سلسله انتشارات 1336نشر قطره ـ

189ـ علوم اجتماعي

ISBN:978-600-119-261-6 978-600-119-261-6:شابك

ـ1318پهلوان، چنگيز، :سرشناسنه .چنگيز پهلوان / تجدد و روشنفكري :عنوان و نام پديدآور

.1389، قطرهنشر :تهران :نشر مشخصات .ص 640 :يظاهر مشخصات .علوم اجتماعي :فروست :شابك

978-600-119-261-6 يپاف :يسيفهرست نو وضعيت كتابنامه :يادداشت تجدد :موضوع

تجدد ـ ايران :موضوع روشنفكران :موضوع

B 105/ ت 3پ 9 1389 :كنگره يبند رده 107 :يوييد يبند رده 5803912 : يمل يكتابشناس ي شماره

تجدد و روشنفكري

چنگيز پهلواندكتر

فهرست

7......................................................................................................شگفتاريپهمچونييادداشتهاي

53....................................................................................................تجدد:نخستكتاب55................................................................................................................................................مدرن63.......................................................................................................................................نوشتهاپس67............................................................................................................معناست؟چهبهسميمدرن

74....................................................................يستيضدمدرنيسوگندنامهوبخشنامه79..................................................................................................................معناست؟چهبهمدرن

86..........................................................................................تهيمدرنبهنسبتيآگاه89...................................................................................................مدرن؟عصرانيپا95......................................................................................................................تهيمدرنويروشنگر109..................................................................................................................نووكهنهانيمجدل119................................................................................................................رنسانسومدرنعصر

119.......................................................................................................مدرنعصرـ1120..............................................................................يخيتاريهايبنددورهمنطقـ2133..........................................................................................مدرنمفهوموواژهـ3145...........................................................................................نيودرعصرمدرنـ4148...........................................................................................................رنسانسـ5167..................................................................................سميمدرنوونيزاسيمدرنـ6178................................................................................................نيپسيتهيمدرنـ7

187..........................................................................................مدرنعصرباارتباطدريمالحظات221...................................................................................................................تجددناتماميپروژه

244.........................................................................................يكارمحافظهمكتبسه249...............................................................................................................مدرنعصروهابرماس

263.......................................................................................................................................بلليدان263.............................................................................يدارهيسرمايفرهنگيتضادها

تجدد و روشنفكري چنگيز پهلوان

1389پاييز :چاپ اول رايانه طاووس : ليتوگرافي

نيكا :چاپ نسخه 1100 :تيراژ تومان 3500: بها

.تمام حقوق براي ناشر محفوظ است تكثير تمام يا بخشي از اين كتاب به هر شكلي

...)به صورت صوتي، تصويري، الكترونيكي و( .ي كتبي ناشر است منوط به اجازه

88 96 89 96: ـ دورنگار 3خيابان فاطمي، خيابان ششم، پالك 88 97 33 51-3و 88 95 28 35و 88 95 65 37

14155- 5165 :صندوق پستيwww.nashreGhatreh.com

nashreghatreh@yahoo.com )شاپ قطره(سايت رسمي فروش اينترنتي

www.GhatrehShop.com Printed in the Islamic Republic of Iran

275.............................................................................................................................................ديجد287...............................................................................................................انيديجد

288...................................................................................جنبشكيتيماهيدرباره319..............................................................................................................................................ميقد331............................................................................................................رانيادرتجدديشهياند

397..............................................................................................يروشنفكر:دومكتاب399.................................................................................................................مفهومچندبهينگاه419...................................................................................................................................يشناسواژه

420....................................................................................گريديزبانهادرروشنفكر447.........................................................................................................سمياليسوسوروشنفكران

467..................................................................................»كيها«يمقالهباارتباطدريمالحظات485...............................................................................مخالفند؟يدارهيسرماباروشنفكرانچرا

497..................................................................................................روشنفكرانيتشكلهايدرباره503.........................................................................................................................عربروشنفكران

507..............................................................................عربروشنفكريچهرهدوـ1511....................................................................دوگانهيارهايمعوعربنخبگانـ2

521............................................................................................................رانياوغربروشنفكران553.........................................................................................د؟يگويمچهوستيچيروشنفكر

553....................................................................................................................مقدمه557..............................................................................................................يبندطبقه

559........................................................................................................يملروشنفكر627..................................................................................................................يروشنفكرفرمانده

629...........................................................................................................................هينما

انديشه با كه برقرارذهني تماس جديد كند،ميايبازنمي آغازينش خاستگاه به .گرددديگر

هولمز وندل اوليور

پيشگفتار همچون يادداشتهايي

رايجامعه.1 دوراني بـهميايران بسـته يـا مـورد به بسته كه پيمايدآنميديدگاه توصـيفتوان نامهـا.كـردنامگـذاريورا ايـن از هريـك

شوند انتخاب سنجيده پديـدهايگوشهترديدبيچنانچه راياز بغرنجـيبرابر در قراركه اجتمـاعي.نمايانندميداردما پيچيدگيهاي كه گذشته در

وجود امكان اين شايد نبود حد اين يكميبه برگزيدن با بتوان كه داشتعمده داد،خصوصيت نشان را جامعه يك كلي نام.سيماي هيچ اما امروز

عهده از تنهايي به نيست قادر عنواني كاريو .برآيداينخ به قلم اين كه آنجا دارداز عالقـه فرهنگي ازمـيصوصيات كوشـد

جامعه درك و فهم به راه يابدياين دست ساده.ايران چندان هم كار ايننظر آسان.رسدنميبه هم را جامعه يك فرهنگي تـواننمـيخصوصيات

بسته عنوان يك مدد آسانبه و كرد ساختبندي بـي.فهم رو اين كـهآنازهمه به دشوايبخواهيم براين راهپيها و كلـيردازيم يـا مـوردي حلهـايي

توجــه فقــط اينجــا در بگيــريم، پــي و ازمــيبجــوييم يكــي كــه دهــيمبرجسته و مهم مفاهيميجامعهيخصوصيات و زبان بحران ايران كنوني

و.است اجتمـاعي تحوالت از ناشي توجهي خور در ميزان به بحران اينحوز آمـويهگسترش حتـي و عمـومي اسـتتعليمات دانشـگاهي .زش

روشنفكري/8 و تجدد

انقالب از ويژه به ايران در اجتماعي و57تحوالت موقعيتهـا سـو اين بهجامع بر پيشتر كه است نشانده بار به ناشناختهيهوضعيتهايي نمودهميما

عرص.است در فقط نه تحوالت عرصـيهاين در كه روشـنفكرييهدينجها و ديگر فرهنگهاي با تماس و است كرده رخ ابعـادينيز نيز شدن ني

نشان ايرانيان به نـورا مفـاهيمي و اصطالحات نيازمند همه كه است دادهجامع.اندهبود را نو مفاهيم و اصطالحات پيشتريهاين شكلايراني بدين

استنمي آنهاياشناخته حدبا اين استسروكاربه نمونـه.نداشته بـرايياازآگاهانهگذار مدددموكراسيازنوعيآزمودنسنت موجـودبه منابع

شمارايپديده،قدرت به حـوزه.روندمينو به نگاهي اگر ديگـرهـايياميـزانميبيندازيم ايـن بـه و شـكل ايـن به تجدد مفهوم با ما مردم بينيم

نداشته بود.انددلبستگي دور،نه،روزگاري روشـنفكريگـروهكـهچندانستمديدگان رهايي به تنها و بـامي.انديشيديمتنها مبارزه راه از خواست

سوسياليسم،امپرياليسم اردوي به پيوستن با و برهاند را ايران،جهان ملتدهد قرار ستمكاران با پيكارگران جهاني اردوي در اكنـون.را آنكـه دربا

ســرمي متفــاوت عقــب،كنــيمروزگــاري گــامي مدرنيتــه از روشــنفكريهيچنمي كه خـودخواهدمي،نشيند مخالفـان گذشته در كه سان همان به

سركوب بيـرونحاالكرد،ميرا ميـدان از را خـود مخالفـان حربه اين باديني.براند روشنفكري كه است رسيده جايي به مدرنيته به دلبستگي اين

جامع نجات راه تنها برمـييهنيز مدرنيتـه چـارچوب در را وايران رسـدعر روشنفكري مقابل در را مدرنخود جـدي پشتيبان و حامي تنها تـهيفي،

.شناساندميشد متحول خصلت اين پديـديهاز بگـذريم كه دريهجامعه بحـران

جلوه نيز ديگر را.شودميگرسويي تحول جبهـترديدبياين در يهبايـدكــرد جســتجو در.ســوادآموزي باســوادان شــمار و ســوادآموزي ميــزان

رويهجامع دارايران گسترش مردمانبه تعداد بر محسوس نحوي به و د

پيشگفتار همچون 9/يادداشتهايي

بـه ردهسوادآموخته در افـزودههـايخصـوص چنـين.شـودمـيشـغليراايجامعه خـود افراد و روبياورد جديد دانشهاي به كه دارد را آن توان

سازد مجهز نو معرفت و علم دشـواري.به يك با توانايي اين حال اين بااين كه زيرا است گريبان به دست درعمده هنوز ووسوادآموزي نشده ني

انداز به را سوادآموختگي همپاي بـاريهخالقيتهاي به .نشـاندنمـيكافينـامفهوم و مـبهم امـري سـوادآموزي شـدن دروني نخست نگاه در شايد

اينجا.شودگرجلوه رامـيدر شـدن درونـي از نـوع ايـن معنـاي كوشـمتا دهم وشايدتوضيح بگشايم تازه بابي مقـدماتيبتوانم هرچند نيز خود

بگيرم سهم راه اين .درعرصــ در دوريهســوادآموزي يــك در بــهيهجهــاني تنهــا طــوالني

نتوانسـته نيز نظري مقياس در حتي و است داشته توجه نوشتن و خواندنكند شناسايي درست را جريان اين فرهنگي ابعاد نوشـتن.بوده و خواندن

همراه ومياغلب خوانـدن بـا ازشـود دور بـه موجـود مطالـب نوشـتنواژه عميق معناي درك از ناتوان و ايـن.كارگرفتـهبـههـايانديشيدن در

تبديل سوادآموزي بـهميحالت بازسـپرده سـاختارهاي بـازگويي به شودبازسپرده همان استخراج و تعيـينهاحافظه پيش از و معين موقعيتهاي در

شده شناخته سوادآموخت.و وضعي چنين ودر آفريـدن از اسـت نـاتوان هكردن كاري.خلق نتيجه در بينديشد يادبگيرد نتوانسته كه كنـدنمـيكسي

يادگرفته بازتوليد آموختهچچنان.هاجز محتواي روشـهايهاه با شود توأمتركيب در بود خواهد قادر يادگيرنده صورت اين در آفريدن و انديشيدن

آزادهاواژه و كند وادخالت گونـهنه و تـازه تركيبهاي به گـونخودمختارفراگيرنده.روبياورد كه واژهتواندمياينجاست معنـاي صـورتهـابا بـه

بـاز از و كنـد برقـرار ارتباط متفاوت شكلهاي به آنها پيوستگي و مستقلآگاهانـه خالقيت سوي به صرف در.بگـرودتوليد زبـان حالـت ايـن در

قرار خاص آنميموقعيتي كـه آگاهانـهگيرد موقعيـت ازمـيرا و نـاميم

روشنفكري/10 و تجدد

واژه بههافرديت تركيبهاي يادو فرديت.كنيمميكاررفته كه اينجاست درميدان هويت واژهميبه رونويسي خواستار كسي و ديگريهادهد زبان و

خود نام بـه.شودنميبه كـه باشد داشته را آن يارايي اساس در كه كسيببخشد فرديت انداختندساز،واژگان وت واژگـان ديگـريبه تركيبهـاي

خـودميسرباز اثـر و انديشـه هويت به نتيجه در و خود زبان هويت به و زنداز.نهــدمــيارج اســت ــارت عب ــردي ف ــين چن مســتقل كوشــش نخســتين

فهميـدبه واژههـايواژهيهكارگرفتن و وهـايمتعـارف ديگـران تخصصـيواژه اين وهاتوصيف ديد از مفاهيم آنهـاو نخستين خالق كـه.نگاه هنگـامي

كنـد شـرح درسـت را ديگـري فكـر باشد قادر مـواردي،فرد در همينجـا ازواژه آفريدن كسـبهاتوانايي را خود خاص مفاهيم بـهمـيو مشـروط كنـد

انديشهاين به باشدايكه يافته دست .انديشيدهنكت دو با اينجا روبـهيهدر شـرح.شـويممـيروديگر فكـرنخسـت

انديشـه خلق ديگر دو و نيازمنـد.انديشـيدهايديگري فكـر يـك شـرحاست فكر آن با همـان.آشنايي بايـد نداريم را آشنايي اين كه مواردي در

داوري بـه زدن دست از و كنيم شرح جامع و متنوع منابعي راه از را فكركنيم عمل احتياط با يا بپرهيزيم احتياط.مستقل راستي به اينجا شـرطدر

است ايران.عقل در بر» مد«اكنون را ديگران منابع كه است گيريمميشدهخواننده به خود نام به را آنها فاقـد.شناسانيمميو رفتاري انسـجامچنين

و روش ناپيوسـتگي و گسـيختگي ديگـر مـورد به موردي از و شد خواهدگذاشتيهنحو خواهد نمايش به را اندي.نگرش يـا فكر يك بـرشرح شـه

شـود گرفتـه پـي اصولي و درست چنانچه ديگران تحقيقات و منابع اساسقاپيدن با را آن نبايد كه ارزشمند است ساختبيكاري .ارزش

انديشه رواج ديگر استهايمورد ايران در از.نينديشيده دسـت ايـنكليهاانديشه بـهخصلتي و دارنـد عرصـگـرا در ويهخصـوص تـاريخ

انديشه.كشندسربرميايرانيهجامع آنچنين بي باشـندهايي انديشيده كه

پيشگفتار همچون 11/يادداشتهايي

استمرار و انسجام از پيشين مورد چهربهرهبيمانند و خـوديهاند واقعـينوشته در برمالهايرا افراد همين جامعـ.سازندميديگر ايـرانيهيكبار

ديگر»استبدادييهجامع«شودمي بار مـدتيهجامع«شودمي، و»كوتاهشخصيتميهميكبار در خالصه ملكي«شود موقعيـت»خليل به بسته و

دموكراسي سوسيال تا چپ سوسياليسم طيف شناوربيدر وميرمق شودتهـيتدريجبه ستايشي جامعـدر از مبهـوت و شـيفته و اروپـايييهمغـز

و پيـداسقوط آرمـانيِكنـدمـيتبلـور الگـوي در سـرانجام يهجامعـوخالصهيهرياكاران .شودميانگليسي

انديشـه در را تجليات جامعـمـيايهمين از كـه ويهبينـيم دينخـونشان بيزاري دين يك همچون اسالم حتي و چنينمياسالمخويي و دهد

مشاهده ايران در فقط را اديانميخصوصياتي به نيست قادر هرگز و كندبه ايـنديگر در نوخاسـته اديـان دينخصوص از و بپـردازد هـايجامعـه

مقبـولچهوناگفته بـربسـا برانـدسـخن از.زبـان نـوعي چنـين مشـابهدرهايانديشه را بهكنيمميمشاهدهوضعيتينينديشيده ايرانشهري از كه

انتها تا را تصلب همين تازه و آورد رومي روزي.گيـردنمـيپـيتصلبنـو تـاريخ راسـتين آغاز تنها مشروطيت روزيانقالب و اسـت ايـران ين

راانهم وبيانقالب جلوهبيپايه آرمانشهر.سازدميگرانديشه از جا يكسخن فورانميايراني انحطاط ديگر بار و نشـان.كندميرود همه يهاينها

است منسجم فكري نظام فقدان و انديشه بودن بـه.ناپيوسته بنـا بـار هـرآمد دست به كه دريافتي آخرين به بسته و آخـرينيهمصلحت وا مجلـه

شده، خوانده كه كلـي«ما»انديشگر«كتابي عرضـه»فكري ومـيرا كنـدبـر يـا هسـتند مـراد پـي در كه را جواناني از اصـالحشماري طلبـياثـر

ميگشتهسرپرستبيديشانهانخام بسيج خود دوروبر .كنداندروزگاراين ايران با ارتباط در عمل در افرادي ازمـيچنين و گذراننـدكه بهرهميآنجا با و ميانبر با نـابغگيخواهند بـه آسـان روشـي از جويي

روشنفكري/12 و تجدد

بيابند متوسـلدر،دست انديشـه از نـوعي به موقعيت هر در يا لحظه هردرمي و انديشهشوند همين به حوادث توفان در مانندنميپايبندهانتيجه

شاخه از شاخهايو .پرندميايبهجامعهميآيا وايتوان دارد اسـتمرار سال هزار حداقل آن زبان كه راحسـابهايجلوه بـه بشـر دسـتاوردهاي بزرگتـرين شـمار در زبان اين

جامعهمي وقتكوتاهايآيند آن و دانست كهيهجامعمدت را آلمان مثالًنشـان سياسـي وحـدت يكصدسال جامعـهفقط اسـت بلندمـدتايداده

آيا كمميناميد؟ استبداد ارتبـاطيمانندتوان در انگلسـتان پادشاهان كه رابسته كار به خود رعاياي دربا ديگر مردم با ارتباط در گذشته اين از و اند

اسكا و ايرلنديان مانند جزيره قارههمين مردم با و بـاهـايتلنديان ديگـركرده دنبال نـوعياندخشونت فقـط و دانست دموكراسي تاريخ از بخشي

دوره در را استبداد اسـتبداداياز مطلـق الگـوي همچـون ايـران تاريخ ازآيا ساخت؟ كـهتوانيموانمود را فرانسه همين و اروپا مردمان دينخويي

نفرت باركشتارهايي به ايـراناندنشاندهآور و دانست انديشي مدارا مظهرجامعه دينايرا دو دستاوردهاي كه است درست آيا كرد؟ معرفي دينخو

وضـع از خواسـتن امـداد بـا را تشـيع و زرتشـتيگري يعني ايراني بزرگجـاري چيزهـاي همـين بـه ديـن كاركردهـاي آيا گرفت؟ ناديده موجود

آياميخالصه رفميشود؟ خصلت ناديـدهتوان را تمـدني برگشـت و تبـه آن حضـيض دوران از آوردن نمونـه بـا تنهـا را تمـدن يك و گرفتو ــفتگي آش ــين هم ــت درس ــت؟ اس ــي روش ــه چ ــن اي ــپرد؟ س داوري

انديشسست را آن كه است ناميهانديشي .نهممينينديشيدهكلي قلم اين باور به بنويسم خالصه و كالم يك داوريهايدر و نگري

در جامعكلي و تاريخ با فرهنگايرانيهارتباط در انديشيدن بنيادهاي بهمـعميصدمهما آن از ناشـي آسـيبهاي و طـوالنيزنـد خصـلتي االسـف

داشــت آســان.خواهنــد خصــلتي نگــرش از نــوع وايــن دارنــد پســندانه

پيشگفتار همچون 13/يادداشتهايي

رواجآسان را دم.دهندميانديشي افقها آميزش از ديگـريمييكي و زندمضاعف تصلب آن.از نه و است جدي اين اسـت.نه مهم آسيا روز يك

سرانجام و است غرب تمدن همانا جهان در معيار تمدن تنها ديگر روز وچرخش يك سخن»تانگو«با كانت و حافظ ميان الفت گـويي.رودمياز

ايستاده حضرتاندهمه اين حافكارمقاطعهببينند از كانتظچگونه از،ولذت را.بردميهردو ايـن نـه كـه آدمـي هم ومـيآن را آن نـه و فهمـد

راهب اين نه بگويم راميوضوح آن نـه و بخوانـد رو از كـه.توانـد حـاالكانت و آن» مد«حافظ بهتـر چـه پـس هـمهستند بـه را هـردو ايـن كـه

بناميم افقها آميزش را آن و چندفرهنگي.بياميزيم با ارتباط در كه سخنانيپمي حدي به حتيگويد كه است افتاده پا نـامنمييش انديشه را آن توان

افتاد.نهاد پا پيش سخنان همين حد چيـزييهدر نـه است بشري حقوقاصالح.بيشتر درد ديگـرمـييتـيمطلبـانبه كـه چـهنمـيخـورد داننـد

ديگرمي و بگويندنميخواهند بايد چه گروه.دانند با ايران در بـههاما وبا سروكارتيتماماديافراعتباري چيزخواه همه كه از.دنـخواهميداريم

و اصـالحات تا انقالبي اعدام و گرفته مصـادره.طلبـياصـالحانقالب ازخيز برمي دفاع به اندازه عمـومينهمان امـوال گذاشـتن حـراج ازبه كه د

خصوصي عنوان را.سازيتحت دانشـگاهي مدرك روز يك حضرات اينروزميجر و سـينهدادند مـدرك همـان آوردن دست به براي چـاكبعدرسـانه.دادنـدمي بـا مصـاحبهايهركـه راكـردمـيخـارجي سـختاورسانهمي همين مسحور و كارمند خود حاال و يـك.انـدشـدههـاكوبيدند

به رقيبان سركوب با را انقالبي معاونت و وزارت وميدستروز آوردنـدشغل و تحصيلي بورسهاي براي آرنـجحاال فشار با انگليس و آمريكا در ي

متقاضيان ميان گروه.گذرندمياز از حتـيهاياينان و اجتمـاعي مختلفبرآمــده ايــنانــدفرهنگــي هــم آن و دارنــد مشــترك وجــه يــك كــهامــا

و.طلبندتيتمام مقاطعه و خارج در اقامت و شغل و بورس و معنويت از

روشنفكري/14 و تجدد

بگويي كه ل.گذرندنميهرچه كالم يك لنـينينينيسـتهايدر كـه هسـتندحيرتبي هم را ساختهچاره انقـالب.اندزده حكـم بـه انقـالب مقطع در

رقم را جوانان عمـوميزننـدمـيسرنوشت و حكـومتي سـازمانهاي وووجودشانهادانشگاه از وجورا از بـهمـيپـاك»طـاغوت«دو و سـازند

حقـوق از حـاال و اساسـي قانون از انقالب افت جامعـهنگام و يهبشـرذره در.نشينندنميعقبايمدني هم صـدايبـيبـيپشتيبانانشان و سـي

بلند اينان خود رودست را.شوندميآمريكا ايران نام روزي بـرديمياگرشووينيست را وميشما يك،ستودندميرا»خلقها«ناميدند حتي حاال اما

از من«گام را.نشينندنميعقب»ايران هذاميخيام علي قس و .خواهندانديش كه زياني عرصكلييهبزرگترين به رواجيهنگر زد انديشـيدن

مشروطيت انقالب با ارتباط در بود نادرست همچنـان.نگرش نگرش اينادامه خود حيات سـنجشميبه برابـر در اسـتوار سـدي همچون و دهد

است ايستاده ايران معاصر تاريخ از ن.درست ايـن كـههواخواهان گـرشسوخصوصبه اين به بيست شهريور بسـتاز همه بر راه و شد نيرومند

سـاخت عقـيم را انديشه متعارف تحول كـه،و هسـتند و بودنـد معتقـدنيافـت دسـت هـدفهايش بـه كـه ناقص بود انقالبي مشروطيت، .انقالبانقـالب را آن و برشـمردند انقـالب ايـن بـراي نيز ديگر خصلتي بعدها

فلسـفه.دانستندخوردهشكست هـيچ بـر مبتنـي نادرست سخن وايايننيسـت و اسـت نبوده درستي استخوانبندي و سامان نيسـتمعلـوم.هيچ

معناست؟ چه به شكست يا بودهناقص چه بـهاندهدفها كامـل انقالب وانقـالب يـا كنـيم؟ فرض ناقص را مشروطيت انقالب ما كه معناست چه

مشرو انقالب كه چه يعني شكستپيروز را بدانيم؟طيت خوردهبسنده اندازه همين به اگر مردمان منعيمياين امـا.داشـتنميكردند

افتاده هم با همه ازاندحاال دم جـار.زننـدمـي»مدرنيته«وسط را چيـزيهمـمي جانشـين و اسـت گرفته خود به ايدئولوژيك خصلتي كه يهزنند

پيشگفتار همچون 15/يادداشتهايي

است شده پيشين هم.ايدئولوژيهاي با ايـدئولوژيكهمه قـايق همـين دررا يكديگر مختلف طرق به و فروگـذارمينشسته هم تمجيد از و ستايند

.كنندنميكلي.2 از بايد شيوچرا به راهـييهنگري و پرهيخـت ايران در رايج

مشخص و برگزيد؟روشن ايران فرهنگ و تاريخ بررسي ينگركليبرايانديشه كاذبايكنوني و مصنوعي نـهنه.است و دارد اشاره رويدادها به

آن نه و تاريخي واقعيتهاي متعـددبه جريانهـاي جمـع از اسـت قـادر كهدهد دست به منسجم و كلي بانگركلياين.معنايي همه از بدتر كاذب ي

انديشيهانديش به و است بيگانه اشـارهيهفرهنگ هيچ .نـداردايتمدنيفرهنـگ از را سياسي عام عامل دو يا دريك رايـج جريانهـاي يـا غـرب

برمييهصحن وجهان فرهنـگ يـك تـاريخ سنجش به آن مدد به و گيردرومي تمدن اسـتبداد.آورديك يـا بشـر حقـوق يـا دموكراسي مثال براي

بيمي تاريخ يك تمامي بررسي محك عنصـرآنشود يـك همين حتي كهكنـد عرضـه مشـخص تاريخ با ارتباط در خاص چيزي بـهيـاهم را مـا

شودايگوشه رهنمون انديشه از .تازهترتيب دونگركليبدين داردي يـك.خصوصـيت برگـرفتن نخسـت

و سنجش براي سـاختندومعيار مشخص از بودن ناتوان مصـداقديگرمعين تاريخ يك در عنصر يك مثالً.همين عنصر، يك همين ديگر بيان به

تبديل بشر، حقوق يا تـاريخبهشودميدموكراسي يك سنجش عامل تنهادر و اسـت مشـخص كـاربرد و معنـا فاقـد عامل همين ديگر طرف از و

هم بر تهي ميان نتيجه در و كلي بهيهمعنايي تاريخ يك بسـتهاعصار كارتصور.شودمي نخست نگاه بـرايميدر برگزيـده عامـل يك آن كه شود

دربار يـكتاريخيهداوري يـا فرهنـگ يك يا كشور گرچـهتمـدنيكبه اما است مشخصهرحالناكامل علت وبه تفسـيربودنواضحبودن به

مدد تاريخ ومياز نارسـا تنهـا نـه عامـل يـك همـين عمل در اما رساند

روشنفكري/16 و تجدد

مفهـوم و روشـن معنايي فاقد تفسير و بررسي جريان در بل است ناكافيفقط.شودمي عاملنمينه يك از استفاده با را تاريخ يك دادتوان توضيح

كرد تفسير تـاريخينميبل،و و فرهنـگ درون از را عامل يك اين توانگونهديگر به را آن و ديگـرايبرگرفت تـاريخي بـا ارتبـاط در عـاريتي

بخشيد معنا و كرد كه.تعريف هم خصلتميكساني به توسل با خواهندنـادقشمولجهان راهـي بنشـينند تفسـير به بشر حقوق مانند عامل يقيك

نمونـه.پيمايندمي بـراي بشـر حقوق درفقـطمعناي كـه نيسـت همـانحقيهاعالمي استوجهاني آمده بشر جنبـه.ق اعالميه كـاربرديهـايآن

مشخص را مفهوم همـمييك فرهنگي و فلسفي معناي نه ابعـاديهسازدرا .آن

دارند را سرنوشت همين نيز مدرنيته با مرتبط نتـوان.مباحث چنانچـهمشـخصا سـنت بـه توجه با را نوخواهانه كوششهاي تاريخ يك خالل ز

داد توضيح تاريخ شـدبي،همان خواهد معني بي نو عنصر يـك.شك مـانــام بــه مطلــق نــو«عنصــر در»عنصــر را آن ظهــور بتــوانيم كــه نــداريم

گونه بگيريمفرهنگهاي پي را.گون خـود جديد و تازه عنصر فرهنگي هربار به همـان.ندنشاميخود خـاص كـه سـنتي با ارتباط در نو عنصر اين

تلقي نو است، ديگر،شودميفرهنگ فرهنگي در سنت اعتبار به .نهكلينگركلي و آساني اسـتتـرينانديشي انديشـيدن راه.نـوع تنهـا

از شكل اين با تأكيدنگركليمقابله بري روشـنگذاشتن سـازيضرورتاست سـخندانيمنميما.مفاهيم چـه از مدرنيته .گوينـدمـيهواخواهان

را چيزي چه معنويت فكريميطرفداران چه روشنفكري پيروان و طلبندروشن و.دانندميرا حـال به بسته كه داريم را كساني بگذريم كه اينها از

حرف روزگار استميهواي شناور فكرشان و اوضـاعي.زنند چنـين درساخت روشن در بايد هركس بهناچار كه مفهومي هر سـهمميكارن بنـدد

سـازد.بگيرد روشـن را مفهوم دو دارد سعي هرچيز از بيش حاضر كتاب

پيشگفتار همچون 17/يادداشتهايي

ديدگاه از كندگونههايو وصف مفهـوم.گون بـا ارتبـاط در را كار همينو درفرهنگ تمدن«كتابتمدن و دادم»فرهنگ از.انجـام كوشـيد بايـد

يكـديگريهبستيهداير بـه دادن بـاج يـا دوستي راه از كه كساني فكريوميروزگار پـاگذرانند و دست افتاده پا پيش بيـرون،كننـدمـيحيثيت

انديشه بنيادي نقد از و نهراسيدهاجهيد رايج رفتارهاي مهم.و هرحال بهابهام از دور و گويا باشيم زباني دنبال به .است

هم سبب همين درميبه امكانـاتحكوشم بـه بسـته و خـود توان دبشناسانم و بشناسم را ايران فرهنگ كنوني قـرار.خصوصيات كجـا در ما

سخن چگونه و چه از گوييم؟ميداريم،سطحيايگونه.3 از كهديگر ايران در ميـانخصـوصبـهانديشي در

مترجم و روشنفكران نوبرشـهمين كه طلباني معنويت اين و فيلسوفانآور دارددهرا رواج غـرب،اند، در رايـج مفاهيم به نمايشي دلبستگي ابراز

رسانه اعـدامهاييا بـا مخالفت مدارا، مانند است بـه،غربي عالقـه ابـرازقبيـل همـين از ديگـر شماري و دموكراسي و آزادي از دفاع بشر، حقوق

مفاهيم و مشاهده.اصطالحات ايـنمياغلب از يـا اينـان از يكي كه كنيمخواندگان«خصوصبههاگروه اين»روشنفكر چنـانبه بـا مفاهيمي چنين

كم نمايششدت به دلبستگي وگذاردميمانندي شك و تأمل هرگونه كهزمينه اين در را هرنقدبرنميهاترديدي واز يـاديتابد انزجار .كنـدمـيبا

عده حاال نمونه تبليغايبراي را پرهيزي بـيميخشونت ايـنكـآنكنند هباشـند پرورانده نظري بسترهاي بر مبتني را تـازه.رويكرد رويكـرد ايـن

است افراد اين كنوني زيست با متناسب روش و راه نوعي بيان اگـر.فقطهمـينيهگفت در درسـت باشـد داشـته جدي مادي مصداق يك ماركس

راحـت سياسـي سـازمانهاي و روشنفكري كه است تبليـغمواردي طلـبراكا.كنندمي شعور كه است وجود است گفته ماركس حـاال.سازدميرلمردمـانمي از زيادي شمار كه است طلبانه راحت موقعيت راستي به بينيم

روشنفكري/18 و تجدد

مسـالمت روشهاي به را افتاده كار از اسـتسياسي داده سـوق نـه،آميـزروشـهايي يا روش چنين به باور و ديـروز.اعتقاد تـا كـه كسـاني همـين

اعدامايذره پساز مسـالمتنميانقالبي نـوعي مـروج اكنـون نشستند،انقـالباندگشته يـا خشـونت تـرويج مگـر نـدارد بـازدهي عمـل كهدر

.ارتجاعيسال.4 سي اين همهنويسيدايرةالمعارفتبدر اسـتچنان شده گير

ديگر كردنميكه اشاره مورد دو يا يك به راه.توان از رسـدمـيهـركسيا علمپرچمي كار.كندميدكاني اين داير،سرآغاز يك المعـارفةتدوين

بود دستگاهيب.اسالمي نام همين به ديگر يكي انداختبزرگعد هر.راهاز حاصـل درآمـد و حكـومتي كمكهـاي مـدد بـه داشتند نگاه برپا را دو

بر مبتني بازرگاني و دو.هاآنمصادره يكي دايـرناباوربعد المعـارفةيكان راه به كه.داختندتشييع نبود كافي تشييعمياسالم به تشـخصنيـزبايد

ــي ــدم را.دادن ــم ق ــر سراس ــازين آغ ــش كوش ــه دوس ــن اي ــال دنب ــه بكردندالمعارفةداير فتح آسان.نويسان اين ممكنتراز درميچگونه بـود

آورد فراچنگ شهرت علم كرد،پوشش ايجاد شغل و داشت سودشغل وزد جيب به ؟هم

حا كه سربرميپرسشي استل ساده سخت نهضت.كشد يك با ما آيافكرالمعارفةداير داريم؟ سروكار نويسـيالمعـارفةداير.كنمنمينويسي

در پيشين سنتهاي به نه نشـانيهعرصـكنوني دلبسـتگي ايـران فرهنـگانديشـهمي تـرويج بابت از نه و علمي نياز سر از نه و ايـن.تـازهايدهد

گسترده دايرايفعاليتهاي نام به همهالمعارفةكه در سربرآوردهنويسي جاپايه افراد نيات از اگر واقع در نـوعياست، عمـل در بپوشيم، چشم گذار

است اطالعات تدوين و ايـن.گردآوري نخستين پرسش با مرتبط پرسشداير اين آيا كه يـاالمعارفةاست مفاهيم شدن روشن به ساله سي نويسي

پرداخت و دادهساخت ياري نو تصورمفاهيم هم باز بتـواننمياند؟ كـنم

پيشگفتار همچون 19/يادداشتهايي

چنـين بـه مثبـت پاسخي گذشته، بحث خور در البته و استثنايي موارد ازداد .پرسشي

جامعـةداير در مبـرم نيـاز يـك به مصاحب پاسـخيهالمعارف خـودب.گفت تازه تنظـيمنروشي مفيـد و مختصر را تازه مفاهيمي گذاشت، يان

همه از و فرهنـگممهكرد غناي بر و پروراند شايسته و خور در زباني ترافزوديهزمان .خود

حال اين سـودمنديهايبيبا و پيشـرفتها بـه اگـر بـود خواهد انصافيپديـدالمعارفةداير يـك همچـون كنـوني دريهنويسـي فرهنگـي رايـج

ندهيم توجه اسالمي داير.جمهوري همه فقـطةاين نـه بـاالخره المعارفتـرويجيهشيو را معينـي قواعد بر مبتني و واحد بـل،دهنـدمـينگارش

فراهم موضوعاتميمنابعي از بسياري به دستيابي و مراجعه جهت آورندفارسي زبان نيستند.به كم نيكيها يـاد.اين از نبايـد نهايت در كـهو بـرد

و اينجـا در متفاوت و متعدد نگارشهاي اين براثر آمده دست به مهارتهايانديشهآ و همسو سبكهاي ايجاد راهگشاي تحقيقـيهاينجا گاه و تأليفي

بود دوره.خواهد در همايآنچه گرفت خواهد شكل فعاليتهـاييهديگرتازه علمي مرجعيت برپايي صورت در و كرد خواهد نفي را درايكنوني

شگفت علمي امكانات متفاوت نشسـتفضايي خواهد بار به البتـه.آوريراهقصد بايد بنويسم برآمـدهايندارم از تـا داد ترويج را نارسا يا ناقص

غني مسيري و صواب به دستيابي سـاختآنها هموار آينـده.را در آنچـهسـر پشـت حالـت بهتـرين در يـا اكنـون نفي راه از ناچار به شد خواهد

ثمر به كنوني وضعيت تحـول.نشـيندميگذاشتن خصـلت بايـد را ايـندانس ايـنفرهنگي سـاختن پديـدار جهـت در معـين روشي ستودن نه ت

فرهنگي عرصـ.تحول در امروز ما فرهنگ مسـيرييهاگر دانـش توليـدآوردمميديگر آنچه از متفاوت دستĤوردي به راه.رسيدميپيمود از شايد

راه كنوني آثار روش.پيموديممينفي دو برابـر در را مـا امـا كنوني مسير

روشنفكري/20 و تجدد

ك داد خواهد هزينـهقرار هركـدام و.دارنـدايه اسـت كامـل نفـي يكـيجاري كوششهاي رساندن كمال به و نقصانها ساختن برطرف اما.ديگري

را ما آيندگان كه دارند آن از حكايت همه خـودنميشواهد راه و پسندندعرص در گونـهيهرا به و ديگر طريقي از همگاني دانش فاصـلهايتوليد

مت فعاليتهاي از كردگرفته خواهند ترسيم حاضر حال در .عارفهم احـواليهبا درمـيايـن كنـوني وضـع بـدانيم يهپهنـخـواهيم

گرفتـهالمعارفةداير نشـأت كجـا از همگـاني دانشـهاي توليـد و نويسيهمـين در گـرايش ايـن و روش ايـن بـدانيم اسـت مهـم نخست است؟

پيشينه خودمان داردفرهنگ مشخص هم.هايي كيهذكر قلـمآنها ايـن اراينجا در هم آن يادآور.نيست حـوزميتنها در كه دريهشوم و اسـالمي

شيعه دايركار با داريـمالمعارفةپژوهي آشنايي نيز بحـاراالنوار.نويسي ازدانشنام تا اثـركتابمانندكميهگرفته الذريعـه نـام به شيعه بزرگ پژوهيِبزرگ آقا پيشينه.شيخ يك كوششـهايايپيشينه.اين بـا همـراه كه ديگر

پديده مجموع در دربيايسنتي دانشنامهيهحوزهمتا درتدوين نويسـينشانده بار به نـامبياندايران بـه توجـه خور در و مهم كوشش دو ترديد

دايريهدانشنام و اسالم و اسـتةايران مصـاحب سـي.المعارف ايـن دراز كه است بوده براين سعي دوسال واثراين شايسـتبگذرنـد يهاثـري

بنشانند بار به دوران نشست.اين خواهد داوري به اينجـا.آينده در آنچـهدايرمي اين كه است اين گفت اختصار به نـوعيةتوان بـه همـه المعارفها

محسوب دايرميگردآوري همين كه آنها بهترين و بزرگةشوند المعارفكه است معينـي،،اسالم مقـاالت جـز دانشـنامهبـه ديگـرهـايبراسـاس

شـدههايدانشنامهخصوصبه تـأليف گـاه و ترجمه امكانـات.انـدغربيشده صرف انـدازاندعظيم به حاصلشان و بازده ويهسـرماييهاما مـالي

است نبوده رفته كار به حـوز.انساني در ايـران در را سـخن ايـن يهاگربه پسنديدفرهنگ نخواهد را تو كسي ببري پاسـخ.كار بـهمـيدر گوينـد

پيشگفتار همچون 21/يادداشتهايي

بهتر است، آمده دست به چيزي چـرا.هيچازهرحال امـا خـوب بسـيارجايالمعارفةداير به جنـبشكهآننويسي يـك بـه شـود تبديل ايران در

علمي و فكري آسـان،بزرگ بزرگ جريان يك به است شده طلبـيتبديلآثــاردوبــاره،علمــي انگاشــتن ناديــده ســرانجام و بــهكــاري پيشــينيان؟نداريممنفعت كار .طلبيها

داير نگارش و تدوين كار تـوانةدر بـه كـه اسـت آن مهـم المعـارفرشته چه در بدانيم و بيندازيم نگاه متخصـصهـاييجامعه و كارشـناس

رشته چه در و انديشـههاييداريم برگـردان بـه بايد ديگـرانهـايناچارروشـن.روبياوريم امـر ايـن كه وقتي اعتبـارتا كارهايمـان باشـد نشـده

داشت دايـر.نخواهند يـك ايـران در بخواهد كسي شـيعهةاگر المعـارفكهراه ديگري كه بود خواهد رو روبه مسائلي با مـثالًميبيندازد خواهـد

داير داشـتةيك نخواهد كار هيچ آنها با بيندازد راه جهان تاريخ المعارفعرص در فراوان دشواريهاي با پيداتخيهاما سروكار هرچه.كندميصص

اولي نـاگزيرميآن دومي اين آورد، دست به بومي دانشهاي مدد به تواندببنـدداست دل درون بـه بيرونـي مفـاهيم انتقال و ترجمه همـين.به بـه

دانشنامهميترتيب بـههاتوان آگـاهي آنهـا اعتبـار ميـزان از و سـنجيد راآورد .دست

نخستين انقالب از اسالميةدايرپس بـهالمعارف كـه طبيعـيرا طـورهم بـاميشيعي بـود حاضر بيچاره كه انداخت راه محقق مهدي دكتر بود

كنار سازي داير.بيايدهر داردةهمين ادامـه هـم حـاال كه است .المعارفيبتواند كه بود چنان نيز آغازين باشديهادامسازماندهي يارشاطر امـا.كار

يارشـاطر محقق، مـوجبيوقتي را همـين كـرد مالقـات نيويـورك در رااو عزل براي ادام.دانستند به نه نـهيهجانشينانش و داشتند باور كار اين

گذاشتند وقت آن محـرومكهخصوصبهبراي هـم الزم علمـي تـوان از.بودند

روشنفكري/22 و تجدد

كـم پشتكاري با نام جوياي جواني ازهمزمان را نتيجـه بهتـرين نظيـرمصادره آورددبهاياموال علميست بزرگ اردوگاه يك انداختن راه با و

از هم را ممكن بازده بهترين بـهكوشيد مـادي نظـر از هـم و معنوي نظربنشاند .ثمر

داشت ادعا اولي آن ايـنمياگر دهـد ادامه گذشته از را كاري خواهدهم جانشين بود اين قصدش تنها جهـانهايدانشنامهيهدومي در اسالم

و بكشـدشود رخ بـه را بـديع كارشناسـانيههمـ.كاري و متخصصـانگماشتيهبرجست كار به را آنان و كرد جمع را كه.موجود كساني همان

داشتند، اطوار و ادا هزاران انقالب از آوردندپيش فرود سر كرهاً و .طوعاًداير اوليـةاين منبـع و بزنـد كنـار را همه دارد و داشت قصد يهالمعارف

بشوداسالم و باشد انديشه.پژوهي چون نشد چنين كه نبـودالبته در.اشداير يك به گشت تبديل صبغهةعمل با عام شـيعيالمعارف و اسالمي .اي

آن نه و شد اين استاز.نه گلي چمن اكثـر.هر و عـاريتي گلهاي اغلبمصنوعي .گلهايدانشنام ناميهيك به افتاد راه آمريكا در هم بود.»نيكاايرا«بزرگ قرار

برسد پايان به جلد هشت دستيارپسـيني.در مـدد بـه آن بـهبنيانگذار اشجاه عظمتحدي و آنطلبي و داد خرج به اجتمـاعيطلبي علوم آب قدر

آن بـراي پايـاني ديگـر كه ريخت آن نظرگرفـتنمـيدر در ايـن.تـوانايندانشنامه گوشهدايرةالمعارفو ضمن در اسالم روحيـاتازايبزرگ

نمايش به را ايرانيان حـديميبرخي.گذارندميما در شاه آخرين گويندعظمت وغلوآميز داشت انـدازهطلبي و ميزان هيچ .كـردنمـياكتفـاايبه

گفت چنين سنجش از نظر چنـيناي،هصرف ايرانيـان ما بيشتر بگويم بايدبكندنميفقط.هستيم چنين ديگري به.پسنديم فرصتي آوريـمداگر سـت

تركتازي چنان جلودارمـانميخودمان كـس هـيچ كـه .شـودنمـيكنـيمــدخلهاي ازم ــياري ــارفبس ودايرةالمع ــزرگ ــنامب ــوركييهدانش نيوي

پيشگفتار همچون 23/يادداشتهايي

دانشنامه.غيرضرورند و جايي به متعلق حالت بهترين هستندايدر .ديگرفني بحث اين .گذرممياز

مجموعه ميان اين ازايدر افتاد كتـابعارفدايرةالمراه و حسـاب كهو اسـتندارد نيافتـه راه علمي سنجش به يك هيچ و.بازده كسـي حـاال

هم درشـوند؛»گسـتردانش«خواهندميكساني آنجـا و اينجـا بـار چنـدزدهنويسيدايرةالمعارف كـردهانددرجا پيشه تفنن بـهانـدو حـاال جـايو

اوكهآن نيـك روش و نام و بگيرند پي را مصاحب بدارنـد،كار پـاس راشوندمي او جانشين .كوشند

گونه شعب در علمي مرجعيت كه كشوري اسـتدر رفته ميان از گوننشستميدشوار داوري به انديشـهدانـيممياما.توان از چيزهـا ايايـن

برنخاسته بـارانـدراستين بـه فكـري جنبشـي اكنـونهـم.نشـانندنمـيواستنويسيدايرةالمعارف شده يعنـيتبديل تـأليف و اداري امـر يـك به

خـود نـام به فارسي به آنها بازنويسي و ديگران آثار كـار.گردآوري ايـنشود متوقف بايد درسـت.روزي كـاري را سـودمندينمـيايـن و دانـم

و دورنگرانه و بلندمدت نيسـتمايشايستهفرهنگي متصـور آن بـراي همبرشمردم باال در كه معيني فوايد همان .مگر

شايسـتهت كـار پايـاناينها بـه دوران همـين در و برآمـد گذشـته از كـهدستĤورد همين رسيد لغـتبيمقدماتي كـه اسـت نـاميهنامـنظيري دهخـدا

است نشان.گرفته دورانساز اثر گـاممياين گذشته از جستن ياري با اگر دهدبه و خودپسنديبرداريم تبليغ و،جاي كـار راتكميـل پيشـينيان ادامـهروش

كـرده علم و فرهنگ به خدمتي چه در.ايـمدهيم مـا شـنوا؟ گـوش كـو امـاسريهدور ارزشها كار.كنيمميدگرديسي كس راهر اعتنـاييميخود و كند

و ديگران مگرهاپيشينهبه درآنندارد موقعيتش گيردكه قرار خطر .معرضتوجه است موضوعي ساله سي دوران اين در ارزشها .انگيزدگرديسي

و افـراد بـه نگريسـتن نوع بگذريم، كه ارزشها شدن دگرگون و تحول از

روشنفكري/24 و تجدد

است گرفته قرار دگرگوني معرض در نيز تـازه.اعمالشان نگـرش اين آيافرصـت نـوعي بيانگر فقط يا پيشين بنيادهاي تغيير از دارد طلبـيحكايت

انقـالب آغـاز در كه كساني از بسياري بودم نوشته يكبار كنـار57است؟بر شدند جاهگذاشته تازهاثر تمايـل،بودهارسيدهدورانبهطلبي لزومـاً نـه

هم در حاكم نظام همان.سطوحيهسياسي در كه كسي است ممكن حاالممكن جايزهميمقطع شود، نيست شودبود محله كهبگير سبب بدان تنها

پوسيدميكنندميتصورايعده طناب به آويزايهتوانند شونداو .نداريميسيد.5 همكهواشنگتني و است آمريكايي اسالم مصداق هم

شـگردهاييدركهآن اسـالم راه از وبـيتجـارت وبـيهمتـا دارد ماننـدمريدپروريكهآنباالخره كار نمـايشدر بـه استعدادكي .گـذاردمـيهم

ذليـل ِ ذليـل نشريات از يكي در پيش جلـوهچندي نمـايشايپـرور بـهمصاحبه در نيز حاال و كـردايگذاشت ابـراز درافشاني ضـمن و اسـت ه

ايـن از جـايزخشنودي بنيـاداييافتـهتأسـيستـازهبنيـاديهكـه نـام بـهرابوعلي جايزهميسينا به اسـتپذيرد فهمانده و كرده نصيحت دهندگان

جايزه وكه باشند واالجاه او بسان بايد بعدي ايـنبگيران كه جـايزهزنهاردرجه آدم هر به او از شـودپس داده كـهاينمونـه.دومـي آوردمـيهـم

استشگفت اي«گويدمي.آور اگر بوديهجايز(!)شتيننابتدا برده را نوبلجايزهمي همان نوبل اايگفتند كه استنينشتياست ايـن».برده از پس و

برندگانِميفروتنيبا كه است اين مهم آگويد جـايزه دراين را شـرحنتواضع با سرانجام و بنويسند خودشان اوگويـدميماننديبيحال خـود

خواهـدشـرحدرراشدنبرندهاين 27اطالعـات.نـك(.نوشـتحـالش).3ص.1388اسفند

چگونه را پيچيده موقعيت دادمـياين توضـيح ممكـن.تـوان كـه آدمـيبهمي شود نفي رژيم تغيير مقطع در بهتدريجبود شد اكنـونپذيرفته كه حدي

جايزه دريافت داوطلب را منتمياو و دارد افاده او اما .گذاردميكنند

پيشگفتار همچون 25/يادداشتهايي

ارتبـاط باال گردانندگان با دراز سالياني واشنگتني سيد كه واقعيت ايند و بهدارد گسترده كوششي هم ايران خارج نانر تا است بسته وكار پزي

قابنان و سرزنده را خود نگاهلداني وعرضه ولرم كاالي و رنـگبـيداردو بو انديشبيو نام به را دريهخاصيتي بـرزن و كـوي هـر سـر اسالمي

بر بچيند، نگاهبساط پنهان را آن هم بيچاره اين خود و است روشن همهعـدهكهآنمهم.داردنمي توريسـتيايحاال انجمـن حضـرات همـين از

شدهآستان اميداندبوس محـرومكهآنبه بعـدي نعمـت خـوان از روزيگونـه.نمانند بـه اخيـر دوران ايـن در تـن دو بيفـزايم بايد همينجا ايدر

توانستهحيرت بسـپرندايچنتهاندآور بـازار بـه انديشه همچون را .خاليمقاطعه آن ديگري و است آدم همين خجوليكي !كار

كتـاب.6 نشـر و تـأليف نظر از ما كشور مرحلـهامروز تـازهايواردهممي كه آنيهشود نيسـتخصوصبهخصوصيات روشن قلم اهل .بر

هم كه دارم آينديهترديد از نيز آنيهناشران در خـود كـه تحولي چنينبوده هم باشنداندسهيم خصوصيت.آگاه دو تازه موقعيت اين حال هر به

بازاركهآننخست.دارد به كتاب از خاص نـامآيـدمينوعي تـأليف كـهتوليد كتاب نوعي و است ملغمهميگرفته كه كارايشود از دسـتياست

رايانه رايانـه.ايو نظام ازايهنوز ناشـران و اسـت جانيفتـاده كمـال بـهرايانه كتاب توليد ندارندايامكانات اجرايي و عملي درهم.اطالع اكنـون

افتاد جلو ريهجهان را كتابها از بخشي .كننـدمـيتوليـدايايانـهصنعتيرايانـهبه كتاب توليد مبحث كليات و جزييات وارد ندارم قصد ايهرحال

بهمي.بشوم كه دهم توجه كتاب نگارش نوع به راخواهم آن سـنتي طـورتأليفي .شمارندميكتاب

جامع عرف منزلـتيهدر و ارج از تـأليفي كتابهـاي ايـران كتابخوانبوده برخوردار بر.اندخاصي تحقيقفرض راه از مؤلف كه است بوده اين

كه است رسيده حدي به پژوهش بـهميو دسـت رأساً است قادر و تواند

روشنفكري/26 و تجدد

درگـذرد ترجمـه مرزهاي از و بزند دوره.نگارش در حتـي عمـل ايدرگذاشته كتابميتفاوت معناي به نگارشي كتاب و تأليفي كتاب ميان شد

تأليبه.تحقيقي معناي دادهواقع گـردآوري را كتـابمـيهـاف و گرفتنـدپژوهش از برآمده اثري را به.نگارشي واژاما ايـران در تـأليفيهتـدريج

بهبه نگارش وضـعجاي بـا نيـز مؤلـف از حمايـت قانون و شد برده كاررا همه بديع بـر.خواند»پديدآورنده«اصطالحي فرض حال هر به امروز

معن همان به مؤلف كه است يـااين متـرجم برابـر در اسـت نويسـنده ايكنار را ديگران كار محصول كه چنـين.چينـدمـيهمگردآورنده برآينـد

چيست؟ است جانيفتاده هم درست كه تحوليكه بود فكـرميمدتها مـدام و نـداريم تـأليفي كتـاب ايـران در گفتند

بر را دانـشميديگران و جوانـان بـه و حـاال.سـپريممـيپژوهـانگيريمعرضهبه بازار به كتاب نوعي نـهميتدريج و اسـت تـأليف نـه كـه شـود

ترجم.ترجمه ضمن حسابيهدر به هم جوشيشآ.آيدنميآزاد درهممؤلف مشترك كمپاني محصول گونـهناشرـاست بـه درايكـه فزاينـده

جامع قراريهدسترس دربـار.گيردميكتابخوان و بـاره اين ارزشيهدرا نوع كتاباين نام به كه كتابي توليدز كنوني مقطع در درميتأليفي شـود

نوشته را عقايدم ديگر جاهاي در و كتاب بسـياري.امهمين كـالم يك درنـام بـه ويـژه بـه كه آنچه خـاممـيعرضـه»مدرنيتـه«از خـوراك شـود

شستهايشدهرونويسي زبان نه كه نـهدارد،ايرفتهاست و اسـت شرح نه.تأليفزيردر.7 مالحظات كه بنويسم دربيآغاز آثـارترديد ايـنمـواردي

را دربرميقلم را.گيردهم نشوداين تصور تا خردهنوشتم ازقصدم گيريبـايههمـ.اسـتديگران البتـه هسـتيم انتقـادي مالحظـات نيازمنـد مـاخـوداگر.نيتحسن كاسـتي درواقع برنيايم عهده از مواردي يا مورد در

ساختهرا راعيان خواسته و هدفمند بدانديشي نوعي نه گاه.ام كه آنجا از

پيشگفتار همچون 27/يادداشتهايي

است دهنـدممكن انجـام را عملـي فرهنـگ بـهآنبـيتوليدكنندگان كـهباشند شاعر آن نكتهعواقب چند مياناي، به ارتباط همين در .آورمميرا

بر تصورم گذشـتهامروز از بـيش خصوصيت دو بر بايد كه است اينو:بگذاريمتأكيد انديشه بايدتوليد پيشينيانفرهنگ كار به دادن ارجاع با

وو مرجع اصل به دادن ارجاع با همواره نتيجـهالبته در تا باشد توأم منبعو ببالد ريشهفكر پرتو وهادر بگيرد بيابدشكل استقالل راه اين .از

مرجعهايينوشته ذكر از بدترميكه يا رابـهكـهآنپرهيزند آن قصـدجلوهميپنهان باژگونه يا سـودميگردارند بـه نادانسـته يـا دانسته سازند

برنميگسترش گام .دارنددانشضمندر در بدفهميهمينجا از پرهيز منظور به و روشن است خوب

كه امـروزهـريهعرضـبنويسم ايـران در نشـر بـازار بـه تـأليفي كتـاببود تواند نظ.نويدبخش از هنوز عرصما در فكري اجتماعييهر بهعلومدرخورتوجهي سرميميزان ترجمه بستر روزگـاردر و .گـذرانيممـيكنيم

يا آن دانستن نازل معناي به پديده اين بـه،بنويسـمتـردرسـت،شناختنيسـتبيمعناي آن دانستن را.ارزش خـود خصوصـيات ترجمـه عصـر

همشبح.دارد بر كنوني ايراني در افكنـدههايپهنهيهترجمه سـايه فكـرسايه.است عرصهاين حتي كه است حدي به فقـههايافكني چون سنتيهم استبيرا نگذاشته دراين.نصيب ايـران امـروز دينـي روشـنفكر كـه

فـراهم ترجمـه راه از را خـود فكـري بسـترهاي چيـزيمـياساس آوردو آشكار نيست؛ حدپوشيده در گاه و است خيعيان هـمزننده ودنمايي

نمـايشمي بـه هـم را كـاذبي فخرفروشي و محافـل.گـذاردمـيكند درراعرفي خودنماييها قبيل همين هم جانميانديشان به و .آزماييمميبينيمماعرفيبيشتر قرارگرفتهكهآنباانديشان ديني روشنفكري تقليد انـدمورد

قلم اين باور به واقع فلسفبه منسـجمييههيچ غيردينـي و عرفي فكرينكرده عرضه سالها اين در داده.اندرا نشـان واكـنش جمـالتانـديـا يـا

روشنفكري/28 و تجدد

عقيـد و بـاور همچون را شده درآوردهخـوديهترجمه نمـايش .انـدبـهنيـز فيلسـوف را خـود نازل حدي در اينان از اگـر.پندارنـدمـيبسياري

ن از دم بيايـد گيرشان منبري و دهد دست هـمفرصتي فلسـفي گرشـهايهمتوان.زنندمي را عرصكهندارندآن ودرجاريسياستيهاز گذرنـد

نشوند روزمرگي .گرفتارحوز داريـميهدر كتـابي محصـول دسـت چنـد امروز ايران در .فكر

است ترجمه آن.يكي بد و خوب سـالهاميتنها.گذريممياز كه نويسيمبــه،ممارسـت پذيرفتــه نشـاندبــزبــاني اســتار هــم.ه هنــوز زبــان ايــن

زمينهوشسته در و نيست وهاييرفته كمـال بـه قلـحتـي و يهپختگـياست نرسيده هم تجربه.مطلوب با مترجمان از خود،اندوزيبسياري كار

پيش حال.برندميرا اين پهنبا در بـرترجمهيهفعاليت مواردي اثـردرميان ارتباطات و انبوه بهفرهنگيتوليد هم را برجستگيهايي است توانسته

بگذارد .نمايشاست كـهمهم بپـذيريم و باتجربـهبدانيم كنـونيمترجمـان دوران در

برگرداناندتوانسته فارسي به مفهوم را تازه زمينـهنمتنهاي و بـرايهـاييدفراهم شـد.آورندنوآوري آغـاز انقـالب از پـيش كار هنگـام.اين آن در

همين از برخي قـادرحتي كنوني توليـدمترجمان پختـه متنهـايي نبودنـدكـرده.كنند نگـاه را خود انقالب از پيش متنهاي وقتي كسان وانـدهمين

انقالباندويراسته از پس يعني ممارسـتحاال و انبـوه توليد مدد به تنهاكرده سرهم بهتر ترجمهاندمتنهايي استو شده مفهوم بـارهدراين.هايشان

درباره اسـتيو بسـيار سخن ترجمه كاستيهاي و آن.مزيتها حـق البتـهجنبه كه بگذارنـدهاياست بحـث به فن اهل را فرهنگي جريان اين فني

آسانخصوصبه رفتارهايي گرفتار اغلب كه خودمحورانـهاكنون و طلبانهعرص شدهيهدر نوشـتنشر بايد جداگانه را آن داستان گـذرا.ايم؛ تنهـا

عرصشوممييادآور ديـدگاهيهكه از بايـد نيـز را ناشران فعاليت و نشر

پيشگفتار همچون 29/يادداشتهايي

جامعه و گذاشـتفرهنگي بحـث به را.شناختي كـهمـيناشـري شناسـمگير بردميصدجور نهايت در اما خوديهدهد همكار دو شـودمـييكي

آگاهانه نه هم سهل،آن توافق.انگارانهبل نهايي درمتن را قلـم اين با شدهبهان به كهصفحهيهنهايت ساخت دگرگون چنان دقتهـايجامعيتآرايي

گشتآنآغازين كه.ويران با را سخن نـهمياين گذاشت؟ ميان در تواناسـت سربرآورده تازه فرهنگي نه و برجاست نشر بسـياري.سنت ماننـد

جلوه از همـههايديگر ايـران كنـوني فرهنگـي دسـتخوشحيـات چيـزخودكامگي و است خودكامگيهااي.پراكندگي و پراكندگيها خصـوصبهن

گستر پرسـشيهدر و گرفتـه رواج غيرحكومتي شـدهرفتارهاي برانگيـزرفتارهايههم.است معضلدانبخصوصبهاين شدهسبب كـهاندآفرين

شناخته و پايدار سنت هيچ بر اجتماعي زيست مختلف تكيـهايشدهامورحرفه.زنندنمي رفتارهاي و پيشايآدمها نيستندبينيديگر صـاحب.پذير

تنها قلم ازمياين ايـنتواند به فرهنگي عالقـهتحـولديد درخورتوجـهدهد .نشان

مختصر اين در كنار به گونهمياينها به ازايخواهيم محصـولخاصب كه بيندازيم نگاه برميفرهنگي قد كتاب صورت هم.كشده ايـنيهتازه

هممحصول را بربرسيمنميفرهنگي نـوعي.خواهيم به نيز حوزه اين درتوجه كتاب از گونـهميخاص كـه شـمارايكنـيم بـه تـأليف از خـاص

اين.رودمي بامتأسفانه فرهنگي توليد از ارزيـابيكهآنگونه درست هنوزبه است فراگيرنشده دارد باميتدريج و همـكهآنشود آنيههنوز ابعـاد

استانداردسمعيار و استازي سـنجشتدريجبه،نشده وضـعيتي پـذيردرهمين.گيردميقرار در نموندرست بايد كه رايهجاست فروغـي مرحوم

در.آوريميادهب بهـرهفروغي بـا و خود زبـانيزمان دانـش از بـودن منـدو بپروراند خود دست در نرم را زبان داشت قدرت خود كـاربـهروزگار

شايسته.گيرد را خود روزگار سياسي و حقوقي فارسيادبيات به مفهوم و

روشنفكري/30 و تجدد

با به تأليف نوعي و داربرگرداند اصـالت كـه بـويردنشـاند رو هـيچ بـه وادبي»برداريكپي« سرقت دروني.ددهنمييا راه از بود يـامعلوم يـك سازي

برمي گام اصلي متن مهمتراز.داردچند بـودنكـهآنهمه روشـن سـبب بـهبرخوردار انسجام از او اثر و كار كليت فكر .شودميمنشأ

كـار از عجيـب مخلـوطي تـأليف، كـار همـين اسـتامروز .درآمـدهمأخذ مختلف صفحات در فروغي مرحوم كـارميبرخالف نوعي و دهند

الگو را باشـندراسـتيبهكهآنبيسازندميفرنگي پايبنـد عمـل ايـن .بـهرا دوم دست مأخذ اولبسياري دست منابع بيميهمچون كـهآننمايانند

باشند ديده را به.آنها راجع را مناداوريهايي يا بربمأخذ رانندميزبانعيبرگرفته ديگر منبعي از است.اندكه اول دست منبعشان كجا نيست معلوم

دوم دست كجا رواج.و را يكدسـتميداوريهايي مجمـوع در كـه دهندجاهاي از و شـدهنيستند برداشـته فرامـوش.انـدمختلف گـاه نتيجـه در

شمارمي ياديهكنند از گاه و بدهند ًميصفحه مـثال منبـع همين كه برندداوريهايي ديگر موارد يامتفاوتدر است دسـتنميداشته منبع كه دانند

و،اول درست را بررسي مورد نسـنجيبيموضوع اسـتطرفانه بـدين.دهنسخه نوعي با روبهترتيب دوم دست فاقـدميروبرداري يكسره كه شويم

است داكايناز.ارزش گـاه جديـد مؤلفـان ايـن بگذريم منبـروه عيهـايخـود يـا خودسـاخته داوريهـاي همچون را اول جلـوهدست گـرپرورده

دستمي مصداق يكسره كه بودسازند تواند معنوي ازايـن.اندازي دسـتارتباطخصوصبهرا»تأليفات« انديشهدر تاريخ يهانديشـخصوصبهبا

غربسياسي فلسـفيدر ولـرم و ژورناليستي متنهاي با ارتباط در حاال و.كنيمميمشاهده

ديگر تأليفاتنوعي از دست اين كـهبهره،از اسـت كتابهايي از گيريدربارنظر را ديگر خوديهمؤلفي اثر در ترتيـب.آورنـدمـيكتابي بـدين

يعني اصلي اولمنبع تبديل،دست وميخود دوم دسـت منبعـي بـه شود

پيشگفتار همچون 31/يادداشتهايي

تبديل ما مؤلف بيميبراي سوم دست منبعي به وطنـيكهآنشود مؤلـفكنـد ذكـر را آن صـادقانه يا باشد داشته آگاهي محدوديت اين به .نسبت

مهم بس است كاري كلمه راستين معناي به چنـد.تأليف از استفاده يعنيم آوردن فراهم براي مسـتقلمتن تـأليف.تنـي گذشـته ايـن توانـدمـياز

جلوهبه هم گردآوري مهـمگرصورت بسيار هم توليد از نوع اين كه شودمـاوضعيتدرخصوصبهاست تـأليف.فرهنگـي از نـوعي گذشـته درشرحداشته را آن كه بـه.اندناميدهميايم مهمـي فرهنگـي نقـش شارحانفاندگرفتهميعهده نقش از كمتر نظريهكه يا اوليلسوفان دسـت پـردازان

است است،نبوده همسهل آنان بر مواردي شـارح.اندچربيدهميدر يـكوصف و معرفي را فكري تنها نه كـارمياصيل ايـن البـالي در بـل كنـد

ذكر را خود موضـوعميآراي يـا متن با ارتباط در و فكر توليد در و كندسهم از.گيردميكارش ديگر ونوعي ترجمه ميان است كاري تأليفي كار

است.تأليف ارزشمند هم كار رامـييعنـي.اين اثـري يـاتـوان خالصـهنوشته به و كرد ترجمه را.افزودايگزيده كار كتـاباين در نمونـه براي

كتاب»شناسيفرهنگ« در تمـدن«و و داده»فرهنـگ برخـي.امانجـام درمتخصوصبهموارد يا مكتب معرفي نحلدر يا دريهفكر خاصـي فكري

كار فرنگي ضـرورتيزبانهاي چـه ديگـر پـس است شده انجام خوبمـن محصـولي سـوم يا دوم دست منابع به توسل با توليـددارد درآوردي

رامي.كنيم بقيـه و داد اختصـاص ترجمـه به را كتاب از بخش يك توانبرد پيش به ا.تأليفي كاري بتوان دارم ترديد مثال بـابراي ارتبـاط در صيل

ثمر به لوتر نام به ديني شهير تأليفي.رساندانديشگر كار به دست هم اگربشناسـانيممي را آنها و بربگيريم نوشته چند از را مختلف عقايد بايد زنيم

نكته آنها مدد به نـهبرايو برانيم صـاحبكـهآنزبان مجتهـد همچـونبفروشيم جلوه حـوزه.اجتهاد در فكري نظر از ما واقع ازهـايدر معينـي

به پهندانش در دريهويژه اجتمـاعي ميـانبسـترعلوم در خـود فرهنـگ

روشنفكري/32 و تجدد

يـا نكتـه بـه بتـوانيم مواردي در اگر و هستيم نوسان در تأليف و ترجمهكردهايانديشه شاهكار برسيم .ايمتازه

انديشه ايرتأليف در اكنون آمد كه چنان وبردارانه است گرفته رواج اناصل بهستودكاريدر تأليف.رودنميشمارني از نوع اين توليدكننده،در

سـهيهدربار يـا دو متفكران از شماري قـرارمثالً مأخـذ را كتـاب جلـدخوددهدمي اثر در را متناقض حتي و پراكنده داوريهايي وميو گنجانـد

داوريهاميوانمود اين به خود كه بيسازد است عدمكهآنرسيده اين بهباشد آگاه تناقض و عمل.انسجام زمينـخصـوصبهاين يهانديشـيهدر

است آمده چشم به فراوان سالها اين در استاد.سياسي را خود كه نفر يكهمشناسيجامعه كـهميسياسي را وانمودسـازي از نوع اين است دانسته

هم گفتاربرداري مرز به مواردي رسـاندهميدر چـاپ بـه دفعات به رسدمعرفـي.است هنگـام بـه نتيجـه در و است بوده نديده را اصلي متون او

اسـت كـرده عرضـه ناهماهنگ داوريهايي و روشها گوناگون .انديشگراناسـتيهدانشكد بـوده پيشاهنگ راه اين در تهران دانشگاه سياسي .علوم

