Zakelijke gids 2011 2012kunstenaars CREATIEVENplus 80 tips

Postbus 2617 - 1000 CP Amsterdamwww.cultuur-ondernemen.nl 1 2,50

In dit boekje voor startende kunstenaars en creatieven vind je van alles dat je kunt gebruiken bij het het uitstippelen van je loopbaan. Het gaat vooral over de ondernemende kanten van je vak: hoe zorg je dat je gezien en gehoord wordt, hoe regel je je zaken, hoe werk je gericht aan je loopbaan, waar kun je terecht voor informatie en advies.

Diverse kunstenaars hebben gereageerd op onze oproep via Facebook om te ver-tellen hoe zij aan de weg timmeren. In dit boekje vind je van 5 kunstenaars en creatieven een portret. Uitgebreide interviews lees je op cultuur-ondernemen.nl.

Deze planner is gemaakt door Cultuur-Ondernemen, een landelijke organisatie die kunstenaars stimuleert en ondersteunt bij het ontwikkelen van economische zelfstandigheid. Dat betekent dat je op een af andere manier kunt leven van je beroep als kunstenaar.

We houden het kort in deze gids. Via de tips en doorverwijzingen kom je uit bij voor jou relevante informatie. Veel is terug te vinden op Kennis voor Kunstenaars op cultuur-ondernemen.nl

Is één van de vragen uit de planner voor jou herkenbaar? Wil je weten waar je staat en met iemand bekijken wat logische stappen zijn in je loopbaan? Dan kun je bij ons terecht voor een loopbaangesprek.

Wil je op de hoogte zijn van het laatste aanbod en actuele ontwikkelingen? Geef je op voor de nieuwsbrief. Dat kan via cultuur-ondernemen.nl.

Sofie Groot Dengerink (1984), Product DesignerOpleiding: 3D Design aan de Hogeschool voor de Kunsten, UtrechtWerkplek: Atelier in UtrechtActief op: YouTube, Twitter, Facebook, eigen website sofiegd.nlLees het volledige interview op cultuur-ondernemen.nl

“Achter mijn producten zit altijd een verhaal dat ik als filmpje kwijt kan op bijvoorbeeld YouTube.”

2 3

Wat is de zakelijke gids

Organiseren: waar moet ik aan denken

Waar begin ik Bedenk wat je wilt en werk je idee uit. Praat met anderen over de haalbaarheid van je ideeën. Weet je nog niet wat je wilt, lees dan eerst het volgende hoofdstuk Loopbaan: wat wil ik bereiken. Als je aan de slag gaat, kom je een aantal prak-tische zaken tegen. We noemen een aantal; lees ook de tips.

Hoe vind ik een werkplekEr zijn verschillende mogelijkheden als je werkruimte zoekt. Je kunt zelfstandig een ruimte huren of kopen, maar je kunt ook een ruimte huren in een pand waar meerdere kunstenaars werken. Creatieven werken vaak samen op 1 locatie. Je kunt je gezamenlijk profileren, kosten delen en samenwerken in opdrachten.

Wat doe ik met mijn bonnenDe Belastingdienst eist dat je je administratie op orde hebt. Bewaar alle facturen en aankoopbonnen minimaal 7 jaar. Je kunt een boekhouder of een verlonings-bureau inschakelen om je te adviseren als je niet zelf de administratie wilt of kunt doen. Leg alle afspraken die je maakt schriftelijk vast.

4 5

“Het interessante aan het maken van games is dat het veel disciplines samenbrengt. Je moet echt in een team samenwerken.”

6 7

Zoot Nel (1977), Gamedeveloper en oprichter GlowforthOpleiding: Textiele Vormgeving (TXT), Gerrit Rietveld Academie, AmsterdamWerkplek: Gamestudio Glowforth in AmsterdamActief op: gamasutra.com, eigen website glowforth.comLees het volledige interview op cultuur-ondernemen.nl

Hoe ga ik om met risico’sWanneer je werkt als zelfstandige brengt dat zakelijke en persoonlijke risico’s met zich mee. Verzeker je goed, maar maak een afweging tussen de risico’s die je wilt en kunt lopen en de kosten van een verzekering.

Mogelijke risico’s

1. Inkomen bij ziekte, arbeidsongeschiktheid en pensioengerechtigde leeftijd

2. Kosten bij ziekte, brand, diefstal, schade, ongelukken

3. Claims van derden wegens aansprakelijkheid bij je beroepsuitoefening

1. Wie ben ik

2. Waar ben ik goed in

3. Kenmerken van mijn werk

4. Wat is mijn drive

5. Wat wil ik

Loopbaan: wat wil ik bereiken

8 9

Wie ben ik en waar ben ik goed in Alles begint met een duidelijk, bondig en aanstekelijk verhaal. Zorg ervoor dat je kort kunt vertellen wie je bent, wat je beweegt, waar je goed in bent, wat je maakt en wat de kenmerken van je werk of activiteiten zijn. Vind je eigen woorden.

Hoe zit het met mijn ondernemende kwaliteitenJe bent vaak ondernemender dan je denkt. De combinatie van kennis, vaardig-heden en houding is belangrijk. Waar liggen je kwaliteiten en waar liggen je zwaktes. Waar moet je aan werken om jouw kansen op succes te vergroten?

Ontdek wat je sterke punten zijn en welke dingen beter kunnen. Doe de Zaken-test op kunstenaarszakentest.nl. Het houdt je een spiegel voor en geeft tips en adviezen waar je direct mee aan de slag kunt. Ga je je sterke kanten verder uitbouwen of wil je liever met je zwakke punten aan de slag? De keuze is aan jou! Je kunt jouw eigen score ook vergelijken met die van andere kunstenaars, zodat je weet waar je staat. Kijk op pagina 46/47 voor een voorbeeld.

10 11

“In de theaterwereld draait het om ontmoeten en samenbrengen: het leren kennen van mensen die iets voor je kunnen betekenen. Leuren met je werk komt later wel.”

Malou de Roy van Zuijdenwijn (1984), ScenarioschrijverOpleiding: Theatre, Writing for Performance aan de Hogeschool voor de Kunsten, UtrechtWerkplek: ThuisActief op: Facebook, eigen website cave-canem.nlLees het volledige interview op cultuur-ondernemen.nl

Daarnaast heb je ook verschillende fasen in je loopbaan, door de tijd heen.

