың беделі Сіздің

қызығушылықтарыңыз бен қабілеттеріңізден кейін барып қана ескерілуі

тиіс. Әйтпесе “сәнді”, бірақ сізге ләззат сыйламайтын маман иесі боласыз

немесе негізгі жұмыс функцияларыңызды атқаруға жарамсыз боласыз…

3. Достарыңыздың әсер етуімен мамандық таңдау (солармен бірге болу

үшін, қалып калмас үшін).

Біз мамандықтың киім немесе аяқ киім сияқты “ұнағанын” “мөлшері

сәйкес келетінін” таңдаймыз. Топ, қатарластарға бейімделу – сенің

47

жасындағы балалардың өте жағымды ерекшеліктері. Олар қоғамда өзіңді

ұстау нормаларын меңгеруге, “МЕН” образының және өзіндік бағаңның

қалыптасуына қажет. Сондақтан басқаларға өзіңді олармен салыстыра

отырып қара, көз жұмып олардың істерін қайталай берме. Өзіңнің олардан

айырмашылықтарың мен ортақ ұқсастықтарыңды көруге тырыс. Бұл,

мысалы Болат өрт сөндіруші (ол – тәуекелге баратын адам) мамандығына

барса, ол мамандықтың саған жарамайтынын (сен өте сақ және парасатты

адамсың) көрсетеді.

4. Қандай да бір маман иесі – адамға қатынастың мамандыққа

қатынасқа ауысуында.

Мамандықты таңдау кезінде сол қызметпен айналысатын адамның саған

ұнамайтынына емес, берілген қызметтің ерекшеліктеріне назар аудару

қажет. Әсіресе мұғалімді ұнату қауіпті (егер саған физика ұнаса, ол саған

“комплектсіз” тек физика пәні ұнайды деген сөз емес). Сондай-ақ, балалар

өздерінің кумирлерінің мамандығын аламыз деп шатасып қалады –

спортшы, саясат, журналист, әртіс. Спортшылар – бәрі ондай емес.

5. Мамандықтың сыртқы немесе басқа бір бөлігін ғана ұнату.

Актердің сахнадағы оп – оңай образының артында ауыр, күнделікті еңбек

жатыр. Ал журналисттер әрдайым телехабарларға шықпайды, олар

көбінесе басқалар хабарлайтын (телевидениедегі диктор) 10 минуттық

хабарды дайындар алдында көптеген ақпараттарды, мұрағаттарды

ақтарады, ондаған адамдармен сөйлеседі.

6. Оқу пәнін мамандықпен теңестіру немесе бұл ұғымдарды нашар

ажырату.

Ағылшын тілі деген пән бар және тілге деген қабілет керек мамандықтар

көп – аудармашы, экскурсия жетекшісі, халықаралық байланыс телефонисі

және т.б.. Сондықтан мамандық таңдау кезінде бұл пәннің әрі жағында

қандай істер мен мамандықтар жатқанын ескеру қажет. Ол үшін ең

жақсысы мамандықтар сөздігі мен профессиограммаларды ғана жаттап

алмау керек. Еңбек биржасындағы вакансиялар бар газеттерді талдау

қажет (әдетте, оларда нақты бір вакансия үшін қандай білім талап етілетіні

көрсетіледі). Мысалы, лингвистикалық білімі (мектептегі “орыс тілі мен

әдебиеті”, “шет тілі” пәндері) бар адам мұғалім болып, аудармашы болып,

редактор болып және хатшы болып жұмыс істей алады. Мамандықтың

мектеп пәндеріне қарағанда көп екенін ұмытпа. Заңгер, маркетолог,

аппаратшы болуға болады. Мамандықтар көбінесе бірнеше мектеп

пәндерімен байланысты болады (әдетте, осы мамандық бойынша ЖОО – ға

түсер кездегі емтихан пәндеріне сәйкес келеді). Мысалға, болашақ

экономистке мектепте математика да, география да ұнауы мүмкін.

7. Материалдық өндіріс саласындағы еңбек сипаты туралы ескірген

ойлар: барлық мамандықтарға, соның ішінде бірінші кезекте жұмысшы

мамандықтарға күрделі және қызықты техника енгізіледі, еңбек мәдениеті

көтеріледі (ал компьютер барлық салаларға – тіпті мал шаруашылығына да

енгізіледі).

8. Өзінің жеке қасиеттерін ажырата алмау (оған ықылассыз болу).

48

Өз – өзіңді тануға профкеңескерлер, ата – аналар, мұғалімдер,

әріптестер көмектеседі. Психологиялық тестілер, сондай – ақ, мақалалар

және танымал психология тақырыбындағы публикациялар да пайдалы

болуы мүмкін.

9. Мамандық таңдауда өзінің физикалық ерекшеліктерін,

кемшіліктерін, білмеу (дұрыс бағаламау).

Денсаулық жағдайларына байланысты тыйым салынған мамандықтар

болуы мүмкін. Мұндай мамандықтар көп емес, оларға негізінде қандай да

бір физиологиялық жүйеге ұзақ ауыртпалықты талап ететін мамандықтар

жатады. Компьютер мамандары көздеріне ауыртпалық түсіреді, ал

ұшқыштар – жүректеріне ауыртпалық түсіреді…

10. Мамандық таңдау кезіндегі мәселені шешу, ойластыру кезінде

негізгі әрекеттерді, операцияларды білмеу.

Сен математикадан есеп шығарған кезде сен белгілі бір кезектілікпен

амалдарды орындайсың. Мамандықты таңдау кезінде де дәл солай ету

керек.

Таңдалған шешімге жеті қадам

1. Сәйкес мамандықтар тізімін жасау

Өзіңізге ұнайтын, жұмыс істегіңіз келетін, сәйкес келетін мамандықтар

тізімін жасаңыз.

2. Таңдалған мамандықтар талаптарының тізімін жасау

Өзіңіздің талаптарыңыздың тізімін жасаңыз:

- таңдалатын мамандық және болашақ қызмет аясы;

- таңдалатын мамандық және өмірлік құндылықтар;

- таңдалатын мамандық және өмірлік мақсаттар;

- таңдалатын мамандық және бүгінгі өзекті мәселелер;

- таңдалатын мамандық және мамандық бойынша жұмысқа тұру;

- кәсіптік даярлықтың қажетті деңгейі;

- таңдалатын мамандық және менің қабілеттерім мен икемдерім;

- ойымдағы жұмыс сипаты мен шарттары.

3. Әрбір талаптың маңыздылығын анықтау

Барлық талаптардың қаншалықты маңызды екенін анықтаңыз. мүмкін,

ескермеуге болатын, маңызы аздау талаптар да бар шығар.

4. Әрбір сәйкес келетін мамандықтың талаптарына өзіңіздің сәйкестігіңізді

бағалау

Сіздегі мамандыққа қойылған талаптардан басқа, мамандықтың өзінің де

талаптары бар. Сіздің кәсіби сапаларыңыз дамыған ба, сіздің зияткерлік

қабілеттеріңіз, психологиялық ерекшеліктеріңіз, денсаулық

жағдайларыңыз мамандықтың талаптарына сәйкес келе ме, соны талдаңыз.

5. Нәтижелерді есептеу және талдау

Барлық пункттер бойынша Саған тізімдегі қай мамандық сай келетінін

анықтау.

6. Нәтижелерді тексеру

49

Сенің ойларыңның дұрыстығына көз жеткізу үшін өз шешіміңді

достарыңмен, ата – анаңмен, мұғалімдермен, психологпен,

профкеңесшімен талқыла.

7. Сәттілікке бастайтын негізгі тәжірибелік қадамдарды анықтау

Сонымен, Сіз шешім қабылдадыңыз, енді: Саған қай оқу орнында кәсіптік

білім ала алатыныңды, кәсіби маңызды қасиеттерді қалай дамытуға

болатынын, еңбек нарығында өзіңнің бәсекеге қабілеттілігіңді қалай ар

ттыруға болатынын анықтау маңызды.

Оқылым бойынша тапсырмалар:

1. Мәтінге сұрақ қойыңыз.

2. Сіз өз болашақ мамандығыңызды қалай таңдадыңыз? Осы

мамандықты таңдауға не себепші болды?

3. Сіз мамандығыңызды таңдағанда қоршаған ортаның пікірлері

(ата-анаңыздың, достарыңыздың, қатарластарыңыздың пікірі)

маңызды болды ма?

4. Мәтінге қатысты тірек сөздерді атаңыз. Ең көп аталған

сөздерді түртіп алыңыз.

5. Мамандықты таңдау болашаққа маңызды ма? Мағыналарын

ашып, түсіндіріңіз.

Рөлдік ойын.

Мен болашақ экономист, эколог, агроном, бағдарламашы ретінде .....

Қазақстанның дамуына қандай септігімді тигізер едім.....

Экономикалық дағдарыс (қиыншылық).

10-тақырып. Ғылым және инновациялық технология. Әлемдік білім

беру кеңістігі.

Сіз бұл модульда мына дағдыларды меңгересіз:

Сөйлесім: талқылау

Сын тұрғысынан ойлау:

Тыңдалым:

Жазылым: Оқылым: негізгі идеяларды анықтау

Грамматика:

Өз бетінше оқу дағдылары:

Талқылау

Жұптық жұмыс.

Мына сұрақтарды талқылаңыздар.

Ғылым мен технологияның адам үшін маңызы

қандай?

50

Ғылымды меңгеру міндетті ме? Не үшін қажет?

Адамдар техникалық құралдардың көмегісіз

тұра ала ма?

1-тапсырма. Мына ойды жалғастырыңыз.

Бүгінгі интернет – іскерліктің қуатты

үдеткіші, ақпараттың негізгі құралы, білім

мен ғылымның негізгі аспабына айналды.

Интернет арқылы ..........

2-тапсырма. Мына сұрақтарға Иәне Жоқдеп жауап беріңіз. Нақты

дәлелдер келтіріңіз.

Интернет адам организміне зиянды ма?

Интернет табыстың көзі ме?

Ұялы телефон мен компьютерсіз қарым-қатынас жасау мүмкін емес пе?

Оқылым.

Қазіргі таңда жаңа технологиялардың, компьютердің, оның ішінде

ғаламтордың қызметтеріне жүгінбейтін адам кемде кем. Әсіресе, түрлі

компьютерлік ойындарсыз балалар мен жасөспірімдердің күндері өтпейтін

болды. Компьютердің адам денсаулығына қаншалықты зиян екенін білсе

де, егізінің сыңарындай айырылар емес. Статистикалық мәліметтер

бойынша күніне интернет клубтарға 200 адамға жуық кіреді екен. Оның

дерлік көпшілігі он-он алты жас аралығындағы балалар, ең кіші

келушілердің жас шамасы бес-алты жастағы бүлдіршіндеріміз екен.

Көпшілігі үш сағат шамасына үзіліс жасамай тапжылмай отыратын

көрінеді. Әрине, адам өмірінде өте пайдалы, керекті құрал екеніне

ешкімнің дауы жоқ. Дегенмен, сол компьютердің пайдасынан гөрі зияны

көп екенін бірі білсе, бірі білмес. Мысалы, 2002 жылдың, наурыз айында 21

жасар американдық Шон Вили виртуалды EverQuest он-лайн ойынында

жеңіліске ұшырап, жүйке жүйесіне әсер еткені соншалық, өз-өзіне қол

жұмсаған. Көптеген психологтардың зерттеуіне қарағанда, компьютерлік

ойын үстінде адамның ойлау қабілеті, эмоциясы төмендеп, тек көру

қабілеті мен рефлекстері жұмыс істейтінін анықтаған. Қияли әлемге жіпсіз

байланғандардың көпшілігі күнделікті өмірде көптеген қателіктерге бой

алдырады екен. Себебі, компьютердегі бейнелер шынайы өмірге мүлдем

ұқсамайды. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, аталмыш ойындардың

әсерінен қол саусақтары сіңірлеріне шамадан тыс күш түсіру нәтижесінде

дертке ұшырайтынын және әлемде компьютермен жұмыс жасайтын әрбір

екінші адам осы аурумен ауыратынын айтып отыр. Соның салдарынан

51

көптеген балалардың саусақтары пернетақта басып отырғандай қалтырап,

бас ауруы жиілеп, көздері ашып, ұйқы барысында көретін түстерінің

мазмұны өзгеріп, бір сөзбен айтқанда бала психологиясы түрлі ауруларға

шалдығады.

3-тапсырма. Мәтінді негізге алып, өз ойыңызды айтыңыз.

Рөлдік ойын: Психолог пен интернетке тәуелді адамның туысы

арасындағы жағдаятты көрсетіңіз.

Жұптық жұмыс: Мына сұрақтар бойынша басқа

студентпен диалог құрастырып, ойларыңызды айтыңыз.

Сұрақтарға дәлелді жауаптар келтіріңіз.

Ғылым және технология саласы бойынша қандай жаңалықтарды білесіз?

Нанотехнология жетістіктерін ғалымдарымыз қалай игеруде?

Қазақстанда нанотехнологияның араласатын салалары қандай?

Наноғылымның қоғам үшін пайдасы қандай?

Жаһандану заманындағы наноғылымы мен оның технологиясының өрісі

туралы не айта аласыз?

4-тапсырма. Биотехнологияның бір саласы саналатын генетикалық

инженерия ғылымының біздің елімізде дамуы туралы ойыңызды ортаға

салыңыз. Оның оң және теріс жақтарын атаңыз. Ойыңызды дәлелдеңіз.

Топтық жұмыс:Гендік инженерияның зияны жоқ па? Әлемдегі 7

миллионнан астам ғалымның тек мыңға жуығы ғана ГМӨ-ге қарсы екен.

Сіз ше?

5-тапсырма. Гендік модификацияланған тағамдардан қауіптену қажет пе?

Сұраққа жауап бере отырып, мына ойды жалғастырыңыз.

Қазіргі кезеңдегі өндірістік технологияның дамуы нәтижесінде азық-

түлік тағамдарын дәмдендіру, сақталу мерзімін ұзарту мақсатында түрлі

тағамдық қоспаларды пайдалану азық-түлік өнімдерінің табиғи құрамына

айтарлықтай өзгерістер келтіруде. Кейбір өндіріс орындары өнім көлемін

ұлғайту үшін де тағамдық қоспаларды пайдаланудың түрлі технологиялық

әдіс-тәсілдерін қолдануда......

Тапсырма: Кестені толтырыңыз:

Не? Кімге? Неге? Қандай? Қалай? Не

істейді?

Компьютер адам

ағза

қарапайым әсер етеді

52

6-тапсырма. Мына пайымдаулармен келісесіз бе/ келіспейсіз бе?

Дәлелдер келтіріңіз. Қазақтың байлығы техниканың тілін білетін мамандардың аздығынан

игерілмей жатыр.

Әлемдегі дамыған елдердің даму тетігіне көз салсақ, олар техника мен

инновацияға баса назар аударады. Біз ше?

Отандық техниктен шетелдік маман артық. Неге?

7-тапсырма. Роботты техника мен мехатрониканың болашақтағы

мүмкіндіктері туралы не айта аласыз? Бұл технологиялардың әр сала

бойынша мүмкіндіктері мен жетістіктерін көрсетіңіз.

Кестені толтырыңыз:

А В Экология

Медицина

Экономика

Ауыл шаруашылығы

Білім беру

Өнеркәсіп

11-тақырып. Қазақстандағы білім беру жүйесі.

Оқылым

Өз бетінше оқу.

Көз жүгіртіп шығу.

Төменде білім беру жүйесі жайында мәтіндер берілген. Мәтіндерді оқымас

бұрын:

53

*Мәтінде талқылануы мүмкін үш мәселені жазыңыз.

*1-мәтінге көз жүгіртіп шығыңыз. Бұл жағдайда әр абзацтың бірінші және

соңғы сөйлемдерін оқыңыз. (2 минут)

*Отандық білім беру жүйесін талқылаңыз. Мысалы, ......

Мәтін 1.

1.Білім беру — тиісті оқу орны арқылы ғылыми мағлұмат беріп,

адамның танымын, білімін, дағдысын, дүниеге көзқарасын жетілдіру

процесі. Білім беру «Қазақстан – 2030» ұзақ мерзімді Стратегиясының

маңызды басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім

беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа

әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады. Қазақстан

Президенті республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына

енгізу туралы міндет қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы

мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.

2.Білім беру жүйесінің басты міндеттері — ұлттық және

жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері

негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіпке үйретуге

бағытталған біліммен қамтамасыз ету болып табылады. Білім беру оқыту

мен өз бетінше іздену негізінде жүзеге асырылады. Оқу-ағарту жұмысы

Қазақстанда ерте заманнан басталған.

3.Жалпы және кәсіби орта мектептерді бітірген жастар

университеттерде, институттарда, академияларда және соларға

теңестірілген оқу орындарында білім алады.Жоғары оқу орнынан кейін

азаматтар аспирантураларда, докторантураларда оқып, ғылым

кандидаттары мен докторлары дәрежелерін, доцент пен профессор

атақтарын алуға мүмкіндіктері бар.

4.Кез келген елдегі жоғары білім беру ісі елдің ішкі ерекшеліктерімен

қатар, дүниежүзілік ортақ стандарттарға сай келуі тиіс. Осыған

байланысты Қазақстан Республикасында да білім беру жүйесін әлемдік

стандарттармен сәйкестендіру мақсатында оқу ісін реформалау жұмыстары

жүргізіліп келеді. Шет елдердің көпшілігінде Қазақстанда берілген жоғары

білім мойындалады.

5.Елімізде жоғары білім берудің бес жылдық, жеті жылдық

(медицина) үлгілерімен қатар, төрт жылдық бакалавриат және екі жылдық

магистратуралық оқу мерзімі енгізілді. Бакалавр дәрежесіндегі жоғары

білімді маман кәсіби тұрғыдан даяр кадр есебінде әр түрлі салаларда еңбек

ете алатын болса, жекелеген ғылым салаларын тереңдетіп оқытатын

магистратураны бітірушілер аспирантураның екінші жылына қабылдану

мүмкіндігіне ие болады. Алайда, бұрынғы кеңестік жүйе кезеңінде

қалыптасқан жоғары білім берудің кейбір ерекшеліктері ішінара сақталып

қалды. Мысалы, магистратура мен докторантура аралығындағы

54

аспирантураның құрылымдық жағының шетелдік жоғары білім жүйесінен

айырмашылықтары бар.