كار اين زياناگر نشود متوقف ارزشيابي راه فرهنـگاز بـراي بسـيار هـايبار به ايران در .نشاندميانديشيدن

كه.8 است رفته آن از سخن بارها اواخر دراين رايـج انسـاني علومبـوميهايدانشگاه نـه و است سودمند نه سـخنايعـده.ايران ايـن بـه

رسانه و دادند نشان ابتـذالفارسـيهايواكنش ايـران از خـارج در زبـاندرنه.پراكندند كلمـه وسـيع معنـاي بـه انسـاني علوم از درستي استنباط

مطرح خارج و گزينهداخل نه شدايو گذاشته بحث به .درستكـه بـود ايـن حكـومتگر دانشـگاهيان غم و هم تمام انقالب آغاز دراسـالمي پسـوند چند و درس چند افزودن با و كنند پاكسازي را دانشگاه

د معنويت هم و انساني نيروي قـولهاانشگاههم بـه و آورند فراچنگ راحـدت.كنند»مهندسي«امروزيها و شدت با سو دو در كوششهايي چنين

پيشگفتار همچون 33/يادداشتهايي

پي شدتمام حوز.گرفته در آنچه حال اين يـايهبا محـض يا دقيقه علومعرص در كه آنچه از است متفاوت داد رخ طبيعي انسـانييهعلوم علـوم

است داده .رخرشـته با هيچگاه رشـتههـايحكومت حتـي و محـض هـايعلمـي

دست سياستگذاري و اخالقي و فكري دشواري با نبودهبهپزشكي گريبانومي.است آسـان پزشـكي آزمايشـهاي انواع ايران در كه شاهديم و بينيمدارنـدبـي رواج سـخت.دردسـر غربـي كشـورهاي در آزمايشـها همـين

بودهبحث متحـداندانگيز ايـاالت چـون كشـوري در حتـيآمريكـايهوجمهوري رياست تغيير زند.نيازمند موجود مـدتهايهتوليد آزمايشگاهي

گونه نزاعهاي به جهان ابعـاددر بـه مختلـف اديـان و است انجاميده گونكرده توجه سخت آن تبـديلانداخالقي جـدل و بحـث بـه يكديگر با و

مـ.اندكرده مراجـع نه و مردم نه و حكومت نه اما ايران ايـندر بـه ذهبيزمين در اخالقي نكـردهيهرشـتيهابعاد اخالقـي اعتنـاي وانـدپزشـكي

جدل غرب در كه چيزهايي همان بـودهدرست شـده ايـران،انـدانگيز دررفتهبي پيش به برنامهانددردسر در نيز دستاوردهايشان تلويزيـونيهايو

درآمده نمايش حوز.اندبه دقيقـهيهدر يـا طبيعي درعلوم داد رخ آنچـهبود انساني نيروي پاكسازي و،اساس نظـام سـاماندهي يـا پاكسـازي نـهرشـته آموزشـي محتواي كـه.هـانوآرايي جـايي ايـنمـيتـا چنـيندانـم

زمينه هيچ در نپيوستايرويكردي وقوع به محض علوم .ازبحـث آغـاز همان از ايران در آنچه حـوزاما شـد علـوميهانگيـز

بود اجـرا.انساني بـه انسـاني نيـروي پاكسـازي نخست حوزه اين دربر آموزش نوآرايي به ميل سپس و شددرآمد رانده امـادر.زبان عمل

جـديت بـا انسـاني نيـروي سـاماندهي يعني نخست بخش همان تنهاشد تصور.پيگيري انديشهنميكسي و درسها تواننـدميتازههايكرد

ب بازنگري نظـام،آيندشمارهنوعي بـه منتسب نيروهاي نهادن كنار نه

روشنفكري/34 و تجدد

نظـام بـه نظـري و عملـي وفـاداري ابـراز بابت از مشكوك يا پيشين.كنوني

عرص حوزمعلويهدر دو سياسـييهانساني علـوم و اجتماعي علومرشته ديگر از بودندپرسشهابيش كـهعلـومدر.برانگيز چيـزي سياسـيجهان شد تـودهسوميمشاهده و بـود درسـها رويكردهـاايسـازي .مـĤبي

نبود هم بدميكافي.سخت امپرياليسم يك يـكبود و بگيريـد را سرشتنيكجهان انـواعسوم موضـوع را دو ايـن تقابـل سـرانجام و را سرشـت

بسازيد عرصـ.درسها راهيهدر بعـدها كـه همـينفرهنـگ شـد انـدازينيـاوردگرايشها دوام اما شد همـهسـطح.دنبال در فروريخـتكـار .جـا

رشتمييادبه شخصـيتيانسانيهآورم كـه تهـران دانشـگاه در را شناسيرا نادري افشار نادر كردندبيچون پاكسازي ملموسي علت تنهـا.هيچ او

بـود سـاخته بومي را خود درس كه بود بـر.كسي هـم پـژوهشآن اثـرايران در بومي.ميداني انساني علوم معاگر يك داشـتهمـيناشده توانسـت

بود او پژوهشهاي و درسها همانا بـه.باشد ارجـي دانشگاه وقت مديريتنگذاشـت چيزهـا بهانـ.اين عاليـايـنيهبـه رياسـت يهمؤسسـيهكـه

ملكاشتحقيقاتي استيهبا بوده را،وقت دلـش و كردند پاكسازي را اوتــوده.ســوزاندند وقــت آن خصــدر و مجاهــدين و چپهــا و ومتهايايهــا

شلتاق مجموع در نهضـت.كردندميشخصي حقـارت البته مورد اين درشد افزوده آن به هم محلي .آزادي

دست نبايد را انساني علوم گرفتموضوع مبحـث.كم ايـن كـه حـاالداد جلـوه ستودني را موجود وضعيت عناد، راه از نبايد است شده .مطرح

دربه ايران در انساني علوم سرنميواقع مناسب اين.كندوضعيتي صاحبمؤسسـات بـا ارتبـاط در انقـالب سـال نخسـتين همـان در آغاز در قلمكـرد انتقاد شتابزده ادغام از و رساند چاپ به گزارشي اجتماعي .پژوهشو نكردنـد آن بـه اعتنـايي امـا شد داده وقت علوم وزارت به گزارش آن

پيشگفتار همچون 35/يادداشتهايي

درآميختنـد باهم را همـياشنتيجـه.همه خيابـانشـد در كـه مركـزي ناست هـم.كردستان روي يعنـي مؤسسـه تعـدادي زدن جمع بودم نوشته

خدماتي كارمند و صندلي و ميز مقدار هـر.انباشتن پراكنده مؤسسات اينبه باشند داشته كه راعيبي كـاري تخصصي پژوهشگر دو يا يك با هرحال

تعقيب را موضوعي ابـميو آن بـه ديگـر جـايي در كـه عالقـهكننـد رازهستهربه.شودنمي االن كه شد همان محتـوايي.حال بـا بزرگ سازماني

واقع.اندك در سازمان كنـدميهمين نـوآرايي را انسـاني علوم .خواستساخت متوقف هم را پيشين فعاليتهاي از برخي هيچ، نكرد كه را كار اين

مانند برداشت ميان از آسيا«و فرهنگي اسناد سازم»مركز بـودكه يكـه انيكم منطقه در چيـزي.نظيرو و گرفتنـد بهره رفتار اين از هنديان و ژاپنيان

جرأت مركز اين وجود سبب به وقت آن تا كه كننـدنميرا دنبال ،كردندگذاشتند اجرا مصـوب.به مركـز موافقتنامـيهايـن و داشـت يهيونسـكو

سازمان همين با ندانم.خاص با آشفته زن همهيك بـادكاري بـه را چيـزكـره متخصـص و كارشناس را خود ناگهان سفر چند خاطر به تنها و داد

بي كرد يـاكهآنمعرفي باشـد داشته اطالعي فرهنگ آن رااز آنجـا زبـاندركـهآنخالصه.بداند منطقـهدرسـت و بـومي كـار كـه وايجاهـايي

كـهميغيرغربي را غربگرايـي نـوعي درسـت و بستند را همانها درشد،انديشـ تاريخ صورت به امپرياليسم با مبارزه ويههيأت اجتمـاعي علـوم

گونـه به بود سربرآورده سياسي ازريخـتايعلوم و رواجنـاقص افتـادهنكرد.دادند افاقه نيز درسها به اسالمي پسوند .افزودن

نبود قضيه از جنبه اين انساني علوم معضل حال اين به.با نبايد را اينوگرنهتنهايي برشمرد انساني علوم سبكسـريهاييميمعضل دام در افتـيم

نشـري اين .دهـدمـيتحويلمـان»سـينمايهسـتار«يهالوالدجديـديهكهتبديل را فردي حقارت انسـانيميمقداري علـوم معضل به همـين.كنند

امــروز كــه بركنــارمــيكســاني كــار از را مــا وقتــي ،ســاختندمــينالنــد

روشنفكري/36 و تجدد

ومد سخنبرنياوردند پيشكسوتان از بـا.گوينـدنميهرگز جهـان گـوييآغاز پايانمياينان و بـا.يابدميشود آغـازهمزمـان در كـه گزارشـي آن

پژوهشكد براي توسـعهيهانقالب و ارتباطي مقالـهعلوم دو كـردم تهيـهدر پاكسازي نقد در مصـاحبه.»آيندگان«نوشتم آن از بـاايپـس داشـتم

سياسييهنشري علوم كتابهاي به راجع داشـتم.ارغوان گفتگـويي هم بعدنشري استادي»گفتگو«يهبا نظام با ارتباط آنجـا.در و اينجـا در درسهايم

دانشكدمن همين در اينيهجمله و شد قطع تهران دانشگاه سياسي علومدم جامعه.برنياوردندحضرات در درس رانخستين ايـران سياسـي شناسي

ن دوردر رويكـردييهخستين و گـرفتم عهده به دانشكده همين دكترايبرخور در و زمينه اين در را كردمتازه طراحي ايران مسائل با جـايبـه.د

خواستند را عذرم داد.قدرداني رخ وضـع همين نيز مدرس تربيت در.دررشته كه صادق اما خـاطرايدانشگاه بـه تنهـا كـردم طراحـي برايشان را

كتابخوانيميدلسوزيكهآن به وادار را دانشجويان و درمـيكردم كـردمنمره زورگويي گرفتممعرض قرار دانشگاه مديريت و رياسـت.طلبان بـه

متحـد ايـاالت در كـه بـودم نوشـته و گفتـه تربيـتيهدانشگاه آمريكـارا نظــامي عهــدمــيبرجســتگان بــه پوينــت«كــالجيهگذارنــد .»وســت

آنجا در سختدانشجويان معرض قرارتريندر زيـرا.گيرنـدمـيآزمونهابر اينانفرض دست به آينده در كشور كه است جلسه.افتدمياين ايدر

كردنـد محاكمـه را بنده دانشگاه معاونت و برادرش و رياست حضور .باهمـ از اينجـا در دكتري دانشجويان اين برخوردارنـديهگفتم .امكانـات

دريافت برايشـانميماهانه خـارج از اسـتاد دارنـد، اختيار در اطاق كنند،خوبمي درسمـيآوريد، بـه بدهنـد اختصـاص را وقتشـان اگـر شـود

برونـد.خواندن ديگـر كـاري دنبال بـر.نبايد ساسـانيان زمـان در گفـتمسخت بزرگان و امرا و برجسته خاندان تصـورميفرزندان ايـن با گرفتند

خواهند دست به را حكومت گفت.گرفتكه رياست خواهيـدمـيبرادر

پيشگفتار همچون 37/يادداشتهايي

دارد عيب چه گفتم كنيم؟ تقليد ساسانيان از كـرده.ما خوب كاري كه هرخوبي آن از تقليد و است ستودني شايسـته،است اسـت درنتيجـه.عملي

نبودم مطلوب آنجا در .ديگرواقع اسـتميدر بحرانـي ايـران در انسـاني علوم بحران بگويم خواهم

ا.جدي ساختاما محدود مورد دو يا يك به نبايد را بحران بايـد.ين نخستنظر در را جامعه علمي و فكري اسـتادي.داشتتوان نظـام بـه بايـد سـپس

كرد درسـت.توجه اسـتادان تربيـت و دانشـجويان انتخاب در بايد آن از بعدكرد همه.عمل مگـرنبايد سپرد ايران از بيرون تحصيلكردگان دست به را چيز

فرابگيريمد را چيزي كه است اين صالح يا داريم كمبود كه مواردي .رــه نمون شــرقيمــييــك آلمــان و چــين ــا ب ــاط ارتب در وقتــي.آورم

دولتي كارخانـه،فروريختسوسياليسم و رفتنـد آلمان به راهـاييچينيانعقب غربي آلمان اقتصادي نظام عرف در كردندكه خريداري بودند افتاده

شرط اين وبا باشـند داشـته حضـور كارخانه هر كردن پياده هنگام به كهبگيـرد سـرانجام خودشـان دسـت بـه كشورشان در كارخانه كردن .سوار

كارخانه صـنعتيعقبايدرنتيجه بـه شـد تبـديل شـرقي آلمان در افتادهچينـيپيش يعني بومي مردم مهارتهاي از بود برخوردار كه چين در .افتاده

كه كسي مصـاحبهمـييـدآميخوب يـك در و احمـق»مـائو«نشـيند رابرميخطاب سنجيده سخني دارد.راندنميزبانكند هرچـه امـروز چين

برجسته شخصيت اسـتاياز گرفتـه نشـأت دون تسـه مائو قـرار.چونهم باشديهنيست درست آدم آن انديشـه.كارهاي بـا كـه كسـي اگر اما

ذره دارد توايسروكار چين تاريخ نـازليميجهبه سـخن چنـين بـركردبـا.راندنميزبان چـين فرهنگي انقالب قياس بگذريم كه هم اين از تازه

مع قياس مصداق ايران فرهنگي استانقالب راه.الفارق علتـي به هركدامنشان دلبستگي خاص هدفي به هريك و بـه.دادميافتاد چين كه هنگامي

ق تازه مسيري در مائو چون رهبري ودست آشفته بود كشوري گرفت رار

روشنفكري/38 و تجدد

معرض كم.انهدامدر خردي با توانست مسيريمائو به را كشور اين مانندقرن يك از كمتر يعني امروز كه ثرتمندميبيندازد با رقابت در تـرينبينيم

دارد قرار جهان نشـري.كشور اين در را»سـينمايهسـتار«يهوقتي مـائوآنمياحمق معناي به مصـاحبهنامند نه و نشريه اين نه كه شـونده،است

منسـجمي فرهنگـي فهم آن از مهمتر و درست تاريخي استنباط يك هيچندارند تاريخ خالصـههمه.از غـرب تـاريخ در يهانديشـ.شـودمـيچيز

با ايران در مروجانش و خردهكهآنسياسي ديگران بهمياز راسـتيگيرندفروافتاده خودپسندي و اغتشاش جـز.انددر نـدارد حاصلي فكر طرز اين

پراكنده نـداريم.گوييترويج شخصيتي هيچ آسيا در بيستم قرن تاريخ دربنمايـد غلـوآميز اندكي ادعا اين اگر يا دون تسه مائو اهميت تـوانمـيبه

برجست شخصيت چند از يكي قـرنيهگفت همين در كنـارآسياست در.گاندي

انسـان علوم كه است درست شـدهاگر بحـران دسـتخوش ايـران در ياسـت سـربرآورده چگونـه و كجـا در بحران اين ديد بايد طبيعـي.است

ديدگاه به بسته بحران اين سنجش كه متفـاوتهاياست نتايجي مختلفبار ديدگاه.نشاندميبه و تفاوتها از برهاگذشته درتصورم كـه است اين

مورد داشتمييك توافق ايـنتوان آن هيـأتكـهو در كـه چيـزي ايـندانشگاهيهايرشته تدريسمتنوع انساني علوم نام عمـلميبه در شـود

تدريس عميق و درست فقط چيـزينمـينه اينهـا از گذشـته بـل شـود،دانست مرزوبوم اين بومي را آن بتوان كه رشته.نيست از شماري هايدر

پيشـينه و سـنتي خودمان فرهنگ در انساني مدرسـانيـمدارايعلوم امـااين با ايـنجديدالورود بـا هسـتند حكومت تأييد مورد سياسي نظر از كه

ندارند آشنايي .سنتهاانسانيبومي علوم بهميسازي مهم مأموريتي ايـنتواند امـا آيد شمار

انديشـهبه گذاشـتن كنـار نيسـتهـامعني ديگـر جاهـاي يـا غـرب .در

پيشگفتار همچون 39/يادداشتهايي

اميسازيبومي درست فهم به حتي منتهـيهانديشهتواند ديگر جايي درانديشهبومي.شود درست درك و فهم يعني وهـاسازي خالقيـت البتـه و

آفرينندگي رواج مهمتر همه از و .نوآورينكتو يك ايـران.ديگريهسرانجام در را انساني علوم بحران بسياري

رشتميمحدود دو در بحران به وجامعهيهكنند علومخصوصبهشناسيبحران.سياسي خود نگرش اين و نگاه اسـتاين رشـت.آفرين از يهچـرا

ميان به سخن فلسـفنميفلسفه بـه دربسـت دوراني در كه غـربيهآيدشده.كردميتوجه پيدا نفري سه دو خوشبختانه يهفلسـفبـهكهاندحاال

فلسفهبه،اسالمي اين در ايراني سهم ايـن.كنندميتوجه،ويژه سراسر امااست بازنگري نيازمند رشـت.رشته همـين نگـيهبـه بينـدازيمادبيـات .اه

بـه كه بود داشـتتنهاجايي اعتبـاري جهـان در نيازمنـد.هرحـال اكنـوناست را.بازآرايي رشـته ايـن و وضع بـينمـياين داد ادامـه كـهآنتـوان

نظريه با را پيشينيان تـاريخهايكوشش غنـاي بـر و آراسـت تـازه ادبـيافزود ايراني تمدن رشت.ادبيات مهمترين بايد رشته بشوديهاين ما .بومي

بايدايرشته حـوزخصـوصبهنوآراسته بـه تـاريخي مقطـع ايـن يهدرگسـتر در خويشاوند ادبيات و فارسي بپـردازديهادبيات ايرانـي .تمـدن

انديشه واردات فقط نه است همين واقعي خامبحران .هايرشته كمتر انـدازايشايد بـه دوران اين شناسـيروانيهرشـتيهدر

است بوده اروپايي درسهاي از نديده.ملهم نگرشي نكتههيچ اين به كه امراه و كند درونـيهاييتوجه براي رشـتبيابد در.شناسـيروانيهسـازي

جدي پرسشي اصوالً رشته.شودميمطرحتراينجا ميـزانهاكدام چه به رادرونيمي يا بومي رشتهكردتوان اگر آيا دراي؟ رايـج سـياق همان به را

خو آموزشي نظام وارد انديشهكندجهان به شدن تسليم معناي به وهـايماست؟هفر بيروني بـهبينگهاي درسـي كمتر هـاينظريـهيهانـدازترديد

بيگانه فرويد اسالمياندزيگموند ديني رويكردهاي آشـنايي.با از بايد آيا

روشنفكري/40 و تجدد

نظريه بايد آيا پرهيخت؟ فرويد نظـامهايبا وارد انتقـادي نگاهي با را اوبه را علم بايد آيا كرد؟ بـودنآموزشي علـم اعتبار به شـد؟پـذيراهرحال

به جدي پرسشهايي همه نـوع.رونـدمـيشماراينها هـر كـه پرسشـهاييانسا علوم برخوردبازنگري نيازمند جستني و آنها پاسـخهايوبا جـوي

آنهاستسمتنا براي مباحـث.ب تمـام نبايـد دشـواري موقعيـت چنين دررشـت دو به را انساني علوم با سياسـيجامعـهيهمرتبط علـوم و شناسـي

روبه.كردمنحصر دارد جريان آنچه از ژرفتر چيزي با باشيم آماده روبايد.شويم

كنار به ايـرانيهانديشاينها در را انساني علوم ازنمـيبازارآيي تـوانجدايهانديش دانشگاهي نظام پيونـدي.كردساماندهي هـم بـا هردو اين

دارند مصاحبه.تنگاتنگ در دانشگاه بحران هنگام دانشگاهايبه بايد گفتمدور سياسي آغشتگي از پيش.داشتنگهرا به بـهمـيدانشگاهي كـه رود

تنمعيارهاي داده.دردهدعلمي نشـان واكـنش موقـع حـاال.شـدهمـانهمنمي گذشتهيهشود راههااين آب ليـوان در را توفان و گرفت ناديده را

همه و دانشكدانداخت اين وجود در را دانشگاهيهچيز سياسي علوم عليلتربيت و آزاد يا دانشكدهتهران اين پيشگام تازه و كرد خالصه راهـامدرس

مدرس باشديهكه سياسي دانستبيعلوم مجموعهدراين.ارزش درايبارهاميد به دارم بيابدكهآندست .انتشار

فكـر روزگـاري كـه هـم كسـاني سياست نادرستي كردنـدمـيامروزراهمي از شـوند»اطالعاتيهتخلي«توانند پيشـين اسـتادي نظام جانشين

به بسته نحوي به كه هرچند است خـودسرآمده حيـات بـه مكان و زماندانسـتميكهايدورهدر.دهدميادامه سياست اين شكوفايي را آن توان

را چندمياستاداني يا يك تا رابدرس»ترم«آوردند آنـان سـپس و دهندو بگذارند راكنار درسشان بگيرندخود عهده طـرز.به بـاايـن برخـورد

در استدانش نادرست در.اساس را اسـتادي درس بتـوان كـه فرض به

پيشگفتار همچون 41/يادداشتهايي

كرد»ترم«يك تكرار را آن و تكـرار،تازه.شنيد جـز اسـت نشـده كاريچه درسي نـاقصناقص را.بسـا دانشـگاهنمـيايـن نظـام اصـالح تـوان

آوردبه جـاه.حساب مـدد بـه تنهـا سياسـتي كـهمـيطلبـانيچنـين آيـدبگيمي را ديگران جاي راهخواهند از نظـامرند بـه وفـاداري همـان.ابراز

معنا همان است، شده تكرار شدههادرس تكرار نادرست يا بـاانددرستكم شخصي بار اين كه تفاوت بهاين را آنها سودجو و گرفتـهتجربه دست

علم.است به امنيتي بحـرانبينگاه به را.انجامـدمـيآفرينـيترديد علـمتخلينمي راه از آورديهتوان فراچنگ نـدارد.اطالعات وجـود هم .ميانبر

خورد چراغ دود بـراي،بايد جايي بتوان شايد تا انديشيد و كشيد زحمتدست ومـدرك.كـردوپـاخود سياسـتمداران از بسـياري ارجبـيگرايـي

بـه انتظـار بـرخالف همـه كه شد باعث حوزوي و سنتي دروس دانستندان مدارك و روبياورند بداننـددانشگاه گرانقـدر را نبودنـد.شـگاهي كـم

آوردند هجوم دانشگاه به كه حوزوي ممكن.دانشجويان بـودمـيچگونهبر جدي سخني دانشگاه و حوزه پيوند پيونداز اين كه هنگامي راند زبان

قددر مدرك شمايل و كندشكل بـر.علم را حـوزوي دروس كه هم آنفكـري تـوان افزود دانشگاهي ردرسهاي دوآن ايـن ميـان كـه نداشـت ا

برقرار عميق دهدكنارتباطي رواج را تازه رويكردي و كه.د ناكاميابي اينپايهبياثربر يافتدانشي شدت روش اين رسـانده،گذار جـايي به را كار

بگذرانند، را حوزوي دروس اجبار روي از و اكراه با دانشجويان كه استا و تـازه روشـي بـه اعتقاد روي از دو.رزشـمندنه ميـان يهشـيوپيونـد

حوز دو ميان هم آن رايهآموزشي، عرفي و جمـعنميديني بـا زدنتوانساخت برقرار دو انديشهاين.اين به پيوندي جـديايچنين و نيـازژرف

است؟.دارد امكانپذير پيوندي چنين اصوالً آيا پرسيد بايد تازهنحـوي.9 بـه كه است شده داده اختصاص مبحث دو به حاضر كتاب

دارند قرار هم با ارتباط تجـدد.در حـامالن ديگـري و است تجدد .يكي

روشنفكري/42 و تجدد

آوردهيهدربار كتاب در مطالبي كرده.امتجدد سعي هرچيز از اينبيش امباشندمطالب شدهمرتبط طرح ايران در كه مباحثي مفهـوم.اندبا و معنا ازتامدرن گرفته مدرنيزاسيون و مدرنيته يـاو ايـران در مفاهيم اين مصداقخودمانهايينمونه ايران همين در و آسيا در تجدد كـه.از اسـت بـديهي

تكميل دارم دست در كه ديگر كارهايي با بخش كارهـايي.شـودمـياينداشته هم درامديگر نگفتهكه سخن آنها از نپرداختـهاماينجا آنهـا به .امو

كما»تمدنيهنظري«مانند است اثري كه فوكوتساوا كتابدر.مانندثر اينرا نمونه دوسه خواستهامگرفتهفقط دهمامو همـهنشان در بـهتجدد جـا

نيست معنا كنار.يك به .اينهاو دارد اهميـت مدرنيتـه يـا نوآوري و تجدد كنار در تـواننمـيآنچه

گذشـت آن كنار از اسـتارتبـا،آسان تجـدد حـامالن و تجـدد ميـان .طبرعلي تصور مهمتـراالصول نقشي روشنفكران زمينه اين در كه است اين

گـروه ديگر از ادعـا.اجتمـاعيهـايدارند ايـن نادرسـتي يـا درسـتي ازدرسـت.گذريممي مـواردي در را ادعـايي چنـين هم برخي است ممكن

موردي كمبودهاي با آميخته يا به.بدانند خواسـتهما مـوردهرحال بـه ايـمدهيم توجه .روشنفكران

داده توجـه نيـز ايـران روشـنفكري مباحث به پاياني گفتاري آن.امدرآمد فراهم پيش مدتها دريههم.گفتار را قلم اين .گيـردبرنمـينگرشهاي

از يا كنم اصالح و دهم تغيير را آن بيـارايمنخواستم و بنويسـم بهتـر.نومـركهآن همـنگاه بـا درآورد نمـايش بـه نگـارش مقطـع همـان در يها

حاال.كاستيهايش يادداشتها اين تقسيمميدر يك از بـاخواهم نيـز بنـديهمـ روزي تـا بنويسـم سـخن بيشتر دريهصراحت را مالحظـات ايـن

برسانمديگرايمجموعه چاپ به و .بپرورانمدر كـه ايـران جديـد روشنفكري كه است اين محـضافـولتصورم

داردميوپادست شهريوربيستي خصلتي ميـراث.زند روشـنفكري دارِاين

پيشگفتار همچون 43/يادداشتهايي

نيست مشروطيت عصر پي.روشنفكري را گفتارها آن نهنه و است گرفتهاست داده نشان دلبستگي ميراث آن ا.به مورددرست روشنفكري كه ست

چنان من ذكرنظر نيز پيشتر اماامكردهكه است شهريوربيستي روشنفكريبـههايپايه موسوم گروه هيأت در و شد ريخته بيست شهريور از قبل آن

رسيد خود اوج به نفر سه و .پنجاهحـاال نگـاه همـين به توجه ايـنمـيبا حيـات كـنم سـعي خـواهم

بشناسانم مقطع سه در را تـا.روشنفكري است بيست شهريور مقطع يكيده32سال دو مقطع ديگري اسـالمييهو انقـالب تا است چهل و سيامـروز57 تا است اسالمي انقالب از پس دوران ديگري دوره.و ايتنهـا

دور همان دارد انسجام تـايهكه اسـت بيست دوره.32شهريور ايـن درسربر وميجنبشهايي شكلآورند گونـهمياحزابي همـه كـه ازايگيرنـد

ناشناخته و جديد سياسي برايايحيات صحنهرا روي .برنـدميايرانيانروشـنفكري اين با كه كساني از بسياري و روشنفكري همين را دوره اين

اسـت داشـته قـرار آن تـأثير تحـت يا است بوده ارتباط دموكراسـي«درنشـاندآن.اندناميده»ناقص بار به اغتشاش كه بود باز ايران فضاي از.قدر

ا بـاد بـه را همه مصدق، تا گرفته دسـتمـينتقـادشاه و شـاندهنگرفتنـدبيگانهمي تازه و خفتدانستند انترناسيوناليسـمپرستي نـوعي را خـود بـار

توصيف را.كردندميستودني مشـروطيت انقـالب مردمان نـاقصهمينو بودند گروه.خوردهشكستدانسته با همراه روشنفكري اين هـايوقتي

ديگر فاجعهبياثربرسياسي سر،آفريدمسئوليتي فرودرتازه بردگريبانحاضر واما بينديشد نو از بسنجدنشد نيز را الهـام.خود روشنفكري اين

اين در لنينيسم از و جهاني مقياس در رايج چپ از بود آنگرفته و .جاجامـرداديهدور تـا بيسـت دمـيرا32شهريور ناميـدروتـوان انفجـار .انهيچهيچ به نبكس پايبند نـاقص.ودچيز دموكراسي را دوره اين كه كساني

نتوانسـتهاندناميده ايـنانـدهنوز در يـا دوره ايـن در چيـز چـه بگوينـد

روشنفكري/44 و تجدد

بوددموكراسي و.ناقص بـود؟ دموكراسـي اين شدن كامل مانع كسي چهكساني يا كسي وبيچه جامعه امكانات به موقعيـتبـيتوجه بـه توجـه

اغتشاش وميايران بارآفريدند به آياميپراكندگي ايـنمينشاندند؟ تواننشانه را دوره اين احزاب و نظـامهـايروشنفكري دانسـت؟ تجـددطلبي

دور محصــول هنــوز دوره ايــن بــوديهآموزشــي اول فرهنــگ.پهلــويعرص در همهيهنوخاسته از هنرها و سربرميادبيات درجا همـه و كشيد

فعاليت هم با ع.كردندميرقابت بهيهرصدو نمايش و نو چنـدشعر جزبوداس چپ انحصار در جاننويسيداستان.تثناء داشت امـاميتازه گرفت

مخالفت آن با بهنميكسي و بابتهـاميتكرارسانهمينكرد اين از كه كنماپوزيسيون و حكومت ميان نبود منسجم.تفاوتي دستگاهي حكومت تازه

فرهنگي نظام باشد قادر كه كنـدنبود دنبال مخالفان برابر در را .منسجميرخ جامعه در بهميهرچه گـروهداد تمـايالت ميـانگين برآيند هـايواقع

بودفرهنگ .آموختهدور زمانيهدر شاعر كه كسي تنها جـزيهبعد نبـود كسـي بود خود

ثالث بـر.اخوان شـاعرانه را خـود غـم كه بود واو اديبانـه و آورد زبـانگرفتسرخورده بر.گوشه وبقيه سربركشيدند جامعه در فزاينده رفاه اثر

جرعـه در و سركشـيدند چريكانـه وجامهاي ناشـناخته انقالبـي هايشـانستودند را سـينما.نينديشيده به و گفتند سخن سوسياليسم از و انقالب از

ابهام و بستند دادنـددل رواج را دو.آفرينـي بـه روشـنفكري بخـشايـنشد ثروت.تقسيم آن از امـواجمياندوزيبخشي در ديگـر بخشي و كرد

جيره هويت پيرامونيبحران فضاي و بود حكومت همـان.خوار بـه يكيايـران خـارج در را خـود اسـكان و داشـت تعلـق نفتيهـا ـ تـوده گـروه

بهـرهميسازيزمينه داخـل در رياكارانـه رفـاهي از يا وجسـتمـيكردرا خود حقارت رامـيخـود»النفـتسـهم«ديگري بـاجگيري و دانسـت

پسنديده ميـراث.دانسـتمياخالقي را خـود روشـنفكري شـعرايـن دار

پيشگفتار همچون 45/يادداشتهايي

شـعر جـز ايـران در اسـت شـده مدعي حتي و است كرده معرفي نيماييهمه شكستنيمايي استچيز بوده نـادرپور.خورده و ثالث اخوان از اگر

يكي ايندوو به تازه كه بگذريم ديگر تعلقتن نداشـتند،جماعت خـاطرننشست بار به روشنفكري اين از چشمگيري مـاركس.چيز كارل قول به

بود ازخودبيگانه سخت جماعت كار.اين ابزار با ماركسي پرولتارياي اگرنشـان ازخودبيگـانگي حـاكم و جـاري توليدي روابط با و دادهمـيخود

تا و جامعه با و خود زبان با روشنفكري اين بـودهاست، بيگانه خود ريخشرمسـارميهمه.است خـود تـاريخ از حضـرات ايـن حـد چه به دانندراندهبوده سخن تحقير با فارسي زبان از ميزان چه به بـاانداند؛ چگونه و

انحالل خواستار اصرار و جامعشدت فروپاشي شـدهيهو ايـن.انـدخودهيچ ياچيزها حكومتي نظام با ندارند ارتباطي پادشـاهيكدام نظـام .حتي

جلوه همه بودهازخودهايياينها بسـتراندبيگانگي و كار ابزار با ارتباط دردوره.زيست حـدايكمتر ايـن بـه اجتمـاعي گـروه يك ايران تاريخ در

اسـت داده بـروز خـود از تخريـب دوگونـه.نيروي و ودورويـي گـوييبرشـ روشنفكري اين متعارف ابزارهاي بايد را امـروز.مرددوزيستي اگـر

بــه مــا مكــاندوزيسـتان دو در دوزيســتي،زينــدمــيراســتي دوره آن دربهبه جغرافيايي موقعيت يك در زيسـت.پيوستميوقوعراستي گونه دو

شبانه زيست و روزانه زندگي صورت به داشت حكومـت.جريان از همهخودشان قول سرمي»تكه«به انقالبي سرود شبانه و بيش.دادندميكندند

توده حزب و چپيها همه دراز نمايش به را روش اين كـم.آوردنـدميايهاتوده مقاطعهنداريم بـاايهاي رياكارانـه ضـمن در كه را تاجرمسلك و كار

شركت.كردندميمخالفتحكومت حكومتگران ميهمانيهاي كردندميدرچشمك مخالفان به هيـ.دندزميو تركيب به بيندازيم زيـرانوتأنگاهي

از پس دوران تـوده.57تا32در از كسـوتجمـاعتي در پيشـين ايهـايمديريت و معاونت و بـه.وزارت هـيچكس رفـت رضاشـاه كـه هنگامي

روشنفكري/46 و تجدد

نگذاشت ميدان به پا او از اعضاي.حمايت حتي رفت پسرش كه هنگامينماندند وفادار او به هم سلطنت .شوراي

ده به مشهور بـهيهدوران كه دربرگيرنـدوچهل دوريهاقـع يهيـكسال از بهمـن1332زماني در انقـالب فـوران هـيچبـياسـت،1357تا

انديشـه حضـور بـه اسـت آغشـته ازيهآشـفتهـايترديدي نسـل ايـندور حتي بخشي كه دورپيشين،يهروشنفكري ،شهريوربيسـتييهيعنـياسـت بـوده نپيموده آگاهانه شـعور.را تجسـم روشـنفكري كـاذبايـن

استبه كلمه راستين ده.معناي به موسوم بنيادهـاييهروشنفكري چهلسوق فاجعه سوي به را وقـوعميجامعه بـه انقـالب وقتي درست و داد

جـار شـبانه نشستهاي در مدتها كه را چيزي همان و درپيوست بـود زدهديد خود بي،برابر احساس جامعهگباز از و كرد ايـن.شدمنزجراشانگي

نبودا او انقالب ربوده.نقالب، دستش از را انقالب كه برآورد به.اندفريادرو بكاهددروغ آن ارج از تا ناميد شورش را انقالب و .آورد

انقـالب پيروزي عصر در شهريوربيستي كنـارتـدريجبـهروشنفكريو.رفت دوره آن از گـرفتن فاصـله و پادشاهي رژيم نقد با كوشيد هرچه

حجاب بـا،برسركردنحتي حتـي و كنـد نزديـك تـازه رژيم به را خودماننـد آنهـا كـردن معنـي نـو از و اسـالمي رژيـم واژگان از تازه تعبيري

كوخكاخ و پرولتاريانشينان جاي به مستضعفان يا حـاكم،نشينان نظـام بهنكرد فايده بجويد، شد:تقرب ديد،طرد بـا،خفت و كرد تجربه را نيستي

كنارانقالبييههم شدنماييهايش در.زده شهريوربيسـتي روشنفكري ايندور داستايهاين به رونسوم كارينويسي است نتوانسته اما است آورده

انديشه يا بنشاند ثمر به بيافريندايچشمگير خالصـهنداستا.واال نويسـيناپيوسـته اغلـب و پراكنده رويدادهاي توصيف در است از.شده شـماري

كردهن تنزل ايران خارج در جايزه شكارگران حد در نيز حـاالاندويسندگان وخشونتمي و همزيستي شعارهاي با مدام حقـوقخواهند و بشـريپرهيـزي

پيشگفتار همچون 47/يادداشتهايي

به را غربيان آورنددل ژرف.دست بنياد هيچ سخنان .ندارنـدايانديشـيدهايناستيهادام پيشين دوران دوزيستيهاي .همان

اين به توجه روشـنبودهانكتهبا ضرورت از پيش سالها انديشـيكهگفتم سخن ايران روشـنفكر.در را خـود كه مستبد جماعتي هنگام آن در

ومي نشريه يك مدد به نثـارناميد را تهمتهـا بدترين بيچاره يك دست بهساختند چماق.من همين بـهبهبعدها را اصطالح همين ندانسته كـاردست

مردمانبست؛ نيستنداينان جدي است.ي سرآمده عصرشان كه .مدتهاستانديشه كه رفتاريايوقتي اعتبارو تهمياز آنماندهافتد، يـا اين به هايش

جان آنجا و اينجا در بازبايستدميشكل حركت از تا .كندكـرد بررسي تجدد حامالن با ارتباط در بايد را تجدد كه است درست

كه برد ياد از نبايد قرناما و كالسيك معناي به نه كنوني دوران در تجددغربي متعارف معناي به نه و است ممكن آن غربينوزدهمي معيارهاي و

و غرب تلفيق صورت به نه بـه.شرقو نگـاه با تنها ما روزگار در تجددقرار آن درون در تجدد كه معناميتمدني توخـالي.يابـدميگيرد سـخن

منتهي تجدد به به.شودنميهرگز تجربـتجدد يـك ضـمن در يهراسـتياست نيسـت.دروني ملـي محـض درون يك ديگر حاال درون يـك.اين

است تمدني تنگات.درون ارتبـاط در تجـدد هم سبب همين قـرارنـبه گحوز مفهوم با اين.تمدنييهدارد انديشرواز تـرويجيهاحياي و تمدني

مبرمترييهانديش و مهمترين مشترك وظيفتمدن استيهن .كنونيحـوز در كنـوني رونـد از ديگـر وجهي ضمن مشـتركيهدر تمـدن

كور تجدد را آن كه است خاصي چـه.نـامممـيفراگرد بـه كـور تجـددگامهـايي مردمـان فرهنـگ يـك بسـتر در كـه معناسـت بدين معناست؟

بيبرمي باشندكهآندارند انديشيده آن عواقب مردمـان.به حتـييعني يـابر گامهايي رهبران و موقعيتميروشنفكران به بسته در.دارند كمونيستها

ته استداللشان وقتي كمونيستي جنبشهاي و جريانها ديگـرمياوج و كشيد

روشنفكري/48 و تجدد

به كه را ملموسي ترقي و پيشرفت نبودند كننـد،ميبارقادر نفـي نشسـتاستمي تاريخ جبر محصول تحوالت اين در.گفتند بگويم بايد اينحاال

نكته كورانديشانه و غيرمسئوالنه راايداوري خـود جايگاه كه است نهفتهبنگريم آن به درست چنانچه موقعيتهـا.دارد از فقـر از گـذار در مردمـان

تمـامميبهره سودشان به كه را چيزي حكومتي هر سياستهاي از و گيرندبرميمي سرشود ترقي مسير به ورود از و بلزنندبازنميگزينند هيچ، كه

را كور تجدد پذيرانوعي نهايت در را تغيير تجـدد.شـوندمـييعني ايـنبه فراوان مسائل امـاميباركور دارد همـراه به را خود دشواريهاي و آورد

همان عرصدر كهايتازهيهحال فاصـلهتدريجبهاست گذشته زيست ازميلمي تازه زيستي به و وميگيرد تجربي هرچند وكند آزمـون مـدد بـه

اين.خطا عرصگدر در تجدد از دگرگونيهـاييهونه نهايت در مردم مليرا بيمينوآورانه آغازكهآنپذيرند آنهـااز باشـندبه مـواردي.انديشـيده

مخالفـت بـه انديشـه يـا ايده يك با دوره يك در مردماني حتي كه داريمدورهاندبرخاسته در حضـوراياما سـبب به يـاديگر متفـاوت وضـعيتي

تن ايده يا انديشه همان به جديد آنميرهبري رغبـت و رضـا با و دهندپذيرا كور.شوندميرا تجدد را جريان سببمياين به عنصـركـهآننامم

چشم به آن در بـهنميآگاهي هنـوز يـا اسـت ضـعيف سـخت يا خوردتعيـين اسـتعنصري نشـده تبـديل اثرگـذار و تكنو.كننـده لـوژيرواج

به تغيير انساني علوم همين از بيش آنارتباطي بـه كسي اما است بارآوردهنداردنمي منسجمي آگاهي آن اثرگذاري ابعاد از يا زنـان.پردازد حضـور

عرصه آنهـايدر بـه آغـاز از كـه نبـود چيـزي نماينـدگي و اجتمـاعينمونه البته و باشند اكنـونهـاييانديشيده كـه بـهنمـيديگـر آنهـاتـوان

داشتاياشاره توصيفي و .تحليلانديشـ از بـود ملهم كه را هرچه روشنفكري عنوان زير كه يهكساني

لـوايميغربزدهپيشرفت، زيـر را امپرياليسـم سـرنگوني تنهـا و دانستند

پيشگفتار همچون 49/يادداشتهايي

پي تخيلي وميپرولتاريايي بشـر حقـوق و مدرنيتـه از دم امـروز گرفتنـدآنتوانميدشوار.زنندميدموكراسي از دشـوارتر و باورداشـت اينـان به

مقاطعهمي معنويتي كه باورداشت كساني به وتوان جاربيكارانه را سروتهتبليغمي افقها آميزش نام به را خود دوزيستي و يـكمـيزنند در و كننـد

مقاطعه وكالم است بياني و رفتاري دوپهلويي تجلي كه را معنويتي كاريرو خصلتهاي همان دهتداوم متفاوتيهشنفكري پوششي در است چهل

صحنه كاس.برندميروي و بود فقير روشنفكري دسـتيهآن بـه گداييمقاطعه اين باالداشت، را سطح جادهكاري و است احـداثبرده و سـازي

اسـطور لـواي تحـت را واليـي فريـاديهپلهاي ايـن.كنـدمـيمـديريتمعنويت دنبالروشنفكري عمل در تودههيهطلب روشنفكري نفتيـمان

سـود تلويزيـون سازمان يا فرانكلين بنگاه يا نفت شركت از هم كه استتأسـيسمي در را خـود عاقبـت هـم و بود مخالف حكومت با هم و برد

مقاطعـه جسـتشركتهاي آمريكـا و انگلسـتان در اقامـت و جـووكـاريگرفت.كردمي بنيان هنگام همان از روشنفكر.دوزيستي مقابـلاين در ي

قرار روشنفكري از ديگر دربخشي و خلسه در كه روزگارميخانهداشتــنمــي ت ــازيگري ب ــه ب و ــد ت.دادمــيگذران ســو آن شــركتدر أســيس

ثروت و بود تازهفيلمبرداري و كـردندورانبـهاندوزي قبضـه و رسـيدگيورشكست آريستوكراسي قصر خريد و ايـن،انگليسـييهفرانكلين در امـا

در را روزگــار و بــودن شــغلي چنــد طــرف، آن فيلمهــاي در بــازي ســوگذراندن ريهمجموع.ولگردي آفريداين فاجعه كالم يك در :وشنفكري

زمين در زمينيههم در هم و زمينيهشعر در هم و .انديشهيهسياستگروه خصوصيات برشمردم بههاييآنچه كه عنـواناست سـنتي طـور

يدكروشنفك را گـروه.اندكشيدهميري ايـن بـه وابسـته هـاروشنفكرياست داشته هم بزرگي فرهنگي دستاورد كه است را.مدعي دستاورد اين

نيمايي شعر به بخشيدن فاجعـه.دانـدميتداوم بـه سـرانجام تـداوم ايـن

روشنفكري/50 و تجدد

شعرهايي و ارزشـيبيانجاميد هـيچ و سنت هيچ كه نشاند بار به سروتهدر.نداشت كـارما اسـتثناها به مالحظات اين از ديگر بسياري مانند اينجاآن.نداريم از نيمي كه است گروهي جمعي خصلت برشمردن كوششمان

بــابــا آن از ديگــر نيمــي و رســيد ثــروت بــه ورياكــاري دوپهلوگــوييپروراندبي استبداد و آفريد فاجعه عصـر.استعدادي در روشـنفكري ايـن

در يعني اسالمي زمينهجمهوري اسالمي انقالب بروز با حضورهايواقعهميهرانااثرگذ را خود دادمحدود دست روشـنفكري.از يـك مقابل در

دينـي روشـنفكري را خـود كـه گشـت برپا ديگري .نامـدمـيمصنوعيآوردهيهدربار كتاب در مطالبي روشنفكري اداكهآنبياماين مطلب حق

باشد دقيقدراين.شده بايد گونهترباره و راهاينوشت روشـنفكري ايـنطبقه كرددرست معنويتيهدربار.بندي جداگانـهروشنفكري نيـز طلـب

.امنوشتهيادآ است الزم همينجا جامعوردر كه بـايهشوم نظـر هر از نيز ايران

اسـت كـرده پيـدا تفاوت بيشـتري.گذشته رفـاه از مجمـوع در مردمـانشده دراندبرخوردار استبدادپيشهاما خصوصي ارتبـاطاندرفتارهاي در و

دودوزه و دوپهلويي حكومت ادامهبا را طبقـات.دهنـدميبازي فرزنـدانجامعه يافته،پايين راه آموزشي نظام به اجتمـاعانـدهمه وارد جوانـاني و

نوشتنمي و خواندن همه كه جمعيت.دانندميشوند سواد و سني تركيبد با قياس در اسـتايران شده دگرگون يكسره انقالب از قبل البتـه.وران

ياد زمينهاز اين در ايران كه بـههاينبريم كه دارد طوالني سنتي آموزشيبرمي آن از پس و مشروطيت همـ.گرددانقالب بـا كـه است اين يهمهم

كرده تجربه يكصدساله دوران اين در كه اخالقـيتحوالتي بـا هنـوز ايـمسرمي ريشهكنيمدوگانه وهاييكه فرهنگـي سـنتهاي در دارد عميـق بس

رفتارهايسياسي در و ايران صدسالهتاريخ دوران اين .دوپهلويايـن از اگـر رسـيد نخواهـد پيروزي به هرگز ايران فرهنگي نوين جنبش

پيشگفتار همچون 51/يادداشتهايي

درنگذرد دوگانه نيازمندبه.اخالق ايران استراستي تازه نكتـ.اخالقي يهاينرا ظريف شـكافتنميبس اينجا در نوشـته.توان توجـهايدر آن بـه ديگـر

داد تازه.خواهم فكري حركت كـهايهر شـد خواهـد ارزشمند هنگامي تنهابازنگردد دوپهلويي خاستگاه حس.به وميما عظيمـيبينـيمميكنيم نيـروي

راهايرانيهزميندر ازميستايي اما وهمافتد دوگوييهـا برابـر در بايـد اكنـوننيز حركت اين دنبـال.ايستاددوپهلوييهاي دورويـي بـا نوين حركت اين اگر

برد نخواهد جايي به راه ديگر ايراني تمدن .شودعرصـيهنكت در كـه ديگري رخيهمهم ايـران در دهـدمـيفرهنـگ

است خودانگيخته جنبشهاي و جريانها خـودانگيختگييهدربـار.حضورنوشته تهاييدر تفصيل به دادهديگر اشاره.اموضيح فقط كهمياكنون كنم

هسـتند بيشـتري حيـاتي فضـاي خواستار بالنده آيـا.نيروهاي ديـد بايـداينمي برخـوردارتوان نيـز نظري پايگاهي و منظر از را گرايشهايي چنين

آيا انباشـتميساخت؟ تقاضـاهاي گفت وتوان يهمانـدپاسـخبـيشـدهخـود بـه مـادي خصـلتي نيـز اثرگـذاريمـيفرهنگـي قـدرت و گيرنـد

كسبدگرگون عرصـهميكننده وارد ترتيـب بـدين شـويممـيايكننـد؟اسـت گفته ماركس كه آنچه از متفاوت تبـديل.يكسره فرهنگـي روابـط

حركتمي نيروي به سركوبگرشوند و نامتناسب روابط كه همچنان دهندهايفا را نقشي چنين .كنندميتوليدي

***مختلف فاصـلبخشهاي در حاضـر نوشـته1388تـا1386يهكتـاب

است كـرده.شده ذكـر را بخشـها از برخـي نگـارش هنگـام.امتاريخ بـهنوشـتهنمونه و مطلب چند به هم مورد دو يكي در ايـنايخواني در كـه

انتشار داشتهانديافتهميان بخـشاماشاره آن كـه نيسـت معنـي بـدان امـااست شده نوشته تـاريخاين.پسانتر يـا مطلـب اصـل در تغييري اشارات

ايجاد آن ايـن.كنندنمينگارش نمونـه پيشـگفتار«براي در»يادداشـتهاي

روشنفكري/52 و تجدد

طوال89خرداد سبب به ولي بود بـارنآماده هـر حروفچيني روند شدن يدو يكي بازگشتم آنها به راكه نكتـه دو يكـي و كـردم باالپـايين را نكتـه

گنجاندمبه آن در .اشارهروزنامهيكي دو يكي در پيشتر تجدد يعني نخست كتاب از بخش دو

است رسيده چاپ آورده.به را انتشـار بخشـها.امتـاريخ همـان اينجـا درشده تكميل يا مخ.انداصالح آمـادهبخشهاي پـيش مدتها دوم كتاب تلف

ان براي نـامشدند به كتابي در خ«تشار و عـزت روشـنفكراندر آن.»فـتد تنها را انتشاركتاب نسخه پانزده را.دادمر همه نداشتم و نداشت امكان

بسپرم چاپ به برگزيدم.يكجا را در.بخشهايي انتشـار براي و بازخواندمساختم آماده كتاب نـدارد.همين را الزم جامعيت كه است از.طبيعي امـا

هم كه گوشهيهآنجا حاضر كتاب كـارهاييفصلهاي اسـتاز بزرگتـريدر بـرايدستكه آورد فـراهم فرصـتي اينجـا در آنها انتشار شايد دارم،

بيشتر .تأمل1389خرداد

نخستكتاب

تجدد

1مدرن

فارسـدر درخورتـوجهيِزبان شـمار بيامـروز واژگـان يگانـهازواحدآنيبـانديافتهحضور استنباط همهيكه داشـتهياز وجود آنها

ا.باشد وهلـهينعلت در كتابهـايامـر روزافـزونِ تعـداد يِنخسـتزبانها از شده مـ.اسـتيخـارجيترجمه اسـتنباطتـوانيسـپس از

حت دلينادرست، و شماراهخوخودسرانه واژهياز اصطالحاتاز و هاواژه.كردياديگانهب گاه ترجمه اثر ميابر مدتيابديرواج از پس دريوواژهينا همچون آنجا و عادياجا و معناهاي،آشنا در بـهيياغلب مبهم،

م گرفته غيرانايبرايوضعينچن.شوديكار هم .يسـتنيرعاديچندانكشور مترجمانشيدر مقاطعـهيلسوففادعايكه و دارند كـارانشبودن

پر تكهيشانفكر چهل كااليو همچون را ميفلسفييخود كننديعرضهفرا اوقات جنغو با را صـورتگذراننديميريگت بـه را خـود تفـنن و

اآراينديميتمعنو بر تصور فلسفهينو كه انحصاراست در آژانـس«اش

نوشتهينا.1 با همراه را نوشته از نيگردييهابخش سبب روزنامـهيمـاليـازبه در ينخسـترساندم چاپ به شرق.:نك.شرق خـرداد19شـنبه.مـدرن).1(يفرهنگـيادداشتهاي.روزنامه

تارنما.15ص.1386 در شديزن»روزنامك«يپسانتر .منتشر

روشنفكري/56 و تجدد

فلسـفيستيتور معـامالت و انتظـار»يحكمـت اياسـت، جـز يـنهـمداشتتوانينم

ايكي كنـونواژهيناز زبان در مدتهاست كه كـاريفارسـيها بـهحتروديم اندازهيو مياتا ول بـه.اسـت»مدرن«يِواژهگردد،يهمبرخيژهو ادعاهايكه با هم مترجمان بـريقنادقيياز فخرفروشـانه و

ا افزودهينابهام چن.اندواژه بايوضعيندر كس توانيدهر و حد درا با پريخود مسـيفكريشانن در و كنـد سـاختنيربرخـورد شـفاف

بردارديممفاه .گامواژهدهخدافرهنگدر برابـر اسـتيدر آمـده فرانسـو:مـدرن يازمعنا{است شـده/يدجد/نو/تازه=}يِبه بـاب روز/تازه د بـابِ/ مـحق.روز معنايقتدر ساده و آسان دهخدا روشـنيـنايفرهنگ را واژه

است .كردهنحال عربيزنينگاهيستبد زبان ايبه بيندر كميرازيندازيممورد

عربييهاواژهيمندار از حوزهيكه اجتمـاعيدر تـردرسـتيـايعلـومانسانييمبگو مي،علوم كار .گيريميبه

عربيسيانگلفرهنگدر واژه»المورد«يـ برابر »مدرن«يسيانگليدراستينچن .يعصر/يثحد:آمده

االعصري الحد:معناينبه العصر اهل من .يثشخصاسـتينا)modernism(يسممدرنو شـده برگردانـده /يعصـر:گونه

العصر/يـةالعصران العصرايدالجدحب/يةالصفة العصران/يؤ .يةالحركةبرابرو .يعصريءش/ياًعصر/يةالعصر:آيديمينچنmodernityدربـه)يزاسيونمدرنيا(يزيشنمدرناو اسـت شـده /يرالتعصـ:ترجمـه.معصريءش/يدالجد/ياًعصريءالشجعل

بهmodernizeيسيانگلفعل است شده .يجدد/يعصر:برگرداندهعربــدر انگليبخــش واژهفرهنــگينهمــيســيـ واژهيعصــري، يو

57/تجدد

آمدهيكبهيثحد هم برابر و انگلمعنا به مقابلشان در و استيسياند :آمدهModern / up ـ to ـ date / novel / new / recent

واژهحداثـةيـايةعصر: يِعربهايواژه برابـر در دو چـونييهـاهـرmodernity / modernism / modernnessاندآمده.

بـهيواژه فرانسـه زبـان در هـژدهم قـرن از صفت صورت به مدرنمــ التيــنا.moderne:خــورديچشــم از اســتينــيواژه برآمــده :متــأخرmodernus،يدجد/نو/معاصر/ياكنون:يعني.

آلمانفرهنگدر ـ واژهيفرانسه برابر )moderne(مدرنيفرانسويدرنهاده آلمانييهابرابر تقريبه است ايباًآمده /همعصر/يدجد:معناينبه

زمان با وقت.منطبق فرانسه زبان ميدر langues:شوديگفته modernesيعنيميوقتيايدجديزبانها histoire:شوديگفته moderneيد،جديختار:يعني

le:يا Paris moderneمعنا يـااسـت؛يـدجديسپاريايامروزيسپاريبهميوقت les:گوينديكه temps modernesجد:يعني كـهيهنگـام.يـدعصـرمـينهم كـار به اسم صورت به le:نويسـنديمـرود،يواژه moderneكـه

جديايدجد:شوديم عصر همان .نويايدبازريگـرديكمخواهيممي كنـواژهييشـهدر جسـتجو زبـاندر.يمهـا

واژه le»مد«يفرانسه mod فارسيمدار= در معنايكه بابيبه روز، بابش ايامتداولييوهزمان، از دارد؛ كاربرد معنـايـنمتعارف بـه يگذشـته

طر« و سلييقهروش و ذوق طبق كه زنـدگييقهموقت طرز زمان، ياهلل غيدنپوشباسو تنظيرهو م)دهخدا(»كنديمرا روز.آيديهم يعنـي مد

روز، روزيعنيباب فارس.پسند داريدر هـم افتادن معنـايـماز مد يبـهشدن مثليامتروك شدن فرانسـه» دمده«منسوخ زبـان و}démodé{در ؛

معنا به شدن گشتنيمد متداول و شدن د«يواژه.باب ا» مـ فرانسـه زدرمعناآيديمmodusينيِالت به است؛يقه،طريوه،شيكه سبك و » مد«روش

روشنفكري/58 و تجدد

واقع برگزيعنيدر رايقهسلي،زمانيدورهيكدريدهپوشش ذوق يـجودريا معنايگاهي؛زمانيمحدودهيكغالب كـاريـزنيـفتخفيدر بـهاستيناياكارينا:روديم شده .حرفها مد

م»مدوس« آن جمع التmodi:شوديكه در كـارين، بـه معنـا چنـد بهتعدادروديم آورديكه را آنها عيم؛از در حوزهيناما در فلسـفهيحال

طريوهش معنـايقِو به جمع در و است دريـابـودن،هـاييوهشـيبودندستوريامقولهيشناسزبان وياست فعل مورد ...در

از مد اصل در ا.انـدبرآمدهيشهريكو مدرن ايـناسـتنباط يـنقلـمكه مقابـل،يـدارناپايخصلت» مد«است در نامانـدگار؛ و گذراسـت دارد،

ا بر فرض كم كهيندست .دارد»مـد«ازيـدارترپايخصلت»مدرن«استميهنگام مدرن«گوييميكه نظـريخيتـاريدورهيكيعني»عصر در را

ولگيرييم مورديم، چنـ»مد«گوييميميشترب»مد«در چنـانينامسال وا«گوييميميحتياستا ايندر مد استينتابستان طور آن و ».طور

مآنچه و بـدآورميآوردم اصـل نكتـهيندر كـه اسـت رايامنظـورا.دهميحتوض نكته آن بسينو كه نيارياست ما رايمطـالبينديشـيدهاز

ا از عقينبرگرفته همچون آنجا و صـورتيعبـداييـدهجا بـه اغلـب وماييهنظر عنوان قضـآنيبكنيميتازه اصـل در تـاريهكه در خـوديخو

ك ايكي.يمباشردهكندوكاو هميناز مـدرن«يا»مدرن«موضوعينمواردن.است»بودن و نبودند دورهيكسانيستندكم تـارييهـاكه معاصـريخاز

مشروطيدورهخصوصبهيرانا از نكوهيتپس سخت اانديدهرا يـنبهه كه چمهاعتبار جزيزياش مدرن«نبوده مشـروطيا»يسمشبه يتانقـالب

چن ناقص«:اندهيدنامينرا ناتمام/يا/انقالب ا.»انقالب نظـر مـاينـانبهوارد مدرن«هنوز درآمـدهيمانشده»عصر اجرا به چه هر وقـوعيـاو بـه

استيوستهپ بوده شناور سطح را»يتهمدرن«كهشويميميوقت»مدرن«.دركنكس ايمب نمينو ممكن ركهآنجزشوديكار جدييشهبه يـدعصـر

59/تجدد

فكريعنيميبازگرد مـا.يونانيبه كه آنجا از فكـريـمانبـودهيونـانيو وتاريوناني در برنيخهم سر نتياوردهما در پس تـوانيمينمـيـايجـهاست

بـيكسـرهيـدبايايم،شو»مدرن« اصـطالحچـونيو بـه همـان چـرا وبپـذيغربيعني»يونانيت« دل و جـان با را چـرايريمشدن و چـون از و

بپرهيدرباره فمقاطعه«هستند.يزيمآن ـ بـهي»يلسوفانكار كه هستند همنمينهم بسنده هم مدعكنندياندازه امـروزشـونديميو جهـان در كـه

هميكفقط آن كه دارد وجود تماميغرب»تمدن«تمدن و يگـردياستغربياصالتيچهيستيزيهامجموعه سرنوشتشان ناچار و شدنيندارند

ايا در استيانحالل تمدن بزن.ن پا و دست چه وفايـدهيبـيمهر اسـتميرد مقصود ميرترديعنيرسيميبه .شويميمنحل

بيفكريانجراين و كم حوزهيشكه سـربرميهادر كشـديمختلفم آب جا چند همه:خوردياز از نگاهيمبتنكهآناول بر گسسـتهياست

غ بيرتاريخي؛و تحوليگرديانبه خاص عوامل و فرهنگها ييابنـدهتنوعفرهنگ مجموعههر ناديستيزيو آنهـاانگـارديمـيدهرا بـا واقـع در و

دشـوارگيـرديمـيشپيفكريطلبآسانكهآندومندارد؛ييآشنا از يِِوبهگريزديميشيدناند بكهآنتصورو بـايعسرتوانديميراههاز درگذرد

نفيشياندخام مـيختاريبه دل خـود تمـدن بـاالخرهبنـدد؛يو كـهآنوانديناتوان در را نحويشيدنخود به آنچه رويبه اسـت،يمشخص دادهحتكنديمپوشيپرده ميو هم .فروشديفخرواژهيا»يتمدرن«يا»مدرنيته« روديگردياهر كـار بـه آن با برابر كه

امروزيستنيزيچ ا.شدنيجز كه است روشن البته شدنيامروزينومبتنيعني شدن، الگوينو بهييبر بود نتواند كـهيـلدليـكواحد سـاده

هم در شدن نو راه پينصدها معاصر هريمودهدوران كه است يـكشدهد نماييتفاوتهايگريبا به نگاهيكاف.گذارديميشرا بهيندازيمبياست

ببياينچيهانمونه كه سـبكيـقطريطـيايونانيفكريبينيمژاپن بـه

روشنفكري/60 و تجدد

دورهي،غرب در پي،طـوالنياحداقل دسـتيرچشـمگيشـرفتهاييبـهمـالزيزنياسالمينمونهيكيحت.انديافته موفقيمثـل يـتنشـانگر

درحوزه گشتنيشرفتپياست نو وقتـ.و ايحـال ازيـنبـه دسـتمقفكرانـروشن بگـوكاراناطعهــ مترجمان بـهيابيدسـتينيـدببييمـ

تجربينوساز به اتكاء ميزنيگردياتيبا گـردنيفـورشـود،يممكنمكشنديم نبا»ينوساز«گوينديو ويكـي»يتـهمدرن«بايدرا گرفـت

بـيزيچينوساز.دانستيكي حـالريشـياسـت در مدرنيه يتـهكـهعميزيچ آسانيقاست به نميكه دست سخينا.آيديبه يفاستدالل

جد بحث برهرگونه را پايراه فضابندديبرميداريو بـهيمعقـييوم كهينا.نشانديبار غيزيچ»يتهمدرن«تصور و ناشناخته يرقابلاست

برا انحالل،»يريونانيانغ«يدسترس همان عمل بـهتاسيطلبدر كـهآهاييوهش زبان بر ممحتلف ياسـتداللييوهشـينابنابر.شوديورده

ا خود مينكه كار به مبندند،يحضرات آسان كارشان عمل شـوديدرنم اتوانيو كـاريشانبر خودتـان چـرا پـس گفت و گرفت يخرده

تكيناناكنيد؟ينم انديهبا خانحـاللييشـهبر سـختيالشـانطلبانـهاست نميبرااييفهوظيچهوراحت نظر در انكـارگيرنديخود .جز

چينانا همه كنار از چگذرنـديمـيـزانكاركنان همـه تحقيـزو يـررادنيشانقهرمانهاكنند؛يم مـيـايدر مـانـدزيسـتهيغـرب وزينـديوجانبهيدهايشانام همه تسلط نـابودفرهنگيمتوجه و اسـت يغرب

جاانستهنتوهكينانا.يگرديفرهنگهايهمه به خود فرهنگ در يياندكس هم غرب در و اعتنايبرسند آنان امييبه بـه انحـالل،يـدنـدارد،

غرب مشدنيخواستار و بپيكشـبهخواهندياند سـاله صـد .يماينـدرهانا تصورشان سرينگفته انحالل براثر كه متفكـرانيع،است شـمار در

س در پـس آن از و گرفـت خواهنـد قـرار جهـان جهـانبزرگ راسـرشد خواهد شناخته فرهنگهـا.قدرشان غيدر يكسـيرغربـيكوچـك

61/تجدد

نم را حالشناسديآنان چيدر از پس واقعـيرگيكه ارزش ويغرب،ميناشناخته پرتو جا همه بر عالمتاب فروغ چون .افكنديآنان

انحاللاين ـ بـراانكارگران ظـاهر به اشـگيخـودفرهنـگيطلبانم هم سفرهريزند،يتمساح كه پنهان در مياما راگشايند،يدل دلشان راز

م بسازنديآشكار انحالل انتظار در متابييو خرج .دهنديبه

نوشتهاپس

عدهاز هنوز كه هالـهيواژهياآنجا با را كـاريامدرن بـه تقـدس ازبببندنديم است اينيمخوب كنونينكاربرد دوران در شكليواژه چه به

به.است است خوب كن»گوگل«نخست مناسـبيمكان.يمرجوع اسـتاستنباطيبرا كاربرديكسب با فرهنگها.يواقعيعام به نتـيينترايسپسايا در دسترس مينترنتقابل .اندازيمينگاه

تارنماالف در معناهـايواژه»گوگـل«يجهـانيـ بـه يـرزيمـدرناستيگردآور :شده

مدرنـ عصر داشتن؛)يدجد(=به تعلقوسطـ قرون دوران تركيواژه)يانـهميهاسده:يا(ياز در يبهـايمـدرن

استيرز رفته كار تار:به مدرن، مبلمان مدرن، ...مدرنيخهنرهمـ واژهيندر معنا» مد«يارتباط استيرزيبه رفته كار كـه:به هرچـه

اسلوب سبك، با باشد ماننـديامرتبط تـازه يزهايشـانم:ييمبگـوكـهآنرسمآسمانخراشهايااندمدرنيطراحيدارا در كارشان دارديدفتر قرار ؛مدرن

معناـ به را موسيمدرن هنر، ادبيقيخصلت كـاريـاتو بـه معاصـربرند؛يم

روشنفكري/64 و تجدد

بپـذيكسـ را معاصر دوران كه هم دورهيـايردرا معاصـريمطـابقآدم كند، ميرفتار نامند؛يمدرن

زبانـ م.زندهيكاربرد گفته يدجديعبريامدرنيسيانگلشوديمثالًعبر همان منظور است؛يلياسرائيكه

مدرنـ توصيتهاصطالح منظور به مـيفيتكيفرا كـار بـهبرنـديبـهامروزيمعنا بودن، مـ.بودنيمعاصر مجتمـعيـنايجـاداگوينـديمـثالً

بودنيتجار مدرن ا)تجـدديتـه،مدرن(=احساس بـه القـايـنرا روسـتاكند؛يم

مـياصطالحيتهمدرنـ ارجـاع مـدرن عصـر به كه يـنا.دهـدياستمدرن از است متفاوت فرهنگـيسماصطالح تحـوالت و حركتهـا وي؛بـه

دورانيفكر دارد؛1940تا1630در اشارهگوگليواژهيكاربردهاـ در انگلمدرن :1يسيبه

Modern times, modern art, modern style, modern talkingmodern warfare, museum of modern art, modern dance

فرهنگنامــهب در شــبكهيـ در بــهيواژهي،جهــانيآزاد را مــدرنمعناها و :2بينيميميرزيصورتها

معنادر همان به صفت كنـونيحالت عصر و دوران به داشتن يتعلقتار مانند modern(مدرنيخاست، history(ب اخيان؛ دوران مانندير،خصلت

انديهيوشيامدرن،يزندگييوهش معنـايشـيدن؛مدرن بـه ضـمن يدرتجرب)آوانگارد(=يشروپ مثليو هست، مدرن:ييمبگوكهآنهم يـاهنر

مد .رنطبزباندر با ايشناسارتباط سـخنيفرانسـهيامدرنيتاليايياز مـدرن

زبانهاگوييميم واقع در ميو منظور را .كنيميزندهكسدر به اسم ميحالت مدرن دوران در كه دارد يكسيازيديارجاعاند اعتقـاداتهايشهكه دارديارهـايمعيـاو ا.مـدرن فرهنگنامـهيـندر

1. Web-Google2. The Free Dictionary. Web. 2009.

65/تجدد

چنينايختاريدرباره اسـتينواژه سـال:آمـده بـه بـه1585نخسـتطـيكنونيدورهيامعاصريمعنا در اسـت؛ رفته كار سـفريبه يقرنهـا

چ به و است داشته ناچاريزهاييدراز به كه است داشته سـبك«اشاره بـهواژه.اندبوده»يمقد هم مدرن«ياكنون ا»پست بـه است، شده يـنضرب

قـد هـم مـدرن خود واقع در اسـتيماعتبار مـدرنيواژه.شـده پسـتساليننخست به شد1949بار بسته كار ا.به مـيـناز يواژهگوينـديرو

ح مدرن قاهيكوتياتپست در داشـت واژهيـاسخواهد ويبـا مـدرنبويريد آن از كه گذشت برسديكهنگينخواهد مشام .به

واژهاگر كـه)modern(=مدرنيواژهيم،برگردmodernusينيالتيبهالت معناmodoيناز اكنون«يبه واژه»هم است، modernيسيانگليبرآمده

پ شانزداشيشينهكه قرن آغاز در مرا كردهيالديهم معناثبت به در«ياندبودنينا داشتن«،»زمان حضور ا»اكنون كه است حـالامعنـيـنبوده در

م منسوخ مـ.نمايديحاضر شـانزدهم قـرن اواخر در تـدريجبـهيالدياماابينيميم واژهينكه برابر در كـار)ancient(=باسـتانيـاكهنيواژه بـها.روديم صينسپس با بواژه معنايشترراحت دورانيبه بـه داشتن تعلق

قرنهايكنون در و رفت كار بيبه و محتـيستمنوزدهم معنـاوابـا درييوحركت و جنبش با حوزهيارتباط در رواجيخاص دنبـاليافتهنر به و

بركشــ»يســممدرن«آن حــااليدســر مدرن«كــه برابــرش»يســمپســت در1.كنديمييخودنما

نگاهپ ضمن در است خوب حال كاربردهايندازيمبيـ يواقعيبهويــنا بــه گونــاگون ســخنان در سيــژهواژه فرهنــگياســتاهــل در.و

قولهايفرهنگنامه نـاميجراينقل تعر2»كـووتينـيبر«به يفـينخسـتم مدرن از درخوربينيميكوتاه شمار سپس قـوليتوجهو برابـر.نقل در

1. See also: The American Heritage Dictionary of the English Language. 4th Edition. HoughtonMiffin Company. 2009.2. Brainy Quote. 2009.