Autonoom

In opdracht

Autonoom

In opdracht

5. Advies

4. Buiten de kunstsector

2. Samen1. Solo

Vijfhoek werkgebieden

3. Kennisoverdracht

Andere functie bij organisatie

Fasen in je loopbaan

Producentproduceren, doelen definiëren, profileren

Inspiratorartisitieke indentiteit, positie in kunst-wereld, verdieping

Starter leren, experimenteren, oriënteren

Leiderbeïnvloeden van ontwikkelingen in en vormgeven van het werkveld

12 13

Wat wil ik met mijn werk en mijn kwaliteitenTijdens je loopbaan kun je op verschillende gebieden actief zijn. Je kunt tege-lijkertijd in verschillende werkgebieden actief zijn en de verhouding tussen deze werkgebieden kan tijdens de loopbaan veranderen. De manier waarop je geld verdient en de benodigde kwaliteiten kunnen per werkgebied verschillen. Kijk waar jij je nu in de vijfhoek bevindt.

1. Start als zelfstandige

2. Anders

Afgestudeerden overige hbo-instellingen

Afgestudeerden van het kunstvakonderwijs zijn zeer ondernemende types. Het percentage dat als zelfstandige start ligt met 49,2 % ver boven het hbo-gemiddelde van 5,5%.

TrainingenVolg een training om je kennis en vaardigheden te vergroten. Je komt dan ook tegelijkertijd andere kunstenaars tegen die met dezelfde vragen als jij zitten. Er zijn trainingen binnen verschillende thema’s voor kunstenaars en creatieven van alle disciplines, in elk fase van je loopbaan.

Persoonlijke begeleidingHeb je een zakelijke vraag of kom je hobbels tegen in de uitoefening van je vak, maak gebruik van professioneel advies en coaching. Een oriënterend loopbaan-gesprek bij Cultuur-Ondernemen is meestal een eerste stap in een individueel coachings-traject. Ook kun je kiezen voor begeleiding in een groep.

Afgestudeerden van het kunstvakonderwijs

14 15

Hoe houd ik overzicht van mijn activiteitenLeg een (E)portfolio aan. Dat is meer dan een map met informatie over recent werk en je cv of een website. Geef je ervaringen een plek in je portfolio. In een (E)portfolio kan je goed reflecteren op wat je gedaan hebt en welke rollen je hebt gespeeld in bijvoorbeeld projecten. Je kunt anderen laten reageren op wat jij hebt gedaan. Uit alle ervaringen kun je patronen herkennen en doelen stellen voor de toekomst. Een (E)portfolio laat zien dat je kunstenaarschap meer omvat dan alleen een artistiek inhoudelijke kant.

Loopbaanplanning in 5 stappenDit is een voorbeeld voor een loopbaanplanning op korte termijn. Je kunt hetzelfde doen voor de langere termijn. Denk aan een periode van vijf jaar.

1. Wat wil ik de komende 12 maanden bereiken? Beperk je tot maximaal 3 doelen.

2. Wat wil ik de komende tijd graag leren? Waarin wil ik mezelf ontwikkelen?

3. Welke concrete acties ga ik ondernemen?

4. Wat en wie heb ik nodig om mijn doelen te bereiken?

5. Wanneer wil ik welke actie uitvoeren en met welk resultaat? Zet je acties in een tijdspad.

Hoe versterk ik mijn ondernemersvaardighedenNa het afronden van een kunstvakopleiding kom je in de praktijk onderwerpen tegen waar je nog onvoldoende vanaf weet. Je kunt je vaardigheden op verschil-lende manieren vergroten. Het gaat over ondernemen, financiën, presentatie en promotie. Er zijn verschillende organisaties of bedrijven die je kunnen adviseren. Sommige kunstvakopleidingen hebben een aanbod speciaal gericht op alumni. Ga op onderzoek naar de mogelijkheden. Daarnaast kun je je oriënteren op activiteiten buiten de kunstsector en op het werken in een internationale context.

80 Tips11. Meijers Verzekeringen biedt in samenwerking met Cultuur-Ondernemen verzekeringen voor kunstenaars. Lees de download met overzicht ondernemersrisico’s voor kunstenaars. 12. Kijk op de site van Creative Cities Amsterdam Area ccaa.nl voor het schrijven van een ondernemingsplan

Loopbaan Op onze site bij Kennis voor Kunstenaars vind je in het dossier Loopbaan onder andere de volgende informatie: •Zakentest •Routeplanner voor kunstenaars •Stappen in je loopbaan •(E-)portfolio •Intervisie •Baan of opdracht

13. Wil je met iemand praten over welke stappen je kunt zetten in je loopbaan? Vraag een loopbaangesprek aan bij Cultuur-Ondernemen. Een eerste gesprek kost E 45.14. Doe de Zakentest. Deze test houdt je een spiegel voor en test je op artistieke en ondernemende kwaliteiten. Je krijgt in 15 minuten een beeld van hoe jij jezelf ziet, wat je belangrijk vindt en wat je ermee doet. kunstenaarszakentest.nl15. Ga aan de slag met de digitale Routeplanner van Cultuur-Ondernemen. Breng je sterke en zwakke kanten in kaart. Structureer je doelen en plannen. Het resultaat is een SWOT en een beknopt actieplan. 16. Neem al je kwaliteiten op in je portfolio. Misschien heb je als sporttrainer ervaring in het werken met kinderen, heb je ervaring als reisleider en spreek je buitenlandse talen, of heb je ook een opleiding buiten de kunstsector gevolgd. Vergeet vooral niet de mogelijkheden van een e-portfolio. 17. Wissel uit met collega’s. Intervisie is een gestructureerde manier om dat met een groepje te doen. 18. De zakelijke site intermediair.nl heeft handige tips rondom solliciteren.19. Kijk bij wikipedia voor een overzicht van alle kunstprijzen in Nederland.20. Als kunstenaar aan de slag in het onderwijs? Ga naar beroepskunstenaarsindeklas.nl voor informatie over de opleiding en een database met bik kunstenaars die de opleiding al gedaan hebben.

16 17

Cultuur-Ondernemen

1. Op cultuur-ondernemen.nl vind je een overzicht van wat Cultuur-Ondernemen jou te bieden heeft.2. Cultuur-Ondernemen heeft ook een kantoor in Rotterdam. In deze regio bieden wij diverse cursussen en projecten.3. Bezoek de stART Factory. Cultuur-Ondernemen organiseert minimaal 1 keer per jaar een ondernemersdag voor kunstenaars en creatieven in het land.4. Abonneer je op de nieuwsbrief van Cultuur-Ondernemen via onze site.5. Kijk bij Kennis voor Kunstenaars op cultuur-ondernemen.nl, verdeeld in 5 dossiers. Hier vind je per dossier onze Infobladen, publicaties en verwijzingen naar onze diensten. Het biedt veel informatie over uiteenlopende onderwerpen waarmee je vanuit een creatief beroep te maken kunt krijgen.