6.Қазіргі уақытта қазақстандық жоғары білім беру жүйесі қарқынды

дамып келеді. Болон процесі мен халықаралық Лиссабон

ынтымақтастығына қосылуға қол жеткіздік. Бұл ел өміріндегі елеулі оқиға

деуге тұрады. Соның нәтижесінде жоғары білім берудің еуропалық үлгісіне

енетін боламыз. Қазақстандық жоғары мектептің әлемдік білім кеңістігімен

бұлай үйлесуі ұлттық экономика үшін маман даярлауға кең жол ашып қана

қоймайды, кадр сапасын арттыруға да ерекше септігін тигізеді. Сол секілді

білім беру кеңістігіндегі ұстанымымызды нығайтуға да мүмкіндік береді.

Еуропалық білім беру кеңістігіне ену арқылы әлемдік білім беру үдерісіне

жақындауға да қадам жасалады.

1-тапсырма. 1- абзацтағы ойды анықтаңыз.

Мәтінде берілген анықтаманы тауып, астын сызыңыз

1-інші және 6-абзацтар мәтіннің қандай бөліктері болады? Себептерін

түсіндіріңіз.

Түсіндіру мақсатында қолданылған сөйлемдердің астын сызыңыз

Мәтін бойынша 5 сұрақ дайындаңыз.

Мәтін 2.

Қазір әлемдік білім беру кеңістігі жеке-дара қалуды қаламайды.

Сондықтан да болар, әлемдегі 46 мемлекет Болон процесіне бірігіп отыр.

жоғары білім беру жүйесі әр елдің өз ерекшелігіне байланысты жолға

қойылған. Әлемдегі жоғары білім беру ісінде кредиттік технология бойын-

ша оқыту кең қанат жайған.

Англияның жоғары білім беру жүйесіне, негізінен, университеттер

енеді. Инженер кадрлары университет құрамына енетін колледждерде,

техникалық факультеттерде және дербес институттар мен колледждерде

даярланады. Бразилия университеттерінде оқу мерзімі 5 жыл, дипломдық

жоба қорғалмайды, сондықтан жоғары оқу орнын бітіргендер тәжірибелік

сынақтан өткен соң ғана маман болады. Жапонияда жоғары білім беру ісі

университеттер мен салалық институттар негізінде жүзеге асырылады.

Жоғары оқу орнын жақсы бітіргендерге бакалавр атағы беріледі, бұл атаққа

ие болғандар 2 жыл қосымша оқудан соң, ғылым магистрі атағын алады.

Австралияда жоғары сапалы мемлекеттік білім бағдарламалары,

сондай-ақ белгілі бір кезең мерзімінде оқу ақысының деңгейінің

тұрақтылығы заңмен қатаң белгіленген. Австралияда 38 мемлекеттік және

2 жеке меншік университет бар. Австралияда алған білім сапасы бүкіл

әлемде танылады. Жыл сайын бұл елге білім алуға 340 мың шетелдік

студенттер келеді. Оқу жылы 2 семестрден тұрады және наурыздан

55

қарашаға дейін созылады.Кейбір университеттер желтоқсан мен ақпан айы

аралығында қосымша жазғы 3-семестр ұйымдастырады. Әр

университеттің өзінің жеке кредиттік оқыту жүйесі бар. Австралия

лық жоғары оқу орындарында 7 балдық бағалау жүйесі енгізілген: 7 балл –

өте жақсы, 6 балл, 5 балл –жақсы, 4 балл– қанағаттанарлық, 3 балл, 1-2

балл– қанағаттанарлықсыз. Австралиялық жоғары білім жүйесі көпсатылы.

Оның негізін 3 жылдық бакалавриат бағдарламасы құрайды. Бітірушілерге

белгілі бір сала бойынша бакалавр дәрежесі тағайындалады және әлемнің

барлық мемлекеттерінде танылатын тиісті құжат беріледі. Келесі саты – 2

немесе 1 жылдық магистратура, содан кейін 3 жылдық докторлық

бағдарлама. Бұл бағдарламаны бітіргеннен кейін философия

ғылымдарының докторы атағы беріледі. Академиялық атақтардың ең

жоғарғы шыңы – профессор атағы.

Малайзияда білім беру үкіметтің басымды міндеттерінің бірі болып

табылады және Білім Министрлігінің қарауында. жоғары білім мемлекеттік

және жеке меншік білім беру орындарында жүзеге асырылады.

Мемлекеттік жоғары білім колледж және политехникалық университтер

деңгейінде беріледі. Үш жылдық оқу жүйесі ағылшын тілінде жүргізіледі.

Бітірушілер екі жылдан кейін сертификат немесе үш жыл оқып, диплом

алады. Бағалау жүйесі британдық жоғары оқу орындарындағыдай. Орта

мектепті бітірген талапкерлер 1 жыл «фаундейшн» дайындық курсынан

өту керек. Оқуға қарашадан мамыр айына дейінгі мерзімде қабылдайды.

Орта мектептік білім беру жүйесіндегі айырмашылықтарға байланысты

қазақстандық орта білім туралы аттестат Малайзияда танылмайды. Себебі

Малайзияда 12-жылдық орта білім. Қазақстандық студенттер бұл елдің

жоғары оқу орындарына тек отандық университтердің 1-2 курстарынан

кейін қабылданады.

Мысалы, АҚШ-та орта мектептен кейінгі білімді жалғастыратын кез

келген оқу орындары «колледж», «мектеп», «институт» немесе, тіпті,

«университет» деп аталады. Университеттер мен колледждер халықаралық

танымалдық және білім берудің жоғары рейтингілері бойынша 3 деңгейге

бөлінеді. Жоғары білім үш кезеңнен тұрады. Инженерлік факультеттерде 1-

кезеңде бакалавр, 2-кезеңде академиялық дәреже – ғылым магистрі атағы

беріледі. 3-кезеңде ең жоғарғы доктор атағын алады. Оқу кезеңі 2

семестрге бөлінген, оқу жыл әдетте тамыз-қыркүйек айларында басталып,

мамыр-маусым айларында аяқталады. АҚШ-тың көптеген жоғары оқу

орындарында әріптік бағалау жүйесі қабылданған. Бұл мемлекеттің жоғары

оқу орындарына түсетін талапкер ағылшын тілін жетік білу керек.

Ағылшын тілін шет тілі ретінде оқитын студенттер міндетті түрде TOEFL

емтиханын тапсырады.

Талқылау.

2-тапсырма. Ойлау, зерттеу, талқылау.

56

а) Отандық білім беру жүйесі мен

Батыстық білім беру жүйесінің

ұқсастығын айтыңыз, айырмашылығын

талқылаңыз. Яғни, әрине, бір сөзбен

айтқанда, керісінше, біршама,

соншалық, айтарлықтай сөздерін

қолданыңыз.

ә) Олардың әлсіз жақтары мен артықшылықтарын атаңыз. Ойыңызды

дәлелдеңіз.

3-тапсырма. Өз көзқарасын дәлелдеу.

Отандық жоғары білім беру жүйесі туралы пікіріңіз қандай?

Қандай идеялар қосасыз?

Кестені толтырып, өз ойыңызды дәлелдеңіз.

Артықшылықтары Кемшіліктері Қызық

идеялар

4-тапсырма. Мына пікірлермен келіспейтіндігіңіздің, оны

қолдайтындығыңыздың себебін 3-4 сөйлеммен түсіндіріңіз.

* Елімізде жоғары білім берудің сапасы басқа мемлекеттерден жоғары.

* Жаңа бітірген студент кәсіби даяр кадр.

* Қазақстандық білім беру жүйесі өзгеруі тиіс.

Топтық жұмыс. Топпен жұмыс жасаңыз да, өз түсіндіруіңізді

салыстырыңыз.

Өз көзқарасыңыздың дұрыстығына тыңдаушының көзін жеткізу үшін

түсіндіру, дәлелдер, мысалдар келтіріңіз.

*Бағалау және емтихан тапсыру жүйесі.

*Олар сізге маңызды ма, маңызды емес пе?

Талқылау. Екеуара талқылаңыз. Өз ойыңызды немен дәлелдей

аласыз?

Білімді адам бақытты ма?

Сіз өзіңізді бақыттымын деп ойлайсыз ба?

5-тапсырма. Сұраққа 10 жауап дайындаңыз. Оларды дауыстап оқып,

өзгелердің жауаптарымен салыстырыңыз. Өз ойыңызды дәлелдеңіз.

ҚАЖЕТТІ СӨЗ ОРАМДАРЫ

Мүмкін солай да шығар, алайда ....

Басқа тұрғыдан алып қарағанда

Менің бұл туралы ойым басқаша

Мен мынадай шешімге келдім ....

Барлық пікірлерді салыстыра келе

..

Мен ........ айтқанын қолдаймын.

57

Жазылым

Эссе жоспарлау

Түсіндіру

6-тапсырма. Талқылау.Сұрақтарға жауап беріңіз:

Эссе деген не?

Бір нәрсені түсіндіру үшін қандай тәсілді қолданасыз? (Мысалы, сәбиді

қалай тамақтандыру керектігін түсіндіріңіз)

Түсіндірудің қандай түрін (мысалы, қысқаша сипаттау, тірек

сөздермен айту, сызба, т.б.) қолданасыз?

8-тапсырма. Берілгендердің ішінен «эссе» ұғымына қатысты

анықтаманы табыңыз.

а) философиялық, әдеби, тарихи, публицистикалық, әлеуметтану, саяси

және тағы басқа саладағы ғылыми емес, автордың жеке көзқарасын

білдіретін прозалық мәтін.

ә) жалпы (бір) тақырып төңірегіндегі біріккен, сабақтастық пен

тұтастық тән,

ақпаратты жеткізетін мазмұнды (мәнді) сөйлемдердің тізбегі.

б) өмірде шынайы болған ірі тұлғалар мен ел тарихында өткен елеулі

оқиғалар

жайында көзбен көріп, куәгер болған адамдардың сол өткенді еске

түсіріп, өз

атынан баяндап беруі.

в) өзінің таным, түйсік, көзқарасының тәжірибелеріне сүйене отырып өз

ойын

жүйелі, әдеби тіл қалыбында бере білуге машықтандыратын жазбаша

тәжірибелік жұмыстың бір түрі.

Эссе екіге бөлінеді: 1) субъективті; негізгі мақсаты – авторды жан-жақты

ашу, таныту.

2) объективті; негізгі мақсаты – белгілі бір ғылыми тақырып бойынша

автордың көзқарасын ашу, таныту.

Білім мен байлықтың қайсысы артық?

58

9-тапсырма. Эссе қалай жазылады? Эссе жазу кезеңдерінің дұрыс ретін

көрсетіңіз. Жаныңыздағы студенттің жауабымен салыстырып,

дұрыс/бұрысын түсіндіріңіз.

1.Мысал (факт)

2. Аргумент

3. Байланыстырушы сөйлемдер

4. Түсіндіру

10-тапсырма. Эссе мен шығарманың айырмашылығы неде? Екеуара

талқылап, ойларыңызды ортаға салыңыздар (2 минут).

Мына кестені толтырыңыз

Шығарма Эссе

Есте сақтаңыз!

Сұрақты түсініп, оған беретін жауабыңызды жоспарлау – эссенің бірінші

сатысы.

Екінші стратегия - көптеген басқа да эсселердің құрылымымен танысу.

11-тапсырма. Мына қасиеттерді кімнен кездестіре аламыз:Эссеист

(Э)/Шығарма жазушы (Ш)?

Болған оқиғаларды өз атынан баяндайды

Ойлау деңгейі жоғары

Ақиқаттан алшақ кетпейді

Батыл болжамдар айтады

Өткір ұсыныстар келтіреді

Нақты шығарма арқылы өз пікірін білдіреді

Өз ойын әдеби тіл қалыбында жеткізеді

Аз сөзбен көп мағынаны қамтиды

12-тапсырма. Берілген ойды жалғастырыңыз.

Мемлекетіміздің үлкен бір қозғаушы күші – білім саласы екендігі баршаға

мәлім. Осы білім саласының атқарар жауапкершілігі де қазіргі таңда өте

зор. Әсіресе соңғы жылдары мемлекетіміз осы білімнің әлемдік деңгейде

болуын айрықша талап етіп, қатты назар салып отыр. Еліміздің дамуы мен

өркендеуіне, алдыңғы қатарлы өркениетті елдер қатарына жетуіне үлкен

бір дем береміз десек, ...........

59

Осы саладан білетініңізді жинақтап, ой түйіңіз де, жоспарын

құрыңыз.

13-тапсырма. Өз жинаған біліміңізбен түсіндірме эссе жазыңыз.

Жоғарыдағы мәтінге сүйене отырып, отандық білім беру жүйесі туралы

эссе (немесе эссе жанрындағы шығарма) жазыңыз. Эссенің тақырыптары

былай болуы мүмкін:

« ................... туралы»

«Менің ................. деген көзқарасым»

«................ туралы ойлар»

«Мен қалай ................... »

«Менің сүйікті ................. »

«.................. қазіргі заманға сай ма?»

«............... менің өмірімдегі орны», т.с.с.

12-тақырып. Өнегелі ғұмыр. Тарихи тұлғалар. Қазақ халқының тұңғыш

ғалымы- Шоқан Уәлиханов.

Қазақ халқының тұңғыш ғалымы- Шоқан Уәлиханов.

Тірек сөздермен жұмыс Ағартушы,ғұлама ғалым, шығыстанушы, мұра,құнды еңбектер,қажырлы

саяхатшы, көрнекті,үлгі –өнеге, озық, жарқын өмірі, зиялы қауым, сарқылмас көзі, тумысынан сезімтал, даналық, тұрмыс-салтты бейнелеу, озық дәстүрлер, ата-бабаларының мекені, жарқырай береді.

Ойтүрткі

1. Оның өмірі қандай болған? ( жұлдыздай аққан, қысқа болған)

2 Шоқан Уәлиханов Қазақстанның қай жерінде туған?

3. Шоқан қандай адам болған? (Шоқан өте жарқын оқымысты, білімді

адам болған)

4. Ақсүйектер деп кімдерді атаған? ( Ақсүйектер деп сұлтандарды

атаған және олар Шыңғысханның ұрпағы болып саналған.)

5. Шоқан Ресейге нені түсіндірді? (даланың не екенін, оның халқы кім

екенін бірінші болып түсіндірді)

6. Шоқан Уәлиханов не деп айтқан? («Алдыменен өз халқымызды,

сосын Сібірді, сосын Ресейді,содан кейін барлық адамзат баласын

сүйемін»- деген.

Тыңдаймыз.Сөйлейміз.

Гүлдер солып, жұлдыздар сөніп, адамдар өліп жатады.

Бірақ адамзаттың бір ерекшелігі сол - одан із қалады, іс қалады,

сөз қалады.

60

Цветы увядают, звёзды гаснут, люди умирают.

Только у человека есть одна особенность- после него остаётся след ,дело,

слово.

1-тапсырма -эпиграфты түсініп, аудару.

2-тапсырма -сұрақтарға жауап беру.

1) Қандай адамдардан із , іс, сөз қалады?

2) Артына ұмытылмас із қалдырған қандай ұлы тұлғаларды білесіңдер?

3) Кез келген қарапайым адам артына із қалдыруы мүмкін бе?

Оқылым

Қазақ халқының тұңғыш ғалымы- Шоқан Уәлиханов.

Шоқан Уәлиханов – ұлы ағартушы – демократ, қазақтың ғұлама

ғалымы, шығыстанушы, тарихшы,

этнограф, фольклорист Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов қазақ мәдениеті

мен әдебиетінің тарихында ерекше орын алады. Аса дарынды қазақ

халқының ғалымы және ағартушының өмірі мен қызметі ерекше таң

қалдырады. Өзінің қысқа өмірінің ішінде ғылым саласында орасан зор

табыстары сол кездегі өзінің орыс достары мен жолдастарын, орыс

ғалымдарын таң қалдырды

Шоқан алғашқы білімді ауыл мектебінен алды, онда арабша жазуға және

оқи білуге үйренді. Аз өмірінде Уәлиханов Орталық Азия халықтарының

тарихына, географиясына, фольклорына және қоғамдық-саяси құрылысына

арналған көптеген құнды еңбектер қалдырған. Уәлихановтан қалған

мұраның бір бөлігін бейнелеу өнері саласындағы еңбектері құрайды. Ол

негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеу

жанрымен айналысқан. Одан 150-ге тарта сурет қалған.

Оның Қашқарияға саяхаты қажырлы саяхатшы және көрнекті ғалым

ретінде оның атын шығарды.Сол елдің саяси құрылысы, табиғаты,

халқының кәсібі, әдет-ғұрпы жайында қыруар ғылыми материалдар

жинады.

Шоқан қазақтар арасында орыс білімін, оның ғылымы мен өнерін

таратудың тиімді шаралары үшін күресті. Ол Қазақстанда «нағыз шынайы

білімдер» ұясы болатындай мектеп түрлерін ұйымдастыруды талап

етті. Қоғамдық құбылыстарды ол ағартушылық тұрғыдан түсіндірді. Өз

халқын Еуропа мәдениетінен үйренуге прогреске шақырды.

Шоқан арнайы педагогикалық еңбектер жазбаса да, оның қоғамдық және

ғылыми еңбектері ағартушылық сипатта болды. Ол білімі мен мәдениеті

озық елдерден үлгі -өнеге алуға, әсіресе, орыстың ғылымын, мәдениетінен

үйренуге шақырды.

Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін ата-бабаларының

мекені болған Сырымбетте өткізді. Бала Шоқанның рухани жағынан өсуіне

61

әжесі Айғаным үлкен әсер етті. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі

білім мен халық даналығының сарқылмас көзі болды. Ол Шоқанға

қазақтың ежелгі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні

кеше өзі қатысқан тарихи оқиғаларды еске алып отырды. Халықтың озық

дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын бойына сіңірген әжесінің жарқын

бейнесін Шоқан өмірінің соңына дейін ұмытпай есте сақтады.