روشنفكري/66 و تجدد

معاصريفتعر زمان به داشتن تعلق است آمده چنـدانيزمانيامدرن كهاخيمقد قدير؛نباشد؛ چندان بـودنيايمنه متعلق گذشته؛ دوران به متعلق

دوره روزهايراخيبه مدرنيمانند عصر سـبكيامدرن، مـدرن؛ زمـانسل و ذوق مدرنييقهمدرن؛ عمل .مدرن؛

نحال قولچند :قلاكس:يگانررونالد استيژناطالعات، مدرن .عصر

تخرييفهوظ:يسلوئ.اس.سي مدرن، نيـبآموزگار يسـت،جنگلهـا.صحراهاستآبياري

ا:يچهنفريدريش در باستان عهد بزرگ اسـتيتواقعينارزش نهفتهانسانها ميكه دقت با هنوز را دوران آن مكتوب آثار .خواننديمدرن

آمرياتادبيهمهيسرچشمه:ينگويهمارنست كتـابيكـاييمدرنتوا« نام»ينمارك به .»ينفيهكلبر«است

ب:همو سگ، همچون مدرن جنگ ميهودهدر .دهيديجاناروپاmodernيواژهيهابرابرفرهنگينهمدر زبان چند در بـهييرا

ز :بينيميميرشرحmodern in Afrikaans is modernmodern in Danish is modernemodern in Dutch is nieuwerwets, modern, bijdetijdsmodern in French is nouveauxmodern in Italian is modernomodern in Portuguese is modernomodern in Spanish is modernomodern in Swedish is modern

معناست؟مدرنيسم چه به

ميك را كردتوانيمفهوم دنبال وجه چهار معناهـا.در آنينخسـتمعنا دوم فن، اهل نظر نوييدر كه بـهيپژوهشـگريايسندهخاص آن از

معناهـا سوم و است داده فرهنگنامـهيدست در كـاربردآن چهـارم و هـاعامهييمعنا نظر در ا.مردميآن ميندر سـومخواهيميمختصر وجـه به

فرهنگنامهييمعناهايعنييمبپرداز در ازكه اختيـكها در مـايـارمفهـومم شـبكهينا.گيرديقرار گـرفتن رواج بـا امـروز يعنـييجهـانيوجـه

گسترشينترنتا و استيوسعت گرفته مانند مـيكبه.كم تـوانياعتبارما فرهنگنامـهاگفت بسـتر دو بـا هسـتروبـهياكنـون بسـتريكـي:يمرو

رواجيرنتينتايافرهنگنامه كه ويافتـهگستردهياست هـميكـياسـتمحدوديچاپيهافرهنگنامه شمار دسترس در هرحال به كه قرارياست

شمارگيرديم تازه آنهايو اينبهتـريـااز در بازتـابيـزنينترنـتآنهـامردمانينترنتا.يابنديم با هرحال مختلـفيبه سـطوح در آموخته دانش

دارد ا.سروكار اجتماعذشتهگيناز بستر به كه هم چهارم يعموميوجهم جامعه الپردازديدر فرهنـگهايهبا نظـر از مـردم مختلـف سطوح وو

پ كار و سر تجلكنـديمـيـدادانش روزنامـهيـاتشو ددر انـواع يگـرهـا،

روشنفكري/68 و تجدد

محاورهرسانه در باالخره و سـربرميانميها بـا.كشـديمردم ارتبـاط درآيواژه مشتقات و انمدرن به مراجعه حاضر زمان مفـاهينترنـتدر يمو

شده برده كار تارنماهايابه در استفاده اسـتفادهيمورد با را ما يمختلفايجرا ميناز آشنا آن مشتقات و .سازديمفهوم

توضدر مدرن ايبرخ.يمآورديحاتيمورد ايرانيانياز هنوزيرانكه راجاده ميافتادگعقبيدر ادهنديقرار شايرانو عصـرييستهرا به ورودنم مداننديمدرن مدرنيانخودسرانه و مـيسـممـدرن .گذارنـديتفـاوت

مدرن نيسممعتقدند بوديدبايستمهم يهايتفاوتگذارينادانمينم.مدرنشدهيقنادق ابداع چگونه نادرست مو اما حتـدانـمياند ازياريبسـيكـهمدرنينهم شبه از پهلويسمافراد شـكوهيپهلوخصوصبهيدوران اول

م سر ناله .دهنديودهحال بـهينترنتيايجرايفرهنگنامهيكدريسممدرنينيمببيداجازه

اسـت آمـده معنا تارنمـا1.چه واژهيسـممدرن»يورديكشـنري«يدر يازمعنـا بـه و است برآمده فعاليمدرن و وهـايشـهانديانهـا،جريتهـا،كـار

تمايامدرنيسِپراكس ايكـيبـهيـلابراز در.اسـتياتخصوصـيـنازمرحلهيگردييمعنا با است هريابرابر خصوصيكاز آن كهچنانيات؛از

پراكس:گوييميم مدرن، ويايساصطالح مدرن ...عملجنبشـهاينهمدر و حركتهـا چـارچوبييفرهنگنامه در كـه هـم را

عقايعتشراندخواستهيميحيتمس ميليانجيدو آموزشـهايحيسو يوجديحيمسيسنت علوم پرتو در تحقيدرا يسممدرنيارايند،بيخيتاريقو

كلينا.نامنديم را جنبشـها1907دريـككاتوليسايجنبشها عنـوان يبـهكرديزكفرآم .طرد

بيسممدرناصطالح قرن آغاز در جنبشـهايالديميستمرا با ارتباط درجر مـيزنيانهاييو كـار نوبندنـديبه و هنرمنـدان چـونيسـندگانيكـه

1. See: YourDictionary.com; Webster’s Dictionary

69/تجدد

اليسجو،يكاسوپ دربرميوتو مدرن.گيرديرا چنـيسـماصـطالح ينبـهفاصلهيتفردوصتشخ جهانيدر مـيجنگ توجه دوم و وكنـدياول

م ادهدينشان سـنتهاجنبشـيـنكه از حـوزهيها در مسـلط و يحـاكمهنريسندگينو جستجويدندبريو در .برآمدندتازههايييوهشيو

مدرنيكبه فرهنگيجنبشيسماعتبار رسمهاياست برابر عصـريدرو.يكتورياييو ناسيكتورياييعصر مطلـقيوناليسمبر يفرهنگـيشـياندو

مگذاشتيميدتأك اصرار ا1.ورزيديو ازيندر بـرون و برتر انسان عصرميعتطب گرفته نظر دوگانهشوديدر روش به توسل با آسـانيسازو يبهب مهو شـريانسهولت و قهرمان نادرست، و درست بد، و يـزتميرخوب

م ا.شديداده ايناز بـر تصـور رايـنگذشته جهـان پروردگـار كـه بـودشكنديميتهدا هر انسـانيئيو هر ايو فاجهـايـندر و مقـام ييـدهن

مع و همه.داردينيمشخص نينايدباينهاايبر را عصريزنكته كه افزودبهيكتورياييو را مردمـان.كـرديمـيمتقسـ»يوحشـ«و»متمدن«انسانها

ملتها همان فرهنگهايصنعتيمتمدن و مـييبودند شـمار كـهرفتنـديبهپوليمبتن اقتصاد سنتهايافتهسامانيبر بر زدنديميهتكيحيمسيبودند،

م اداره پدرساالرانه وحش.شدنديو جامعـهيمردمان يكشـاورزيهـادرداش پاياتندقرار اقتصـاد راه از همه كه شكارگر اقوام به بودند ياپـاوابسته

مبادله راه از اشكااليو و مـياءها باورهـاگذراننـديروزگار نظـر از يوبتينيد و كـافرپمشرك و غيـكدريعنـيرسـت بـهيرمسـيحيكـالم

م سنتهاآينديحساب مـ»تـوتم«بريمبتنيو ازيـنا.پروراننـديرا نـوعغزنيا»مادرساالر«رامعجوا و .دانستنديميرمردانهمحور

چنبا به مدرنيوضعينتوجه كـه عصـريآرمانهـايـهعليسـتانبـودبــرده»يكتوريانيســمو«ويدندشــوريكتوريــاو بــه وينژادپرســتي،داررا

1. See: Professor Catherine Lavender for Honors 502 (The American Experience --Social Sciences),The Honors College of The College of Staten Island of The City University of New York, FallSemester 1998.

روشنفكري/70 و تجدد

كردندياليستيامپرياستهايس جهـان.متهم جنـگ بـروز مدرنيبـا يسـتاناول،ناسيسماومان بر نسبيحترجيوناليسمرا از و دفـاعيفرهنگـگرايـييدادند بـه

ا.رخاستندب نظر جزيسم،اومانيناز طبييانسان ويعـتاز آناسـت قبـال درم شمار به ميستاناومان.روديمسئول مختلف طرق به بودند بـهتـوانيمعتقد

نگر ثنويهاسازدوگانهينانا.يستجهان وانديشـييـتو رايكتوريـاييعصـرمـ غضـدييانسـانها.كردنـديطرد و مطـرحيبنـدطبقـهقابـليـرقهرمـان را

دادا«ماننديهنرضديوجنبشهاساختنديم مـ»جنـبش ا.سـتودنديرا يـنازم ادارهيناگفتنديگذشته در خدا كه نقشيباور درسـتيجهان دارد، فعـال

نتيست؛ن وينايجهدر عصر همهيكتورياييتصور كه جهـانيدادهايرويراآم غايختهرا و مقصد و معنا مـجلوهيخاصيتبه چـالشيگر بـه سـاختند،

مدرن.گرفتنديم عوض، شخصيئيشيچهگفتنديميستاندر بـايو ارتباط دردنيااسـتفادهيايدهفا بـه دوگانـهيـتثنو.اسـتيامـدهنيـاخـاص يسـازونم»يوحش«و»متمدن«يانميكتورياييِو ا.پذيرفتنديرا كـهينبر بودنـد باور

فرهنگ دارديارزشهايهر را خـود مفهـوميسـتانمدرنييـدهعقهبـ.خاصهـدفيزيچيكتورياييو»متمدن« و آز، و حـرص جـز جـزينبـود نداشـت

جا(يپرورجنگ صنعتيبه پـوليملت اقتصاد ر)يو عـوض(ياكـاريو بـهعق).بودنيحيمس ويدعقايستانمدرنييدهبه آزاديكتوريـاييعصر يخصـم

فرد مــيــتو شــمار كســانرفتنــديبــه همــان درســت »يوحشــ«كــهرايومردمان،شمردنديم واقع مردميبه و متمدن قبـاليبودند در مسئول و متعهد

طبيطمح ميرامونپيعتو شمار به مسـاواتيـنا.رفتنـديخود طلـبمـردمجنگ برخالف و جهانبودند جنگ ميطلبان گـازيليونهااول بـا را انسـان نفر

سالحها سينآتشيخردل، نرسانديمو قتل به .ندخارداركـاتراين پروفسور راسـتالونـدرينمطالب ودرخورتوجـهيبـه انـد

ميپاسخ شمار كسانرونديبه سـخنيبه مـدرن عصر تقدس از مدام كهنفگوينديم به ميختاريو .نشيننديخود

71/تجدد

مدرنيفتعاريجهانيشبكهدر زيسممختلف شرح :استيرآمدهبههنرياگونه- ادباز گونهآگاهانهكهياتو فاصـلهيشـينپيهااز

متماگيرديم را خود .سازديميزواكنونيتخصوص- بودن، .يتمعاصراعمال- و بيرفتارها معاصرنديزندگيانگركه تفكر .وكليسممدرن- چارچوب معنـايككاتوليسايدر يمجموعـهيبه

حكماياگسترده و متخصصان از عقايالهياست ازيدشانوب قرن آغاز تا نوزدهم قرن .يستماواخر

معناهاهايينمونه از معنابينيميميسممدرنيكه با بـهياغلب مـدرنآم برخ.استيختههم مدرنيدر معناها مدرنيسماز با است ب.برابر يانبه

مدرنيكسيستمدرنيگرد به كه پايااست بودن .استيبندمدرننييمعنايدارامدرنيسم ا.يستواحد به وينبسته حـوزه چـه در كهرشته چه پيادر را معناهايريمبگيآن روبهيبا متفاوت البته و روخاص

دريبرا.شديمخواه مدرن1يـككاتوليرةالمعارفدامثال مـدخل يسـمدرايامقالهيط چنينمنشاء استيفتعرينواژه افراط:شده هريعشق به

شآنچه است؛ مدرن شيفتگيكه انديداييو هاييشهاند.مدرنهاييشهبهاز مدرن«مدرن انگلآينـديبرمـ»عصر بـه رايسـيكـه modern«آن times«

.گوينديمنوبه پروتستانيناييسندهباور مكتب گرچه مدرنينهممقاله عصر

بهتدريجبهرا اندك اندك پو به نسبت اما است عمـليامـدهايبارآوردهآگاه حتنداشتهيخود محافظهياست؛ داشتهحزب پروتستان كـهيماكار

كل با مدرنيساهمراه پيسـمبا اسـتيكـاربـه بـه.برخاسـته مجمـوع، درمدرنتوانيميسنده،نويناييدهعق بنيچرخشيسمگفت دريـادياسـتارتباطييشهانديينهزم در زنـدگانسان و جهـان انسـان، پروردگار، يبا

1. A. Vermeersch. Modernism. New Advent.The Catholic Encyclopedia. New York. Rober AppletonCompany. 2009.

روشنفكري/72 و تجدد

آنجهانينجهانيا اومانيو اثر بر فلسـفهيسـمكه هيو يجـدهمقـرند شدهيدهتدارك داده انتشار و اعالم فرانسه انقالب در رسماً و شده

مـ.است روسـويسـدنويهمو ژاك خدانشـناسيلسـوففيـكژانمدرن را خود مـيستدوران نظـر به و است يننخسـترسـديدانسته

ايكس كه اينباشد به را باشدينواژه برده كار به ينامـهواژه.معناا»يترهل« از چنـيسـتمدرنكنـديمـيادموضوعينكه يـفتعرينرانيكسيستمدرن:كنديم را مـدرن عصـر كه دورانسـبتاست بـه

م ارج ا.نهديباستان از مـبـهينپس ارسـدينظـر دريـنكـه واژهفراموش وقتيمعرض تا باشد گرفته وروزنامـهيـككهيقرار نگـار

نـاميـككاتولييسندهنو اسـتاد)Périn{)1815-1905{»پـرن«بـه ،ضمن)Louvain(»لوون«دانشگاه چنكهآن، كردن ضرب ياواژهيناز

مـ رايجامعـهيانساندوسـتانهايشـهايگرطلبـد،يپـوزش معاصــرميسممدرن ا.كنديخطاب نوعيناو را منظوريطلبجاهياصطالح به

زندگ در خدا ا.شـمرديبرمياجتماعيانكار بـايسـممدرنيـناو رادرجهيبراليسمل و رنگ و نوع هر 1.پيوندانديميااز

طينايادامهدر كه است آمده بينآغازيسالهايمقاله يسـتمقـرنــه ــوصب ــالهاخص ــلتما1906و1905يس ــوآوري ن ــه ايب ــادر يتالي

بوديننشاسقفيقلمروهايبراياربسيمزاحمتها بارآورده و.به يـژهبهتأثيونروحان تحت بودنديسممدرنيرجوان گرفته هم.قرار سـببينبه

كر در ا1905يسمسهم ورچلينتورياالتاسقف بخشـنامهيو يادرمدرن رواج او كه آنچه به Modernismo(يونروحـانيـانميسمنسبت net

clero(گونهناميديم داديجديابه .هشداردينادر شـمار از نامـهيگـرينوشته شـهرهايسـاييكليهـااز يدر

سال به هشدارهاشوديمياد1906مختلف بـايمشـابهيكه ارتبـاط در

1. Ibid

73/تجدد

بودهصيسممدرن كرده كتاب.اندادر نـاميدر Modernismo«به e Modernisti«ناميروحانيكاثر اواخر)Cavallanti(»يكاواالنت«به در انتشـار1906كه

بيافته ايمفصلخشهايبود رسنامهيناز چاپ به .انديدههامينجاادر نظر به مهم نكته قـرنيحتكهآننخست.رسديسه آغـاز تا

مدرنيستمب مفهوم و معنا سر استيسمبر نداشته وجود خصـوصبـهتوافقپهنه دين؛ديدر پروتستانيحتكهآنيگردو بمكتب ينـوآورترديـديكه

مينيد اشوديمحسوب بـه را خـود اسـت نخواسـته فقـط اعتبـاريـننـهپند،بشناسا مدرنينايروانبل با نمـيسازگاريسممكتب وانـد؛دادهينشانرويانسالكهآنباالخره از گذشت از پس نـاميدادهاييدراز رنسـانس كـه

بگرفته قرن آغاز در هنوز مدرنيتهايحساسيستماند به نسبت بهيسمفراوانم اخصوصبهخورديچشم ا.يتاليادر ميناز گرفـتيجهنتتوانيمجموعه

تعداد تصور برخالف هميكه شـاز را خـود كـه و»مـدرن«ييفتهوطنـانمدرن«منتقد مدرن«يا»شبه مدرنيحركتهادانند،يم»يسمشبه و يسـممـدرن

نيكباره جا غرب جلـوهانـديافتادهدر مدرنياو و مـدرن از دريسـمواحـداست نداشته وجود ايزنيونروحان.غرب خـويحضراتينبرخالف رادكه

د مدرندانند،يمينيروشنفكران ترديسمهم با همانديدهسنجيدرا كـهآنوكوش مالطانديدهبعدها پـذينيديبا مـدرنيعرفـيـدادهايرويرشبـه و

هم.ينديشندب ميندر نمخوانيميمقاله آسـانتـوانيكه يـفتعريـكيبـهمدرن از داديسمكامل دسـت نو.بـه نظـر يوهلـهدريسـممدرنيسـنده،بـه

گرا معرف نظرينمعيشهايينخست معرف آنكه دوم و اسـتهايييهاست؛ا توضيشهاگراينكه پشتدهنديميحرا همـهكنند؛يميبانيو آنكـه يسـوم

نميشهاگراينا وجوديكجاتوانيرا در هم با خاصيكو يـكدريافردمع كردينمكان ا.مشاهده دكتريناز كمـابتوايميسممدرنينگذشته يشند

تمايكالراد و ذوق بـه بسته و مورد به بسته و جرعـهيـدبايـلباشد را آنو داديايدنوشتدريجبهجرعه .قورت

روشنفكري/74 و تجدد

كلدانيميمالبته بعدها اتدريجبهيككاتوليسايكه كنـاريـنبا مفهـومترك و داديبيآمد دسـت به آن از فرانسـهيپروتسـتانها.خاص و آلمـان

بخشنامهيشپ نظرياز پاپ بودنـديبـيتركاييهيهمعروف در.پرورانـدهكليك ايـككاتوليسـايكـالم ميـنسـرانجام در را ويـانبـاور مومنـان

رفتارهايجترونيونروحا كه همخـوانيدبايمذهبيداد زمانـه روح يبـاباشند ايشپ.داشته بيـناز كـه گرفـت،يشـترتحـول شـكل سـكوت در

مـيستيمدرنضدهاييانيهبيككاتوليسايكل حتـكـردهيصادر و ياسـتبخشنامه صدور از پيستيضدمدرنيپس سـاليوسپاپ بـه 1907دهـم

جا به كار سوگنديمييسرانجام كه سـاليسـتيضدمدرنيانامـهرسد بـهتنظيروانپيبرا1910 ز.كنديميمخود ايردر با ارتباط مـورديـندر دو

.آوريميمييهانكته

سوگندنبخشنامه يستيضدمدرنيامهوپيسممدرنضديسوگندنامه پاپ سپتامبريوسرا در صادر1910دهم

روحـان همه از و ديحيانِمسـيون،كرد بزرگـان واعظـان، وينـيمعتـرف،درسها الهيفلسفياستادان سـوگندياتـ آن متن به .كننـديـادخواست

ژوئينا تا دكتر1967ييهسوگند ادامـهيمتنظياتازهدتييعقينكه شد،روحانينابا.يافت هنوز سنتهايبندپايونحال بـهيـككاتوليسايكليبه

برگمار روحانيهنگام منصب ميبه ادا را 1.كننديآن

اپيش پيناز پاپ بخشنامهيوسسوگندنامه، در خـوديدهم معروفسـال بـه سپتامبر هشتم مدرن1907در او كـه را دانسـتيمـيسـمآنچـه

بوديفتعر ا2.كرده مدرننامهيندر پاپ شماريسم، با همراه ازيگرديرااندهايهنظر عقاتحولهاييشهو به ضمن در كه مبـانيـدگرا يسـايكليو

1. See: Oath Against Modernism. Issued by Pope Pius X. Catholic Encyclopedia. New Advent.Nov.2009; and: Catholic Culture. Dec. 2009. St. Peter. LibreriaEditrice Vaticana. Rom.2. See: Pascendi Dominici Gregis. Encyclical of Pope Pius X On the Doctorines of the Modernists(08/09/1907).. In :Vatican.va.encyclicals. Dec. 2009. and: St.PeterLibreria Editrice Vaticana. Rom.

75/تجدد

متوليككا محكوم داشتند، كم.كندياشاره كـهيسيونهاييپاپ برگمارد رانظريــتروحان ــر براب در ويســممدرنيدهنــدهيجتــروينــيدهــاييــهرا

آسيعباديامدهايپ از و كنند منزه اندينايبآن نگـاههايشهنوع مصـونمدرن.دارند خصميسمپاپ شـيدرونيرا كـه بود منافقانـهاييوهدانسته

روحان.ددار ازيونپاپ را مؤمنان نظر»يسـتانمدرن«و و آراء هـاييـهكـهز را فكـريركانهخود نظـم بـه اتكـاء ترتيبدون عرضـهيبـيو منسـجم

داشـتكننـديم حـذر ا.بـر روحـانيـناز از آرايونرو بـود يخواسـتهسازنديستانمدرنينايپراكنده برخوردار نظم از و دهند قرار هم كنار رابتوا نمـايفكريخطاهانتا وضـوح به را درا.داديشآنان پـاپ نظـر ز

مدرن هر يـكگـاه:انـدشـدهيجاسـازيمتنـوعيتهايشخصيستيدروناسـت،يـكي،الهـيمحكيكمؤمن،يكاست،گاهيلسوفف يـكمنتقـد

گاهگراستيهتوج تأك.طلباصالحيكو باكنـديمـيدپاپ يـنايـدكـهپ و بازشـناختينظـريامـدهاينقشها را ا.آنهـا مهمتـر همـه كـهيـناز

نظريستانمدرن از نظريعرفانيمنفييهسرانجام به خدا مثبـتييهانكارروم يِخداانكاريستيِآتئ .آورنديفعال

كلبه و پاپ محدودهيساواقع ويامجموعـهيسممدرنيدر افكـار ازم هدف را همگرفتنديآراء به مينو هم مـورد،توانستنديسبب بـه بسته

چن تكفهايييشهاندينحامالن ويررا سـخت حمالت معرض در و كننددهندهالك قرار متعدديبخشنامهينا.كننده موارد ميپاپ بر شـمرديرا

نيـناياصـلموضـوعكه ا.يسـتندنوشـته سـوگندنامهينجـادر بـه يامـاميساكليستيِمدرنضد گوكنيمياشاره ديايكه و يساسـتكليـدگاهوضع

نوآور به .ينسبتدريبخشنامه شدص1907پاپ انمايديمينچنينحالاياادر يـنكه

موفق به است بوده نتوانسته بيتبخشنامه همـ.ينجامدكامل جهـتينبـهپيروشـيساكل بـكنـديمـيشـهتنـدتر گذشـتهشـباهتيكـه دوران بـه

روشنفكري/76 و تجدد

تفتخصوصبه نيشعصر تفتـ.يسـتافكار ازيشدوران عمـل در افكـارس قرن قرنهـا.شدگذارييهپايديالميزدهمآغاز پـانزدهيدر و چهـارده

اوا.يافتادامه نشـيلتا و فـراز با نوزدهم تـازهآورديسـربرميبقرن ودستگاهيوقت شد، واقع انحالل معرض در كه سـنجشيگرديهم مأمور

هيمانا پاپ دربار و شد وارسيچگاهمؤمنان از مؤمنـانيماناينخواستبا پ.يستدباز بهمديوسعمل ارتباط بخشنامهدر صدور يسـمضدمدرنيا

ادا بر اصرار آن دنبال به وفاداريو روحانيسوگند و فعاالن ويونتوسطحتيشهاكش نشانهيو ساده، گرايگرديامؤمنان حضور مسـلطيشـهاياز

جامعه مدرنيغربيدر به استيسمنسبت ا.بوده ضمن نشـانيندر امرجامعهدهديم انديغربيهاكه با گرييشـهقرنها بـه دسـت يبـانمـدرن

.اندبودهســپتامبرچنــان اول در آمــد پ1910كــه همــهيــوسپــاپ از يدهــم

كل ادايككاتوليسايوابستگان با وفاداريخواست وچـونيبـيسوگند،ايچرا به را بيحيمسيمانخود زبان ژوئينا.ياورندبر تـا ييـهسـوگند

دكتيهنگام1967 مجمع ادامهيماناينركه ا.يافتبرپاشد، سـاليـندرشش پاول كرديادامپاپ لغو را ا.سوگند اداينبا هـم هنوز يـنايحال

سنت را كلسوگند مـيامـريـككاتوليسايمداران درداننـديمطلـوب وپيفرصتها را آن دوميهنگـام.گيرنـديميمناسب پـاول ژان پـاپ كـه

بخشنامه(=يدتيعقيارساله تـار)يپاپينامهيايكانيواتيهمان يخبـهمه18 مبانمنتشر1998ماه به كه مؤمنـانيونروحـانيدتيعقيساخت و

سـوگندنامهيـناياريبسـپرداخـت،يم همـان بـه بازگشـت را او عمـلا1.دانستند رعايندر بـه دوم پـاول ژان پاپ كلانضـيـتنامه يسـاييباط

بود داده هم.توجه راينبه آن منتقدان هم دوم«سبب نهادند»سوگند .نامبا1910ينامهسوگنددر سـوگندخوار كـه است آمده صراحت يـدبه

1. See: Papst Johannes Paul II. AD TUENDAM FIDEM. 18. Mai 1998. St Peter. Libreria EditriceVaticana. Rom.

77/تجدد

همه تعاليبه و پايوفاداريساكليمآموزشها بگويبنديو و دهد يـدنشاننها« و آغاز خدا، كه معترفم همه از قبل اويزهاست،چيهمهيتنخست

م طبتوانيرا نور مدد مخلوق،يعيِبه جهان از برآمده آثـاريعنـيخرد ازمشهودم باز علت از را معلول كه همچنان بازشناخت، شناسـيم؛يخلقت،

درنت ميجهو را او نماتوانيوجود دوميشبه يهـانشـانهكهآنگذاشت؛ميوحينيع رسمپذيرميرا به را آنها آنهاينبدشناسم،يميتو كه معنا

الهـ افعال پخصـوصبـهدانـم،يمـيرا و خـوريشـگوييهامعجـزات درالهيهانشانهادتريناعتم مسيمنشاء مـيحمذهب شـمار .»...ورونـديبه

با سوگندخوار همهيزهاچينايهمهيدبگويدسرانجام در ويرا اعصاركنـونخصـوصبـهانسـانهايهمهيبرا دوران معتبـريدر اكنـون هـم و

با.دانديم صميادسوگنديداو از و آشكارا و وفاداريمكند خـوديقلببخشنامه به بگو1907يرا و دارد ابراز ميدپاپ بـاكنمياعالم كـامالً كه

هـيستانمدرنيخطاها بـه سـنتها معتقدنـد شـماريچكـه بـه مقـدس رو.مخالفمروند،ينم

بابه سوگندخوار حقيدواقع كه شود ثابـتيامـرينـيديقـتمتعهدتغ و .ييرناپذيراست

احال كلينپرسش و پـاپ كـه چيـهعليسـااسـت ينچنـيـزيچـهبوده داده خرج به چصراحت چـه متوجـه حمالتشان و يمشخصـيـزاند

است؟ بودهنـاميابرجستهكشيش بـه فرانسـه ف«در از»يلـوآزيـرمنآلفـرد كـه

برجستهم ميلانجيحققان شمار انديامجموعهآمديبه ينيدهاييشهازايباًتقر مسينبا كه كرد مطرح كليحمضمون است، آمده پـسيسانخست

سربركش او ديدهاز از عصر همان استنباط عصر، هر در و رواجيـناستبسهايشهاندينا.گيرديم البته همچنـيگـرديفظريهانكتهياريو ينو

نـامانديشينديتژزوئيكهاييشهاند ت«به بـهيسـاكل»يـرلجـورج را

روشنفكري/78 و تجدد

ــان فرم در نخســت ســاخت وادار را ــاپ پ و ــداخت ان ــاميهــراس ن ــه بتـار1»يليالمنتاب« ژوئيخبه كتـابيسـتيمدرنيرتفسـ1907ييـهسـوم از

كن محكوم را ا.دمقدس از بوينبعد بخشنامهفرمان همان كه معروفيدنام به تار»يپاسند«پاپ هميخبه سپتامبر شد1907سالينهشتم .صادر

م نظر به كه آنجا ارسدياز با است بوده نتوانسته اينپاپ بـا و يـنفرمانكل در را آرامش انديسابخشنامه و سازد ازيسـتيمدرنهـاييشـهبرقرار را

ناچـاريبيساكل برانـد، تنظـ1910يسـوگندنامهرون همـهيمرا و يكـردكل به ابـرازيونروحـانخصـوصبـهيككاتوليسايوابستگان بـه وادار را

كليوفادار سنتهايسابه دريمجموعـهيـنا.كرديشو اسـناد و مباحـثتحقيتاهميدارايساكليختار اهـل كه است آن حق و هستند يـقخاص

تفص به و بپردازنديلجداگانه آنها ايدتقل.به ويـندردهـايشـهانديـنازجايگرديمذهب به د.بردينمييراه »يسـممدرن«يـاينـوآوريدباينيهر

مبـان اساس بر هم آن بپروراند خود را جـزيبـردارنسـخه.خـوديخودنابود و نشانديحاصلينديكياغتشاش نخواهد بار ا.به قلـميـنآنچه

د نام راهعنوانيفرهنگينبه مـيكرد حسـاب به عرصـهآمـدينو يدردينيدانديشييعرف به احترام خوديدبايفقهينمداراند.ينو را راهشاناياعده.كننديمترس ديانميندر روشنفكر نام دسـتينيبه سـو هـر به

چاندازنديم به نميبنديپايزيو .دهندينشان

1. Lamentabili Sane by Pius X, 3July 1907.In: Papal Encyclicals. PETER PALOMBELLI, Notary ofthe Holy Roman and Universal Inquisition. Dec. 2009; and: Lamentabili (sane exitu) inuni-protokolle. de.5. Dez. 2009.

معناست؟مدرن چه به

تبيحتوضگويديم»هيكووآسآندره« مفهـوميينو رفيهـر معـ كـههمچنـشود،يمينيمعيخيتاريدوره درييهـادورهيمرزبنـدينو كـه

دشوا با گوناگون علل به دارند قرار آن با گريهاييارتباط بـه يبـاندسـتتب.است تأكيينيهر سر بر تفاهم مدد به بـهيدهاييتنها مـورد هـر در كهب انتزاعـيكجانبـهينگرش.يابديميتمشروعشود،يمستهكار منجـريو

تولشوديم ايدبه تاريريتصويجادو از تنوعيخهمگن از فقط كه يفكراسـتيجيتدر نـاهمگنينگرشـينچنـ.برخوردار فهـم انبـوهيمـانع ودرستشوديميخيتاريهاداده استنتاج از را ما دورهيانمو هـا،ارتبـاط

مهايدهپد باز آنها تكامل .دارديومدر او متمايدبگوخواهديواقع و تـاريزمشخص مقـاطع يخيكردن

پرسشيكار بس دشواريزبرانگاست دوران.و هـم و باسـتان دوران هموسط(=يانهم جزئ)يقرون در اگر بسيم،بنگرياترا دو دريغنيارهر وناينع ا.انديكسانحال معينبا اسـاس بـر يدهنـدهشـكليارهـايحـال

فلسفهيرتصو كهن، شعر مانند مسيجهان و ايحيتباستان يجـهنتيـنبهدگرگونرسيميم تـارياديبنيهاييكه تكامـل دادهيخدر رخ كـهفكـر انـد

روشنفكري/80 و تجدد

شكلتوانيم به را ساختيآنها مشخص مـيبرا.مستدل بينـيمينمونـهوسط قرون اواخر از جديگذار عصر آغاز سـويـدبه سـهليياز و روان

زيجار است جدكهيراشده عصر بسيدتفكر جهات عناصـريارياز بـهوسطايحيمسشناسييهست قرون سـوخورديميوندپييـ از يگـرديواليانيجر چند ايهاست در كه تغيـنچون جرييراتـيزمـان يـانخـالف

بخواهنديم جا را .يندازندخودآلمـان(»يدرجدعص«ازگذار دوره)Neuzeit:يبـه دريابـه را آن كـه

عنوانيتنها مدرن«با آلمان(»عصر Die:يبه Moderne(ازكنـيميميزمتماصـرفاًينآفرمسئلهيزنيثحينا را مـدرن عصر نخست نظر در كه است

زمان نظر مـياز قـرار باسـتان عصر مقابل فرانسـه.دهـيميدر قـرنيدرمينافدهمه معروف نزاع در را يشـاناندومـدرنيـانگراباستانيانتقابل

Querelle des Anciens et des Modernes)(ميزن .كنيميمشاهدهپشدنديميدهنامmoderniياmodernesكهيشاناندمدرنگروه يرامونو

ناماييسندهنو پرو«به 1703Charlesـ1628(»شارل Perault(آمـده گـردا بر سينبودند كه بودند فرهنگيفكريختاريرباور رايو غـرب تمـدن

طريدنبا دورهيندهفزايزگذاريتمايقاز بـه تصـورينسـبت شـكوهمندتفسيشده تبيرباستان بايينو بل مفهـوميدكرد، بـه را فراگـرديـكآن

ادب آثار كه نظرگرفت در عصرياتتكامل در مشابه آثار برابر در را معاصرم برجسته ككننديباستان نظـر از را آنهـا واقعـيلتبـديفـيو آثـار يبـه

كالمسازند؛يم»يككالس« مـدريسـندگاننويگرديبه واقـع در نمـدرنفراگرد را دداننديميتكامليشدن از ايركه بـه جريـنبـاز در يـانسـو

.استكهگرايانباستان راينهمـناميدنـديمـantiquiيـاanciensرا اسـتدالل

اچرخاندنديم بر پـاينو تجـددفشـردنديمـيبـاور ييتـهمدرنيـاكـها در وينآنان موضـوعات بـه معاصـر دوران در كـه اسـت نهفتـه نكتـه

81/تجدد

برمگردند،يبرميباستانياتادبيشكلها را مگيرنديآنها كار به برنـد؛يوايگــرديــانببـه بــه را خــود باســتان عهــد مــدرنيــنطرفــداران اعتبــار

كنونداننديم عصر در دسـتمايكه شـكلهاهـايهبـه باسـتانيـاتادبيومگردنديبازم بهره آنها از ا.گيرنديو مـيـنبه ضـمن در تـوانيمياعتبـار

م ــاوت ــانتف اي در را ــتان باس و ــدرن ــنم ــهي برو«يگفت دوال ــرژان »ي1696Jeanـ1645( de la Bruyere(ميزن مكنيميمشاهده :گويديكه

Nous, qui sommes si modernes, serons anciens dans quelques siécles.

مدرنبدين هر باستانيسان و كهن زمان، گذشت ژان«.گـردديمـيبابرو م»يردوال ما به واقع ا:گويديدر تا را خود امروز كه مـدرنينما حد

بعددانيميم قرن چند آيعنيدر قديندهدر زمان به كهنيممتعلق عصر و1.بوديمخواه

عصريتواقعاين هر دورهيكه دورهياو از يشـينپيهادورهيامتأثرچ ايستنيزياست براينكه را ما كنـديننخستينوشته آشنا آن با در.بار

م كارل نوشتهاركسضمن مييهادر ما دوره:گويديبه اسـتياهر آغشتهلكه و آثار ا.يشينپيدورهيهابه در اشـارهيناو اسـتعاره با ناگفته ارتباط،

لكـه بـه است آغشته تولد هنگام به كه كودك تولد مثال به بـدنيهـاداردا.مادر ماركسيناز جاگذشته ازيـنانويسديميگردييدر هنـوز مـا كـه

ادب ميآثار لذت قادربريميباستان كنـيمو برقـرار ارتباط آنها يانكتـهيمبابررس درست هنوز كه است توجه خور اكنـون.اسـتهنشديدر متأسـفانه

اختيهانوشتهينا در را دهمياراو ارجاع آنها به مشخصاً تا .ندارمم»هيكووآسآندره« جديانمگذارديتفاوت مـدرنيدعصر عصـر .و

تعريگذارتفاوتينا به بنا بسـيفتنها وگرنه است فهم گـذارياريقابلوسط قرون جدياز عصر قديدبه از گذار همان نـويمرا عصـريعنـيبه

م مينهاا.داننديمدرن ادهدينشان مـيـنكه تنهـا را بـهتـوانيمقـوالت

1. Woyke, Andreas. Sind wir noch modern? In: Dialektik. Pp.123-137. 2006/1

روشنفكري/82 و تجدد

تعر مـيفياعتبار داده دست به آنها از گرفتـاريافـتدرشـوديكه وگرنـهايمخواهانديشييكسويه به چيالخينشد مدرن ويزيكه مطلـق اسـتهمهيكسان .جهانيدر

ووآندره« متما»هيكآس كه است يـايـدگاهديـكساختنيزمعتقدعنوانيزمانيدورهيكدرينمعيشگرا به اعتبـار»مدرن«خاص به

پيمترق غيابودنيشروو اكنـون آن بـودن اسـتيرقابـلنو يـاقبـولمـيتهييادعا شـمار آلمـانيكـي.روديبه پژوهشـگران نـامياز بـه

ولش« مفهومنويسديم»ولفگانگ مـ»مـدرن«و»يكآنت«دو تـوانيرازمان نظر از ويفتعريهم محتـواكرد نظر از يزمـانيـدگاهد.ييهم

مشخص امر دريحضور صـورتيزمـانيدورهيـكرا ويدر ضـرورمالزام همدانديآور محتوا بابت از هـم»يكآنت«كه و ؛»مـدرن«باشـد

مشيكخصلتييمحتوايدگاهد مـيارمعراخصمورد ودهـديقرارمينبد نظرگـاهتواندياعتبار و دارايموضع ـ«يخصـلتيرا مـدرن

چ»يمترق مقابل در رايزيبداند آن واپسيباستان«كه يمعرف»ماندهـ1.كنديم

دمتمايز كردن برجسته و بـهيزمـانيدورهيـكدريـدگاهيساختنمترق»مدرن«عنوان اعتبار نميايبه بودن اسـتداللتواندينو استحكام ياز

شود برخوردار نت.الزم ساماندهييمحتوايكرديرويدبايجهدر كـرديرامرزبند باشد قادر مفهوميانميروشنيكه آلمـان(»عصـرمدرن«دو :يبـه

Moderne(يتهمدرن«و«)آلمان سازد)Modernität:يبه يـبترتينبـد.برقرارمتوانيم ارتباط به معنويانهم انديتكامل ويانميشگيو مـدرن عصر

جد دگرگونيپيدعصر هـم و چريهـابرد رايخيتـاريواقعـيخشـهاوا.داديحتوض ووآندره«خودينجادر دويـانميكـينزدگويديم»هيكآسمـ»مـدرن«و)Neuzeit(»يدعصرجد«وممفه اتـوانيرا نيـناز يـزبابـت

1. Siehe: W. Welsch. In: Ibid.P. 124

83/تجدد

د در كه ساخت آلمـانيياروپايزبانهايگرآشكار زبان يزتمـايبرخالفايحيصر نميندر چشم به ا.خـورديارتباط Il:يتاليـاييدر modernoدر ،

فرانسو les:يزبان temps modernesانگل در modern:يسيو timesهـريبراآلماندو جديِاصطالح ميدعصر كار به مدرن .رونديو

خصوصبه گسترش با واقع در او جد«مفهـوميات،باور و»يـدعصـرايقدق مف،ياتخصوصينكردن مـدرن«هومبه علـوم:رسـيميمـ»عصـرتكنيعيطب نحويكو وينـدهفزايبه جهـان از را مـدرن انسـان اسـتنباط

تأث تحت آن با را او ميرارتباط قرار خود نفوذ هم.دهنديو ارتبـاطيندرديدبا نظر انگاشتدر پراگماتيعملهاييزهكه بـريكو تسلط منظور به

همچن و پيابيدستينجهان ابزار يِاجتماعيشرفتهايبه اولويصرفاً يتازم .شونديبرخوردارطبيانميگذارفاصلهپيشترها و دريآرمانيخصلتيعتانسان داشـت

طبيحال با انسان ارتباط اكنون عمليعتكه مشخص كاربردياشكال يواكنديميداپ واحدهاينبه كه دولتياجتماعياعتبار قيو از را يـودخود

وابستگرهاننديميعيطب واقعيهايو به را ويزمـانيچرخشـهايتها،فردآموزيابندگيوالز دست معرض ميدر نظر.دهنـديقرار ييـهبـرخالف

گرا گسترش كه مدرن ـ ميشهايپست نظر در را محور ـ درگيرد،يتكثرحوزه مدرن واقعيعيوسيهاعصر و جامعه دريستيزيتهاياز فـرد هـر

پر در و مفارتباط و بودن محاسبه قابل بودن، ممكن با مطـرحيدتو بـودنابزاروشونديم مـيتفكر همـهيابـديسروسـامان فراگـردينهـاايو در

تـداوميجهان و گسترش تسلط و اقتصـادييابنـدهشدن متلبـورياصـل.شونديم

ا»هيكووآسآندره« ضمن كـهيـدگاهديـندر قـرن«را مـدرن عصـردارا»يستمب مـيشيگرايرا قلمـداد مـكنـد،يتكثرگـرا ودانـديدرسـتمپذيرديم بالفاصله ا:گويدياما اگـر بود نخواهد رايـندرست خصـلت

روشنفكري/84 و تجدد

عمده بدانينايخصلت گمراهيرازيمعصر به ثانانجامـد،يمياوالً يـاًوتقوارياجبــيشگــرا خصــلتنــييع(شــدنيهمگــانيشــوندهيــتو

كه)سازييكسان تكنخصـوصبـهرا صـورت واقعيكـيبـه يتهـاكـردنپيكردرو.گيرديميدهنادآورد،يسربرم بـا درتخـالف يشـرفتهايتكثرگرازميمعرفت در آمده دست طبيينهبه ميعيعلوم اسـاسگيرديقرار در كه

پا دانشيبندهمچنان به پيكاست هم به و كـهينا.يوندخوردهدست ادعااسـتيگرداييهنظريچه تضاد در حداقل ندارد جهانشمول و عام اعتبار

مكان پهنهيكبا در مدعيزيكفيكوانتوم ميكه بـهتواندياست را جهانتوض توصيحكمال و .كنديفدهد

ناميگرداينويسنده اسپ«به تسـلطيادبن»يمنروبرت را مـدرن عصـرپيندهفزا تكنيعلمييشروندهو صنعتيكيـ اقتصـاديـ طبيـ يعـتبـر

آورد1.دانديم باال در كه چنان درسـت.يستنيكجانبهتسلطينايمالبتهبس كه بنيارياست متفكران، تـدريادهاياز تسـلط را مـدرن ويجيعصر

طباممد بر مـبرشمردهيعتانسان آمد كه چنان همانحال در اما تـوانياندطب علوم تكنيعيگفت گونهيكو مـدرنيندهفزايابه انسـان فهم مؤثر و

ن جهان با را او ارتباط و جهان از تأثيزرا ميرتحت .دهنديقرار

شــدياعــدهيــانميــنادر گسســت ويدهــم ارزشــها از آشــكار ونشانهيسنتهاييدگاهد جد يِكنندهيينتعيهارا عصر .داننديميدبرآمدن

كميبرا جهانيجنگاوريفيتثال جنگ دوران ميدر را ذكـرتـوانياولحفره در جستن پناه با كه گازهـايهاكرد اسـتعمال و ي،سـميقبرگونـه

بارنشاندييوحشتزامعيجيكشتارها به قـول.را جهـانيبه اوليجنـگآغازيمرحله و مـيمقـديهايلوحسادهيفروپاشينداغ شـمار :روديبـه

سادهيتماهيدربارهيلوحساده اجتمـاعيشياندجنگ، نظـم به ي،راجع

1. R. Spaemann.In: Ibid. P. 125

85/تجدد

پ به سادهييبورژوايارزشهايشرفت،راجع همه از مهمتر راجـعيلـوحوبورژوا تمدن ا.ييبه شاينبه بـهيداعتبار را مدرن عصر آغاز باشد موجه

جهانيمعنا جنگ آغاز با كلمه بپيمحدود هم به .يوندانيماولم»هيكووآسآندره« آگـاهيهنگام:گويديسپس و شعور عصـر يِكهپايكسـرهيآغـازخواهـديمـشوديميمدعيدجد را ويـهنـو بگـذارد

جهانيوابستگ نظم و بدرد هم از را اقتدارها و سنتها نـويبه راينيكامالًچيانبن همه آن چارچوب در كه تنظيزبنهد خرد اساس باشـد،يمبر شده

آگاهيميسع و شعور از را خود وسطايكند باسـتانييقرون يزمتمـايوگفتگـويلميبترتينبد.سازد و بحـث ااييشـهرييبـه بـه يـنراجـع

م چگونه كه جديپروژهيهدفهاتوانيموضوع بـهيدعصر توجـه بـا رابيخيتار يِواقعيهايدگرگون قرن آغاز بخشيستمدر بـريد،تحقق رخـت

مبندديم محو .دشويوعرفسازييبراللي،روشنگر كردن(سازييو بـه)سكوالر منجـر الزاماً

تصميشتربيآزاد و گونـهگيرييمفرد بـه بلكه شد، نخواهد او يامستقلمستواننديميالكتيكد جهتيفتندبيريدر فقدان به وينجامنـدبيـابيكه

وابستگيشگرا اقتـدارهايـدجديهاييبه بـه رايـدجدييادگرايانـهبنيوافزا و بزنند ساماندهيشگرا.دهنديشدامن ويـدجديابيهـايجهتيبه

ب قرن آغاز در آنها انگاشتن همهيستممطلق زنـدگيهاحوزهيدر يمهـممياجتماع مشاهده غرب اشود؛يدر مـينبا ضـمن در كـهبينـيميحال

هيكسويهيگريافراطينهم همـويچبه بـا تضـاد در پربـارينجه عصـراستويفرهنگ نبوده .خالقمعناينادر به است خوب كنـيانكتهيجا توجـه آمد آسآنـدره«.يمكه

ب»هيكوو زبان بر آشكارا نياوردچه چه اياوردو به كـهيـنسخنش معناسـتعصر هر پياوالً عصر حتـيشينبا ضـمن در و دارد عصـرينهمـيارتبـاط

بيدجد قرن م(يستمدر بگويدياو قرن آغاز اسـتينايتواقعيوليستمدر

روشنفكري/86 و تجدد

ن در بييمهكه حتيستمقرن وابستگيو آن از اقتدارهايپس يـدجديبهم چشم قدرتها.)خورديبه و اقتدارها اسـتيننوياز بـوده يعنـي.متأثر

قدمنحصريزخردگرياتخصوصينا عصر نبـودهيايمبه باسـتان عصـر.است

ااما در برميكجايناو بـايدشـانويسـديمـ.شمردياستثناء بتـوانادبيسطحينگاه و هنر اياتفقط از مستثنينرا هوگو«.دانستيمقولهحوش»بال و منويسديم1914حول هنرمنـدانروديتصور به فلسفه كه

ا است؛ انگينانواگذارشده كه مـهاييزههستند بار به نو و .نشـاننديتازهپييگو كانديهنگـام.هسـتنديينـوزايـامبرانهنرمنـدان، وينسـكيكـه

نظـرگفتـيم،يميكاسوپ در را كـاهن دو بـل نبـود، نقـاش دو منظورمـانآفرمقصيم؛داشت نبود،بل هنرمند دو بهشتهايجهانهاينندگانودمان و ينوميدجد منظور هم»يكهوو«1.كرديميرا در همنهنرمنداافزايديمينجااما

ن جهانهايستندآزاد نينويدر فقط ببيكيهاخود ا.ينندرا بـا كـه يـنآنچهنزدخوردهيوندپيهنريجهانها در و راهيكـياند دارنـد قـرار يهـاآنهـا

س باياسيخشونتبار هم را آنها كه .يدديدهستند

مدرنآگاهي به يتهنسبتگسـترهيخيتـاريشـينپيدورانهايهمهگرچه در چـه يختـاريرا،

محدودهيمعنو در چه ادبيهنريختاريو پاي،ـ در دورهيانهمواره هرنامگـذار گذشته به نگاه با نخسـتكـردهيو امـا ويهاشناسـنشـانهينانـد،

مدرنيابيهايخصلت دياعصر عبارت آغـاز)تجدد(=يتهمدرنيگربه درگرفتيدورهينا شكل نامتجانس و .ناهماهنگ

پهنهدر در و اروپايحوزه تمدن و اصـطالحاتيننخستييزبانها بارنظر»يتهمدرن«يا»مدرن« هنـرپردازيهـايهدر تـأمالت بـودلر«يو »شـارل

مجلوه نظر.شونديگر گشـت»بـودلر«از مـدرن يـاگـرزننـده، پرسـههنرمنـد

1. Bell, Hugo. Flucht aus der Zeit.In: Ibid. P. 127

87/تجدد

كـو)Flaneur(ايكنندهيرس جسـارت، بـا كـه تنهـا انسـايراسـت رانهاپهنـاورامنوردديدرم زندگنوعِكهآنيدبه بيمدرنِ را هنر ا.يابدو كـهيانميندر آنچه

مركز در است و مد است مـمعاصر قرار او همگيـرديتوجه از كـهينجاسـتوشاعرانه م)poétique(عنصر ابدشوديحاصل امر گـذرايو امـر l’éternelاز du

transitoire)(1م زننده«ينا.كشديسربر ميزيچ»گرپرسه«يا»گشت پژوهـديرامـ اجازه خود به رادهـيميكه la(»يتـهمدرن«آن Modernité(يواژهيـرازيمبنـام

نميبرايبهتر نظرمان به اوگويديم»بودلر«آنچه.رسديآن كـه معناسـت بدانداردياستنباط» مد«از اكنونيعنيگذرا ميتعنصر برجسته آن آن.شـوديدر در

م او خود مدرنيبهتريواژهيحتنويسديهنگام توصـيبرايتهاز كـه يفآنچهنظر.يابدينمكنديم (transitoire(امرگـذرايتـهرنمد»بودلر«در ب) يگـرديـانبـه

ناپايعني فرّار)يدارامر ،)fugitif) ب) امـر)يسـطحيـايـزانگريعنـييگرديانبه ،ن)لياحتمايايتصادفيعني()contingent(ياتفاق كه اسـتيمياست هنـر آن ازن تغيابديگرشديمو پابرجاستييرناپذيرو 2.و

هميزن»يكهووآسهآندر« نظرنكتهينبه از گـذرا»بـودلر«ها هرچنـدم و است كرده كنگويديتوجه اشاره است خوب ضمن »بـودلر«كهيمدر

هم دورانهـانوشتهيندر نقاشـان از متفـاوت را مـدرن عصر نقاش ياشدورانها.دانديميشينپ زينقاشان راسـتيجاودانيباييگذشته بـهينو راحالكشيدنديم»يرتصو« ميدر مدرن نقاش معاصرخواهديكه يـاعنصر

تجليتاكنون اشكال در بكوشـديرا و بنگرد كمال و تمام به آن مشخصخصوص و كند ثبت را بنماياتآن را مدرنيبرا.ياندآن عصر يـكنقاش

پيسنتيايانتزاعيباييِز نيينتعيشاز مطرح پيست،شده در يباييزياوزندگدكهاستيخاص ميروزمرهير نمودار 3.شوديانسانها

بــاهنرمنــد كــه اســت خــود زمــان نــبض و شــعور واقــع بــه مــدرن

1. Baudelaaire; Ch. Le peintre de la vie moderne. IV. La Modernite. Text Digital. 2009.2. Ibid3. Woyke. Ibid. Pp. 127-8

روشنفكري/88 و تجدد

خصلتيعكسبردار برمـيلحظات ووآهآنـدر«.گيـرديشـاعرانه »يكـهسچن»بودلر«:گويديم واقع پيهنرينبه اكنون به كه اسـتيوندرا خـورده

مدانديميهنر تبديكييتهمدرنتوانديكه را قـديلدوره هنر به يمكند)antiquité(نحـو»بودلر«گرچهيبترتينبد.يندهآزماندر بـه يتوانست

زمان همچون را خود خوديمعرف»مدرن«زمان اماينديشدب»مدرن«كند،به توجه antik(»كهنـه«يـا»يمقـد«بـايزمـانيارتبـاطكهآنبا = antique(

م نسازديبرقرار قادر بجـايژگيويستهنوز و درسـت را مـدرن عصـركند .درك

پ»نيچه« هم شـماركنندهبينييشكه بـه مـدرن شعورعصر منتقد هم ومعنايژگيهايوكوشديمرود،يم و كند درك را مدرن ايعصر ينخاص

بفهمد را اصطالح.عصر او نظر او»يتهمدرن«در طـرح مقابـل در درسـتبـاگيرديمقرار دارد موافقت گـذراني،اشـرافيمعنـويزنـدگيـككه

معنـوزادهيبنجيكهمچونيزندگ مفهـوم راديبـه يسـع.آنيكـالواياتيخصوص»يتهمدرن«يبراكنديم مانند برشمرد ،»يويتـهاوبژكت«ييدهراهمهيهمدرد« بـه»يدگانزجركشيبا بـاور ويخطـيشـرفتپيـككه

عرف مـوقع)سكوالر(ياستنباط اسـتقرار احتمـال به رايبهشـتيتينسبتمـ تـارسـازد،يممكن همـهيخيحـس رايباشـناختيزيارهـايمعيكـه

و تعكنديمسازييكسانهمسطح اصل باالخره »يـتعلم«يكننـدهيينوتحـول.يشياندعلميا مـدرن شـعور او نظر انحطـاطياز بـاياسـت كـه

همهيفتضع سقوط و اسـتيجديهاكوششياراده همراه ارزشمند .وكتاب همسان»اخالقيشناستبار«در و اروپـايسازحقارت راييانسـان

مينبزرگتر حساب به چكنديميدتأك.آورديخطر همـه حـاليـزكه درم از است؛ چيانمايگي،سقوط به سقوط مسشدگيينياز ازشدگي،يحيو

بشدگييفنح ماعتنايييو .كنديشكوه

89/تجدد

مدرن؟نپايا عصردههآيا از كه بيآنچه قرن يعنـيييمبگوتريقدق(يالديميستمهشتاد

عموم)1980از مباحث عنوانيدر مدرن«به مدرن«و»پست »يسـمپستسو از است شده گـراييعنوان سـويهمـاهنگيچـهنيشبـا از و ييدارد

نوعيگرد زمييتكثرگرايمعرف بايينهدر است؟ جهان شناخت و دركه»يكهوو«حالينا به مدرن پست هنر و فلسفه كه است بهيچمعتقد رو

نيانپايمعنا مدرن نميستعصر اتوانديو راينبه خـود كـه باشد معنادوره به دورهياتازهيمتعلق نام مـدرن«يبه از ن.يمبـدان»پس بـايـزاو

نو»ولش« و محقق پاييسنده، اويشتركه كـهيم،كردياداز اسـت موافـقمدرنگوييم پست انديافـراديستاند سـخنيشـند،پراكنـده دلخـواه بـهمعجوناشگويند،يم جوشند، چيدرهم هر چيزاز همه يسـنيد«يزند؛و

تكثرانديفكر»لند نادرسـت شـكل البتـه هـم »ولـش«.اسـتيشـيآنانپ»ياربودر«خصوصبه مدرنينايفكريشرورا يشانـدپراكندهيسمپستا.دانـديم در نهرايـناو حـوزه.يسـتتنهـا آلمـانيدر هسـتنديتفكـرايگرانيد با شدت با كه مدرنينهم برميسمپست مخالفت وخيزنـديبه

نسب خردگرگرايييتبا دلخواهيزيو مخالفنديشياندو سخت 1.آن

چنـ»هزلوهويتوريو« شـمار در كتـابيمخالفـانينكه در دارد يقـرارفلسفهيناخرسند از را ميخود ابراز مدارديمعاصر فـرقيـدباگويديو

م نسبيانگذاشت بزرگ نگرايييتپدران مانند ويچـهمدرن يتگنشـتاينوآنان سوگوار مقلدان مـ.با نبايـنابـانويسـديسـپس ديـدحـال يـدهاز

خصوصشتدوردا از ابتذال امروزه استگرايييتنسبيناياتكه 2.شده

لژان« د»يوتارفرانسوا مدرنيندگاننمايگرو پست صراحتمكتب بام نمكنندياعالم را مدرن پست معنـاتوانيكه در اسـاس يخيتـارييدر

ا.كرددرك اصل نـوعيندر دريمعنـويريوضـعگيمكتب كـه اسـت

1. Ibid. P. 1292. V. H?lse. Die Krise der Gegenwart und die Verantwortung der Philosophie. In: Ibid

روشنفكري/90 و تجدد

انتقاد مدرنيجدال مسائل پسـتآورد؛يسـربرميـجرايسمبا مكتـب امـاا به مشوديميخيتارراعتباينمدرن دريشـينپيشـهايگراخواهـديكه

صورتييتكثرگرايينهزم به اصـليكالراديرا يلتبـدكننـدهيـينتعيبـها.سازد عنوانيانجرينانويسديم»ولش«ينجادر به را خود مدرن پست

مينوع دنمايانديمدرن خصوصـيگـركه )Neuzeit(»يدعصـرجد«ياتازتماكنـدينمـيتتبع خصوصـيـلو بياتدارد خـوديبـرايسـتميقـرن

نظر.يندبرگز نظرييهمحور مـدرن بـهيوتـارلييـهپسـت راجـع اسـتايســعريوتــال.»يــتوراروا« از فلســفهيــندارد از جديراه ويــدعصــر

ــدت وح ــورات ــاتص افقه و ــلد بگس آن ــجم منس و ــش ــييبخ مس يردربگشـايابيهايجهت غـرباريختـ يِ»يتهـاوراروا«ينمهمتـر.يدتكثرگـرا

ل نظر ازيوتاراز دربارهيتوراروا:عبارتند يت،بشـرييرهـايروشنگرانهبـودن)Teleologie=هدفمنـد:يا(يتمندغايدربارهآليستييدهايتوراروا

وراروا Hermeneutik(=معنـايـكهرمنوتيدربـارهيخيتاريتروح، des

Sinns.(ل هميادداشتيدريوتارالبته در موضـوعاتبارهينكوتاه تعداد برمينا آزادييرها:افزايديفهرست و سـاختنييرهاي،خرد تـوانگر كار،

طريتبشر تكنتيشرفپيقاز و ...ودارييهسرمايكعلممدرنيدرباره پست و نوشتهمدرن خـواهميحاتيتوضـيگـرديادر

هم.داد به ميناكنون بسنده مسياآ.كنيميحد در شـدنيجهـانيرجهانبرم فزايادارديگام تكثر آينـدهبا اسـت؟ نظـامداري،يهسـرمايـامواجـه

استيجهان جهـانينايتكثرمحوريامحتوم سراسـر بر غلبه از را نظامااهدبازخو از بگـذرينهـاداشـت؟ خصوصـيمكـه مـياتيچـه تـوانيرا

ايكهريژگيهايو ديناز برشمرد؟يدگاهدوووهآندر«باوربه جابجـا يِآگاه»يكهآس اثـر بـر اسـاس در ييمدرن

طب علوم سود به استيعيفلسفه گرفته طب.شكل تيعـيعلوم ويـككنبـاپ تبـديونداقتصاد مجمـوع در و سـازندهيلخـورد قـدرت بـه يگشـتند

91/تجدد

ا.يزندگيتواقع جهانبيتوضعيناما عرصـهياتـازهينينتوانست يدرباشناسييهست جهـان.بنشاندربه جنـگ از برآمده ميدهشت و يـلاولفاجعهيندهفزا جهـانياليسـمسوسيونالناسـينـيآفربه جنـگ ويدر دوم

جهانيكوشش جهت در ميكه كار به فروپاشبست،يشدن به نظميهمهچن.شدنديمنتهييبورژوا كهيتيموقعيندر خصـلت»آدورنـو«است ازآزادييسواز.كنديمياديشرفتپيدوگانه نويبالقوه ازدهـديميدرا و

نمايتواقعيگرديسو به را انسـانهايبترتينبد.گذارديميشسركوبمنگنه طبيدر اجتماعيعتتسلط سازمان ميو فرهنگگيرنديقرار بـهو

مسكهآنيجا در را اييرهايرآنان پـذيتوضعيناز بـه دهد، يرشقرارمــ ســوق دردهــدياجبــار از چنــييرهــاكو ــاتوانيامخمصــهيناز ن

معينحوهينا1.شونديم دوران بـا شـماربرخورد را محققـانياصـر ازبدب تسليافراطينيحاصل ميمو سرنوشت نمداننديبه را آن .پذيرنـديو

فزاخواهندينميمحققانينچن تسلط از ناگزيكتكنييندهفقط افول يروبگو سخن تجزيندفرهنگ بـهتحليـلويهو توسـل بـا را معاصـر دوران

ا.هندـبنيانبنيابزاريننـچ باور منفـينيـبدبنانـيبه گفتار تسلط ــيوم منفيدبگوخواهديدرواقع تجزـبافيگفتار با ارتباط تحليـهدر يـلو

پذ به سرانجام معاصر، مينهميرشدوران چنـ.انجامـديدوران ينعمـالًمينانهبدبچنينيوقتيندبگوخواهنديميكسان يبرايراهكنيميبرخوردســربرنمييرهــا برابرمــان نهاوكشــديدر وضــعينهمــيمتســليــتدر

حــالشــويميمــ تأيدر منشــيشــگرانهاندييــدكــه اتخــاذ ويو منتقدانــهم نقـديزبرانگتأمليهاجنبهيبرختوانديپرسشگرانه به را موجود وضع

عق.بكشد نقيفتوص»يكهوو«ييدهبه بدو موجود يكـارترديـديوضعنبا اما ضرور روابطـيـداست اسـتقرار دريگـرديامكـان و جهـان در را

ديعتطب داشتيدهاز ا.دور هگل»يكهوو«ينجادر اززنـديمـيهتكبه و

1. Adorno. Minima Moralia. Ibid. P. 133.

روشنفكري/92 و تجدد

م استمداد ف.طلبدياو كه است پسـتيدبايلسوفانمعتقد تناقضـاتيهااز وبـ روبرگرداننـد خود راحـتآنيزمان نـوعيننـدبرگزبـيطلكـه بـه يو

دردهنديريپذسرنوشت تن مـاز.ارضاكننده هگـل او بـاتوانسـتينظرخشونتهايعفجايمشاهده ايو از فرانسه، روبرگرداندينانقالب انقالب

ا در او چيناما برميگرديزيانقالب مگزينديرا تنهـا«:گويـديو انسـانا نينبه دارد، اعتبار است انسان كه اهخاطر كهينبه است،يهوديسبباپروتستانيااستيحيمس يـبترتينبـد.»يآلمانيااستيتاليايياست،ا ميناز برجسته را بشر حقوق اصل اسازد؛يانقالب ميناز خواهديراه

بن و بگذارد كنار را انسانها مذهب و جامعـهيبرايانهاييمنشاء يااستقرارپيكدموكرات مدرن 1.يزدبريو

امهمتــرين بــورژويجامعــهيــنخصــلت و چييامــدرن يســت؟دربيناگويديم»يكهوو« تجلـيـانجامعه اسـت)ينظـام(=يسـتميسيو

نيمبتن رايازهابر آن ن«كه بريمبتنينظامينچن.نامديم»يازهانظامِ استپ هم به اقتصاديوستهو اصول با عقالنياست كار چارچوبيو در شده

طبعتيصـنيريگبهره اولويعـتاز عنـوان يآزاديـبترتينبـد.يـتبـهصورتيعموم در ميانسان ازشوديممكن رايرومنـدنيعتطبيكسوكه

تك با و آورد فرديهفراچنگ نحويتبر به آنيخود بـا مقابلـه بـه مـؤثرسويزد؛برخ از كـاريناشـيتمحدودينهميگرديو يعـتطبيعنـياز

وس به شده رشوديممنجركار،ييلهمنتقل با انشقاق يخيتـارهاييشهبهسنت ب.انسانيـ مـييندهآيگرديانبه آغاز جامعه با كه بـهشـوديانسانميوستهناپينحو عمل او منشاء م:كنديبا منشـاءينـدهآيانانشقاق در.و

تـأثيجهانينا تحـت از)يعرفـ(سـكوالريانهـايجريركـه و دلبخـواه ،شكليگانهخودب به و جهتيقراردارد فاقد و بـهيـابيدلخواه دارد، قـرارميهمه»يكهوو«قول نوسـتالژيندهآيانما با گاه و نقادانه گاه منشاء يو

1. Woyke. Ibid. P. 134

93/تجدد

هست نوسان هگلينحوهينهم.يمدر نزد را ميزننگرش كنـيميمشاهدهماش كار در خودبينيكه از طبييشروندهپيگانگيشده، از را يعـتانسـان