Organiseren Op onze site bij Kennis voor Kunstenaars vind je in het dossier Organiseren onder andere de volgende informatie: • Een ondernemingsplan schrijven •Voorbeeldofferte en voorbeeldfactuur •Zakelijke mogelijkheden voor gemeenschappelijke aankoop atelierpand en Huur van atelier, werkruimte of studio. •Algemene informatie over aansprakelijkheid Verzekeringen

6. Ga als startende ondernemer naar de site van de Kamer van Koophandel, vraag het starterspakket aan: kvk.nl7. Heb je advies van een deskundige nodig informeer dan bij collega’s of zij iemand weten. Je hoeft niet alles zelf uit te zoeken. En vaak is het verstandig een deskundige in te schakelen die voorkomt dat je veel tijd kwijt bent.8. Kijk eens wat elders gebeurt. Bijvoorbeeld in Chicago is een actieve organisatie met een website die zowel informatie en ervaringen als vraag en aanbod weergeeft. chicagoartistsresource.org9. Business Modelling You: combineren van hart, hoofd en broekzak. Hoe ga ik geld verdienen. Let op onze site!10. Het is belangrijk om je goed te verzekeren. Lees de tips bij Verzekeringen.

21. Met buurtbewoners werken aan de verandering van een buurt? Kijk op de site van noordverandert.nl. Of meewerken aan rituelen op begraafplaatsen rondom Allerzielen: allerzielen.nl. Leg je vinger aan de pols van de samenleving: nietnormaal.nl22. Zoek bij YouTube op Cultuur-Ondernemen, dan krijg je filmpjes te zien van projecten buiten de reguliere kunstsector zoals bij Eneco en Boekenbal 2011.23. Geïnteresseerd in werken buiten de kunst? Lees het tijdschrift HeART&Society dat Cultuur-Ondernemen twee keer per jaar uitgeeft. Dit magazine gaat specifiek over de inzet van kunstenaars buiten de kunstpodia.24. Als kunstenaar aan de slag met bedrijven. Leuke voorbeelden vind je op vierkeervier.nl en gvb.nl/kunst25. Google op Community Art en sociaal-artistieke projecten, om nog meer mogelijkheden te ontdekken waar je je talenten kunt inzetten.26. Cultuur-Ondernemen i.s.m. CalXL ontwikkelt een part-time post hbo opleiding voor kunstenaars in de community art. Najaar 2011 in Utrecht en in Groningen een pilot. Houd de site in de gaten.27. Geïnteresseerd in de ervaringen van andere startende kunstenaars? Lees de interviews op cultuur-ondernemen.nl met 5 kunstenaars uit de gids voor inspiratie, herkenning en motivatie.28. Als kunstenaar kun je meedenken in en oplossingen bedenken voor (actuele) vraagstukken. Een voorbeeld vind je op vertrouwenverbeeld.nl29. Ook Art Partner koppelt talentvolle jonge kunstenaars aan bedrijven, organisaties en instellingen. De samenwerking is altijd interactief, omdat het niet alleen om het kunstwerk gaat, maar juist ook om de dynamiek van het creatieve proces. art-partner.nl30. Vaardigheden leren om als kunstenaar aan de slag te gaan buiten de kunst? In 2012 start de leergang KIS Kunstenaars Innovatie en Samenleving (KIS) om je talenten in te zetten in het bedrijfsleven. Zie kisprogramma.nl.31. Om als kunstenaar aan het werk te gaan in het basisonderwijs is een opleiding ontwikkeld die je in 1 jaar opleidt tot beroepskunstenaar in de klas. Kijk op beroepskunstenaarsindeklas.nl32. Vraag de Trainingsgids aan of kijk op de website. Twee keer per jaar vindt er een infomiddag plaats bij Cultuur-Ondernemen. Op deze middag kun je miniworkshops volgen, speedadvies krijgen en je direct aanmelden. Houd onze website in de gaten voor meer informatie.

33. Trainingen worden zowel in Amsterdam als Rotterdam gegeven. Kies de voor jou dichtst bijzijnde vestiging van Cultuur-Ondernemen. Soms worden trainingen elders in het land georganiseerd zoals in 2011 in Tilburg i.s.m. BKKC.34. Leren op Locatie bestaat uit een serie werkbezoeken voor theatermakers, productontwerpers en modeontwerpers. Je komt in contact met een meer ervaren generatie en een andere setting zoals duurzaamheid bij Fair Trade. Ook hierover meer informatie op onze website.35. Informeer bij vakbonden of beroepsorganisaties en sectorinstituten naar overig aanbod.36. Kijk ook bij academievoorpodiumkunsten.nl.37. Onderzoek wat jouw kunstvakopleiding biedt aan cursussen voor afgestudeerden.38. Gebruik ‘Lenen om te Leren’ om jouw cursus te financieren. Zie het dossier Financiën bij Kennis voor Kunstenaars op cultuur-ondernemen.nl.39. Op de site vind je informatie over de verschillende vormen van begeleiding zoals coaching of mentoring. Regelmatig wordt nieuw aanbod ontwikkeld. Geef je op voor de nieuwsbrief dan blijf je op de hoogte.40. Bij Cultuur-Ondernemen werken ervaren adviseurs en coaches die je kunnen helpen bij je loopbaanontwikkeling. Zij komen vaak zelf uit de kunstsector.41. Werk met een voorbeeld voor ogen. Wie kunnen mij stappen laten maken en hoe kom ik met mijn voorbeeld in contact. Neem deel aan Get in touch, zie onze site.

80 Tips 18 19

De markt op: hoe vind ik klanten

Waarom moet ik aan marketing en acquisitie doenKunst is voor de meesten niet een eerste levensbehoefte. Ga aan de slag om je werk of ideeën onder de aandacht te brengen. Dat heet acquisitie: het verwerven van ‘afnemers’ van jouw ‘product’. Marketing betekent niets anders dan dat je je verplaatst in de opdrachtgevers en de bedrijven die je met je werk wilt bereiken.

Hoe pak ik dat aanMaak een plan! Een persoonlijke benadering van jouw mogelijke doelgroep blijft het beste. Je bouwt met hen een relatie op. Dat kan je alleen doen, maar ook samen met anderen, bijvoorbeeld door deelname aan groepsprojecten. Blijf op de hoogte van ontwikkelingen in de sector. Maak gebruik van social media. Check websites en agenda’s van branche- en beroepsorganisaties. Abonneer je op hun nieuwsbrieven.

