Upload
elom
View
153
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
“Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага”. Судлаач Б.Батбуян. Ñ удалгааны зорилго :. М ал аж ахуйн ї йлдвэрлэлийг жинхэнэ бизнес утгаар х є гж її лэх чиглэлийг баримтлахын хамт мал аж ахуйн салбарын цаашдын х є гжилд чиглэсэн т є рийн бодлогын хувилбарыг дэвш її лэхэд оршино. - PowerPoint PPT Presentation
Citation preview
““Мал аж ахуй дахь бодлогын Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага”ялгавартай хандлага”
Судлаач Б.Батбуян
Ñудалгааны зорилго:
ММал аж ахуйн ал аж ахуйн їїйлдвэрлэлийг жинхэнэ йлдвэрлэлийг жинхэнэ бизнес утгаар хбизнес утгаар хєєгжгжїїїїлэх чиглэлийг лэх чиглэлийг баримтлахын хамт мал аж ахуйн баримтлахын хамт мал аж ахуйн салбарын цаашдын хсалбарын цаашдын хєєгжилд чиглэсэн гжилд чиглэсэн ттєєрийн бодлогын хувилбарыг рийн бодлогын хувилбарыг дэвшдэвшїїїїлэхэд оршинолэхэд оршино......
Судалгааны Судалгааны аргаарга,, явцявц
• Мàëчäûã ñàíàìñàðã¿é, õýýðèéí ñóäàëãààíû ìàðøðóòûí äàãóó çàìä òààðàëäñàí áàéäëààð ñîíãîñоí
• Хºäººãèéí íèéãìèéí á¿õ äàâõàðãûã á¿ðýí òºëººëæ чàäàõóéö ìýäýýëýë àâàõ ¿¿äíýýñ àìüæèðãààíû ò¿âøèíã õàðãàëçàí ñîíãîæ àñóóëãàíä õàìðóóëñàí
• “Îðîëöóóëàí ¿íýëýõ àðãà” PRA (Participatory Rapid Appraisal)-ûã ºðãºí àøèãëàсан
Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòãèéí ерөнхий Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòãèéí ерөнхий тоймтойм
YaruuBuren
Erdene
Delgerkhaan
27993
21709
Малын бүтэц (2003)
Ìàëûí òîî
14448 11092
Á¿ðýí Äýëãýðõààí Ýðäýíý ßðóó 3-ð áàã 2-ð áàã 5-ð áàã 9-ð áàã
- Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà
Ìàë ªðõèéí òîî Ìàëчèí ºðõ Ìàëûí òîî Ìàëûí òîî
10 õ¿ðòýë 29897 101634(43%)
161391 2270951(9.1%)11-30 39341 792175
31-50 32396 1317385
51-100 52871 52871(22.4%)
3910304 3910304(15.7%)
101-200 47393 47393(20.1%)
6713837 6713937(27.0%)
201-500 29669 29669(12.6%)
8594438 8594438(34.5%)
501-999 3870 4643(1.9%)
2454803 3399104(13.7%)1000-1499 684 777030
1500 –1999 61 102668
2001 äýýш 28 64603
Á¿ãä 236210 236210 24888634 24888634
Ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëýãëýë (2003 îí )
Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë
Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ººð÷ëºëò
0%
50%
100%
1990 1994 1998 2000 2003
rich medium poor very poor
Öººí ìàëòàé, ÿäóó ìàëчèí ºðõèéí òîî æèëýýñ æèëä ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà
Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàëáàéäàë
Үзүүлэлт Дундаж үзүүлэлт
1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2002
Бүгд 81 79 73 58
Ботго 40 36 27 30
Унага 62 60 60 42
Тугал 68 72 71 52
Хурга 85 77 78 64
Ишиг 80 76 71 54
Îíû ýõíèé 100 ýõýýñ áîéæóóëñàí òºëèéí òîî
Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë
¯ç¿¿ëýëò1986-
19901991-
19951996-
20002001-
2002
Б¿ãä 751.9 973 1256.3 3838.2
Òýìýý 25.7 16.6 9.2 23.1
Àäóó 64.3 76.7 134.3 331.6
Үõýð 79.5 132.9 85.7 607.4
Õîíü 438.7 579.1 649 1581.1
ßìàà 143.6 167.7 427.4 1295
Том малын зүй бус хорогдол
Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàëáàéäàë
Малтай өрх
Малчин өрх Тавиул малтай иргэд
Баян
Дунд
Ядуу
Нэн
ядуу
Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн
Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд
Ноолуур;Мах (үхэр, хонь);Ноос;хялгасАрьс шир;
Сүү, сүүн бүтээгдхүүн;Эсгий;Мах, махан бүтээгдхүүн