1.ندكيمييشناسا

انسان واقع نمدر را هـريمبتنتوانيبودن چنانچه بنانهاد بودن فرد برتنها در بكوشد و بخواهد اييفرد بيتوضعينبه يانگـذاريبنيابد؛دست

هنگاميتفرد ميانسان جمعشوديممكن طور به انسانها ميكه در يانوايكــديگر جامعــهيــنبــه در و ببخشــند اعتبــار اصــوليهــاامــر مــدرن

رعاشمولجهان را بشر ا.كننديتحقوق عرصـه»يكـهوو«ينجادر يوارددقشوديميگريد مدانمينميقاًكه چـه پيـزانبه اسـتدالالت اويشـيناز

استبهره شده ا.مند فردينحالبا كـه اسـت معتقد ويـتاو خودبـودن وجامعهيشخصيزندگيفضاينهمچن مبـشوديميرامكانپذيادر ينكـه

انشقا استوققدرت نـوعينا.تفاوت واقع در مدرن يـكتفكيانشقاقِم شمار به سلطهيندهآ.روديقوا برابر در پـاس»منشـاء«يخودكامهيرا

برابرسـلطه»منشاء«ودارديم در دو»ينـدهآ«يخودكامـهيرا هـر بـه وم جامعهيژگيودهديامكان برابر در ما از و كنند حفظ را مطلـقياخود

م نمدكنيحراست نوستالژگذارديو شويدر منحل .يممطلقمـيسندهنويناسرانجام بـايجامعـهداردياعالم هنـوز مـا كـه مـدرن

مدرنيگفتارهايهمه مپست بسر آن در هنگـامبريمي، توانـديمـيتنهـااينطفه باشد قادر كه دارد نگاه را همهينخود در را جارينگرش يامورنو.سازد واقع همـهييسندهدر در تعادل خواهان اسـتيما ن:امـور قـدازافراطيجهان اقتصـاديشدن صرفاً پرهيو تـا مطلـقيـزگرفتـه يشـياندازجهانيرهاتصو ...وياتودهيتجارفرهنگيعي،طبينيهايبو

1. Ibid.P.135

مدرنروشنگري يتهو

سـال»يمـروينمارتفرانتس« دورهنويسـديمـ1993بـه راياكمتـرتارتوانيم دورهيافتاروپايخدر حـد به آلمـان(يروشـنگريكه :يبـه

Aufklärung(تمج معرض ستايددر باشـديشو گرفتـه عصـريـنا.قـرارروحيفكر زبانهايو تمام نامهايياروپايدر و عنوانها روشـنگرانه،ييبا

و ترسيمعرفاميدواركنندهشفاف استيمو ايسيانانگل.شده دورهيـنازعنـوان فرانسـوكننـديمـيـاد»entightenment«با نظرمعنـايـزنيانو ييازبرگزياصطالح اانديدهمشابه زبـانينو سـاختار بـه توجـه بـا را عصـر

نهاده»enclaircissement«فرانسه 1.اندنام

ايپرسش در مينكه مطرح ايناشوديارتباط كه روشـنگرانيناستت تاريرگيكدام ميكيو ديند؟بزدااندخواستهيرا مهـم يـنايگـرپرسش

ا كه كسانيناناست كسانيچه چه و ايبودند عنـادينـانبا و خصـومتاورزيدند؟يم كه است بسيندرست وسـيارپرسشها و ويععـام هسـتند

م پاسخهاتويدشوار فلسفه چارچوب در ولـييان داد، آنهـا به يمشخصا تمام اينبا نظريناحوال چنـد مـدد به كه دارد وجود يكلـييـهامكان

1. Wimmer, Franz Martin. Aufkärung und Modernität (1993). univie.ac. Pp. 1-7

روشنفكري/96 و تجدد

تنظييپاسخها قبول ايمقابل از ضمن در و خصوصينكرد عصـرياتراهنريروشنگر :برشمرديزا

ا.1 جهت»يروشنگر«كهيننخست سـامان»ِسنت«خالف صـرف.بوديافته

د.2 بورژواز»روشنگران«كهآنيگردو جامعـهيوابستگان در يابودنـد.يفئودال

يقشـرهاينـدگاننماياوابستگان»يروشنگر«مخالفانكهآنسوم.3روحانييباال و .بودنديونفئودالها

آن.4 نظام»روشنگران«كهچهارم دنبال اجتماعياييدنيبه يمبتنـيوم و بودند دانش و علم بـايتمـامخواستنديبر را انسـانها روابـطتنظ عقل و خرد به .كننديمتوسل

سرانجام.5 درخورتـوجه»يروشـنگر«كهآنو شـمار ازيتوانسـتمقاصد و پـذياهداف بـه كه ببخشد تحقق وسـيرشرا و يععـام

اه و مهم سفنون اجتماعياسيداف شديخاصيو .منجرم»ويمر« نگاهكوشديسپس ايانتقاديبا بـه سنجشگرانه پـنجيـنو

بهره با هرمورد در و بپردازد فرهنگـيريگمورد نظام فلسـفياز خـوديـآورديافتهسامانيحاتيتوض 1.فراهم

:اولموردمنويســدمــي در هــژدهم و هفــدهم قــرن دو يبــورژوازيــاندرايكشورها و آلمان گونهيتالياانگلستان، يسـندگانينويندهفزايابه

م مشاهده وكنـيميرا خرافـات بـا مبـارزه بـه نسـبت را خـود كـهميپرستسنت نشان جلوهدهنديمتعهد كه هرجا اييهـاو دويـناز

ميابنديم را .نكوهنديآنهاايكي مشهود موارد درسهايناز د»يكنبيسفرانس«يامر رجال يـوانياز

1. Ibid

97/تجدد

ف ــيلســوفو انگل ــارهيسمشــهور درب ــاياســت ــيبته ــ«.يذهن »يكنبفلسفهيختاريدرعرصه انديو روشهايييشهعلم و كـرد عنـوان مـؤثر

حوزه در را تروياستقرا شناخت و نـام.داديجمعرفت بـه او معروف اثرنو« آوردياعتبار»ارغنون دست به ارتبـاط.عام در توانسـت كه بود همو

پ علل داوريذهنـيخطاهـايداييبا نظريهـايو مسـتقلاييـهنادرسـتنظرييهنظر.بپروراند به است شده مشهور زييهاو بتوارگيرابتها ويكه

اساسيپرستبت علت .دانديميذهنيخطاهايرادست»يكنب«نظراز مانع واقعيابيبتها نمـشـونديميتبه گذارنـديو

پ پژوهش و هم.كننديشرفتعلم شناساينبه مييسبب از برداشتنيانووظينا ماييفهموانع شمار به ا.روديمهم ميناز راييسـدهاتـوانيراه

انسان شناخت و معرفت برابر در ميكه از دارند .برداشتيانقرارنظر:گويديم»يمروينمارتفرانتس« انسـانينا»يكنب«از روح يبتهـابه مرا پكشنديبند بسان ميشداوريو عمل انسان ذهن سـپس.كننديدر

ا به پاسخ ايندر كه ينا»يكنب«:گويديميستند؟چيشداوريهاپينپرسشتقس دسته چهار به را .كنديميمبتها

پيدسته از طبيشداوريهانخست ناشيعتاز انسان نوع شـوديمـيورا آنها idola«»يكنب«كه tribus«تحديننخستينا.نامديم يكنندهيدشكل

انسان طبي،شعور سربرميعتاز يشهاگرا»يانسانيعتطب«از.كشديانسانتما واقعخيزنـديبرمـيالتيو شـناخت از »يكنبـ«.گريزنـديمـيـتكـه

واقعگويدمي از بخش آن به مـيتانسانها رضـاكننـدياكتفا آن بـه يتوطردهنديم از ميقكه كنندتواننديحواس برقرار ارتباط آن ا.با رويـنازچتوانيم نمـ»هـوا«ماننـديزهاييگفت قـرار اعتنـا مـورد يـادهنـديرا

د.رسنديبرنم طرف نظريگراز نظرا»يكنب«بنابر با ومتعـارفياتنسانهااند و عادتها باورهايجارهاييشهبا خوگرفتهيو معامه و ندارنـديلاند

ترد بنگرنــديــدبــا آنهــا بــاور.بــه بــه اند»يكنبــ«انســانها وهــايشــهدر

روشنفكري/98 و تجدد

ارادهيهايشانداور و عواطف از تأثيهمواره طبپذيرنديميرخود يعـتوتجربه به بسته تفسخويرا .كننديميرد

نظـرگويـديم»ويمر« بـر ازيننخسـتيـنا»يكنبـ«بنـا از»بتهـا«دسـتههمهياتخصوص بايدنبا.انسانهاستيمشترك را معنـا»يدئولوژيا«آن يبه

وضعيجرا گرفت، برابر كلمه مدرن ناشيتيو طبياست دريعتاز كـه انسانم شكل تفكر و حواس با عق.گيرديارتباط شـ»يكنب«ييدهبه اتخـاذ اييوهبا

متد و ايبخشـتوانيميكروشمند ميتهامحـدوديـناز از .برداشـتيـانرانميبرا انسانها ببيماوراياشعهتواننديمثال را بـهيولـيننـدبنفش قادرنـد

خاص ابزار نتيمدد در و بسنجند را درك«يجهآنها و .كنند»حسپيدسته را رايـنا.نامـديمـينگرشيشداوريهايدوم بتهـا از دسـته

»idola specus«م ا.نهدينام توجـه»يكنب«ينجادر انسـانها تصـور جهان بهم.كنديم ضمن فارسـيناتوانيدر بـه را ،»موضـع«يعربـيـايجهـاننگرش«،»يرأ«،»موقف« ترجمـه»ينـيبجهان«يحتيا»يدگاهد«،»يجهان

انسان.كرد طبيگودالياكهفياغاريهر نور سد كه .شـوديمـيعيداردمحدودينهاا بسـتهياتخصوصيايتهامحدودينا.دانيميميفرديتهايرا

طب تربييژهويعتبه و پرورش نوع انسـانهاينحوهيت،فرد، بـا يرفتـارفرديگر،د مطالعات تكرياقتدارهايايتهاشخصيامقاماتي،نوع يممورد

فرد استنباطات احترام، چيو ايزهاييو ايناز بـه انسـان از نسـاندستم .كنديفرق

بردياجتماعيشداوريهايپتوانيمسوم نام رايـنا.را بتهـا از دسـته»idola fori«پيـنا»يكنب«.نامديم از دارايشـداوريهادسـته خصـلتيرا

فرهنگيجمع پينا.دانديميو از افـراديشداوريهانوع ارتباطـات اثـر برزبانيكديگر،با مياز كار به قـوانگيرند،يكه و عادات يـرويپكـهينيازبرقـرار.شوديميدارپدكنند،يم ارتبـاط هم با گفتن سخن مدد به انسانهاواژگانكننديم مـياما كـار بـه خود استنباط به بسته موجـببندنـديكه

99/تجدد

ــا نزاعه و ــات ــراواياختالف ــف م ــودين ــ«.ش ا»يكنب ــادر ــانينج يواژگچونيرملموسغ ناموجود نخسـتيـا)fortuna(»يخوشبخت«و ينآغـازگر)primum mobile(دارديعني درنظر را بـهيواژگـانينچنـ:گويـديم.خدا

ا.انجامنديمپايانيبينزاعها عقاينجـادر بـا فقـط بـايفـرديـدنـه كـهداريخاصينيبجهان مجموعهيمسروكار مياكه هم به ينا.پيوندانديرا

مفاه با تصورات از مخورنديميوندپيميدسته منطبق قرابـتشونديو وباورها نظام كه دارنديدئولوژيهاايادارند .نام

پچهارمين از idola«يشينمايبتها»يكنب«رايشداوريهادسته theatri«م مـيتصوراتينهاا.كنديخطاب شـمار نظامهـارونـديبه از مـا يكـه

برميآموزش مدارس از عقاينهاا.گيريميو اثر نظريدبر يفلسفهاييهوهمچن ريبرهانهاينو انسانها روح در در.انـديـدهدوانيشهنادرست او

فلسفهينا تنها برخارتباط بل ندارد، درنظر را نظريها و هـاييـهاصولنيعلوم مـيزرا قـرار توجـه ودهـديمـورد عـام رواج علـت بـه كـهكردهيانگارسهل كسب اعتبار اهمال نظام»يكنب«.اندو كه است معتقد

ا از و است انسان مخلوق فلسفهينفلسفه گونه سه رايبابت نادرسـت:كنديمييشناسا

فلسفهالف ارسطوييسوفسطايـ شد موجب ودخ»يالكتيكد«باكهكند؛يعتطبيفلسفه تباه رافلسفهب م)يريكامپ(يتجربيـ صادر عام احكام فقـطكنديكه امـابرخ تيبه مشاهدات هم آن مشاهدات، تكيرهاز تار يانمونه.زنديميهو

ا»يكنب«كه بـه)GilbertWilliam(»ژيلبريليامو«اثرآورديمينجادر استDe«منا magnete«1؛

ژيلبر.1 انگليسي)1603ـ1544(ويليام فيلسوف و فلسفه.فيزيكدان ارسـطوبا روشـهايي وبود)مدرسي(=اسكوالستيك مخالف دانشگاهي تدريس كه.در است همان او اثر مشهورترين

است آمده باال اصطالح.در بنيانگذاران از يكي را .دانندمي»الكتريسيته«او

روشنفكري/100 و تجدد

فلسفهپ نگرشهايخرافيـ رواج اثر استينيديبر شده .مشخصفافالطون حتيثاغوريانو نجوميبرخيو جهـاناز كـه را معاصر شناسان

م پروردگار مخلوق همدانند،يرا ميندر قرار »يكنبـ«پرسش.دهديردهتأث با است ارادهفرهنگيرمرتبط خـرديانسانيو ا.بر »يكنبـ«ينجـادر

مخيم آراء تفاوت علل سريانواهد بر را موضـوعيـامـورديـكانسانهابربرسد ايدرباره.واحد دقينخالف تصور يزمانيعنييمنداريقيوضع

چ همه بيزكه سـامان درسـت و سـاده و روشن قدر عقايابـدآن يـدكـهموضوع سر بر پديمختلف آرمـانيـنا.نشـونديدارواحد بـايوضـع را

سفر به اسبان»ليورگو«اشاره ميو ياختالفيچه.كنديميفتوصبينديكهنمينايانم چشم به چيـرازخوردياسبان مبتنـيـزهمـه اصـوليرا بـر

تنظ ناميومونتسكيگونهرمانينوشته.كننديميمخردمندانه يهـانامه«بهعق.استمشابهيتيموقعيادآوريزن»يرانيا جامعـه»يمـرو«ييـدهبه يدر

اسبانعيواق مـ»يـورگول«نه مشـاهده اكنـيميرا آن نـه بـدونيرانيـانوتنديشداوريپ و شكلها نه و طبيسهايرا فرهيعيكامالً و پاك اييختـهو

تخ كه ميالترا عرضه ما به .كننديروشنگران

:دومموردبورژوازروشنگران، جامعهيوابستگان در باور.يفئوداليهابودند به

واقعيروشنگر»يمرو« ايبورژوازيلاصيانجريكبه اسـت؛ يـنبـودهمرحلهخصوصبهامر پيادر وقوع بورژوازيوستبه نظـريكه از اروپـا

اياسيسي،اقتصاد قكوشيديميدئولوژيكو از را ساختارهايودخود يوجاها.برهانديفئودالوسطاييقرون در رهاييدرست جنبش بخشييكه

اســپانيفضــعياجلــوه بســان ياجتمــاعيــروينيســمفئوداليــايا،دارد،نمايكنندهيينتع حساب آمرآيد،يبه در انگلستان مستعمرات يكـايمانند

الگوياي،شمال نمـد»روشنگر«خاصيآن علـم قد برابرمان يـاكنـديرضعياجلوه نمايفسخت به خود عمـدهيكي.گذارديميشاز آثار ياز

101/تجدد

اروپا و»يـدرود«توسـطيافتهانتشـار»المعـارفةيردا«هماناييروشنگرانم»داالمبر« شمار .روديبه

گروه»المعارفةداير« نويكار فيسندگاناز مختلف، ويلسـوفانعلومهينا.بوديباناد به نبـوديچگروه متجانس رأ.رو انشـقاقياخـتالف و

ميفكر در مختلف درجات مـيسندگاننوينايانبه چشـم وخـورديبهممنوعكشيديسربرم وجود دشـواريتهـايبا و مـدت دريهاييكوتـاه كـه

بوديتوزيينهزم نشسته بار به آن ا.ع اينبا گروهـيـنحال ويكوشـشتبدينا موفقيلاثر بـه بزرگتـرآميزتـرينيـتشد مـالينو قـرنياقـدام

قول.يجدهمه اآورده»ولتر«از فروش كه درآمد»يرةالمعارفدا«يناند ازاستعمارينبزرگتر زمانينهاد هلنديعنيآن شرقيشركت يشـتربيهند

است رقحـاليدر.بوده ايـبكـه همتـراز اسـپاننيـو در نـاميااثـر بـه»Teatro Critico«كاريفردياثر محصول ميكو شمار به ينا.روديفرد

تحق الگـوياريبسيمورديقاتاثر مطابق و»المعـارفةيـردا«يرا جمـعم تحقكنديجور روش نظـر از مفهـوميمبتنـخواهـديمـيـزنيـقو بـر

ن»يكنبيسفرانس« علم دگرشياز چـارچوب در را يـككاتوليـنخاصكند ق.عرضه توز)Feijoo(»يجـوف«اثـر،»المعـارفةيردا«باياسدر يـعاز

ــترده گس ــدان ــودياچن نب ــوردار ا.برخ ــا ــالب ــارينح ت ــاالت ويخيمقمـاوراءيشناختانسان مستعمرات در اسـپانآن خوانـدهيابحـار عالقـه بـا

دربارهييهانكتهخصوصبهشديم مطـرحيكه آنهـا در دولـت استقاللم قرار توجه مورد بود .گرفتيشده

:سومموردوابسـتگانيروشـنگرمخالفان آغـاز فوقـانينـدگاننمايـادر يقشـر

روحان و مرحلهيونفئودالها در و طبقهيبودند رهايبعد .خـواهييكارگرم عادياندر بهيمردم بينيبدب»يروشنگر«نسبت چشـمرغبتـييو بـه

ميالهيمانحك:گويديم»يمرو«.خورديم فكـرتـوانيرا يسـركردگان

روشنفكري/102 و تجدد

دانستياجرينا ه.ن قـرن اواخـر ماننـديمـذهبيهـافرقـهيجـدهمتـافرقهيليانجيانپارسايتها،ژزوئ گونهيگرديهاو ايرچشـمگيابه يـندر

برم گام عق.داشتنديراه دسترسـيهانحوه»يمرو«ييدهبه بـهيمتفـاوتفرهنگها به راجع تاريگانهبياطالعات حوزهيخو در اروپايآنها جنوب

م شرق ويو .گشودياتازهيافقهاينچخصوصبهانهطبينهاااز و سرنوشـت بـه روشنگران يسـريانجمنهـايعـتگذشته

دادندخصوصبه نشان عالقه بـرا.فراماسونها معتقـديفراماسـونها مثـالسنتها بر طبزننديميهتكييعقالييبودند اسرار و رازها يانسـانيعـتكه

غ نحويرانسانيو به تحقيرا مـيـقروشـمند پـژوهش ينچنـ.كننـديوبييسنتها مرايرا معمـارتوانيمثال مصـر، اهرام معماران با ارتباط يدر

پزشكناآن دولتداري،، اياضيات،ري،نظام جز و كـردينهانجوم .مشـاهدهموجينا منگرشها جسـتجوشديب در روشنگران عـاميارهـاييمعيكه

بشريندبرآ انسانيتو جايتو به ديرا .بنشاننديتملياينياعتقادا»ويمر« گراينجادر نمونـهيشاز به روشنگران ي،كشـورداريژرف

بن و آموزش و علم چيادهايسازمان در اخالق بـركنـديمـيادينعام واندينا نظر در كه است اليشگرانياعتقاد ،وولـفيستيانكر،يبنيتسچون

تورگوولتر ژاك چـيكشـورو سينچـون و اخـالق نظـر درياسـتازمسرواالتيامرتبه داشتيياروپايحياناز عصـرمنچويسلسله.قرار در

سـوم}Kangxi{»يكانگكس«سلطنت اين، نمونـهيـنپادشـاه ياسلسـله،همـ»يمـرو«.بودشدهيزبرانگتوجه مـيندر يـدگوتفر«نويسـديارتبـاط

نام»يبنيتساليلهلمو به خود Novissima«اثر Sinica«هنگام رشـتهيرا يبهپنجمـيسـ»يكانگكس«كهدرآورديرتحر پادشـاهينو رايسـال خـود

اگذرانديم بر تصور مـدتينو كه دريكرسـيطـوالنيبود را سـلطنتداشتياراخت چ.خواهد پادشاه دربار مناصـبينبـاالتر»يتهاژزوئ«يندر

توصيدولت و داشتند دست در چـيفهاييرا اوضـاع از مثبـت و ينممتـاز

103/تجدد

م مـينهم»ويمر«باوربه.ساختنديمنتقل را بـاتـوانيوضع ارتبـاط دراولفرانتس« مطلـق»ژوزف مصداق كه كرد آلمـان،»يصـرق«مشاهده يبـه»Kaiser«بود گشته ،.

تمانمونهاين نشانگر سيلها ثبـات اجتمـاعياسـيبـه شـماريو بـهبدرونديم ضمن در حتينو كه هستند خـوديپژوهشـگريمعنا چـونعرصههنويزن»يمرو« در پيابيدستيز استمرارياجتماعيشرفتبه عنصر

س امرياسينظام ميرا .دانديمهم

:چهارمموردزميكي»يمرو«نظربه يياروپـايروشنگريريشكلگيعمدههايينهاز

ماد نظر فزاي،از آمدن طبيشتربيهادادهييندهفراهم بـا رابطـه ويعـتدرهمهيانسانيستز استيدر بوده بيـادهنـدهنظـميممفاه.جهان يـانبـهعرصهيبندطبقهيگرد در طبقهيعتطبيامور نحـويبندمانند به ينباتات

همه بتوان نياتكشفيكه را ايزتازه جـايـندر وضـعيمجموعـه يتيداد،بـيدارپد زمان آن تا كه ،]Linnaeus[»ينئـوسل«كتـاب.بـودماننـديساخت

سوئد نامي،دانشمند Systemaبه Naturaeسال را1735به نباتـات فقـط نـهمعدن حهايكه طبقهيواناتو هم سـالكنديميبندرا به دوازدهم چاپ از و

انسان1766 homo«يعنيبه sapiens«]خردورز توجه]هوشمندياانسان همطبينحوهينا.كنديم به فرهنگيعتبرخورد نو امروز به بـاوريـز،تا بـهدارد،»يمرو« انتزاعـ»يمصـنوع«نظاميكدريكردروينا.ادامه سـامانيوهمهيابديم است قادر زيكه مشخص جايستياشكال خود در .دهـديرا

نت مقيكيجهدر و اوزان مايطراحياسهانظام با ارتباط در هم كه يعـاتشداندازه با ارتباط در هم داشتو كاربرد حجمها و منظـور.ها به همانحال در

تشريحتوض و عواطفي،كشوردارينظامهايان،اديداييپيحدادن و رسومپيطراحهايييهنظر تريزييو سـوداشد بـه و خـدمت در آنهـا از بتوان.كرديريگبهرهيتبشر

روشنفكري/104 و تجدد

همهالبته هموارهيمفهوم واقع در بخشـجهان بـه بـود ازيمعطوفبشر مفهوم و حـوشيتجهان و حـول انسـان«تمـاميالديمـ1800در

دربرنم»خردورز كگرفتيرا وصف ميفيتيبلكه شمار راآمديبه مـا كهح نظر.ساختيميزمتمايواناز داراهـاييهروشنگران را اعتبـاريخـود

جهانشمو و ادانستنديملعام مـينو خـود بـه منحصر را .دانسـتنديامراخالق كانت«خردمحوريقانون اندازه»امانوئل همان داشـتيابه اعتبـار

كهبايستيميا باشد فيكداشته همـ.يزيـكقانون اوينبـه هـم سـببفرمانها راياخالقيساختار امـر:ماننـدنامـديم]kategorisch[»امر«خود

كوشش.مطلق بخشيشهاتمام محتوا جهت ايدندر اخالقـينبه ي،قانونباور گشتنديا،»يمرو«به جمالتياناكام صورت رايبه راه كـه درآمدنـد

گذاشتنديبرا باز نبردهيكيحت.سوءاستفاده بـهتوانديميزدار استناد باتوج»كانت« را خود كـهياريبسـهاييهنظر.كنديهعمل دارنـد حضـورهمهگوينيم دريد ندارنـديكانسانها قـرار دورانيبرخـ.سطح موقتـاً

ميكودك برخـگذراننـديرا زنـدگيو طـول نيدر ويمقـيازمنـدخـودهم.اندسرپرست عدهينبه هم مياسبب موظف را خـاطرداننديخود به

ا هداينخود نابالغ، بگيتافراد عهده به را همـياليسمكلن.يرندآنان ينبـهسشوديميهتوجيقطر تسلط گـروهيكياسيو بر جامعه در يهـاگروه

هميزنيگرد مـيبترتينبه داده جلوه واقـع»كانـت«.شـوديمشروع درنبايانسانيچه:گويديم قـراريبرايدرا اسـتفاده مـورد نادرسـت مقاصد

.دادا»يمرو«آنچه مـينجادر توجـه مطلـقدهـديبدان يشـياندخصـلت

است نم.روشنگران درسـتيناتواندياو و بشكافد انتها به تا را موضوعفرهنـگ.دهـديحتوضـ بسـتر در چنـيياروپـاروشـنگران بـه يندسـتد.اندزدهيميهاييداور طرف كهيدبايگراز داشت خصـلت»يمرو«توجه

جر برميروشنگريانعام نمـ.شـمرديرا همـهكـنميتصـور يبخواهـد

105/تجدد

در را بريكروشنگران توضـ.يزدكاسه چـون هرحال ازيشـتربيحاتيبهاينا در او فكر نداريناز دست در هميممورد ذكر اكتفـانكتـهينبه هـا.كنيميم

:پنجمموردحقـوقيشـه،انديتـازهيشـكلهايينهزمدر اسـتنباطات و ينهادهـا

ميتموفقيجار محدود عرصـهنمـوديروشنگران در تـازه كـهييهـاوت ايقوفتوانستند آورند، دست مبتنـيتموفقينبه و منـافع از بـريفـارغ

توف نبود؛ مستقل هميقخرد در مبتنحوزهينروشنگران منـافعيها بر بودط و شبقات،قشرها به بود وابسته مل يِفكرهاييوهو مذهبيمحدود .يو

شيتواقعاين روشها»يعلم«تفكرييوهكه اسـتثماريبا و سـركوبايداپيسازگار خدمت به و حتـينكرد و درآمد قـوميروشها يكشـبـه

تاريد،انجام نظر رسيخياز اثبات كـه»يافتـهيروشـن«انسان.استيدهبهمجازاتيخدايكازيگرد و بـقاصم نمـيمكننده راه دل حـاالداد،يبـه

بو سـازگارخودخواهانهيزغرادقادر و هماهنـگ مسـتقلش خرد با را اششدتيروشنگرانازيكي.سازد با توانست غماننديبيكه ينامتعارفيرو

ب هم با موقع به را حوزه Marquis(دوساديماركياميزد،دو de Sade(بود.امحايحتروشنگري ناميزيچينتوانست خرافـات كـه بـود،يـدهرا

م.سازديسرم كنونيانتفاوت زمان در اقتدارباور چنيانسان يانسـانينباا در هفــدهم قــرن انســانهايــندر كــه ازياســت و باســوادند مــا دوران

سردرميهاحوزه علم نـوعآورنديمختلف گفتـاريو و »يعلمـ«سـخنوپرورانده گونهازاند مـاشكال بهره ارتباطات ازيـنا.گيرنـديگون حـد

نسخهيدتقل روشهايبردارو پـيعلمياز روشـنگران نكـردهبينـييشراا.بودند برسر اغلب چينالبته چه چيزكه چه و است نيزعلم يسـتعلم

مباحثيانم و جدلها درميروشنگران نبا.گرفتيجاندار ضمن يـنايددرناديتواقع نظامهـايدرا توانسـتند روشـنگران كـه گرفـت وياعتقـاديه

روشنفكري/106 و تجدد

جهـان»يشداوريهاپ« و بزننـد كنار اسـتدالليمبتنـينـيبرا و خـرد رابـرهم.بپرورانند باينبه هم عموميدسبب آموزش تحقق ينظامهـاي،گفت

مفهوم عرصهيعام طبيدر پزشـكيعـيعلوم بـهيشـرفتهايپيحتـي،وعرصه در آمده مقياستسواقتصاديدست بـهيياروپـاياسدر ورود و

جهان مـديدوران همـه روشـنگريونشدن دسـتĤوردهاانـديعصـر ييوا.انديانكارناشدن باينبا ايدحال ضمن توجـهيتواقعيندر مورد هم را

جامعـه چـارچوب در سـنت كه داد ايياروپـايهـاقرار از خـارج يـنون هنوز پيرومندچارچوب و پابرجـاقابـلمتيشـداوريهاياسـت همچنـان

ا.هستند صورتيشداوريهاپينگرچه به بـاكشنديسربرم»يعلم«اغلبنباينا آيدحال كه كرد دتصور آنچـهيخرافيخصلتيگرنها از و ندارند

جامعه در شكلهايشپيهاكه به مدرن متافياعتقاديـ سـربلنديزيكيو.متفاوتنديكسرهكرد،يم

حوزه»يمرو«پروفسورينوشتهاين در كه كـاريشناسـفرهنـگيراآوردهكنديم سـبب چنـد بـرا.امبه عصـركـهآنينخسـت دهـم نشـان

نبيروشنگر جلوهيعصريدارا پاك و امنزه در چنانكـه ساخت يـرانگرم مـيانامروز تصـور و دارد رواج قلم دورهرودياهل يروشـنگريكـه

همهعيببيويآرمانيادوره و است نقص سـتودنيو آن ويجوانـبتقل خور .يددر

تاريمبدانكهآندوم به تاريخنگاه و بـريمبتنـيـدبايگـرانديخخودبرخـيافتهسامانيروش بـه اتكـاء بـه تنها و رايباشد ويـجاسـتنباطاتسعامه تارياسيپسند نيخبه تار.يندازيمنگاه هر مثبـتييهانكتهيخيدر

نقصانها مييو چشم وقيهاجنبهينايحتوض.خورديبه تنها تـيمتفاوتم شكل فلسـفهگيرديخردمندانه قـدما اصـطالح به و روش از هم ياكه

هميريمبگبهره پيمبدانكهآنو هستيدر ا.يمچه در ياعـدهيـرانامروزمشدهيداپ بشر حقوق از دم كه نفزنندياند به .نشيننديميرانايختاريو

107/تجدد

ا گذشته تخريندر تودهيبينقش داخل در عهدهيهاارا وگرفتهبه بودنـدا خارج سيراندر انـواع روسـياسـتعمارياسـتهايهـم و انگلسـتان يهاز

كشورها تا درخورتوجهيعربيگرفته شمار ايو .يياروپاشناسانيرانازبـرايچيهاييپرقينانا مـيهم پـا و دسـت منطقـه در كـهكردنـديخـود

ميگريقوم رواج مدادنديرا كلدهنديو يحتـينـيعيـرانايختـاريتوايختار مردمان نينمشترك خـود كه را شـماريـيجزيـزتمدن بـه آن از

.گيرنديميدهنادرونديمامروزيدجديانمدعيناحاال تـارينبا آغـازيخكردن اسـتبداد دريناز

ميرانايختار چكننديشكوه همه ايـزو پرتـو در تخيـنرا ويلـياسـتبدادمفاهيمبتن مـياكنونيمبر كلنگـيـرانايختـارينـانا.كننـدينكـوهش يرا

مجلوه آرزوسازنديگر در تاريخيتاريو دريخهمچون كـه هسـتند اروپام سر آن درستكننديخدمت اطالع هم آن از خارجيزندگ.ندارندياما در

تـرج داخل در اقامت بر خـواريحتـدهنـديمـيحرا چاپلوسـيبـا ازيوبـيايانخارجيننازلتر كـه هموطنانشـان دريهاييكرسـصـالحيتيآن را

بـودهياراخت گرفتـهاگرفتـه و تـارينامـروزيدربـاره.انـدنـد رديخكـردندادهيهانوشته هشدار معمختلف اما اام دارديناالسف ادامـه همچنـان كار

ا بشرينو حقوق پوشش در جلوهيبار ادعـايعلمياو يـكدموكراتييوح مياتبه تداوم آزاد.بخشديخود مـينبود موجـب درون در شـوديقلما رسانهيمردمانينچنينكه مدد اززبانيفارسگريزيرانايهابه خـارج در

براياوجههيرانا گذرا چند كننديهر پا و دست سو.خود گوينديمييازنم را كورش نامتوانيمنشور بشـر حقـوق بشـريـدمنشور حقـوق چـون

جديمفهوم سويداست از جديگرديو مفهوم ويدبا دوره همـان استبدادمنشو استثناهمان ترجمهيير مدد به نفيسيانگليرا .دكننيميآن

مينوشته نشان ما به ضمن در فوق فرهنگـدهديكوتاه نگاه بـهيكهمينايختار فراهم را ضـعفهاآورديامكان و توانها بتوان دورهيـكيكه

روشنفكري/108 و تجدد

سنج درست ايايدرا در كم برداشتيندست گام دريتواقعينا.راه كهمرد كورش مـعصر مختلـف كـانـدتوانسـتهيمان روزگـاريشبـه خـود

ب اماننديبيدستĤوردترديديبگذرانند و ايـتواقعيـناست يرانيـانكـهتشـكيامپراتوريننخست را هگـلدادهيلجهان قـول بـه و يننخسـتانـدمـيمردمان شمار تشـكرونـديبه بـا تـاريلكـه عصـر وارد يخيدولـت

بايستنيزيچشونديم بتوان امروزيككه ناديناستنباط استبداد يـدهازسخنان با و كلنگيرانايختارسخيفيگرفت دوران.كرديمعرفيرا چرا

نمـيانساسانيطوالن نظر در اگيرنـد؟يرا كـه اسـت يختـاريـنچگونـهسربرميكلنگ اآورد؟يمداوم تمدنهايكييرانيتمدن كـهياز است نادر

بازساز قدرت استيبارها آورده دست به باز را .خودتارنگاه دريخبه به اتكاء عامهيسطحيافتهايبا جـاو بـه راه ييپسند

خوشا.بردينم بـهيسيانانگلخصوصبهيانغربيندحداكثر و بود خواهددانشگاه محفليستيتورييهادرد مو آكسفورد چون مـدامخورديگرا كه

تكد سويدست مـيـزخنفتيكشورهايبه تملـق،كنـديدراز راه از وكرسهااهدستگ ميهاييو اكنديبرپا نام حتينبه و آن همـيو نامهـاينبه

نميزن وفادار روز احوال به حتـيكشـوريـنا.مانديبسته ينبـدتريكـهجهــانيرفتارهــا و خــود مــردم بــه ســنت همچــون را ســلطنتش نهــاد

بدفروشديم اخالقترينيهيبه متعارف نميبندياپياصول ودهدينشانك صاحب ارسينام با طريستيرودربايفضايجادرا از ييهـاواسطهيقو

ميرحق .كنديعوضتارنگاه فكرمعنييبيخبه نظام به اتكاء با اگر شد منسـجميخواهدنگرش فلسفيفرهنگيو نگيـ رايشـينپينسلهايدستĤوردها.يردشكل

خوشـاتوانينم به توسل عشـوهيندبا و روز خـواريفكـريهـااحـوالناد و بيريوضعگينا.گرفتيدهشمرد نمـترديدياحمقانه وآورديدوام

.ماندخواهدنيدارپا

نويانمجدل و كهنه

نويانمجدل« و ست»كهنه و مباحثات دريزندگيهاييعنوان كـه اسـتم فرانسويانفرانسه زبان به و گرفت در گروه :ناميرزيدو

Querelle des Anciens et des Modernesخصلتينا.يافتشهرت يجدلهنريادب سالهايو در و حدت1860يدههينآغازيداشت و شدت با

سربرآورد ازينا.تمام بودند عبارت مخاصم گروه :دوفرانسـهيـاينمتقـدميايانگراكهنه● رهبـرAnciens:بـه يبـه

ــو« ــتگيهايشا)Boileau(»بوال ــندگاننويس ارجيس را ــن كهم.نهادنديم ادعا يسـندهنويـككهيعملينبهتركرديبوالوتقلتوانديم دهد نمونـهيـدانجام بـزرگيهـااز و برجسـته

ايهمه از اريندورانهاست؛ شعر كتاب يانمونـهسـطونظرمست محسوب از.شديوده بودنـد عبـارت مهـم عنصـر :سه

عمل و زمان مكان، ب(=وحدت صـحنه،يـك:يگـرديـانبهايستب با متناسب اعمال و ساعت، چهار ).دوينو

Nicolas(بوالويكوالسنـ Boileau(نوامبر اول درگذشـته1636متولد يوپار1711مارس13 نويس،در ادبـيسـندهشاعر، منتقـد .بـوديفرانسـويو

روشنفكري/110 و تجدد

فاصلهياتهزل در را زمره1668-1660ياو يهـانوشـتهيننخسـتيدربرشمرده او توجه خور ا.انددر زبـانزيناز او رسـائل و اشـعار دگذشـته

بوده ادب مبوالو.انداهل هفدهم قرن در پـردازيـهنظرينمهمتـريالديراعرصهيككالسشناسييباييز هم.انددانستهياتادبيدر نينبه يـزاعتبار

عنوان رهبرانيكيبه قـد«يشاهنگانپيااز معـروف»يممكتب جـدال درقديروانپيانم جديمسبك سبك كرديشهرتيدو كسب لجـد.ماندگار

هنريادب آكادمينايانم يِو گروه، پايدو در را هفـدهميانفرانسه قـرنمفـاهيلتبد سـر بـر متخاصـم گـروه دو رزمگـاه به دريمكرد يافتهـايو

.يفرهنگكالس»بوالو« شعر پروپاقرص هواخواهان مـيكاز و وكوشـيديبود ذوق

ناخوشاييقهسل و كنديندبد طرد باسـتان.را بـزرگ شاعران مكتب در كه اوهميتترب اصول از و بود برمـينشده دفـاع بـه ويتهـافعالخاسـت،يمكتب

نيهايشدوار هميمبتنتدريجبهيزرا مينبر سروسامان .دادياساسفرانسهياينمتجددياباورانمدرن● رهبرModernesبه يبه

ســخن1687در»يــركبييلــوقــرن«از)Perrault(»پــرو«شا»پرو«.گفتنديم لـويسـندگاننويستگيهاياز ييعصـر

م سخن حماگفتيچهارده كهكرديميتو بود معتقد وهمه با باستان انـدازهيعهد بـه هرگـز كمالش و يفضل

ــوييدوران ــنگرل روش ــه ــيب ــوديدهنرس ــل«1.ب »فونتون)Fontonelle(سـال بـه مدرن هواخواهان :گفـت1688از

ا مـدرن انسـان به مدرن پژوهش و رايـنآموزش امكـاندرگذرد؛دهديم باستان معرفت از يدسـتاوردهايعنيكه

كنـديبهتر مـيـنا.كسب را سـالهاتـوانيتحـول يدرعرصــهينآغــاز در بعــد كــردنمــايشيقــرن .مشــاهده

1. La docte Antiquité dans toute sa duréeA l'égal de nos jours ne fut point éclairée

111/تجدد

ــار« ــاطف)Marivaux(»يووم ع ــاتر تئ ــداع اب ــا ــاميب ن ــه :ب»Comédie larmouante«ــر روياث كــهيرا آورد ــحنه ص

بيانگراباستان آن .بودنديگانهبامدر جدل پوششـيانواقع نـو و بـرايكهنـه جـدليزسـتيبـود يو

اندمدرن.تريقعم سـبب به زمهايشـانيشـهباوران دريشـرفتپيينـهدرحمله امعرض و داشتند چـالشينانقرار به را اقتدار مفهوم خود سهم به

عالقـيانگراباستان.خواندنديم و توجه خود سهم دسـتاوردهاهبه يبـهباست كوشانعهد و زدند دامن ايدندرا زميـناز منظـورهـاييينـهراه بـه

شـايهافرآوردهيبازنگر تا بدهند دست به بـديدباستان يـبترتينهـمنها در برخـيتبتوانند نظر در حداقل را مقدس مـدرنيكتاب بـاوراناز

سازند زميحمله.برجسته در اقتدار داشتييشباهتهايادبانتقاديينهبهتح مـدرنيبترتينبد.يعلمقيقاتبا توسـط اقتـدار دريشـاناندچالش

مياتادبيعرصه درييچالشـهاسـازينهزمتوانيرا بعـدها كـه دانسـتپياستسيپهنه وقوع به مذهب .يوستندو

مامروزه پيانجدل اروپا در نو و ارزگيـرييكهنه .شـوديمـيـابيوب ديشآلمان انديياروپايكشورهايگراز معـرض درهـاييشـهدر تـازه

است داشته قرار ا.فرانسه نميناز گفتتوانيموضوع سخن اختصار .بهنگاهيكاف عالياست به شود ازياريبسـيـامـاركسياهگليقانداخته

ا شا.كشورينشاعران حتـيداما كـه اسـت شـده توجه يكشـوريكمتركوش همواره كه انگلستان سنتهايدهچون بپرورانديگردييروشهايااست

ا گونهيمكرديادكهيجدليناز انـدكيابه پذيخاص .باشـديرفتـهاثـركهآورده و«اند رسـاله»تمپـليليامسر نـاميادر آمـوزشيدربـاره«بـه

درباره و مدرن و ويشـانانددرنميهعل»يشاعريباستان گرفـت وضـعپيانكته كه مايشرا گفت و كرد تكرار بود شده آورده زبان بر هم او از

ب رو آن كوتولهبينيميميشتراز شانهيستادهايمهستييهاكه يـكيهـابر

روشنفكري/112 و تجدد

ايگرانيد1!!غول كه بودند پـينهم انگلسـتان در را امـايجدل گرفتنـدا فرهنگينتمام سالياگوينزاع پا1696به به شوريانرو آن و گذاشتشوق برانگيو فرانسه در كه ننشانديختهرا بار به حتـ.بود، انگلستان يدر

افتادينا هم طنزپردازان دست به كسان.جدل بودند هرحال نـزاعيبه كهشـ دو را كهنه و نو سر مـييوهبر جهـان بـه بودنـددانسـتندينگـرش و

اكساني كه رينهم ستجدل وياسـيسيروهـاينيـانمديدنـديمـيزيا.يفرهنگيروهاين

بيانمجدل و معرّف نو و مباحثـاتيخيتاريدورهيكيانگركهنه وگفتگوها هميادبيو فرانسهيندر در هفدهميانيپايدورهيدوره قرن

ه قرن به گذار حال در ا.استيجدهمو بود مهم ايـنآنچه كـه يـنبـودتأث چه ادبتوانديميريجدل بنهـدياتبر معاصـر هنـر يـهژانو27در.و

پرو«1687 لـوبه»شارل احـوال بهبـود آكـادمييمناسـبت در يچهـاردهنام به را خود شعر لو«فرانس و»بزرگييقرن خوانـد حاضـران برابر در

لو عصرييعصر همچون را بودنيآرمانيچهارده نمونه و الگوياستودنف را باستان عهد دادن چن.كرديقرار او شعر :بودينمضمون

بايبايزدوران همواره را نميدباستان تصور هرگز اما نهاد، كنميارجپرستيدبا را ميد؛آن را باستان بزرگنـد،آنيببينميمردمان بـزنم؛ زانو كه

مردمان اما است، بيدرست ما؛ خود اانصافييچون بود دستنخواهد گرق لويمبزنياسبه عصر زييو دوران با بسنجيبايرا 2.مياوگوست

پرو از)1703مـه16يدرگذشـته-1628ييهژانو12يزاده(شارلبنيفرانسويسندگاننو ادبيكيادهايكه پايژانر او.كردگذارييهرا آثار

ا نيندر ميزروزگار چاپ صورترسنديبه به و برخوردارند توجه از و

1. See: Sir William Temple. On Ancient and Modern Learning and on Poetry. Internet Archive.Edited by J. E. Spingarn

مجموعه.2 در شعر جلدياين چهار كوشـش»پرو«ي بـه اسـت درهابرمـاس.»يـاوس«آمدهبه بار چند مدرن عصر مفهوم با ارتباط در خود مي»سياو«گفتارهاي .:نك.دهدارجاع

Charles Perrault. Hrsg. H. R. Jau?. München: Eidos, 1964. P. 165

113/تجدد

ن اپرا و درميزباله اجرا زآيند،يبه چايبـايماننـد اثـر ي،فسـكيكوخفتـهنماينهمچن صورت ...ويقيموسيش،بهخانوادهيسپاردر دريادر توانسـت و گذاشـت چهـان به پا بورژوا

ببمدرسهينبهتر آموزش آكادم.يندها بـودييهادر فعال فرانسه ومختلفشخص مـيحوزهيشناختهيتهاياز شـمار بـه هنر و در.رفـتيادب او

مهمتر مشركتيتشخصينضمن مشهور جدل در بهيانكننده نو و كهنهم حام.آمديحساب لوياتادبياناز رجحـانييدوران بـر و بود چهارده

لوياتادب ادبييعصر مـيـاتبر اصـرار باسـتان از.ورزيـديعصـر را اوسـروده.داننديم»مدرن«يجدهواخواهان و مخالفـتيهـااظهارات او

برانگ را باستان عهد نـامياسروده.يختطرفداران )قـرن:يـا(عصـر«بـهسال»كبيرييلو همچن1687به سـاليانمييسهمقاينو بـه مدرن و كهن

حكا1688-1692 جانبـداريـتهمه معاصـرياز دوران از ازيعنـياوم مدرن باستانكنديعصر عصر برابر اداريهنگام.در سـمت خـوديكه

بق داد دست از ادبييهرا آثار نگارش و خانواده وقف را .كرديعمرسوييواكنشها»پرو«كوششهاي رايانگراكهنياز آنان و آورد بار به

رهبـرينانا.ساختينخشمگ به م»بوالـوسالويكـن«ينخست يـدانبـهوقتينا.ندآمد گرفتيجدلها جلد»پرو«كهباال چهار بـهياثر را خـود

مقا رايانمييسهنام خـود حمالت و داد انتشار مدرن عصر و كهن عصرتككهنيهعل ا»پرو«.كردرارباوران دستاوردهايندر خود يانباسـتانياثر

ق در دستاوردهاياسرا همهيبا در خود زنـدگيعصر انـدكيسـطوح.دانست

الگـويدتقلگرايانباستان همچـون را كهـن عهـد زياز يبـاييمطلـقتبلدادنديميجترو حـالكردنديميغو مـدرنيدر اصـليشـاناندكـه ازميلتخ دفاع اكردندينابغه بر خـودينو درون از نابغـه كـه بودنـد باور

آفر و خلق به .استينشقادر

روشنفكري/114 و تجدد

ــرانجام مس ــر اث ــر ــانب ــو«جيگريي آرن ــوان )1694-1612(»آنت)Antoine Arnaulds(»ــو ــار»بوالـ تـ ــه ــه1694اوت30يخبـ يانامـ

ا»پرو«بهجويانهيآشت و عمـوميكديگردويننگاشت انظـار در يراآكـادم گرفتنـديدر آغـوش در شـده.فرانسـز گفتـه و»پـرو«گرچـه

ا در داشتهينهواخواهانش را باال دست تارجدلها اما ازيخنگـاراناندنميكيچهيروزيپ سخن طرف دو .گويندياز

هيدههدر قرن اينايجدهمدوم و گرفت جان باز بـرينجدلها بـاراشتباهات شد»هومر«سر پا به ا.غوغا ديندر زنـده»پـرو«نـهيگرمقطع

نه و عـده.»بوالو«بود و پرداختنـد مقابله به مخالفان و ازياموافقان هـماصل زبان به حمايخوانش نينا.برخاستنديتبه پادرميـزجدلها يـانيبـا

بهيافتتمهخا هومر«و سر بر جدلهايناياثرگذار.يافتشهرت»جدلم روشنگرتوانيرا عصر سراسر رومانتيدر كـرديـزنيكو بـا.مشـاهده

برخينا ادبيحال ايمورخان ادبينبر در كه وياتنظرند قدرت فرانسهنيرتأث باستان استتريرومندعهد ا.بوده باور آتوانيميحتينانبه ثـاردر

آزموديريتأثينچنبودلر جان به فرانسـويورامرزياثربخش.را يانجدلحوزه در آوردميگرديهارا اختصار به باال كـهشـوميميادآورفقط.در

حت»جدل«ينا و شد مطرح چندبار آلمان هيدر قرن آثـاريجدهمدر دريدريشفر«و»يلرشيدريشفر«،»هردريدگوتفريوهان«چونيبرجستگان

.يدسربركش»اشلگل

نكتهچندم1 جدل ويانـ دكهنـه در سـپس و فرانسـه در يكشـورهايگـرنـوگونهخصوصبهيياروپا به آلمان و سربركشيهاانگلستان هر.يدمختلف

نوع به زمانيجا در داديادورهيايو نشان واكنش آن به .مشخصنبا2 ادبينايدـ مسائل به ساخت منحصر را كه.يجدل است درست

حوزه پرتوياتادبياز اما داشتگستردهييسربرآورد يمنازعاتينچن.تر

115/تجدد

جا از مييمعموالً جاشونديآغاز همان به خـتميـااما حـوزه همـان بـهوقتيدشا.شوندينم گفت اندياجامعهيبتوان گراهايشهاز تازهيشهايوفرهنگيزلبر سنت به بسته باشد جـايشده در دريعنـيمناسـبييخودنماييجا تجليندگانيكه تماكرديمناسب باشند بيدجديالته به يـانرا

گراآورديدرم مـيشهايو اعـالم را خـود حضور نمـوديـنا.دارنـدينودر نخست ميكگرچه چشم به مسخورديحوزه در خـوديتكامليراما

جاها بيزنيگرديدر ميانبه اآينديدر بـه نمايـنمشروط وينـدگانكـهباشنديتهايشخص آمده وجود به .درخوراحتتوانيميرانادر مياطبا جدل سـخنياناز كهنـه شـعر و نو شعرهمهينا.گفت با همهيهاكاستيجدل با حـاليتهايشمحدوديو هـر به

نوع ادبيانمييزورآزمايمعرّف سبك ميدو شمار ازيكيچه.روديبهكـهينا آنچـه امـا نگرفتنـد قـرار هـم مقابل كمال به و تمام به سبك دو

ميكهردگانيننما زبان بر سبك دو فرهنـگراندندياز سطح از واقع بهادب توان از حت.كرديميتحكايكهريو نو شعر ازيوقتـيهواخواهان

نمونـه كـه برخاستند دفاع به نو دريدرخورتـوجهييـدهآفريهـاعنصرآفريوشيجيمان.نداشتندياراخت به بينشتازه و بود بابـتيشترروآورده ازمرينظ ميداندر حضور ادبـيافتينبرد خلـق بابـت از تـدريجبـه.يتا

كمبودهايبخش اياز اما كرد جبران را ناهمزمـانيـنخود طـرحيعمـلنظر ادبـيادبييهكردن خلـق ميو از ا.برنداشـتيـانرا گذشـتهيـناز

ايكسان عصـريرانكه در زننـده درجـا و كهـن عصـر به وابسته هنوز راميقدياستانبا همـهيدبادانند،يم در و ناگهـان مـدرن عصر كه يبدانند

صورتشودينميمتجلهاينهزم به زيو جهان در مؤزون و يستيهماهنگنم اندام .كنديعرض

آ3 باستانياـ آيكعصر است؟ مانع و جامع باسـتانيـامفهوم عصـربيعصر و منزه و نمونه نقص؟عيبياست و

روشنفكري/116 و تجدد

استنخست حـوزهيمبدانمهم در باسـتان مفهوم ويتمـدنيهـاكهمعناهـايفرهنگ در اسـتيمختلف سـربرآورده رايـنا.متفـاوت تنـوع

نوشتهتوانينم كرديادر شرح كوششـهاشوميميادآورتنها.كوتاه يكها در گونهيراننوخواهانه اسـتيهابه سـربرآورده حـوزه.متفـاوت يازگرفته مدرسهيهانمونهخصوصبهآموزش و سيدارالفنون ياسـيعلوم

حوزه مشروطياستسيتا انقالب حوزهيتبا نثـرياتادبيو صورت بهنو شعر عدهيتواقعينا.و نوخواهياكه برابر يـاكننديميستادگيايدر

نوخواهياعده نمـيگـريدينوخـواهيچهياسي،سيجز وپذيرنـديرارايتقاضاهاكهآنبدتر فرهنگخود چارچوب نمدر بـلسنجند،يخود

نمونه مـيـرونبيهابه اهمدوزنـد،يچشـم ويـدجديكوششـهايـتازنم .كاهدينوطلبالگوعصر عنوان به الگـوياسيسيباستان عنوان به يگـردينـيديو

نميرانيانايبرايخاصيتهايجذاب دست الگوداديبه عنوان به هنوز ياماپاكيراست درستيو ميو توجه آن ا.شديبه باسـتانيناز مفهوم گذشته

فرهنگيمقدياكهنيا دربرمـيـاتادبيحـوزهيرانادر هـم .گيـرديراادبيهمهيادبينوخواهانهوششهايك كشـيفنون چـالش به را .يدكهن

ــت كاس و ــم ك ــه ايهايشب ــادر ــينج ــردازيمينم ــ.پ كاميحت ــه ــاب ويابيه.يابيهايشناكام

فرهنگهنگامي فرهنـگيكه آن بسـازد، نـو از را خود نباشد درقادرم قرار زوال ا.زوديايردگيرد،يمعرض همهينوسازيناما هاينهزميدر

داشتيتجل نخواهد همزمان و زم.هماهنگ در رخيينـهآنچه نـو شـعرا در اكنون و جـديرانداد بحران عرصـهيبا در اسـت، شـده يامواجـه

نظيقيموسونچيگريد كم شدت و قدرت خـارجيـريبا و داخـل درمييهاشكوفه.دارديانجر بار امنشانديبه راينندهآفريدهاييو پرتوان وحالدهديميدنو كوششهايدر آن عرصهيكه در روينوآورانه نـو شعر

117/تجدد

فاصله ابتذال با و است گذاشته زوال بـاقيابه اسـتيچنـدان .نگذاشـتهداستانديگرييهاعرصه فيسينومانند يـكهر.اندسربرآوردهيلمسازيوكاست تقل.ياربسيهايبا انديـدبـا بـا و خـارج بـاهـايييشـهاز كـه كوتـاه

آرمانيبلندپرواز بيشياندو .استيگانهسختباستاندر الگـويانگرافرانسه خصـلت و باسـتان عصر كمال آنيياز

م گذشتهگفتنديسخن به ميو ا.باليدنـديخود بـهيـنايـراندر شـكوهس انحطاط نمـخصوصبهياسيسبب چشم به قاجار عصر وخـورديدر

حيپادشاه با چينباتياتقاجار همه بوديزخود گذاشته حراج به بـا.راوقتينا پايحال قاجار عصر ايـانكه و راهـيـرانگرفـت گـاميدر نـو

ن ملـيقاجـاريروهايبرداشت، و راسـت و چـپ سـو، همـه يـناي،دربرنتافتند را .كوششها

مشروطدر انقالب آموزشـينظـامياسـي،سياتادبيتمقطع ادبـيو يواندينا.شديدتوليدرخورتوجه جريشهباران در تـايانمدتها تـدريجبـهبود

فهم و درك د.شديدهحس، تحـولينايگرپرسش كـه يشـرفتپيـااسـتپيهنر خود همراه زميشـرفتبه مـيعلمـهـايينـهدر بـار بـه يـاآورديرا

پكهآنتردرست با است حوزهيشرفتهمزمان علوم؟يهادر مختلفدريسرودهدر»پرو« لـو1687ييهژانو17خود عصـر بـزرگيياز

م م1.گويديسخن ايدبگوخواستياو در آمـدهينآنچه دسـت به دورهپ مراتب به استتريشرفتهاست باستان عهد ا.از ترديچهيراندر يـدكس

پ قاجار از پس عصر كه ندارد و بـودهتـريشرفتهنداشت قاجـار عصـر ازا با اما نياست حال سيروهاين ملـياسيمختلف و چـپ تـاياز گرفتـه

قوميمذهب قاجاريمرژي،و از پذيپس همسا.نشدنديرارا يرانايگيدرترك حتيهدر روشنيكيكه بود باخته را نحـويشاناندجنگ يگـرديبه

كردند .رفتار

1. See: 1-Au 17 éme Siécle-Charles Perault. Biographie écrite par J. Baumont : Internet: free. fr / B-multimania.fr.Internet / C-Freie Universität Bozen, Fakultät Design und Kunst Jörg H. Gleiter.

روشنفكري/118 و تجدد

كشورهاياريبسامروز در و غرب اخصـوصبـهيگرديدر يـراندرمينچن چدهنديجلوه همه غرب در پيزكه استيشرفتهماهنگ .كرده

همراهيعني علومياهنرها با چنـينا.همزمان ويتصـورينقلـم نـدارداتواننديمياديزيهانمونه باشندينگواه .ادعا

رنسانسعصر و مدرن

ويـاوريمبيحاتيتوضكوشيميميرزدر مـدرن مفهـوم دو بـا ارتبـاط درا.رنسانس فرنگيننخست صورت همان به را واژه دو مـيهر .كنـيميضبط

توض با همراه برابرنهادهيحاتپسانتر خواهزينيفارسيهابه .كرديماشاره

مدرن1 عصر ـتاردر سيخيمطالعات فرهنگـياسـيو اصـطالحاتيو روروبـهيبـا

بهشويميم همه معيككه دارندينهدف جهـانگويـديمـيكي.اشارهد و مدرنگويديميگريمدرن برخيادوران مدرن، تـرجيعصر يحهـم

يخنگارانتاراالصوليعل.مدرنيدورهيامدرنيزمانهايندبگودهنديمپاانيزمياعصريغرب از پس كه دارند نظر در وسـطيـانرا قـديقـرون

م هم.كنديعلم اصطالحاتيندر داريحال عصـر«همچونيمهم اوائـلمدرن«يا»مدرن عصر ا»آغاز نينكه از بعد را هييمهدوره يجـدهمقـرن

م جاها.كننديمحاسبه نينايگرديدر ايزكتاب كهنيبه دارم اشاره نكتهديخيتاريايهسازماندهينا .دارديبسـتگيسندهنويايخنگارتاريدگاهبه

هيابدينميانپايكسرهيادورهيچه نميادورهيچو آغاز .شـوديناگهان

روشنفكري/120 و تجدد

ا بگذريناز ايمكه نظـر مـورد موضـوع به پايـنبسته و فـرقيـانآغـازتار.كنديم ايـانپايخنگارانمعموالً آغـاز را رنسـانس يدورهيـنعصـر

م ا.ننددايمدرن در همـينجااما مورد به بسته پاينهم و فـرقيـانآغـازم1650متعارفيخنگارتاريك.كننديم مدرن عصر آغاز اماشناسانديرا

موس به نظر ايقياگر در باشد دورهينداشته رومانتيصورت از يـكپسمع مياررا بددهديقرار مدرنيبتترينو حـدوديتهآغاز يـينتع1900را

سو.دكنيم كنـوندانيميميگردياز دوران تـا مـدرن عصـر ادامـهيكـهحتيابديم تاتوانيميو مدرن«گفت پست بـه»عصر قائل اگر البته هم،

بـراينا.رسديميم،باشيادورهينچن را مـدرن پسـت يسـالهايعصـردورهيدهه آغاز تا بيدههيشصت قرن ميستمهشتاد كار كـهبرنـديبه

ا بستگيالبته باز هم محققين نظر به .دارداصطالحاتينهمدر اكنون مـيزنيحال كـار دورانروديبـه بـه كـه

مـيانيپا متـأخر مـدرن را آن و دارند اشاره مدرن ا.نامنـديعصر يـندرسع باز مفاهيبخش به دورهيمدارم زميمبپردازيخيتاريهاو هـايينهو

انتقاديانگاهيك مدرنينگرش و مدرن مفهوم به نسبت رنسـانسيته،رااش آورتقاقاتو فراهم .يمآنها

دوره2 منطق يخيتاريهايبندـانسانبازيرداز علوم معنايدر گرايعوسـيبه جهـتيشـيكلمـه در

سادهبندييمتقس معناداريدشايايسازو چشـميسازهم به كار موضوعكسيبرا.خورديم زمينمونه در مياسيسينظامهايينهكه بـاكنديكار

مبناينايبنددسته بر گروهيارهايي،معينظامها درون در را جـاييهاآنهابددهديم مـيبترتينو مفهـوم و برجسـته را آنهـا .سـازدياشـتراكات

اينكته اينجاستمهم ويدنبايكليهاگروهينكه فهم از را يژگيهـايماتما و بازدارد مورد ايلهر طبقاتيدئولوژيكبه يمتقسيهادستهياكردن

بنشاند بار به را .شده

121/تجدد

بنمايدشايخيتاربنديهايدورهجوهر طبقهيدهمسان علوميهايبندباايانسان در ممكـنگـاه.كننـديمـيداپيتجليزنيقعمييتفاوتهاينجااما

مفاه براساس ما طبقهيخيتاريماست به ممكـنيمبزنيبنددست گـاه ورو براساس تييهادورهينچنيخيتاريواقعيدادهاياست .يمكنرسيمرا

دوره در حال هر كنـنظميهـايبكوشيميميخيتاريهايبندبه مـنظم يم،رامبنايم،كنيبندبسته بر را دهـيقواعديآنها سـامان و سـرانجامويمسر

مبنا زمانيبر مراتب پايايسلسله نظـميمفهـوميهـاگـروهييـهبر بـهبرنز.يمبكش عصر .يروشنگريامانند

طبقهيخيتاربنديدوره انسـانيهـاحوزهيگرديهايبندبسان يعلـوموهله ايدر ميعملييدهفايننخست آسان كه دارند بـهتوانيرا را آنها

كـرد منتقل و سپرد هـوخاطر از را آنهـا واقـع بـه برخـورداريتيو عـامبايتهوينا.ساخت البته مرحلهيدعام شناسـايدر بـه يـتهوييبعـد.برساندمددخاص

مبنديدوره ضمن موقعيمـؤثريعملـيكاركردهاتوانديدر يـتدرمـ.كنـديفاايكنون مـاركسيهايبنـددورهداننـديهمـه تحـولكـارل از

مبنايبشريجامعه اذهـانيدتولييوهشيبر مـدتها تـا چگونه غرب درتأثيانشرق تحت هم ميررا همه و درآورد رايختاركوشيدنديخود خـود

نادرس دورهتهرچند همان اساس كننـديهتوجيماركسيبندبر معنـا .ونظر عدهيتفوگلوييهبعدها و برآورد آبيسعياسر عامل نكردند يزرابگ نظر دورهآنيبيرنددر اساس پرسـشيماركسـيهايبندكه يـزبرانگرا

.سازندبرروانكاو ناميتانياييمشهور Henry)»يمـاودزليهنـر«به Maudsley)

فر)1928ـ1835( داد هشدار خود همكاران نخورنديهابندطبقهيببه راگونه دستهيهاو براساس را جنون نكننديهابندمختلف فرض يـنا.ساده

م را او جامعهتوانيهشدار با ارتباط تاردر و كـاربهيزنيخنگارانشناسان

روشنفكري/122 و تجدد

چن.بست او هشدار ن:بودينمضمون انسانها يرومنـدينيـزيغريرويدرتما فقط نه كه دارد گونـهيلوجود بـه را معرفت و دانش دريادارد كـه

نميعتطب هميبنددستهشوديمشاهده سپس بل بريهابندطبقهينكند، رابديلتحميعتطب و طبيتهاواقعترتيبينكند با سازد منطبق بنـديهايقهراايشيده،اند از تازه تعمينو و برود وراتر بـردادنهاييمهم آمده دست به

تبد را مشاهدات كليلاساس بـه مخلوقـاتيتهـايكند بتوانـد تـا مثبـتگردانديمصنوع مسلط متعارف درك و فهم بر مستبدانه را .خود

كنــاگــر ايمفــرض چنــيــزيغريشگــرايــنكــه البتــه كــه يناســتاانديشمينم بايندر چه اوليدصورت اكهآنكرد؟ بر اسـتينتصورم

ا ديآموزشـيخصـلتيـلتماينكه دو و چنـيگـردارد يتصـوريناگـربا بادرست آنگاه عامـليدشد هـم اگر و داد سامان نو از را آموزش نظام

بگيزيغر اصل ايريمرا مـيندر چگونه اتـوانيصورت يـزهغريـنبـرــلط ــتتس باياف ــال ح دو ــر ه در ــرد؟ ك ــار مه را آن ــدو ازي ــت آموخ

حـوزه.يختپرهيكلياربسدادنهاييمتعم همان در هركس است يابهتردس دارد تسلط و تخصص طبقهكه به نهيبندت بـهكـهآنبزند بخواهـد

طبقه بشـريـاومعلـيهـارشـتهيـاعلميكتمامي،بندمدد رايدانـشسادهيبنددسته موارد.كنديسازو دانشـمنديدر كـه بـهيهـم دسـتوافـزنديميكليبندطبقه تبحر از رشته همان در كـافيو منـدبهـرهيو

ا است خوب حال آن در توضيبندطبقهيناست درست دريحرا و دهدخرده باشد آماده باشـديگـرانديريهايگضمن پاسـخگو مثـاليبـرا.را

باستان»فوكو« كتاب سـاليشناسدر بـه يحـوزهيـكدر1972معرفتطبقهيتخصص به ايبنددست او پايبنددورهينزد؛ بر مشاهداتييهرا

رشـته در هشناسـيتيسـزي،پزشـكيخود قـرن در اقتصـاد يجـدهموبود ا.گردآورده او پيقاتتحقينتازه ديشتررا اثر دو نـاميگردر به خود

تمدننونج اش)1967(و نظم بود)1970(ياءو ساخته .منتشر

123/تجدد

ا»يتوهپيتر« در آثـارينهزمينكه و دارد دادهيتخصص انتشـار هـمم تعمنويسدياست دادهيمروند اسـاس بـر واقـعيهـادادن در محـدود

مـيانيجر كـل بـه جـزء از كه يـايبنـدطبقـهيـانجريـنا.رودياستمبتنيبنددوره ضـرورتيكردن بـر نسـبياسـت از درگرايـييتبرآمـده

خصـلتيـازنيـكبهييپاسخگو هـم خصـلتيفـرديكـه هـم و يداردترتيمبتنيبنددوره.يفرهنگ چيزمانيببر انـدازهشناسيينهو همـان به

دوره كه است جامعيمبتنيبندمعتبر و وسعت عرصهيتبر معرفتيدرعالقه واقع.ياييجغرافيهاو ويمبتنيكيدر مراتـب سلسـله بـر اسـت

دبندييهال فراگيگستردگبراستيمبتنيگريو ا.بـودنيـرو يـنالبتـهمرده محدود ردهشونديها به توجه با نـژادي،جنسيهاو ولـد، و ي،زاد

اجتمـاعي،درآمـدي،آموزش بنـديمنزلـت مـرز آن جـز .شـونديمـيوغياندانشگاه طبدانشگاهيانيرو طـور دورهيعـيبه يكسـرهيهاييبنـدبـه

تما هم از ميلمتفاوت 1.دهندينشان

اينكته در توجه كهيناينجادرخور ارت»يتوهيترپ«است بـادر بـاطنيبرانويسديميروشنگر از خـارج كـه بـزرگيشـمالييمكـرهآنـان

روشنگرشده عصر درك و فهم نياند ساده درنويسـديمـ.يسـتچندانعال روشـنگر)يسمسكوالر(گرايييعرفيااستراليمدارس محصـول يرا

خودداننديم انقالبهايكاثربركه از بـودهيمردميسلسله سـربرآوردهانقالبها بسان آمرياست و صنعتيكافرانسه انقالب آموزش.يو نظام يدر

وينايهمهگفتنديم به ويت،اشـرافهـاييگـاهپايروشنگريژهانقالبهاوسط قرون زمان از كه را فروريمذهب درهـم داشـتند ويختنـدحضـور