Hoe verleid ik het publiek, de koper of opdrachtgeverBedenk wie in jouw werk geïnteresseerd kunnen zijn en wat jouw toegevoegde waarde is. Zoek uit waar ze zijn, waarmee ze bezig zijn en bedenk waarom juist zij wat in je werk zien. Je klanten kunnen verdeeld zijn in verschillende segmen-ten. Per segment kun je iets anders aanbieden. Vervolgens is belangrijk dat ze daadwerkelijk geld aan jouw aanbod willen uitgeven. Bedenk dat jij gedurende de tijd verandert, maar dat de markt ook verandert. Klanten blijven niet voor eeuwig. Onderhoud het contact met je eerdere opdrachtgevers.

20 21

Mijn markt

Gepensioneerden

Mensen met een beperking

Hoogopgeleiden

Ongebonden typesWijken

Stadsmensen

BedrijvenKinderen

“Door de bezuinigingen in de kunst is het voor grote bedrijven meer een issue om te investeren in cultuur. Ze staan er nu voor open als ik langs kom met mijn portfolio.”

22 23

Florence Rapati (1987), Danseres en oprichter ClearFlow DanstheaterOpleiding: Nationale Balletacademie aan de Amsterdamse Hogeschool voor de KunstenWerkplek: Thuis op de laptop en verschillende dansstudio’s in Amsterdam, Rotterdam, Den HaagActief op: Facebook, YouTube, eigen website danstheaterclearflow.nlLees het volledige interview op cultuur-ondernemen.nl

Hoe kan ik mijn grenzen verleggenAls kunstenaar beschik je over talenten die je ook heel goed op andere terreinen kunt inzetten. Bijvoorbeeld in de zorg, het bedrijfsleven of de wijk. Verleg je grenzen en bekijk de mogelijkheden om buiten het geijkte culturele veld aan de slag te gaan. Denk na over jouw toegevoegde waarde voor organisaties buiten de culturele wereld. Uitgangspunt is dat je je vaardigheden als kunstenaar inzet binnen een specifiek project of werkterrein. Op de site van Cultuur-Ondernemen vind je veel voorbeeldprojecten ter inspiratie of om daadwerkelijk op in te schrijven.

Wat vinden anderen van mijn werk en mijn kwaliteitenNodig mensen uit om hun mening te geven over je werk en jouw aanpak. Leg een map of (E)portfolio aan. Er bestaan methoden om dat gestructureerd te doen, zoals intervisiebijeenkomsten. Zorg dat mensen kunnen reageren op je site. Wees zichtbaar op social media zoals Facebook, LinkedIn en Twitter. Sta open voor opmerkingen van anderen over jouw werk. Je presentatie wordt er alleen maar beter van.

De 5 P’ sEr zijn 4 basiselementen voor het ontwikkelen van je marketingactiviteiten: pro-duct, prijs, promotie en plaats. Maar een goed idee alleen is niet genoeg. Je moet het ook weten te verkopen. Dat is eigenlijk de vijfde P: Prikkelen. Vul voor jezelf de 5 P’s in.

1. Product: Wat ga ik aanbieden en wat is het speciale voor de klant of het publiek?

2. Prijs: Wat is de kostprijs qua materialen en werkuren, wat is de verkoop prijs of uitkoop en wat vragen anderen voor vergelijkbare activiteiten?

3. Promotie: Wat zijn mijn belangrijkste verkoopargumenten behalve dat iets mooi is en wat zijn mijn promotiemiddelen?

4. Plaats: Waar ga ik mij vestigen en waarom kies ik daarvoor?

5. Prikkelen: Hoe zorg ik er voor dat klanten mijn product kopen?

Wat is mijn netwerkAls jij anderen op de hoogte brengt en houdt van je bezigheden, zullen ze jou sneller benaderen voor een opdracht. Je netwerk is vaak groter dan je denkt! Breng je eigen netwerk in het schema hieronder maar eens in kaart.

24 25

Andere kunstenaars

Docenten

Oud-studiegenoten

Vrienden

Familie

Bestaande klanten

Beroeps- / brancheorganisaties

Opdrachtgevers

Mensen die jij kent (jouw eigen netwerk), kennen op hun beurt weer andere mensen die belangrijk voor je kunnen zijn. Dat noemen we gebruik maken van warme contacten om koude contacten te benaderen. Door die te raadplegen wordt je netwerk steeds groter. Realiseer je dat jij ook voor anderen deze rol vervult. Stel andere mensen regelmatig op de hoogte van wat je doet.

Waarom gebruik ik social mediaHet internet biedt oneindig veel mogelijkheden om contact te leggen met collega-kunstenaars of creatieven. Het is een perfect medium om op de hoogte te blijven van elkaars bezigheden. Daarnaast is het dé manier om een netwerk op te bouwen en uit te breiden. Je kunt ook mogelijke opdrachtgevers en klanten onderzoeken. Waar zijn ze mee bezig, wat is hun mogelijke vraag. Bekijk de verschillende vormen van social media zoals Facebook, LinkedIn, YouTube en Twitter en gebruik de vorm die bij je activiteit past. Soms zijn binnen social media bepaalde groepen inhoudelijk actief rondom een thema. Let ook op de sites die vraag en aanbod koppelen, meestal zelfstandig ondernemers en opdrachtgevers.

Hoe maak ik mezelf zichtbaarAls mensen je kennen zullen ze je eerder vragen om mee te doen aan een project of opdracht. Plaats een oproep via social media of op de website van een branche-organisatie. Je kunt lid worden van een kunstenaarscollectief of kunstenaars-vereniging, of collega’s leren kennen via een beroepsorganisatie. Kijk ook naar samenwerking buiten je eigen discipline. Evenementen zijn een goede plek om contacten te leggen.

1.

Financiën: waar ga ik van leven

Hoe krijg ik inkomenJe hebt geld nodig om te kunnen werken en te leven. Je artistieke werk alleen levert vaak niet genoeg op. Veel kunstenaars die onafhankelijk willen zijn, halen uit diverse bronnen inkomsten: exposeren, verkoop, optreden, lesgeven, werken in opdracht of werkzaamheden buiten de kunst.

Het verkopen van werk of productenBereken de gebruikte materialen en je werkuren. Hoeveel wil je per uur overhou-den? Vraag je een prijs voor een product of voor het totale proces? Onderzoek ook wat vergelijkbare kunstenaars en andere creatieven vragen. Denk eraan dat je over je inkomen nog belasting moet betalen. Sluit altijd een contract met je opdrachtgever af.