Шоқан Уәлиханов ерте жастан қазақтың халық поэзиясына қатты

құмартып, оның классикалық үлгілерін жазып алып, ата-анасына оқып

беріп жүрді. Бала кездің өзінде-ақ ол «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» және

«Еркөкше» халық поэмаларының түрлі үлгілерін жазып алып, кейін оларды

ұстазы Н. Ф. Костылецкийге табыс етті.Оның отбасында жиі қонақ

болатын қазақ әншілері мен жыршылары Шоқанның халық поэзиясына

деген қызығушылығын оятуға көп әсер етті.

Шоқан шығыстың басқа да халықтарының поэзиясымен

шұғылданды.Шоқанның ғылымға қызығушылығын қалыптастыруда

әкесінің алдыңғы қатарлы орыс зиялы қауым өкілдерімен байланыста

болуы көп әсер етті.

Оның қысқа да жарқын өмірі, жан-жақты зерттеушілік қызметі,

философия, этнография, тарих, экономика, құқық, география, ауыз

әдебиеті, әдебиет теориясы, т.б. жайындағы ғылыми зерттеулері, пікірлері

қай кезде болмасын өзінің құндылығымен жарқырай берері сөзсіз.

Айтылым

Шоқан– тарихшы, ежелгі мәдениет пен өнердің археологиялық

ескерткіштер мен сәулет өнері тарихшысы. Қолжазбаларында тұрақтар мен

елді мекендерді, таулар мен өзендерді географ ретінде тарқатып келеді де,

өз ойларын өнер тарихымен ұштастырып жібереді.

Шоқан – ұлы ғалым, ол Қозы Көрпеш– Баян сұлу кешенін «қырғыз–

қайсақтардың мазарларынан» басқа жерде талдап тарқатпаған.

Оның Қазақстан және Орта Азия халықтарының ежелгі өнерінің тарихы

жөнінде айтқан ой – пікірлері аса құнды да терең.

Саяхаттары туралы еңбектері :

«Ыстықкөл сапарының күнделіктері»

«Қырғыздар туралы жазбалар»

«Жоңғария очерктері»

«Қытай империясының батыс провинциясы»

Шоқан елдің саяси – әлеуметтік, ұлттық мәдени – рухани

ерекшеліктеріне айрықша назар аударады.Қашқария тарихы, экономикасы,

этнографшы, саяси өміріне қатысты мол деректер жинап, ол туралы

зерттеу еңбектер жазуы. Ол өз еңбектерінде әр дәуірдегі әдебиет өкілдері

мен мәдениет мұраларына тоқталып отырады.

Шоқан тек қазақ ауыз әдебиетінің ғана емес, туыстас түркі елдерінің

де әдеби мұраларын қағазға түсіріп қоймай, оларды терең зерттеп

насихаттап отырды.

62

Шоқан – суретші.

Шоқан ХІХ ғасырдың орта шенінде бейнелеу өнерінің

профессионалды салаларында еңбек еткен қазақ халқының шын мәнінде

тұңғыш суретшілерінің бірі. Шоқанның графикалық туындылары арасынан

портреттік жұмыстар басты орын алады.

Суретші Шоқан – барынша ақын жанды. Қарындаштың бейнелегіштік

қасиетін үлкен суреткерлікпен өз кәдесіне жарата алатындығы

соншалық,нобайлық нұсқаның өзін классикалық деңгейге көтере алады.

Суретші Шоқан сәулет өнері үлгілерін де, таңбалы тастар мен тас

мүсіндерге де аса ден қояды.

Оқылым.

1-тапсырма. Мәтіннен жалқы есімдерді тауып, оқыңыз.

2-тапсырма.Мәтіннен орыс тілінен енген сөздерді тауып, қазақ тілінде

баламасын беріңіз.

3-тапсырма-Мәтіннен қырғыз халқының салт дәстүрі туралы жазылған

үзіндіні тауып, оқып беріңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

Жазылым.

4-тапсырма. Екі жай сөйлемнен жалғаулықтарды қолданып, салалас

құрмалас сөйлем құраңыз .

1) Шоқан орысша бір ауыз сөз білмеді . Екі – үш жылдың ішінде озат

оқушылардың қатарына қосылды.

2) Шоқан өте жақсы оқыды. Мұғалімдер Шоқанды 14-15 жасында болашақ

ғалым , зерттеуші деп атады

3) Шоқан 30- ақ жыл өмір сүрді. Көп жұмыс атқарды.

5-тапсырма.Көп нүктенің орнына қажетті жалғаулықты қойып,

салалас құрмалас сөйлемнің түрін анықтаңыз.

1. Бүгін жақсы жауап бердім, ... мұғалім риза болды .

2. Жиналыс бітті , ... халық тараған жоқ.

3. Бүгін жол тайғақ , ... кеше қар аралас жаңбыр жауған.

4. Қалаға ... Айгүл барады , ... мен барамын.

Жалғаулықтар: Алайда, өйткені, да, де, сондықтан, өйткені, себебі

дегенмен , бірақ, бірде, біресе.

6-тапсырма. Мақал-мәтелдердің жалғасын табыңыз.

1. Ғылыммен жақын болсаң,

2.Залыммен жақын болсаң,

63

3. Ұста өлсе, ....

4. Білімді өлсе...

7-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

Ш. Уалиханов родился в 1835 году в нынешней Кокшетауской области.

Он рос умным, понятливым мальчиком. Настоящее его имя –

Мухаммедханафия. Шокан – это ласкательное имя, данное ему

родителями. Он обучался арабской грамоте, знал чагатайский и другие

тюркские языки.

В 12 лет он поступил в Омский кадетский корпус. Он учился очень

хорошо. Он побывал во многих местах, собирал образцы устного

народного творчества и материалы, связанные с историей и этнографией не

только казахского народа, но и уйгурского, киргизского, дунганского,

китайского народов.

Он впервые записал эпос киргизского народа «Манас». В 1857 году он стал

членом русского Географического общества.

8-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті жауаптарды қойыңыз.

1. Шоқанның әкесінің аты ............. .

2. Шоқанның орыс досы ............. .

3. Шоқанның атақты саяхаты ................ .

4. Шоқанның арғы атасы .......... .

5. Шоқан зерттеген қырғыз жыры .............. .

6. Шоқанға ықпалы тиген орыс ақыны .............. .

7. Шоқанның Қашқарға барғандағы есімі ............ .

8. Кеңес дәуірінде Шоқан жайлы жазған ғалым .................. .

9. Шоқанның шешесінің аты .................... .

10. Шоқанның азан шақырып қойған аты ................ .

11. Шоқан жайлы пікір айтқан орыс ғалымы ................. .

12. Шоқан 1856ж. қай ақынмен кездесті? .................... .

13. Шоқанның немере інісі, елтаңба авторы .................. .

14. Шоқан жайлы пікір айтқан тарихшы-ғалым ............. .

9-тапсырма.

«Егер мен ғалым болсам...» тақырыбына эссе жазу.

10-тапсырма. Ойлан, тап! «Артығын тап!»

Шоқан Уәлиханов ...

Ғалым Құрылысшы Саяхатшы

64

Шоқан Уәлиханов саяхат жасаған жерлер...

Қашқарияға Ыстықкөлге Текеліге

Шоқан Уәлиханов шығармалары

«Абай жолы» «Манас» “Алты шаһарға

сапар”

Шоқан Уәлихановтың ескерткіші орнатылған жер

Алтынемел Астана Алматы

«Аққан жұлдыз» романының авторы

С.Дөнентаев С.Мұқанов С.Мәуленов

Хронологиялық кестені толтыру

Уақыты Іс-әрекет

1856-1858

жылдары

1835 жылдың

қараша айында

1857 жылы

27 ақпанында

1971 жылы

1853 жылы

Уақыты Іс-әрекет

1861-1862

жылдары

1855 жылы

1854 жылы

1842 жылы

1987 жылы

Шығармашылық жұмыс

65

1-топ. «Шоқанды қоршаған орта» атты кластер құрыңыз.

2- топ. «Шоқан жүрген жерлер» деп алып, карта бойынша саяхат жасаңыз.

Берілген материалдар бойынша төмендегі кестені толтырыңыз.

Аты –

жөні,

ғылым

и

қызмет

і

Өмір

жылдары

, туған

жері

Орыс

ғалымдарыме

н

байланысы

Алға

н

білім

і

Қызмет

і

Зертте

у

саласы

Еңбектер

і

13-тақырып. Ұлы кемеңгер, ойшыл, ақын- Абай

Тірек сөздермен жұмыс

Сауат ашу, зейінді, місе тұтпау, өз бетінше жетілдіру, ел ісіне

араласу, озық ойлы, әлеуметтік көзқарас,ғұлама, туынды, дана,мол

қазына,тәрбиесінде өсу, ел анасы, әзіл-қалжыңға шебер, жөн-жобаға жетік,

сабырлы мінез, қисса, дастан.

Ойтүрткі

1.Қазақ халқының ұлы ақыны кім?

2. Абайдың шешесінің аты кім?

3. Абайдың әжесінің аты кім?

4.Абай кімдермен дос болды?

Оқылым

Ұлы кемеңгер, ойшыл, ақын- Абай

Абай 10 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей облысының Шыңғыс

тауларында Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі,

екінші әйелі Ұлжаннан туған. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең

пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол

қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі,

әзіл-қалжыңға шебер, жөн-жобаға жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде

өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа

толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл

медреседе араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді.

66

Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп,

үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз

бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының

шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек) тілінде жазылған ертегі,

дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа

Хафиз, Физули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр басады.

Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская

школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл

оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да,

орысша да оқуы аяқталады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.

Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-

сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодалдық қатынастардың

кереғар қайшылықтары кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын,

аштық пен жалаңаштықты, патриархалдық, кертартпа салт-сана, әдет-

ғұрып заңдарының залалдарынын айқын түсінді.

Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары Петербургтен Семейге

айдалып келген Михаэлиспен , 80-жылдарда орыс демократтары Н. И.

Долгополов, А. А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың

Абайдың саяси-әлеуметтік көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ

Абай Құнанбаев орыс мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық

көзқарастарымен осы кісілер арқылы деу ағат айтқандық болар еді. Бұл

тұста М. О. Әуезовтің “Ал, кейін орыс тілін біліп, орыстың ұлы мәдениетін

мол, терең тани бастаған Абай озғын ойды бұлардан үйренбейді.

Пушкиннің өзінен, Белинский, Герцен, Чернышевский, Салтыков-Щедрин,

Некрасовтардың мұраларын оқып, кең, терең тәрбие алды. Абайдың

классик ақын болған маңызын, әлеуметтік көзқарасын тек Михаэлис

әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы мұрасына және

ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын

келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның Гете, Байрон сияқты

ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды

ғұламаларының туындыларын оқыды.

Берілген мәтінге біртұтас жоспар құрыңыз.

1. Абай Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы.

2. Ұлы ақын туралы ойлар.

3. Абай поэзиясы.

4. Абайдың ұлылығын танытатын өлеңдер.

Айтылым. Берілген сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Абай кім?

67

2. Абай поэзиясында нені көрсете білді?

3. Абай жас кезінде әкесінің қасында жүріп нені тани түседі?

4. Абайдың ұлылығын неден көруге болады?

Жазылым.

1-тапсырма. Лексикалық қорды меңгеріңіз, берілген жаңа сөздер мен

сөз тіркестерін оқып танысыңыз. Сөздермен сөйлем құраңыз.

Мұра, ақын, әдебиет, парасат, ой-сана, түп тамыры, қуаттылық, дарын,

даналық, өркендеу, жаңаша, адамгершілік, талаптық, мінез-құлық.

2-тапсырма. Екі бағанда берілген сөздерден мағыналық

үйлесімділігіне қарай сөз тіркесін құраңыз. Жазыңыз.

Ақылды адам

Төңіректегі жарамды

Ақылдың іс

Дүниеге нәрсе

Орынды қараушылар

Есті көзі

Бағасыз кісі

3-тапсырма. Көп нүктенің орнына қажетті септік жалғауларын

жалғаңыз.

Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені, таңдаулы

туындылары дүние жүзі поэзиясы... озық үлгілері... деңгейлес тұрғаны-

білген адам... айқын шындық. Ұлы ақын... заман туғызады дейміз. Бір

дәуір..., тіпті бір орта... өмір сүрген ақындар... да суреткерлік деңгейі,

ақыл-парасаты... көтерілген биігі әркелкі болады. Ақын... өз заманы...,

қоғам өмірі... қатынас-байланысы, жалпы дүние-болмыс... алатын әсерлері

сан алуан. О... бірнеше жағдайларға меншіктеу..., бір жақты, тар көлем...

түсіну... болмайды. Басты мәселе- Абай халық... түбегейлі мүддесі, арман-

тілектерін қаншалықты терең ұғып-түсініп, қандай ойшылдық деңгей...,

қандай көркемдік қуаттылық... айтып жеткізе алғандығында.

Айтылым.

4-тапсырма. Берілген жоспарға сүйеніп, мәтін құрастырыңыз.

Жоспар:

1. Ақылды және ақылсыз кісі.

2. Есті адамның қылығы.

3. Мастық қылықтың азабы.

4. Өзіңе есеп беріп үйренудің пайдасы

68

Тыңдалым.

Абай айтқан даналық сөздерін оқыңыз. Түсініңіз. Жаттап алыңыз.

Балаға мінез үш адамнан жұғады, біріншісі ата-анасынан, екінші

ұстазынан, үшіншісі құрбысынан.

Баланың жақсысы- қызық, жаманы- күйік.

Наданға қадірсіз қайран тіл, қайран сөз.

Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды, амалдың тілін

алса, жүрек ұмыт қалады.

Айтылым. Абай Құнанбайұлы туралы тақырыптар төңірегінде мәлімет

жинақтап, «Ана тілі» газетіне жіберетін мақала үлгісін дайындаңыз.

Дайындаған жұмысыңызды мәнерлеп оқыңыз, көпшілік алдына шығуға

дағдыланыңыз.

Жазылым.

5- тапсырма. Берілген сөйлемдерді оқып, жақшаның ішіндегі

синонимдерді мәтіннің мазмұнына лайықтысын алып, көшіріп

жазыңыз. Неге сол синонимді алғаныңызды дәлелдеңіз.

Абай Құнанбаев- ұлы ақын, философ, ағартушы, композитор. Оның

әкесі Құнанбай Абайдың (өзге балаларынан, сәбилерінен, перзенттерінен)

ерекше (зеректігін, оқымыстылығын, білімпаздығын) ерте сезіп, оны әрі

қарай оқытпай қайтарып алып, ел ісіне араласуға баулиды. Сөйтіп, 13

жастағы Абай әке ықпалымен (әкімшілік-билік, бұйрықтық, мемлекеттік)

жұмыстарына араласады. Ол әке (қасында, маңында, жанында) болған

жылдарда қазақ даласындағы әлеуметтік өмір қайшылықтарын жан-жақты

тани түседі. Патша үкіметінің отаршылдық саясаты мен парақор орыс

әкімдерінің, жергілікті жарамсақ болыс әрекеттерінің халық тағдырына

кеселді, зияндылығын айқын түсініп, соған қарсы батыл қимылдар

жасаған. Алайда оның (діңгегі, тамыры, бұтағы, жапырағы) тереңде

жатқанын, отарлау жүйесінің бел алып, елдің құрсауда қалғанын сезіп

күйзелген.

6-тапсырма. Орыс тіліне аударыңыз. Балаға мінез үш адамнан жұғады, біріншісі ата-анасынан, екінші

ұстазынан, үшіншісі құрбысынан. Егерде есті кісілердің қатарында

болғың келсе, күніне бір мәрте, болмаса жұмасында бір, ең болмаса,

айында, өзіңнен есеп ал!

7-тапсырма. Жақша ішіндегі сөздерді, сөз тіркестерін аударыңыз.

1. Абай - қазақ халқының (великий поэт, композитор, основоположник

казахской письменной литературы). 2. Абай 1845 жылы (в

69

Семипалатинской области) туған. 3. Абайдың әкесі (очень строгий

человек) болса, шешесі (добрый, с мягким характером, красноречивый

человек) болды. 4. Әжесі Зере мен шешесі Ұлжан (сказки, легенды) айтып,

Абайды (воспитывали). 5. Абай 9 жасынан (в религиозной школе) оқыды.

6. Абай орыс тілін үйреніп, (произведения Пушкина, Лермонтова,

Крылова) оқып, (перевел на казахский язык). 7. Абай өз шығармаларында

болыс-билерді (сильно критиковал). 8. Абай 1904 жылы (умер). 9. Абай

өлгеннен кейін оның өлеңдері 1909 жылы Петербургте (стихи казахского

поэта Ибрагима Кунанбаева) деген атпен кітап болып шықты. 10. Абай

шығармалары (в советскую эпоху) көп данамен әлденеше рет (выходили в

свет). 11. Қазақтың ұлы жазушысы М. Әуезов (свой роман-эпопею «Путь

Абая») осы ақын өміріне (посвятил).

8 -тапсырма. Кестенің сол жағындағы сұрақтарды аударып

жолдасыңызға қойыңыз. Жолдасыңыз оң жақ бағандағы сөздерді

пайдаланып жауап берсін.

1. Когда и где родился Абай? 1. 1845 жылы, Семей облысы, Абай

ауданы;

2. Каким человеком был отец Абая? 2. өте қатал адам;

З. Каким человеком была его мать? 3. қайырымды, мінезі жұмсақ, тілге

бай;

4. Кто воспитывал Абая? 4. әжесі Зере, шешесі Ұлжан;

5. Где учился Абай? 5. діни мектепте;

6. Что старался изучать Абай? 6. орыс тілін;

7. Чьи произведения он читал и

переводил на казахский язык?

7. Пушкиннің, Лермонтовтың,

Крыловтың шығармаларын;

8. В каких произведениях Абай

критикует волостных и

правителей?

8. «Болыс болдым мінекей» , «Сегіз

аяқ», «Интернатта оқып жүр»

деген өлеңдерінде;

9. Когда были изданы его

произведения?

9. Абай қайтыс болғаннан кейін -

1909 жылы Петербургте;

10. Кому посвятил М. Ауэзов свой

роман-эпопею «Путь Абая»?

10. Абайдың өміріне;

11. Чьим именем названы школы,

улицы, город и район?

11. Абайдың есімімен;

12. Кем является Абай? 12. Қазақ халқының ұлы ақыны,

композиторы және жазба

әдебиетінің негізін қалаушы.