اييشهاند سـريدهعقيآزادنهبرازآزاد، آزاد گـردش ارمغـانيهماو بـه رارا باور و تدريجآوردند؛ اشـاعهيشپييالگويكآكادميسو را افتـاده پا

پداديم روشنگريروكه استيدموكراسيرمسيآن كرده هموار يدشا.را

1. See: Peter Toohey.The Cultural Logic of Historical Periodization. In: Handbook of HistoricalSociology.Sage publications. 2003

روشنفكري/124 و تجدد

ا اروپاياريبسيبرايمردميانقالبهاينهم آمريياناز يـديفوايكاييانوهمر ااهبه اما است نظرينهاداشته م»يتوهيترپ«به اسكانشونديهمراه با

استراليدپوستانسفيدنگز سفينا.يادر اسـتيدپوستاناسكان بـوده توأمبدبخت دو گونـهكهآننخست.يبا ازيااسـتراليقـارهيانهوحشـيابـه رابوم دوميتهيانحضور و آميناكهآنساختند؛ بـاشـوديمـيختـهاسكان

ــذ پ و ــور ــارانجنايرشحض ــدهيتك جزران از ــده ــرهش ــتانيي .انگلسرياييانياسترال اجبـارهايشانيشهكه مهاجرت راگـردديبـازميبه اروپـا

نم ارج اشـتنهنديچندان و شـور نياقيو مقطـعيشـمالييمكـرهبـه درنم1788 روشنگر.دهندينشان كه است انقالبهايدرست آنيو از پـس

مستق اسـتراليمعلت بـه محكومان حيامهاجرت نمـبـه امـاآيـديسـابم اشونديهمزمان بـدناميدادروينبا به بـه.انجامـديمـيروشـنگريو

همينهم روشـنگرآنيبـگويـديم»يتوهيترپ«علت بخواهـد رايكـهم كند، بسـخواهديبدنام نظـر در كه دهد يـزيچيروشـنگرياريتوجهه كه آياحساسيچاست به عالقهننسبت نه ستاياندارند؛ نه يـايشـيو

استرال.همدالنهيتفاهم نظر كتابهايايياندر اهميمدرسيفقط يـنايتبراروپايبنددوره از نت.نهنـديمـيـدتأكيشمالييمكرهنيابرآمده يجـهدر

سردرگمينوع و ايابهام با ارتباط استراليبنددورهيندر چشـميادر بـها.خورديم درسـت»يتوهيترپ«ينجادر دورهكنـديمـيـانبيبه يبنـدكـه

عميانيجر كه فرهنگيقاًاست هر درون ردر استيشهخاص بـه.گرفتهنمينهم تعمتوانيعلت را آن سهولت كه.داديمبه يفرانسـويكآنچهمـيكاييآمريا تكان اسـترالدهـديرا كسـبيتيخصوصـينچنـيادر راهكندينم ميچ،كه خصلتتوانيبل خوديايليتحميد از هم پرخاشگرانه

دهد اينكته.بروز در دورهيسـتنيـناينجامهم بـهيادشـدهيبنـدكـهنحـوهيونـدپياسـتعماريعتطب تنـوع صـرف بـل اسـت، وخـورده هـا

ــاييوهشــ ــگيلتشــكه رن ــزيآمو ــددورهي حساســيبن ــه ك يتاســت

125/تجدد

حت.انگيزديبرم منطقه، هر ملت، ميهر فرد خـاصيبنددورهتوانديهرباشد داشته را ا.خود دورهيناز ويبازتابنـدهيمصـنوعيبندرو سـبك

استييوهش گذشته به .برخوردبخواهبراي اگر منطقهيمنمونه همان تـوانيميمـيمبمـانيااستراليدر

روشـنگريتيحساسـيچهـيايياناندونزييمبگو بـه رنسـانسينسـبت وآمريحتيا.ندارند استقالل نخستيكاجنگ را آن داخلينكه هـميجنگ

حساسنامنديم آمريتيهمان كه ميكاييانرا نشان آن كانـادادهنـديبه درا.استياوردهنباربه ايتانياييـانبريعنـيجنـگيـنبازمانـدگان از يـنو

بر دوستداران ايتانياگذشته رفتنـدينانكه كانـادا به نبود كم شمارشان هماونتـارخصوصبه جنـوب ا«.ويبـه تورنتـو»ينـوودبـراد دانشـگاه اسـتادعليادشدهجنگ:گويديم كه اندازه همان عليتانيابريهبه گروهينايهبود،

بريعني جهتيتانيادوستداران .كرديميريگهمبگذرينهاااز فرهنگهايمكه يتهاييحساسـينچنـاروپايييرغياصوالً

روشنگر و رنسانس به نسبت نميرا ا.دهندينشان در بـهيـدباينجـاامـاايگردياجنبه نهيناز كه دهم توجه و»يتوهيترپ«مسئله دوسـتان نه و

داشته اشاره آن به همكارانش .اندنهتودهدرست كه حتـياست و آموزشـيمردم كشـورهاينظـام يدر

تاريرغربيغ روشنگريخهايبه و مدرنيرنسانس چنـدانيغربـييتـهوويياعتنا بـه امـا كشـوريـژهندارند ايدر يذهنـيتمشـغوليـرانچـون

گروه و فرهنگييهاروشنفكران ناقالن مدرنيسـتنيزيچياز ييتـهجـزوقتي؛غرب ويعنـييغربـيمدرنيتـهگـوييميميو مـدرن عصـر همـان

روشنگر و همهيرنسانس مجمـوعينهاايو ا.در يـداپيافـراديـراندرچشده همه كه تاريزاند براساس موارديخرا در و غرب بـريحتيمدرن

تار ميخاساس مجموع در مسنجنديغرب اكنـونيشگـراينا.نگرنديوگروه مذهبيبه روشنفكران را خود اسـتيتسراداننديميزنيكه كرده

روشنفكري/126 و تجدد

ا ابهامكهآنيبرايزنينانو نخست نمانند عقب قافله وينـيرآفاز كردنـدافتـاده وجـود تمـام با مدرنسرانجام آغـوش در مـيتـهانـد ازكوشـنديو

نماننديتهمدرن م.عقب همـهيشـهانديهمـهخواهنـديحاال ويو آدابمدرن با را ا.دهنديقتطبيتهرسومشان جداگانهيندر گفتار خواهمياباره

ا.داشت مهم ببيناما كشورهاينيماست در گرچه اسـترالييكه وياچـونكشورهاياريبسياكانادا مدرنيمعضلغربييرغياز نام رنسـانسيتهبه وبرنامهيمشغلهيعنييمندار و مردم نيآموزشيهاعموم بـايسـتكشور

كشورينا در ايحال گروهيكصديرانچون كه است مختلـفيهاسالايروشنفكر با مينمدام نرم پنجه و دست بـاكنند؛يمسئله جنگ به گاه

غربرونديميغربزدگ ابزار با بـخواهنـديمـيايالبته غربـيخاز بـن يوغرب ابزار همان با باز جدييكوششها.يشوند طور به كه جهـتيهم در

جد علــم ــدكســب خــردهي معــرض در حــاال ــود ب شــده ــال ــريگدنب ياست»انديشانينامروز« شده ا.واقع انكتهينبه طـول در وكتـابيـنها

.پردازميميشهانوشته

د.يدجدعصر اصطالح مدرن عصر با ارتباط كـهيگريدر دارد وجودفارس به را جد«يآن آلمان.نامنديم»يدعصر رايبه گويند؛يمNeuzeitآن

انگل Modernامايسيبه Times.تركيدجديواژه بـهيآلمـانبنـدييـبدرم چشم به انگليولخورديوضوح واژهيايسيدر معـادل Neuيفرانسـه

واژهشودينمفظح به ميبل برگردانده .شوديمدرنجدمعناي تفاوتيدعصر اندك معنايبا استيهمان دورهينا.مدرن

وسط قرون دنبال به ميرا نظر اگيرنديدر حاضـرينبا زمان تا كه تصورم ا.يابديتداوم تارينبا در آغـاشناسييخحال بـا ارتبـاط ادر دورهيـنز

نـدارد وجـود نظر ايخنگـارانتاريشـترب.وحدت فـتحيـنآغـاز را دورهسالطنطنيهقس به تركان كـهيبرخـ.داننديم1453توسط معتقدنـد هـم

127/تجدد

جد آمريدعصر كشف سـاليكابا مـ1492بـه آلمـان.شـوديشـروع درا مينشروع همزمان را دداننديدوره جنبش سـاليرايـيپيـنبا از لـوترشمار.1517 ايالبته آغاز حسابينهم به رنسانس مقطع همان را دوره

اوآورنديم رامانيسمو كتاب چاپ و رنسانس از از)1450سال(برآمدهمعرفيناياتخصوص .كننديميدوره

چنـيـدجديدورهيخ،تـاريبنددورهيعرصهدر يبنـدبخـشينرا:كننديم

جد- عصر آمريداوائل كشف شامل فرانسهشوديميكاكه انقالب تاسال .1789به

Neuere(يدترجديختارـ Geschichte(جد يختـاريـا(يختـاريدترينو(معاصريختاريايكنون (Neueste Geschichte(اصطالح دريدو كـه اسـت

دانشگاه مينظام بسته كار به تـدرشـوديآلمان قصـد دورهيـكيسبـهجديزمان عصر از ميدكه مشوديشروع ادامه امروز تا مع.يابديو يـاربـا

مينايشهاندريختا نام مدرن عصر همان را ا.نهنديدوره دريـنبـا حـالتدر تاريسكار از مـيادورهيـدترجديخمنظور شـامل تـاشـوديرا كـه

جهان روسيجنگ اكتبر انقالب و جديهاول و دارد؛ يختـاريـدترينادامهمبتنيكنونيدورهينهمييرندهدربرگ كه وياست گواهـان و اخبـار بـر

مدانشاه سروسامان يآلمـانياصبغهيدشابندييمتقسينا.يابديمعاصرهمه در و باشد .نشـوديستـدريـبترتينابهيآموزشينظامهايداشته

عنوانها تارييالبته دقيخمانند چندان گرچه بـهيستندنيقمعاصر بسـته امافرهنگ دانشگاههر نظام و كشور ميو برايهنگام.كنديفرق جلديكه

كتابنمــا عــدهيزگــرديميــراناينخســت شــركت بــا انــداختم ازياراهعالقه به راجع تاريرانيانايصاحبنظران درنظـريخبه را نكتـه دو معاصر

ايينظرآزمايكيداشتم علت به كتابهـاسـابقهيبيدلبستگينراجع يبـهديختارخصوصبهيختار دو و تـاريگرمعاصر آغـاز و معاصـريخمبـداء

روشنفكري/128 و تجدد

موقع.ايرانيبرا آن پرس1در حاضران كتابهايدماز به مردم يختـاريچرام توجه تـاركننديمعاصر چيخو دورهيسـتمعاصـر چـه رايزمـانيو

شركتيبرخگيرد؟يدربرم ناز و انقالب از برآمده بحران بـهيازكنندگانچنيخودشناس به توجه علت دربارهدانستنديمييكتابهاينرا مبـداءيو

سعيامعاصريختار مرحوم قول تاريرجانيسيديبه دويخبزنگاه معاصـركهيدگاهد داشت قاجاريكيوجود عصر ميهبه همزمـانگشـتيباز يو

رو بـا را فرانسـه ايتحـوليـدادهايانقالب مـيـراندر ودانسـتيمهـممشروطيدگاهيد مقطع كه داشت وجود ميتهم برجسته آنكـرديرا ومعرفيختارآغازرا»بزنگاه« .كرديميمعاصر

وسطيختاربنديدوره قرون باستان، جديبه عصر بـه1500از(يدورشته)بعد عميختاريدر ا.اسـتيـدهدوانيشـهريقبس يـناينحـالبـا

عيبنددوره انتقاد از ينايدترديننخست.اندنگذاشتهنصيبيبيبجويانهرام چه به كه غيبرابندييمتقسينايزاناست داردغربـييرجهان ؟اعتبـار

برخينايگردينكته جديكه عصـر مـيـدآغـاز متـرادف بـاداننـديرادور راه آلمـانجامعـه»يستونيناندفرد«مثالًياتجارت مشـهور يشـناس

جدهاييشهرگويديم وسطيدعصر قرون در كـردجستيدبايرا وجـودور راه تجارت همان در راه.دوبليحسابدارخصوصبهو يهـاكشف

سوياييدر آسيبه و چنـيشـرقيايهند جايمالحظـاتيندر يگـاهيازاستيژهو ا.برخوردار نظريناز در»يكوسكوپرنيكوالوسن«ييهگذشته

آسمان افالك گردش با جديبرايارتباط عصر تلقيدآغاز .شوديميمهمقسطنطن فتح واقع بسـيهدر تحـوالت موجـب تركـان وياريتوسط شـد

دانشمنداياريبسيكوششها چرخشهمغربدرناز دورانسازينشانگرپهنه الگوهايدر و .استيعلميعلم

ايران.نك.1 پهلوان.كتابنماي چنگيز كوشش تـاريخ.1366توزيـع.نشرنو.به بـه 22ميزگـرد.264ـ233صص.1363فروردين

129/تجدد

جاشناسانجامعه بـيدادهايرويبه فراگردهـابرجسته ياجتمـاعيهدارند وبر«.توجه بـرادهديميحترج»ماكس را مـدرن عصـر ياصطالح

كنديخيتاريدورهينا ا)Moderne(=استعمال حضـور بـه عصـريـنونوشته در انقـالبيروشـنگريدورهيهامدرن اشـاره1789و فرانسـه

تونينفرد«اماكند؛يم تما»يساند او برابـر عصـريـلدر اصـطالح از داردكنديدجد خوبيشگراينا.استفاده بهيبه و مهم اثر بـهيادماندنيدر اوجامعـه«نام و Gemeinschaft(»جماعـت und Gesellschaft(اسـت .مشـهودوسطسازديميمفهوميبترتينبد قرون مقابل انسانها.يدر جماعت در

همدايلتما انسانيهرند صورتيتجمعات به در»جماعـت«را بفهمنـدجديحال عصر در همـهيدكه صـورتيـنايمردمـان بـه را تجمعـات

م»جامعه« وسـط.كننديدرك قرون تجـاريـكيدر بـزرگ ويشـركتناميبانك به اوردن«را عصريولكننديميتلقيمذهبيجماعت»تمپلر درمخلـويحتيدجد صـرفاً جامعـازدواج مخلـوقهق را آن و يـكاسـت

اجتماع .نگرنديميقراردادمتاريخ مدرن عصر را انگلنامنديمدرن به Modern:شـوديمـيسيكه

Age.انگليختارينا در را ميادورهيسيمدرن هم مدرن كـهنامنديعصرنهــاده مــيســيانگليبرابــر modern:شــوديآن era.انگل زبــان ويســيدر

انگليدانشگاهيستدر داريسدر دوره سه زيمهم شرح :يربهآغاز1 مدرن مدرنياينـ دوران early=اوائل modern period

متأخر2 مدرن متأخرياـ مدرن late=عصر modern period

سرانجام3 و contemporary=معاصريختار:ـ history

خصوصسهبندييمتقسينادر دوره هر زدارياتيگانه شرح به :يردآغـاز1 مـدرن عصـر ازينـ وداننـديمـيالديمـ1800تـا1500را

چنياتخصوص را د:شـمرنديبرمينآن جنـبش ويرايـيپيـنرنسـانس،خيرايي،پيندضد و اكتشافات .دارييهسرمايزشعصر

روشنفكري/130 و تجدد

ترك2 متأخر مدرن عصر دگرگونيبيـ كه اندياست و بـهيشهتفكر راشمارينا.گذارديميشنما را تاريدوره خـرد،يخنگاراناز عصـر شامل

رومانتي،روشنگر ويكعصر عصر ابينيميم.داننديميكتورياييو يـنكهتركيبترك آغازيبهايبا مدرن آمينعصر علـتيـك.دارنديختگيدرهم

اينا كه سربرميهابنددورهيناست هم درون دكشندياز علت نيايگروكه خصوصيكياست ازيـكيكسـرهتوانـدينميتدو را يدورهدوره

متمايشپ خود پس ا.سازديزو در واقع تكنولوژيندر و علم بـهيدورهميندهفزاياگونه ميسوادآموزكنند،يرشد رسـانهيابديگسترش يهـاو

اشيهمگان مـيعوساياعهاز اشـوند؛يبرخوردار ايـناز در يـنگذشـتهجنبشها دموكراسياجتماعيعصر نمايمبتنيهايو پيندگيبر يـداوسعت

فردكننديم عامل سه بر شهرنشيصنعتي،محوريتو و يـدتأكينيشدنم ديدادهايرو.شوديگذاشته ايگرمهم انقالبهـايندر از عبارتند يدوره

روس1848 انقالب جهانيه،، جهانيجنگ جنگ و .دومينخستمعاص3 دوران بحثـ بس شماريزانگر نظر در اما مورخـانياست از

رو فروپاشيدادهايشامل از تـا1989ازيعنـييروسياليسمسوسيپسكنون دورهيختارينا.استيزمان در مـثالً اگر جنـگيشپـيمعاصر از

ميجهان گذاشته بحث به مشديدوم فرق وقت كنونكرديآن مقطع .يباايهابنددورهينا به اصل در نسـبينرا بتـوانم كـه كردم دنبال يقصد

دهم نشان مستدل را آنها اعتبار ايدشا.بودن بتوان ضمن مجموعـهيندرمدرن عصر مفهوم گفت و كرد هم خالصه منتقليزمانيدورهيكرا را

معنا.كنديم به بودن مدرن ويهستيكيشنمايمفهوم اسـت زمـان درمعنايهستيتوضعيت،نمدريايتهمدرنممفهو در است .يانتزاعييمدرنفيبرخ هنجاريتهمدرنيلسوفاناز استقرار متعاليرا جامعـهيو در خـرد

ميچيدهپيشفرماينا.داننديم نظـرتوانيرا از گفت و كرد ترجمه سادهانديشمار فراگيهنگاميشگراناز جامعه در خرد ازيركه گـاه آن شـود

131/تجدد

مدرنيتهم هم.ييمگويسخن بايناما چيدجا خـرد نظـريسـت؟گفـت ازويچهيشناسفرهنگ دريشكلها.زيدينمخرديبيجماعتجامعه خـرد

متغ هـييرندزمان كـه سـان همـان يسـت،نفرهنـگيبـياجامعـهيچامـانمياجامعه هم بيافتتوانيرا بگو.باشـدخرديكه ازييـداگـر منظـور

چ آن مبتنتاسيزيخرد استدالل و روزانه عقل مدد به واقعيكه يـاتبرم اشوديعرضه ميندر وحـيناييدبگوتوانيديصورت برابـر در يخرد

م منطقگيرديقرار ديالهيكه دقينا.داردينيو چنـدان يسـتنيـقهـمديراز مبناينيهر تفسيبر و حيرهاييمتون مياتبه ادامه كهدهديخود

متك مجموع درونينوعربيدر منطق و هستنديخرد اسـت.خود ممكنا در همـيدبگويكسينجااما خرد از او كنـونينمنظور متعـارف يخـرد

صوريكرديرويعنيينوعيااست خواه منطق به خـواهيخاص باشـد،ا.يالكتيكد باسـتانيناگر خرد با را مـيمكنـيسـهمقايخرد تـوانيالبتـه

آنييتفاوتها بـا ارتباط كـردنـوعدر مشـاهده اسـتدالل مبحـثيـنا.ازدادميچيدهپ توجه و كردم اشاره آن به فقط و كسـان.است برابر كـهيدر

مدرن محور را مدرنيكسانداننديميتهخرد كـه هسـتند بحـرانيتـههم راتار بستر در ايكييايخخرد موقعيناز خـردياخرديعنييتدو بحـران

م مورد به آدورنـويـاوريمبيادهب.شناساننديبسته هوركهـاكـه دريمروروشنگر ميوجهيمبحث را آن فرشناسانندياز به اشـارهيـبكه تـوده

فرهنگ صنعت همچون آن از و بعدهايهنظريانظرينا.كننديميادداردجد انتقادات معرض گرفتيدر كتـاب.قرار دو و»يشناسـفرهنـگ«در

تمدن« و خصوص»فرهنگ كردهبحثميناياتبه .اماشارهفلسفاز بگذرينايوجه كه جامعهتوانيميميممبحث يشناختدر بعد

فرهنگ ديشناختـ استنباطات بپرورانينيمببيگريآن باور.يمو يشلم«بهدرگذشته1»يتاگفرا جامعهياستاد و كانـادا،يشناسـفلسفه ـ مـونترال در

1. See:Brian Singer. Introduction to Freitag.In: European Journal of Social Theory 5(2): 171-173.2002 Sage Publications.

روشنفكري/132 و تجدد

مدرن چارچوب مبتنيدبازتولييوهشيتهدر ابيجامعه بر ياسـيسعاداستنهاد شـشونده،يمتنظيسمهايمكانيو كـه سنت يـدبازتولييوهبرخالف

معنايك و فرهنگـيمجموعه ابعـاد توسط نمـادياعمالش وينمعـينوميخاص ييوهششناختييهستيدگرگونيتهمدرن:گويديم.گيرديسامان

مبنـاياجتماعيدبازتوليمتنظ بر دنيزمـانيمعنـايلتبـدياست يـويِومدرن.يتمشروع مينجانشيندهآيته،در انسانشوديگذشته اعمال بـريو

داور معرض در خرد مياساس امكـانينبديتهمدرن.گيرنديقرار اعتبار،ساخت يِانعكاسياسيِس بازدگرگون قواعد بـه.استياجتماعيزندگ يِن

مدرنينهم شـرايامجموعـهينهمچنيتهاعتبار بـهيخيتـاريمـاديطازرهـاآيديمحساب امكـان مـييكه فـراهم را سـنت زبـان.آوردياز بـهجايفرانسو در كه آوردهيگـردييچنان اهـم رايتوضـعيـنام مـدرن

»Temps Moderne(s)«يـــا»l`Epoque Moderne«ازياريبســـ.نامنـــديمـــايشگراندزبانانيفرانسو آغاز قسطنطنينهم فتح همان را توسطيهعصر

تاردانند؛يمعثمانييامپراتور خـاصيدلبسـتگيفرانسويخنگارانالبتها كه كبيندارند انقالب با بدانند مترادف را دريرعصر كـه چنـان فرانسـه

ازيحوزه ساكسن را1920آنگلوـ بعد .داننديميتهمدرنيدورهبهتاردر انديتهمدرنيشه،انديخعرف با آرمانهاهايشهرا يلسـوفانيفيو

روسو كانتچون هولباخ، ا، چون بـديـنا.زننـديميوندپينانو ينامـرمدرنت كه پيهمعناست عليخودسـريـهعلداننـديميكاريرا و يـهاقتـدار

خرديارادهيعنييتهمدرن.برسنتيمبتنيشداوريهايپ به م.معطوف ددبهم زندگتوانيخرد بر نمـاديفرهنگـي،عمـوميتسلط ازينو را جامعـهساختيتمشروع جـا.برخوردار بـه انسـان خود از اقتداربرآمده يحاال

اراده از برآمده پيالهياقتدار و اجداد .نشينديميشينيانوفرانكفورترانمتفك بمكتب قرن ايسـتمدر كـهيـنبـر بودنـد بـاور

وعدهيتهمدرن به است رهانتوانسته جهت در عمـلياجتماعيياش انسان

133/تجدد

بماند وفادار آن به و زنج.كند گرفتـار و بنـد در بـرييـرهانسـان تسـلطاستيعتطب زده ممكـنيكتكنيتوسعه.درجا علـم و خـرد مدد به كه

تبد است بردگيشده عامل به است شده همـيل مـدد بـه مـا خود ينكهد.كنيميميدتوليكتكن واقع هميالكتيكدر مدرنينخرد رايتـهشكسـت

نما مـيشبه تـار.آورديدر طـول در نحـويخخـرد بـه ينـدهفزايخـودشكلييهايتوانا جهت در را اهدافيبخشخود جيبه و ازعـام هانشـمول

است داده د.دست بگويـارايييگرخرد انسـانها بـه كـه نـدارد را يـدآنبز زندگيندچگونه دهنـديو سروسامان را موفقيابيهـاكام.خود يتهـايو

عرصه در تنها طبيخرد گسترهيعيعلوم در مشـاهدهيـكتكنيو قابـلحوزه در نه يـناكوشـديمـهابرماسيورگن.ياستسيااخالقياست

مدرن به بيتهانتقاد مدرنينهمبه.نگذاردپاسخيرا از همچـونيتـهسـبببشر.كنديميادناتمامياپروژه كه دارد ايدبايتاصرار بـهيـناز پـروژه

برخ انسانيزددفاع خصلت نـروديتتا دست از مـ.آن وجـهخواهـدياوسازديناياجتماع برجسته را .پروژه

مدرنـ3 مفهوم و واژهمطالب آوردهيگرچه مدرن مفهوم و واژه با ارتباط ادر بـا حـاليـنام

آفريكسانبينميم ابهام هنوز كه اندآنيبكننديمينيرا يروشنييشهكهاگوينديمينانا.بپرورانند در كه يدورهيكدريزاسيونمدرنيراندرست

ايدسربركشيزمان معنايناما نودنب»يتهمدرن«يا»رنمد«يبه بـه.يسـتونشدهينهم مدرن هنوز ما كـه»ملـودرام«بـازانِ»يشـهاند«يـنا.يماسبب

ن كم هم ميستتعدادشان مصاحبه هم مـكننـديبا هـم بـا ونشـيننديومخيزنديبرم فخر چنان گوفروشنديو بودن«ييكه انتظار»مدرن در تنها

تأ استيناناييدمهر ريحرفهـايانـدك!نشسته غـرب زننـد،يمـامـردمنيشنوانــديرانيــانايحرفهــايانـدك قــادر سـرانجام و يــزيچيســتندرا

اند و ببافند هم به پختهيافتهسامانييشهملموس كننـدياو بـر.عرضـه

روشنفكري/134 و تجدد

بامدرنينا بيكسانيدپرستان هم سـخنيفزاييمرا روز هـر برزبـانيكـهنظرراننديم ييـهنظريـايشهريراناييهنظريلقبازكننديميدتولاييهو

م تصور هم سرآخر و تاركننديانحطاط غمگـيرانايختمام و ينافسـردهظهور انتظار است»ياسيسييشهاند«در .بوده

برمينجاادر را اصطالح چند اختصار مـ.شمريميبه كه دانـيميچنانواژه كنار واژه»مدرن«يدر دار»يزاسـيونمدرن«ي، فارسـ.يـمرا بـهيدر

درست به كرده»ينوساز«رايدومينايتصورم را»مـدرن«اگر.اندترجمهبا نهادهيريمبگ»نو«برابر برابر واقع مقيواف»ينوساز«يبه .استصودبه

هم به كار نميناما ختم زبانها.شوديجا دارياواژهيياروپايدر يـمهـمشكل فرانسو»يتهمدرن«به تلفظ با انگل»يتيمدرن«ويالبته تلفظ ويسـيبا

آلمان»يتيتمدرن« تلفظ .يبابودنيايتهمدرن.رويميميشپيكييكي ياصطالحيتمدرنيامدرن

موقع كه توصـيعنيمدرنيتاست را بـودن مـدرن .كنـديمـيفهمـانمـ كار به را مدرن دورهبرنـدياصطالح آنيهـاتـا درون در را مختلـف

ب.دهنديجا مـيگرديانبه مختلـف اعصار شامل مـدرنشـوديمدرن وموقع هريتبودن در را ايكمدرن متجليناز ينبنـابرا.سازديمياعصار

دوره به دادهيموضوعيابسته قرار توجه معرض در ازتـوانيميمـيماكهبودن نبودنيا)يتمدرن(=مدرن مدرن(=مدرن بگو)يتعدم .ييمسخن

وقتيكبه مفياعتبار ماز سخن مدرن دورهرانـيميهوم ازياز پـسوسط ميقرون سخن غرب همگوييميدر به نينو رايختاريزنحو غرب

دوره سه وسطيختاريبه قرون دورهيباستان، تقسيو .كنيميميممدرنپـكهآنيبرا عصـر از را آن ساخت، مشخص را مدرن عصر ازيشبتوان

متم آنجاسازنديمايزخودش از وسطو قرون زيـزنيكه بـهيـراز بوتـهن هميامدهعمل نيناست پيزعصر عصر متمايشاز خودش شوديميزاز

م باستان عصر را آن مدرن،ينبد.نامنديكه اصطالح كردن ضرب با سان

135/تجدد

د عصر هميگردو از متمايدورهينرا بـدسـازيميميزمدرن گونـهينومد عصر كه ميتيهورناست كسب 1910و1870دوران.كنـديمستقل

همچن پ1910ادامهينو عصر بيشتا قرن بيايكمويستاز تـايـانيبـهم1960مقطع مدرن عصر بحثينايزمانيگستره.نامنديرا يـزانگعصرپسـتخصوصبهاست شـدهيسـتانمدرنكه صـحنه وارد بـرهـم و انـد

نظريكيهايبغرنج تئويمبحث افزودريكو خود سهم .اندهبهتمااگر كه سان مـيخنگارانتاريگستردهيلهمان نشان دهـديغرب

از پس آغـازيالديمـ1400دوران همچـون مـدرن،يمبنـايـارا عصـرايريمبپذ خصوصيندر چنـياتصورت را آن از بعد يفتوصـيندوران

:كننديمخالف كاپيزشـ طلوع يتاليسمودموكراسب يندهفزايـتوسعهپ تكنولوژيـ و يعلمخت جنبشهايزشـ طلوع ياجتماعيوشهرنشث گسترش ينيـسوادآموزج گسترش يـتوسعهچ يهمگانيهارسانهيـ

تاربرخي ايخنگاراناز سوسيـنبـه اسـتقرار نياليسـمفهرسـت يـزرااافزاينديم در بايناما سوسيدصورت افول سـخنيـزنيدولتـياليسماز

ا.گفت بگذيناز نمـيمركه نظـامكـنميتصـور نـوع از كـردن صـحبتاياسيس مفيندر چندان مگـريدمجموعه ينظامهـايمقولـهكـهآنباشداياسيس در جاسازينرا درست كاپ.يمكنيمجموعه طلوع از يتاليسماگر

ا بيـدباكنـيميميادفهرستيندر آن دريشـتربـه اقتصـاد نـوع نظـر ازو توليصنعتخصوصبهگردش سيست،نگريدشدن نظام الزاماً ياسـينه

نوعيدموكراسيمقوله.يخاص به نـوعيهم به نه دارد اشاره يمشاركت

روشنفكري/136 و تجدد

سرما خاص در.يگردينوعياياليسمسوسيادارييهنظام حال هر يكبهنظامهـاترديـديبتوانيميگردبندييمتقس و نظـام اسـتقرار اقتصـاديازآياليستيسوسيعنييدولت زوال گفتو سخن .نها

كشفاز دوران با است بوده همراه مدرن به مشهور دوران كه ياتآنجاهمچن آمدارييهسرماييهايكشورگشاينو سپس بايختهبالنده، است بوده

د و رنسانس روشـنگريراييپينجنبش بـه معروف عصر انقـالبيو ورومانتيصنعت عصر اهميك،و و يدورهيـنايبـرايخاصـيـتشهرت

استبهيخيتاريگسترده .بارآمدهمينابه انقالبهايفهرستتوانيفهرست نياز را ماننـديزمعروف افزود

آمر انقالبيكاانقالب فرانسه، انقالب ييمبگـوكـهآنتـردرستيا1848وروس1848يانقالبها انقالب جهانيه، جنگ دو دوميو و ا.اول بـه يـناگر

دانشنامه در كه كنيغربيهافهرست نگاه است ازاثـريوينشـانيـدآمدهمشروط چيا1906ـ1905دريرانايتانقالب يعنـي(1949درينانقالب

پ م.بينيدينم)انقالبينايروزيسال چه اتوانـديعلت علـت يـنباشـد؟م خود آن از را مدرن عصر غرب كه برجستگداندياست كه گاه هر يهايو

مينا بر را مدرن طبشمرديدوران طور تكيعيبه غرب به .زنـدمـييهفقطهم رويندر مدرن عصر به معروف ديـزانگشگفتيدادهاييدوران يگـردر

نشانه آنها انكار كه است شده ثبت جهان محـوريامناطق ـ اروپا از ياستاند بستر سـويشهدر از تفكر اندييو كـردن منحصـر انديشـهو ييشـهبـه

فرهنگيفلسف غربيو معنايدومينا.در دريبه و غرب در كه است آنآسـغربيانم در جاهايامداران نوعيگرديو انديتنها فلسـفهيشـهاز را

نوع انديو تحوليشهاز اندينوعيارا فرهنگيشهاز نهادهرا يـنا.انـدناما طول در كارهاينقلم در و ايگرديكار خواهـدياتخصوصينبه اشـاره

پـخواهيميمينجادرا.داشت را مدرن موضوع ابعـاديـريمبگيتنها در يوا در را آن بهينمتعارف برسانفصل .يمسامان

137/تجدد

مهماكنون مـيپرسش قـرار مـا برابـر در كـهيـناگيـرديكه اسـتچيجامعهياتخصوص چنيست؟مدرن حكايپرسشينطرح ازيتالبته

م معناكنديآن درامثبييكه استيواژهينت نهفته م.مدرن كوشـيميماكن»مدرن«به نگاه صورت دو چ.يمبه همـان غـربيـزينخست در كـه

آنيعنيداديرو شناسايااعصارياهادورهتمام آن دنبال به و ييدورانهاسودورهيناياتخصوص از معنايگرديها؛ در را مدرن عـاميكلييما و

م نظر مگيريميدر تجددينوآورگوييميو ايعنيو از و بابـتينمدرنوينوخـواهيناياتخصوصكوشيميم هرجامعـه بـه بسـته را تجـدد و

فرهنگ هر به محقق.يمكنساييشنابسته هر ضـمنيدبايالبته باشد قادرخصوص تحقياتفهم با رايمورديقاتعام خـود كـار مشـخص موضوعسازد ارجاعديبگويعنيروشن فرهنگ كدام به و جامعه كدام به سخنش

دارددهديم اشاره مجموعهيبترتينبد.و خـواهيابا مواجـه يمبغـرنجقـراريكدر.شد غـرب و مدرن همـهداردطرف بنـديهاييمتقسـيبـا

مكانيموضوع زمانيو ديو طرف در فرهنـگيگرو كـه آنچـه يـاتمامهمهاندغربييرغيتمدنها تفاوتهايژگيهاويبا ويشانو سرشـت نظـر از

زمان نظر فرهنگياز .يوعلينادر ما داريمبحث توجه غرب در مدرن مفهوم به ويـماالصول

فرصت كه جا آوريهر دست بـهياتخصوصـيمبه را غـرب بـا متفـاوتسرنوشتهايطوركل ايو تمـدن در شده خـاصيرانـيتجربه طـور بـه را

برميمابرشمرده .شمريميونوخصوصيات غرب در را مدرن مختلـفيسندگانعصر متفكـران و

گونه توصـييهـابه مـكـردهيفمتفـاوت مجمـوع در امـا ازتـوانيانـدبرديرزياتخصوص مختلـفياتيخصوصينهاا.نام آثـار در كـه هسـتند

مـيشترب چشم به همه بوروكراسـ.خورنـدياز يـايـيزداتـوهمي،ماننـدعقالنييازدافسونياييزداطلسم جهان، يـاگرايـييعرفـبـاوري،يـتاز

روشنفكري/138 و تجدد

خودبيسم،سكوالر زيسـازكااليايشياندكااليگانگي،از ،1يسـتيجهـانپگرايي،يتفرد به بسياتودهيجامعهي،خطيشرفتباور ازيگردياريو

ايمقوالت در آنها برشمردن سودينجاكه خواسـت.نـدارديچندان يمفقـطده ايمنشان با پـخصوصـياتينكه دوران از را مـدرن آنيشعصـر از

.سازنديميزمتماآوردينااز چنانكه ايمگذشته فاصل خط مدرن باكنديميجادمفهوم

دوره پيكيكهيگرديدو ميشرا مدرن دنامنـديـ ـيگـريو پسـت رانزديسازفاصلهينا.مدرن بس سادهشوديميكالبته ويختـاريسـازبهنوعيوليخيتاريهادوره هرحال ميعتقطيبه حساب بـه.آيـديبه بنـاسـاختارهايگردريفتعيك بـه نگـاه با گفـتتـوانيمـياجتمـاعيو

خصوصياتخصوص باال در مبهياتيبرشمرده گـذاررونـديشمار از كـهمنزويجماعتهاياهاجامعه جامعـهيبالنسبه وييهـابه منسـجم بالنسـبه

اجتماع وسعت از گرفتهيبرخوردار ب.اندنشأت يفراگردهـايگـرديانبهجامعهگذار جامعهايهاز به محدود و كمـابيهابسته گسـترده و يشباز

بهره چنناچارند از د.باشندياتيخصوصينمند عبارت ييهـاجامعهيگربهمق در انسـجاميعوسياسيكه و ادغـام از گسترده شـدهو انـدبرخـوردار

برشمرديژگيهاييويدارا كه برخيمهستند زيگرديو در :آوريميميررافزا* سرماييندهتحرك و ميتجمعيه،كاال اطالعات يمنـاطقيـانو

پ ايشكه بـودهازيـن،از جـدا همچنـهـم و ينـدهفزاياثرگـذارينانـد،محليوراسو ي،مناطقبسـيايارسازيمع* كردن زنـدگيارياستاندارد و جامعـه ابعـاد ياز

نحوياجتماع باشند،رسانندهياريكهيبه تحرك مشوق و

مي.1 تبديل زيستي جهان در چيز همه كه ست معنا اين به كاالانديشي كـهمفهوم كـاال به شوددارد اقتصاد علم در مشخص ماركسي.معنايي مفهوم با كاالانديشي مفهوم »يـافتگيشيئيت«اين

دارد .قرابت

139/تجدد

بخشهايتخصص* تقسيشدن مانند جامعه عيممختلف در و ينكاروابستگ ميحال .گوناگونيهاحوزهيانمتقابل

آورددر آنچـه اجتمـاعيـمواقع تحـوالت دارديبـا يكبـار.سـروكارتحوالتتوانيم آگاهتوجيبه بستر در كه كرد مـيه وقوع وپيوندنـديبه

ميكبار تحوالتتوانيهم درعرصـهيبه كـه داشـت رخياشـاره جامعـهنوساز.دهنديم نظـرييخچهتاريزنياجتماعيمفهوم بـه و دارد را خودو« معنا»الكالوس اجتمـاعيعوسيبه تحوالت معرف وياسـيسيكلمه

ــاع ــاياجتم معن ــه ب و ــت اس ــوع مجم در ــاگون ــرفيگون مع ــدود مح1.استيساختاريدگرگونها

جامعهاز فرهنگيشناختنظر منطقهاز ميامحدود بـهكنـيميگذار وورامنطقهيفرهنگ و مـياگسترده مـيـابيميدست يفرهنگـتوانـديكـهمورديمليايسراسر به بسته كوچكيعني.باشد جماعت گـذريميماز

م جامعه به ا.رسيميو بايشناختجامعهيهانشانهيناگر ارتباط در هم رابگرگذا نظر در مدرن عصر به مدرن از قبل عصر فقطيريماز نه وقت آن

مكانيتجربه از ديتجدد مكان ميگربه تجلكنديفرق هـميـاتبـل آنباشديكبهتواندينم مينا.شكل دهمآورميرا متانشان چه نظريزانبه

ساليكسان پنجاه كه است تاريكصديدشايانادرست از معاصـريخسالمفهوميرا به موكول را مدرنيقنادقيان هـميتهاز حـاال و كردند غرب در

تاريكسان پرسشيرانايختمام پاسازنديميزبرانگرا اسـتمراريداريو وم غرب به منحصر تنها ن.داننديرا تـاريستمعلوم اسـتمراريـرانايخاگر

مداشتينم سرپا چگونه اكنون ا.بوديميما سـخنان واقـع دممـريـنبـهن اينانا.يستمنسجم ايناز در دنيرانكه شـرمندهآمدهيابه ازانـد و انـد

اندينا اياسيسييشهكه منطقـهيراندر در ويتمـدنيو شـكل بـه مـانييوهش بر سر انـدوهناكياوردهغرب ايبرخـ.اسـت يجامعـهينـاناز

1. Wahl, Klaus.Die Modernisierungsfalle. Suhrkamp 1989. Pp.126-131./and online encyclopedias.

روشنفكري/140 و تجدد

كلنگيرانا انگارنامنديميرا سهل با سـادهيو تنهـايخيتـاريشـياندورايك غربيعنيتمدن معيتمدن تمدن مـجلـوهيـاررا در.سـازنديگـر

ميكينهميزنيجهنت را مستاينديتمدن .پرستنديوامهم به نيناست شـماريـزنكتـه كـه دهـم انديتوجـه ويشـگراناز

پديخنگارانتار مييدهظهور همزمان را شكلگداننديمدرن ييـدهپديريباملتكشور برپـايبرخيحتياـ محصـول را مدرن عصر ـييآغاز كشـورم آميناياداننديملت درهم را پيختهدو هـم به يـنا.نگرنـديمـيوسـتهو

كسان را سكننديميمترسيمنظر عنصـر رجحـان بـر بـهياسـيكـه نسـبتميگر،ديعنصرها اصرار باشند، كه اندينا.ورزنديهرچه از يشـگراندسته

ا شكلگينبر كه مهمتـركشوريريباورند ملت مـدرنييـدهپدينـ عصـربسخصوصبهاست تحوالت منشاء كه سبب زمياربدان مختلفهايينهدر

حتعياجتمايستز اسـتيخصوصـيستزيو فرهنـگ.بـوده از گـذارمليمحل فرهنگ حتاييدهپديبه و بغرنج البته تنـاقضيختهآمياست .بـا

وس عرصهياجتماعيعتحركات بسيمليدر شـدهياريدر منجـر موارد ازدگرگون به تغيمحلياتخصوصياست نت.يفرهنگييرو تـوانيمـيجـهدرمل فرهنگ ادغاميگفت طـوريمحلفرهنگهاياز بـه و اسـت سـربرآورده

مرتبهينايعيطب به را همانحـاليافرهنگها در امـا اسـت داده ارتقـا واالترــوارديفتضــع م در ــنايامحــايو اســتي شــده موجــب را ــا .فرهنگه

سازمانهايوانساالريد و عرصـهيمبتنـيمتمركز در مراتـب سلسـله يبـرخصوص بخش و اينا.يحكومت به تا بينتمركز اسـتسابقهيحد .بوده

ديشپيپادشاهيهاسلسله از مدرن عصر مبتنـيوانسـاالرياز و يمتمركـزمقررات و قانونها ا.انـدبـودهبهرهيبيكسانبر فهـم رايـدهپديـناسـباب

وبرخصوصبه استماكس آورده توصـ.فراهم كه ازكـميفياوست ماننـدد مـيوانساالرينظام دسـت بـه تصـوودهـديمـدرن اسـت ازيريقـادر

سطوحينايكنندههماهنگييهايتوانا در ترسنظام .كنديممختلف

141/تجدد

ايگريدپرسش در مـينجاكه آيـناشـوديمطرح كـه يـنايـااسـتجامعهييدهپد در كوچك جماعات مقيهاادغام در يكشـورياسبزرگ

مل غرباييدهپديو صرفاً وياست آمريغربياروپايژهبه دريايكاييوتـاريگـرديتمدنها مقـاطع در اسـتيگـرديخيو مشـاهده قابـل .هـم

ايبيياروپايشگراناند بر چنـانديدهعقينشتر هـم اگـر رايادغـامينكهصورتهايحت رؤيبه ازيمكنيتمختلف برآمده محصول بسان آنها بازده

اروپايزاسيونمدرن اصل.يستنيغربيتمدن چـهينايپرسش كـه استازيغربياروپايعوامل ساخت؟يژگيهاييوينچنرا برخورداراتا با ارتباط در عمده پاسخ دو شـدهيپرسشـينچنينكنون مطـرحپاسخها.است دوتـايمدارياربسيالبته شخصـيامـا سـبب بـه يتآنهـاغربپاسخ نظر از اهمياندهندگان ايكي.برخوردارنديتاز پاسخيناز دو

و دارد هم شهرت نوشتههابرماسيورگنكه در ارتبـاطيهاهم در خودمدر عصر داردنبا اشاره آن وبر،به ماكس پاسخ .استهمانا

وبرپاسخ پاسخ همان منظور كه درونينخست عامل به توجهيباشدطرينبنابرا.كنديم از توانست اروپا تنها بـرايـقپاسخ را راه يرنسـانس

فيستهااومان آغازسوفانيلو عصر دانشمندان عقالنـينو تفكـر و يمدرنايدبگشا جانشينو را فعالياريبسينمجموعه يدورانـيفكـريتهـايازميرزكهبكند داشتندي،جاريثاقهايفشار قرار مذهب و .خرافات

بپاسخ عامل به معطوف ا.اسـتعماريعنياستيرونيدوم بـر يـنفـرضا كه اكتشـافاتيناست عصر در Age(عامل of Discovery(كـرد علـم در.قـد

روابطينا مسـتعمرهيياروپـايكشـورهايـانمياسـتثماريعصر يشـانهاوگرفت ا.شكل هواخواهان ينظامهـاييـهنظريـروانپتـوانيمـيـهنظريناز

والرشتا«ييهنظرالخصوصيعليجهان بردرا»ينامانوئل .نامادر نظرينكنار پديهدو خـاصيمهستهايييدهشاهد هـم را آنها كهميهاجامعه حساب به خـانوادهآورنـديمدرن رواج ي،اهسـتهيماننـد

روشنفكري/142 و تجدد

جنسهاي،داربرده مرد(=نقش و تشـك)زن باالخره ملتهـايلو ـ .كشـورهمخوانينا الزاماً نظريعناصر با اجتماعييهندارند كهيعقالنيسازمان

تشكيهمهيبرابربراساس برپـايدهنـدهيلعناصر مـردم خاصـه خـودا.شونديم ميندر اجازه مدرنيمبگوخواهميجا كه دهم نشان يزاسيونو

مدرنيايغرب تضادهايامجموعهيتهعصر از است سو.بوده فرهنگييازميمل فرهنگهاگيرديشكل آن كنار در نابوديمحليو معرض قراريدرسوگيرنديم از دموكراسيگرديو از حالروديميسخن ويدر زن كـه

ن برخوردار برابر حقوق از تعيوقتيايستندمرد در مردمان شركت يـينازم سخن خود زگوينديسرنوشت را مردمان حقوق مستعمرات يپـايردر

م سركوب تناقضهاكننديخود هميگرديو خـوب،ياربسـ.دسـتينازمدرنيريمبگيجهنتخواهيميم استاييدهپديغربييتهكه نبوده .موزون

وبريوقتيحت نگاهماكس با آن پدياز و اروپايكهاييدهمثبت يادييوداوريـدباكنديم كشـتارهايهمزمـان بـا ارتبـاط در را درييخـود كـه

م رخ بايـنايـاآ.ديـبگويـزنداديمستعمرات را ازيـيجزيـدكشـتارهاپديدانستيشرفتپ غرباييدها ميصرفاً حساب هواخواهـانآيـد؟يبهتـاريوكسـانيغربييتهمدرنيرانيا و كـوروش منشـور رايـرانايخكـه

م چنيدبااندازنديدست برابر تنهايعيوقايندر بـهيشتربياكه غرب درپ بگويزنيوستوقوع جهانگردان.يندسخن بـهيختهگسـفرهنـگيوگرنه

كه آمد خواهند مانـدهساليانحساب جـدا خود فرهنگ از دردراز و انـدم نگرفتهيزبانفرهنگ م.اندجا فرهنگكننديمييدلربايزباناز حساب به

.خوديدورماندهيبومنامروز پديشگرانيانديستندكم پديغربييتهمدرنييدهكه اييـدهرا

مانباشت تناقض از ا.داننديه مدرنيستنيدترديندر يهاييسـودمنديتهكهعاديبرا پيمردم استيدر مـيبرا.داشته نـرختـوانيمثال كـاهش از

م و گرسـنگيرمرگ اثـر بـر مـرگ كـاهش از گفـت، كـرد،يـاديسخن

143/تجدد

بيبرخكنييشهر ايماريهاياز بيبرابـريجـادكشـنده، دريشـتربالنسـبهصرف شهروندان و اتباع با جاارتباط از ميطبقاتيگاهنظر .درآمـديـزانو

بس اياريالبته بر اينهم كه كامـلييهدفهاينچنينباورند طور به هنوزن نباانديافتهتحقق پيدو مقيكاراز در آنهـا تحقـق ويعوسـياسـيجهـت

نكن.يستادبازااملك ماركسيوقتيمفراموش وضـعكارل بـاررقـتيتازمـ سـخن انقـالب ضرورت و مراحـلگويـديكارگران همـان در هنـوز

داريتهمدرن وسطيمقرار قرون از گرفتهيو فاصله اسـتثمار.يمامدتهاستخود بايكارگران غرب در درونـيـكيـدرا اسـتثمار.برشـمرديعامـل

مستيانبوم در يوبـرييـهنظر.دانسـتيرونيبيعاملتوانيمعمراترادرون ويعامل برايتهاييجذابترديديبيياروپايژگيو دوستدارانيدارد

ايياروپاييتهمدرن از نظـريـنو مباحـث بسـتر در بـهيگذشـته او امـااياريبس ابعاد نيمسئلهيناز كـه.پـردازدينمـيـزبغرنج اسـت درسـت

نظرماركس با كاستييهوبر ميماركسييهنظريهايخود رخ به كشديرام نشان فرهنگدهديو ابعاد به ماركس كـهياجتماعيستزيكه چنـدان

م نرفتهيانتظار او خـود امـا اسـت نداشته توجه بسـيـزاست ازياريبـهبراييهاگوشه ماركس كارل اسـتيننخستيكه داشـته اشاره آنها به بار

استيتيعنا .نكردهپدبازگرديم مدرنتنييدهبه عهد در زمينا.يتهاقض در هـايينهعصر

پزشكخصوصبهعلم كشاورزيعلم داشـتهيرچشمگييدستاوردهايونظام عرصه در ضمن در اما راهيزنياست و بـارييهـاابـزار بـه كشـنده

است كسشوميميادآورفقط.آورده راستيتنها به باريننخستيبرايكها جزپديدهينبه در و مجموع همـدميياتدر و دوسـت اسـت پرداختـه

ماركس فركارل اسـتيدريش، بـوده د.انگلس ناگهـان كـه بـود ويـداوعم تحوالتيبررسيقسپس چه وسايكرد اختراع و ابداع يـدجديلبراثرعرصه فناوريدر و استيارتباطات بيكّهيفيتوص.سربرآورده همتايو

روشنفكري/144 و تجدد

م دست جديـكايكازدهـديبه كاربردهـايجنگـيـدابـزار ويو آنهـاصحنه شدن مـ.جنگيدگرگون توجـه آنهـا به امكـانيدشـاشـدياگر

فاجعهياندكداشتيم جهـانهمتايييبياز جنگ بـاريكه بـه نخسـتجلوگ نخواست.كرديرينشاند، ايااو تكنيننتوانست بايكيتحوالت را

تضادها و اميوندپياجتماعيرشد كنـدابزند توجـه آنهـا به از.توانستمـينهم گسـترش جنگ دانش كه است اختـراعيابـديراه اتـم بمـب و

جهان.شوديم جنايجنگ مـياتيدوم بار به خصوصـنشـانديرا ياتيكـهجهانيكسره جنگ از دارديمتفاوت اسـتيهوديـانيكشنسليكي.اول

د اتميگريو بمب از اول.ياستفاده پاياگر اثـر ونيـابـر جنـگ گـرفتندوم شد، متوقف آلمان ادامهيشكست ويافتهمچنان در يبـرايتنـامو

بدتر به شـديوجهينمثال سـرد.نمـودار جنـگ بـه معـروف دوران درمسـيمـيعظيثروتهـاياهسـتهيحاتتسليمسابقه در انـداختيريرا

بيبشرضد .ثمريوانتقـادخصوصبهامروز نگـرش روشـنگرآدورنـويبا بـه ينسـبت

ميگرانيدتدريجبه وارد مدرنشدهيانتقاديدانهم و عيتهاند بـا ينكـيراتصـف.انـديسـتهنگريگرد مينياسـتالهـاييهاز بـه ازيـانسـخن و آمـد

ايكاف.يآلمانهولوكاست بـه مـا خـود كشـتارهايـناسـت يفهرسـت،بيخمرها را هنوزباورنكردنييمزايفسرخ منطقه.نمايديميكه خوديدر

كشتارها به توجه ميما تواناتوانديطالبان از و دهـد تكان را ييهـايهمهدهديضدانسان خبر سوينبد.بشر از عقالنبينيميمييسان سازمان يكه

عقالن تفكر مسيارايييو در را خرد كه دارد را كـارخـردييبيرآن بـهو دبينيميميگرديسودراندازد جـايـدئولوژيكاينكه يتهـدايبـه

سو به اخالقيانسان مدد به بدويآخرت و رايمبتذل انسـان سرنوشتهم ميندر رقم خود دلخواه به مدرن.زنديجهان مـيتـهاگـر نكـوهيميرا

توانايدبا نتمدنيوحشتزاييهايمنصفانه را جـا.يمنبريادازيزخو يبـه

145/تجدد

مدرنيشپيهايداورينا از نه است خوب بسازيتهساخته نـهيمبهشت واخالق چارچوب ميواراداتياز و گرگ افق بهشـتيشخود همچون را

فرهنگينهااكهآنبهتر.يمدهيدنو نگرش مدد به بسنجيرا بايمدرست وداور به بسپاريانصاف متعارف .يمخرد

عصر4 وـ در ينمدرنبرگزينوينمونهينجاادر امايمهيدرا دهـيمبتوانكهآنيدبه يمنشـانجديامدرنيدوره اروپـايدعصر در جـه همه در يتجلـيكسـانمدرن

.استيافتهنو درشهر مدرن بهينعصر است مشهور ويدوره«كه در»ينـيمدرن

است1910تا1890فاصله شده ا.ثبت ويندر مـدرن دوران ينـيفاصلهشكوفا اندينا.رسديمييبه از ملهم را ويباناديلسوفان،فهاييشهعصرهنر معماريآثار ويناوياناسـكانديتالياييـان،ايان،فرانسـويـان،آلمانيو

مقابلهيانجرينا.داننديمآمريكاييان جرداننديميارا يعنـييسمناتوراليانباع بازتاب اصل با واقعيعتطبينمخالفت هنـريتهاو آثـار اتكـاءيدر بـهبـا

برا«شعار آلمان»هنريهنر به ريكه Kunst«اآن um der Kunst willen«نامند؛يمبراياترجمه معروفياست اصل L’art:همان pour l’artدهه قـرنيسيدر

ا).1830(نوزدهم بر بينتصور قرن به نوزده قرن از گذار كه يستاستمقطعيعني همان و1900درست بـهيكيين، مـدرن عصر مهم مراكز از

مــ ا.روديشــمار البيــندر نامــداريشــگراناندتــهمقطــع هنرمنــدان يوو.آورنديسربرم مهم نامينمنتقد بار«به بـ»هرمان مـدام وينبـرلينكـه

اندينو مـدام بود حركت نهـاييشـهدر را گـاه.داديمـييـرتغيـزخـودناتوريستماركس گاه و سمبوليستالبود گاه اكسپرسيستو ويونيستو

كاتول كه.كارمحافظهيكسرانجام مازاو بود برخوردار كالم :گويـدينفوذفرد هويتنبوغ، كه است مـيـتهنرمند را نظـر.سـازدياو در واقـع بـه

و فــرديــتاهميــزچيــكتنهــاينــيهنرمنــدان اصــالت آن و يــاداشــت

روشنفكري/146 و تجدد

تجليتفردينا.بوديويدوآليسماند نابغه شكل ازينا.يابديميبه نبـوغهيچه از هيچقاعده، از و تبعپيروييمكتبيچسنت يشپـ.كندينميتو

آن اتفـاقيعنصر«رايتهمدرن1863در»بودلر«از فـرّار، دانسـته»يگذرا،كه نيمين«بود و است تغيگرديمهنر و رايشك.»ييرناپذيرماندگار نابغـه

محوريدشا خصلت ويبتوان مدرن چونيبرجستگان.دانستينيمكتبكـراوس شـونبرگكارل آرنولـد ز، فرويگمونـو موز،يـدد ،يـلروبـرت

هوفمنتال،يتگنشتاينويگلودو كافكاهوگو فرانتس انديـزنو ييشـهبـهپد همواره را آن و دارند باور ماييدهنابغه .داننديمطرح

ايكي آثار از نمونه مـيـندو ذكـر را يتكتآرشـ.كنـيميبرجسـتگانواگنر«معروف كتاب»اوتو نگارش تطبيمعماربا ضـرورت به يـقمدرن

معمار پيدادن ميكيتكنيشرفتبا اكندياشاره از نمـينو خواهـديراهبناهايگرد ويمعظيبه خييآنهاخصوصبهينشهر در »ينـگر«يابانكه

بمانـداندسربرآورده ا.وفـادار ويابـانخيـندر پارلمـان اپـرا، سـاختمانو داريندانشگاه و.يمرا دانشگاهكيييندانشگاه .اروپاسـتيمقديهااز

پراگ از بعد نكنم اشتباه نم.اگر استفاده مدرن اصطالح از هنوز .كنـدياوــ ــوآورخواهــديم تطبين چــارچوب در ــقرا ــاي ب خــود ــار روزگ دادن

.كنديهتوجتكنيكييشرفتهايپروانكاوترديديبيدفروزيگموند اختراع بـهيانقالبيبا جهـان در راانداخت ديتگنشتاينو.راه ويكهريزنيگرانو زبان نقد به خود سهم به

قـراريشهاند انتقـاد و سـنجش معـرض در را حـاكم روابـط و روآوردندبرخ.دادند باور به فريخنگـارانتارياما مـدرن، بـايچـهنيـدريشعصـر

متافيانتقاداينگرشه از تمـاميلسـوفيفيزيـك،خود كـه عصـرياسـتو وخصوصبهمدرن در را مدرن تأثينعصر ميرتحت قرار .دهديخودنبا همهيداورينايدالبته در زيبرا.داديمتعمهاينهزميرا يگموندمثال

منظرهايدفرو ميياز بنا را خود كار متفاوت كل .نهديبه

147/تجدد

اينكته در رويناينجامهم كه 1910و1895يفاصلهيدادهاياستنوع سيجهنتيبه تحوالت بازده فرهنگـيكـيتكني،اجتمـاعياسي،و يِو

دوره از اعتبـار1848انقالبيبرآمده بـه كـه دورانيحتـيهسـتند درمـاركس1848يدادهايرو.اثرگذارنديزنيكنون داردكـه اشـاره آنهـا بـه

اروپاتردييب اندد و دادنـد تكـان چهـرههـايييشـهرا كـه پراكندنـد يراآت و ساختيبالفصل دگرگون را ماخ«ييهنظر.اروپا ارتباط»ارنست درنظر و علم خصـلتيتگنشتاينوييهبا علـم نقـد و زبـان بـا ارتبـاط يدر

داشته آمـددورانساز كه همانگونه البته و يـدفرويگمونـدزيروانكـاواندپـيشناسـفرهنگيمبان ماركسريـزييرا گرچـه و تنهـايسـتانكـرد نـه

اهم كوشينگرشهايتنتوانستند بل كنند، درك را ناديدنداو را يـدهآنهـانفيرندبگ ايو با وياثرينحالكنند، اسـت نهـاده برجا خود از دورانساز

انسانيهاشعبهيهمه اثرپذيعلوم خود از استيررا ب.ساخته ترديدياورشتهيانگذارانبنزا ويكي.استيشناسفرهنگيبزرگ بزرگان كهيناز

ا نيراندر ويستشناخته دانشـگاه در حقـوق بـزرگ هـانس«يـناسـتادشـاگرد»كلسن افتخـار كه دريبود را او بالفصـل مـدافعان و همكـاران

داشتهينهم نظر.امدانشگاه كه بود بـاييهاو و پرورانـد را حقـوق نـاباندنجشگرانهسينگاه داديـزنياليسـمسوسهاييشهبه كـار.توجـه يدر

داشـتيگرد خواهم اشاره او اساسـ.به حاصـليشاتـريكنـونيقـانون.اوستهاييشهاند

دينكتهيكبهيدبااالبته بـدهميـزنيگرمهم ا.توجـه دريـنآن كـهبيآستانه ويستمقرن انديـنشـهر بزرگـانيشـگرانمحفـل كـهيو بـودهميتعداد اما بردم نام را آنها مرحلهيناز در جهـانيشهر جنـگ يآخر

امپراتور و آمد انقالب گرفتار پاشـيـناياول هـم از همـيدكشـور ينوكوچ مانديكنونككشور برجا آن دارنـديكسان.از دوسـت نشناخته كه

م تصور و بپردازند انحطاط موضوع اندكننـديبه بـزرگهـاييشـهنبـود

روشنفكري/148 و تجدد

م بار به اتـرآورديانحطاط كـه بدانند است هنگـريشخوب اوجيـ درعللهاييشهاند به پيشكوفا نيچيدهبس فروپاشياورددوام ازهم .يدو

فروپاشبررسي انديهاامپراتوريعوامل و جذاب بـودهانگيزيشههمارهميانزم.است انحطـاطيهاامپراتوريهمهيفروپاشرفتيتصور سبب بهاستيدرون ا.بوده به نه برخـيهاسـادگيـنالبته مـيكـه .كننـديتصـور

شا چيشبيدانحطاط هر اسـتيزاز آمده بار به گسترش اثر براثـريـابرحكمرانـانتودهياخالقاطانحط البتـه و ا.ها بگـذريـناز سـقوطيمكـه

حوزهياقتصاد زياتماديدر حوزهطلبييادهو ظهـوريدر بـه رفتارهـارسانده مدد ا.اندزوال تارينبا نخواستهيخنگارانهمه بـههرگز يـكانـدكنند بسنده همهيكياريبهياعامل دستيالگو به و بسنجند را زوالها

بسپارندروزنامهداوري .نگارانه

رنسانس5 ـهميواژه به فعالً را مـينرنسانس كـار بـه سـپسبـريميصورت و

ميفارسيهابرابرنهاده را .آوريميآنرادر رنسانس فرهنگيكغرب بزرگ يـنا.انـددانسـتهيحركت

فرهنگ تاريحركت سرآغاز كـردهيخرا ثبـت اروپـا ينچنـ.انـدمدرنتارياستنباط كشورهايخنگاريدر ميياروپايتمام چشم .خـورديبه

اينبد باور به ميناعتبار بـراتوانيقلم مشـترك محـور دو يحداقلكشورهافرهنگ تمدن ويونـانيكـي:برشـمردپـاييارويو باسـتان

رنسانسيگريد پـذيياناروپا.عصر همچـونيـنايرشبا محـور دوتوانستهيمحورها مشترك بهفرهنگ را خود ويـكاند وابسـته كُـل،

بمتع كـه بداننـد همـهيذهنـيجنبـهيشـترلق در و ازيدارد مـواردنيواقعيخصلت ا.يستبرخوردار همـيـنبا تعينحـال لـقاحسـاس

اسـتيلتبـديتواقعيكبهتدريجبه ذهنـيعنـي.شـده يلتبـديامـرعشوديم امر .ينيبه

149/تجدد

دورهبا ميارنسانس پيعنيشوديآغاز انقـالبكنـديميداتبلور كـهفرهنگيعلم تحوالت نمايو به ا.گذارديميشرا واقع تحـوالتيـندر

پـ مدتها بـودهيشاز زده بـهجوانـه امـا مقطعـيكبـارهانـد هـميدر بـهبـهپيوندنديم پيمجموعـهيـكو ظـاهر .شـونديمـيلتبـديوسـتهبـه

عصـراروپايييخنگارانتار را رنسـانس قـرونيـانمداننـدينمـيعصرمدرنيوسط عصر آغاز استينا.و توجه درخور البته كنـ.نكته يمدقت

ب نظر از عصريياروپايخنگارانتاريشتركه آن ناميخود رنسانس يـدهكهنمشوديم حساب به مدرن عصر سـرآغاز.آيـديهنوز را رنسـانس پـسمدرنداننديم عصر خود برخ.نه تاريالبته رايخنگاراناز رنسـانس هـم

عصرمدرن مدرنياشروع منامنـديمآغاز مـدرن برابـر مـدرنيانـهدر و.متأخر

زمـاناين چه رنسانس بيـدارپديعصر نظـر بـه بـاز يـنايشـترگشـت؟ميخنگارانتار چهاردهم ميالديقرن پتوانيرا دانسـتيداييمقطع .رنسانس

ا ــادر ايتالي ــندر ــي م شــانزدهم ــرن ق در و ــايالديبرهــه اروپ يشــماليدراندييحركتها و بـهيافتنـدرواجهـايييشـهسـربرآوردند متعلـق را آنهـا كـه

اينايااصطالحيناياواژهينا.داننديمسانسرن به بسته البته كـهينمفهوم،ببند كار به نحو چه به را ايم،آن زبان ايرفتپذيرتأثيتاليايياز به نحـويـنو

شد ا.ضرب فارسـ.Rinascimento:گوينديميتالياييبه در مـا ا(ياما درو لبتـهفرانسو)زبانهايشترب ميتلفظ كار به را نگيريميآن آن ضـبط بيـزو يشـتردر

فرانسويياروپايزبانها صورت همان ميبه كار .Renaissance:روديبهتاريناگويندمي را ناميفرانسويخنگارواژه م«به Jules(»يشـلهژول

Michelet(م اما كرد ادانيميضرب رواج زبانهـاينكه در يياروپـايواژهJacob(»بوركهـارتيـاكوب«يـا»بوركـارتياكوب«يونمد Burckhardt(،اسـتيسي،سوئيخنگارتار نـوزدهم قرن بوركـارتينمهمتـر.در رااثـرنامابكت به او افرهنگ«مشهور در ا.انـددانسـته»يتاليـارنسـانس يـندر

روشنفكري/150 و تجدد

دگرگون عرصـهيساختاريهايكتاب در كليرا و اواخـريسـادولـت دروسط پديقرون با انسانيدارهمراه فرد»مدرن«شدن يتفردياشدهيو

ميافته سفرها.دهديشرح اييبراثر به تـأثكرديميتالياكه تحت يرسختدفرهنگ ارنسانس گرفتيتاليار بـرايمقوله.قرار مـدتها را يرنسـانس

ميهنريدورهيك آمد.كردندياستفاده كه م«چنان يننخسـت»يشلهژولايكس كه باينبود ارتباط در را بسـتيخيتاريدورهيكعنوان كار .به

بر بوركارت گستردهاما مطالعات ايااثر فرهنگ با ارتباط در دريـاليتاكهكتـابيقرنها همـان در را آنهـا و داد انجام شانزده و بـهيادشـدهپانزده

ا توانست رساند، عمـومينانتشار افكار در را يـنا.ينـدازدجابياصطالححتـ را بوركارت دورهياثر اثـريكنـونيدر اسـتاندارديـاديبنيهـم و

زم.شناسنديم در بوركارت كتاب ضمن نگـيفرهيخنگـاريتاريينـهدرمگاميشپيكتاب شمار .روديبه

موضوعاز معمارينظر در تحول شامل را ي،نقاشيات،ادبي،رنسانسجنگاور فلسفه، هنرهايقيموسي،علوم، خالصـه.انـددانستهيشينمايو

چيعني همه.يزهمه از بردن فارشتهيناينام تأكاييدهها جـز يـدنـداردآنها بر جغراف.گذاشتن نظر منطقهيايياز ناحيبندو و كشورها ياهـيـهاز

ميرز ا:برندينام اروپـايتاليـايي،رنسانس رنسـانسي،شـماليرنسـانسآلماني،فرانسو انگليرنسانس رنسانس باالخره .يسيو

تركيكلمهمعناي از چنانكه برميبرنسانس ويشنوزايعنيآيديآنفارس گذاشتهينهميزنيدر را نهاده ببرابر و همهيشتراند بـهينهماز رانوزاكاربرده البته هميزنيياند؛ برابر معاصران آثار رفتـهيندر كار به واژه

خوشـاهنگينا.است هـم و اسـت مقبـول هم حـالايـنبـا.برابرنهادهكلمهياريبس نيفرانسويخود ميزرا كار عبرنديبه نظـرم به ويـبكه