OptredenMeestal is het een kwestie van onderhandelen, en hangt het er van af hoe bekend je bent, waar je optreedt en hoe groot het ensemble of de band is waarmee je op-treedt. Onderzoek of je bruto of netto betaald kan worden en leg afspraken schriftelijk vast. Voor werk bij een orkest of een theatergezelschap kun je kijken in de CAO die binnen die sector is afgesloten.

Hoe kom ik aan startkapitaalOm te kunnen investeren zal je meestal meer geld nodig hebben dan dat je op dit moment kunt ophoesten. Door te sparen kun je op termijn het geld bij elkaar krijgen. Misschien kun je geld lenen bij familie of vrienden. Leg afspraken ook dan schriftelijk vast. Geld lenen bij een bank is vaak moeilijk voor kunstenaars. Banken willen zekerheid: zicht op een stabiel inkomen en een onderpand. Cultuur-Ondernemen biedt in samenwerking met Triodosbank de Cultuurlening, waarbij je plannen voorop staan en een vast inkomen of een onderpand niet persé nodig is. Als je ondernemer bent kun je je investeringen aftrekken bij je belastingaangifte en dus minder belasting betalen.

26 27

“Ik ben me gaan verdiepen in fiscaliteit. Hoe saai het ook is, het bespaart je veel geld als je met je eigen bedrijf bezig bent.”

Aline Yntema (1986), Samen met Tim Braakman en Marieke de Rooy oprichter van TrailerOpleiding: Docentenopleiding Beeldende Kunst en Vormgeving, Willem de Kooning Academie, Hogeschool RotterdamWerkplek: Flexibel, bij een van ons thuis of bij de opdrachtgeverActief op: Facebook, eigen website trailernet.orgLees het volledige interview op cultuur-ondernemen.nl

Welke andere financieringsmogelijkheden zijn erOm een project te realiseren heb je middelen nodig. Een bijdrage van de over-heid is niet vanzelfsprekend. De culturele sector laat zien dat alternatieven voorhanden zijn. Denk aan crowdfunding, adoptie, toegangsprijzen die variëren, achteraf laten betalen naar waarde of obligaties uitgeven om een podium te realiseren. De manier waarop je geld verdient heet het verdienmodel. Sponsoring of mecenaat kan ook een bijdrage leveren. Je moet je plan goed kunnen presen-teren en helder hebben wat je wilt bereiken. Onderzoek bij wie jouw project het beste aansluit. Een sponsor vraagt een tegenprestatie, een mecenas schenkt belangeloos. Een fonds op naam is een vorm van mecenaat. Je kunt ook subsidies bij overheden en fondsen aanvragen. Formuleer waarom je juist die sponsor, mecenas of dat fonds benadert.

28 29

Met welke belasting krijg ik te makenWie inkomen heeft, betaalt belasting. Het maakt uit of je als werknemer werkt of als zelfstandig ondernemer of als freelancer. Alleen als je als ondernemer erkend bent door de Belastingdienst kan je aanspraak maken op fiscale voordelen, zoals starters en investeringsaftrek. Lees hieronder over de Gouden Driehoek. Of je als ondernemer wordt erkend hangt af onder andere van het aantal uur dat je met je kunstenaarschap bezig bent, met het soort werk dat je doet, het aantal en soort opdrachtgevers en de inkomsten. Voor optredende podiumkunstenaars gelden afwijkende regels. Ook voor werken in het buitenland gelden andere belastingregels.

Wat is de gouden driehoekEr zijn twee manieren van geld verdienen. De ene is in loondienst, de andere is via opdrachten. In loondienst heb je een vast salaris, word je doorbetaald bij ziekte en heb je meestal recht op een uitkering bij werkloosheid. Als je alleen met opdrachten werkt, moet je dit allemaal zelf regelen. Maar je bent veel vrijer in je doen en laten. Je kunt ook combinaties maken, dus een kleine baan in loondienst en werken met opdrachten. Steeds meer opdrachtgevers vragen naar een VAR (Verklaring Arbeidsrelatie). Werk je veel in opdracht, dan is het ver-standig om zo’n verklaring aan te vragen.

Wat betekent de WWIK voor mijAls je start duurt het soms een tijdje voordat je genoeg verdient om rond te komen. Daarvoor is de WWIK (Wet Werk Inkomen Kunstenaars) opgezet. In de WWIK ontvang je een basisuitkering van 70% van de bijstand en ben je vrijge-steld van sollicitatieplicht. Hierdoor kun je je focussen om van je kunst echt je beroep te maken, waarvan je kunt leven.De duur van de WWIK is maximaal 48 maanden, die je naar eigen wens over maximaal 10 jaar kunt verspreiden. Als je de WWIK aanvraagt, meld je dan bij de WWIK afdeling van de Dienst Werk en Inkomen in een van de 19 centrumgemeenten. Zij onderzoeken of je niet te veel verdient of te veel vermogen hebt. Heb je net je diploma aan een voor de WWIK erkende kunstvakopleiding gehaald, dan is dat je toegangsbewijs tot de WWIK. Het kabinet is van plan om de WWIK per 2012 af te schaffen. Het is nog niet zeker of dit daadwerkelijk gaat gebeuren. Je kunt in ieder geval tot 1 januari 2012 de WWIK aanvragen! Houd onze site goed in de gaten voor verdere informatie.

Loondienst; vast salaris

Opdrachten; freelancer

Opdrachten;zelfstandig ondernemer

30 31

De gouden driehoek

Recht: hoe regel ik de zaken goedHoe ga ik om met mijn rechtenLeg afspraken met een andere partij altijd schriftelijk vast. Inventariseer met welke risico’s je te maken kunt krijgen. Denk na over aansprakelijkheid. Cultuur-Ondernemen heeft diverse voorbeelddocumenten. Bedenk bij een juridisch conflict wat je in de toekomst met die andere partij wilt.

Welke ondernemersvorm past bij mijEr worden diverse termen gebruikt als je in je eentje je beroepspraktijk uitoefent. Dat zijn: zzp-er, ondernemer en freelancer. Je bent een eenmanszaak en hebt geen rechtsvorm nodig. Je moet je wel inschrijven bij de Kamer van Koophandel, ook wanneer je zowel in loondienst als met opdrachten werkt. Iedereen die zich inschrijft bij de KvK wordt automatisch bij de Belastingdienst aangemeld. Samen-werkingsverbanden tussen kunstenaars zijn ook mogelijk. Bijvoorbeeld in een VOF. Voor deze manier van werken hoef je niet naar een notaris, maar leg je wel een aantal zaken vast. Vaak kiezen kunstenaars bewust wel voor een rechts-persoon (een stichting of een vereniging) als zij projectsubsidie aanvragen omdat dit vaak een vereiste is voor zo’n subsidie. Voor het aanvragen van een indivi-duele subsidie heb je geen rechtspersoon nodig.