70

Тақырыпқа байланысты басым сөздер

Менің Отаным - Қазақстан

қоғам – общество

адамзат өркениеті – процветающее человечество

үміт артары – надеяться (быть в надежде)

күтілетін үміт – ожидаемая надежда

үкілі үміт күту – ожидать светлую надежду

ұлттық әлеуеті – национальный потенциал

жарқын болашақ – светлое будущее

жұмыспен қамту – обеспечить работой

аса құнды идея – очень ценная идея

баға жетпес байлық – неоценимое богатство

егеменді ел- независимая страна

дамыған ел- развитая страна

біртұтас-целый

құқықтық-правовой

зайырлы-светский

ұлтжандылық-патриотизм

ұлтаралық қарым-қатынас тілі- язык межнационального общения

мемлекет басшысы-глава государства

мызғымастық-неприкосновенность

бостандық нышаны-символ свободы

жаһандық-мировой

байтақ дала-широкая степь

жаңару –обновляться

табиғат-природа

орман-лес

тоғай-роща

пайдалы қазбалар-полезные ископаемые

астық-зерно

жер қойнауы-недра

бидай- пшеница

сұлы-овес

тары-просо

қалайы-олово

қорғасын-свинец

мыс-медь

Қазақстан Республикасының Үкіметі

атқарушы билік –исполнительная власть

жүзеге асырады- осуществляет

басшылық жасайды - руководствуется

мақұлдау - одобрить

қорғаныс – защита, оборона

қабілеті- способность

71

қауіпсіздік-безопасность

негізгі бағыттарын әзірлейді- готовит основные направления

бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді – обеспечивает исполнения

бюджета

Үкіметке сенім туралы мәселе қояды –ставит вопрос о доверии

Правительству

мәлімдейді – докладывает

өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді- означает о приостановлении

полномочия

Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің басшысы – глава государства

бағыттарын айқындайтын – определяющий направления

жоғары лауазымды тұлға – высшее должностное лицо

халық пен мемлекеттік билік бірлігі - единство народа и государственной

власти

адал қызмет ету – служить честно

азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру – дать

гарантию на свободу и права граждан

оның құзіреттілігі арнайы тараумен анықталады- его полномочия

определяются специальным разделом

оның құзіреттілігі конституциямен ғана емес, бөлек конституциялық

заңмен анықталады- его статус и полномочия определяются не только

конституцией, но и отдельным конституционным законом.

Парламент

заң шығару қызметін жүзеге асыру – обеспечивать законодательную

службу

жоғары өкілді орган- высший уполномоченный орган

Парламенттің өкілеттілігі - полномочия Парламента

жаңадан сайланған – вновь избранный

Конституцияда көзделген реттер мен тәртіп бойынша – по

предусмотренным порядкам в Конституции

мерзімінен бұрын тоқталуы мүмкін – может быть приостановлен раньше

срока

құқықтық жағдайы – правовое состояние

заңмен белгіленеді – устанавливается законом

өкілдік ететін депутаттардан құралады –состоит из уполномоченных

депутатов

елеулі мүдделер – важные интересы

өкілеттік мерзімі- срок полномочия

мемлекет тағдыры- судьба государства

Қазақстанның экономикасы, сыртқы және ішкі саудасы.

әлемдік кеңістік – мировое пространство

72

мықты енген ел – вошедшая сильная держава (страна)

оның егемендігін – его независимость

танып отыр – знают (знакомы)

жүйе құрушы ретінде – в качестве основателя системы

ұйымдарға мүше болды- стал членом организаций

БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы – ООН

НАТО Ынтымақтастық Кеңесі – Совет Содружества НАТО.

Дүниежүзілік Банк – Мировой банк

Халықаралық валюта қоры – Фонд международной валюты.

Экономикалық ынтымақтастық ұйымы – Организация экономического

содружества

дипломатиялық қатынастар – дипломатические отношения

елшіліктер мен дипломатиялық миссиялар – посольства и дипломатические

миссии

ядролық қарусыздандыру – ядерное разоружение.

қырып жоятын қаруларды таратпай – не распространять уничтожающее

оружие

бастамашы болып табылады – является начинающим

сыртқы саясаты – внешняя политика

жан - жақты байланыстарды дамыту – развивать всестороннее

сотрудничество

интеграциялық процестерді тереңдетуге бағытталған – направлен на

углубление интеграционных процессов

Еуразиялық мемлекет болғандықтан – из-за того что является Евразийским

государством

байланыстырушы рөлін атқарады – выполняет связывающую роль

барлық көрші мемлекеттермен тұрақты – стабилен со всеми соседними

государствами

достық қарым-қатынастар жүйесін орнатты – установил систему

дружеских взаимоотношений

сыртқы саясатын ұстай отырып – сохраняя внешнюю политику

бейбітшілік пен қауіпсіздікті бекіте білді – сумел утвердить мир и

безопасность

Іскер адамның келбеті.

қызғаншақ-ревнивый

еңбекқор-трудолюбивый

беделді-авторитетный

жауапкершілік-ответственность

жеке қасиеттер-личные качества

мақсатқа ұмтылушылық-целеустремленность

ұйымдастырушылық қабілет-организаторские способности

сезімтал-чувствительный

шеберлік-мастерство

әйгілі-знаменитый

73

мақтаншақ-хвастун

білімді-образованный

компьютерлік сауаттылық- компьютерная грамотность

берекесіз-беспокойный

тартымды-привлекательный

қарапайым- простой

мылжың-болтун

біліктілік- квалификация

тәкаппар-гордый

сараң-жадный

шығармашылық көзқарас-творческий подход

сөзшең-оратор

басқарушылық қабілет- управленческие способности

қимыл-қозғалысы-движение

жүріс-тұрысы-поступок и поведение

киім киісі-манера одеваться

дауыс ырғағы-интонация

шешендік-ораторство

адамгершілік-гуманность,человечность

байсалдылық- уравновешенность

бейімделгіштік-приспособленность

зығыр мата- лен

әшекей-украшение

байыппен -серьезно

құлаққа жағымды-приятно слушать

қойын дәптер-блокнот

аталмыш қасиеттер-названные качества

меңгеру-освоить

бағыну-подчиняться

іскерлік кездесу-деловая встреча

кәсіби-профессиональный

рухани-духовный

сасқалақтау-теряться, суетиться

табиғи-натуральный

мән беру-уделять внимание

қиналмау-не напрягаться

Шағын және орта бизнес

жолдау - послание

шағын және орта бизнес – малый и средний бизнес

салық салу - налогооблажение

кәсіпкерлер - предприниматели

мүлдем жетілмеген – не развитый

айыппұлдар - штрафы

74

жер учаскелеріне құқықты рәсімдеу – оформить права на земельные

участки

жеңілдік – льгота, скидка

жылдық айналымы – годовой оборот

тауарайналымы - товарооборот

серіктес - партнер

ұйымдар – организации

кәсіркерлік –предпринимательство

еңбекке қабілеттілік-трудоспособность

жұмыссыздық-безработица

бәсекеге қабілеттілік- конкурентноспособность

мемлекеттік тапсырыс-государственный заказ

Экологиялық мәдениет

жаһандық- мировой, всемирный

ескермеу-не учитывать

тепе-теңдігі- равновесие

қауіп төндіру- грозит опасность

тіршілік –жизнь, мир

зардап-последствие

ғаламшар-планета

тапшылық- дефицит

залал келтіруде –приносить вред

ластану- загрязнение

жұтаңдану- опустошаться

суландыру-орошать

зиянды қалдықтар-вредные отходы, выброс

шикізат-сырье

зат алмасу-обмен веществ

қалпына келтіру-восстанавливать

ақаба-вода

жол бермеу-не допустить

егіс алқабы-посев

заңдылығын бұзу- нарушать закономерность

дағдарыс-кризис

бой көтеру-строятся

қарқынды жүргізу-интенсивно проводить

адам баласы-человечество

дауыл-буря

су тасқыны-наводнение

жайылымдық-пастбище

жер сілкінісі-землетрясение

Қазақстандағы білім беру жүйесі.

75

білім беру жүйесі-система образования

бәсеке- конкуренция

саты-ступень

көшу-переходить

талапкер-абитуриент

біліктілік-квалификация

үрдіс-процесс

пікір-мнение

артықшылық- преимущесво

ұстаным-принцип

құзіреттілік-компетентность

кедергі-барьер

өркениетті-цивилизованный

жоғары білім-высшее образование

орта білім-среднее образование

кәсіптік- профессиональный

даярлау-готовить

деңгей-уровень

жетілдіру-совершенствовать

Университет

іргетасы қаланды- был основан

мәртебе – статус

мұғалімдер институты- учительский институт

жетекші- ведущий

ғылыми – научный

әдістемелік- методический

мәдени- культурный

солтүстік өңір- северный регион

академиялық еркіндік- академическая мобильность

ауқым- охват, диапазон,объем

бәсекеге қабілетті- конкурентноспособный

білім беру технологиялары- образовательные технологии

мерзімдік басылым- периодическое издание

жабдықталған- оборудованный

кредиттік жүйе- кредитная система

алдыңғы қатарлы- передовой

аймақтық – региональный

мақтанышы- гордость

кәсіби біліктілік-профессиональная квалификация

сұраныс-спрос

әлеует-потенциал

76

жұмыс күші-рабочая сила

жас ұрпақ-молодое поколение

жұмыспен қамту-занятость

Әлемдік білім беру кеңістігі

жеке-дара- единолично

бірігу-объединяться

кең қанат жаю- широко распространен

енетін- входящий

жүзеге асыру- реализовать

атақ-звание

дербес- частный

тәжірибелік сынақ-производственная практика

даярлау-готовить

салалық-отраслевой

тұрақтылқ-стабильность

белгіленген-установлен

көпсатылы-многоступенчатый

басымды – приоритетный

танылатын- признанный

талапкер-абитуриент

бітіруші-выпускник

отандық-отечественный

бағалу жүйесі-система оценивания

жолға қою-наставить на путь

білім бағдарламалары- образовательные программы

тағайындау-назначить

тиісті-соттветствующий

шың-вершина

жетік білу-знать в совершенстве

Мамандық

жазушы – писатель

жұмысшы – рабочий

құрылысшы – строитель

балташы –плотник

іскер - бизнесмен

малшы – скотник

қойшы- пастух

есепші – бухгалтер

кенші- шахтер

даяшы- официант

тоқымашы- ткач

тілші-корреспондент

жүргізуші- водитель

77

ғалым- ученый

бағбан – садовник

суретші- художник

аспаз- повар

сауыншы- доярка

тігінші- швея

мақташы- хлопкороб

егінші- земледелец, хлебороб

бояушы- маляр

теңізші- моряк

сәулетші- архитектор

зергер- ювелир

мүсінші- скульптор

аудармашы переводчик

хатшы- секретарь

сағат шебері- часовщик

мал дәрігері- ветеринар

шаштараз- парикмахер

заңгер- юрист

суретке түсіруші- фотограф

аяқ киім жөндеуші- сапожник.

Шоқан Уәлиханов

ағартушы-просветитель

ғұлама ғалым- великий ученый

шығыстанушы- востоковед

мұра –наследие

құнды еңбектер- ценные труды

қажырлы – упорный, решительный

көрнекті –видный

үлгі –өнеге- образцы поведения

озық-погрессивный

жарқын өмір- светлая жизнь

зиялы қауым-интеллигентное общество

сарқылмас көз- неиссякаемый источник

тумысынан сезімтал- с рождения чувствительный,сентиментальный

даналық –мудрость

тұрмыс-салт-быт

озық дәстүрлер- передовые традиции

ата-бабаларының мекені-родина предков

Абай Құнанбаев

сауат ашу-обучиться грамоте

зейінді- сообразительный

місе тұтпау- не довольствоваться

78

өз бетінше жетілдіру- совершенствоваться

ел ісіне араласу- вмешательство в дела народа

озық ойлы – прогрессивно мыслящий

әлеуметтік көзқарас- социальный взгляд

ғұлама- мудрец

туынды- произведение

дана- мудрец

мол қазына- огромное богатство

тәрбиесінде өсу- воспитываться

ел анасы- уважаемый в народе человек

әзіл-қалжыңға шебер – понимающий юмор

сабырлы мінез – сдержанный характер

қисса-сага, хисса

дастан-эпос

кемел- достигший совершенства

кемеңгер-гений

ұлы ақын- великий поэт

байланыс- связь

көркемдік- художественность

қуаттылық- сила, мощь, энергия

дарын- одаренность

ойшыл- мыслитель

тірек- опора

халықтың тағдыры- судьба народа

асыл мұра- драгоценное наследие

есті адам- разумный человек

құмарлану- пристраститься

тәуір ісі- доброе начало дела

даналық-мудрость

парасат-разум

түп тамыры- основа основ

Ғылым және инновациялық технология

ғаламтор-интернет

зиян-вредно

ауруға шалдығу- заболеть

аталмыш-названный

пернетақта-клавиатура

ешкімнің дауы жоқ-никто не спорит

ойлау қабілеті-мышление

жүйке жүйесі-нервная система

қияли әлем-мечтательный мир

қателіктерге бой алдырады-совершают ошибки

дертке ұшырау-заболеть

жеңіліске ұшырау-проигрывать

79

шынайы өмір-реальная жизнь

өзіне қол жұмсау-наложить на себя руки

көру қабілеті – способность видеть

анықтау-установить

жасөспірім-подросток

жіпсіз байлану-задержаться не по своей воле

соншалық-настолько

80

АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ

І аттестация

І Нұсқа

1. Сөйлемдерді аяқтаңыз.

1.Асқар инженер болғысы келеді, ол үшін…….. . 2. Ол балаларды өте

жақсы көреді, сондықтан …… . 3. Жақсы маман болғың келсе, …. . 4.

Шетелде жақсы білім алу үшін ……….. . 5. Мамандықты игеру үшін ...... .

6. Көп ақша табу үшін ....... . 7. Жақсы ұстаз болу біліміңмен ғана ....... .

2. Берілген сөздерді етістіктің нақ осы шақ, жедел өткен шақ,

ауыспалы келер шақ түрлеріне жіктеңіз.

жетілдіру,дайындау

3. Берілген тұрақты тіркестердің мағынасын табыңыз.

төбе шашы тікірею; жерден жеті қоян тапқандай қуану; көңілі су

сепкендей басылу; іші жылу; инемен құдық қазғандай;

4. Жағдаятты талдау

Сөйлеу.Жағдаяттық тапсырма.

Тапсырма:

Сіздің Түркияда тұратын түрік азаматтарыңыз қонаққа келді. Олар

Қазақстанға бірінші рет келген. Түріктер Қазақстанды өз «атажұрты» деп

түсәнеді. Біздің еліміздің көрікті жерлерін көрсеткіңіз келеді. Сіз саяхатты

қай жерден бастар едіңіз.

5. Жазамыз. Сұрақтарға жауап бере отырып, шағын мәтін

құрастырыңыз. - Сіз қай Республиканың азаматысыз?

- Сіздің туған жеріңіз қайда орналасқан?

- Сіздің туған жеріңіз қандай?

- Қазақстан қандай мемлекет?

- Қазақстанның климаты қандай?

- Қазақстан қандай мемлекеттермен шектеседі?

-Қазақстан жері қандай пайдалы кендерге бай?

- Қазақстанның мемлекеттік тілі қай тіл?

- Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті кім, қашан сайланды?

81

2-нұсқа

1-тапсырма. Берілген мәтінді қазақ тіліне аударып жазыңыз.

Современный Казахстан - независимое, суверенное, демократическое

государство со стабильной экономикой и беспроигрышным планом на

будущее. Сегодня Казахстан смело заявляет о себе, о своих правах и целях.

Президентом нашей страны является поистине мудрый человек, тонкий

политик, стратег и настоящий патриот, Н.А.Назарбаев. Благодаря ему мы

достигли стабильности и процветания. Сейчас XXI век - век нового

поколения, которому предстоит стать опорой молодого государства. Нам

следует уделять большое внимание учёбе, стараться приобрести максимум

знаний. Государству нового тысячелетия необходимы образованные,

активные люди. От нас будет зависеть будущее государства. “Казахстану

необходима интеллектуальная революция, которая позволит пробудить и

реализовать потенциал нашей нации” – говорит Н.А.Назарбаев. Лично я

буду стараться учиться, работать на благо государства, чтобы внести вклад

в развитие моей родины, Республики Казахстан. Мой Независимый

Казахстан - это мой дом, моя Родина!

2- тапсырма. Сөйлемнің екінші жарты сөйлемін өзіңіңіз

құрастырыңыз, осы мәтіннің жалғасына 3 сөйлем өзіңіз қосып

жазыңыз.

Әрбір қазақстандық елінің жарқын болашағына толық сенімді болу

керек,.........Осыны жас буынға жеткізіп, патриоттық сезімді тәрбиелеп, өз

жерін қадірлеуге.............. Сонда ғана, Елбасы айтқандай: «Біздің

балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді

артық көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс.

«Қазақстан-2050» стратегиясын жүзеге асыруда жас ұрпақ негізгі күш

болып табылады. Жастар болашағы – Қазақстан болашағы. Міне,

болашақтағы Қазақстанды ....................................

3- тапсырма. Тәуелсіз Қазақстан тарихының оқиғаларын

хронологиялық рет бойынша қойыңыз.

1) Екінші ұлттық халық санағы

2) Қазақстан Президентінің соңғы сайлауы

3) Астанада өткен 1 — халықаралық бейбітшілік пен келісім

конференциясы

4) Қазақстан халықтары Ассамблеясының құрылуы

5) Қазақтардың дүниежүзілік құрылтайы

6) Қазақстанның БҰҰ кіруі

82

4-тапсырма. Жағдаятты талдау

Бір күні сені жан досың бір отырысқа ертіп баратындығын айттты.

Онда барғаныңда үлкен жиынның үстінен түстің. Сен бейтаныс адамдар

ішімдік ішуге, шылым шегуге шақырады. Досың да солар жағында. Бұған

дейін досыңның мұндай әдеттерін байқамапсың. Осы жағдайда сен не істер

едің, қандай да бір шұғыл шешім қабылдайсың ба? Өз шешіміңмен бөліс.

5-тапсырма. Туған жерге қатысты мақал-мәтелдерді пайдалана отырып

«Менің Отаным» тақырыбына эссе жазыңыз.