ЗАХ
ЗЭЭ
Л
Ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéí õýëáýð¿¿ä
Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë
мàë àæ àõóéí бизнесийн òàëààðõè òºðèéí áîäëîãо
ДҮГНЭЛТ
“Ноолуур”, “Ноос” “Цагаан хувьсгал” õºòºëáºð
“Ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºð”
“Газрын хууль”“Усны үндэсний хөтөлбөр”“Хîðøооны хууль” “Хот айл, мянгат малчдыг
дэмжих “Тºðèéí áîäëîго нь: • мал аж ахуйн бизнесийг эрхлэх нөхцөл, болоìæèéã ÿìàð
íýã õýìæýýãýýð б¿ðä¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéæ байíа • уламжлалт аргад түшиглэн эрхлэн õºòë¿¿ëýõ áîäëîãî
áàðèìòàëсан• төрийн бодлого нь нийт “малчдад” гэсэн ерөнхий
хаягаар хаяглагдсан• ядуурлыг бууруулах арга хэмжээний хүрээнд
хэрэгжүүлæ áàéíа • ºðñºë人íèéã ñààðóóëàõ áàéäàë áèé áîëãîõîä õ¿ðãýæ áàéíà
“Ìàëàà áàðñàí, çàëõóó ìàëчèä íü òºðººñ òóñëàìæ àâч áàéõàä õîîë íîéðîî õàñàí, ìàëàà çóäàíä ¿õ¿¿ëýõã¿é ãýæ òýìöñýíд íü òóñëàìæ õ¿ðдýгã¿é ”
мал аж ахуйн бизнесийг хөгжүүлэх арга зам-малчид
мàë àæ àõóéí бизнесийн òàëààðõè òºðèéí áîäëîãо
ДҮГНЭЛТ
• түүхий эдийн үнэд зохицуулалт хийж, хяналт тавьж, нөлөөлºõ
• мал аж ахуйн үзэсгэлэн, дуудлага худалдаа зохион байгуулàх
• агент худалдааг сэргээх • дэд бүтцийн хөгжилд түлхүү анхаарах
Мал аж ахуйн бизнес эрхлэхýä нөлөөлж буй хүчин зүйлс
• Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг ашигтайгаар борлуулж чадахгүй байгаа;
• Ñайн үүлдрийн, чàíàðòàé òàâààðëàã малтай бîëæ чàäààã¿é;
• Áàãà õ¿¿òýé, óðò õóãàöààíû çээл олдäîãгүй;
• Мал аж ахуйн áèçíåñèéã äýìæñýí хөрөнгө оруулаëò õèéãääýãгүй;
• Ìàë àæ àõóéí òåõíîëîãèéí òàëààð ìýäëýãòýé áîëîâч çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû áèçíåñèéí òàëààðõè ìýäëýã äóòìàã ;
• Õîðøèõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã áîëîâч õýíòýé, õýðõýí ÿàæ õîðøèõîî ìýäýõã¿é áàéãàà;
• Бэлчээрийг буруу ашигласны улмаас малдаа тарга хүч авахуулж чадахгүй байãàа.
Нөлөөлж áóé хүчин зүйл Эрдэнэ сумын 5-р баг
Бүрэн сумын
3-ð баг
Дэлгэрхаан ñóìûí 2-ð
áàã
Яруу ñóìûí 1-ð áàã
зах зээлийн байршил + * + *
малын түүхий эдийн үнэ ханш
+* * +
малын тоо толгой + + * + *
бэлчээрèéí менежментийн асуудал
+ * + * +*
худаг усíû асуудал * + * + *
Øóóä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ:
Тайлбар:+ ìàë÷äûí òîäîðõîéëîëò* ñóì, áàãèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòíóóäын òîäîðõîéëîëò
Нөлөөлж áóé хүчин зүйл
Эрдэнэ сумын 5-р баг
Бүрэн сумын
3-ð баг
Дэлгэрхаан ñóìûí 2-ð
áàã
Яруу ñóìûí 1-ð áàã
мал эмнэлгийн үйл÷илгээ
+ *
хөрөнгө оруулалт * + * +
зээл + * +* + * +*
зах зээлийн боловсрол мэдлэг, мэдээлэл
+* + * + * +
өвс/тэжээл бэлтгэх асуудал
+ + * * *
Øóóä áóñ íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ:
Улаанбаатар хотоос алслагдсан зай (км)
80 км 201 км 230 км 1000 км
Орлогын төрөл Эрдэнэ сумын 5-р баг
Бүрэн сумын
3-ð баг
Дэлгэрхаан ñóìûí 2-ð
áàã
Яруу ñóìûí 1-ð áàã
Мал, махны борлуулалтын орлого
32.2% 48.6% 49.1% 52.2%
Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний орлого
35.9% 8.4% 7.6% 3.4%
Ноос, ноолуурын орлого
17.1% 21.3% 22.7% 27.2%
Арьñ ширний орлого
4.6% 8.1% 9.9% 16.1%
Бусал зүйл (ногоо, тэтгэвэр, ан, тавиóл
ìàëмалласны хөлс, г.м)
10.1% 13.6% 10.7% 1.1%
100% 100% 100% 100%
Сонгож авсан дóíäàæ àìüäðàëтай малчин өрхийн орлого, түүний бүтэц (нэг жилд)
Тайлбар: баг тус бүрт сонгож авсан 6-8 өрхийн орлогын дундаж үзүүлэлтийг үзүүлсэн.
Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò ãàçàðç¿éí áàéðøèë íºëººëºõ íü
Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò çýýëèéí àñóóäàë íºëººëºõ íü:• Зýýë íü áîãèíî õóãàöààòàé (6-12 ñàðûí),ºíäºð õ¿¿òýé
(сàðûí 2-3 õóâèéí õ¿¿)
Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò àæ àõóéí õýëáýð íü íºëººëºõ íü:• Дàí ãàíö өрхийн түвшинд бизнес эрхлэх• Хот айлын хүрээнд нэгдэн хөдөлмөрºº хоршиж,
бизнес эрхлэх• Ìàë÷äûí àëáàí áóñ õýñýã á¿ëýã, õîðøîî áàéãóóëæ áèçíåñ
ýðõëýõ
Амьжиргааны түвшин, хөрөнгө чинээний ялгаагаар бэлчээрийг ашиглаж, эзэмшиж
байна.
Сумын төв
Нөөц нутаг
Тарчиг бэлчээртэй нутаг
Газарзүйн зохистой нутаг
Бэлчээр сайтай нутаг
худа
• áýëчýýð íóòãèéã æèëèéí 4 óëèðàëä õóâààæ ýäýëáýðëýí àøèãëàõ óëàìæëàëò çàí çàíøèë àëäàãäñàí
• íýã õýñýã íь áóóöàà ñýëãýõ òºäèé ë æèëèéí äºðâºí óëèðëûã íýã ãàçàðò ºíãºð¿¿ëæ áàéíà
Áэлчээрèéí менежмент ìàë аж ахуйн бèçíåñт нөлөөлөх нь
Яруу сумын малын тоо толгой, бүтцийн өөрчлөлт (1991-2003)
Á¿õ ìàë
145768 132228 124757 107280
81611
58983
- Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà
1991 1993 1995 1998 2000 2003 Он
Ìàëûí òîî òîëãîé, òºðºë ìàë àæ àõóéí áèçíåñò íºëººëºõ íü
Нэг ºðõèéí аж ахуйд оногдох малын тоо цөөрсөн нь аж
ахуйã ашигтайгаар эрхлэх боломжèéã буурóóëсан.
Ìàëûí òîî òîëãîé, òºðºë ìàë àæ àõóéí áèçíåñò íºëººëºõ íü
1999 2000 2001 2002 2003
50 õ¿ðòý
ë
127 262 266 287 327
51-100 50 107 107 98 93
101-200 285 239 239 243 229
201-500 244 148 148 145 138
501-999 39 23 23 9 9
1000-1499
4 2 1 2 -
895 895 901 901 873
Á¿ðýí ñóìûí ìàëûí á¿ëýãëýë ºðõèéí òîî
Бүрэн Эрдэнэ Яруу
0-50 22.9 20.4 28.7
51-100 74.7 72.2 68.1.
101-200 143.1 143.6 145.8
201-500 273.2 281.7 299
501-999 627 658 625.2
1000-1600
- - 1600
Нэг өрхөд ноогдох дундаж бодит малын тоо
Ìàëûí òîî òîëãîé, òºðºë ìàë àæ àõóéí áèçíåñò íºëººëºõ íü
Сумын захирг
аа**
БагийнЗасагдарга
Чинээлэгмалчид
Дундàæ
Малчид
Ядуумалчид
Нэнядуу малчи
д
Єðõèéí ìалын тоо толгойг өсгөх
+ +
Õºäºëìºð õîðøèëòûí õýëáýð –ìàëчäûí á¿ëýã \Хоршоо байгуулах
+ +
Хөрөнгө\Зээл + + + + +
Бэлчээр ашиглалтыг сайжруулах
+ + +
Зах зээлийн мэдлэг боловсрол
+ + + + +
Нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх
+
Мал мал аж ахуйн бизнесийг шийдвэрлэх арга зам*
Тайлбар: **Оролцогсдûн олонхèéн сонгосон хариултыг тэмдэглэсэн болно *зарим суманд засаг даргааñ ярилцлагà авах боломжгүй áàéñíààñ тухайí сумын засаг даргын орлогч, тамгын газрын даргатай уулзсан.