Wat heb ik aan auteursrechtWat jij gemaakt hebt mag niet door een ander gebruikt of misbruikt worden. Het auteursrecht is bedacht om jou als maker van een werk te beschermen. Beeldrecht is hetzelfde als auteursrecht. Er zijn verschillende organisaties waar je je kunt aansluiten, zoals Buma Stemra en Pictoright. Aansluiting betekent dat jij niet zo maar kunt afspreken dat iemand jouw werk mag gebruiken of dat je afstand doet van jouw rechten als maker. Tegenwoordig kun je via Creative Com-mons op een andere manier je rechten beschermen. Dit kan handig zijn als je je werk via internet wilt verspreiden.

32 33

De Markt op Op onze site bij Kennis voor Kunstenaars vind je in het dossier De Markt op onder andere de volgende informatie: • Acquisitieplan • Netwerken • Presenteren • Prijsstelling en onderhandelen • Voorbeeld verkoopcontract • Verkoop • Handige adressenlijst voor kunstenaars van alle disciplines

42. Het verwerven van afnemers van jouw product is acquisitie. 43. Presenteer jezelf in zo min mogelijk woorden. Dat heet een pitch. Het wordt bij opdrachten regelmatig gebruikt als selectie instrument.44. Denk eens aan een andere manier om je gezicht te laten zien zoals royalsteez.com.45. Richtlijnen voor prijzen zijn niet meer toegestaan. Officieel heet het dat je geen kartelafspraken mag maken. Dit staat in de Mededingingswet. Hoe je tot een prijs kunt komen lees je bij Prijsstelling of Onderhandelen.46. Het trainingsaanbod geeft verschillende mogelijkheden om je te ontwikkelen op het gebied van projectmanagement of ondernemerschap. Bijvoorbeeld de training projectmanagement zie cultuur-ondernemen.nl47. De site beroepkunstenaar.nl geeft handige informatie over de zakelijke kanten van je werk. Lees meer over marketing in het onderdeel ondernemen binnen jouw discipline.48. Cultuur-Ondernemen organiseert in samenwerking met andere organisaties interessante projecten voor specifieke doelgroepen waaraan je kunt deelnemen om presentatie- en marketingvaardigheden te ontwikkelen. Bijvoorbeeld 125% Design.49. Bij verkoop komen verschillende onderwerpen aan de orde. Lees bij Kennis voor Kunstenaars, bij verkoop over Levering op krediet, Op zicht geven en een voorbeeld verkoopcontract.50. Kijk op a-n.co.uk en lees over de netwerkactiviteiten die zij organiseren. Veel inspirerende praktijkverhalen.51. Wissel je ervaringen uit met collega’s en andere relaties en werk samen met kunstenaars uit andere disciplines. Dat verbreedt je horizon en levert je vaak goede contacten op die weer tot meer werk kunnen leiden.

52. Stel een ‘verlanglijst’ op met doelen en taken; kijk regelmatig hoe ver je bent.53. Sluit je aan bij communities op internet zoals Facebook, LinkedIn en MySpace. Volg frankwatching.com of mediamatic.com voor de laatste ontwikkelingen binnen social media. 54. Bij Facebook zijn de meeste jonge creatieven aangesloten. LinkedIn is meer gericht op de zakelijke markt. Solliciteer via Twitter.55. Als creatieve ondernemer kun je Doe Het Niet Zelf Dagen bezoeken. Voor iedereen die met een vraag zit die hij niet zelf kan oplossen. Kijk op onze site.56. Bezoek evenementen zoals bijvoorbeeld de stARTFactory, Art Amsterdam, Kunstvlaai, startersdag van de Kamer van Koophandel, Dag van de Klassieke Muziek, Noorderslag en De Nederlandse Dansdagen.57. Kijk op websites van collega-kunstenaars (presentatie, cv, persbericht). Dat kan je op goede ideeën brengen.58. Schrijf met anderen een persbericht, maak een advertentie of een mailing.59. Het is heel belangrijk om een eigen website te hebben, dit kan al kosteloos en simpel via bijvoorbeeld exto.nl.60. Kijk op site Kamer van Koophandel: kvk.nl Hier kun je adreslijsten bestellen aan de hand van jouw schema met criteria. De site van tnt post, tnt.nl heeft ook een dergelijke service, die voor mailings binnen een bepaald postcodegebied handig is.

Financiën Op onze site bij Kennis voor Kunstenaars vind je in het dossier Financiën onder andere de volgende informatie: • Cultuurlening • Fonds Media/Gaming • Durfkapitaal of Agaathregeling • Sponsoring • Exploitatie auteursrechten • Belastingen • BTW stappenplan en BTW-aangifte • Verklaring Arbeidsrelatie (VAR) • WWIK

61. De Agaathregeling is een aantrekkelijke fiscale regeling voor het verstrekken van een lening aan jou als beginnend kunstenaar. 62. Informatie over cao’s binnen de kunsten vind je via fnv-kiem.nl.