كلمهيگاه.ندارديراديا اسـتيوافيشتربيفرانسوياصل مقصـود .بهاصلكهآنبا اينايداييپيمكان ايتاليـاحركت بـا اسـت حـاليـنبـوده

151/تجدد

آسانيفرانسويكلمه مكه ننمودهيتر و است گرفته رواج اصـلهاستمعناينا.آنيتالياييا البته باورم به ساده ظاهر به ميفرهنگييرواج يانو

بستريجنبش.دارديفرهنگ سربرميكدر نامآورديتمدن امـايبا خاصشاخه به گذار هنگام جلوهينهميگرديهابه بـهييهـاتمدن رنگارنـگ

م حتگيرديخود ناميو ريگـر،ديبا همـان از يـداپهرتشـيشـه،البتـهفارس.كنديم زبان با ارتباط دريدر تـاجيو راينهمـيـزنيكيو وضـع

م برخينا.كنيميمشاهده هنوز شرقيكه اكوشنديمشناساناز سهينازب زبان سه مـيراهـيافريننـدواژه كـه.پيماينـديناصـواب اسـت درسـت

حتيكينهميهاجلوه و لهجه نظر از گونه سه در گانيواژيغنايزباندستور تنوعات با گاه هيافتهاشاعهيو به اما معنـايچاست به آنيوجه

سروكارداريستن زبان سه با طوالنيكدر.يمكه تنوعـاتيـنايفراگردغنا مينهميبه نگاهيكاف.انجامنديزبان جلـوهيندازيمبياست يهـابه

انگل زبان پيسيمتنوع مهد هينايدايشدر در آن رواج و ندوسـتانزبـانزالندنويااستراليحتيايقاآفريا همـ.و نگـاهينبـه بـهينـدازيمبينحـو

جاهاياتتجل در فرانسه زبان .مختلفيمتنوعمنوزايي كار به معنا دو به واقع معنـا.روديبه بـه كشـفينخسـت

متنها دادنيـادگيريويمقـديككالسيمجدد انطبـاق و آنهـا براسـاسحوزهيهاآموزه در علوميآنها و .هنرها

معنادوم چنيبه كه است مـيفكريتهايفعالينآن بـهشـوديمنجـرمجمـوعيياروپافرهنگياياح جهـتيينـوزايـبترتينبـد.در دو در

م دانشـهاخواهـديمـكـهآنيكـي.كنـديعمل و رايآموزشـها باسـتانمتنها ديجترويباستانيبراساس و همكهآنيگردهد زميناز هـايينهراه

فرهيينوزا آورديياروپانگكُل فراهم .راكشورهايهنگاماما در رنسانس از ميكه سخن بـهگـوييميمختلف

جايمعنا همه در رنسانس سرآغاز كه است درسـت.يسـتنيكسـانآن

روشنفكري/152 و تجدد

نوزا حركت كه ايياست رنسانس به مجموع در اروپا ارجـاعيتاليـاييدرچنيكنلدهديم كشورهايحركتينشروع در اروپـايرا درييمختلـف

تشخ گوناگون ا.دهندمييصمقاطع بايندر تاريـدباره يملـيخهـايبـهبايياروپا كه تصورنكرد و كرد يهمهتوانيميتالياييايختاريكرجوع

فهمينا قاره سراسر در را كرديدفراگرد درك .وبهرنسانس دورهيـكرا تـاريااعتبـار مـيخاز درداننـدياروپـا كـه

ميفاصله چهاردهم نيالديقرن مـييمهتا هفدهم تـايحتـ(يالديقرنميانپا هفدهم است)يالديقرن گرفته ا.قرار مـيناز كه گوينـديروست

وسطيمرحلهينآخر ميقرون حساب تاريشمار.آيديبه يخنگـارانازپانسرنسايزن كليافتنيانرا فئـوداليسايياستبداد .انـدكـردهيمعرفـيو

چن باستان عهد به توسل راه از رنسانس سـاختيانيپاينعصر ممكن رادوران ختم بر را خود مهر وسطو ا.كوفتيقرون بخـواهينجادر يماگر

كنياندك بيمدرنگ موشكافانه وقتبينيميمينديشيمو يدجديادورهيكهاكشدميسربر واقـع دورهيـندر درون از اسـتيشـينپيدوره .برآمـده

دورهينبد بيايشينپياعتبار فـرويكبـارهكهنـهيدورهيگـرديـانيبـهدوره.ريزدينم بياتازهيهر جا دويفتدتا بـا هنـوز مدتها يشـينپيهرتا

م نرم پنجه و تاربنديهايمتقسينا.كنديدست انديخنگـارانرا انيشـگرومياجتماعياياسيس گسسـتهادهنديانجام جامعـهييتـا در يبشـريرا

عرصه در اما سازند فهم درخور و مانـدگفرهنگيملموس اعتبارِ ارفاقدايفرهنگيگسستها.هستند نمينبه بروز ياجامعـهيچهـ.كننـديشكل

گذشتهيمندار با لباسيكسرهخوديكه باشد قادر و تنيگرديبگسلد برهم.كند مينجاستدرست چگـوييميكه همچـونيسـتنيـزيفرهنـگ

بركن تن از كه لباسيلباس جانشيگرديو قبا«ينرا بسازي»كهنه .يخودبرمـيمقاطع اشـمريميكه بـه نشـانگريـنتنهـا كـه ارزشـمندند اعتبـار

جامعههايييدهپد بستر در همتازه تازه و آغشـتههاييدهپديناند انـدنـو

153/تجدد

خ شكليشينپصلتهايبه ا.يدهپوشياآشكاريبه كـه آنجـا ينچنـيـنازمبحث و پيموضوع نيچيـدهبس خـود و اسـت بغـرنج يبررسـيازمنـدو

جداگانه و مـيامستقل كنـار را آن همـاننهـيمياست، شناسـاندن بـه وم ادامه ايك.دهيميرنسانس غالب شـدهيننظر آغـاز رنسانس كه است

ا پانيتاليايدر فراگرفـتزدهمقرن را اروپا واقـع.سراسر »بوركـارت«درمينهم را مقابليولگويديسخن برآمـده»يتگگئورگ و«در تحـوالت

ا ناشيتاليادر اومانيرا ادانسـتيمـيتاليـاييايسـماز رايسـماومانيـنونشانهيدهپدهمچون عالياو فرهنگ حوزهياز .رسـيديبرميمعنويدر

ا اينبا بر هردو واردينحال را اروپـا كـه بـود رنسـانس كـه بودند باوركرد مدرن .عصر

مـ اختصـار بوركـارتآورميبه فاصـلهكـه در1858تـا1854يدرتـدريختاريخزوريالتايعاليمدرسه در1858در.كـرديمـيسهنـر

شهر آوردفرهنگيختاريكرس)بازل(=»بال«دانشگاه دست به را هنر وتا هم1893و تدريندر سرگرم خط.بوديسمقام را نيبياو يـزبرجسـته

كدانسته ميهايشسخنرانهاند برخوردار فراوان توجه يحت.استشدهيازجـوانتريچهنيدريشفر كسـوت در آلمـانينكه الياسـتاد بـهيپزيـگاز

پ بال مـيوست،دانشگاه ارج سخت را رانهـاديبوركارت او آموزگـار«وبزرگتر ما، ماينبزرگ نآورده.ناميـديمـ»آموزگار بوركـارت كـه يـزانـد

ن مـيصتشخاريچهاستعداد نگـه فاصله او با اما است بوده داشـتهيدادهپا.است دوران چنـديزنـدگيـانيبوركارت و بـود آمـوزش سـرگرم را

گذاشـتينوشته برجـا خـود از نشده نزد.منتشر يشـاوندخويكتـرينازخواست بيشهادستنوشتهخود از وصـ.ببردينرا بـهيتخوشـبختانه او

درن تارييهانوشته.يامداجرا مالحظاتيونانفرهنگيخچون بـابيو درايختار از هستندينجهان راستيدومينا.دست ارتباطيبه در را او نظر

م فرهنگ اهمپرورانديبا از اسـتيتيو برخـوردار در.خاص بوركـارت

روشنفكري/154 و تجدد

ويشهانوشتهيهمه دولت عامل سه ميندبه توجه فرهنگ در.كنـديوصـاح دولت مفهوم با نوشـتهيـنابارتباط در مصـاحبهقلـم و يهـاهـا

كوششها استييمختلف تفصيكي.كرده به آنها كتابيلاز ييهنظر«درا در است»يراندولت كس.آمده اگر ايحال بگنوشتهيناز بهـره ويـردها

حت و ندهد ارجاع آنها كسـيمدعيبه كه ايشود اشـارهيـنبـه مفهـومسخن است، زبانينداشته بر اخصـوصبـهاسـتراندهنادرست يـنكـه

حت و بشناسد را برايكتاب كه را آن فارسيننخستيعنوان زبان در يبارفصل عنوان همچون است بوده رفته كار بگيبه كار به خود كتاب ويرداز

د آنگاه ندهد ارجاع هم مسـئولتوانينميگرباز بـهيسـخنيعلمـيتاز.آورديانم

دينكتهيك خيـنايگـرمهم را رنسـانس كـه دريلـياسـت و بعـدناميرتريديخيتاريدوره عصريدند،رنسانس همان در وقوعينه به كه

اند.پيوستيم نظر در تاريشگرانرنسانس ميخنگارانو خواسـتهيغربكالس دوران با پيكاست دانشـيوندباستان و سـازد دوره،يهابرقـرار آن

فرهنگياضياترخصوصبه از برآمده كه بـهياسالمرا كند، جذب بودتجرب اومانيعلوم بستايسمبازگردد، مـددياشـاعهيد،را بـه كـه را علـم

جد فنون ابداع و چاپ عرصهيدصنعت ميدر دامـنيسرهنر بـود، شدهوادب شـعر معمـاريـاتبزند، درونـيو جـوهر و سـبك نظـر از كـه يرا

كمـال به بودند شده نويـنا.سـازدنزديـكدگرگون را يسـندگاندورانجهشـكردهيمترساييشهرييرتغينشانهيياروپا آن از و ازيانـد عمـده

عصريماندگواپس به گذار و برون شكوفايدجديبه تجـارتو گرداندناكتشافات اينهمبه.اندكردهيادو اسـبب رنسـانس كـه رايتاليـاييسـت

برشــمرده مــدرن عصــر همــ.انــدطلــوع بايندر كــهيــدجــا كــرد ذكــرنداشتهياستنباطينچنيستماركسپردازانيهنظر رنسانس ا.انداز يـنآنان

پهنه به محدود را ادبيتحوالت و اانـددانستهيمياتهنر بـر بـاوريـنو

155/تجدد

زندگ كه تفاوتيعامهيبودند وسطنداشتهيمردم قرون دوران با .ياستا واقع كسانيتياهمينبه كه دبوركارتچونيرا رنسانسيبرايگرانو

نم بودند، .پذيرفتنديقائلماركسيشمارگرچه مبنايماديتوضعيستاناز خوديداوريراداده اقــرار بــا كســانيــنانــد هســتند رنســانسيحــال معتقدنــد كــه

نگرشيفكريهايدگرگون تغيو امـا نشـاند بار درييمحتـواييـريبهنميزندگيعرصه حساب »ييزينگـااويوهـان«مثـاليبـرا.آيـديبه

Johan()1945ـ1872( Huizinga(رســموجــود ــه ب را يترنســانسپدشناسديم را آن نماييدهاما نسبت.دانديمثبت رنسانس او نظر از

وسط قرون نمايدورهيبه به را التـ.گذارديميشافول كـهينزبـاندرخورتوجه كليافتهيرشد در هنـوز و بسـيسـابـود نظـر در ياريو

كاربرديزبان و بود عمليزنده و عقبيزنده بـهدگرداشت، و كـردموقعيعنـيخوديشينپيتموقع ويككالسـيـتبـه بازگشـت خـود

طب شديعيتكامل متوقف لوپز«.آن Robert(»روبرت S. Lopez(معتقـداقتصاد ركود با رنسانس عصر در كه هستروبهياست جـورج«.يمرو

George(»سارتن Sarton(ا دورهينبر در كه است علميباور رنسانسشدياجتماعيشرفتپوپذيريبآس .آهسته

زمانآيا نظر مكانياز روشـنتوانيميو و مشـخص مكـان و يآغازبيبرا گرفت؟ درنظر ايشتررنسانس جرينبر رنسـانس كـه يـانيباورند

مكانهايجيتدر و زمانها در كه سـربرآوردياست يخنويسـانتار.مختلفنتوانسته پاهنوز سر بر وسـطيعصرياناند قـرون بـه مشهور شـدهيكه

ن اتفاق به هم.برسندظراست نينبه درينـيمعيختارانتوينميزسبب راآورد نظر در رنسانس آغاز با ا.ارتباط بايناز دريدديدگذشته رنسـانس

هم به تاريز،نيبترتينكجا؟ مكان، به فـراوانيخبسته تنـوع با آن شروعد.شوديميختهآم طرف بسـميدانيميگراز تارياريكـه دريخنويسـاناز

روشنفكري/156 و تجدد

مكان خصلت با توانستهيارتباط شـمالرنسانس و برسـند اجمـاع بـه اندمكانيتالياا نامزد بشناساننديرا رنسانس تاتوانيميزنيبترتينبد.بروز

تاريحدود نيخبه ايكنزديزآغاز به بسته اينگشت آغاز تحـولينكها شمال در بگيتاليارا نظـر در نحـو چـه ا.يـريمبه شـمال شـهريتاليـادر

ديترملموسيجلوهلورانسف تا ا.شهرهايگردارد شـاعريناز گذشـتها دانتهيتالياييبزرگ نام بـهاييسـندهنويننخسـتيزن)1265ـ1321(به

مــ مــآيــديحســاب مــا بــه را رنســانس روح »پتــرارك«.شناســانديكــهد)1374ـ1304( آغازيتشخصيگررا برمـيندوران .شـمرنديرنسـانس

ا بر بشراوربينپترارك دستĤورد كمال كه امپراتوريبود تجلـيدر يرمتباه.استيافته اعصار را آن از پس مـيدوران فسـاد رادانـديو آنهـا و

تار تار.نامديميكياعصار پترارك نظر يهنـري،اجتمـاعيخصـلتيخدرنما و ــانگردارد ــيشــرفتپي مجموعــهيادب همچــون ــه ن و ازيااســت،

معنـاايينوز.يمذهبيدادهايرو ويبه باسـتان رم مجـدد يونـانكشـفطر از است اومانيمقديمتنهايقباستان روش مدد به ويسـتيو آمـوزش

قـدهاييشهاندينا.يادگيري بـا كـهيممـرتبط يـا»يـدجديـادگيري«راجد« مـيامحركـهيـروينناميدنديم»يدآموزش شـمار يبـراآمـديبـهحوزهيشرفتپ و علوم .ريگديهاهنرها،

زمانيك برخيگرديمقطع كه برميرا رنسانس مقطـعشمرنديسرآغازقسطنطن تسليهسقوط و سـاليماست بـه تركـان به عرصـه.1453آن يدر

ميدادروينايجنگاور مهم كـاريرازداننديرا به آن در باروت و توپ كهچن و عنيلتبدييسالحهاينرفت به صـحنهكنندهيينتعيصرگشتند يدر

ا.جنگ گريناز رم به غرب دانشمندان تـازهيختندگذشته تحـرك درياودلبستگيينهزم و ميتوجه برانگيونانيراثبه رم منـاديختنـدو يـانپايو

مبتن قديدوران مذهب سامان و نظم شدنددريمبر .اروپااوقتي رنسانس از ميتالياييكه به بـهيعلـآيديميانسخن االصـول

157/تجدد

اومانخوريميبرميخصلت رنسانس را آن رنسـانسينا.نامنديميستيكهــهرها دولتش درون اياز ــمال ــاش ــيتالي ــله.يدسربركش ــايدرفاص يقرنه

ميزدهمس شانزدهم داليتالياا.يالديتا به رنسـانسيلرا زادگـاه گوناگوندو.اندتهدانس دههيادر مـيسه پـانزدهم قـرن شـماليالدينخسـت در

شكوفاخصوصبهيتالياا با فلورانس روروبـهيريچشـمگيفرهنگييدر.نامنـديمـ»يفلورانسـيروشـنگر«رايفلورانسـييـدهپدينا.شويميم

بيايككالسيفرهنگ كـهيمتجلـسازيككالسيفرهنگيگرديانبه شـدريونانيهايجمهورايآرمانهكوشيديم رم احو سـازانمجسـمه.كنـدياا

كالســيرمــيالگوهــا موضــوعات مــيكو قــرار سرمشــق ودادنــديراهمخواستنديم گذشـتهيناز بـا كننـديباسـتانيراه برقـرار در.ارتبـاط

اياحساسيفلورانسيجامعه مالـك را خود كه داشت گذشـتهيـنرواجبرادانستيم رسالتيو احائلقيخود جهـت در .گذشـتهيـنايـاءبـودميانفلورانسگوينديم وابسته را جمهـوردانسـتنديخود اوليبـه قـرنمسيشپ ميوافريعالقهيح؛از چشم آفرخورديبه بايسهاييتندينشبه

.مسيحييرغييهاجلوهدينكته توجه عالقهينايگردرخور كه اوايزنيفراوانياست يـلدر

م پانزدهم ميالديقرن چشم به هنرها مهمخورديبه ااما همه از كهينترايافراد به سو دو هر ميدلبستگيهنريهاجلوهيندر از.دادنـدينشان

بگذرينا كه پيچيدهپيخصلتيقعاليبرخبينيميميمهم هم به يوستهوالتيعالقه.دارند زبان مينبه معمـارانخورديگره بـه عالقـه ابـراز بـه

وضعيزنياتادب.ينيالت داشتيدر قرار تار.مشابه كهيخهادر است آمدهنخبه و كوچك گروه چنياهمواره اعضاييجنبشهاينسردمدار كه يبود

ع در را پينخود هم به هم با ميزنيوستهرقابت يحتيدشا.تداشينگاهچن انجمنهاييهاگروهينبتوان با دانست همسان هـميكسـ.اخوتيرا

م اهمخواستيكه تأكيتبر نمونهيدخود برمـيابنهد، باستان گزيـدياز

روشنفكري/158 و تجدد

برابر او با را خود جلوهياو مـهمانند پرسشـ.سـاختيگـر كـهيحـالاتوانديم شود اخينمطرح فلورانس؟ چرا كه يـناازيكـيدريـراًاست

اندياتنشر و كتاب نظـريكسيشهنقد از را تـن سـه دو بود خواسته كهانديشهاند راهياسيسييشهو همان به نادانسته كند گذاشـتهينقد قـدم

بودند رفته نقدشدگان كه خـوديگريدييشهانديريبرگيعنيبود نام بهحت بالفاصله مسـتقليمدعيو را خود و حتـيشانـدشدن متفـاوتيو

مع.ساختنياننما تنها بود جديـارنوشته دوران شـهريـدسـنجش همانـااند.است كه است شهر استمدرييشهاز برآمده هم.ن بـهيندر نوشـتهبهيدرست اتكاء با كه بود نمـيكآورده چنـتـوانيعامل يمـوارديندر

زد سنجش به هم.دست به خود بـوديبعينسپس آمـده يـنا.گرفتـارتناقض از ميوقتاتدست وقوع نگارنـدهپيوندديبه هـريفيتـأليكه در

اند ناييشهمقطع او خود به متعلق كه ميسترا كار يامجموعه.بندديبهكتابها مبياسيسييشهانديرسياز وضوح ينـاهمگنييـدهپديـناينبهداور اسـتيدر سنجش جـايسـمماركسيكجـااز.و از و برداشـته يرا

ليگرد نحوه.رايسماليبرمثالً ويكسانيپرداختينه است آمده دست بهروش بررسيواحديشناسنه دادهمكيكياتخصوصيدر دست به تب

نگاهيكاف.است ايندازيدبياست كتابهاينبه از ايفيتأليدست ينجادرآنجا .و

شـهربازگرديم عامل دولتشـهرها»بوركهـارت«.به يـاديتاليـاييايازاثركنديم در خصوصيكهو خود ممتاز برمياتو را ا.شمرديآنها يـناما

نم موجب نشوديامر را فرانسه در تحول او روش به توسل با ما بهيزكهبنگرينهم ا.يمسان در همـهيزچيكيتالياتحول بـا آلمـان در ياسـت،

وال نظام نظر از بهيگرديزيچياتشباهتها انگلستان و فرانسه در آنچه وم همـهخورديچشم با جد.ينهـاايمتفاوت ينآخـريرانـيايـدمؤلفـان

ميمطلب كه ميداوريمبناخواننديرا مطلبـدهنديقرار با بـهيگـرديو

159/تجدد

نيندرا.رسنديمياتازهيداور باالستقالل خـواهيزباره فـتگيمسـخنجا در ا.يگردييالبته كوشش هرحال بينبه چه هر ايشترقلم يـنمتوجه

داور كه است كنـديگرانديامر ذكـر بـار هـر و نسازد خود آن از يـاراا كه حتيداورينبشناساند جايو از دريگـردياطالع و اسـت برآمـده

نوشـته هر در بكوشد گـردآورياهمانحال راه تـألياز اطالعـاتيف،وخوانندهيتريشب دست بدانـد.بدهدزبانيفارسيبه كه هم هروقت البته

پذينظر با را نظر آن دارد بشناسانديتمسئوليرشمستقل خواننده .بهآمـدهالمعارفيةيردايهانوشتهينهمدر رنسـانس بـا ارتبـاط در كـه

مطالب اياست سبب و فلورانس با ارتباط بـهيندر توانسـت فلورانس كهاسـت،برسديمقامينچن چنـيتاليـاايدولتشـهرهايهمـه.آمـده ينبـه

نيامرتبه كاف.يافتنددست بودن شهر عامل ينهمـبايـديمـبـوديمياگرد را ميهمهرتحول چنـ.ديـديميشهرها برخـ.نشـدينامـا جاهـايدر

بسيدسربركشيينوزا خاسـتگاهياريو همـان از ويهـاجاها جنـب بـهآفر و درآمده ب.يرفتندپذيرتأثينندهجوش هم بـارييفضاترديديشهر بـه

فضا با كه بود مينشانده متفاوت وسـطبوديروستا قرون در يـمداريامااند و فضـايگرانيشبزرگان در دولتشـهرهاييكه بـا يتاليـاييايمتفـاوتبگذر.سربرآوردند كه فلسفه موسيم،از ادبيقيبه اشارهتوانيميزنياتو

نم.داشت است هنوز كه اندتوانيهنوز آمدن فراهم اسباب هـايشـهآسانخالق وسطيتهايو قرون دوران در را درستيبزرگ .داديحتوضيبه

فلوراپرسشهايي با ارتباط در مكه قرار ما برابر در ينايكيگيردينسآ كه مديااست بايچيخاندان ايدرا شگفتينعامل دانسـت؟تحرك آور

گرايكبهيبرخ متداول مسـاو:دارنـديشپاسخ فلـورانس، يرنسـانسمد خاندان با مساويچياست ايو و صنعتگر، هنرمندان نبوغ با ينهااست

د ايكسـان.رنسـانسيعنـيمجمـوعرهمه بـه توسـليـنكـه اسـتداللرابرنديميادازجوينديم رنسانس آغاز اگر يرنـدبگ1420يـا1410كه

روشنفكري/160 و تجدد

مدتوانندينم محصول را بدانندهايچيآن آمدند پسانتر اسـت.كه درستمد خيانحامهايچيكه اما بودند هنرمندان و تحوالت .بعـدتريلـيبزرگ

مدياازيدنبا كه برد اسـبهايچيد ويـراقحاضـريبر اسـباب نشسـتند؛امروزهايينهزم اصطالح به و بود آماده و حاضر داخـليدندپريانتحول

بوديقطار حركت حال در تارينهاا.كه سخنان رنسـانسيخالبته شناسانم.است هتوانياما اجتماعيكيچگاهگفت شـكوفايتحرك و اوج ييبه

باشدهايينهزمتدريجبهويشترپكهآنمگررسدينم آمده فراهم .آنمداگر خاندان بگذاريچيعامل كنار رنسـانستوانيمياآيمرا گفـت

دست و محصول واقع شخصĤبه است؟ بوده نوابغ دوناتلويتهاييورد ،چونشلل برجستهيبرونه مو همه از زينا.آنژيكلتر شمار را ازيادياستدالل

بد محققان و چننماياننديميهيپژوهشگران بتوان دشوار لياسـتداليناماتنها به ددرنظريبييرا جوانب جامعهيگرگرفتن ايهـادر روز يتاليـا،آن

.يرفتپذخايعده از پـاكننـديميهواخواهيفردمحوريايتفرديزشهم و

نگـاهيـنا.گذارنـديمبوركهارتياكوبيپايجا البتـه بـهياسـتداللپ نابغهيشيناستدالل حضور كه مدارد برجسته را ا.سـازديها درينجـادر

برهان با ما دارياصل اشـارهيمسروكار جمـع از فـرد گرفتن فاصله به كهاودارد تنهايناز عامل تأكييراه مورد را ميدنابغه يعـوامل.دهـديقرار

همسا خويگي،چون و پيشاونديخانواده باانـديچيـدهبـس ناچـار يـدوميهمه و زد سنجش به دست سپس و آورد درنظر را يبنـديپايـزانآنها

سنت و سنت ارزيزيپرهبه .كرديابيرابرختوانيمآيا موفقيروزيهاپيگفت طبقـهيتهاو برآمـدن يمحصول

ا است؟ دوران آن در مـينمتوسط چگونـه را تحـوالتتـوانيعامل بـاعرصه در پيبرآمده طبقهيوندهنر هرحال به جايزد؟ و آنيگاهمتوسط

اجتمـاع تحوالت و جامعه نيتهاييجـذابيدر امـروز بـه تـا كـه يـزدارد

161/تجدد

استيزبرانگتوجه طبقه.مانده مينافرهنگيامتوسطينقش را تـوانيطبقهانقالب آغاز برانگ1357در تحوالت انتخابـاتيختهو اثـر 88خـرداد22بر

اهميزن و توجه جا.دانستيتدرخور .يستنينجاايزهاچينايالبتهنگرشهامطرح طبييشدن به نگاه بـهياآيانسانيعتهمچون منحصر

زنـدگ بـه توجـه فلـورانس در است؟ بوده دريفلورانس انسـان بـدن وحضورعلويحوزه هنرها در و نمايرچشمگيم اگـذارديميشبه يـنو

جا همان شييدرست كه تأكيفتگاناست برآن .نهنـديمياربسيدرنسانسارزشها به بـيمـدنيسـماومانيـادنيمـيتوجه فلـورانس ازترديـديدر

بحث با.استيزانگموضوعات ازيشپـيمبـاحثينچنـيـنايدديدحالم چهاردهم استيالديقرن بوده مطرح چهاردهمياهم قرن آغاز از فقط

م است؟ شده ملموس بعد ادانيميبه قـرنهـايييشـهاندينچنـينكه درم ايالديپانزدهم از اندينو توجه از بعد به نبـودهبهـرهيبيشگرانمقطع

بوركهارت.است هرحال دبه ميگرانو توجه دولتشهر دوگونه :دهنديبهديارنشينهاسـتشهريكـي تصـور.يخـواهجمهوريدولتشـهرهايگـريو

ارودينم در سينكه تشكل نوع جهـانبياسيدو گونـه دو روروبـهينيباچنـيمبتوانيايمشو به سيعنـييعـاملينتنها اندياسـتعامـل ييشـهو

كنكنندهيينتعينقشياسيس ا.يماعطاء نمينجاستنكته برآمـدنتوانيكهعلت تك نگرش مدد به را چينا.داديحتوضيرنسانس همان يزيدرست

با كه انديداست پژوهشگران كـردياسـيسييشـهبه غـرب.گوشـزد دراند چخواهنديميشهمحققان انديـزهمه اسـاس بـر وياسـيسييشـهرا

در.دهنـديحتوضـياكننديهتوجيفلسفيحتياياجتماع كـه هـم آنـانحاال و اخصوصبهشرق ايراندر نـادقيناز هرچنـد يـرويپيق،روش،

تفكريدنباكنند،يم و كنند محـوريغلو ـ جانشـيتـك اييشـهاندينراسازند نگر سو ن.همه مقطعيكسانيستندكم مهم1300كه وداننـدميرا

حت هميمعتقدند دارايندر فلورانس استيمدنيفرهنگيبرهه .بوده

روشنفكري/162 و تجدد

ايهاييبررسدر نبايناز انديددست پدهايشهبه حـالهـاييـدهو درب بوديحتيااعتنايگذار اعتنا داريتهاييشخص.كم پتراركيمرا كـهبسان

ن مييمهدر چهاردهم زنـدگياعالقـهيچهيالديقرن ابـرازيمـدنيبـهاكنندينم پـانزدزننـديمـيحال پلينبا قـرن بـه چهـاردهم قـرن هماز

گردآورميالدي باسـتانيبا عهـد سـالها.آثار قـرنيدهـهيدر هشـتادم راييهـاگروه)1380يسالها(يالديچهاردهم شـهروندان و راهبـان از

باستانبينيميم و باستان دوران به دلبستگيكه ميكردن امـادهنـدينشاناستيكبارهيزهاچينايهمه تحول.نبوده هسـتروبـهيجيتدريبا .يمرو

اگوينديم مقام از و شهرشان به نسبت فلورانس منظـريـنمردم در شـهرــيس ــااياس ــاهيتالي ــتهيخودآگ گوداش و ــد ــاان ــدي ح ــريدر ذك ــل قاب

بوده فاصله.اندسوادآموخته در ضمن فلـورانس1423-1413يدر شهراقتصاد رشد معرض حتـيريچشمگيدر كـه اسـت بـوده شـده يواقـع

مــالتوانســتهيمــ امكانــات اختياســت دهــديــاردر قــرار .پژوهشــگرانمـ افتخـار خـود نسب و اصل به راانـدورزيـدهيثروتمندان هنرمنـدان و

همـياعده.اندپروراندهيم معتقدنـد مورخان مهمـيناز نقـش دريامـرا رنسانس برآمدن و شهر گشتن استيفاشكوفا .كرده

هنرهايشهاندياشاعه ايو از اروپـااليـايترنسـانس ازيگـرديكـيبـهبحــث ــزانگموضــوعات ــوزهي ح ــوزايپژوهشــهايدر ن ــا ب ــرتبط وييم

ا.استيروشنگر از ايـنسـخن رنسـانس كـه دريتاليـايياسـت نخسـتــرد ك ــاز ب وجــا راه ــاردوداو.فرانســه لئون ــهينچيحضــور ايانمون ــناز ي

ميرگذاريتأث حساب گشـودياگو.يدآيبه آلمـان بـه راه كه بود فرانسه .ازاثرپذ خصلتيانآلمانيريالبته فرانسه پياز تـاريچيدهبس هرحال به يخيو

م.دارد كبداننديهمه انقـالب فـراوانيـركه اسـتقبال بـا آلمـان در فرانسـهتحوالتروبه و شد پهنهيرو نشـانديشهانديدر بـار اگـر.بـه هرحـال بـه

ر اشاافرانسه بدانمحور هميم،عه اندينجاستاز بـههـاييشـهكه رنسـانس

163/تجدد

م سفر فرهنگ.كننديانگلستان ناقل شـناختهفرهنـگيبـراعنصر شناسـانبا فقط است شناسـايدشده را آن بـار هر بود ومييقادر مقـام و يـزانكـرد

سنجياثرگذار درست را داوريدآن عنصـريـنا.يخـتپرهيكلـيهايوازرا مـيفرهنگيرشپذيااشاعهشناسيفرهنگدرناقل دريـاگو.نامنـديهم

مس شانزدهم قرن كشـورهايراواخر بـه همـواريـزنيناوياسـكانديگـذارــ ــ.شــوديم هم ديندر ــبش جن ــا ب رنســانس ــه ك ــنجاهاســت ــيپي يراينيقيموس.خورديميوندپ)يونرفرماس( دارديسرنوشتيزرنسانس .خـاص

م آلمان به و هلند تحـوالتروديبه مـيو موجـب انگلسـتان.شـوديرا درال ميزابتعصر رنسانس آغاز همـبينميم.داننديرا يخيتـاريممفـاهينكه

ظاهر هيكسانبه مشـابهيچبه انجـام و آغاز ا.ندارنـديرو گذشـتهيـنازواحد حتـيزنياستنباط آنها با ارتباط چشـميـكدريدر بـه هـم كشـور

ا.خوردينم بگينهااز ايحتيادآورشديمچنانكهذريمكه يممفـاهيـنخـوددوره همان به نيخيتاريمتعلق نظر دوره.يسـتندمورد آگـاهيادر يبعـد

اسـتيمفهوم شـده پرورانـده دوره آن به ا.نسبت شـايـناز بتـوانيدرواجتماع عمل كه گفت و كرد فرهنگيجرأت نبايـكدريو را بـايـددوره

آنيمفهوميآگاه به ايحت.گرفتيكساندورهنسبت ميناز خواهميجابگو و كرده دورهيخيتاريآگاهيمجسارت رويادر بـهيخيتاريداديكه

م آگاهپيوندديوقوع مفهـوميخيتاريبا دورهيو همـانيگـرديادر كـهدربرم و نظر در را بد.يستنيكسانهموارهگيرديدوره واقع يـبترتيندر

آگاهگتوانيم دورهيخيتاريفت يآگـاهينـوعيـدادرويكوقوعيدرعمليواقع حاليو در آگاهياست كـهينـوعينيپسيكه اسـت مصـنوع

م نوعتوانديخود اجتماعيگر،ديبه بنشـاندياتازهيعمل بـار ا.به يـندرآگاه با داريشينيپيحالت سروكار ايمهم نوعينكه ويهم است مصنوع

ميوقت عمل اانجامديبه مـيرادهو عمـل به هنگـامآفرينـد،يمعطوف بـهتبد آگاهشوديميلعمل ميكسان.يعمليبه تصور هنـوزيـراناكننديكه

روشنفكري/164 و تجدد

پ به است خوب است نكرده آغاز را تجدد ايچيدگيراه تنوع موضـوعينوب سهليندازندنظر سخنان از بپرهو عصـرينانا.يزندانگارانه و تجـدد اغلب

را ممدرن الگوگييبرابر با ايرند تـازه و غـرب در هـميـنمدرن را الگـونم نمياشناسنديدرست .سنجنديدرستكنونحتي دوران واحديدر استنباط غرب مفهـوميدر بـا ارتبـاط در

فراگ ايرمدرن البته كه است جلوهيننشده نبايهيبـدياامر و آنيـدداردنگرشها با سيرا با ارتباط در مـدرنمتفاوت عصر آنيـارآغاز سـرانجام

آم ايكهر.يختدرهم راينهااز خـود خـاص مقـام مختلـف، مباحث درواحدگوييميموقتي.دارند استنباط ادريامروز با بـهيـنارتباط مفهـوم

نم بشناسـيكاربردهـاخواهيميمخورديچشم را بشناسـانيمآن دريموگفتهيحال در آگـاهيشـينپيهاكه عنصـر خودآگـاهيبـا سـروكاريو

عده.يمداشت جدياامروزه مفهوم با ارتباط در را مدرن ييـدالوالدهمفهومدورهينبد.زننديميوندپمدرنـپست را آن كه پسـتيشپيااعتبار از

مدرن مدرنيبرخ.داننديميسمـ ـ پسـت آخـريسـمهـم يمرحلـهينراميدوره خطاب گستيتحوالت.كننديمدرن در صـنعت،ياست،سيرهكه

پزشك اقتصاد، درخصـوصبـهويخودكارسـازيـايوناتوماسي،جامعه،فرهنگيعرصه و مارتباطات رويكسـرهدهـديرخ عصـريـدادهايبـا

م نشان تفاوت همياآ.دهنديمدرن مـينبه حـالتـوانياعتبار در گفـتازيحتياگذار كهن«گذار مدرن«يعني»جهان كـهآنيـايم؟هسـت»عصر

برخ قدگوينديميچنانكه مدرن جهان جدگذريميميماز جهان به يـدوجديا مدرن ميدجهان بايوقت.يموشيوارد ارتباط در مدرن اصطالح كه

وسطا قرون مييجهان برده كار پشديبه با امـروزيچيدگيهاييچندان كهگر به نبودروبهيمهستيباندست بغرنج.يمرو هنگام دريگـرديهاييدرآن

داشت قرار جهان وقت.برابر امروز قـدگـوييميمياما مـدرن رايمجهـانم سر ميهچندالسبيسخنگذاريميپشت زبان نبايـنا.آوريميبر يـدرا

165/تجدد

آورديسخن حساب به هم.كوچك باينبه هم رايـدسبب آن بـود قـادراخت در را الزم استدالل و كرد عرضه چنـياردرست بـه بتوان تا ينداشت

م.روآورديانكته اشاره فقط كوشـشكنميكوتاه تمـام اوالً يـورگنكـهبگويناهابرماس كه است پايبوده به مدرن عصر او.اسـتيدهنرسـياند

مدرن پست برخاستيسمبا مقابله مياًثان.به اخواهميباز كه كنم يناشارهاسا در مبحثمبحث آنيس بـه مـا اگـر و غـرب تمـدن بسـتر در اسـت

مقولهپردازيميم مقولـهييشناساياز از نـه آيريگسـهمياسـت از نِومفهوم دادن جلوه مايخود به زتعلقكه شمار چنانكه اياديندارد يندر

مينچنينسرزم با.دهنديجلوه باشـيدما تمـدنيمقادر رايعصـر خـودايمكنيفتوص ارتباط معـرضينو در غـرب تمـدن مقطـع بـا را عصـرژرفيجديبررس دهخصوصبهويشانهاندو قرار و.يممستقل كس هر

فر تمـدنههر هر و انيـدباينگ خـودش را شـبش بـا.دهـدجـاممشـقانديبردارنسخه جابردارييشهو و.يدرستوانينمييبه فرهنـگ انتقـال

ميامقولهيفرهنگيادگيري برخـيكنونيدوره.تفاوتاست عصـريراسكسيانامنديمياهسته انقالب اطالعاتياعصر ا.عصر مـورديـندر

دانيدباخصوصبهيراخ آثار پبليلبه از كه كرد شناسايشگتوجه ييامانشناسايمرحله و است اطالعاتييگذار عصر و ).يونانفورماس(جامعه

پخصوصيات پيايشينعصر دوران ساده زبان بيشبه قرن ويستازبرميكم چگونه ايتواقعيكشمريم؟يرا عصـريـنملموس كـه اسـت

بيشپ قرن سپريكمويستاز عمده انقالب سه استيبا انقـالب:شدهتاريشماليكايآمر سال1776يخبه به فرانسه انقالب انقـالب1789؛ و ؛

انگلستايصنعت هندر قـرن دو نـوزدهميجـدهمدر ايكسـان.و يـنكـهمبندييمتقس اپسندنديرا اينبر كه شـكلگينباورند بـذر يريتحوالت

بلشو بزرگ روسيكيانقالب در انقالبيهرا ذهن و آورد يروسـيانفراهمساخت بارور سو.را ايگردياز ضمن نيندر آنيـزباور كـه دارد رواج

روشنفكري/166 و تجدد

جنگ بروز عمده انقالب ههايسه قرن بجده،يسه و نيسـتنـوزده يـزراانقالبـ:كردسازيينهزم وينـاپلئونيجنگهـايكـا،آمريجنـگ اروپـا در

جهـــان جنـــگ جهـــان)1918ــــ1914(اوليبـــاالخره جنـــگ دومي،سـرد)1945ـ1939( جنـگ بـايونـدپينگرشـينچنـ.و اسـت خـورده

جزهاييدهپد به جنگ و صـيكانقالب انقالب به كه اشـارهنعتيموردا.دارد همـينمهم كـه ايـكيناست اعتبـار رابنـدييمتقسـيـنمـورد،

مـيرازسازديميزبرانگپرسش معلوم ازياجـزادارديكه جـنسيـكآنبتـوانبنـديهاييمتقسـيدشا.يستندن تـا باشـند داشـته ضـرورت مكمـل

بياتخصوص قرن مقطع تا مدرن شناسـايكمويستعصر در.كـردييرانمالبينجاا بشكافيناخواهيميته را آن.يممبحث از تـاكنـيميميادفقط

ده دارايمنشان را مدرن خصوصيعصر علـتداننديمياتيچه چه به وانديشمار داهيشگراناز قرار توجه مورد را آن از تحـت.اندگذار خـواه

اطالعات عصر نام تحت خواه مدرن، ـ پست عنوانياعنوان .يگرديهرآمركساني انقالب به دوختهيكاكه توجه فرانسه انقالب بـراو ينانـد

افشرنديميپايشهاند پاينكه مهر انقالب سـلطهياندو يسـلطنتهايبردموكراسانديدهكوبيينآمطلق آوردهيو ارمغان به ا.اندرا نظر كـهيناندرمع مياسيسيارهايبه عالقه انقـالبكنند،يابراز فقـطنـههشـديـاددو

آزاديدموكراس برادريبرابري،كه تبـديو عكـردهيلرا بـه يارهـايانـدادارهيحكمران ا.جامعهيو آمرينالبته در رواجيكاشعارها امايافتندهم

برآمدنديناخصوصبه فرانسه انقالب از آخر اصل اسـت.سه مهم آنچهم ديناييمبگوخواهيميو به بسته كه خاسـيـدگاهاست بـرتگاهيو كـه

گونهگزينيميم تقسيگرديابه .رسيميميخيتاربندييمازمـبنديهايمتقساين كمـك مـا بـه واقـع درسـتدهنـديبـه يـافهـمتاراييافتهسامان آوريخاز دست وقتيبرا.يمبه رايمثال فرانسـه انقالب

م قرار كـهرسيميمدهيميالگو نـاپلئون عهد نـاپلئون«به كـد«يـا»يكـد

167/تجدد

مـ»ينـاپلئونينامهقانون«يا»يويلس مرحلـهآفرينـديرا بـه را اروپـا يومياتازهيحقوق لدهديارتقا اساس بر را مردمان سنجنديمياقتهايشانكه

طبقات تعلق اساس بر ايعامهيعنيسوميطبقه.شانينه از راهيـنمـردمحقــوقيدارا و ناسيحــق و نيوناليســمشــدند يــنا.دســاختنيرومنــدراــمناس مقيوناليس در ــود خ ــهم س ــه ــاسب ــاي ــرورشيياروپ ــدهپ يدهن

كمونياليسمسوسيسم،فاشيهايولوژيدئا .شديسمو

مدرن6 مدرنيزاسيونـ يسموواژهدهيميميحتوضياندكينجاادر دو با ارتباط يزاسـيونمدرنيدرمدرن .يسموجامعهدر زبان نوسازيشناسعرف معنايمفهوم اجتمـاعيبه يتحولجامعـهيدگرگونينوعيعني.است شـكل از گـذار كه ويسـنتياست

شكلهافرهنگ به جامعـه)نـوتر:يدبخوان(ترمدرنيرا يصـنعتيماننـدم هم.آورديفراهم فراگردهـاينبه هـم نظرينوسـازيسبب هـاييـهرا

تحيبررسينوساز .كننديمقيقونوســازيســيانگليزبانهــادر برابــر در فرانســه /يو modernization

modernisationم كار به آلمان.برنديرا زبان انـدكيدر مواجـهيبا تفـاوتمعروفخصوصبهاصطالحينا.شويميم اثر انتشار بـه»لرنـريـلدان«با

جامعـهنام از نوسـازيسـنتيگذار افتـاديانـه،خاورميــ سـرزبانها .بـرانگل چنيسيمشخصات او :استينكتاب

The passing of traditional society: Modernizing the Middle East

تغاين به البته دگرگونييركتاب مبتنـيو اما دارد ويتوجه نقـش بـرتـاريچرخشـها.يجمعـارتباطيهارسانهياثرگذار امـايخيدورانسـاز

جامعـهيستنيزيچ نظر از كالسـكه باشـديدهپوشـيكشناسـان .مانـدهكنتهايشهاندينايهانشانه اوگوست نزد سـهرا مراحل قانون گانـه،در

ما ماترركسكارل اسپنسريخي،تارياليسمدر نظرهربرت تكامـل،ييهدر

روشنفكري/168 و تجدد

نظريستونيناندفرد امييهدر جامعـه، و جماعـت دريمدوركـايـلتقابلارگانيكمكانيهمبستگيانمييسهمقا ميكو دسـتينا.كنيميمشاهده

تقابلهــا ــهياز مواجهــهيدورســتگيــادوگان هــميدر تجــدد و ســنتوا.كشديسربرم نقـعبـه غـرب و شـرق ينهمـيهـاازجلـوهيـزتقابـل

آمر.يهاستدوگانگ سالهايزاسيونمدرنيكاييِمحققان پنجـاهيدهـهيدرب شرايسعيالديميستقرن مدرنيطداشتند طريتهتحقق از يشافزايقراسياقتصاديبازده فراهميگرديكشورهايامستعمرهيكشورهاياسيوشمارهكبينيميميبترتينبد.آورند نظر جامعيدر ماز شناسان توانيه

نوســاز راه مدرنياز اساســ.يافــتدســتيتــهبــه قــانون و آزاد يبــازارتعيكدموكرات عنصر اكنندهييندو چارچوب شماريزاسيونمدرنيندر به

وابستگيتصورينبنابرچن.آمدنديم اي، دسـتينمتقابل عنصر بـهيابيدوتوسعه و ممياجتماعيتكامل يزاسـيونمدرنهـاييـهنظر.سـازدكـنرا

دتريقو اجتماعيهاحوزهيگراز كـاركرديعلوم از دوگانـهيبرخوردارسو.است واپـسيعلمييحتوضخواهديميياز بـه بـهيمانـدگراجـع

سو از و دهد غلبـهيعملهاييينهزميگرديدست جهت در آورد فراهمواپس .يماندگبر

امدرنيزاسيون چارچوب فراگرديندر ديمباحث مساست تحققيررهمدلياتيخصوص كه جامعه مـيندهفزايدر همراه ضـمنآورديبه در و

كـه گشـادگ»لرنـريـلدان«چنان اسـت شـفافيمعتقـد همچنـيتو ينومبادله و مـييندهفزايارتباطات بـار بـه جامعه در يـانشـاندياطالعات

نظر سـطحياجتمـاعيزگذاريتما»تاتيزنشآ«مطابق در مجـدد ادغـام ودرترييعال ميكرا ممكن .سازدينظام

شاخصـهايهاحوزهشناسانجامعه بـراييمختلف يزاسـيونمدرنيرابخـواهآنيب.اندبرشمرده ايـادقـتيمكـه دقـت رايـنعـدم شاخصـها

برميتعداديم،بسنج را آنها عبارتنـدينايشاخصها.شمريمياز فهرست

169/تجدد

بيني،شهرنشيت،جمعيتوسعه:از بر اجبـارسـوادي،يغلبه ي،آمـوزشامنياقتصاديتوسعه برپاي،اجتماعيت، و بـريمبتنيسازمانهاييوجود

تكنساالري،يواند ارتباطات سيكي،استقرار شـهروندان،ياسـيمشـاركتدموكرات سـاختارهايكشكل حضـور و ويحزبـيحكومـت انجمنهـا و

الگوهايمدنييهاتحاد باالخره .كنندهيتهدايفرهنگيواسـتنباطيزاسيونمدرنكاربرد بـا اسـت توأم اذهـانياغلب در مثبـت

فارس.مردميعامه نوسازيوقتيزنيدر مـياز ياحساسـگـوييميسخنم منتقل را مدرن.كنيميمثبت مفهوم اصل تـاريزاسـيوندر دريخدر اروپـاجد عصر فراگردهايداوائل عرفيردفيمعرف و سـكوالر(سازييشدن

خرد)كردن اسـتمحوريو عرصـه.بـوده يزاسـيونمدرنياقتصـاديدرصـنعتخصوصبه تأكيبـر بينـيميمـيـبترتينبـد.نهـديمـيـدشـدن

ماديمعنويكاربردهايزاسيونمدرن حتـيو و است هـميداشته اكنـونپ و مـدرنيونديدارد عصـر بـا دارد و اسـت داشته اگـرحـال.تنگاتنگ

معناهاياعده مدرنيبراتمتفاويكسرهييبخواهند مـدرن، ويتـهعصـرنزديزاسيونمدرن ارتباط و ناديانميكبتراشند را بـاورميرندبگيدهآنها به

ذهن اغتشاش به ميفقط .زننديدامننظرحال با ارتباط در هم كلمه چند است يـايزاسـيونمدرنييـهخوب

نظر.يـاورمبينوساز دسـتهيزاسـيونمدرنييـهمفهـوم ازياردهيـاشـاملرشتههاييهنظر از كه است در.انـدسـربرآوردهيمتفـاوتيعلميهاتوسعهرشتهيك اولويدوره از بوديتاقتصاد اجتماعتدريجبه.برخوردار يعلوما شدينبه اضافه رشـته.حوزه بـه كه بود آن از شـديختـاريپس .توجـه

فرهنگيرترد همه روانيشناساز ايشناسو شـدنديـنوارد حـاال.معركـهنظر چندجنبـهيزاسيونمدرنهاييهاكثر مدرنيابـه فراگـرد يزاسـيونبـودنم خدوزنديچشم اگر ميشـهپسرييرهو خصـلت بـر ايرشـتهيـاننكننـد

فارسـيايزاسيونمدرنيانجر زبـان در مـا اعتبار نوسـازيبه فراگـرد يبـه

روشنفكري/170 و تجدد

نوسـازيجرااييشهاندامروز.ورزنديميتعنا موانع و ناشـيسدها ازيراو ارزشيژهخصلت تصورات ينچنـبنـابر.دانـديمـيسـنتيهاجامعهيو

اصلينگرش بايماندگواپسيعلت درونيدرا عوامـل دانسـتمحصول .زاتمادمانن سرمايلعدم مدياشاعهگذاري،يهبه فقـدانيريتفساد، نادرست،

امورياداره عمده.جامعهمطلوب تفكرينچنيخطوط ميطرز تـوانيراعمده اثر وبريدر نـامماكس پروتسـتان«به سـرمااخـالق روح »دارييهوكرد نگرشها.مشاهده وبـريالبته ماكس زمان د)1905(آن هـاييـدگاهبـا

داردييتفاوتهاينوسازيبعدپردازانيهنظر مالحظه .قابلمبتنينوسازينظريه اساس بنيكبريدر شـدهياديتضاد نهـاده بنـا

مـدرنيانميهنظرينايروپ.است خصوصـجهان ازياتكـه عبارتنـد آنشهرنشيعقالنيايي،پو سنتباينيو خصوصيجهان ازياتكه عبارتند آن

روستانشيقَدريايرعقالنيغيستايي،ا داردياساسيتضادينيو .وجـودمدرنيهنظر اصليزاسيونپردازان مانع را سنت واقع take(يـزشخيدر off(

اقتصاد اينـانا.ديدنـديميرشد مدرنيـنبـر كـه بودنـد يزاسـيونبـاورعرصهياعمدهيدگرگون ميدر بار به جامعـهآورديسنت رايسـنتيو

تغ معرض ماييشهرييراتدر ادهديقرار با مـيناما يـناگفتنـديهمـهالزامتكانيهايدگرگون مـيدهنده و جامعـهارزدياسـت خواهـانيكـه

بپردازديبهاينوساز را .آنــ ــعهيهـنظري توس ــان ــاديهواخواه ــ يِاقتص ــبيمردم ــدهعق ،ماننگاهــدارينــاهمخوان ضــرورت بــا رســوميدارد و آداب از حراســت و

ا.يسنت از زمينگسست ينچنـينا.استياقتصاديشرفتپسازينهسنتهامنتهـينظر عمـل فراگيـكبـهشـوديمـيدر نهادهـايـرانقـالب يدر

مذهبيفرهنگي،اجتماع همچنيو رفتارهايو و عادات ي،روانشـناختينــدگاهد ــايي ــفه ــيفلس ش ــاالخره ب ــتزييوهو ــ.يس وينچن ــرخش چ

فرهنگـتوانديمياديبنيهايدگرگون گسسـت ريبه ينجامـد،بهـايشـهو

171/تجدد

زبــيينارضــا بنشــاند، بــار روانــطلبــييــادهه اخــتالالت و دهــد يرواجعم و شوديقيمحسوس موجب دستينا.را هواخواهان از بـهيابيدست

مدرن و جامعهيزاسيونتوسعه از واقع بـاطلبنـديمـيسنتيهابه را خـودجد هزيقتطبيدتحوالت و كننـدييراتـيتغينچنـيينـهدهنـد تقبـل .را

نظريكسان با سنخيزاسيونمدرنهاييهكه از توسعه توضـيو دادميحكهم هستند نظرداننديآشنا دهه سه اقتصـيشـناختجامعههاييهدو ازاديو

تأث بحرانهايرفتهپذيرآنها بـودهيو نشـانده بـار بـه و.انـدفراوان مفهـومــا ــيونمدرنيمعنـ ــعهيزاسـ توسـ ــع واقـ ــاعيدر ــردياجتمـ فراگـ يرا

فراگردهـاكنـديمـيتلقيرناپذبرگشت اقتصـاديو هدفمنـديرشـد رامــجلــوه چرخــهســازديگــر تصــورات ــرخالف ــارياب ازيبرخــ.يخت

معداشتهيسعدرنيزاسيونمپردازانيهنظر تحـوليارهايياند جهت در عامدستييهاجامعه خواهان پيابيكه نوسـازيشـرفتبـه تنظـيو يمهسـتند

تيسع.كنند و تحوالت كه است بوده همچنييراتغبرآن ويزشـهاخينوــايق ــاعيامه ــدياجتم جمعبن تطبيرا ــات مطالع درون از و ــد ــيكنن يق

دهندييالگوها دست به جهانشمول و گرچـهينا.عام كوششها از دستنظر نظر حوزهپردازييهاز اجتماعيدر بودهيعلوم توجه امـادرخور اندواقع نظر واقعياز خسـرانهايفرهنگيتهاياز گـاه و ماندند ياربسـيدور

انداختنديزن راه دهـهييكشـورهاياندانشـجو.به سـه در ويكـه پنجـاهم هفتاد و دانشگيالديشصت خواندهيغربهاياهدر بدرس يشترشـاناند

ا آمهــايــهنظريــنبــا را خــود نبــودهيختــهدرس بازگشــت در و يــزانــدانداختـهزيستفرهنگگيريهايييمتصم راه تـايـنا.انـدبه آوردم را نكتـه

نظر ضمن در كه دهم موكـوليزاسيونمدرنييهنشان را شـدن مدرن امرنوعكردهيم به سـنتيزيربرنامهياست كـردن رها د.و كـهآنيگـردو

دموكراتينوعيزاسيونمدرنييهنظر استيكخصلت يمعنـينبد.داشتهدست مدرنيابيكه و شدن مدرن امريتهبه تلقـيرا اسـتكـردهيمـيعام

روشنفكري/172 و تجدد

غرب مدرنيمحورانبرخالف امريتهكه غربيرا وانـدپنداشـتهيميصرفاًريغربيزنشانيشرقيروانپ تنهـا را مدرنيابيدسـتاهشدن يـغتبليتـهبـهامريزاسيونمدرنكهآنسوم.اندكردهيم آغاز حـوزهيدر در است يبوده

اما روانـياجتمـاعيهـاحـوزهبهتدريجبهاقتصاد خيو بـهيـرديلـيودلبستگيعرصه كـرديفرهنگ اصـالح را خـود مرتـب و داد از.نشـاندرونبرونيتوسعه و كشورهازا تا گرفته وابسـتگيرامـونيپيزا بـهيو

نظرياليسمامپر غيهتا رشد شوروداريسرمايهيرراه غربيهاكه برابر يهـادرمسئله هرچند كردند .ينفرآعلم

تماكوشـديميزاسيونمدرنيفرضيه مـدد عرصـهيزگـذاريبـه يدراجتمـاعيتنشهاياجتماع سـاختار هـر در طريموجـود از يمتنظـيـقراگردونهياجتماعينقشها و دهد كاهش تقسـيمتفاوت را كنـديمقدرت

اخت در بيارو بازيشتريشمار دهديگراناز .قرارتوسعهيازمندنينوسازييهنظرتحقق كه است بتوانـدياجتماعيآن

ساماندهيتمشروع افزايرا به برانگييتقاضاهايشكند، اسـتيختـهكـهب مشاركت شود، رايافريندبيشترپاسخگو جامعه در موجود منابع مانند(و

خريه،سرما طبيد،قدرت اخت)فنونيعي،منابع بياردر قـراريشـتريشمارالگو.هدد گفته و بـرايانمونـهبايـديمـيغربيدهبازيناگفته يباشـد

مردمان و نوسازيكشورها خواهان استقرارينا.هستنديكه زمان در الگواست سوسياليو بـه موسـوم وياليسـماردوگاه تنـد انتقـادات معـرض در

سوسيـروانپخصوصبهيشاناندچپامانيب قـراريشـوروياليسـتيراهفزاينايغربيالگوعضلم.داشت مشاركت به كه يبخشـهايينـدهبود

ن جامعه ايازمختلف و نوبـهيـنداشت بـه بحرانهـايمشـاركت يخـود.آفريديمياجتماع

ااينكته در اتوانيمينجاكه كرد مدرنينطرح كه ازيغربييتهاستپـرورش جامعـه هر ايافـتدرون بيزاسـيونمدرنيـنامـا دريـروناز و

173/تجدد

برميزيربرنامهيريمس گام مداشتيشده از.دارديو يمنبـريـادنخستب عنصر از منظور كشـوريرونيكه ضـرورت يخـارجيقـدرتهايـابنابه

تحولورمنظ.يستن متكيهر كه برنامـهياست صـورت بـه و اراده يابهم علم د.كنديقد نباينايگردو نوسـازيدكه كـرد بـهيتصـور منحصـراسـتماواپـسياغربييرغيكشورها بـوده كشـورهاياريبسـ.نـده ياز

شـورويكشورهاياغربيحوزه اردوگـاه به مراحـليـزنيوابسته درن كشـوريحت.اندبودهمدرنيزاسيونياينوسازيازمندمختلف چـونيدر

فروپاش از پس سيآلمان شـرقياسـينظـام آلمـان در يبرنامـهيمسـتقرمدرنيجامع حتـيزاسيونجهت افتـاد راه عرصـهيبـه وياجتمـاعيدر

ا.يروانخصوصبه.يفرهنگ ميناز مدرنبينيميرو توانـديميزاسيونكهنميهاجلوه كه باشد داشته نادتوانيمتفاوت را كـميـدهآنهـا و گرفـت

جنبهيگرديكي.كرديتلقيتاهم بـهييهااز اكنـون وآورميمـيـادكـهتكنولوژيادآورشومخواهميم شـرقمواپـسيانتقال آلمـان از بـهيانـده

چ شرقعقبيتكنولوژ.بودياليستسوسينكشور آلمان در يگرديماندهاتحاد كشور درد نمييافتهبه تكنولوژيآلمان همان اما ينچيبرايخورد

ميشرفتپينوع فقـطينيـانچ.شديمحسوب هنگـام آن شـرطيـكدرا آن و پينداشتند در خود كه تجميادهبود و كارخانه هر همـانيـعكردن

چ خاك در مستقينقطعات باشنديممشاركت امـريبترتينبد.داشته بهآشنادادنديميتاهميادگيري قييو مراحل اهميتكنولوژبليبا با يترا

مينا.دانستنديم نشان ضمن در تكنولـوژدهديامر بـايكـه ارتبـاط درهما در و است مهم آن با مرتبط تكنولوژدانش حضور درينـيمعينحال

اهميك قدر آن جريـتجامعه كـه نوسـازيزاسـيونمدرنيـاننـدارد يوسو.نفسهيف مشـاينايگردياز تحـوالت البته و كـهبهتحول داد نشـان

دشـواريزاسيونمدرن با مرحله هر و دارد مختلف معضـالتيهامراحل يوگر به توسـعه.استيباندست توسـعهيمثـال بـهيشـهري،صـنعت را

روشنفكري/174 و تجدد

م توسـعهيوانساالريديتوسعهينهمچن.آورديهمراه رايكـه آمـوزشم .شوديخواستار

حـديكدرمدرنيزاسيون بـه دريمرحله كـه شـد برخـوردار توجـه ازــوزه ــهيحـ ــجامعـ ــازهيشناسـ تـ ــطالح اصـ ــان ــدياآلمـ شـ ــرب ضـ

)reflexive Modernisierung(ــ م ــه ــوانيك مدرنت را ــيونآن ــيزاس ــايانعكاس يكردينوسازيايواكنشينوساز ترجمه ا»بكيشاولر«.بازتابنده يـنواضـع

جامعه استاد مونشناسياصطالح، دانشگاه مدرسـهيخدر در مـدعو استاد يوسياقتصاد بودياسيـ زم.لندن شـهرتهايينهدر و اسـت كرده كار يمختلف

زم در است جديينهداشته اصـطالحات كردن عرصـهيـدضرب علـوميدراندتوانديمترديديبيسازاصطالح.ياجتماع رشد اگـريارييشهبه رسـاندداشيريهدفگ اينا.باشدتهبجا در را مهم افـرادگيرنديميدهناديراننقش و

دســتگاه ديــامختلــفيهــاو توســط شــده ضــرب رايگــرياصــطالحاتجلـوهگيرنديبرم خـود آنِ از ارجـاع بدون مـو ومهابـايبـيـاسـازنديگـر

اصطالحانديشهيب به بـثمـريبـيهايسازدست ا.زننـديمـارزشيو يـناز.گذريميم

اصطالحاتاز همـ»بكيشاولر«كهيجمله كـرد اصـطالحينضربدينايروپ.بود»يانعكاسيزاسيونمدرن« اكنـون مدرن عصر يگـراصطالح

پا بنيهبر ديادهايو سنت و ندارد قرار ايگربازيگرسنت عصر،ينمقابلب ايگرديانبه نمـينطرف حسـاب به جامعـهآيـد،يعصر، خـود يبـل

شده اسـتنقينادرنميساخته گرفتـه عهـده به را كاركرد و يعنـيشباز رايگرنقش جامعـهيكاركردينچن.مقابل خود درون بـهياز مـدرن

بازتابينا و شده واگذار هـميجامعهيبترتينبد.استيدهجامعه مدرنخـود معضـل و مسـئله هـم و اسـت خـود ا.موضوع فراگـرديـناز رو

فراگردشوديميلتبديزاسيونمدرن .يواكنشيبهدرسهايكيسر پرسييدانشجويشاز او ميداز دهيزسـتوانيچگونه

175/تجدد

ــ ناس ــور حض ــال ــتهاسوسيونالس نظرياليس در ــهرا ــيونِمدرن«يي يزاسناسـ»يانعكاس حضـور گفـت پاسـخ در درياليسـتهاسوسيونالگنجانـد؟

بييمهن قرن معنايستمنخست مـدرنيبه عصر از )يتـهمدرن(=گسستآنتـ واقع در و مـمـدياست حسـاب بـه بيـنا.آيـديرن را يشـترپاسـخ

نظر مدرنييهطرفداران دوران و ميتهمدرن يـبترتينبـد.سازنديمطرحامـرياليسـمسوسيونالناسـخواهنديم كننـدياتفـاقيرا يدشـا.قلمـدادد»يمرهوركها«و»آدورنو« كتـاب ازصـادقانهيروشـنگريالكتيـكدر تـربرمالسـازندانديشـييكتارنياانديدهكوشيگراند هنگـام.را آن در امـا

كس جنايهنوز نداشتينياستالياتاز پد.خبر فرانكـوييدهمگر ژنـرالامر وياتفاقيهم جنگ است؟ ويتنـامبوده شـد آغـاز صـورت چـه بـه

ايافت؟گسترش از نداردلكهينغرب دامن بر كم .هايمخالفـانيزاسـيونمدرنهـاييـهنظرييمبگوكهآنتردرستيانظريه

دارديشيدهاند مقابل»مدرن«گوينديمياعده.هم ا»سنت«در و يناستايك مـيآرمـانييالگويايدآلمصنوع شـمار واقعروديبـه بـا يـتكـه

نخواندينم سازگار جامعه.يستو جامعـهيسنتيهانه نه مـدرنيهـاوايكيچهبامطابق سـنتيعنـيدوگانـهيآرمانيالگوهايناز و مـدرن

ب.ندارنديهمخوان چيشما هر جامعهيزاز كـهيمهسـتيبيتركيهاشاهدجا خود در را سنت عناصر رادادهيهم مـدرن عناصـر هـم و يـانم.انـد

بهيكشورها رشد«موسوم حال ميتفاوتها»در چشم به خـورد؛يفراوانناميزيچ است»سومهانج«به نداشته وجود هم.هرگز هـمينبه سـبب

راهبردهـا تنـوع بـه ناچـار توسـعه مراحـل و كشـورها بـريتنوع غلبـها.دارديازنيماندگواپس نكتهينتازه به مخالفان از اياگروه قلـميـنكه

نداشـتهيشترپ توجـه چندان مدرنآورد كـه جامعـهيزاسـيونانـد يهـادرميشرفتهپ اصطالح به موضوعدرنو بهيهم است حق كه است جداگانه

ن شوديزآن تجل.توجه موضوع به حداكثر حال عصـرانديشيياهسيتا در

روشنفكري/176 و تجدد

ن به نه است شده پرداخته كشـورهايبازسـازيازهـايمدرن مـدرنيدرمدرن)نو(=مدرنيعني »يواكنشيزاسيونمدرن«ييهنظر).نو(=ساختن

گام درخيهم تقداست جهـيرور تقابـليشـينواندتدر بـا ارتبـاط دربا هنوز اما تجدد و نوسازيدسنت به مـدرنيهـاجامعههاييهپايبتواند

ب پســتيــدترد.ينديشــدهــم مكتــب عهــدهدارم از بتوانــد يــنايمــدرنپستيد،برآييهاپاسخگو دوران خاتمهچنانچه را .يمنكنيتلقيافتهمدرننظريگـردانتقاد فراگردهـايوابسـتگييـهمتوجـه يجـانبيمتقابـل

ميناينمنتقد.استيزاسيونمدرن هم بـريـزنيـانجريناگوينديتصورواقعيآرمـانيالگوييهپا در و اسـت شـده آنيبـرايمصـداقيـتبنـامدرنيگـرداييـهنظريـاتصـور.يافـتتـوانينم امـريزاسـيونكـه يرا

فريميرناپذبازگشت محصول را آن و جريشروندهپياگردداند يانهـاييومجلوهيمواز دگرگونسازديگر مـياجتمـاعيهـايو برابـر بـاگيـرديرا

نوعيعتطبيدادهايرو به محوريعتطبيو ميـ ازآورد،يرو اصـل دربييهنظر عرصه)يشناختيستز(=يولوژيكتحول الهـاميدر اجتمـاع

نوعگيرديم تديو مياجتماعريجيتحول ذهن در يتواقع.پرورانديراا پيناما كه عرصهيشرفتاست جريدر همزمان نه ويابديمياناجتماع

ش به الزاماً ميخطييوهنه نگـاهيكـاف.روديجلو بـهينـدازيمبياسـتجامعـهياآمرانهيتوسعه در توسعه به يجنبشـها.مختلـفيهـاواكنش

اتوجهيدرخوريهانمونهيادگرابن مينهزميندر شمار .آينديبهنظريگريديزآمانتقادنگاه بـودنيزاسيونمدرنهاييهبه محور اروپا به

مينا نگرشها از جامعهييالگو.پردازدينوع نام به دارد ويوجود مـدرنكشورهايافتهتكامل كشورهايگرديكه به عقـبياماندهواپسيموسومبايامانده سوم همـيدجهان بـر بنـا را بينخود .بپيراينـدوياراينـدالگـو

ا پينمحور آمريشرفتهجهان اروپايكاستهم سببينا.و به كـهآنالگونمـيگـرديهـاجامعـهياتخصوص درنظـر تجلـگيـرديرا رايو خـود

177/تجدد

م آسانپندارديجهانشمول بحرانتوانديميبه جامعـهينـيآفربه يهـادربزند دامن .مختلف

مدرنيسمباو ارتباط در نكته چند د.يسـممدرنباالخره دريگـرياصـطالح كـه

مدرن و مدرن عصر مبحث با اسـت،يتـهارتباط شـده »يسـممدرن«مطـرحمعنـايسـممدرن.است خصوصـيعنـيكلمـهيعوسـيبـه يـاياتتفكـر،