мал аж ахуйн бизнест нөлөөлж буй хүчин зүйлс
малын тоо толгой, төрөл
Дүгнэлт
бэлчээрèéí менежмен
т
çýýë аж ахуйн хэлбэр
бîëîâñðîë, ìýäëýã
““Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага: дундчуудыг илүү дэмжих замаар хандлага: дундчуудыг илүү дэмжих замаар
мал аж ахуйн бизнест чанарын ахиц гаргах нь”мал аж ахуйн бизнест чанарын ахиц гаргах нь”
Ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéã æèíõýíý óòãààð íü ýðõëýõ ìàë, õ¿ч õºðºíãºòýé
Á¿ðýí ñóìûí 3-р багийн ìàëòàé ºðõèéí ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò
11749
9590
3735
1887 1032
0 – 50 51 – 100 101- 200 201 – 500 501 - 713Ìàëûí á¿ëýãëýëò
Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà
Ìàëûí òîî
Дундчуудыг дэмжих бодлогын Дундчуудыг дэмжих бодлогын давуу талдавуу тал
Áàÿí Äóíäчóóä
ßäóó Íýí ÿäóó Á¿ãä
1 ªâºë溺òýé ìàë÷èí ºðõ
8 12 11 5 36
2 Àéëûí ºâºë溺í äýýð áóóæ ºâºëæäºã ìàë÷èí ºðõ
1 6 13 6 26
3 ªºðèéí ºâºë溺ã¿é îòîðîîð ºâºëæäºã ìàë÷èí ºðõ
0 4 1 0 5
4 Ìàëàà àéëä ¿ëäýýãýýä ñóìûí òºâ îðæ ºâºëæäºã ìàë÷èí ºðõ
0 4 14 2 20
9 26 39 13 87
Яруу сумын 1-р багийн малчдын өвөлжөө эзэмшилт
чинээлэг (баян, дундчууд) малчид өвөлжөөíèé хангамж сайтай, ихэнх тохиолдолд тэд ººðèéí өвөлжөөтэй
Дундчуудыг дэмжих бодлогын Дундчуудыг дэмжих бодлогын давуу талдавуу тал
Дундчууд гэж хэн бэ?Дундчууд гэж хэн бэ? Дóíä÷óóä ãýãäýõ ìàë÷äûí ìàëûí òîî òîëãîé õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã
Эрдэнэ сумын 5-р баг
Яруу сумын 1-р баг
Чинээлэг 209-805 270-1600
Дундчууд 86-213 123-286
Ядуу 24-56 17-108
Нэн Ядуу 2-29 12-60
• ºðõèéí òýðã¿¿ëýãчèéí àæèë õýðýãч áàéäàë, бîëîâñðîë, àìüäðàõ àðãà óõààí, мàë àæ àõóé ýðõëýõ òóðøëàãà
Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë õ¿ч áîëîõ äóíäчóóäûã äýìæèõ
бодлогын хувилбарууд
• 1-р хувилбар нь мал аж ахуй үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл болох áýë÷ýýð, худаг усны асуудлыг цогцолбор байдлаар шийдвэрлэх зарчмыг баримтлан дундчуудыг дэмжих хувилбар
• 2-р хувилбар нь мал аж ахуйн
үйлдвэрлэлийн гол хүч болох дундчууд тухайн нутагт нэн зохистой таваарлаг малыг түлхүү эрхлэхийг дэмжсэн бодлого
1-р 1-р хувилбархувилбарГазар ашиглалтын талаар баримтлах бодлогыг зохицуулах
Бэлчээрийг жинхэнэ үйлдвэрлэл эрхлэх малчдад урт хугацаагаар эзэмшүүлж, ашиглах эзэнтэй болгох- эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх
Бэлчээр ашиглалтыг сайжруулах
Бэлчээрийг зөв зохистой ашиглан малдаа тарга хүч авхуулах 4 улиралын бүс нутгийг тодорхойлон, нөөц нутгийг тогтоон дундчуудад эзэмшүүлэх
Худаг усны нөөцийг сайжруулах
Сэргээсэн худгуудыг дундчуудад хариуцуулан, (худгийг ашиглах, засварлах зардлыг өөрсдөө гаргах) эзэмшүүлэх
11-р хувилбар-р хувилбарÁîäëîãûí äàâóó òàë• Ñанхүүжилт шаардагдахгүй • Монгол орны байгаль экологийн нөхцөлд
зохицсон уламжлалт аж ахуйг дэмжсэн• Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã èæ á¿ðýí öîãö