80 Tips 34 35

63. Wanneer je ondernemer bent zijn er verschillende financieringsvormen mogelijk. Lees hierover op beroepkunstenaar.nl onder geldzaken.64. Om als kunstenaar gemakkelijker geld te kunnen lenen is de Cultuurlening in het leven geroepen. Ook wordt in het trainingsaanbod een cursus Financieringsmogelijkheden gegeven.65. Denk aan alternatieve financieringsmogelijkheden. Bekijk CultuurBewust.nl met een virtuele winkelstraat, winnaar van de bedrijfsplancompetitie van NewVenture. Of ga naar voordekunst.nl, een voorbeeld van crowdfunding.66. Meer weten over subsidies? Cultuur-Ondernemen heeft Infobladen die een duidelijk overzicht geven van subsidiemogelijkheden in Nederland voor beeldend kunstenaars en podiumkunstenaars. 67. Je kunt bij diverse fondsen terecht voor subsidies. Kijk bij het hoofdstuk ‘Kennis: waar vind ik goede informatie’ in deze gids voor de websiteadressen (onder het kopje Financiering, pagina 40).68. Woon je in Rotterdam dan kan het Fonds Nieuwe Media/Gaming interessant voor je zijn. 69. Cultuur-Ondernemen geeft jaarlijks een Handleiding aangifte Inkomstenbelasting uit, speciaal voor kunstenaars. Je kunt de handleiding downloaden op onze site.70. Werk je regelmatig als freelancer, vraag dan een VAR aan bij de Belastingdienst. 71. Heb je zaken op orde, voordat de blauwe enveloppen in de bus gaan vallen. Belastingaangifte moet voor 1 april of vraag tijdig uitstel aan.72. De Belastingdienst geeft ook advies. Of per telefoon 0800-0443 of via duidelijke informatie op de website belastingdienst.nl. Een bezoek aan een belastingkantoor kan eveneens heel verhelderend zijn.73. Jouw inschrijving bij de Kamer van Koophandel wordt automatisch gemeld bij de Belastingdienst. Je krijgt te horen of je in aanmerking komt voor een (voorlopig) BTW nummer.74. Meer informatie over de WWIK en de bijstand vind je op de website van het ministerie van SZW, minszw.nl en socialezekerheid.nl en op onze eigen site. Als je gebruik maakt van de WWIK biedt Cultuur- Ondernemen verschillende producten en diensten waar je kosteloos gebruik van kunt maken.

Recht Op onze site bij Kennis voor Kunstenaars vind je in het dossier Recht onder andere de volgende informatie: • Overzicht rechtsvormen • Auteursrecht • Voorbeeldcontracten • Landelijke Algemene Voorwaarden Kunstopdrachten (LAVK) • Loondienst of opdracht • Conflicten

75.. Vraag aan collega-kunstenaars hoe zij hun keuze voor een rechtsvorm hebben gemaakt.76. De VOF en de maatschap gaan als rechtsvormen verdwijnen. Onbekend is wanneer. Houd de site van Cultuur-Ondernemen in de gaten.77. Bel de Notaristelefoon 0900 346 9393 (9.00–14.00 uur, 25 ct/min) of kijk op notaris.nl.78. Je kunt een juridische vraag over intellectuele eigendom (auteursrecht, merkenrecht etc) voorleggen aan Clinic. Je krijgt dan gratis advies van studenten, ondersteund door advocatenkantoor SOLV. Zie clinic.nl.79. Het internet biedt fantastische mogelijkheden om je werk te laten zien. Van belang is ook na te denken over bescherming voor zover nodig. Creative commons biedt je allerlei mogelijkheden: creativecommons.nl. 80. Leg de afspraken over auteursrecht met je opdrachtgever vast. Ben je vormgever dan kan BNO je daarbij adviseren.

80 Tips 36 37

Kennis: waar vind ik goede informatie

Voor kunstenaars en creatieven cultuur-ondernemen.nl Informatie over en van Cultuur-Ondernemenberoepkunstenaar.nl Informatie en tips over de beroepspraktijka-n.co.uk Artist Information Companykunstwereld.nl Alternatief overzicht van de Nederlandse kunstwereldkunstzinnig.nl Informatie over werken in de kunstwereldgaleries.nl Galerie aanbod in binnen en buitenlandartstart.nl Platform hedendaagse kunstartolive.nl Platform voor promotie, uitleen en verkoop van hedendaagse kunst in Nederlandkunstenaars.nu Informatie over beeldend kunstenaarsarchined.nl Architectuursite van Nederlandfilmstart.nl Informatie voor film- en televisiemakersphotoq.nl Informatie voor fotografen

38 39

Cultuur-OndernemenBij Cultuur-Ondernemen kun je terecht met vragen over de zakelijke kanten van je beroepspraktijk. Het kan gaan over belastingen, financiering, administratie, contracten, bescherming van je werk of over sociale zekerheid, zoals de WWIK.Op de website vind je veel informatie over onze producten, diensten en projecten. cultuur-ondernemen.nlinfo@cultuur-ondernemen.nl + 31 (0) 20 5352500

Kijk bij Kennis voor Kunstenaars op onze website voor informatie en voorbeeld-documenten over de volgende onderwerpen: organiseren, loopbaan, de markt op, financiën en recht.

schrijvenonline.org Informatie voor schrijversdesign.nl Informatie voor vormgeversmusica.nl Informatie voor musici & zoekfunctiemcn.nl Informatie voor musici, alle genrestin.nl Informatie voor acteurs, regisseurs, theatermakers en -vormgeversmoose.nl Informatie over theaterdansserver.nl Informatie voor de dansprofessionalhtnk.nl Over werken in de modewereldmodint.nl Ondernemersorganisatie voor mode, interieur, en textielnimk.nl Nederlands Instituut voor Mediakunstmediamatic.net Platform voor nieuwe mediapremsela.org Platform voor design en modeexto.nl Gratis website voor beeldend kunstenaars; communityeportfolio.eu Mogelijkheden van e-portfoliokunstinzicht.nl Digitale advertentie per disciplinezichtlijnen.nl Vereniging voor theatervormgeverskunstenaarszakentest.nl Test voor ondernemende kwaliteitenkunstenaarsrouteplanner.nl Digitale toolkit voor persoonlijke swot en actieplan

Buitenlandbeursopener.nl Zoekprogramma buitenlandse studiebeurzensica.nl Informatiecentrum voor culturele instellingen over internationale culturele activiteitentransartists.nl Informatiecentrum voor kunstenaars over buitenlandse residenties/ programma’sevd.nl Internationaal ondernemen en samenwerken

Financieringcultuur-ondernemen.nl Cultuurlening en Lenen om te lerenvermogensfondsen. startpagina.nl De belangrijkste fondsen op een rijmondriaanfoundation.nl (Inter)nationaal stimuleringsfonds voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoedarchfonds.nl Stimuleringsfonds voor architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur en ruimtelijke ordening.

fondspodiumkunsten.nl Cultuurfonds voor muziek, muziektheater, dans en theaterfilmfund.nl Nederlands Fonds voor de Filmfondsbkvb.nl Fonds Beeldende Kunst, Vormgeving en Bouwkunstmateriaalfonds.nl Leningen voor beeldend kunstenaars en vormgeversfondsvoordeletteren.nl Fonds voor de Nederlandse- en Friestalige letterenversfilmentv.nl Vereniging van Nieuwe Film en Televisiemakerstriodos.nl Triodos bank, Cultuurlening voor kunstenaarsmeijersverzekeringen.nl Verzekeringen voor kunstenaars