ا.مدرن يِعملهاييوهش در اخص طور گرايامجموعهينجابه ويشـهاازميفرهنگيجنبشها نظر در اوائـلگيرنديرا و نوزدهم قرن اواخر در كه

ب مدرن.برآمدنديستمقرن شـكلهايسمهواخواهان بودنـد يسـنتيمعتقـدمعمار اجتماعيات،ادبي،هنر، حتيسازمان بـايزندگييوهشيو روزانه

سياجتماعي،اقتصادياتمقتض بالنـدهياسيو سـازگاريصـنعتيجهـاننــبــهيســتهامدرن.يســتن دورانديشــييعرفــوعيواقــع ازيو جســتن

مييشهاند را مطلق قطعپروراندنديخالق از يروشـنگرييشـهانديـتوم.پرهيختنديم ديكسرهخواستندينه نـهينبه و دهنـد تفكـركـهآنتن

بداننديروشنگر بالمنازع و محتوم ا.را معنـايكردروينالبته انكـاريبهروشنگريهمه سـنيديايوجوه يهمـهيـايسـتانمدرنيهمـهوياز

.نبوديستيمدرنيجنبشهامقولهيتهمدرن»يامورالينيمام«درآدورنو مبتنـداند،يميفيكيارا ينه

ترت شكليدنبا:گويديم.يزمانيببر حد در را .فروكاسـتيانتزاعـيآنعقالنيدبايتهمدرن روگردانديتاز معنـايسممدرن1.كاذب ينوخـواهيبه

فرهنـگ و هنر چارچوب رايـكدر.اسـتدر مـدرن عصـر اگـر كـالموسطاگسست قرون معنايزاسيونمدرنيم،بدانيياروپاياز ينوسـازيبه

مدرن عصر اهداف جهت مدرنيتهمدرنيادر و بود معنـايسمخواهد يبهفرهنگ استيجنبش مدرن بـه.دوران بازگشـت رنسـانس عهد در آنچه

1. Adorno. Minima Moralia. Suhrkamp. 2003. p.218.

روشنفكري/178 و تجدد

توص احشديميفگذشته زيشهاندياءو دورانيسـتو بـه ارجـاع بـا راعهد و مـقديمباستان گذشـتكـرد،يطلـب از پـس يدورهيـكحـاال

ســعيطــوالن رنســانس نــوآورياز بــا كــه اســت نوجــويبــرآن وييوعيانبيدجدينشهايآفرخصوصبه با جومتناسب و جست را مدرن صر

ب و .يافريندكند

مدرن7 نيپسييتهـپسيانيپسيمدرنيته ميته،مدرنينواپسياينتجدد برابرتواننديهمه

برايانهاده روند شمار Late:اصطالحيبه Modernity.درينا را اصـطالحگونه به ميزنيگردياضمن كار مبرنديبه بهتوانيكه را ييتـهمدرن«آن

كرد»رشناو :ترجمهLiquid modernity.معناينا به جامعهياصطالح كه است ياربسيهاآن

مدرنيكنونييشرفتهپ بسـتر در تكامـل از بـه.برخوردارنـديتـههمچنانايتهمدرنيعنييگرديمعنا بهـرهجامعهيندر تداوم از درها و اسـت منـددارديرمس قرار تعـدادينا.تكامل را جامعـهيمفهوم مشـهواز رشناسـان

تفاوتهــاينــان،ا.پســندندينمــ»يــدنزگ«جملــهمــن بــا معتقدنــديي،البتــهسويشرفتهپيهاجامعه رشديتكامليمرحلهيبه حركتنـدتـازهيو .درهم هينبه شمارسبب انديم تـازهيمرحلـهيـناگوينـديمـيشگراناز

مدرن ـ پست .استيتههمانهسـت»نيپسييتهمدرن«ينظريه به اتكاء دگرگونشـناختييبا يهـايو

اياجتماع دههينبر از كه است ا1960يباور جامعـهيـنبـه يهـاسـوب نهادهـايتجلـيابهـامهـيچيمعاصر گـذار حـال در ويتـداومِ مـدرن

.هستنديفرهنگيتوسعهينهمچندادهيمهميهايدگرگون»يدنزگآنتوني« رخ كه نفرا امـاكنـدينمياند

ا اينبا كه است معتقد مدرنجامعـهيـنحال هنـوز سـريتـههـا پشـت رانكردهنگذاشته عبور آن از و بـهجامعـهينا.انداند اييشـهرياگونـههـا

179/تجدد

توسعه و اانديافتهتكامل ميناما را نـام»نيپسـييتـهمدرن«توانيمرحلهمرحلهيعنينهاد، در مدرنيتهمدرنيهنوز ـ پست نه و دارند .يتهقرار

لهستانيشناسجامعه»رشناوييتهمدرن«اصطالحواضع بـهتبارياستZygmunt(»باومنيگمونتز«نام Bauman(.اگويديم دورانيـنخصـلت

اطم نوعيندهفزاينانعدم آمياست، چـارچوبيختهتداوم در اغتشاش باهولوكاست.يتهمدرن معرض در كه پـاو و داشـت بـهكـهآنازيشقـرار

بر شوروودانگلستان به شد بگريناچار زمـان عليـزدآن جنـگ در يـهوناز رويآلمان كند، پيكرديشركت مدرنيچيدهبس همـ.دارديتهبه ينبه

بازتاب گاه هم انديقنادقيسبب مـهاييشهاز دست به يبرخـ.دهنـدياواشتگوينديم گذشته به مياقاو مدرن.دهدينشان هولوكاسـتيتهاو بـا رامدرنوپيوندانديم از سـنجش بـا ارتباط در است جانـبيـدبايتـهمعتقد

ــاطاحت رعاي محــدوديــترا و ــيتهايكــرد منف ــار آث و شــناخت را يآنسـازييكپارچهبهيشگراي،اجتماعيمهندسيپروژهيشرفته،پيسممدرن

معمار و بيمصنوعيجامعه االمللينروابط ازجلوهيلقبينو را يـادهـامبتنباوربهيسممدرن.نبرد برياو قـديكاست كـهيروشـنگريماصـل

كنـدخواستيم مهـار و كنتـرل را آن بتواند تا بشناسد را سراسـر.جهانب ايستمقرن پيشهاندينبا ابزار مدد به و گرفت درييشرفتهشكل كنتـرل

شديجهانياسمق ا.اداره شيناز با توأم آغاز در او كه بـهيفتگيروستمدر پست ش.روديمنيسماستقبال و شكلها تكثر بر مدرن ـ هاييوهپست

حالنهديميدتأكيستز كنتـرليدر منطق پرتو در اغلب مدرن عصر كهپد»باومن«يدهايام.استيافتهسروسامان مـدرنييـدهبه يونـدپپسـت

ام با بود برانگيدهايخورده و انقالبهايختهبرآمده دهـهيـك.1989يازهنگام مشايبعد خصلتييدهپدكنديمهدهكه مدرن يافتهييكااليپست

جنبه و خوشـبيمصرفيااست است، گرفته خود فرونشسـتينيهايشبهم.كنديم بكنديحس مدرن پست درازمدت صورتيشتردر ديـكبه مـ

روشنفكري/180 و تجدد

م گزكنديعمل شكل به نه زنـدگايينهو هنر، با ارتباط در يـايمتفاوتكهينهمبه.ياستس بود راييشـهاند2000سالبهعلت مـدرن پسـت

مفهوم از و گذاشت نـاميكنار به سـخن»رشـناوييتـهمدرن«خودساختها.گفت حاال او هسـتيناستدالل مدرن هنوز ما كه شـكلهايم؛بود يتنهـاتغيتهمدرن معرض در و است شده استييردگرگون شده .واقعا»بــاومنمونــتزيگ« هولوكاســتيــناز عصــركــه اوج در درســتپيتهمدرن وقوع طبيوستبه طور مدرنيعيبه پسـت خـوشيرويسـمبه

ببندد دل آن به نتوانست اما داد ا.نشان در حتـيناينجامهم كـه ياسـتاجامعه از او بسان مهم مـينشناسان سـو آن بـه ا.غلطنـديسو يـنالبتـه

سودجو سر از ادانشييبيايستنييچرخشها در كه وبـومينچنان مرزدارد جوينانا.رواج و جست حقيابيدستيدر تبيقتبه درسـتيـينو

اجتماع خشكيتحوالت و تعصب بيشيانداز تكبر وپرهيزنديمجايوحق كشف منظور به را الزم ميقتنرمش نشان خود بـارودهنـدياز هـر

استداللكوشنديم بپينظام را بيرايندخود نو از كـهيتواقعينا.يارايندوهوركهاآدورنو جهانيزنيمرو جنگ از ترديپس بـا مدرنيـددوم يتـهبـه

خاطر»باومن«ونگريستنديم تعلق با كه ياتجناتوانستينميهوديهمازيسمفاش بودهيادرا نوسان در همه مببرد، شـياليسمسوسياناند اييوهوجامعهيدجد اساسيشندر نه ايركه دام بـه نـه و باشد يـدئولوژيتعصب

ا.يفتـدبينيد ايـناز مينـانرو بودنـد نوسـان ويشناسـجامعـهيـاندرنتياليسم؛سوس پيكهريجهدر به راهيفرهنگييشينهبسته راييهـاخـود

دا.گرفتيميپوگزيديبرم ارتبـاطياجتمـاعيتئوريرةالمعارفدر دركه است آمده او مهندسگرچهبا مقياجتماعياز وحشـتياسدر بزرگ

نم اما پذخواستيداشت اجتمـاعيتمسئوليرشاز اصـالح جهـت يدرخاليزن ا.كنـديشانه نيـنبـه را او كـار كـه اسـت ازيبخشـيـزعلـت

ميانتقادييهنظريمجموعه حساب ميبيترك.آورنديبه كـهكنـديجور

181/تجدد

ماركس كارل از است وبرمتأثر ماكس اندو با لوكـاچهـايييشههمراه ازتار كتاب آگاهيخدر ا.يطبقاتيو آوردهيانميندر كه تـدريجبهاندچنان

ديوزنه بر وبر نقـدخصوصبهچربديمهايهنظريگرماكس با ارتباط درد.يتهمدرن نهادهيكسانيگراز اثر او بر مكه بـرديگرامشتوانياند نـام را

ز گئور جامعه.رايملو را او كار مجموع نهادهيتهمدرنيشناسدر .انـدنامهم جامعهيرةالمعارفدايندر كه است اعتبار»باومن«يشناسآمده به يرامعـروفكـردهيمعرفـيروشنگريالكتيكديشناسجامعه اثـر بسـان انـد

هوركها و ناميمرآدورنو ا.»يروشـنگريالكتيـكد«به چـارچوبيـندرضديتهمدرن چهرهشوديمتبديلخودبه مثبـتييرهتيو خصلت بر آن

م غلبه غمگ.كنديآن آدورنو مانند به اصـطاليناو بـه »يخوليـاييمال«حونظريشترب.يستن كـهآنازيشپـگـروديمـهابرمـاسينآغـازهاييهبه

نظريكسرههابرماس بكنـديانتقـادييـهاز جامعـه.دل نظـر يشـناختازانينبدب نظر از و .ينبخوششناختيساناست

امنابعي نگارش در كردهينكه استفاده :امفصلباـ كتـابيدنخست ببـرمبوركـارتيـاكوباز دريـنا.نـام كتـاب

بسـيياروپايزبانهايحوزه اسـتيارشـهرت آورده دسـت ييجـا.بـهحخوانده زمان در كه دويننخستبوركارتياتام تنها ازيستبار نسـخه

رس چاپ به فراگ.يدآن آن انتشار ايفارسـياترجمه.شديربعدها يـنازدا دست در مدريمكتاب لطفيونكه حسن محمد مرحوم بايهمت است

ز :يرمشخصاتافرهنگ.بوركهارتياكوب در نـو.يتاليارنسانس طـرح انتشارات .ازاول .1376چاپآلمانعنوان به اوليكتاب چاپ :در

Die Cultur der Renaissance in Italien (1860)

روشنفكري/182 و تجدد

ديگريديچاپهادر واژهاميدهكه جا حرفCulturيهمه ضـبطKبااست عنوانينا.شده به دارديككتاب شـهرت اروپا در استاندارد كتاب

كارها كه ايگريديبرجستهيهرچند در اسـتينـهزميـنهم در.شـدهبوركاينجاا نام ضبط با ارتباط در هم كلمه چند است .يسـمبنورتخوب

لطف رايمرحوم و»بوركهارت«آن كرده رايآلمـانملفـوظيـرغهايضبطفارس استيدر كرده نمـ.ثبت باشـديـناكـنميتصور ضـرور در.كـار

نام ضبط با فارسيزن»بروكلمن«ارتباط كتابيدر نشر و ترجمه بنگاه دركرده»بروكلمان« احسانثبت و داشـتهيارشاطراند زعامـت آنجـا بـر كـه

چن پسنديروشيناست اسـتيدهرا ترجمـهيهنگـام.بوده شـعريكـهرسينايجاهل دستش به نامهيدقلم ايادر به همـانينخطاب بـاز قلـمبود»بروكلمان«ضبط كاربرده به قصد به سـعيـناالصولايعل.را يقلـم

نامها ضبط است اساسيكرده بر را يـا»مصاحبالمعارفةيردا«جاافتادهكاربردها هميبراساس به جاافتادهانفراوان كه رعاصورت .كنـديـتاند

نامها ضبط مورد در زيياما كاربرد فارسـنداشـتهيادكه در هنـوز و يانـدكـارگدهميميحترجانديفتادهجان بـه را درسـت ا.يرمضـبط بـارهيـندر

كتابشناسـيحاتيتوض سـزگيدر بنو.امآوردهيناثـر خواسـتم يسـمفقـطبر»بوركارت«آگاهانه م»تبوركهار«را .دارميمقدم

باصطالح مـيشتررنسانس بـرده كـار بـه هنرهـا بـا ارتباط .شـديدربوركارت بزرگ ايناخدمت كه بـااصـطيـنبود ارتبـاط در را يـكالح

گرفت كار به گويشپ.دوره او رنسـانسيكسيننخستيااز اصطالح كهم ژول اسـت بـوده گرفتـه كـار به Jules(يشـلهرا Michelet(،اسـت بـوده

فرانسهيبرجستهيخنگارتار نوزدهم سال).1874ـ1798(قرن 1830بهدر بــود نورمــال«اســتاد دموكراســ.»يورســوپراكــول هواخواهــان ويازروحان فرانس«در.يساكليونمخالفان دو دسـتيختارياستاد»كلژ بـه را

آكادم عضو و اخالقيآورد سيعلوم و.شـدياسـيو اختالفـات اثـر بـر

183/تجدد

شد ديدمجادالت از را فرانسه،يدرباره.دادستكارش انقالب و فرانسهانقالبتودهيتها،ژزوئ زنان نوآورانـهيآثار...وها، همه كـه.دارد اوسـتبايننخست ارتباط در را رنسانس اصطالح كـاريخيتاريدورهيكبار به

همـبوركارتياكوب.برديم او از مـينپس را كـارپـذيرديمعنـا بـه وآنبندديم البته مراو آنبينيديم.دهديرواج در دانشـمندان و مـردم كه

مرجع به چگونه ميتسو احترام اصـطالحيك.گذارنديهم كه رايكسمعنا مييدر ارج است برده كار به انهنديتازه كه هم را كس آن رايـنو

م است داده ا.ستاينديرواج در نسـخهيناما بلبل و گل ويبـرداركشوراستيلتبديننخستفكرگرفتنيدهناد تأليكبهشده تـازهيفيشگرد و

بگشا لب از لب ميركويهاواسطهيياگر نكوهشت يـك.كننـديسارقاندگويديمييبابا تفكر اينيامتناع نظر از تازه نهينكه اسـتقلم درسـت

د آن و مهم نه برمينهميگريو مگيرديرا خود آن از وقتـكنـديو يواول آن بهيدوميناآيدرميديداد او مـاز نـوعگيـرديانه بـه يگـرديو

جا.كنديميتالف از را خود كتاب مييعنوان ارجـاعگيـرديبر آن بـه وهدهدينم ايچكه كتاب فصـلينعنوان عنوان همچون را كتـابيقلم از

كپ كمتركنديميخود نميااشارهينو كتاب آن كـه.كنديبه هـم هنـوزكار است معرفلمتنخانمهنوز كـاريعهشـياسـيسييشهانديختاريدر

ممتاز و ميبرجسته شمار محقق.روديبه اندياگر كار ياسـيسييشهدرا وقتينبه آن ندهد ارجاع نمـاياكتاب بـه را خـود آوردهيشقصد در

انتقادنديااست خور در دو هر كه را اطالعش بـه.عدم رسـد كـهآنچهنگارندهيكس را اندياسيسييشهاندمتايهيبيخود از و هاييشهبداند

بهره كتاب بآن ببرد حتآنيها دهـديكباريكه ارجـاع آن به يبرخـ.همناد روش از مانگارييدهالبته كسگيرنديبهره جايتا ويپاينتواند آثـار

د در پرنويگرانافكار ا.كندييشناسايشانايسيهايرا خـاميليـاخيناماا.است اينبا اينحال اول بار آخريشاننه بار نه .است

روشنفكري/184 و تجدد

دـ خالفيگريمحقق مبوكارتياكوبكه رادهدينظر او بارهـا وسو دادهيهايبررسيگرديدر قرار رنسانس با مـمرتبط يكسـدهنـدياند

لودو«جزيستن كنـار).1891ـ1827(»يگـتوويـگگئـورگ در را اوبرجسـتهبوركارتياكوب پژوهشگران مـيختـارياز .داننـديرنسـانس

محور اويموضوع قـرنيسـماومانراكـار دو در رنسـانس 16و15درد»يگتوو«يفكريگاهپا.انددانستهيالديم با دربوركـارتيدگاهآشكارا

است م.تضاد نظرخواهديبوركارت تاراييهبا از تمـاميخملهم بر يهنرا بيتالياييرنسانس همـيفكندپرتو از را آن فهم ترسـينو بـه.كنـديمراه

خودينهم هم مراسبب اكنديمحدود خواهـديم»يگتوو«اما.يتاليابهاهم اشاعهيدتأكيتالياييايسماومانيتبر و اروپـايبنهد سراسـر در را آن

مـ.يردبگيپ وسـطگويـدياو قـرون از را رنسـانس كـه يزمتمـايآنچـهاومانسازديم نسـبتياصليمسئله.استيسمهمانا است انسان معرفت

طر از خود باستانازگشتبيقبه دوران درك و باستان برخصوصبه.بهميسروس مـ»فرد«و»خود«او.ورزدياصرار برجسته معتقـدسـازديرا و

ا از كه بسـتگيناست از را خـود رنسانس انسان قـرونيجمعـيهايراهمييوسطا اويستاومانيننخست.سازديرها نظر پتـرارك«در »فرانچسكواصطالحداننديميكسنخستينرا»يگتوو«ينهم.است »يسـماومان«كه

معنا به منظيواقعيرا به توصآن به1859دريخيتاريدورهيكيفورم ا.بندديكار ميندر باز گـرفتنيـككـهبينيميجا كـار بـه بـا محقـق

دورهياصطالح معنـايخاصـيخيتاريتازه از محقـقييرا از متفـاوتتشـخص.كنديميمعرفيگريديبرجسته هـم بـه دادن ارجـاع با مردم

نفيابنديم و انكار با تار.يشينيانپينه با كه كس ياسـيسييشهانديخهرا نميراندر باشد داشته فريـتاهمتوانديسروكار رايـتآدميـدونآثـارمخـالف.يـردبگيدهناد چـه باشـد، موافـق يهـارسـالهتوانـدينمـ.چـهمشــروطشــمارييبــ عصــر در كــه تغيترا از دفــاع ضــرورتييــردر و

185/تجدد

شدهينوخواه اهميايردبگيدهناديكسرهاندنوشته بـهيتكم دهد جلوهنگفته»يمباد«دركهآنتصور مـيانمونه.اندسخن كه ازآورديهم تـازه

نوشتهيعنييگرديجا اياز برينصاحب وذكـريبـدارديمقلم مأخـذكاربرد با اندك.اشتباهيتازه بـوديميفرهنگيشناسروشبااييآشنياگر

ناينچن معنايقيدقاستنباط بـهيممفاهياز كشـور و حكومـت و دولـتبس.آمدينميانم واژهياريدر زبانهـا بـردهييهـااز كـار بـه معنـا دو بـها.شونديم بتوان است تشخينحق را كـرديصمعناها معنـا درست و داد

جا .يريگخردهيبها»يگتوو«كهيگريدينكته كـرد توجـه آن توجـهيـنبه كـه بـود

به نيتاليايامحققان زميمؤثريمحركهيرويباستان در اسـت يينـهبودهم ــدد مج ــف ــراثكش ــدهي ــانييگمش التيون ــيو ــتانين باس ــد عه .در

ايرتصويابيبازيرتأثخصوصبه در اهمينانسان او نظر از دارديـتآثارعل اسـتيوندپ)humanitas(»يتاساومان«مفهومباالخصوصيكه خـوردهس ميسروكه كار دانتهگيرديبه مـيزنو الهـام آن امـرينهمـ.پـذيردياز

م جمهورشوديباعث و دربارها ايتاليـاييايهايكه داخـل دريتاليـادر وا به آن از تأسيجادخارج آموزشـكتابخانهيسو مراكـز و يسـتياومانيها

بوركارتالبته.روآورند ووهم هم آغـازگريگـت،و را رنسـانس هـردوم بر مدرن .شمرنديعصر

ازيگـرديكي- البتـه رنسـانس بـا ارتبـاط در درخورتوجـه آثـار ازديدگاهيد با كتـابيخنويسانتاريدگاهمتفاوت ازيمحض آلفـرد«اسـت

مارت دارد»رنسانسيشناسجامعه«كتابينا.»ينفون درسـتنـييع.نامنگرش و نگاه جايهمان ديشكه آثار آلفـرد«كتـاب.اسـتيخاليگردر

مارت مييهاگوشههب»ينفون نگاه رنسانس آشنااندازدياز يچنـدانييكهندار آنها پو.يمبا جديايياز تحرك ياجتمـاعييجابجـاخصوصبهيدو

م ميشيدناندييوهش.گويديسخن بحث به را تحـركگـذارديتازه از و

روشنفكري/186 و تجدد

عرصه در كاركردهاينو و مهـميانكتـه.كنـديميادآموزشيهنر كـها كهيناست فرهنگييكارفرمايروحيهاست شـرحو را كردن مخاطره

كلدهديم با را شهروندان ارتباط ديساو مـاينِو بـه را لـرزه معرضِ درديزهاچينا.شناسانديم آثار در ايگررا چنينبه با و درينگـاهينگونه

.يمندارياراختكتاباز دايمنابع االمعارفيةيرو گرفتهيزنيرزينترنتيو :امبهره

Encyclopedia of Political CommunicationEncyclopedia of AnthropologyEncyclopedia of Social TheoryEncyclopedia of Business Ethics and SocietyGeschichtsforum.WebHandbook of Social TheoryHandbook of Political TheoryHartfiel/Hillmann.Wörterbuch der Soziologie.KrönerVerlag.1982.Peter Möller. Renaissance und Barock. Personal Site.The Fabric of Social LifeThe Handbook of New MediaWikipedia: English, German, FrenchWord IQG. L. Voigt. Die Wiederbelebung des classischen Alterthums oder das ersteJahrhundert des Humanismus, Ber lin 1859, Alfred von Martin. Soziologie derRenaissance. Dritte Auglago.1974.

مدرنتيمالحظا عصر با ارتباط در

واژهدر ــا ب ــاط ــماريارتب ش ــدرن ويم ــا معناه ــا ب ــطالحات اص ازنوشتهگونهيكاربردها در ميهاگون كار به ايبرخ.روديمختلف يـناز

ز در را توضيراصطالحات با ميحهمراه :شمريميبرزبانها1 در مدرن مفهوم تحـوليياروپايـ درينشـانگر جانبـه همـهسياجتماعي،فرديهاحوزهيهمه مقابـليزندگياسيو در است شده

ه.سنت قرن تاريجدهدو با ارتباط در نوزده ايخو كاربرد درينو مفهـومفرهنگها و ا.كننديميفاايمحورينقشيياروپايزبانها در جـايـنالبتـه

بيبا بالفاصله وقتـيفـزايمد مـيكـه سـخن اروپـا همـهگـوييمياز ينـهداريياروپايكشورها نظر در اتحاديمرا در امـروز كه را آنچه نه اييـهو

اتحاد نام گشتهييهبه متحد هم با و جمع ماروپا و گذشـتهخواهنـدياندس نوعياستاز به مشترك اقتصاد حتـفرهنگيو و ازيمشـترك وراتـر

بيختارينوعبهينا دست ايبخش.يابندمشترك خيناز يصـلتكوشـشبرنامهياسيس بخشـيزيرو و دارد ايشـده گونـهيـناز بـه ياكوشـش

امشوديميطراحيمصنوع هـويبخششكليدبه مبتنـيتيبه بـريتـازهپياگذشته و ا.ساختهيشمصنوع كشورهاينحالبا اروپـاينيمعيدر در

روشنفكري/188 و تجدد

اخصوصبه حوزهيتاليادر و فرانسه ويآلمانيو جايكيزبان سه يدوكوششهايگرد انگلستان ازسربرآوردهييمانند كه مشتركيكاند استنباط

معنايخيتار رويشگرايبه انديكردهايبه به پدهايشهمشابه هـاييدهودر متفاوت و دورهيكيمشابه گرفتهيخيتاريدو ا.اندنشأت در ينجـاما

هم مزهحوينبه اروپااندازيمينگاه تمام البته اياسيسيو يافتـهتحـادوندار نظر در .يمرا

ــاراز ت ــر ــهانديخنظ ــايش ــاري ــويخت ــانيمعن آلم ــه ب ــه رايك آنGeistesgeschichteدرخورتـوجه1نامنديم شـمار تاري، آغـازيخنگـاراناز

م برابر را مدرن س،»يروشـنگر«بـاگيرنـديعصر نظـر از برابـرياسـيواقتصادگيرنديم نظر از و فرانسه، انقالب ميبا صـنعتگيرنـديبرابر يبـا

صنعتياشدن عرصه.يانقالب مدرنيختاريدر عصر آغاز آغـازيـاهنركالس مدرن ميكعصر برابر بگيرنديرا قرن آغاز با.يستمبا بـازيـدالبتـه

ا گرچه كه داشت كشبنديهايمتقسينتوجه نقد گـاهشـونديمـيدهبه امـاآگاه كه دارند را آن توان و جدتازيقدرت و پديديه بـه ويـدهنسـبت

حتـرعنص بيو مـدرن نـوعيافريننـدعصـر بسـا وچـه بزننـد دامـن يوبنشاننديدئولوژيكاييشهانديايدئولوژيا بار .به

ااكنون پديكردرويراندر آمييدهبه مدرن عصر و شـدهيختـهمدرندر با استنباطاتيافتهااست ازياترجمهيو نادرسـت متأسـفانه اغلـب، و،اند و بايافتهادرينا.يغربيشگرانمنابع سنجيدرا يشـگامانپ.يدجداگانه

مـيافتهايدرينا آسان را دسـتهتـوانينادرست و .كـرديبنـدبرشـمردشمارمترجمانبيشترشان و كسانياند رويهم از كـه بـهيهستند تفـنن

م نشان عالقه فكرآنيبدهنديفلسفه نظم مـدديكه بـه امـا باشند داشتهدوست نفعيمحافل ف،يطلبو را همنماياننديميلسوفخود به اعتبـارينو

عنوانديده.1 اين يا اصطالح اين مترجماني كه غلـطام به روحـي«را را»تـاريخ آن مشـابه يـاروحي« كرده)Geisteswissenschaften(»علوم .اندترجمه

189/تجدد

ميزن قرار خطاب درهـايشـهانديافـتدريمسئلهترديديب.گيرنديموردميموضوعفرهنگيك حساب به د.آيديمهم كـه يـانژاپناميـدهچنـان

ــاره ــتدريدرب هاياف ــدگراز ني ــهو انديچ ــن ژاپ ــهدر ــايييش ــده يجا.اندپرورانده ابهاميراندر خاطر باييزدابه است شده كه كـاريـنايدهم

ده انجام ا.يمرا پديندر به فقط مـيافتدرييدهنوشته در.دهـميتوجهاينا اما قصدم برخينبخش كه حـديممفـاهياست تـا تـوانميرا كـه

م ايشبـييادعا.دهميحتوضدهدياجازه در.نـدارميـناز فقـط اكنـونپد با توضيكييافتدرييدهارتباط را نكته سه همـ.دهميميحدو يندر

با پديادآورشوميدحال پديختهآميافتدرييدهكه با استنباطييدهاستحوزههردوو پدخورنـديمـيوندپيشناسفرهنگيدر انتقـالييـدهبـا

فرهنگپذيفرهنگ مقولهيناينظريمبان.يريو جاهـايدو در را يآخـربادادهيحتوضيگرد بـاز البتـه و ولـيحتوضـيـدام آنهـايداد بـه اكنـون

انديشهانديافتدر.پردازمينم معنـاهـايشهو يـكانتقـالينحـوهيبـهگونهيدهپد به كـردهيااست برقـرار ارتبـاط آن با ما راهيـماكه از خـواه

ا خواه تـألترجمه، راه از خـواه قـول، نقـل راه آوردنيـايفز هـم گـردگونهياهايشهاند اند.يگرديابه از ما فهم با اما )هـايشـهاند(يشهاستنباطدارد)هايييدهپد(اييدهپديا توضـيهنگام.سروكار به يرتفسـيـايحكه

پدآوريميروم پييدهبا سروكار دراسـتنباطييدهپد.كنيميميدااستنباطانتقال درك و فهم معرّف حتواقع و چيدهنده آن از مـا اسـتيـزيخود

انتقال استيافتدريعنييافتهكه فرهنگ.شده در اسـتنباطييدهپدياگرنحوه بگيافتدريبراساس جريردشكل شـويميمـجـهموايخاصيانبا

نحوه با است وابسته سراسر بـيناگرا.يافتدريكه وواسـطهياسـتنباطبگيممستق آميردشكل پديختگيبا روبـهيافـتدرييدهدو اسـتنباط روو

ا.شويميم دريندر آنچه نشوديميافتحالت زمان همان اسـتنباطيزدرفرديدهپدينا.شوديم خصلت خص.داردياغلب با ندرت يجمعلتيبه

روشنفكري/190 و تجدد

وقتيفرديتوضع.آورديسربرم مـيرا نوكنـيميمشاهده يـايسـندهكـهعنصريبيادياشنفكررو فرهنگيشخصاً از ميگرديرا جان آزمايـديبه

م تجربه فـراواناييدهپدينچنينايرانياينمونه.كنديو مـا فرهنگ درم چشم نحـينمونهيك.خورديبه آن دور، چنـدان نـه و يوهملمـوس

استنباطيافتدر هـدايو صادق كه بـايتاست ارتبـاط در اسـت داشـتهتفس و كافكايرترجمه پيدهپدينا.فرانتس همانحال خـوريچيدهدر در و

هدا صادق چون است كافكـايتتوجه فـرانتس بـا فرانسه فرهنگ راه ازترجمه به دوم زبان راه از و شد ويآشنا روآورد اطرافيكـيآن يـانشاز

آار از ترجمه به تشوهم كافكا تفسـيحتوضـينـوعينانا.كرديقثار يروترجمهيزن با دادنديشانهاهمراه دست رايـدهپديـنايگـردينمونـه.بهپدتوانيم با ارتباط ايعكاسييدهدر ا.شـديـادآوريـراندر يـنگرچـه

جنبهيدهپد ظاهر نحوهيشگيانديبه اما ورسـانهيـكيافـتدرينداردنحوهينحوه و آن از توليارائهياستفاده عكاسـان،يدآثار نگـاه و شـده

نوع معرف مجموع در همه و نوعيافتدريهمه آن از پس اسـتنباطيوا.است در است پدينجاخوب كه كنم ذكر ضمن فـرانتسييدهدر انتقال

ا به پديكييرانكافكا ادبهاييدهاز تقرينادر كـه دزويلـيخيبـاًاسـتگر باشكل همراه است درستيكيفته و فرانسه مانند اروپا در جا دوسهمقطع شهرتيدر چندان از كافكا اروپا در هنوز حتـيكه نبود يبرخوردارحوزه ادبيفرهنگيدر آلمانيو پيدهپدينا.يزبان يخاصـيچيـدگيبـا

دارديختهآم ضلع سه كه فرهنـگ.است و زبـان بـه كافكـا انتقال نخستفرانسوورانسويف زبان از كافكا انتقال فارسيسپس همانحـاليبه در و

مسـتقياستنباطيجترو صـورت به هم كه كافكا هـميماز و اسـت بـودهتأث فرانسهيرهايتفسيرتحت در شده ايزنيعكاسييدهپد.منتشر يـنبه

خ كه است توجه درخور ايليسبب بـه در.يافـتراهيـرانزود درسـتوقت عقلـييدهپديسبزواريمالهادكهيهمان نظـر از را انسان يعكس

191/تجدد

م اشرافدانست،يناممكن و روينايقاجاريتدربار از را تفـننيرسانهكنجكاو ايو ابزاريرانبه واقع در و ايآورد فرهنگ وارد ساختيرانراا در نه تولينكه بازتوليدفرهنگ امكـان نـه و بـود مقطـعيـدشده آن در

داشت نت؛وجود ااييشهانديجهدر بـا ارتباط در ايـنهم در يـرانرسـانهبود نگرفته ا.شكل اينبا فرهنگ در ضـبطيعكاسييدهپديرانحال بـه

چهرهصحنه و اهمييهاها كـه زد فرهنگـيخيتـاريـتدست .دارنـديوا اينانتقال در را نحـوهدانـيميميافتدرينجارسانه رايعكسـبرداريو

ن نشانگر ايوعكه از استنباط و فهم است، مـيننگاه بـر .شـمريميرسانهدريكتفك مفهوم كاريافتدو استنباط ظريو ز.يـفاست يـاديمـواردايمدار مينكه رخ همزمان اصل در فرهنگـ.دهنديدو نظـر از چون ياما

مرحله دو اياامكان پدينبودن ايدهدو در دارد اشـارهينجاوجود آن بـهزيمكرد در .دهيميميحتوضيشتربيرو

ا ميناز پدگذريميموضوع به انديافتدرييدهو اسـتنباط ويشـهوا ايندر در خاص پدينجامورد ويافـتدرييدهبه مفهـوم از اسـتنباط وايتهمدرنيانجر .پردازيميميراندر

بايموردنخستين ايدكه شود برخوردار توجه برخـيناز كـه ياستترجم با برخيهمترجمان ترجمهيگرديدرست، برخيقنادقيبا هميو

جر گونـهيافـتدريـاننادرست بـه مـيارا شـكل يـنا.دهنـديخـاصم را تقستوانيمترجمان دسته سه درسـتيكسـانيكـي.كـرديمبه كـه

م تعدادكننديترجمه علـيهاترجمه.يستنيادزشانو االصـوليدرستپديطوالنيدورهيكدر خود دنبال مـييدهبه دامـن را .زننـدياستنباط

فارس زبان ترجمهيهاترجمهيدر را ازدانيميمييهاخوب اصـل در كهسامان اول نحـوياباشنديافتهزبان بـه دوم زبـان از تخصـص نبود يدر

گرفت شكل مفهوم و س.باشندهمقبول اروپايركتاب در ترجمهكهحكمتتأل فروغيفو نمونهيمرحوم از فارسـيهـااست زبـان در بـهيخـوب

روشنفكري/192 و تجدد

م پا.آيديشمار فرانسويناييهزبان فيكتاب به اما است ويلسوفانبودهميشگرانياند زبانهاكنديتوجه به رشـتهيگـرديكه بـه را خـود يآثـار

توانسـتهيفروغ.انددرآوردهيرتحر امـا اسـت نداشـته تسلط زبانها آن بهزمانبرانگيزينتحسياثر ترجمهيدر هنوز نشـدهيآثارينچنيكه رسم

پختگ انتقال زبان و برايبود را انديالزم وياجتمـاعهاييشهبرگرداندنفرهنگيفلسف به بود، نكرده كنديراناكسب ازيترجمه.عرضه خـوب

دو دارزبان هم برخاندپذيرفتنيكهيمم انگلترجمهيمانند از يـايسـيهاموارديايفرانسو آلمانيحتيدر مهميترجمه.يگرديزبانهاياياز اثربكانت نخسـت زبان زبـانيشـتراز همـييآزمـاخصـلت البتـه و يندارد

ترجمه.داردياربسيتاهميتخصوص به حال دادميتا توجـه نثر و متنبا بايداما ارتباط ادبيترجمهدر نـوعيآثار به باشند نظم چه و نثر يچه

داوريگرد ادبـيترجمه.روآوردياز رمـانينثر ماننـد دوم زبـان يـاازبگ شكل دقت با چنانچه مواردتوانديميردداستان موفقيدر تـوأميـتبا

اثر نوع به بسته و ندرت به اما چنـ.شود كه است آن بـهيكـاريناصلحمترجمان آشناردهسپيدست اول زبان با كه آثـاريبرا.دارندييشود مثال

هم فارسـينگويارنست به اول زبان كـازانتزاكياز آثـار و بـايسدرآمـدفارســيكيهــايشنيهمــه ــه ب دوم ــان زب شــدياز ــده ا.برگردان ينجــادر

داورخواهمينم ايقطعيبه پيناز كـه.ينمبنشـيچيدهمبحث همانگونـها كوششم اينآوردم كه طبقهنكتهيناست را .كنميبندها

ادبيترجمهاگر مواردينثر در بتوان دوم زبان از دانسـتيرا موفـقپـذيترجمهترديديب اساس در دوم زبان از ا.يسـتنيرفتنيشعر يـندر

پ در ترانه«كتابيشگفتارباره با توض»پرواز را .امدادهيحنظرمآمريترجمه انگلينالتيكايشاعران زبان از استيسيكه شده انجام

درنتيختهآمترديديب و ظرافـت عـدم بـا نـادقيجـهاسـت گـاهيقگـاه ودوم، زبـان به وفادار كه هرچند ايعنـينادرست انگليـندر يسـيمـورد،

193/تجدد

پذ ا.باشنديرفتهصورت دهـميـكبهيدبانجايدر توجـه خـاص .مـوردميككههستنديكسان خوب را ترجمهداننديزبان زبانياما از را خودنميعنياول سامان اثر اصل نتدهند؛يزبان مواجـهيجهدر دقـت عـدم با

مورد.شونديم نشدهيمواردياگاه ترجمه درست دوم زبان گـاهدر و اندسببيترجمه به دوم زبان دوراز اول زبـان از بخـود خـود انتقال دوبار

ظرافتهاوشوديم و دقتها نمياز برخوردار دشوديالزم سه كـهآنيگروسبكيترجمه از اغلب دوم زبان شـ)يلاسـتيعنـي(از نگـارشييوهو

م فاصله اول نمـاگيرديزبان به را سبك همان كه ندارد را آن توان يشوترجمـه.بگذارد بـا ارتباط حـوزهيدر در منثـور علـوميختـاريآثـار ودياجتماع وضع داريگريبا ا.يمسروكار ميندر اغلب بـاتـوانيحوزه

مفاهيتموفق انتقال دوميمبه زبان زديناز ادبيهايدشوار.دست درينثرنمينا چشم به بگذرخورنديحوزه استثناها از .يماگر

حــوزهغالــيپديــده در مدرنيب مفهــوم پديتــه،انتقــال ييــدهامــا،استيهاترجمه بخـواهآنيبـيـدهپدينا.نادرست جزيمكـه ييـاتبـهفرهنگــيمبپــرداز نظــر از هرحــال از.اســتيــتاهميدارايبــه منظــورايهاترجمه در نادرستييهاترجمهينجانادرست انتقال كه يـكهستند

و مرايشهانديكمفهوم بار .نشاننديبهمحال اصـلگرديميبر موضوع ويعنـييكنـونينوشـتهيبه انتقـال

مدرنيافتدر مفهوم با ارتباط در استنباط ا.يتهو جـزيدباينهزميندر بـهكسان مورد بيمترجمان نظر در مفاهياوريمرا بيمكه را اول تفسـيريزبان

توض شكليحو برمترجمهيبه متنگرداننديگونه فيو مـرا رنـدآويراهمتأل نه و است ترجمه نه هـردويمخلـوطيجـهدرنتيف،كه از يـنا.اسـت

ن مرحلهتوانديميزروش موفقيادر وينجامدبيتبه مـتن نـوع بـه بستهتأل ـ ترجمه نوع به ايدشا.يفبسته كـه گفت مرحلـهيـنبتوان ياروش

فرهنگ انتقال از مخاص شمار ارتروديبه دانشـهادر بـا درييبـاط كـه

روشنفكري/194 و تجدد

نشـدهاندياوردهسربرنيراناهنگفر پرورانده ايبرخـ.انـدو گونـهيـنازوقت حـوزهيمؤلفان از كارشـان مـيفتوصـيكه درروديوراتـر اغلـب

درستينوشته استنباط نخستيخود مفهوم نميناز دست يـنا.دهنـديبها در را ارتباطخصوصبهيراخيدورهينمورد انددر مكتـبهـاييشهبا

فرهنگياورتفرانكف مطالعات مورد كردهيدر رايدهپدينهم.اممشاهدهمدرنخصوصبه و مدرن مفهوم با ارتباط ميتهدر ا.كنيميتجربه ينجـا،دربيدبا ميينارسايشترگفت، چشم ا.خورديبه ـينگاه مترجمان از دست

جا به توصيموردكهآنيمؤلفان روميفرا شرح به نظرآورنديكنند، وميقطع اينجاسـتا.كننديابراز اشـكاالتيـنكـه دسـتخوش يمجموعـه

.شوديميندناخوشاسومهايشهانديافتدريحوزهدر ايمورد در يدهسربركشـيـرانهـم

ــال س ــوالت تح ــاص خ ــه ك ــت ــراخياناس ــتي ــده.اس ــانياع مؤلف ازكتابهاسربرآورده كه تأليياند صورت به بـهآنيبكننديميمتنظيفرا كه

تأل كار باشنديفيواقع تـأل.كرده كـه اسـت يگـردآورينـوعيفدرستهم اما بهيمتكيدباهمكاريناست آغـازيكباشد گـزينطـرح ينشو

مبتن مهمتر همه از و نوعيدرست كـهيفيلتـأيكتابهايبرخ.يشهانديبرا فكرشونديميمتنظيراندر انسجام معناست؟ينا.انديفاقد چه به نكته

تألينادر كار از روبـهيـزنيفيدسته كـار نـوع دو و گونـه دو روبـاتأل.شويميم معنايقاًدقيفگاه همان مؤلـفيعنـي.اسـتيگردآوريبه

ميمطالب گرد دآورديرا از را آنها آغـازيدو اصـلينمؤلفان يمعرفـيوبـكنديم بايـناترديـديكه را عامـليـكنيـدكـار دو چنانچـه شـمرد

توضيگردآور سـليحاتو حسـن بـازگويقهبـا و انتخـاب حسـن ييوآرا مفهوم و اوليدرست شونديختهآميهمؤلفان همراه ا.و مهـمينجـادر

كند معلوم و دارد عرضه روشن را خود منابع مترجم ـ مؤلف كه است آنمطلبه منبعير چه استياز آمده دست .به

195/تجدد

تأليگردنوعي ايفاز از كه دارد گامينوجود ميمرحله روديوراترمبتن تحقيو ميآرايارائهيايقبر شكل تألينا.گيرديمستقل از يفنوع

باال توان واقع عرصـهييبه در مـورديـاموضـوعيـكيرا موضـوعاتميقتحق ا.كنـديطلب وروينجـادر اسـتفاده مـورد منـابع سـاختن شـن

سـا آرايگـرانديآراختنمشخص اهميو از مؤلـف خـاصيـتخـوداست .برخوردار

كتابهايبرخمتأسفانه ايفيتألياز گرفتـهيـراندر نـهشـكل كـه انـدگردآورترجمه نه و تألياند نه درخصـوصبـهييكتابهـا.يقـيتحقيفو

سالهاياسيسييشهانديينهزم شدهيدر عرضه كتاب بازار به انـدگذشتهجا از بخش هر مبتنـييكه بخـش هـر و است آمده شـيفراهم ويوهبـر

خاص نواستيروش به متعلق اياصلييسندهكه نه و مؤلـفيـناستكتابهاينهم.يرانيا در را دييكار سبكهااميدههم به هنـريادبيكه يو

موضـوعاتخواستهياانديافتهاختصاص مدرنيانـد مباحـث يـايتـهچـونكار را سازنديلاصيروشنفكران دسـت.وانمود منابع را دوم دست منابع

م وانمود كتابهاياول و مييسازند ذكر خود منبع همچون دركننديرا كهكتاب از معگرفتهيگرديواقع و آغازاند اشتباهات نايناالسف ازرا آگاهانه

م خود تصورسازنديآن نكتهكهآنبه اولآن منبـع در ذكـريـهها درسـتفرصت.اندشده مياگر كنمينايهمهتوانميباشد ذكر مشخص را .موارد

حوصلهطلبديموقت خرده.و من ديريگقصد قصـدم.يسـتنيگرانازآسـانگينا و اشـتباهات از و سـازم دشوار برخود را كار كه يريهايياست

حت داشتهيكه گذشته بدر ايزمپرهام با انـدكيهاداورينو را مؤلفان يكارد كس هر از قبل و سازم رعايگر،دشوار به موظف را اصولينايتخود

.دانمبابه عرصهينباور ايشهانديقلم بـهيكنونيراندر توجه با ضمن درمـيموارد نرم پنجه و دست برشمردم ب.كنـديكه ايگـرديـانبـه يـناز

روشنفكري/196 و تجدد

م اياگذرديمراحل باينبا ناچار و است مواجه روبـهيدمراحل آنها روبا.شودجا2 در قـوليگردييـ نقـل كهنـه و نـو جـدال با مرتبط مبحث يدر

هواخواهان كه بودم به»مدرن«آورده بـه.كـرديميهتشبييها»كوتوله«راــول ــارتر«يق ش دو ــار Bernard(»برن de Chartres(را او ــه ــترس«ك »يلوس

فاصلهناميدنديم در درزيستيم1167ـ1080يو را مـدرن اصـطالحجملهيخيتاريهتشبيك همان و كاربست كهيبه راند برزبان را معروفكوتوله:استينچن برشانهيم،هستييهاما ق.غولهـاينشسته بـايـاسدر

قادر بنگريماجدادمان هميمدورتر به بيزنيزانمينو ما اسـتيشتردانشا با آنان؛ دانش هيناز دانـشبوديمينميچحال حاصـل و مجموعـه اگر

ر نماهآنان ما .نموديبر

نكتهباز چند همدرباره3 ميـ كتابهـايانجدل و اسـناد و مدارك كهنه و فـراوانيينو

دارند ديستنيزيچينا.وجود از را آن بتـوان داشـتيـدهكـه يـادورسهليعنوانينچن كتـابانگارانهرا عنـوان و سـاختيبرگرفت خـود .از

پ كتابينهميشسالها تأليقلم ـ عنوانيفترجمه با داد ييـهنظر«انتشارالتدو نخسـت»يراندر چـاپ انتشار از پس سالها دينو ازيگـريچـاپدادينهم انتشـار شـده پژوهش و شده ترجمه مطالب افزودن با را كتاب

اآنيب تغينكه را ا.دهدييرعنوان پينقصد كه ويشينهبود باشـد روشننخست بداند اصطالحينخواننده اييهنظر«بار در معنـا»يراندولت چه به

دمبتنيو چه استيدگاهيبر رفته كار هم.به تفصيندر به دوم يلچاپمعنا اساسـيبه قـانون دو در حكومت و جمهـوريدولت و يمشـروطهترجمهياسالم و دادم لوئيتنميارجاع برنار از مبنايزنيسرا ييهمچونبرايامقاله.ساختميمهضميكتئور كه هم كـردهيهتهيرةالمعارفيدايرارساندهمبود چاپ به آنجا كسـان.امدر هـيمـدعياما ازيچشـدند كـس

197/تجدد

مشروطيشپ حتيتاز مفاهيو به آن از مبادياديبنيمپس ييشهانديومفاهياسيس و است چيمينپرداخته و حكومت و دولت ازيزهـاييچوناينا بر هنوز نيرانياندست حتيستروشن سيمدرسهيو ياسـيعلـوم

ا خالء هميدر به و شد جاينجاد به راه نادقينا.نبردييخاطر يقسخنانچييگو.است ايزهمه انتظار استيناندر زده تألينا.درجا نـهيفطرز

كار مرجعايفقط بل ناپسند، ميشهانديتست از همـهدارديبرميانرا وبيزچ .سازديمارجيرا

امفهوم صـاحب هم، از را آنها تفاوت و حكومت مفهوم و يـندولتتفص به كتابيلقلم اييهنظر«در در حـاال»يراندولت است، كرده طرح

كس بـريميمفـاهيدبگويايدبياگر كشـور و حكومـت و دولـت چـوننيرانيانا اندخصوصبهويستروشن نبـودهيشگرانبر روشـن مشروطه

سخن زبياست، بر اسـتاندرست ا.نرانده بـهيـندر اشـكال چنـد جـام درهـمينظرينچنيمدعكهآناول.خورديچشم را مختلـف مباحـث

اكهآندوم.آميزديم صاحب هرحال معناينبه حكومـتيقلم و دولـتتفص به هميلرا نظريندر اييهكتاب در ويمعرفيراندولت است كرده

منبع تنها هم اسايهنوز قـانون كه حتـيتمشـروطسـياست قـانونيواياسالميجمهورياساس از سنجينرا ارزيدهبابت اسـتيابيو .كـرده

ا به اگر بينهاحال ندهند مترديديارجاع بار به همـهنشـانندياغتشاش وبيزچ مدعندسازيماعتباريرا آنكه به رسد سـخنيچه بشـوند نـويهم

رانده زبان ا.اندبر نوعيناز با عـدميذهنپراكندگييگذشته نشـانگر كهتاريآگاه اندفرهنگيخاز ايشهو فخرفروشيراندر اييدهنسـنجياست

برم مآورديبانگ اگويديو نـيكيندر و ييشـهانديچهـيـراخيمقرنهيجد ادعاينا.استياوردهسربرناييشهانديختاريچو بـهنوع مـرا هـامولويتبيناياد :اندازديمياز

رنگـپس پوستش علشـدهينبرآمد طــاوس مــنم شــدهيــينكــه

روشنفكري/198 و تجدد

اييهنظراصطالح در ايراندولت نخستينرا بـراينقلم عنـوانيبارنوشتهيكتاب لمتنيهاكه دربرمخانم آورده.يدبرگزگرفتيرا آنجا امدر

لمتن خانم تـرجكه مـن و اسـت بـرده كـار بـه را حكومـت يحاصطالحگدهميم كار به را دولت كسـان.يرماصطالح كارهـايامـا مختلـفيدر

ا نظرزخود كتاب اييههمان در گرفتـهبهـرهيـراندولت نهـا و يـكانـدفقطداننديم كتاب كـاريكآن بـل اسـت نبوده بـهيپژوهشـيترجمه

م ا.روديشمار ارجـاعيكيحتحالينبا كتـاب آن بـه شده كه هم بارآن.دهندينم اييهنظركتابدر در بـرايخطييهانسخهيراندولت يرا

معرفيننخست پكردهيبار كه شماره ذكر با هيشترام يگـريدياثـريچدرا استيخطياهنسخهينبه نشده داده .ارجاع

علم4 كار انديـ طريعلمييشهو از پيقتنها وروديمـيشانباشتم بار به پيدهناد.نشانديثمر كوشـش ارزشـمنديكسـيشـينيانگرفتن را

محقق.سازدينم زندگيهر ميدر ضرب مفهوم و اصطالح وكنـديچندبهتر معنيندر را آنها مـكنـديميحالت مفهـوم اسـتيكـاف.سـازديو

هميمزيندابينگاه مدرنينبه پست ليسماصطالح رواجيوتـاركـه را آنفروتن.داد با او پينانويسديميخود را كـاريكاييانآمريشتراصطالح به

بوده اكهآنبا.اندبرده مدينرواج اسـتيكوششهايوناصطالح بوده اونميول انكار را آن منشأ مـ1.كنديهرگز كه ازياصـطالحتـوانيالبته رامعنايگريد در را آن و گرفت باييوام حـال هر به اما برد كار به يـدتازه

آغاز خاستگاه داديـناينبه ارجـاع نيـنا.اصـطالح كـهيسـتدرسـتد بگيگرياصطالح كار به آگاهانه وقتيريمرا رايو او درآمـد آدم آن داد

بهانه كنيگرديابه بپـذآنيبـيمشماتت صـادقانه آنيريمكـه اصـطالحب و آگاهانه را باشـآنيشخص داده ارجـاع كـاربردهيمكه يچهـ.يـمابـه

پسندينا.آورديسربرنمپشتوانهيباييشهاند نه علميدهروش نه ياست،

1. Lyotard, J.F. The Postmodern Condition: A Report on Knowledge. Manchester Uni. Press.Reprinted 1986.P. Xxii.

199/تجدد

بالنـدگ سـود به ونه چـارچوبيشـهاندياست بـا.فرهنـگيـكدرجايكسينيچخوشه كشيدبا.رسدينمييبه دستيدزحمت خود و

خالق موارديحت.زديتبه كوشندهيدر ميمبحثياكه طرح كنديراگوشه به را ما ازياو مـيشهانديكناگشوده كـهآنيبـدهـديتوجههمه باشد بشكافديموفق را مبحث آن رايريمسـياجوانب درسـت

راهيمايد،بپ همان كه است آن بگـذارييگشاحق ارج را اويماو بـه وده بهيم،ارجاع رسد مبحثهوممفكهآنچه دياو رايگـرياصطالح

كارببنديناًع ترفندهايمبه با دييانشاياما بدهيگريپوشش آنها يمبهبپره آنهـا منبع به دادن ارجاع از با.يـزيمو كـهيسـمبنوبـازيـدالبتـه

ا بـاقينصاحب نـه و دارد موافقـت تفكـر امتنـاع اصـطالح بـا نه لمد انديگرپوشش امتناع صورت به خـوبايننكته.يشهآن كـه اسـت

نوآور و فكر به دهيگريدييشهاندياياست بـايحتيمارجاع اگـرنباش موافق اند.يمآن و اصطالح برگرفتن بـهيگـريدييشـهمتأسفانه

نمينهم محدود تحر»يركـو«يرامونپهميگروه.شوديحد يـكبـهرايكتمام».ساريرزام« ميكجااثر هـميركوينايرمد.كننديسرقت

دادگاهگويدمي را م.يمكرديسارق معلوم جلسهشوديبعد در ياكهحضوريخصوص مينايقاضيكدر در او با را .انـدگذاشتهياننكته

طر چه به هم هويرامگوينديم.دانيمينميق،آن دزديداعباس يخوددكردينم تشويگراناما دزديقرا نقطهكرديميبه ازيضعفيتا هم

باشد داشته دست در دزد».ساريرزام«حاال.آنان خود هم وكنديمي،د ايگرانهم به تشوينرا مهدويعل.كنديميقكار منياصغر به همبرايمطالب بماند اينا.بعديگفت به را گفـتمافشـاريـرجنكته .هـم

مهدو اصغر استيگفت گفته هم او در.به هرحال اثـر»يركو«به دوراينا جلـوهعيناًياقلم خود آن سـاختهاز ارجـاعيـاانـدگـر آن بـه

روشنفكري/200 و تجدد

ا1اندنداده حروفچيدومين؛ رويفروغيرسالهينيمورد عكـسيازامتني كه برايناست مدرسـهيننخستيقلم بـا ارتبـاط در علـوميبـار

آنياسيس به دادن ارجاع بدون بود رسانده چاپ بـدبختينحروفچ.بها بكر«ينكه جلوه»عمل خود آن از كـهرا بود كرده تصور بود، ساخته گركتابخانهيرتصو نسخهيمهر آن در معنـايعكسيمجلس آنيبه تعلـق

ب نتهنسخه در است بوده شـمارهيجهمجلس ذكـر كـهيانسـخهيبدونعكسيدهد متن همان بـودهياست داده قـرار استفاده مورد را شده چاپ

ا.است بگذريناز كه نسـخهيحتيمهم هم ديااگر باشـديـدهرا بـودهپينانوشتيمبايديم رسيشترنسخه چاپ را.استيدهبه كتاب حداقل

كس كردهيبه ااهدا كه ميناست را ادانسـتهينكته بـه را او و يـناسـتاسـت بـوده خوانـده حـروفچ.كار مينآن آن رويـكيچهـيـرزاو ياز

تنبلـدانشـييب بودنـديو نشـده مـ»يركـو«يرمـد.متوجـه گويـديهـمكنارينهاا.استدانستهينم وجافشاريرجا.به به فزاالملهيهكه ينـدهشـدن

رساله.1 اول باحيه«يمورد بر غزالي سـال»رد در كـه در1364است رسـاله اصـل بـا همـراهشناسيزمينه«كتاب ايران رساندم»ي چاپ نامه.به تاريخدر به 30برابـر2002يژوئيـه21اي

رساندم1381تير كوير نشر مدير اطالع به را نكته بينامه.اين مرا گذاشـتي منصـفانه.جوابطباطبايي جواد نامهبنويسم طي دورهنيز همان در اطـالعاي بـه را سـرقت ايـن عـين زماني ي

يعني مجموعه آن در كرد اضافه و رساند مدير اسـماعيليان«همين و غزالي بركشاكش »درآمدياصل زنجاني محمد كوشش است«به گرفته صورت نيز ديگري ظـاهراً.رونويسيهاي كه آنجا از

قولمجموعه به است انتشار دست در نيز ديگري بيشـتريهاي توجـه كه است آن احوط علماصـاحب اسـتاد نظـر بـه را مجموعـه امكـان صـورت در و داريـد معطـوف مقاالت انتخاب به

برسانيد رساله».صالحيتي و نكرد چنين كوير نشر مدير بـياما نيز را فروغي بـهي دادن ارجـاعرسانيد چاپ به وا.اصل هيچ اما شد مطلع موضوع اين از هم افشار ندادايرج نشان و.كنشي او

كتابخانه در كه وقتي مـيدوستانش جرأت كسي اگر بودند مركزي ازي واژه يـك حتـي و كـردبرمي را ميآنان او سر ميداشت پيشه سكوت زشتي اعمال چنين درقبال اما ينامـه.كندريختند

دهد پاسخ ترسيد حتي اما كرد دريافت اوباشي.مرا گرفتار در)مفرداستعمال(=بيشتر كه استاست گرفته را دورش افشار گزارشگر.موقوفات فردا«متأسفانه كـامران»راديو نـام بـه ايران در

كتابشـناس كه كساني وقتي گفتم خود به كه بود ستوده و كرده تجليل چنان را سرقت اين فانيمي حرفهشناخته حرمت نميشوند نگاه را خود انتظارميي چه ديگران از داشت؟دارند توان

201/تجدد

مقدمـه در اسـت كتـابيدلبسته يفروغـيروزانـهيادداشـتهايچـاپاساسـيرسالهيشانا«نويسديم طبـعيفروغـيحقـوق بـه جداگانـه را

نيـنا.»اسـتيدهرسان حقيمـيسـخن بايـرجا.اسـتيقـتاز يـدخـانكسنوشتيم ايچه كجا نخستينو را رسـانينرساله چـاپ بـه يدهبـار

حت.است شجاع بـازيپژوهشگر مـن نـام اسـتعماليمآوردن بـا و داردم»جداگانه«يواژه باج هم مدهدي، راست هم !گويديو

انظرصرف گردآورندهينهااز با ارتباط در ديادشدهيكه اميـدهآوردم،ــ اياريبس ــاناز ــهيراني ــوصب ــاناخص ــيراني ــاآمريممق ــهانديك ــا،يش ه

مفاه حتـيماصطالحات، مـرزيرانيـانايهـانوشـتهينعـيو رايدرونبهترگيرنديبرم در انگلينو به را آنها نـامگرداننديبرميسيحالت بـه ومدخو اينا.كننديضرب به نمينجا خصـوصبـهبارها.پردازميمبحث

فر آثار اكردهينچنيتآدميدونبا آثار با و نيناند راينهمـيـزقلم كـارداده .اندانجام

م5 جدل با ارتباط در ميانـ همه كهنه و مداركدانندينو اروپا در كهتول استيدفراوان ا.شده اگر بهينو نكتهيكيقلم اشـارهيگرديدوسه

معرفكنديم از پس هم قصدينايآن آغاز در كه است آن سبب به جدلا اختصار به مدرنينداشتم مبحث با ارتباط در را خواننـديسمجدل يهبه

ديفارس اتفاق برحسب نگارش از بعد اما بشناسانم ناميكتابيدمزبان بهقد« جديمجدال مشاهده.استيافتهانتشار»يدو و زدم ورق را كتاب آن

حت آن مؤلف كه معرفيكردم را خود كتاب عنوان اسـتيمرجع .نكـردهكتابشناس پاياآشفتهيدر در مريانكه است آمده ارتيجعكتاب باباطدر

جاساز كتاب استيعنوان ايمانهصميليخشديم.شده عنـوانينگفتاستيفارس شده برگرفته آنجا تـأليكـارينچنينا.از هـر يـكيفيدر

انكارناپذ ميراصل شمار ا.روديبه كه فرانسوينمؤلف دريمنبع را زبانوظيكتابشناس هرصـورت به است كرده ذكر آنداشـتيمـيفـهخود بـه

روشنفكري/202 و تجدد

ا.دهدجاعار دريناگر باشـد كـرده ذكر جنس بودن جور بابت از را كاربينا سرزنش استيشتريحالت ساخته خود متوجه .را

شبكه6 در همييتارنماهاينترنتايجهانيـ با دارند عنوانينوجودم نويانجدل و مياكهنه جديمقديانجدل چهينايهمه.يدو تارنماها

ا زادگـاه كـه فرانسه در چه و انگلستان در چه آلمان، بـودهيـندر جـدلتارنما عنوان پرداختهياست، و ساخته فرانسه زبان به را بـهخود فقط اند

اكهآنخاطر باشد استينمعلوم برآمده كجا از ا.عنوان يـكدريراندرمشروطيزمانيدروه از پس سربرآوخصوصبهيتو نبا شعر يماييردن

چشمگ زيريجدل افتاد راه ميربه جـدال كهنـهيـانعنـوان و نـو .شـعرايارخوببس اصل با هم مينما، شانزدهم قرن از فرانسـهيالديعنوان در

مشـروطيمهسـتآشنا از پـس دوران در خـود كشـور در هـم دريتو ونو شعر با چنـ.يمايينيارتباط ينچنـخـواهيميمـيوقتـيوضـعيندر

شدهع شناخته بربگيانوان بگذاريريمرا خود كتاب بر آنتوانيمينميموكن محدود حوزهيمرا اياسيسييشهانديبه به تازه كـارينكه بـه معنـا

ا .ستنرفتهمدر جدال ميانواقع را تجدد و يافـتمناسـبيعنـوانتـوانيسنت

حوزهيبرا در كه ايآنچه در است، داده رخ آنجـاينجامذهب ينهمـ.وم را براتوانيعنوان كاربست عرصـهياروييهاييرويبه در يـاتادبيكهپ وقوع زمانيوستهبه مختلف مقاطع در راست.ياست رويبه يـاروييهـم

تجدديانم و بياسنت دريانميگرديانبه اصـل در غـرب در كهنه و نوتجليعرصه عرصهتدريجبهويافتيادب در.كرديتاسريگرديهابهايتمدنيحوزه عرصـهينما در نخست خصوصـيامر بـا ياتيآمـوزش

نشانه كه هرچند فروخت جلوه چنييهابرجسته درياروييهاييرويناز راكردتوانمييزنينديعرصه ا.مشاهده نمـينجادر اخـواهيميما يـنبـهخصوصنشانه و ميمبپردازياتها دهـخواهيميتنها توجـه نكته سه يمبه

203/تجدد

ميناكهآنيكي دشوار را عرصـهتوانيجدال درياسـيسيشـهانديبـهتعم گذشته آثـاريمدوران در كه هرچند جديداد دوران اصـطالحيـددر

سييشهاند« م»ياسيمدرن كار تردروديبه ايداما دقتيندارم از كاربردباشد د.برخوردار ايـناكـهآنيگردو در عرصـهجـدال در ادبيصـل

فرهنگ در و است شده ايزنيفارسمشاهده مـيـنبـه درتـوانياعتبـارادبييهادوره ايتحول تحت شناساينرا وينامگـذارياييعنوان كـرد؛د مكهآنيگرسه تمـدنهاياجدال و فرهنگهـا در كهنـه و نـو مختلـفين

سرچشمه و دارديهاسرآغازها .متفاوتمـ7 آمد برآنچه نگـاهخـواهمياضافه خـالل از نـه و مهـر سـر ياز

ناديادآورشومخصمانه كوششـهايـدهكـه يـكدريشـينيانپيانگاشـتنكيكاريفرهنگيپهنه تخم كه نادرست شـكوفاپراكنـديميناست ييوآسيشهاند .سازديمپذيريبرا

اجتماعيفرهنگتحوالت هيو در يمتنظـبـريمبتنيادورهيچبزرگاساسياياسيسييشهانديمباديايممفاه وقـوع»ياديبنيبحثها«بر بـه

گردآورندهياديبنيبحثها.استيوستهنپ نظر قـدياز جـدال ويمكتـابمفاهيكتابيمتنظيعنييدجد به سياديبنيمراجع سـخنينا.ياسيعلومجدهالبت ا.يستنيكه از بگذرينهاتازه نگاهيكافيمكه ينـدازيمبياست

ده مشروطبه عصر در كتاب و رساله مطلوبيتها حكومت با ارتباط .درصورترسالهينا به هركدام تمايها و دانش به مؤلـفيالتوابسته يـاهر

گرفتهيسندهنو مردمـانشـوديمياآ.اندسروسامان آن قـانونيگفـت كـهنوشتنديتمشروطاسياس سيكسرهرا دانش اگـياسـيفاقد آنبودنـد؟ ر

روش قانون آن نگارش در بـوديشپيديتقليمردمان آن سبب به گرفتندم تجربهخواستنديكه شوندبهرهيياروپايهااز نكتـه.مند ازيامـا مهـم

تار حتفرهنگيخنظر بخشـياسـيسييشهانديختاريو تـاريكـه يخازميفرهنگييشهانديختاريافرهنگ حساب پـذآيد،يبه يـكيرشنفس

روشنفكري/204 و تجدد

اساس متنمهميقانون آن از هست و بود آمـديتر فراهم همـان.كه تـازهارزشها هم دارديمتن را خود .خاص

دانشكدهـ8 دريطراحيدر هنر بـوزن«و آزاد ياصـفحه1»دانشگاهم جـدال موضـوع به است شده داده نـويـاناختصاص و ا.كهنـه يـندر

عمدهصفحه چنـيموضوعات نـو و كهنـه جـدال بـا مرتبط ينمباحثاتشده موضـوعاتي؛هنجارشناسييباييز:اندبرشمرده آن كنـار چـونيدر

تغ و شييرثبات كلودانددهذكر پروكه شارل مو دفاع آنها وانـدكردهيازد مبحثيشرفتپيالكتيكسرانجام دانستهياصليرا عمده .اندودرآكادمي ر1635فرانسه يآكـادميـنا.شدگذارييهپايشليوتوسط

همـه داشـت سـازماندهيهـاحـوزهيقصد را هنـر و ازيعلـم و كنـدحمايشرفتپ به هنر و ا.يزدبرخيتعلم بر قصد همانحال كـهيندر بود

ا بر بتواند داشتيندولت نظارت هنرها و باشـدعلوم برپـا.ه از ييهـدفبودهاييهپاكيمتحيآكادمينا مطلقه ا.حكومت راينكتهينالبته آخـر

آورديقطعيامرتوانينم حساب بحثيموضوع.به سخت .يـزانگاستحكومت حوزهيهر در است كارهايممكن پييعلوم بـهيردبگيرا بسته

تمايازمانهيازن به م.خودياسيسيالتبسته راحوزهيناتوانيدشوار هامتمــا هــم ســاختياز زمــانيــنا.ز كــه ســوخصــوصبــهيتصــور ياز