áàéäëààð õàíäàõ
Бодлогын сул тал • Малчдын хүрээ харьцангуй бага болон
дундчуудыг илүү дэмжсэн• Зарим хууль тогтоолтой зөрчилдөх (Газрын
хууль, Усны үндэсний хөтөлбөр) • Хэрэгжүүлэх цаг хугацаа шаардагдсан
22-р хувилбар-р хувилбар
Тухайн нутагт нэн зохистой малыг түлхүү эрхлэх замаар аж ахуйгаас олох орлогын хэмжээг нэмэгдүүлэх
22-р хувилбар-р хувилбар1) бэлтгэл ажил• Бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх зохистой нутаг,
хадлангийн талбайг баталгаажуулж өгөх • Урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл олгох • Нутгийн нэн зохистой малыг сонгон төрөлжсөн
суурьтай болгох 2 ) үйлдвэрлэлийн үндсэн ажлаа явуулж эхлэх• Хашаалсан өрхийн эзэмшилт талбайгаас өвс хадаж
авах • Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд технологийн дэвшил
гаргах, мал аж ахуйг хөтлөх одоогийн системийг шинэчлэх
• Мал аж ахуйн нийт бүтээгдэхүүний өсөлт нь малын тооны өсөлттэй давхцах зүй тогтол хэвээрээ хадгалагдах болно.
22-р хувилбар-р хувилбар
3) үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх
• Мал аж ахуйн төрөлжсөн салбараас олох ашгийн хэмжээ нийт ашгийн ихэнх хувийг эзэлж эхлэх болно.
• Үндсэн зээлээ төлж эхлэх, улмаар барагдуулах
• Өөрийн зах зээлтэй болох үүднээс мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнээ боловсруулах, борлуулах сүлжээ, цэгийг сумын төв болон эдийн засгийн ач холбогдолтой зам дагуу байгуулах.
• ¯éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õºäºëìºðèéí íàðèéí õóâààðèéã íýâòð¿¿ëýõ
22-р хувилбар-р хувилбарÁîäëîãûí äàâóó òàë • харьцангуй бага санхүүжилт шаардагдах • олгосон зээл буцааж төлөгдөх магадлал өндөр• хөрөнгө оруулалтын баггүй хэсгийн дундчууд
өөрсдөө гаргана • ìал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хөгжилд түлхэц болíо • æижиг аж ахуйтнуудыг мал аж ахуйн бизнест
татан оролцуулах арга замыг бий болгоно.
Бодлогын сул тал • Хамрагдах малчдын хүрээ харьцангуй бага буюу
дундчуудыг илүү дэмжсэн• Хэрэгжүүлэх цаг хугацаа шаардагдсан
Энэхүү бодлогын хүрээнд:o Ìàëчèí ºðõºä íýí øààðäëàãàòàé áàéãàà óðò
õóãàöààíû áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîõ çýðýã áàíê ñàíõ¿¿, зах çýýëòýé õîëáîîòîé ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéí õàðèëöààã ýðõ ç¿éí óÿí õàòàí áîäëîãîîð äýìæèõýä òºð, çàñãààñ àíõààðч õýðýãæ¿¿ëýõ.
o Ìàë ìàëëàãààíû àðãà àæèëëàãààíû óëàìæëàë, øèíýчëýë, çàõ çýýëèéí õàíäëàãààð àìüäðàõ арга óõààíä (ìàë àæ àõóé áèçíåñèéã) ñóðãàõ ñóðãàëòûã ìàëчäûí äóíä аж ахуйн эрхлэх боломж чинээгээр нь ялгавартай хандан яâóóëàõ.
o Уламжилж ирсэн байршилтанд дүн шинжилгээ хийж, нэн зохистой салбарыг зөв тодорхойлж хөгжүүлэх хэтийн чиглэлийг баримтлах.
Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë õ¿õ¿чч
áîëîõáîëîõ äóíääóíäччóóäûã äýìæèõ бодлогын óóäûã äýìæèõ бодлогын хувилбархувилбаруудууд