Ondernemenbelastingdienst.nl Belastingdienstde-eigen-zaak.nl Een advieswinkel voor (fulltime en parttime) ondernemers en starterskvk.nl Kamer van Koophandelmkb.nl Brancheorganisatie Midden- en kleinbedrijfstew.nl Advies en training voor ondernemers en kleine bedrijvensprout.nl Voor startende ondernemersMILL7.nl Gratis boekhoudsoftwarepzo.nl Platform Zelfstandige Ondernemersallarts.nl Belastingadviseurs kunstensectorccaa.nl Ondersteuning van creatieve industrie in Amsterdamxpertcmkb.nl Ondersteuning van creatieve industrie in Utrechtcolin.nl Ondersteuning van creatieve industrie in Noord-Brabantsyntens.nl Advies voor ondernemers over innovatieondernemershuis.nl Begeleiding voor ondernemers binnen ondernemers midden- en kleinbedrijfJuridischauteursrecht.nl Algemene site over auteursrecht met links pictoright.nl Auteursrechtorganisatie voor beeldend kunstenaars

40 41

creativecommons.nl Flexibel omgaan met auteursrechtjuridisch.com Juridische informatie voor bedrijven en particulierennotaris.nl Over zaken die je regelt bij de notaris, rechtsvormen e.a.

Ook handigfvkv.nl Federatie van kunstenaars- verenigingen (overkoepelend)socialezekerheid.nl Informatie over de Nederlandse Sociale Zekerheidrijksoverheid.nl Overzicht van alle ministeries en overheidsinstellingenfederatiecultuur.nl Federatie werkgeversverenigingen in de cultuur

Social Media•Facebook Internationale netwerksite•Hyves Nederlandse netwerksite•MySpace Internationale netwerksite•Hallo Community Community voor ondernemers (KvK)•Twitter Communicatiemiddel via internet•YouTube Kosteloos uploaden, bekijken en delen van videofilmpjes•LinkedIn Zakelijke netwerksite

Literatuur•Artiestenrecht,Kluwer(jaarlijkseuitgave)•Fondsenboek,WalburgPers(jaarlijkseuitgave)•Fondsendisk,Walburgpers(jaarlijkseuitgave)•HandboekCultuurbeleid,ReedBusiness(losbladigperiodiek)•HandboekFreelancenvanTijsvandenBoomenenWilmavanHoeflaken, Uitgeverij Nieuwezijds, (jaarlijkse uitgave)•HandboekOndernemenvandeBelastingdienst (gratis) via belastingdienst.nl/download•HandboekvandeNederlandsePersenPubliciteit,NijghPeriodieken (jaarlijkse uitgave)•HandboekvoorhetopzettenvaneenOntwerppraktijk, V. van den Eijnde en M. van Leest (BNO)•Handboekvoorschrijvers,StichtingSchrijven•Wegwijzervoorscenarioschrijvers,WimBlaauboer•KluwerBelastinggids,Kluwer (jaarlijkse uitgave)•LandelijkeAlgemeneVoorwaardenKunstopdrachten(LAVK),downloaden bij Kennis voor Kunstenaars

•HandleidingAangifteInkomstenbelastingdownloadenbijKennis voor Kunstenaars•Muzikantengids,JanvanderPlas,521uitgeverij•PodiumkunstAlmanakofMuseumAgendavanBureauMennoHeling, via em-cultuur.nl (jaarlijkse uitgaven)•Musiconomie,TonLamers(handboekvoormusici)•BusinessModelling,AlexanderOsterwalder

Greep uit Tijdschriften en NieuwsbrievenBK-informatie, bk-info.nlAlert Galerie AgendaBeelden, informatiebulletin over beeldhouwkunstKunstbeeld, kunstbeeld.nlPremsela Nieuwsbrief, Premsela.orgSchrijven, schrijven.orgDans Magazine, hét dansblad van Nederland, dansmagazine.nlFilmbeeld, filmfund.nlTM, tijdschrift over theater, muziek en dans, theatermaker.nlOOR, oor.nlHeART&SocietyKM,tijdschrift over kunstenaarsmaterialen, tijdschrift-km.eu.

Er zijn allerlei glossy bladen waarmee je je kunt oriënteren op de afzetmarktzoals Items (vormgeving), Metropolis M, Vitrine, Open en Alert.Neem samen een abonnement.Vergeet niet de regionale regelingen en nieuwsbrieven te onderzoeken.Veel overheden (gemeenten, provincies, ministeries en Europese Unie) hebben (eigen) subsidies en projecten voor kunstenaars ontwikkeld.Geef je op voor digitale nieuwsbrieven van sectorinstituten, culturele instellingen(Cultuur-Ondernemen, Amsterdams Fonds voor de Kunst, Centra voor BeeldendeKunst (CBK’s), Fonds BKVB, Muziekcentrum Nederland, FVKV, FNV Kiem,Zichtlijnen, De Kunstwereld, My TransArtists, Vitrine, musea).Deze zijn vaak gratis en bevatten nuttige informatie, die je verder kan helpen.

42 43

Woordenlijst ISwat betekent dat

Acquisitie 21Administratie 5Adviestraject 15Agaathregeling 35Auteursrecht 33Begeleiding 19Belasting 30Beroepsmatigheid 31Beroepspraktijk 33Bonnen 5BTW 35Buitenland 40CAO 35Coaching 15Creative Commons 33Crowdfunding 29Cultuurlening 27Europa 43Fasen 13Financiering 29Gouden driehoek 30Grenzen verleggen 23HeART&Society 18Inkomen 27Investeren 27Kennis voor Kunstenaars 39Kunstenaarszakentest 11Kwaliteiten 11LAVK 37Leerwerkproject 23Lenen 27Literatuur 42Loopbaangesprek 17Marketing 21

Mecenas 29Mentoring 19Netwerken 24Nieuwsbrieven 43Ondernemersvorm 33Optreden 27Perspectiefcirkel 44Portfolio 14Presenteren 34Prijs 34Promotie 24Rechtsvormen 37Risico’s 7Routeplanner 17Social media 25Sponsor 29Startkapitaal 27Subsidie 36Trainingen 15Vaardigheden 14Verklaring Arbeidsrelatie 30Verkopen 27Verloningsbureau 5Verzekeringen 7Vijfhoek 12Werkruimte 5WWIK 31Zelfstandig 30

44 45

Ik...

In de maatschappij staan

Klantgericht handelen

Een eigen gezicht

Verwoorden

Doorzetten

Samenwerken

Zakelijk werken

Reflecteren

Ontwikkelen

De markt op ...en de ander

De perspectiefcirkelDoe de Zakentest op kunstenaarszakentest.nl

...en de wereld

CO-mpagnon bij Innovatie & Verandering