83

ІІ аттестация

І Нұсқа

1. Cалалас құрмалас сөйлемдердің түрін анықтаңыз.

1.Олардың бәрін үйіне апарды да, тура қамап қойды. 2. Бұл Құнанбай

баласында алтын да көп, ат та көп, ас та көп. 3. Сізді ешкім шақырған жоқ,

сондықтан сіз бармайсыз. 4. Мезгіл кешкіріп кетті, амалсыз қонуға тура

келді. 5. Түсінен шошынып дүниенің төрт бұрышын тегіс кезіп шығады,

бірақ қайда баса да көретіні-қазып жатқан көр болады. 6. Үш нәрсе

тұрақтамайды: бірі –саудаға түспеген мал, екіншісі- таласқа түспеген

ғылым, үшіншісі-саясаты жоқ патша. 7. Мен не бұл адамдардың ортасынан

кетуім керек, не болмаса барша жанға тынышсыз болатын зұлымдықты

қоюым керек екен ғой. 8. Қазан тұрып біресе атын мақтады, біресе өзін

мақтады, бірақ айналып келгенде, бәрі де Бегілдің өнерін сөз етісті.

2. Берілген сөздердің омонимдерін табыңыз. Сөйлем құрыңыз.

жай, жаз, бөлме, жүз, қас, бет.

3. Берілген тұрақты тіркестердің мағынасын табыңыз.

қой аузынан шөп алмайтын; тағаты таусылу; қамшы үйіру; қыстың көзі

қырауда; таяқ тастам жер;

4. Берілген сөздердің синонимдерін табыңыз. Сөйлем құрыңыз.

Көрікті, беделді, байлық, жай, жуас.

5. Берілген мақал-мәтелдерді пайдаланып жағдаят құрыңыз.

1. Білім іздеген өсер, білік іздеген өшер.

2. Өнер білім бәрі де

Оқуменен табылған.

84

ІІ аттестация

ІІ Нұсқа

1. Берілген сөздердің антонимдерін тауып, сөйлем құрыңыз.

бастауыш мектеп- алыс-

ауызша емтихан- биік-

тегін- үлкен -

арнайы мектеп- кең -

оқу- кір -

2. Берілген сөздердің омонимдерін табыңыз. Сөйлем құрыңыз.

қол, ас, жең, ер, ой,арық.

3. Берілген сабақтас сөйлемдерді толықтырыңыз, мағыналық

түрлерін анықтаңыз.

1.Қыс түссе, ....... . 2.Ауа райы нашар бола тұрса да, ...... . 3. Мұғалім

сабақ бастамай, ..... . 4.Сені көрмегелі, ..... . 5. Күн жылынған соң, ..... .

6.Күні бойы далада көп жүргендіктен, .... . 7. Уақыт аз болған соң, ...... .

8.Қонақтар риза болсын деп, ..... . 9. Жұмыс бітсін деп, ..... . 10. Күн ашық

болса, .... .

4. Берілген сөздердің синонимдерін табыңыз. Сөйлем құрыңыз.

жау, мұғалім,батыр, дос, семіз, кір.

5. Төмендегі берілген нақыл сөзді тірек етіп, білімнің өмірдегі пайдасы

туралы эссе жазыңыз.

1. Білім-бақтың жібермейтін қазығы,

Білімсіз бақ әлдекімнің азығы.

85

3-аттестация

1-нұсқа

1-тапсырма. Берілген сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз : Қазіргі кезде қандай мамандықтарға сұраныс көп деп ойлайсыздар?

Неге осы мамандықты таңдадыңыз? Сіздің мамандығыңыз қай салаға

жатады? Сіздің осы мамандықты таңдауыңызға не себеп болды? Қазір

өкініп журген жоқсыз ба ?Сіздің мамандығыңыздың қандай ерекшелігі бар

деп ойлайсыз? Сіздің мамандығыңызды жақсы меңгеру үшін, қай пәнді

жақсы білу керек?Сіздің мамандығыңызбен мемелекеттік мекемеде және

тағы қайда жұмыс істеуге болады? Білікті, білімді маман болу үшін не

істеу керек ?

2-тапсырма. Берілген нақыл сөздердің, мақалдардың мағынасын

түсіндіріңіз. Есте ұстаңыз.

«Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген

нәрселермен озады. Одан басқа нәрсемен оздым ғой демектің бәрі

бекер».(Абай)

«Білімдіден шыққан сөз

Талаптыға болсын кез»)Абай)

«Білекті бірді жығады,

Білімді мыңды жығады» (Халық мақалы)

Оқусыз білім жоқ

Білімсіз күнің жоқ (Халық мақалы)

3-тапсырма. Жақшаның ішіндегі сөз тіркестерін аударып жазыңыз.

1.Білім беру (система),оның құрылымы үздіксіз оқу

тұжырымдамасына сәйкес жасалады.

2. Бұл жүйе: отбасылық (воспитание), (дошкольное)тәрбие; жалпы білім

беру; (внешкольное)тәрбие мен оқыту; (профессионально-

технический)орта арнаулы; (высшее)білім беру;( послевузовское)білім

беру сатыларынан құрылады.

3. Білім берудің барлық (разделы, отрасли) мемлекет есебінен іске

асырылады.

4. Кәсіптік-техникалық училищелер саны 440-қа (достигло).

4. Тапсырма. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Нобель Альфред родился в 1833году ,Швеция, город Стокгольм.

2.Он является членом королевского общества и членом шведской академии

наук.

3. Получив патент на изготовление динамита,приступил к его

изготовлению.

4. Поэтому перед смертью он оставил завещание.

5. Нобелевская премия- международная премия.

86

6. Согласно оставленному завещанию,был образован Нобелевский фонд.

5-тапсырма. Ой қозғайық. Сұрақтар бойынша мәтін құрыңыз.

1. ХХІ ғасырда адамзат дамуының негізгі қозғаушы күші кімдер?

2. Ақпараттық қоғамда білім беру саласы қандай факторға айналуда?

3. Қандай қағида студенттердің басты ұстанымына айналғаны жөн?

4. Дамымайтын, алға қарай жүрмейтін адамдарды не күтеді?

2-нұсқа

1тапсырма. Берілген сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз

Соңғы жылдары қандай мамандық түрлері пайда болды?Қазіргі кезде

қандай да бір мамандық иесі болу үшін не істеу керек? Қандай мамандық

иелері оқуды қажет етпейді? Қазіргі кезде қандай мамандық иелері жоғары

сатылы және қандай мамандыққа сұраныс көп? Жақсы маман болу үшін, не

істеу керек? Бұл мамандықты таңдамаған жағдайда басқа қандай

мамандыққа барар едіңіз? Маман болу оңай ма ? Сіздің ойыңызша

қандай мамандықтар өте күрделі деп ойлайсыз?

2- тапсырма. Берілген сөздерді тәуелдеңіз.

сөздік, мамандық, маман, ұстаз, зерттеуші

3-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен сөйлем

құрастырыңыз

Ісі де өнеді, табысы да ,кәсібін шын сүйетін, пайдалы іс тындырғысы,

жаңа еңбек қарым-қатынастарында, айырықша мән берілуде, Бірыңғай

әйелдер, ер адамдардан кем түспейтін, өз басқаруындағы, өзгеге

айтқызбай-ақ өзі сезімталдықпен, сеніміне кіре қоюы қиын.

4- Тапсырма. Тұрақты сөз тіркестерін жазып алып, сөйлемдер

құрастырыңыздар.

Тіл тигізу (ругаться), құлақ салу (слушать внимательно), көз салу

(присматриваться, положить глаз), қара қылды қақ жару (отчаянный ),

бетіне салу (обличать), арқа тұту (опираться на кого-то), көз бен қастың

арасында ( быстро), мұрнын бет қылу (побить), қыл үстінен жүру (ходить

по краю пропасти), басын қайыру (опровергнуть), өкпесі езілу (сильно

переживать), аяқ астынан (ни с того ни с сего), тас талқанын шығару

(разбить наголо), тас жүрек болу (бессердечный, жестокий), көзі жұмылу

(умереть), құлақ майын жеу (надоедать)

5- Тапсырма. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

87

1. Нобель Альфред родился в 1833году ,Швеция, город Стокгольм.

2.Он является членом королевского общества и членом шведской академии

наук.

3. Получив патент на изготовление динамита,приступил к его

изготовлению.

4. Поэтому перед смертью он оставил завещание.

5. Нобелевская премия- международная премия.

6. Согласно оставленному завещанию,был образован Нобелевский фонд.

7. Нобелевская премия составлена из золотой медали с изображением

портрета Нобеля, диплома и специального фонда (деньги).

8. Решения о назначении Нобелевской премии не меняются.

9. Согласно положению умершим Нобелевская премия не выдается.

10. Нобелевская премия выдается с 1901 года.

11. Нобелевской премией награждены из 41 стран свыше 600 ученых и

общественных деятелей.

12. Ежегодная церемония вручения Нобелевской премии проводится в

Стокгольме 10 декабря.

88

4-аттестация

1-нұсқа

1-тапсырма. Төмендегі мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Бакалавриат яляется базовой ступенью в многоуровневой структуре

высшего профессионального образования. Задача бакалавриата-

подготовка специалистов с высшим профессиональным образованием и

практической направленностью деятельности для работы в различных

государственных и негосударственных организациях, в том числе в

средних профессиональных должностях.

2-тапсырма. Берілген тұрақты тіркестермен сөйлемдер

құрастырып жазыңыз.

Құлақ құрышын қандыру – насыщать уши. Услаждать слух.

Қысылтаяң – асығыс, қарбалас, аласапыран, ауыр.

Сөз тапқанға қолқа жоқ – находчивому в словах ничего не возразишь.

Попадать (в самую) точку. Медет болу – видеть в ком-либо,чем-либо,

опору, надежду.

Көмейіне құм құю – дауысы шықпау,үні өшу деген мағынада.

Аузын аштырмау – заставить молчать, не давать говорить что-либо.

Зажимать рот.

3-тапсырма. Аударыңыз.

1.Свободно говорить по- казахски, опытный специалист, начальник общего

отдела, известный политик и ученый, прием граждан, квалифицированный

врач, безработный человек, талантливый и знающий сотрудник,

необразованный человек, не могу перевести, может сказать, нужен

опытный специалист, дайте отчет в письменном виде, заявления и жалобы

граждан. 2. Национальное богатство, богатство недр,богатсво

общественное, богатство природное

4. Тапсырма. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Нобель Альфред родился в 1833году ,Швеция, город Стокгольм.

2.Он является членом королевского общества и членом шведской академии

наук.

3. Получив патент на изготовление динамита, приступил к его

изготовлению.

4. Поэтому перед смертью он оставил завещание.

5. Нобелевская премия- международная премия.

6. Согласно оставленному завещанию,был образован Нобелевский фонд.

89

5-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен сөйлем

құрастырыңыз

адамдарды ұжымдастырып , ілгері жүргізе алады, фактор, сөз жоқ, ең

алдымен,

таңдай қақтырып, таңғалдырғанмен, ұжым мүшелері.

2-нұсқа

1-тапсырма. Төмендегі мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Бакалавр- академическая степень и квалификация, присуждаемые

лицам, освоившим соответствующие образовательные программы высшего

прфессионального образования.

В зависимости от потребностей и возможностей личности обучение в

бакалавриате может осуществляться в следующих формах: очное,заочное,

дистанционное обучение. Формы обучения определяет его срок. Срок

обучения по очной форме- 4 года, заочной форме- 5 лет, при

дистанционном обучении- не мене 4 лет.

2-тапсырма. Берілген тұрақты тіркестермен сөйлемдер құрастырып

жазыңыз.

Құлақ асу (қою) – прислушиваться. Приклонить слух (ухо).

Аузын ашса жүрегі көрінетін – аңғал, акқөңіл.

Қара қылды қақ жаратын – остроумный, язвительный – остер на язык.

Дес беру ( дес бермеу)– давать волю( не давать волю) – развязать руки.

Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығару – вместе, как единомышленники,

действовать, жить – рука о руку.Аталы сөз – слово-назидание; умное

слово.Аттың жалы, түйенің қомында – второпях,впопыхах, в суматохе.

3-тапсырма. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

Нобелевская премия составлена из золотой медали с изображением

портрета Нобеля, диплома и специального фонда (деньги). Решения о

назначении Нобелевской премии не меняются. Согласно положению

умершим Нобелевская премия не выдается. Нобелевская премия выдается

с 1901 года. Нобелевской премией награждены из 41 стран свыше 600

ученых и общественных деятелей. Ежегодная церемония вручения

Нобелевской премии проводится в Стокгольме 10 декабря.

4-тапсырма. Лексика- грамматикалық. Мәтінді түсініп оқыңыз.

Адамзат өмірге келген соң өмірін қалай болса солай өткізбеуі тиіс.

Яғни адам саналы да жарқын өмір сүруі қажет. Ол үшін ең алдымен

Бірінші байлық – денсаулық

90

Екінші байлық – ақ жаулық Үшінші байлық – он саулық ата-бабамыз

айтып кеткендей, ең алдымен саналы да жарқын өмір сүру үшін денсаулық

қажет. Ал сол денсаулықты сақтау – өз қолымызда, яғни өз еншімізде.

Қазіргі таңда аурулардың түрі көбейіп барады. «Тірі адам түбінде бір

ауырмай тұрмайды” деп данышпан Баласағұнидің айтқан сөзі рас сияқты.

Өйткені, әрбір адамның басында өзіне белгілі бір аурулары бар. Бірақ біз

сол аурулардың шарықтауына жол бермей оған төтеп беруіміз қажет. Яғни

«Ауруын жасырған өледі” (Ә.Науаи) деген сөзге қарсы адам өз бойындағы

ауруы бойынша дәрігерлерден кеңес алып, білгендерден сұрап отыруы

қажет. Еліміздегі экономикалық жағдайдың өзгеріп нарықтық

қатынастардың дамуы, қоғамның әлеуметтік тұрғыда жіктеле бастауы ол

мүмкіншіліктердің бірдей болмауы және осы теңсіздіктің балалардың тұлға

болып қалыптасуына да ықпалын тигізетіні анық. Ал бұл кәмелетке

толмағандар арасында қылмыстың көбеюіне әкеліп соғады. Есірткі

құмарлық жасарып келеді. Бұл – дабыл соғарлық жағдай.

5-тапсырма. Мәтінге сұрақтар қойыңыз. Асты сызылған сөздер мен

сөз тіркестерінің баламасын тауып сөйлем құраңыз.

5-аттестация

1-нұсқа

1-тапсырма. Төмендегі сұрақтарды пайдалана отырып, сұхбат

құрастырыңыз.

1. Сізге біздің елдегі білім беру жүйесі ұнай ма? 2. Қандай жоғары оқу

орындарын білесіз? 3. Қандай жоғары оқу орындарында оқыған білікті деп

ойлайсыз? 4. Қай елде білім алғанды қалайсыз? 5. Қазіргі кездегі ақылы

оқу орындарына қалай қарайсыз? 6. Ақылы білім алсаңыз, біліктілігіңіз

арта ма? 7. Жоғары оқу орындарындағы қандай мәселелер туралы

айтқыңыз келеді?

2-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді

қойып,толықтырыңыз.

1. Біздің елімізде... білім беру жүйесінде мамандардың біліктілігіне көп

көңіл бөлінген.

2. Мамандарды дайындауда... жүйесі түрлі бағдарламаларды қамтиды.

3. Бакалавр болу үшін ... түсу керек.

4. Бакалавриаттың мақсаты- түрлі мемлекеттік, мемлекеттік емес

мекемелерге жоғары кәсіби білімді мамандарды...

5. Көбінесе оқытудың ... үлгілері қолданылады.

6. Бакалавр дипломын алып шыққан студенттер ... жалғастырады.

91

3-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Чокан Чингисович Валиханов (полное его имя Мухаммед-Ханафия, а

Чокан прозвище, данное матерью) родился в ноябре 1835 года. Детство его

прошло в степи, среди народа, первоначальную грамоту он получил в

родном поселке Кушмуруне в частной казахской школе, где научился

арабскому языку, получил представление о восточной поэзии и учился

рисованию. Последнее занятие было его неподдельной страстью и

сохранившиеся зарисовки Чокана говорят о том, что в нем жил талант

недюжинного художника. Отец с малых лет привлекал Чокана к сбору

материалов, касающихся легенд и народных преданий, и вовлек его в круг

высокообразованных русских ученых, инженеров, офицеров.

4-тапсырма. Аударыңыз.

Шакарим с 1922 года окончательно поселился в Чингизских горах, в

местности Шакпак. Отшельник не расставался с пером. Увы, эти труды не

сохранились, 2 октября 1931 года гэпэушники без суда и следствия

расстреляли невинного человека и сбросили тело в колодец. 30 лет

пролежали в нем останки философа, поэта, переводчика. Из воспоминаний

сына Шакарима – Ахата Кудайбердиева: «После убийства отца ищейки

ГПУ решили покончить и с его богатым литературным наследием.

Написанные за многие годы горы творческих трудов Шакарима попали под

специальный приказ с формулировкой «Полностью сжечь». Мир не без

добрых людей. Сторож и кочегар ГПУ в одном лице, некий Шаукен, спас

от огня единственную фотографию Шакарима.

5-тапсырма.Берілген мәтін бойынша маңызы бар 5 сұрақ

құрастырыңыз

2-нұсқа

1-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз

Абай Кунанбайулы родился в Чингизских

междугорьях Семипалатинского уезда Западно-Сибирского генерал-

губернаторства (с 1845 года Семипалатинская область) (по нынешнему

административному делению в Абайском районе Восточно-Казахстанской

области) в семье крупного бая Кунанбая Оскенбаева (Ускенбаева)

рода Тобыкты из казахского племени Аргын. Семья Абая принадлежала к

местной знати; дед (Оскенбай) и прадед (Иргизбай) главенствовали в своём

роду в качестве правителей и биев.

Начатое в детстве домашнее обучение у муллы было продолжено

в медресе у муллы Ахмет-Ризы в Семипалатинске, где преподавали

арабский, персидский и другие восточные языки. Одновременно посещал

92

русскую школу. К концу пятилетней учёбы начинает писать стихи, сначала

приписывая их авторство своему другу Кокпаю Джантасову. С 13 лет отец

Кунанбай начинает приучать Абая к деятельности главы рода. В возрасте

28 лет Абай отходит от неё, целиком занявшись самообразованием, но

только к 40 годам создаёт свои первые взрослые стихотворения.

Значительным событием для Абая явилось его общение с политическими

ссыльными Е. П. Михаэлисом, Н. Долгополовым, С. Гроссом.

2-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне

аударыңыз. Сөйлем құраңыз.

Обеспечить, повышение квалификации, не конкурентноспособный,

повысить качество, усовершенствовать, концепция, государственная

поддержка, высококвалифицированные специалисты, устанавливает

общеобразовательные стандарты образования.

3-тапсырма. Мектеп, білім туралы мақалдарды толықтырыңыз..

1. Жеті жұрттың...... біл .

Жеті түрлі ... біл.

2.Ұстаздан ... озар

3.Жердің сәні ...

Ердің сәні...

4.Тіліңмен жүгірме,

............ жүгір

5.Мектеп..., білім .......

4- тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз. Берілген мәтін бойынша

маңызы бар 5 сұрақ құрастырыңыз

Сейчас этот снимок один из самых дорогих экспонатов

Государственного заповедника-музея Абая. 29 ноября 1958 года решением

генеральной прокуратуры СССР Шакарима Кудайбердиева

реабилитировали за отсутствием состава преступления, но запрет на

творчество остался. За «буржуазный национализм». Зачем тогда

оправдывали? В общем, издевательство над здравым смыслом. В июле

1961 года Ахат Кудайбердиев выкопал останки отца, 8 августа наконец-то

Шакарим обрел вечный покой в ауле Жидебай, рядом со своим

наставником Абаем. В 1988 году Шакарима реабелитировали повторно. В

романе Мухтара Ауэзова «Путь Абая» Шакарим «замаскирован» в образе

Дармена, ученика Абая.

5-Тапсырма Лексика- грамматикалық. Мәтінді түсініп оқыңыз,

мазмұнын айтыңыз.

Адамзат өмірге келген соң өмірін қалай болса солай өткізбеуі тиіс.

Яғни адам саналы да жарқын өмір сүруі қажет. Ол үшін ең алдымен

Бірінші байлық – денсаулық , екінші байлық – ақ жаулық, үшінші байлық

93

– он саулық. Ата-бабамыз айтып кеткендей, ең алдымен саналы да жарқын

өмір сүру үшін денсаулық қажет. Ал сол денсаулықты сақтау – өз

қолымызда, яғни өз еншімізде. Қазіргі таңда аурулардың түрі көбейіп

барады. «Тірі адам түбінде бір ауырмай тұрмайды” деп данышпан

Баласағұнидің айтқан сөзі рас сияқты. Өйткені, әрбір адамның басында

өзіне белгілі бір аурулары бар. Бірақ біз сол аурулардың шарықтауына жол

бермей оған төтеп беруіміз қажет. Яғни «Ауруын жасырған өледі”

(Ә.Науаи) деген сөзге қарсы адам өз бойындағы ауруы бойынша

дәрігерлерден кеңес алып, білгендерден сұрап отыруы қажет.

Еліміздегі экономикалық жағдайдың өзгеріп нарықтық

қатынастардың дамуы, қоғамның әлеуметтік тұрғыда жіктеле бастауы ол

мүмкіншіліктердің бірдей болмауы және осы теңсіздіктің балалардың тұлға

болып қалыптасуына да ықпалын тигізетіні анық. Ал бұл кәмелетке

толмағандар арасында қылмыстың көбеюіне әкеліп соғады. Есірткі

құмарлық жасарып келеді. Бұл – дабыл соғарлық жағдай. Бүгін

Республикамыздағы тұрақты есірткі құмарлардың 2/3 бөлігін

жасөспірімдер мен 25-30 жасқа дейінгі жастар құрайды. Балаларда да

есірткіні тұтынатын жағдайларда болады. Мамандардың айтуынша

есірткіні татып көрген немесе оқтын-оқтын тұтынған адамдардың

жартысынан астамы 13-17 жаста жасаған. Есірткі құмарлықтың үдеп бара

жатқаны қылмыстық ахуалдың күрт нашарлауына тікелей әсер ететіні

анық. Сондықтан жастарды улап, халықтың болашағына қатер төндіріп

жатқан бұл дертке аяусыз күрес ең бірінші өзіміз, отбасымыз және

мектепте басталуы қажет. Еліміздің ертеңгі тізгіні жастар қасында

мемлекетіміздің алдына қойып отырғаны елулікке ену стратегиясы жүзеге

асу үшін жас ұрпақтың дені сау болуы қажет. Сонда ғана өз елімізді елу ел

қатарынан көре аламыз. Сол үшін өз денсаулығымызды өзіміз күтуіміз

қажет. Денсаулық механизмі бар екені белгілі, ал, денсаулық өзі АЛТЫ

АСПЕКТІДЕН тұрады:

а) физикалық денсаулық.

б) психикалық және интеллектуалды денсаулық.

в) жеке.

г) рухани денсаулық.

д) эмоционалды денсаулық.

е) әлеуметтік денсаулық.

Мәтінге сұрақтар қойыңыз. Асты сызылған сөздер мен сөз

тіркестерінің баламасын тауып сөйлем құраңыз.

Тақырыптарға арналған тест жұмыстары.

Өзін - өзі тексеру.

1-тақырып.Менің Отаным-Қазақстан. 1.Қазақстанмен оңтүстігінде шектесетін елдер:

A) Ресей, Қытай, Қырғызстан

B) Әзербайжан, Түркменстан, Иран

C) Түркменстан, Өзбекстан

D) Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан

E) Ресей, Иран

*******************

2.Қазақстан тәуелсіздік алған жылы:

A) 02.03.1992 ж.

B) 16.12.1991 ж.

C) 29.12.1992 ж.

D) 26.08.1936 ж.

E) 10.12.1993 ж.

********************

3.Қазақстанның БҰҰ-на мүше болған уақыты:

A) 02.03.1992 ж.

B) 16.12.1991 ж.

C) 17.12.1992 ж.

D) 29.12.1992 ж.

E) 01.05.1970 ж.

********************

4.Қазақстанның көлемі:

A) 17 млн.км²

B) 600 мың км²

C) 2724 мың км²

D) 450 мың км²

E) 1563 мың км²

********************

5.Қазақстан орналасқан материк

А) Солтүстік Америка

В) Еуразия

С) Европа

D) Азия

Е) Оңтүстік Америка

********************

6.Қазақстан Республикасының аумағы

А) 3,2млн.км2.

В) 9,6млн. км2.

С) 2,7млн. км2.

D) 17млн. км2.

Е) 8,5млн км2.

95

********************

7.Дүниенің екі бөлігінде орналасқан Қазақстан облыстары

А) Маңғыстау, Атырау

В) Ақтөбе, Ақмола

С) Атырау, Батыс Қазақстан

D) Батыс Қазақстан, Маңғыстау

Е) Маңғыстау, Қызылорда

********************

8.Теңізге шығатын жолы бар Қазақстанмен шектесетін мемлекеттер

А), Қытай, Украина

В) Қытай, Ресей

С) Әзірбайжан, Үндістан

D) Түркия, Ресей

Е) Ресей, Өзбекстан

********************

9.Қазақстанмен шығысында шектесетін мемлекет

А) Ресей

В) Қытай

С) Өзбекстан

D) Қырғыстан

Е) Түркменстан

********************

10.Қазақстан көлемі жөнінен Еуразияда

А) 9-шы орында

С) 7-ші орында

В) 4-ші орында

D) 3-ші орында

Е) 2-ші орында

********************

11.«Шығыстың Аристотелі» деп атанған ғалым:

A) Әл-Идриси

B) Махмуд Қашқари

C) Әбу Насыр Әл-Фараби

D) Ш.Уәлиханов

E) Қ.Сәтпаев

********************

12.Қазақстан Ғылым академиясың тұңғыш президенті:

A) Ш. Уәлиханов

B) Қ. Сәтбаев

C) П.П. Семенов Тян Шанский

D) Н.А. Северцов

E) И.В. Мушкетов

********************

13.Қазақ жерін зерттеген орыс ғалымдары

А) П.П.Семенов-Тянь-Шанский,Н.Потанин,Н.Обручев,И.Мушкетов..

96

В) М.Поло,В.Докучаев,И.Черский,А.Бутаков.

С) В.Беринг,И.Рычков,Г.Карелин,А.Левшин..

D) Қ.Жалаири,П.Паллас,Н.Северцов,В.Обручев.

Е) С.Челюскин,М.Сомов,С.Неуструев,А.Краснов.

********************

14.Қазақстанның ең биік жері:

A) Ақсораң

B) Ұлытау

C) Хан Тәңірі

D) Мұзтау

E) Ақбет

********************

15.Қазақстандағы ең биік тау

А) Талғар.

В) Ұлытау.

С) Хан-Тәңірі.

D) Ақсораң.

Е) Мұзтау.

2-тақырып. Қазақстан Республикасының Ел басқару жүйесі. 1. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі

А) алты жыл

В) бес жыл

С) төрт жыл

D) жеті жыл

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

2. Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі

А) алты жыл

В) бес жыл

С) төрт жыл

D) жеті жыл

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

3. Парламент дегеніміз не?

А) Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын

Республиканың ең жоғары өкілді органы.

В) Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады,

атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызетіне

басшылық жасайды.

С) Мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының

негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық

қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары

лауазымды тұлға

97

D) Мемлекеттік және мемлекеттік емес орган

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

4. «Высшее должностное лицо» - қазақ тіліндегі баламасын табыңыз.

А) жоғары лауазымды тұлға

В) атқарушы билігін жүзеге асырады

С) бағыттарын айқындайды

D) халық пен мемлекеттік билік бірлігі

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

5. Берілген сөз тіркесінің дұрыс баламасын табыңыз.

А) халық пен мемлекеттік билік бірлігі - единство народа и

государственной власти

В) атқарушы билігін жүзеге асырады - единство народа и

государственной власти

С) халықтар бірлігі- единство народа и государственной власти

D) мерзімінен бұрын тоқталуы мүмкін- единство народа и

государственной власти

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

6. Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін неше Палатадан тұрады?

А) 2

В) 3

С) 1

D) 5

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

7.Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын

неше депутаттан тұрады?

А) 102

В) 107

С) 97

D) 57

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

8. Сенаттың депутаттарын кім тағайындайды?

А) Қазақстан Республикасының Президенті

В) Қазақстан Республикасының Үкіметі

С) Халық

D) Парламент

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

9. Сенатта неше депутат болады?

А) он бес

В) он жеті

98

С) тоғыз

D) жиырма

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

10. Берілген сөз тіркесінің қазақша баламасын табыңыз.

А) өкілеттік мерзімі- срок полномочия

В) өкілеттілік - срок полномочия

С) өкілеттік мерзімінің аяқталуы- срок полномочия

D) мемлекет тағдыры- срок полномочия

Е) дұрыс жауабы жоқ

3-тақырып. Қазақстанның экономикасы, сыртқы және ішкі

саудасы.

1. Қазақстан әлемнің неше мемлекетімен экспорттық тауар алмасу

жасайды.

А) 122

В) 115

С) 2

D) 3

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

2. Қазақстан әлемнің неше мемлекетімен импорттық тауар алмасу

жасайды.

А) 122

В) 115

С) 2

D) 3

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

3. Қазақстанда тіркелген нешеден астам шет ел елшіліктері мен

халықаралық ұйымдардың өкілдері жұмыс істейді?

А) 40

В) 50

С) 25

D) 30

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

4.Қазақстанның елшіліктері мен дипломатиялық миссиялары неше елде

құрылған?

А) 40

В) 50

С) 25

D) 30

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

99

5.Бүгінде Қазақстан әлемдік кеңістікке мықты енген ел, оның

егемендігін әлемнің неше елі танып отыр?

А) 130

В) 125

С) 120

D) 140

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

6. Қазақстанның сыртқы саясаты неге бағытталған?

********************

7.Қазақстан ненің бастамашысы әрі тілекшісі болып табылады?

********************

8. Берілген сөз тіркесінің дұрыс қазақша баламасын табыңыз.

А) ядролық қарусыздандыру – ядерное разоружение.

В) қырып жоятын қаруларды таратпай – ядерное разоружение.

С) ядролық қарулар – ядерное разоружение.

D) ядролық – ядерное разоружение.

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

9. Берілген сөз тіркесінің дұрыс қазақша баламасын табыңыз.

А) қырып жоятын қарулар – не распространять уничтожающее оружие.

В) қырып жоятын қаруларды таратпай – не распространять

уничтожающее оружие.

С) Бастамашы болып табылады – не распространять уничтожающее

оружие.

D) ядролық – не распространять уничтожающее оружие.

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

10. Берілген сөз тіркесінің дұрыс қазақша баламасын табыңыз.

А) бастамашы болып табылады – является начинающим

В) байланыстырушы буын рөлін атқарады – является начинающим

С) қарулы күштер – является начинающим

D) реттеуші болып табылады – является начинающим

Е) дұрыс жауабы жоқ

4-тақырып. Іскер адам.

Іскер адамсыз ба?

Бүгінгі таңда іскер адамның бойында сан мыңдаған қасиеттер

жинақталған. Егер айнаға қарап, өзіңіздің мүмкіншілігіңізді көргіңіз

келсе төмендегі тест сұрақтарына жауап беріңіз. Сұрақтарға “иә ”

немесе “жоқ” деп жауап беру керек.

Сұрақтар:

1.Жақынымның сүйіспеншілігіне бөлену үшін осы кәсібім жарай ма?

100

2. Мен жасаған игі істеріме қайтарым күтем бе?

3. Мен өз адресіме айтылған сынды қабылдай алам ба?

4. Істің мән-жайына толық қанықпай жатып, басқаларды сынаймын ба?

5. Мен өз іс-әрекетіме, шешіміме жауапкершілікпен қараймын ба?

6. Мен абыроймен жеңіліп, жеңілісті ешбір жаласыз дұрыс қабылдай

аламын ба?

7. Ащы болса да ақиқатқа жүгінем бе, әлде шындықтан бұғынам,

иллюзиядан қашам ба?

8. Өзіме сенбеген жағдайда мақсаттарыма сенім артам ба?

9. Өзіме қатыссыз нәрселерге алдын ала алаңдаймын ба?

10. Шегінуге болмайтын , келеңсіз жағдайға көнемін бе?

11. Мақсатым мен оны жүзеге асырар іс-әрекеттерді дұрыс ажырата

аламын ба?

12. Адамдармен тығыз қарым-қатынасқа түсе аламын ба ?

13. Әдептілік ережелерін сақтаймын ба? Әзіл-қалжыңды көтере аламын

ба?

14. Табандымын ба?

15. Өз-өзіме талап қоя аламын ба? Адам табиғаты күрделі екеніне нақты

жауап бере аламын ба?

16. Еркінмін бе, жақсыдан үйрене аламын ба?

17.Мен өз жетістіктерімді басқа адамдар жетістіктерінің белгілі бір

бөлігі деп санаймын ба?

18. Мен өз өмірімді дұрыс жолға қоя аламын ба?

19. Керемет дүниелерден жасап, оны жүзеге асыруға талпынам ба?

20. Мен жақсы жоспар жасап, оны жүзеге асыруға талпынам ба?

Нәтижелерді өңдеу.

Өз жауаптарыңызды кілтпен салыстырып, жинаған балыңызды

есептеңіз.

5-тақырып. Адам және табиғат егіз. Экологиялық мәдениет.

1. Тірі организмдардің бір-бірімен және олардың қоршаған ортамен

байланысымен байаланысын зерттейтін ғылым:

А) Экология

Б) Нооэкология

С) Адам экологиясы

Д )Биология

Е) Анатомия

********************

2. ҚР-ғы Ақсу- Жабағалы қорығы қай жылы құрылды?

А. 1952 ж

В. 1926 ж

С. 1940 ж

Д. 1934 ж

Е. 1931 ж

101

********************

3.Дербес ғылым ретінде экология шамамен қаншасыншы жылы

қалыптасты?

А. 1900 ж

В. 1904 ж

С. 1954 ж

Д. 1854 ж

Е. 1860 ж

********************

4.Жануарлардың мінез-құлығын зерттейтін ғылым қалай аталады?

А. Этология

В. Токсикология

С. Экология

Д. Биология

Е. Зоолгия

********************

5.Ортаның микробиогендік биотикалық факторларына мыналар жатады.

А. Адамзат

В. Жан-жануарлар

С. Миробтар мен вирустар

Д. Жасыл өсімдіктер

Е. Қоршаған орта

********************

6.Бір топ организмдердің тұрмыс жағдайларын, қоршаған ортамен

қарым-қатынастарын зерттейтін экологияның түрін былай деп атаймыз:

А. Ғылыми экология

В. Аутэкология

С. Биоэкология

Д. Синэкология

Е. Демэкология

********************

7.Адам денсаулығына зиянды әсер ететін факторлар арасында 1- орында

тұр:

А. психологиялық және әлеуметтік жағдай

В. Тұқым қуалайтын аурулар

С. өмір сүру салты

Д. Қоршаған орта

Е. әртүрлі ластаушы заттар

********************

8.Табиғатты қорғау дегеніміз:

А. Биосфера мен атмосфераны ластанудан қорғау.

В. Қоршаған ортаның тазалығын айтамыз.

С. Экологиялық системада тепе-теңдікті сақтау.

Д. Қоршаған ортан ластанудан қорғауға арналған жұмыстар жиынтығы.

Е. Тазалағыш аппараттарды қолдана отырып қоршаған ортаны қорғау.

102

********************

9. Шағын аймақтық климат қалай аталады?

А. Атмосфера

В. Микроклимат

С. Жел

Д. Рельеф

Е. Температура

********************

10.“Экология” терминін ғылымға енгізген ғалым:

А. Э.Макфедьен

В. Т.Льюс

С. Э.Геккель

Д. Н.Уэбстар

Е. Ю.Одум

********************

11.Қоршаған ортанның антропогендік өзгерілуі:

А. Өндіріс ластарымен

В. Өсімдіктер әсерімен.

С. Адам әрекетімен өзгеруі.

Д. Өндірістің әсерімен.

Е. Жануарлармен әсері

********************

12.Біздің республикамызда 1976 ж. тағы бір қорық ашылды. Ол қалай

аталады?

А. Марқакөл

В. Ақсу-Жабағылы

С. Қорғалжын

Д. Наурызым

Е. Алматы

********************

13.Эколоия ғылымының зерттеу нысаны:

А. Табиғи ресурстарды пайдалану

В. организмдердің бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-қатынасы

С. Адамның қоршаған ортамен байланысы

Д. биоценоздағы өзгерістер

Е. Биологиялық және географиялық микро және макрожүйелер мен

оның уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы

********************

14.Ортаның антропогендік факторна мыналар жатады:

А. Вирустар.

В. Жан- жануарлар

С. Адамзат

Д. Жасыл өсімдіктер

Е. Микробтар

********************

103

15.Қазақстан дүние жүзі бойынша қандай пайдалы қазбалар жөнінен 1-

орында тұр:

А. мыс

В. вольфрам, қорғасын, барий

С. алтын, күміс, платина

Д. темір, мырыш, мыс

Е. мұнай, газ

6-тақырып. Қорықтар

1. Қазақстанда қанша қорық бар?

А) 8

Б) 5

С) 10

Д)12

Е) 20

********************

2. Қорғалжын қорығы қай жерде құрылған?

А) Астананың қасында

Б) Алматының қасында

С) Арал теңізінің қасында

Д) Торғай облысында

Е)Қаратаудың жанында

********************

3. Барсакелмес қорығы қай жылы құрылды?

А) 1930

Б) 1935

С) 1968

Д) 1939

Е) 2004

********************

4. Алматы қорығы қай жерде құрылған?

А) Астана облысында

Б) Алматы облысында

С) Арал теңізінің қасында

Д) Торғай облысында

Е) Қаратаудың жанында

********************

5. 1939 жылы қандай қорық құрылды?

А) Алматы

Б) Ақсу - Жабағылы

С) Қорғалжын

Д) Барсакелмес

Е) Науырзым

********************

6. Ақсу-Жабағылы қорығы қай жылы құрылды?

104

А) 1930

Б) 1935

С) 1926

Д) 1939

Е) 2004

********************

7. 1992 жылы қай қорық құрылды?

А) Алматы

Б) Ақсу - Жабағылы

С) Қорғалжын

Д) Батыс Алтай

Е) Наурызым

********************

8. Қорғалжын қорығы қай жерде құрылған?

А) Астана қаласынан 140 км жерде облысында

Б) Алтайда

С) Арал теңізінің қасында

Д) Торғай облысында

Е) Қаратаудың жанында

********************

9. 1998 жылы қандай қорық құрылды?

А) Алакөл

Б) Ақсу - Жабағылы

С) Қорғалжын

Д) Қаратау

Е) Наурызым

********************

10. Үстірт қорығы қай жерде құрылды?

А) Астана облысында

Б) Алтайда

С) Маңғыстау облысында

Д) Торғай облысында

Е) Қаратаудың жанында

№7 Университет-білім ордасы.

1. Университетімізде жаңадан ашылған кітапхана қалай аталады?

А) Білім орталығы

В) Кітап орталығы

С) Қазына

D) Мұрағат

Е) Кітапхана

********************

2.Қостанай мемлекеттік университетінде қандай газет басылып

шығады?

А) Білім

105

В) Жас өркен

С) Білім жарысы

D) Айқап

Е) Бадриса апа

********************

3. Университеттің оқу үрдісіне қандай жүйе енгізілген?

А)

В)

С)

D)

Е)

********************

4. Университет мәртебесін алмағанға дейін жоғары оқу орны қалай

аталды?

А) заң институты

В) психологиялық факультет

С) педагогикалық институт

D) мұғалімдер институты

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

5. Қазіргі таңда университетте неше факультет бар?

А) 5

В) 7

С) 8

D) 9

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

6.1944 жылы университетке кімнің есімі берілді? Сол тұлғаның тегін

айтыңыз.

А) А.Иманов

В) Ә.Жангелдин

С) Ә. Бөкейханов

D) І.Омаров

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

7. Ахмет Байтұрсынов есімі қай жылы берілді?

А) 1993 жылы

В) 1996 жылы

С) 2000 жылы

D) 1992 жылы

Е) 2006 жылы

********************

8. Қазіргі таңда университетте білім берудің қандай деңгейлері

бойынша дайындық жүргізеді?

А)

106

В)

С)

D)

Е)

********************

9. Ең алғаш институттың негізін факультеттер қалаған.

А) тарих және жантану

В) құқықтану және экономика

С) ветеринария және мал шаруашылығы технологиясы

D) физика-математикалық және жаратылыстану-географиялық

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

10. Университетте неше кафедра бар ?

А) 37

В) 36

С) 35

D) 40

Е) дұрыс жауабы жоқ

8-тақырып. Мамандық

1. Жер бетінде қанша мамандық түрлері бар?

А) 3000

Б) 3200

В) 3400

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

2. Ауылшаруашылық саласына жататын мамандық атауларын

көрсетіңіз.

А) инженер, бағдарламашы, агроном

Б) биотехнолог, агроном, эколог

В) дәрігер, мұғалім , бағбан

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

3. Мамандық таңдауда адам өз бойында қасиеттерді жетілдіру керек?

А) тәрбиелік

Б) өзін-өзі ұстай білу

В) шешім қабылдағыш

Г) барлығы дұрыс

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

4) Мамандықты меңгерген адамды қалай атайды?

А) маман

107

Б) мамандық

В) кәсіпкер

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

5) Мұғалім, дәрігер, тәрбиеші қандай типке жатады?

А) Адам-адам

Б) адам-белгі

В) адам-техника

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

6) Адам-табиғатқа жататын мамандық

А) ұста

Б) тігінші

В) агроном

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

7) Ұстамдылық қандай кәсіп иесіне жатады?

А) суретші

Б) сатушы

В) әнші

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

8) Малшыға қандай талап қойылады?

А) шебер

Б) күш иесі

В) шыдамды

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

9) Келісім сауда және биржалық келісім жасағанда арада жүретін адам?

А) дилер

Б) брокер

В) маклер

D) дұрыс жауабы жоқ

Е) бәрі дұрыс

********************

10) Мамандық таңдауда қандай жаман әдеттерден аулақ болу керек?

А) үстірт қарау

Б) ұсақшыл

В) әлсіз

Д) көпсөзділік

108

Е) бәрі дұрыс

9-тақырып. Білім беру жүйесі

1.Әл-Фараби кім?

А) әнші

В) ғалым

С) Президент

Д) күйші

Е) дұрыс жауабы жоқ ******************** 2.Еуразия университеті қай жерде?

А) Алматы

В) Астана

С) Семей

Д) Қызылорда

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

3.Қ.Сәтбаев кім?

А) ғалым

В) депутат

С) әнші

Д) президент

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

4.Семей педагогика институты қай жылы ашылды?

А) 1931

В) 2009

С)1934

Д) 1929

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

5.Қазақ ұлттық техникалық университет кімнің атымен аталады?

А) Әл- Фараби

В) Гумилев

С) Қ.Сәтбаев

Д) Шәкәрім

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

6. IT университеті қай қалада орналасқан?

А) Алматы

В) Астана

С) Семей

Д) Ақтөбе

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

109

7.Семейдегі қаржы колледжі кімнің атымен аталады?

А) С.Асфандияров

В) Н.Назарбаев

С) Шәкәрім

Д) Р.Байсейітов

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

8.Қазақстанда неше Ұлттық университет бар?

А) 4

В) 7

С) 9

Д) 5

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

9.С.Асфендияров кім?

А) президент

В) әнші

С) дәрігер

Д) мұғалім

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

10. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті қай жылы

ашылды ?

А) 1934 ж

В) 1931 ж

С) 1933 ж

Д) 1935

Е) дұрыс жауабы жоқ

10-тақырып. Шоқан Уәлиханов

1.Шоқан нешінші жылы туған ?

А) 1830

В) 1835

С) 1845

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

2.Шоқан қай жерде туған ?

А)Құсмұрын

Б)Қостанай

С)Көкшетау

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

110

********************

3.Шоқанның шын аты кім ?

А) Еркетай

В) Мұхамедханафия

С) Мұхамеджан

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

4. «Шоқы , Шоқан» қандай мағынаны білдіреді ?

А)шоқыдай биік

В)аса көрікті ;

С) судай таза

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

5.Шоқан бала жастан қандай болды ?

А)зерек

В)нашар

С)аңқау

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

6.Шоқан бірінші рет қай елге саяхат жасады?

А)Қазақстан

Б)Қырғызстан

С)Қытай

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

7. Шоқанның қанша суреті сақталған ?

А) 300

Б) 200

С) 250

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

8. Шоқанның суреттері қай кітапта басылып шықты ?

А) Шоқан және өнер

Б) Шоқан – этнограф

С) Шоқан – асқан жазушы

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

9.Шоқан қандай суретші ?

А) көркем суретші

111

Ә) ақын жанды

Б) әйгілі суретші

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

10.Шоқанның әкесі кім ?

А) Шыңғыс

Б) Уәлихан

С) Өскенбай

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

11.Нешінші жылы кадет корпусына оқуға түсті ?

А) 1874

Б) 1848

С) 1847

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

12. Шоқан нешінші жылы Ресей Географиялық қоғамының мүшесі

болып сайланды ?

А) 1855

Б) 1857

С) 1875

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

13.Шоқан не жазды ?

А)Ғылыми еңбек

Б)сықақ

С)мақала

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

14.Оның еңбектері қай тілге аударылды ?

А) түрік

Б) француз

С) ағылшын

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

********************

15. Шоқан қай жылы қайтыс болған ?

А)1855

Б)1856

112

С)1865

Д) бәрі дұрыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

11-тақырып. Абай Құнанбаев.

1. Абай Құнанбаевтың туған жерін белгілеңіз.

А) Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы, Ақ жайлау өңірі;

В) Шығыс Қазақстан облысы, Шыңғыстау бауырындағы Қасқабұлақта;

С) Ақмола облысындағы Қоскөл деген жерде;

Д) Ақмола облысы, әйгілі Бурабай көлі;

Е) Қостанай облысы, Құсмұрын бекетінде.

2. Құнанбай Абайды неше жасында Семейге оқуға жіберді?

А) 7жасында;

В) 8жасында;

С) 9жасында;

Д) 10жасында;

Е) 11жасында.

3. Медреседе діни уағыздармен шектеліп қалмай, қандай тілдерді

игерді?

А) Араб, парсы, түркі;

В) Араб, парсы, иран;

С) Араб, парсы, түркімен;

Д) Араб, парсы, өзбек;

Е) Араб, парсы, орыс.

4. Құнанбай Абайды оқудан шығарып, ел билеу ісіне баулығанда неше

жаста еді?

А) 10 жаста;

В) 11 жаста;

С) 13 жаста;

Д) 15 жаста;

Е) 16 жаста.

5. Абай Е. Михаэлиспен қай жылы кездесті?

А) 1870 ж.;

В) 1871 ж.;

С) 1873 ж.;

Д) 1875 ж.;

Е) 1880 ж.

6. 1882 жылы жазылған Абайдың ақындығын өзіне де, өзгелерге де

мойындатқан шын мәніндегі көркем туындыларын көрсетіңіз.

А) «Жаз», «Қыс»;

В) «Өлең - сөздің патшасы», «Күз»;

С) «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», «Жазғытұры»;

Д) «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр»;

Е) «Қан сонарда бүркітші шығады аңға», «Бородино».

7. Абай өлеңдерін кімнің атынан таратып жүрді?

113

А) Байкөкше;

В) Барлас;

С) Көкпай;

Д) Балта;

Е) Шөже.

8. Мәдениет пен білімнің маңызын насихаттауға арналған тұңғыш

шығармасын белгілеңіз.

А) «Интернатта оқып жүр»;

В) «Жасымда ғылым бар деп ескермедім»;

С) «Ғылым таппай мақтанба»;

Д) «Жазғытұры»;

Е) «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат».

9. Қай өлеңнен?

Кемді күн қызық дәурен тату өткіз,

Жетпесе, біріңдікін бірің жеткіз.

Күншілдіксіз тату бол шын көңілмен,

Қиянатшыл болмақты естен кеткіз.

А) «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат»;

В) «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол»;

С) «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін»;

Д) «Болыс болдым, мінеки»;

Е) «Өлсем, орным қара жер, сыз болмай ма?».

10. Абайдың табиғат тақырыбындағы тұңғыш өлеңін белгілеңіз.

А) «Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай»;

В) «Жаз»;

С) «Қыс»;

Д) «Күз»;

Е) «Жазғытұры».

11. Қай өлеңнен?

Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,

Күлімдесіп, көрісіп, қүшақтасып.

Шаруа қуған жастардың мойны босап,

Сыбырласып, сырласып, мауқын басып.

А) «Жаз»;

В) «Күз»;

С) «Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай»;

Д) «Жазғытұры»;

Е) «Көлеңке басын ұзартып».

12. Абай Пушкинді аудару арқылы ұйқастың қай түрін тапты?

А) қара өлең ұйқасы;

В) шалыс ұйқас;

С) аралас ұйқас;

Д) шұбыртпалы ұйқас;

Е) кезекті ұйқас.

13. Ақын ел билеушілерінің типтік бейнесін қай өлеңдерінде

114

бейнелеген?

А) «Сегіз аяқ», «Жаз»;

В) «Көлеңке басын ұзартып», «Күз»;

С) «Болыс болдым мінеки», «Мәз болады болысың»;

Д) «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Жазғытұры»;

Е) «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат», «Көлеңке басын ұзартып».

14. Қай шығармадан?

Тамағы тоқтық,

Жұмысы жоқтық

Аздырар адам баласын.

А) «Желсіз түнде жарық ай»;

В) «Адамның кейбір кездері»;

С) «Өзгеге көңілім тоярсың»;

Д) «Сегіз аяқ»;

Е) «Пайда ойлама, ар ойла».

15. Абай Лермонтовтан жалпы саны қанша шығарма аударған?

А) 17;

В) 21;

С) 23;

Д) 25;

Е) 27.

16. Ойшыл адамның өмірде көргені мен басынан кешкен шерлі сырын

танытатын шығарманы атаңыз.

А) «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат»;

В) «Өлсем, орным қара жер, сыз болмай ма?»;

С) «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол»;

Д) «Малға достың мұңы жоқ»;

Е) «Қалың елім, қазағым».

17. Абайдың қанша поэмасы бар?

А) 2;

В) 3;

С) 4;

Д) 5;

Е) 7.

18. Абайдың қай поэмасының уақиғасы «Мың бір түн» ертегісінен

алынған?

А) «Ескендір»;

В) «Масғұт»;

С) «Әзім әңгімесі»;

Д) «Еңлік - Кебек»;

Е) «Ләйлі - Мәжнүн».

19. Еуропаға Александр Македонский деген атпен белгілі қолбасшының

өмірі жайлы аңыздар негізінде жазылған поэмасын көрсетіңіз.

А) «Ескендір»;

В) «Масғұт»;

115

С) «Әзім әңгімесі»;

Д) «Еңлік - Кебек»;

Е) «Ләйлі - Мәжнүн».

20. Абай: «Тегінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез

деген нәрселермен озбақ», - деп нешінші қара сөзінде жазды?

А) Алтыншы сөзінде;

В) Отыз үшінші сөзінде;

С) Он сегізінші сөзінде;

Д) Жиырма бесінші сөзінде;

Е) Он тоғызыншы сөзінде.

116

Берілген сөзжұмбақты шешіңіз

Мына сөз жұмбақты дұрыс шешкенде «Даналық өшпес жарық, кетпес

байлық» деген нақыл сөз шығады.

Сұрақтар:

1. Атауыш сөздердің бірі...

2. Ахметтің туған жері...

3. «Бурыл атта бұғау бар» Бұғау сөзінің түсіндірмесі

4. Ахметтің тұңғыш оқулығы

5. 1926 жылы Ахмет қай кітаптың жаңа түрін жасады?

6. Жазу таңбаларын түсіндіретін кітапшасы

7. Байтұрсынның інісі

8. Бастауыш мектепте балаларға тілді таныту жүйесі

9. Ахмет қандай партияда қызмет істеді ?

10. Байтұрсынов кім?

11. Нәрселердің атын көрсететін есім сөздер

12. Ақынның төл туындыларының бірі

13. Менен, үшін, туралы сөздері қандай сөз табына жатады ?

14. Ахметтің әкесінің аты

15. Айтылуы бойынша ерекшеленетін сөйлем түрі

16. Сөйлем түрлері

17. «Т» дыбысы қандай дауыссыз дыбысқа жатады

18. Заттың қимылын, ісін білдіретін сөз табы

19. Қазақ тіліндегі дыбысты зерттейтін ғылым

20. Дүниедегі жұрттың негізгі үш тілі бар. Соның бірі

21. Тұрлаусыз мүше

22. Әкесі мен ағасы ұрған полковник кім

23. Ересектерге арналған кітап

24. «Келіңдер, боз балалар, атты алыңдар» қандай сөйлем

25. «Тіл құралда» көп кездесетін сөз

26. Сөйлем түрі

27. Ахмет қандай медреседе білім алған

28. «...елім, қайқайып белің, сынуға тұр таянып» көп нүктенің

орнындағы сөз

29. Ахмет қандай газетте жұмыс істеді

117

Сөзжұмбақ

118

Фразеологиялық бірліктердің түсіндірме сөздігі

Аулақ болды - жаман іс, жаман қылықтан сырт, бөлек болу

Ауыз бірлік - ұйымшылдық, татулық, ынтымақ, бір сөзділік

Ауырдың үсті, жеңілдің астымен жүрді – жұмысқа, іске бел шешіп

кіріспеді, жалқаулық етті, жұмыс істемеу, жан қинамау жағын іздеп

жүрді

Аяқсыз қалдырды – бастаған істі бітірмеді. Текке, босқа қалдырды.

Ат ізін суытпау-жиі келіп тұру

Аузын буған өгіздей-үндемейтін

Бармағын тістеді-өкінді

Бит қабығынан биялай тоқыған-шебер

Бет бұрыс-үлкен өзгеріс.

Дауысқа салды - бір нәрсені анықтау үшін қол көтертті, ортаға салды.

Далаға кетті-босқа кетті

Дәм тұзы жараспады-тату-тәтті тұра алмады

Екі аяғын бір етікке тығу-қысымға алу

Екі езуі екі құлағына жету-қуану

Есек құрты мұрнына түсу-баю

Екі көзі шарасынан шығу-қорқу

Жаны зәр түбіне жету-қорқу

Жүрегінің түгі бар-батыр

Жылан жалағандай-түк қалдырмау

Жыланның басы қайту-аштығы басылу

Жүрек жұтқан – батыр

Ит басына іркіт төгілу-молшылық орнау

Иттің қара тұмсығындай көру-жек көру

Ит жанды-төзімді

Көзді ашып жұмғанша –тез, жылдам

Көз қырына алды-бақылады, назарынан таса етпеді.

Көзі жетті. Көзін жеткізді - мәселенің, істің шындығын өзі білді. Кәмілсенді - ақиқатына сенді.

Көз байлау-алдау

Көзі тою-көңілі толу

Көзіне топырақ шашу-жамандық жасау

Кірпік қақпау-ұйықтамау

Қоян жүрек – қорқақ

Қой аузынан шөп алмас-момын, жуас

Қас пен көздің арасында –тез

Қас қарайғанша-кешке таман, күн бата

Құлағын түру-назар аудару

Маңдайы ашық-бақытты

119

Маңдай тер-адал еңбек

Нүкте қойды - бітірді, істі аяқтап шықты, тәмамдады.

Ой туды - ойына жаңа пікір, идея келді.

Орнына түсті - қалпына келді.

Орнынан алды - қызметінен босатты.

Орынға таласты - қызмет орны немесе сайланбалы ұйымдардағы мандат

үшін бәсекелесті.

Орны бөлек- орны ерекше, жөні басқа

Ой тоқтату-ер жету

Он саусағындай білу-жақсы білу

Он екі де гүлі ашылмаған-қыршын жас

Өз бетімен-рұқсатсыз, заңсыз, өзінше, жеке, өз шешімімен.

Сөз болды- айтылды, талқыланды, қаралды.

Сабақ болды- қорытынды шығарарлық ойға келді, екерерлік ой салды,

екінші рет мұндай жағдайды қайталамайтын болды.

Сынға алды- кемшілігін айтты.

Сірке суы көтермеді-ештеңені көңілі жақтырмады, зауқы болмады

Сәлемі дұрыс-ниеті түзу

Түйенің таяғы түсетін жер-өте алыс жер

Тышқақ лақ жоқ-малдан жұрдай, малы жоқ

Түйінді сөз- негізгі, қорытынды сөз, мәселенің шешімі.

Турасын айтты- шынын, анығын баяндады.

Түкке тұрмайды- іске алғысыз, ештеңеге жарамайды.

Таяқ тастам жер – жақын жер

Іске аспады - орындалмады, жарамады, пайдаға аспады.

120

Грамматикалық анықтағыш

ГРАММАТИКА: ЕСІМДІК.

Есімдіктің

түрлері

Есімдіктер

1.Жіктеу

есімдіктері

Мен «я»,сен «ты»,Сіз «Вы»,ол «он», «она», «оно»,

біз «мы», сендер «вы», Сіздер «Вы», олар «они».

2.Сілтеу

есімдіктері

Бұл «этот», мынау «это», мына «этот», осы «этот»,

сонау «вот»,әне «вон тот», міне «вот, сол «тот», ол

«тот», анау «тот», ана «то».

3. Өздік

есімдіктері

Выражаетсы одним слосом өз-сам. Өздік есімдігі

принимают следующие суффиксы;

а) –нікі, -дікі өзімдікі-мой -ше, -нше өзімше -

өзіңіздікі-ваш я по своему

өзінікі –его өзіңше –ты по

своему

өзіңдікі-твой өзіңізше -вы по

своему

өзінше -он по

своему

4. Сұрау

есімдіктері

Кім-кто,не-что,қанша,неше,нешеу-сколько,

нешінші,қайсы-который,қай-какой,қайдан-

откуда,қандай-какой,қашан-когда,қалай-

как,қайтіп-каким образом,немене -что такое.

5.Жалпылау

есімдіктері

барлық,бәрі,барша,бар,бүтін,бүкіл,күллі,түгел -все

6.Белгісіздік

есімдіктері

Біреу,бірдеме –кто-то,что-то, бірнеше-

несколько,әлдеқайда-где-то,куда-то, кейбір-

некоторый,әрбір,әркім,әрқайсысы-

каждый,всякий,әлдекім –кто-то.

7. Болымсыздық

есімдіктері

ешкім-ни-кто,ешнәрсе-ничто,ештеме-

ничего,ешқандай-никакой, ешқайда-никуда,

ешқалай-никак,ешбір-ешқайсысы,ешбіреу,ештеңе-

ничего,никакой,ничей,никого.

Есімдіктің септелуі

Атау мен сен ол бұл ешкім Бәрі

Ілік менің сенің оның бұның ешкімнің бәрінің

Барыс маған саған оған бұған ешкімге бәріне

Табыс мені сені оны бұны ешкімді бәрін

121

Жатыс менде сенде онда бұнда ешкімде бәріде

Шығыс менен сенен одан(онан

)

бұдан ешкімнен бәрінен

Көмекте

с

меніме

н

сеніме

н

онымен бұныме

н

ешкімме

н

бәріме

н

Есімдіктің тәуелденуі.

ол бұл мынау кім өз

Менің оным бұным мынауым кімім өзім

Сенің оның бұның мынауың кімің өзің

Сіздің оныңыз бұныңыз мынауыңыз кіміңіз өзіңіз

Оның онысы бұнысы мынауы кімі өзі

Біздің онымыз бұнымыз мынауымыз кіміміз өзміз

Сендерді

ң

оларың бұларың мынауларың кімдерің өздерің

Сіздерді

ң

оларыңыз бұларың

ыз

мынауларың

ыз

кімдеріңі

з

өздеріңі

з

Олардың олары(оныс

ы)

бұнысы мынауы кімдері өздері

Бастауы

ш

Баяндауыш Толықтауы

ш

Анықтауы

ш

Пысықтауыш

Есімдік

атау

септікте

тұрып

бастауыш

болады.

Есімдік

жіктеліп

келіп немесе

заттанып,

баяндауыш

болады.

Есімдік атау

мен ілік

септіктерінен

басқа

септіктерде

тұрып,

толықтауыш

болады.

Есімдік ілік

септігінде

келгенде

немесе зат

есіммен

тіркесіп

келіп,

анықтауыш

болады.

Есімдік мекен,

мезгіл

мағыналарынд

а қолданылса,

пысықтауыш

болады.

Мен

далаға

шықтым.

Бәрі оны

қолдап

кетті.

Бұны өзі

қалап еді.

Менің

айтарым-

сол. Біздің

ойлағанымы

з сенсің.

Оны елеген

ешкім

болмады.

Ешкімге

ауыр

тапсырма

берілмеді.

Кейбір

адамдар

қарсы

шыққандай

болып еді.

Біздің

дегеніміз

болды.

Олардың

балалары

осында. Олар

әлдеқашан

кетіп қалған.

Есімдіктің сөйлемдегі қызметі

122

Тәуелдік жалғау.

Основа оканчивается на гласный звук

Единственное число Множественное число

І. Менің қала - м «мой город»

ІІ. Сенің қала - ң «твой город»

Сіздің қала – ңыз (ңіз) «Ваш

город»

ІІІ. Оның қала – сы ( сі) «его

город»

І. Біздің қала – мыз (-міз)

«наш город»

ІІ. Сендердің қала - лар – ың

(-ің) «ваш город»

Сіздердің қала - лар – ыңыз (-

іңіз) «Ваш город»

ІІІ. Олардың қала – лар - ы (-

і)

«их город»

-лар

лер

по

сонорных

й,р,у,

гласных

Основа оканчивается на согласный звук

Единственное число Множественное число

І. Менің дәптер - ім (-ым)«моя

тетрадь»

ІІ.Сенің дәптер - ің (-ың) «твоя

тетрадь»

Сіздің дәптер-іңіз(ыңыз) «Ваша

тетрадь»

ІІІ. Оның дәптер- і ( ы) «его

тетрадь »

І. Біздің дәптер-іміз (-ымыз)

«наша тетрадь»

ІІ. Сендердің дәптер-лер-ің

(-ың) «ваша тетрадь»

Сіздердің дәптер-лер-іңіз (-

ыңыз) «Ваша тетрадь»

ІІІ. Олардың дәптер-лер- і (-

ы)

«их тетрадь»

-дар

дер

после

м,л,н,ң,ж,з

-тар-тер

после

глух.,

звонких

б,в,г,д

123

Сын есім

Мағынасына қарай

Сапалық (Качественный) Қатыстық

(Относительный)

Заттың түр-түсін, сын-сипатын, Қатыстық сын есімдер

сапа белгісін білдіреді. туынды сын есім болып

табылады. Қатыстық сын

есімдер зат есімдерге төмендегі

жұрнақтар жалғану арқылы

жасалады.

Түрлері Мысалдар

1.Құрамына қарай

(По составу)

1.Дара (Простые) Кіші, тар, нәзік, мол

2. Күрделі (Сложные)

Апалы-сіңілі, ақ сақалды,

балалы-шағалы.

2. Тұлғасына қарай

(По способу образования)

1.Негізгі (Непроизводный) Жақсы, әдемі, кең, суық

2.Туынды (Производны

й)

1) -лы, -лі, -ды,

-ді, -ты, -ті. 2) -сыз, -сіз

3) -ғы, -гі, -қы, -

кі,

4)-лас, -лес, -дас,

-дес, -тас, -тес.

5) -паз

Өнерлі жігіт, қысқы күн, сусыз

жер, жерлес, өнерпаз

124

Сын есімнің шырайлары

Шырай түрлері

Жасалу жолдары

Мысалдар

1. Жай шырай (Положительная

степень)

Заттың жай қалыпты

түрін, түсін, сапасын,

көлемін білдіретін сын

есімдер жай шырай

болады

Әдемі, жақсы, ақ, көк

2. Салыстырмалы

шырай (Сравнительная

степень)

Бір заттың сындық

белгісін екінші затпен

салыстырғанда кем

не артық екенін

білдіретін

шырайдың түрі.

-рақ-рек,-ырақ-ірек, -

лау,-леу

-дау, -деу,- тау –теу, -

қыл –ғыл,

ғылтым,-қылтым,-

шыл,- шіл,-

-шылтым,- шілтім,-ілдір

-ақ, -қай, -ғыш

Ағырақ, көгipек, жақсылау,

ақтау, көктеу, бозғыл,

сұрғылтым,

ашқылтым, көкшілтім, ақшыл,

көгілдір.

3. Күшейтпелі шырай (Превосходная степень)

Белгілі бір сындық

белгінің бір нәрседен

өте артық не өте кем

екенін білдіретін

шырайдың түрі.

Күшейткіш буын

арқылы

Жап-жақсы,әп-әдемі, сап-сары

4. Асырмалы шырай

Белгілі бір сындық

белгінің бір нәрседен

аса артық не аса кем

екенін білдіретін

шырайдың түрі.

Өте, тым, аса, тіпті,

нағыз, ең

Өте әдемі, тым жақсы, аса

маңызды,

125

Сан есім

Құрамына қарай

Дара сан есім

Бір ғана

түбірден (негізгі

немесе туынды)

тұрады.

Бес,жүз,мың,

отыз,ондаған,

жетеу,

сегізінші.

Күрделі сан есім. Кемінде екі сөзден тұрады.

Он бес,жүз екі,мың тоғыз

жүз тоқсан екі,отыз

жеті.

Сан есімнің сөйлемдегі қызметі.

Сө

йл

ем

мү

ше

ле

рі

Анықтауыш

Баяндауыш

Толықтауыш

Бастауыш

Пысықтауыш

Ер

еже

Сан есім

сөйлемде

негізінен

анықтауыш

болады.

Сан есім сөйлем

соңында

жіктеліп немесе

заттанып келіп,

баяндауыш

болады.

Сан есім

заттанып келіп,

толықтауыш

болады.

Заттанған

сан есім атау

септігінде

тұрып,

бастауыш

болады.

Сан есім етістіктің

алдынан келіп, іс-

әрекеттің

мөлшерін білдіріп,

пысықтауыш

болады.

М

ыса

лд

ар

Үйдегі бес-алты

малымыз

жоғалып кетті. Ол

үшінші бөлмеде

жалғыз отыр.

Саматтың екі

тазысы бар. Біз

таудағы бірінші

көпірден өттік.

Екі мысық есіктен

ішке кірді.

Сен менен

кейінгі

екіншісін. Оның

жақсы көретін

саны – жеті.

Бүгін сабаққа

келмеген – осы

үшеуі. Сен үйдің

бесіншісісің.

Оның жаы

алтыларда.

Екеуінен

үйренгенің

саған жетеді.

Екеуіне

сырыңды

айтпа. Ол

алманың

екіншісін алды.

Білекті бірді

жығады,

білімді мынды

жығады. Ол

балуандардың

бесіншісімен

күресті.

Алтау ала

болса,

ауыздағы

кетеді,

төртеу түгел

болса,

төбедегі

түседі.

Қырық-

қасиетті сан.

Екі жердегі

екі-төрт.

Ат баспаймын

деген жерін үш

басады. Олар бүгін

футболды бірінші

ойнайды. Ол сол

әнді бір отырғанда

үш айтты.

126

Тест жауаптары

1-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

А + +

В

+

+

+

+

+

+

С + + + + + +

Д +

Е

2-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

А + + + + + + + +

В

+

+

С

Д

Е

3-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

А + + + +

В

+

+

+

С +

Д

Е

4-тест жауабы

Кілт: Әрбір «иә»деген жауапқа 3 балл , ал 1,5,6,7,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20

сұрақтарға «жоқ» деп жауап берсеңіз 1 балл.

Әрбір «жоқ» деген жауапқа 3 балл , егер 2,3,4,9 сұрақтарға «иә» деп жауап берсеңіз

1 балл.

Психологтың диагнозы мен кеңесі:

20-30 балл аралығы Сіз бастаманың басында тұрсыз.

31-50 балл аралығы Сізде іскер адамға тән барлық қасиет бар, десе де өзіңізбен жұмыс жасауды әлі де

тоқтатпағаныңыз жөн.

127

51-60 балл аралығы Сіз бабындағы іскер адамсыз, бірақ бағындырар биіктер таусылмайтынын есте

ұстағаныңыз абзал.

5-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

А + + + +

В

+

+

+

+

+

С + + + +

Д +

Е +

6-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

А + + +

В

+

С + + +

Д + + +

Е

7-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

А + + +

В

+ +

С + +

Д +

Е

3,8 сұрақ ашық сұрақ. Студенттер өз жауаптарын жазады.

3 сұраққа жауап –кредиттік жүйе.

8-сұраққа жауап-бакалавриат, магистратура, докторантура

8-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

А + + + +

128

В

+ + + + +

С

Д

Е +

9-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

А + + +

В

+ +

С + + + +

Д +

Е

10-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

А + + + + + + +

В

+

+

+

+

+

С + + +

Д

Е

11-тест жауабы

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2

0

А + + + +

В

+

+

+

+

+ +

С + + + + +

Д + + +

Е + +

129

Сөзжұмбақтың шешімі

Е С І М Д І К

Т О Р Ғ А Й

К І С Е Н

Т І Л Қ Ұ Р А Л

Ә Л І П П Е

Б А Я Н Ш Ы

А Қ Т А С

С Ө Й Л Е М

А Л А Ш

П У Б Л И Ц И С Т

З А Т Е С І М

М А С А

Ж А Л Ғ А У

Б А Й Т Ұ Р С Ы Н

С Ұ Р А У Л Ы

Б О Л Ы М Д Ы

Қ А Т А Ң

Е Т І С Т І К

Ф О Н Е Т И К А

Т Ү Б І Р Ш І к

П Ы С Ы Қ Т А У Ы Ш

Я К О В Л Е В

С А У А Т А Ш Қ Ы Ш

Б Ұ Й Р Ы Қ

С Ы Н А У

Ж А Й Ы Л М А

Ғ А Л И Я

Қ А З А Ғ Ы М

Қ А З А Қ

130

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1 . Әлімбек Г. Қазақ тілі Алматы, 2005.

2.Қамзебаева Р.Е., Қамешова Г.М., Мұқанова Г.М. Қазақ тілін

үйренеміз. Тіл дамыту құралы. (бастауыш және негізгі деңгей үшін).

Алматы, 2007

3. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі (Ана тілі деңгейінде үйрту

құралы). Алматы, 2008

4. Бекова-Тайсюганова Г.Ж.. Қазақ тілі Астана, 2003.

5.Байсакалова Ұ.С. Қазақ тілі Астана, 2007.

6.Тұрыспеков Г.Т. Қазақ тілі. Алматы, 2012

Қосымша:

8.Хакимова Р.Г., Нұрмағамбетова С.А. Қазақ тілі. Қостанай, 2006.

9.Қыдыриязова А.Б. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. Астана,

2008.

10 Рысбаева ГД. Қазақ тілі (грамматикалық анықтағыш). - Алматы,

2000.

11.СармановаФ.Т «Студентерге арналған тіл дамыту материалдары».

ҚМУ,2010ж

12. СармановаФ.Т. «Септік жалғауларының қолданылуын үйрету».

ҚМУ,2010ж

13.Иргизбаева Қ.Б.«Практикалық тілі». ҚМУ,2010ж

14. Б.Абильбекова. Төл дыбыстары және зат есім жалғаларының

қолдану ерекшеліктері. ҚМУ,

2011ж.

15. Иргизбаева.Қ.Б. Орыс тілді аудиторияда қазақ тілін дамыту

материалдары. . ҚМУ, 2011ж.

16. Иргизбаева. Қ.Б.. «Практикалық қазақ тілі». (электрондық оқулық).

ҚМУ,2011ж.

17. Иргизбаева.Қ.Б. «Практикум по казахкому языку». (электрондық

оқулық). ҚМУ,2009ж.

18.Испандиярова.А.Т. Практиклық қазақ тілінен жаттығулар жинағы.

ҚМУ, 2011ж.

19.Алтыбаева. А.А Пркатикалық қазақ тілінен оқу-әдістемелік құрал.

ҚМУ, 2011ж