ميشاناندچپ زده چنشديدامن مجلوهينو چساختنديگر همـه يـزكهتوج خور در و فهم قابل حاكم قدرت با ارتباط ديهدر امـروز يگـراسـت

جد .شودينميتلقيچندانايادينبنپرسش اميندر آينقطع كه بايشرفتپيااست همگام هنرها

ميشرفتپ انجام به درسد؟يعلوم عبارت معرفتياآيعنييگربه ساختارعقالنياهمترازيهنر معرفت با است نـزاعيناي؟همگام به مشهور نزاع

آكادم در نو و كهنه سر نوعيبر واقع به اهميدتأكيفرانسه بـر يـتنهادن

1. See Internet Site: Freie Universität Bozen, Fakultät Design und Kunst.

205/تجدد

كهيگرديمبحث دتوانيماست ساختار را نهـادفرهنـگيالكتيكآن .نـاماندينهم را كانـتيگريديبرجستهيشگرانمبحث عنـوانچون تحـت

بررسيمواز خرد و حواس .انديدهبودنبراثرجرقهيانمجدل كهنه و كهيلتبديانو شد آتش پـرو«به »شارل

خود شعر نامدر لـو«به آكـادم1687يـهژانو17در»بـزرگييقرن يدربرخوانــد حاضــران بــر اصــل.فرانســه ايموضــوع او كــهيــنشــعر بــود

خورشيفرهنگيدستĤوردها پادشاه دوران در يدخورشـ(=يدسربرآوردهار)شاه مراتب دستĤوردهازشمندترندبه باستانياز .عهد

ا در كه است كهنهينآمده عنزاع الگـوباوران و نمونـه را باسـتان صرقددانستنديم دوران ارزش بودند معتقد غيرناپذخلليمو و قابـليراست

پرسش.ييرتغ ميحال مطرح آيناشوديكه كـه يـايشـگرانانديـااسـتمرتبـه چنـان و سطح چنان باستان عرصـهياهنرمندان ايدر يجـادهنـر

آفراندكرده دسترسانديدهو كنـونيكه دوران در آن يگـرانديبـرايبـهد پرسش بالفاصله است؟ شده آشوديمينايگرناممكن بـهياكه هنرهـا

بايعوسيمعنا معيدكلمه بگيارهايطبق سامان و شكل خود يرنـد؟عصرهم در مينو جدتوانيارتباط نيگريديپرسش ساختيزرا ياآ.مطرح

عرصهيشرفتپ ميدر منطبق اندشوديهنرها قلمرويشرفتپييشهبا درعلوم؟

نمييشهاندهواخواهان را برچسـبهاتوانيكهن اعتبار ينامـروزيبهواپس و كردمرتجع قلمداد حتـ.مانده را يشانـدكهنـهتـوانينمـيآنـان

باستانينانا.برشمرد واقع مانديشيبه حساب بـاورينبـرايـرازآينديبهب كه زميشـترينبودند در وقـوعينـهيتكامـل بـه باسـتان دوران در هنـر

انسـانينانا.استيوستهپ بـدن با ارتباط در تناسب اصل كه بودند معتقدتغ استياشودينمييردستخوش چيعنينشده آنيزيهمان بـاال در كـه

ز معـرضيادكرديميهنجارشناسييباييرا در تـاكنون باسـتان زمـان از

روشنفكري/206 و تجدد

بيدگرگون به است؛ نگرفته بـاينظامهايگرديانقرار ارتبـاط در تناسـباندام(=انساننبد بهره)تناسب ثبات و استمرار از بودههمچنان ومند اند

هارمون موازات موسيبه كردهيقيدر مبنـايـانگراباسـتان.اندعمل يبـرنتيادهاييبنينچن به مـزدنـديمـگيرييجهدست كـهگفتنـديو آنجـا از

ث همچنان انسان بدن بنابراتناسب است نينابت .يرنـدذييرناپتغيـزهنرهـانظرينا را هنجارييهمبناها نهادنديتناسب عرصهينبد.نام در ياعتبار

انسانيشناختانسان تناسب هسـتروبهيبا زميمرو در ــياضـيريينـهواندازهيهندس نظام ا.ياضيريهابا باستانيناز كه بود عصـررو بـاورانازهريونان حترا معمارينظر نظر وايالگوياز وسـاختنديمنمودكامل

فرهنـگ بعـد بـه باستان دوران از كه بودند قـرارمعتقد زوال فراگـرد دراست .گرفته

دراگر تنها مطلوب ناچـاريونانكمال پس است مشاهده قابل باستانبايابيدستيبرا كمال آن زيدبه بازگشـت باسـتان دوران يمعمـاريـرابه

اينراست راه از مبتنينتنها و اصوليبازگشت ميونانيبر .شـوديشكوفاا زيناز متجلـياصليبايي،گذشته تكثـر در كـه مـوزون و سـاده ياستا.شودينم اينتصورم كه مينموازيناست يشياندمطلقينوعتوانيرا

هنر آوردياصول حساب .بهادر نمنوبيشي،اندمطلقينبرابر كه بودند معتقد ياقاعدهتوانياوران

ز با ارتباط نسـبينـانا.كرديمتنظيباييدر مكتـب نشـانيبنـديپايتبـهمدادنديم نسبتوانيكه را نهادانديشييآن ا.نام بودنـديناز معتقـد رو

مبنايونانييمعماريستونهايدنبا بر يـاكـردوجيـهتيانگـارانسانيرادانسـت هماننـد انسـان بـدن تناسـب با را آنها همـ.تناسب علـتينبـه

پراكندگ و تنوع نواند»پروكلود«.بودنديخواستار از شـماريشـانكه بـهتغآمديم زمييراتيهواخواه بوديينهدر نت.تناسبها پويجهدر بر ياسازياو

م اصرار اورزيديهنرها از جهتينو دو به نخسـت.داديمـجهتوبابت

207/تجدد

مثبـت مبتنـينبـد.جهت را مثبـت اصـول زياعتبـار اصـل سـه يـربـر:دانستيم

سازگار)solidité(ثبات رفاه)salubrité(ي، ،)commodité(؛دو پويگــردو رايــااصــول آنهــا فرانســه بــه principesكــه arbitraires

معنايولنامنديم همان به واقع مياپويبه كار پوينا.رفتيبه يـااصولمعمار از معيعبارتند سليارهايِبنابر و ذوق مطابق و وييقهمعمار زمان

آزاد ــه ب گذاشــتن ــرام زمياحت در ــهمعمــار چــارچوبيطراحــيين درهارمونيتهايمحدود تناسب، مانند آنيمشخص جز .و

بيـايهنرهاييزهانگگفتنديمنوانديشان هـاييـزهانگيگـرديـانبـهعرصه در نميمطرح نشأت علوم از پرسشـهاگيرنديهنرها اثـر بـر يبل

سربرم هنرها خود در شده .آورنديمطرحشـاعري،تجسمهنرهاي و شـعر فصـاحت، و بـهيبالغـت علـوم و

پ و كمال ميشرفتموازات ا.يابنديتكامل نوانديـناز بـاور بـه يشـانرونم قرار علم با تقابل در پحاگيرند؛يهنرها علوم هم هميمداريشرفتهال و

حـوزهيـنا.يشـرفتهپيهنرها هنرهـايشـرفتهپيدو و علـوم برابـر يدرميشرفتهناپ زمـانيشرفتهاپينا.گيرنديقرار بـه نسـبت در و با ارتباط در

.دارندينسبيخصلتباورهااين از عقايشاننوانديدست مخـالف جهت بـريمبتنـيـددر

بنيخطيشرفتپ هنگام آن در كه داشت يشـرفتپياسطورهيادهايقرارحوزه در انسانيرا نظاميشاننواند.دادنديميلتشكيعلوم دريـاپويبه

فرهنــگيعرصــه داشــتندتكامــل ــاد ــنا.اعتق ــاي باوره از يمجموعــهباورهافخاليشاننواند نوعييجهت كه ويخطيخصلتيبود داشـتند

اوتو اند(يايِپاز طرفـداران.كردنـديمـيهواخـواهيخطـ)يشـيِآرمـانحـوزهيشـرفتپياسـطورهينوعيخطييشهاند در انسـانيرا يعلـوم

مبتندادنديميجترو هميكه بر بـهيشـاننواند.يخطـييگراآرمانينبود

روشنفكري/208 و تجدد

اعتقياييپو تكامل و نظامادتحول و عرصهياپويداشتند در تكامـليرام عرضه عرصـهينانا.كردنديفرهنگ در كـه بودنـد معتقـد هنـريالبتـه

هنر كمال و هميزنيآرمان به و دارد نينوجود يـمدارييهنرهايزاعتبارهمه در زمـانيكه به بسته و دوره هر در اما ارزشمند و معتبرند دورانها

نوعتوانيم ايناهبيبه و ايكنزديدالآرمان به و اشد بـه يـنصـطالحواال جستيهنريآرمان نت.تقرب فراگـرديجهدر هنـر بودنـد يمعتقـدارگان دارايكاست زايكه و زوال رشد، خصلت بـاور.استيشسه بـه

پينانا جزيشرفتعنصر در ميياتهمواره وقوع به بخشها در پيونـدديوم رخ ب.كنديو كـهيهنريشرفت،پيگرديانبه زمـان بـه وابسـته اسـت

هم آوانگاردياتخصوصينبعدها نهادنـد)يشروپ(=را نام زمانه روح .وچنتوانيميبترتينبد برشمردن كه بـهيبراياتيخصوصينگفت هنـر

نهايفراگردسازينهزمينوع در كه الگويتشد باسـتانيـيوطالييعصرم كنار دزديرا قـديگرو نمونـهويمدوران را ويـينعلياعلـيباسـتان

.شمرديبرنميارهامعينبرترميادآورشديمكههمانگونه مبحثيانجدال صرفاً نو و يـايتفننيكهنه

ادامهينا.نبوديادب بعدها حوزهيافتجدال در ويهـاو هنـر گونـاگونجلوه حتجامعه و شد زندگيگر نهـاديراتيتأثياجتماعيبر البتـه.برجـا

ايادازيدنبا كه دينبرد خصـلتمبحث با آغاز خصـوصبـهويهنـريراياعده.نمودارشدادبي ادبـيـندر شايسـعينـزاع يسـتگيهايداشـتند

عــدهيســندگاننو و بكشــند رخ ــه ب را ــيگــردياباســتان كوشــيدنديملويباناديستگيهايشا كنندييعصر برجسته را ا.چهارده جـدلينگرچه

سال ا1680در با برخينسربرآورد ايحال بر پژوهشگران نظرنـديـناززم پيجدالينچنهايينهكه شانزدهم قرن بودريزييدر .شده

مرحلهاين چند در جلوهياجدل سطح چند تجلـ.گرشددر ينخستپهلوانينا شعر و حماسه سطح در را حماسـيايجدال مشـاهدهيهمان

209/تجدد

شاعرانه»بوالو«.كنيميم سبك پيادر مگيشكه توجه بود بـهكـرديرفتهالتيونانييالگوها اسطورهينيو به توسل بگذارو احترام .يمهاميگرديامرحلهدر مهم بس ضمن در راينايتجلنمايديكه جدال

شعر1687ييهژانو27در پرو«ازيدر بـهكنـيميمـيـترؤ»شارل كـهكرديآكادم عرضه لو«شعرينا.فرانسه داشت»بزرگييعصر در.نام او

باستانينا نكوهيانگراشعر ستوديدرا را معاصران ا.و كـهينجـادر بـودهمهراظها با باستان دوران قيداشت در كمالش، و هـيـاس،فضل يچبـه

كنون دوران درخشش ندارديرو ا»بوالو«.را از خشـمگيـنكـه ينبابـتانمود،يم پشتينبه از و كرد حمله تفكر منـدبهرهيزن»يرالبرو«يبانيطرز

.شدب»جدال«اين را آن فرانسـه زبان در واژهيشـتركه بـه(Querelleيبـا

واژه)نزاعيمعنا با گاه معنـا(polémiqueيو )يزيهمسـتيـاجـدليبهجلدكردهيمعرف چهار كتاب انتشار با پـرو«ياند ق»شـارل نـام يـاسبـه

از مدرن عصر با باستان ابعاد1688دوران بعد، گرفـتيبه خود به .تازهپرو« ا»شارل حجيندر باسـتانيماثر گفتگـويـانگرابـه در و ييتاخـت

جلوهيانباستانياتتجليليتخ در)يـاننوگرا(=بـاورانمـدرنيهـاو رازندگيهمه دوينا.برشمرديانسانيسطوح صـورت به اساس در جدلعشناختييباييزيالگو تقل:شديانمتخالف گـرايداصل باستان به يشكه

ز را آن و ميآرمانيباييداشت ددانستيمطلق دريگـريو نبـوغ اصـلتوانايلتخ مييكه را بگداشتيآن الهام خود درون از يـنا»پرو«.يردكه

ب در را :كرديفتوصينچنيرزيشاعرانهيانتخالفLa belle Antiquité fut toujours vénérabl;Mais je ne crus jamais qu’elle fût adorable.Je voy les Anciens sans plier les genou,Ils sont grands, il est vray, mais hommes comme nou ;Et l’on peut comparer sans craindre d’estre injust,Le Siecle de louis au beau Siecle d'Auguste.

روشنفكري/210 و تجدد

ابرگردان زينمضمون جمالت به مقصـودتريكنزديدشايرشعر بـه:باشد

استيبايزدوران ارجمند همواره .باستانستودنليك ندارم باور .باشديهرگز

مباستانيان بزنم،آنيبنگرميرا زانو كهامااست،يقتحقيكينبزرگند،اآنان

ما؛بودهمردماني چون اندازيب شوناكهآنواهمه خطاب يم،منصف

لوتوانمي مقاييعصر زيسهرا دوران با 1.اوگوستيبايكرد

م1694اوت30درگويندمي اثر و»پـرو«بزرگ،يآرنويانجيگريبرآكادم»بوالو« عموميدر انظار در كشيكديگريفرانسه آغوش در .نديدرا

عموم كهيناياستنباط پرو«بود اسـتينايبرنده»شارل بـوده بـا.نزاعبينا هميستحال بعد شعلهينسال باز شدجدال پرسشـ.ور واقـع يبه

گونـهيادينبن بـه بار هر كه بود شده حـوزهيامطرح در يادبـيخـاصآسانيكيوكشيديسربرم به نه طرف دو خـالياز را جـا بود ويحاضر

وابسپارديدانمكهآننه مقابل طرف به اند.را سر بر بـودهاييشهنبرد نوز همانحـال در نيـديجدشناسـييبـاييكه عرصـهيـزرا يـاتحيوارد

.كرديمم دوم مـدرنيانگراباستانيانجدال كـهيزمـانيشـاناندو كـرد قـدعلم

د»پرو«و»بوالو« و بودند بارريگدرگذشته تا نداشتند راينسنگيحضورد دوش فاصلهينا.يندازندبيگرانبر در و1716-1713يبار چهـره دو

د ــان قهرم ــردو ــديگ گرفتن ــرار ق ــم ه ــر براب ــوت«:در م ال دو »اودار)Houdar de La Motte(برابـر داسـ«در Mme(»يهمـادام Dacier.(يمسـئله

ترجمـه.1 شـعر همين صـفحهاز در پيشـتر ديگـري داده66يي دسـت آنمـي.امبـه از ارزداينترجمه در ديگر بياورماي كالسيك.جا است .شعري

211/تجدد

داسـ«يترجمـهيوفادارياصل هـومر»يهمـادام مـتن بـه دنبـالبـود بـهسالياترجمه به ا1711كه بـوديلياداز داده مـوت«.انجـام ال دو »اودار

وينهم را پيراستهمتن با همراه شده كوتاه ويشگفتاريو هـومر به راجعمدرندر از ساليشانانددفاع بود1714به ساخته .منتشر

چمنظاز همه باستان هواخواهان مدرنيزر و بود آمده يشـاناندبرزبانتقليانمايگانيم جز كه برنميكاريدبودند دستشان همـ.آمدياز رويناز

طرح كه هماهنگ»الموت«بود قصد سليليادايسازبه ذوق زمانهييقهبانظر داس«در مـوت«.نموديماهميتيب»يهمادام ال دو از»اودار دفـاع بـه

اصل متن برابر در و برخاست قديايخود گرفـتيماصالت وضـع .متن،ا گفت كشـيلياداو نظـم به مسـتوجباميدهرا حـال و ناكامـل چنـد هـر

كسان ايسرزنش كه عينهستم را غينمتن و داننـديميدتقليرقابلكمالترجمه مـيشدهيسيرونويو را اطلبنـد؛يآن از اريزهـاييچيليـادمـننگاهداربرگرفته خور در كه دادهاند،يام اجـازه خود به چو رايزهـاييام

ناخوشـاييرتغ كه ا.امدانسـتهينددهم بسـيـناز از يـكجهـاتياريروبس از و دياريمترجم، .نوآورميكيگرجهات

مــارس»يهداســآن« دن1654در دريــابــه و 1720اوت17آمــدنو.درگذشت و مترجم را بهيفرانسواييسندهاو نـام.آورنـديميادزبان

خانوادگ.بود»لوفور«اويپدريخانوادگ دومشينام او.»يهداسـ«همسرتأث تحت د1685دريالهيميحكيروهمسرش .يدنـدگرويككاتولينبه

باستان.يافتانتشارتدريجبهوايهاترجمه مـياناز آنكـرديترجمه از وهومريانم آثار مبه عالقه در.كرديابراز نـو و كهنـه به معروف جدال در

سو و هنگاميانگراباستانيسمت و گرفت سـاليوضع به در1714كهالموت«برابر اودار خدشـهيستادا»آنتوان دفـاع»هـومر«يربودنناپـذاز بـهااستبرخ در ذرهينو نداديدتردياباور راه خود براثـرينا.به باز نزاع

ساليانجيگريم اثـر»يـهبوفكلود«ويافتخاتمه1715به نـاميدر بـه

روشنفكري/212 و تجدد

داور« معرض در داد»يهومر حق طرف هردو درينايتاهم.به داسـتانحتينا باستان به توجه كه ترجمهياست باستانيسبك آنيآثار نظر در

نهيتياهممردم داشت ايككهآنبسزا در نوپرداز حقيرانشاعر خود بهبدتر فردوسيندهد نثار را هميدشنامها و دوستان و راكند او مسـلكانش

وحتـيگستاخيناياكننديقتشو كننـد برگـزار باسـكوت يشخصـيراعل كه بهار مهرداد پهلـوباستاناالصوليچون و بـود تحـتدانيشـناس

ابرا حق عقعنوان چنـيدهز دهـد حق او برزبـانيفيسـخيـدعقاينبه راگسينا.براند ميختگيهانوع چگونه بـهيايهتوجتوانيرا مگـر كرد درك

فرهنگ افقهامدد به انداختن نگاه راه از دوسـتبازيطلبـفرصتيو .يوحال كسيدر اگر ميكه فارسـكرديجرأت زبـان برخياز دفـاع يـزدبـه

شونمردماينهم را پانينيستاو سلطنتيرانيستاو او مانند و ينهاطلبهم.ناميدنديم ايامردمانيناز در حاال چنـانيـنمانندشان آنجـا و جـا

مينهسيرانايبرا ادهنديچاك از مينزميرانو همـهگوينديسخن كـهح براسازنديمزدهيرترا اييشـينهپكـهآنيو بپوشـانند را يـرانخـودفارساندوست مردماندوستانيو مـيافراطيرا دريكـي.كننـديخطـاب

بخشيكاآمر استمرار بابت حرفهيدناز حوزهيبه به فارسـيخود يزبانم عالقه مكنديابراز دم نوروز از چنان دنزنديو سراسـر لـرزهيـاكه بـه

اينهم.افتديم صاحب اينآدم در را مينجاقلم آنجا بـهدنكوهييو كـهتاجفغانستانا ميكستانو ب.استدادهيتوجه در كه صـداسيبيياو يو

لمحهيدوستانيكاآمر فارسبردينميادازيادارد زبان از دم ويكه بزنـدروزگارآوردينميادبهيالمحه همـيكه دور چنـدان دريننـه را زبـان

شعارها شويسطحييشانهاندچپيپرتو .سـتادانستهيمينيسمنمودارما پييمتنها داريشينهكه سابقه وپاكيكباينانا.يمو دسـت در يـككن

تاريدانشگاهيكرس دارند حق روزيخمبتذل همان از عقيرا شانيدهكهنوكرده برا بنويĤغازنداند رسانهيهنگام.يسندو ايهاكه مردم يرانداخل،

213/تجدد

نا را نگيرنديميدهدوست معرض در دهنـد،يمـارقـرينـابودويستيوتودهنمايديميهيبد ازسـيبييبيلكسمياكه و»مـنيـرانا«دم بزنـدگرام»ينزميرانا« برلينهم.بدارديرا كنفرانس هنگام به بـهينآدم فقط

ترو برنامـهيـنايـهعليعهشـايجقصد كتـابيسـازقلـم در چـون كـردبرنامه خطرآفرآميزيكتحريافغانستان بـهيفارسـسيبييبينو كـه را

بوديبها شده تمام افغانستان در مردمان بـودميادآورجان امـروز.شـدهسيخواهيرانا و اصـليشانهاندياستكاذب بـهيدوسـتيـرانايخصـم

م .روديشمارم.داردياربسيكتابها»يهداسآن« آن ايـاناز اشـارهيـنبـه كتـاب دو

اخصوصبهكهكنميم شدينموضوع :جدال● Iliade d'Homère (1699)

● Odyssee d'Homère (1716)

سطرحال چند معرفيكه يمنوشـت»يهداسـ«چـونيبـاورباستانيدرنكتــه چنــد اســت معرفــياخــوب در مــوت«يهــم ال دو اودار »آنتــوان

مدرنيسيمبنو از و بود مقابل طرف ميشاناندكه حساب 17در.آمـديبهدن1672يهژانو دريابه و امـروز.درگذشـت1731دسـامبر26آمد را او

بههمينبابتخصوصبه نو و كهنه دوم دوران.آورنـديمـيادجدال درسيشزندگ مدت نويبه شـاعر، نظريسـندهسال مـورديادبـپـردازيـهو

بودكالهيكپدرش.بودياحترام خواند.دوز عالقهيشترب.حقوق تئاتر بهم فعال.دادينشان دوران ناكاميتهايشدر مـروبـهيـزنيهـاييبـا .شـديرو

موفق براثر نصيتهاييسرانجام سـالنهايبشكه به متعاقـبيسپـاريشد وآكادم به راهيآن زمييكتابها.يافتفرانسه در نظـميينـهدارد و در.نثـر

درخورتـوجهيوقت1714 بخـش ايكـه همـراهيليـاداز بـه و منظـوم رانكتهيامقدمه به داد بـايزانگبحثياانتشار اظهارداشت و كـهآنروآورد

پـايرندهيدآوپدينا بـه امـا اسـت بوده ارزشمند خود زمان در يبزرگ

روشنفكري/214 و تجدد

كنـونيدآورندگانپدينبهتر خـوديعنـييعصر عصـر مـوت«همـان »البودينهم.رسدينم داس«كهجا نكوه»يهآن سخت را مـاجرايبـاق.يداو

داده شرح مـ.امرا ذكـر مـوت«كـهكـنميفقط ال منتقـدش»دو برابـر دربيارساله داد اندهانتشار بديدربارههايييشهنام و جـداليبترتيننقد

زديمقد دامن نو از ا.را مـدافعيندر و پرداخـت نثـر از دفـاع بـه مقطعهمه ادبيبرگرداندن شديانواع نثر ا.به دريـنبـا او خـود 1719حـال

افسانهيكتاب شامل داد .منظوميهاانتشاردبازگرديم طـرفهـاييـدگاهبه چنـباسـتان.دو برابـر در ينبـاوران

آغازيوفاداريياستداللها متن به مينكامل اصـاسـتودنديرا درو را لتبـهمـدرن.كردنـديميفتعريامحدودهينچن را اصـالت مفهـوم بـاوران

تولديدنديميگردياگونه و فرآورده را آن ميدو خود دانسـتنديمتناسبتازهيمنبعانبس و مـينانايبترتينبد.نو ينسـلهايانباسـتانتـوانيرا

هفـيندهآ قـرن بـه را باستان عهد خود، كه همچنان مـبرشمرد يالديدهمبودند ساخته .منتقل

حوزهاين در عرصـهيـاتادبيمبحث در ايشـهانديو يـزنيـراندرگتوانديم قرار توجه خور ب.يرددر نو شعر كهنه«بهرحمانهيهواخواهان

تولآنيبتاختنديم»يانسرا آغاز در نشـاندهيدرخورتوجهيدكه بـار بـها.باشند ميراندر حمله تولشودينخست سپس نـو.يـدو شـعر در آنچـه

بزرگدادرخ شاعر برابر در همچنان شـهريمدتها مانـدهيارچون واپـسن.نموديم نو شعر آفرتدريجبهيزالبته بـازارينندگانتوانست بـه را خـود

كند نادرپوريشاعران.عرضه و اخوان اندازهچون تا فرخـزادو فـروغ اين از بيماپس كه پهنهيتياهميدترديسربرآوردند در يرانايادبيماندگار

دستيبرا خواخود ا.هندكردوپا بگذريناز ايمكه زميـراندر يينـهدرنوآوريسازواژه نظيهـايبـا رويـريكـم نخسـت فرهنگسـتان روبـهدر

اهمشويميم بـرايرچشـمگيتـيكـه مانـدگاريـداريپايدارد بـهيو و

215/تجدد

فارسيروزرسان نتدريجبه.يزبان ادببا پيمتفاوتيوع سـروكار يـداهـمعدهكنيميم طلياكه را مـيهيعآن اداننـديتجدد در غلـويداوريـنومـدرنخواهنـديميرازكننديم و تجـدد راه غـربيشـياندهمـان در را

ايرندبربگ مورد بر ايـدترد.دهنـديمتعميرانو از بـهيـندارم بتـوان راهدستاييهنظر تجدد با ارتباط در توجه خور بـهيافـتدر را آن يـكو

فروكاست نظريافتندستيبرا.عامل دراييـهبـه تجـدد بـا ارتبـاط دردشواريرانا با گريهايهنوز به دست بـدتريمهسـتيبانفراوان يـزچينو

كاهل كه است سيمكنيآن راه از فرهنگـيكياياستو حتـيعامـل يوتوضيخيتار بنشيحبه مجموعه.ينيمآن كم تنيادست هم چـونيـدهدر

س ادبيندياست،زبان، رياتو اقتصاد ببيدبااو درست هم كنار وينيمدربتوانيمبسنج برايمتا را الزم فـراهماييهنظريمتنظياسباب جانبـه همـه

انحطاط.يمآور مـيشياندنه مقصد به را تفكـررسـاند،يما امتنـاع يـانـهعقهايييشهاند اصل در خود جاانديمكه به راه توسلبرندينمييو نه وايمعقيسازاصطالحيكبه جانبه؛ همه تصلب نام به جـزيزهـاچيـنتر

چ نميزيتناقض بار به خور درد مـدد.آورنديبه بـه خواست كه هم آننوآورپروتستانياتاله فروينيديبه گل در بزند يوقتـ.نشسـتدست

ا روشنفكرينكه نوشت حوزهيدباينيديقلم توجـهيعنيخوديدر بـانوآور به دست خود سنت هميبه كسـانهبزند تازه و تاختند او هـميبه

روشـنفكر نمـينـيديكه اسـتداللپذيرفتنـديرا جـديبـا چنـدان ينـهتناقض»ينيديروشنفكر« ايفيرا كه دانستند سخنيننفسه درستيهم

از.نبود پس مدتها تحريناكهآناما به ديكقلم روشـنفكر درينـيهماننو«همان حا»راه گرفت قرار حمله معرض گونـهالدر تـرنادرسـتيابه

اخيكصديگذشتهخواهنديم گويـرسـال بنكوهنـد سـنتيـارا از كـهتار.استيامدهبرن نگرش مـيدرسـتيخينه تفسـكننـديعرضـه نـه يرو

انديلمقبو تحول جامعـهيشـهاز مـيـرانايدر دسـت نـهدهنـديبـه و

روشنفكري/216 و تجدد

اند به اسـتهايييشهحاضرند خـورده جرقـه آنـان از قبل هرحال به كهدهند وقتـ.ارجاع انديتـازه يهنگـامينـيديروشـنفكرييشـهنوشـتم

ديروشنفكر اندينيو درون از كه شد خواهد جوانـهينيدييشهقلمدادا هدفم كهينزند تازهبود عرصهياراه بـه.كـنميطراحيشينوانديدر

نفينهم به كه بود رويـاوردم،رونينديجهت ضـرورت از يكـرديبـلنا دمتازه را آن كه .يدمناميفرهنگينبردمكشورهادر در و ايياروپايفرانسه در مجموع ذكريدورانيندر كه

سرچشمهيمكرد و آفـريتخالقيختاريمأخذ رايفرهنگـينشو خـوددريعني را خود باستان مـوارديوناندوران در دورهيو يامپراتـوريدر

م باستان ا.جوينديروم بايراندر تنها نه اسالم ورود با كـهيـكاما دورهمياعتبارهب مواجه دوره، دو با فقط نه و چند، گسسـت.شـويميبا تنهـا

ساســان شكســت و اســت اســالم ورود ــا همان ــدها.انيملمــوس بع ــا اممبتنيدارپديگردييگسستها كه رويشدند بر يولـيواقعيدادهاييبودند

استنباطيمتك تاريبر ديرانايخاز گردن به را گناه انـداختيميگريكهمغوالنشكستمانند برابر رسميادر ديعهشـيندياعالم يـنهمچـون

روســيــايرســم از ســرزميانشكســت دادن دســت از وياربســينهايوايگردهايييدهپد همـه.دسـتيـناز يـاتتجلهـايـدهپديـنايگرچـه

ماد دادهيملموس بروز خود آگاهاز اما تارياند از تفسيخما مايريو كهتار ميخاز دست ايكهريمدهيبه تبديدادهارويناز گسسـتيلرا بـه

مـيا ملموس مرجعكنـديمقطع دورهيخيتـاريـتو از دورهيارا يبـهميگرد ا.دهديانتقال اينجاستدر تـاريازنيرانكه نگـاه ياتـازهيخيبـه

سازد هموار را تجدد عصر به ورود راه كه بازنويختارينا.دارد يسيتازهبيستنيختار اسـتنباطايدكه تـاريهمچـون از بـه.سربربكشـديختـازه

د آگاهيازنيگرعبارت زمياتازهيبه ا.يمداريختاريينهدر ينجاسـتدرا بهيآگاهينكه استنباط بهيكو همواره، نه يواقعـيختـاريجااعتبار،

217/تجدد

واقعنشينديم همچون ميتيو قرار ما برابر در حـال.گيـرديمتفاوت يدراروپا آغازباكه رنسانس، به دادن بـرايارجاع دورانيمصنوع بـه ورود

تنظيبرايدجد ايراناكند،يميمخود سرچشـمهزينيرانيانو يـازنيابـهجد عصر به ورود نشانگر كه سرچشـمهيـنا.باشديددارند از هـادسـت

ترك واقعيبيمعموالً از تخيتهستند ينـوعيدنسربركشيعنييلتخ.يلومعنايمليآگاه تصوريبه و استنباط به خـوديروآوردن از يشـترب.تازه

ايراخيسالهيكصديشگراناند بـهيآگـاهينمنشاء ورود را اسـتنباط ومشروط مشـروطدانستهيتعصر انقـالب در را آن اوج و مشـاهدهيتاند

اندينا.اندكرده از ايشگراندست تصور راهينبه ويقلم رايكهدرستنوشـته.انديمودهپ و گفتـه هم بار چند كه باورم مشـروطبه انقـالب يتام

تار مرجع ايختنها رويرانمعاصر نه چنـد.يگـردييداداست، اگـر حـالانگلـينفر سفارت در تحصن و بنكوهند را انقالب آن تفنن سر رايساز

نفيابهانه جهت بسازند،يختگيخودانگيدر دريـدبگويكـيياانقالباسا قانون هم»نگهبانيشورا«همسيآن حاال و است داشته يكـيوجود

مفاه كه بزند مباديمنق نبودهيو بروشن سـخناندترديياند ويبـا نـازلمروبهيفسخ بـهيشفرماينا.شويميرو مرا لنـياگفتـهيـادآخر يناز

آلماناندازديم انقالب به آلمان.راجع اگر بود انقـالبيـانگفته بخواهنـدا باشد قرار و تسـخراهيستگاهكنند را مـيرآهـن اول يطبلـرونـديكننـد،

ارائـهخرنديميورود با بعد مـيطبلـيو محوطـه راشـونديوارد آن وآلمان.كننديميرتسخ چنياناو با بـوديمالحظاتينرا كرده امـا.سرزنش

هم واقعيندر او بوديتيطنز نهفته ه.هم انقالبيچآلمان خـويگاه به دراانقالبيدند نيو جان به مشروطه.يازمودرا مـاگر هم خواسـتنديخواهان

مقدمهيايندباول سياو انقـالبيسندبنوياستبرعلم بـه دست سپس وه ايچبزنند نمـيانقالبـينچنيرانگاه تجربـه ا.كـرديرا از كـهينهـاامـا

عميك»جدال«مؤلفيمبگذر عرصهيقاشتباه وياسـيسييشهانديدر

روشنفكري/218 و تجدد

اكنديمياسيسييشهانديختار آن مـيـنو تصـور ييشـهاندكنـديكـهانددرياسيس شكل به هماره جا جلـوهياسيسييشههمه غـرب گـردراندشوديم باشد آن جز اگر نمـياسيسييشهو حسـاب ينبـد.آيـديبه

ژاپنيكشوريبترت چـيكشوريحتياچون چـونينچـون بدبختنـدآياسيسييشهاند اندنجاهادر صورت متجلـياسيسييشهبه غرب يدر

هم.اندنشده مينبه كه است يـاملـتيـكيختـارتوانينمگويميعلتفهم درست را تـارآنيبيدكشور فهمفرهنـگيخكـه را كشـور ويـدآن

كرد .درك

219/تجدد

:يشتربيمطالعهيبرامنابعيميمنابعيرزدر ميكسانيبراآورميرا بـهيلكه راجـع باشند داشته

مييشينهپ مطالعهيانجدل به فرانسه در نو و يـنا.بپردازنديشتربيكهنهشبكه از را :امبرگرفتهيجهانيمنابع

Anciens:1. Antoine Furetière, Nouvelle allégorique (1659)2. Nicolas Boileau, Satires I-VI et VIII-IX (1666-1668)-Traité du sublime deLongin (1674)-L’Art poétique (1674)3. René Rapin, Réflexions sur la Poétique d’Aristote (1674)4. Jean Racine, Préfaces d’Iphigénie (1675) et de Phèdre (1677)5. Nicolas Pradon, Phèdre et Hippolyte (1677)6. La Fontaine, Épître à Huet (1687)7. Jean de La Bruyère, Les Caractères (1688)-Préface du Discours deréception à l’Académie Française (1694)8. Longepierre, Discours sur les Anciens (1688)9. Nicolas Boileau, Ode sur la prise de Namur / Discours sur l’Ode (1693)-Réflexions sur Longin (1694) – Satire X (1694)10. Madame Dacier, L’Iliade d’Homère traduite en français avec desremarques (1711)- Des causes de la corruption du goût (1714) – La Suite dela corruption du goût (1716)11. Fénelon, Lettres à l’Académie (1714)-Lettre sur les occupations del’Académie (1716)12. Étienne Fourmont, Examen pacifique de la querelle de Madame Dacier etMonsieur de La Motte (1716)

Modernes:1. Charles Perrault (Le siecle de Louis le Grand, 1687)2. Poèmes épiques de Le Moyne (Saint-Louis, 1653), Georges de Scudéry(Alaric, 1654), Antoine Godeau (Saint-Paul, 1656), Jean Chapelain (LaPucelle, 1657), Desmarets de Saint-Sorlin (Clovis, 1657), Le Laboureur(Charlemagne, 1664)3. Desmarets de Saint-Sorlin, La comparaison de la langue et de la poésiefrançaise avec la grecque et la latine (1670)-Défense du poème héroïque(1675)- Défense de la poésie et de la langue française (1675)4. Michel de Marolles, Traité du poème épique (1662)5. Le Laboureur, Avantages de la langue française (1667)6. Paul Pellisson, Relation contenant l’Histoire de l’Académie Françoise(1672)7. François Charpentier, Défense de la langue françoise pour l’Arc detriomphe (1676)- De l’excellence de la langue françoise (1683)8. Michel de Marolles, Considérations en faveur de la langue françoise (1677)

روشنفكري/220 و تجدد

9. Charles Perrault, Le siècle de Louis le Grand (1687)-Parallèles des Ancienset des Modernes (1688-1697)-Des hommes illustres qui ont paru en France(1696-1711)10. Fontenelle, Dialogues des morts (1683)-Digression sur les Anciens et lesModernes (1687)11. Saint-Evremont, Sur les poèmes des Anciens (1686)-Sur la disputetouchant les Anciens et les Modernes (1692)12. Pierre Bayle, Dictionnaire historique et critique (1695-1697013. Antoine Houdar de la Motte, L’Iliade en vers français (1714)-Réflexionssur la critique (1715)14. Jean Terrasson, Dissertation critique sur l’Iliade d’Homère (1715)15. Abbé d’Aubignac, Conjectures académiques, ou dissertation sur l’Iliade(1715)

تجدديپروژه ناتمام

در»هابرماسيورگن« مناسـبت م11در»آدورنـوييزهجـا«يافـتبـهسو1980سپتامبر درياز فرانكفورت يـراداينطقـ»پـاوليسايكل«شهر

نام به پروژه«كرد مدرن، كتاب1»ناتمامياعصر عنوان نيكه او .شـديـزازپهابرماس ديشگفتاردر ناميگرشكتاب فلسف«به مـدرنيگفتار 2»عصـر

هنگامنويسدمي اياز اينكه را تجـدديرادنطق موضـوع عصـر(=كردمنساخت)مدرن رها فلسـف.مرا بـاخصـوصبـهتجـدديابعاد ارتبـاط در

همچنيفرانسو»يسمنئواستروكتورآل« مـدرن«اصـطالحينو كـه»پسـتشـناورند»يوتارل« اذهـان در همچنان تمام قوت با كاربست كـهآنبـا.به

ا در گسترهيهابرماس دوم كتاب عصـرياتازهين بـا مـرتبط مباحـث ازفلسف ابعاد و ميمدرن دست به ادهديآن سـخنرانينبا همـان به يحال

مرحله1980 عصـرينآغازيهمچون و مـدرن موضـوع بـه خود توجهدلبستگ مـيمدرن ا.دهـدينشان همـينجـادر بـه يسـخنرانيننخسـت

.پردازيميم

1. Habermas, Jürgen.Die Moderne-ein unvollendetes Projekt. In: Philosophisch-politische Aufsätze1977-1990.Reclam. Leipzig. 1990. Pp.32-54.2. Habermas, J. Der philosophische Diskurs der Moderne.Suhrkamp taschenbuch FfM 1990.P.7.

روشنفكري/222 و تجدد

هابرماسدر سالهاواقع مـيدههيدر بيالديهشتاد قـرن بـايسـتمدرنحو به و تمام جريندهفزايشدت مـدرنيفلسـفيانهـايبـا عصـر منتقـد

مـ نـرم پنجـه و گراخصـوصبـهكنـديدست »يونئوكنسـروات«يشـهايبـافلسفه)يدجديكارمحافظه(= مـدرن«يبالندههاييشهاندياو در.»پسـتايهانشانهيسخنرانينهم به را او مـيانهـاجريـنتوجه .كنـيميمشـاهده

د فلسـفه«يگرش،كتاب فاصـله»مـدرنيگفتار در مـارسي، و1980مـاهفرانس«در1984سپتامبر دو د»كلژ در و فرانكفـورت دانشـگاه در انشـگاه،

در ا»يتاكاا«كرنل گرفتيكاآمريمتحدهياالتدر درينا.شكل دوم كتابدر درسيبرگيرندهاصل مكانهايسخنرانيادوازده در .يادشدهياوست

اهابرماس سـعنوشتهيندر انديها سـود بـه علييشـهدارد يـهمـدرنعرصهيضدروشنگريانهايجر بگيدر وضع نقصانهايردفلسفه عصـريو

طر از را ميــاديبنيروشـنگريـقمـدرن هابرمــاس.بـردارديـاناز نظـر ازمييهاجامعه شمار به ازرونديمدرن گرفته نشأت تصورات و تفكرات كه

هنجارهـايريتفاستوانندمينيگرديند و جهـتيرباورپـذييتعهدآور درانسانيتهدا اياعمال نشانند؛ بار رايشـانهنجارهاييهاعهجامينچنينبه

تول و خلق خود درون اييهاجامعه.كننديميداز بايناز بتواننـديـددستاصليهتوجيبرا برگزيخود جانشينندرا متحدكنندهينكه مـذهبينقشم.ودبش محور ـ فرد خرد ثباتتواندياصل ونقش كهسازييگانهدهنده را

ا كنون تا بگكردنديميفامذاهب دست توجيقـينويـردبه رايفـرديـهوذات اصل ترويبسان مدرن هگـل.دهديجعصر كـه اسـت معتقد هابرماس

موضوعيكسيننخست كه عنـوانيفرديقينبود به مدرن عصر در يـكرازمفلسفيمعضل و شناخت بخشهاييينهباز غنا منظور ويدنبه مباحـث به

ادرييحلهاراهيارائه با آوردينارتباط فراهم معنـايـتفرد:مباحث يبـهمرجع بنيتساختار ساختار هم مياديفرد، شمار به اصـلروديخرد هم و

جدياديبن حسابيدعصر .آيديمبه

223/تجدد

جرينابا در ساز«يانحال آدورنو)ينوساز:يا(»يمدرن كه چنان و،وقفـهشدهيادآور»يروشنگريالكتيكد«دريمرهوركها يـدارپدييهـااند

تما از كه مطلـقيلگشت بـه فردمحـور عقالنيسـازخـردهدفمنـديـتا.كرديميتحكا هابرماسيناز ارو ديـنبـر كـه اسـت يالكتيـكبـاور

پسرفتهايبايروشنگر بتواند پيد از ويشـرفتبرآمده بكشـد نقـد بـه راامكانپذ گسلنده هم از تجدد بستر در را خود از .سازديرانتقاد

اهابرماس مـيسخنرانيندرآغاز و»يـزونينـاليبـ«بـهكنـدياشارهاگويديم به فيشگاهنمايناكنون و نقاشـان بر عالوه يلمسـازان،دوساالنه

ن ا1.انديافتهراهيزمعماران بـه واكنش او نظر يشـگاهنمايننخسـتيـنبهچيدوساالنه سـرخوردگيـزيمعمـاران جـز نـاينبـود شـعار.يـديامو

ازيشگاهنماينابرگزاركنندگان بـود گذشـته«عبارت ا»حضـور بـاينـان؛مدرنيشعارينچن عصر فـدا)تجـدد(=سنت يخيگريتـارينـوعيرا=)Historismus(برا.كردند سپس ادعايهابرماس نقـلياثبات بـه خـود

منتقد از روزنامهيقول مـ»ينهفرانكفورترآلگما«ياز يـنا.جويـديتوسلم بـايتماميسدنويمنتقد كـردن نرم وپنجه دست و جدل از مدرن عصر

تغذ ايهگذشته است؛ ايشگاهنماينكرده لويتواقعيناز فرانـك يـدكـهFrank(يترا Lloyd Wright(لوكُربوز ژاپن، Le(يـهبدون Corbusier(بـدون

معمـار و باستان نمـيترانـهمديعهد تصـور سـكوتگنجيدنـد،يدر بـاا.گذرديدرم ايـنسپس از را خـود انتقـاد برزبـانيشـگاهنمايـنمنتقـد

عقآورديم بـه عرصـهييـدهكه در ياتخصوصـيصتشـخيهابرمـاســون كن اهميدوران ــتاز اســتي ــه.برخــوردار روزنام ــد يادشــدهيمنتق

مدرنييشهاندنويسديم اندپست همچـون اساس ضـدمدرناييشـهدرمكشديسربرم را خود 2.آرايديو

ايناهابرماسييدهعقبه و همـهينجمله فرج و خلل در يمضمون

1. Habermas. Die Moderne. Ibid. P.322. Ibid.

روشنفكري/224 و تجدد

استيفكريهاحوزه كرده نظررسوخ روشنگرهاييهو از پستي،پسامـــدرن پـــس خالصـــهيختـــارز، يكـــارمحافظـــهينـــوعكـــهآنو

عرصهيدجد)يسمكنسروات(= وارد استيفكريرا يـبترتينبد.كردهآدورنوينانا بهبا او آثار بـاور.خيزنـديبرمـمخالفـتو بـه كـه آنجـا از

بهابرماس، بودقيديآدورنو كرده تجدد عصر روح وقف را خود شرط وكسانيحت تالش به مينسبت اصـخواستنديكه مدرنيلمدرن از يسـمرا

متما حساسـيزصرف مـيتسازند، ا.دادينشـان بـهيـناز هابرمـاس رودر وظييزهجايافتهنگام موقعخودييفهآدورنو به ينامروزيتدانست

مدرنيآگاه عصرِ هم.بپردازددر ميندر خود از بالفاصله ياآپرسديجامدرن پست كه چنان مدرن »گذشته«ينچنيناشونديميمدعيستانعصر

باخته/منسوخ(= ورو است؟)passé=رنگ پسـتيـناكـهآنيـاشدهنوعيسميمدرن به كس هر تعبيكه را نوبهيميرآن به چيكند يـزيخود

ساختگ غياست مدرن«ياآاصيل؟يرو مـيشعار»پست شـوديمحسوبگرا ناملموس و آرام آن پس در عواطفيشهاكه رفتـهيو ارث كـهبـه انـد

فرهنگ« مدرن فرنگ(»يعصر ن)يتجدد علييمهاز نوزدهم خـوديـهقرناست؟يجبس بوده 1كرده

جدقديم يدواهابرماس همچـونگويديميسخنرانيندر بخواهد آدورنـوهركس

ــدرن« م ــر ــا»عص ب ــازد،ب1850را ــودلرياغ ب ــمان چش ــا ب را ــرآن هن وسـع.بينديميسمآوانگارد هابرماس گاه مـدرنيـناكنـديمـيآن عصـر

توصيفرهنگ پـنجميواژهگويديم.كنديفرا قـرن در نخسـت مـدرنمسيالديم بتوان تا شد برده كار رسميحيتبه تازه و ازيمعاصر را شده

پس.ساختيزمتمايرميزكفرآميگذشته آن محتواهـا»يتهمدرن«از يبـاسربرم عصر هر در گذشـتهكشديمختلف با ارتباط در را خود عهـديو

1. Ibid.P.33.

225/تجدد

م)يمقد(=باستان قـددهديقرار از گذار همچون را خود باشد قادر يمتاجد بفهيدبه و كند م.مددرك ارتباطيناگويديهابرماس در فقط نه امر

جد عهد آغاز ما درنظر كه رنسانس حتـيدبا بـل دارد، اعتبـار درياستكب شارل روشنگرير،زمان عصر در و دوازدهم قرن ،)Aufklärung(=يدر

رايزكهن خود مدانستند،يم»مدرن«مردمان كـهيعنـيكنديصدق هرگـاهآگاه اروپا طرجديـديعصريدر دورانيدشـدهتجديارتبـاطيـقاز بـا

م شكل با.گرفتيباستان ضمن كـهيادبهيددر تـا»عهدباسـتان«داشتقـد روزگـار طرفـداران بـا مدرن هواخواهان مشهور جدل و نزاع يمزمان

سـليروانپيعني و كالسـييقهذوق فرانسـهيكعصـر قـرنيدر اواخـرالگو همچنان تقلييهفدهم، خور توصيددر شميهو مـبه امـا.رفـتيار

آرمانهايهنگام انديروشنگريگراكماليكه با شـناختييشـهفرانسهجدناپذيريانپا علم از متأثر آميدكه هـم به فكـريخـتبود بـا همـراه وسربركشـيشرفتپ اخـالق و جامعـه آثـارتـدريجبـهيد،مـدام بـه توجـه

دنيككالس ايايدر و نشست پس دينباستان نتوانسـتنديآثار بسـانگـرتأث زمانه روح بر هابرمـاسيبترتينبد.بگذارنديرگذشته نظر به كه بود

مــدرن رمانت)تجـدد(=عصـر عنصــر قـراردادن عنصــريـكبــا برابــر دروسطايگذشتهيك،كالس قرون در را جسـتيآرمانييخود جـووشـده

ط.كنديم ايدر نوزدهم رومانتينقرن آيكعنصر خود درون شعورنازميتهمدرنيكالراد بار به همهنشانديرا از را خود تاريكه يخيارتباطات

م انتزاعسازديرها تقابل به فقط تاريو و سنت اچسبديميخبا راينهـاوميبرا حفظ .كنديخود

چحاال اكنونيزيمدرن كه يشـوندهيـدتجدييختـهخودانگيتاستع را زمانه ب.بخشديمينيتروح پـايمهريگرديانبه زدهيـنايكه كـار

هابرماس»نوبودن«مگريستنيزيچشوديم آلمـانكه چنـيبـه را ينآنdas:نامديم Neue.بتـوانيدشـايـا»نوبودن«ينايا»نو«عنصرينهم هـم

روشنفكري/226 و تجدد

ورود»ييتنو«گفت مياتازه يِ»نو«با كنار مروديبه ارزش از .افتـديوايبترتينبد در را نكته دوسه مـينجـاهابرماس نخسـت:آورديبرزبـاناكنونكهآن در مدرن متجليتعنصر زمانه يـناكهآندومشود؛يميروح

نـوينهمـكـهآنسـومشود؛يميدتجديختهخودانگيتاكنون يـاعنصـرفضايدتجد در عيشونده، زمانه شـكليعنييابديمينيتروح واقـع يبـه

م خود به چهارمردگييملموس خصلتيناكهآنو نو دارديعنصر گـذرانو دست به ميگريديو وارد تازه مـيدانكه كنـار به است وروديشده

ميفنا را ادامهينهاا.آزمايديخود در هابرماس اما كنار خـوديبه سـخنپدينايدگويم با ما بودن«ييدهجا das(» مد Modische(هسـتبـهرو يمرو

پ عنصر رايشينكه م«خود افتادهاز قادر.سازديم)altmodisch(»د تازه مدقبل رايـايشينپياياست مد آن و سـازد خـارج رده از را د«كهنـه از مـ

ا1.كند»افتاده در هابرماس ايانكتهينجابالفاصله خـوديفتوصـيـنبـرمــافزايــديمــ مــگويــديو افتــاده مــد از كــه شــود،يبــرخالف مــدبودنارتباطعن كالسيپنهانيصرمدرن عنصر دگويديم.دارديكبا زمـانيرازــزيچ»يككالســ« ــي م ــديرا درنوردناميدن را ــا زمانه ــه ــدهك پشــتي و

باشد گواه ميرونينهميعنيخصلتينهم.سرگذاشته توان بودندرنواقتدار از نمـيسپريدورهيكرا وام اگيـرد،يشـده ازيـنبـل را تـوان

ميسپريتاكنونيكاصالت دست به مآورديشده كسب يـنا.كنـديواكنونيامـروزيتاكنونيلتبد عـيـروزيديـتبـه دارايندر دويحـال

مصرف خالقيعنييخصلت و استيعنيگذرا ا.مولد كـهيناز روستمدرنگوييميم كالسياعصر بودن، نيكمدرن را خود آفرينديميزبودن

ن محاوره زبان در كه ميزچنان كالسـشوديگفته در.يكعصـرمدرنِ بـازآدورنوينهم به هابرماس مگردديبرمجا گونـهگويديو هـر بـا آدورنو

است.1 قلم اين از جا همه پيچيـده.توضيحات مقصـود باشم توانسته هابرمـاساميدوارم رايباشم داده توضيح .درست

227/تجدد

مدرنيانميزگذاريتما بـودن(=عصر مدرن)مدرن مخالفـتيسـمومــ1كــرديمــ خــوگفــتيو و نوبــودنيوســوبژكت يِبــدون خُلــق كــهابژكتانگيزاند،يبرم بتواندينميزنيوعصرمدرنِ ا.يابـدتبلـور يـنآدورنـو

نظر در را توضيباشناختيزييهسخن همانحـالدهـديميحخود در امـااست هموطنانيمشويادآورخوب دورهيكه تـارياكه يكصدسـاليخاز

مدرنيرانايراخ شبه بـنامندميرا و نادانسته روشـنگـاهيـهتكهـيچيومينظر طرد را نفهمياكننديآن و يرا كُلنگـيـرانايختـاريـدهندانسـته

دنامند،يم استواريدگاهفاقد و سـخنيـنا.هستنديمنسجم تنهـا افـرادپبافنديم واژگانيشو افتاده ميپا هم به تاريحت.دوزنديرا غـربيخبا

آشنا معيزيچ.ندندارييهم مگيرنديمياررا نمستاينديو وشناسنديكهق مياسيبه علآورنديرو استاالصوليكه الفارق .مع

آدورنووقتي خوكه و مـياز خُلق سخن مدرن ناچـارگويـديعصربودلريدبا هابرماسينا.بازگشتبه همهگويديمرا حضـراتيناياما

ا بابت ميداوريناز بنيونمديدرخورتوجهيزانبه .هسـتنديـامينوالتراز واقع به بودلر پو«خود آلن ا.بوديرفتهپذيرتأث»ادگار يالحظـهينجـادرم فاصله هابرماس مـيكيوگيرمياز پـو آلن با ارتباط در نكته آورميدو

ارتباط شدن روشن منظور .»بودلر«و»پو«بهپويهنراستعداد آلن حادگار زمان آمرياتشدر كشـورش، يكـا،در

حد به بود هنريناشناخته خلق راه از نبود قادر آسانيكه روزگـاريبهميستب.داشتيسختيزندگ.بگذراند كه مرگش از پس گوينـديسال

ن شناخته آن علت رايامتنهـيفيـتكيكاييانآمرتدريجبهيستهنوز اونهادند مـوقعيتوضعاين.ارج خالف دريتيدرست پـو آلـن كـه بـود

بوديقاره آورده دست به ا.اروپا هواخواهانيندر داشـتياربسيقارهحت حيكه زمان مـياتشدر را مشـهورتر.سـتودندياو هواخـواهينامـا

1. Ibid.P.34.

روشنفكري/228 و تجدد

با را پو آلن بـودلريدادگار سمبولشـارل در.دانسـتي،فرانسـويسـت، را اوبا نخستيكييدهمانحال آثاريناز آورد»پو«مترجمان شمار ويـنا.به شـوربودلر بهشوق د»پو«نسبت ويتسـرايفرانسـويسـتهايسمبوليگربه كـرد

گونـه»پـو«يرشپذيبترتينبد بـه فرانسـه سـربرآورديادر بـودلر.مثبـتكـار سـبكيموضوعات مـ»پـو«و مـ.سـتوديرا دشـوار يـناتـوانيالبتـه

نـاينـاهمخوان آمريـانمانيهمزمــو و توضـيكــافرانسـه يــاتنظر.داديحراايمختلف داردينـهزميـندر فرهنگـيبرخـ.وجـود علـل تـارياز ويخيــ

گفتهيشعرشناختييباييز زيكدر.اندسخن پـو آلـن ادگـار رايبـاييكالماصل شاعريهدف و شـعردانديميشعر مشـروع علت تنها همچون آن از و

شاعر اشـتبرعكسكند؛يمياديو كـه اسـت برانگياقمعتقد شـدنيختـهودست و حقيابيعواطف مع رَخـيارضـايـايقـتبه حـد در گرچـه درينـيد

آسانيعرصه را آنها اما است وصول قابل مشعر عرصـهتـوانيتر نثـريدرك)يسينوداستان(= جو و پو«.ردجست كسـبشناختييباييزيتجربه»آلن

شاعر اثر بر تجربيشده تعـالدانديميعرفانايهرا به مـيكه .انجامـديروحجو و فايقت،حقيجست و عرصهيدهاخالق حسـابيدر بـه تـابو شـعر

ا.آينديم بر نظرينتصور كه بـراييهاست دريهنر كـه توسـط1836هنـرVictor(»كوزنيكتورو« Cousin(اسـت بـوده ناشـناخته او بـر شـد بـا.مطرحاينحالا بينبر تكودباور با هنر ميهكه عمل خود درون از و وكنـديبرخود

اسـت مستقل كل هـدفگ.به گونـه شـاعريآموزشـيريهـر و شـعر بـا يرام 1.دانستينامتجانس

ــاس ــكلگهابرم ش ــه ك ــم ــقيريه رون ــوو خ و ــق ــدديخل تجبودلرشناختييباييز با دادآغازديمرا نشان كه چنان ازيمو متأثر را همو

مراجعـه.1 و تحقيقـي گـزارش يك به توجه با را يادداشتها آلـناين ادگـار اثـر بـه مسـتقيم يكردم .:نك.پوسرهم

Alena Saucke, Edgar Allen Poes Kunsttheorie und Rezeption in Frankreich und Amerika. 2004.Pp.1-3; and: E.A. Poe. „The Philosophy of Composition.“ Tales, Poems, Essays. In: Reaearch paper/ Baltimore Society / E.A.Poe Society.

229/تجدد

پو آلن اگـذارديميدتأككند،يميفتوصادگار دريـنكـه خـو و خلـقــايجر ــيانه م ــود نم ــارد ــديآوانگ دريابن ــرانجام س ــر«و ولت ــه »كاف

)Café Voltaire(محل سوررئال،»يستهادادائ«تجمع، .شونديميزسرريسمونشانهياتخصوص مينايهاو را آگاهتوانيمجموعه ويافتـهييرتغيدر

كرد مشاهده شده پيآگاهينا.دگرگون وجود آوانگاردهايشقراوالندر وفضـاشوديميمتجل در پـييكـه دررونـديمـيشناشـناخته را خـود و

تجربه مخاطرمعرض و مـمترقبـهيرغاتها امدهنـديقـرار كـهآنيـدبـهسـواييندهآ بـه و درآورنـد تصـرف بـه را ناگشـوده و ينيسـرزميبـاز

بتازند م.ناشناخته هابرماس كه چنان پـيـابيجهـتگويـد،ياما يش،بـهآ كـيفتعراييندهانتظار و محتمل، و در)ييـتنو(=نوبـودنيشناشده

اكنونيلتجليقتحق گذشـتهيتياز نـو، از همـواره كه بـاريااست بـه رافردنشانديم صورت به استيفتعريكه يـدجديخودآگـاهينا.شده

با كه زمان به عرصـه»برگسـون«نسبت مـيبـه راه فقـطيابـد،يفلسـفهتاريجبسياجامعهيتجربه زنـدگيخيشده، و گرفته يروزمـرهيشتاب

بايهيوستناپ به نميانرا ار.آورديدر عنصـرجبا به گذار، عنصر به نهادنعنصرگري،سطح ستايزانبه در ديشو پويناميسماز بـهياقاشـتيـايي،وبيتياكنون به منزه و پاك و درجازننده شده، يسـممدرن.آيـديميانمتوقف

جنبش و حركت بيكنندهينفيهمچون واقـع بـه بـهياقاشـتيـانگرخودقـولينراستيتياكنون بـه و بهتـر»يوپـازاوكتاو«است پنهـان ينموضـوع

مدرن ميستيشاعران شمار 1.روديبه

توجهينكته و هابرماسيزيبرانگمهم آدورنوگويديمكه توجه به وايزن مينهزميندر آگاهكندياشاره درنيهمانا كـه اسـت زمانـه به سبت

تجل آوانگارد آگاهينا.يابديميهنر ـ خصـلتيزمان يخيتـارضـديكها با علينندارد، نسخهيدتقليهحال الگوهايبردارو ازياز وفهـمبرآمده

1. Habermas. Ibid. P.35.

روشنفكري/230 و تجدد

تار آگـاهيـنا.استيخدرك ـ كـهيارهـاييمعسـازييعـاديـهعليزمـانميخيگريتار مـكنديعرضه قـرار دسـترس در طغدهـديو بـه يـاندسـت

بهيختارخواهديميخيگريتارزند؛يم موزه در بكشدرا هم.بند سـببينبهبن والتر تـاريامينهم بـا را مـدرن عصـر تـاريارتبـاطيخ،ارتباط ـ يخيپسـا

دقگويديميامينبن.دانديم باسـتان بـا رم فرانسه نحـويقـاًانقالب همـان بـهم لباسكنديبرخورد و پوشش با ميشينپيكه مد شـامه.كنديبرخورد يا مد

برايقو پاكنونيدارد روزگار جنگلزار در ميشينكه نظـر.كنـديحركت ازگذشتهيزنيرروبسپ باستان رسيا رم امروز ميدهبه حساب همـ.آمديبه ينبه

بن هم اكنون«اصطالحيامينسبب كرد»زمان ضرب عصـريـادورانيبـرارا.يكنون

همهابرماس مـيندر انويسـدينوشته خـويـندر و خُلـق يفاصـلههنر استيتجدد شده سالها.دگرگون در قـرنيدهـهيگرچه شصـت

آنيستمب از اشاره سالهايادبه اما است هميدههيشده راينهفتاد قـرندار سر پشت پازيواوكتاو.ندارديبازتابيگرد»يسممدرن«كهيديمديمكه

هواخ از اندكواهانكه با بود مدرن گفـتيعصر 1967آوانگـارد:انـدوهژستها و م1917يانهمتاياعمال تكرار را م.كنديخود مـا:گويديسپس

مييشهانديانپايمدار تجربه را مدرن ا.كنـيميهنر ازينجـادر هابرمـاسپست آوانگاردهنر طغكنديميادـ شكست جـاريستيسوررئاليانكه را

م.زنديم آيناپرسديبالفاصله معناسـت؟ چه به معنـايـاشكست يبـهآ است؟ مدرن عصر با معنـاياوداع بـه آوانگارد ـ پست بـهيهنر گـذار

است؟يسو مدرن ـ پستبههابرماس مـ»بليلدان«سپس نظردهـديتوجـه را او پـردازييـهو

درخشانتر از و آمرمحافظهپردازانيهنظرينمعروف .نامـديمـيكـاييكـارنـاميكتـاب»بليلدان« بـه كـه1»دارييهسـرمايفرهنگـيتضـادها«دارد

1. Bell, Daniel, The Cultural Contradictions of Capitalism. NY. 1976.

231/تجدد

ميزانگبحثيطوالنيمدتهاترديديب حساب نآمدهيبه امروزه و يزاستم»يككالس«ثريا سـربريبحرانهـاگويـديم»بليلدان«.شوديمحسوب

جامعهيدهكش ميناشـيغربييشرفتهپيهادر شـكاف وفرهنـگيـانازم شكاف فرهنگيانجامعه، تقاضاهايتجدد اقتصـاديو نظام از يبرآمده

همچنــ ادارينو آوانگارد.اســتينظــام عرصــهيســتيهنــر يواردمندگيز يِارزشيريهايجهتگ زشوديروزمره جهان )يزنـدگ(=يستيو

مدرن به آغشته ب.سـازديمـيسمرا شـايسـميمدرنيگـرديـانبـه يعداردفضشوديم و سنتها و آداب با خصومت ازيلتهايكه گرفتـه يـكنشـأت

ادار نظام و ميعاديزندگيكبريمبتنياقتصاد رواج را .دهـديروزانهعق بنابراييدهبه مـينهابرماس عصـر وقرائـت، اسـت سـرآمده بـه درن

نها به ايدهرسيتآوانگارد در كـه هرچنـد گسـترشينجـااسـت آنجـا وخالقيابديم فاقد نئوكنسروات.استيتاما نظر اصـليسماز يـنايپرسش

م چگونه كه جلـوييهنجارهاتوانياست كه جاانداخت ويهرزگـيراكيختگيافسارگس اخالق و انضباط كنند، سد نواريرا از دهنـدرا .رواجراه نظريتنها به نوسـازينارسديم»بليلدان«كه بـه كه ينـيدياست

سنتهايونديمبپ بداريعيطبيو پاس انتقـادينايرازيمرا برابر در ارزشهاهويتمصون و بيتهايدارند و مـابهـاميشفاف بـار بـه بـهنشـاننديرا و

امن ميستيزيتانسانها .كنندياعطاء

نوسازيفرهنگتجدد ياجتماعيونمـياعتقاديقدرتهاگويديمهابرماس را اقتدار از برخوردار تـوانيو

آورد دست به آسان هرزه علف ا.بسان راهيناز تنها باقيرو مانـديميكهدرگينا بتوان كه سيمعنويرياست فكـرياسيو حامالن فرهنگـيبا يو

ا مدرن نحويدبايريدرگينا.كرديجادعصر بيبه كـه تجيـانباشد لـيومعنوينوع مخالفت چنياز بتوان تا بـهينباشد چناچـه كه ساخت وانمود

نكن عمل افراطيمموقع برمـيگريخطر قـد برابرمان هابرمـاس.افـرازديدر

روشنفكري/232 و تجدد

جدمحافظهينايدبگوخواهديم منتهـيتـهمدرنيـدكاران بـهكننـديمـيراپيبرنامهيهليسم،ن دولـتخورديمونديرفاه دخالـت غـارت، و تـاراج بـا

م توتالشوديبرابر هزيتاريسم،با معنـايحاتيتسلهايينهنقد يهمدسـتيبهكمون فميـتحمايـاشود،يميسمبا همجنسـگراينيسـماز حقـوق دريانوميكسو سـوگيـرديقرار تخريگـرديكـه ويـبآن خـانوادهيرانسـازيو

آن جز و بود عـدهيـنا.خواهد را آمريامثالهـا بـا ارتبـاط رزبـانبيكـادرمآورنديم را آنها با تشابه كردتوانياما مشاهده جا .همه

محافظههابرماس كه است جدمعتقد ينوسـازيصنقايهمهيدكارانتجدددارييهسرما گردن به خواهندينم.اندازنديميفرهنگ)مدرن(=را

ساختار دگرگونياجتماعـيعلل كار، به نسبت يدارشـدهپديهاينگرشزم افزايينهدر مصرف، سـاماندهيشعادات و دريـدجديهايانتظـارات

كنندوقاتايينهزم درك را سع.فراغت عوض روشـنفكرانكننديميدرپروژه به جديمتعهد دهنـديدعصر جلـوه مقصر كـه.را اسـت درسـت

م»بليلدان« مصـرفييبـورژوايارزشـهايشفرسـايانارتباط يـيگراوتوليمبتنيجامعه اصل ميدبر درنظر را حتگيرديانبوه نياما او يـزخود

ا مهكياستدالليناز وهلـهكنديعرضه در و اسـت نخسـتيناخشنوداشـاعه گـردن به را زنـدگيگناه فرهنگـيگروهـيسـبك نخبگـان ياز

فضااندازديم در هنرمندانفرهنگيكه خوانِ گرفتهيمخالف كـهقرار اندب سهليگريالابالقيدي،يبه .انديافتهشهرتيانگارو

نگاه»بلدانيل« پديبا و گذشـته اسـتتيدارشـدنبه مـدرن يكعصـرز(= تجدد زمگويديم)شناختييباييعصر در كـه اقتصـاديينـهبورژوا

عرصهكرد،يميشهپيكالراديروش سـليدر و كـارمحافظـهيقهاخـالقاهابرماس.بود)يوكنسروات(= ميندر پاسخگونه ا:گويديارتباط يـناگر

م ميدرست نئوكنسرواتشديبود جدمحافظهيعنييسمبازگشت يـدكارانبه خويآزمودهيالگويكرا و امـييبورژوايخُلق كـرد چنـدرك ينا

233/تجدد

هـوايتوضـعيـراز.نمايـديمـيشـانهاندسـادهياستنباط و كـهييحـالميسمنئوكنسروات تكتوانديامروز آن ارتباطيهبه فرهنگـيبزند با يندارد

نمتوطئـه و كنــونيناخشــنود.يفرهنگـينچنـاينــدگانگـر اوضـاع يازمدرنكندينميداپيارتباط روشنفكران حاصـليناخشـنوديـنا.يسـتبا

اجبارهاييواكنشها فشار تحت كه اقتصادياست دسـتاوردهايرشد يوادار ميسازمان شكل وقتـ.گيرديدولت، نوسـازيتـا يهـاحـوزه يِكـه

تأثيستيز معيكسوييتيعقالنيرتحت به اتكاء با و وياقتصـاديارهـايهميادار و است گرفته دارديناخشنودگيرديشكل وجود هم اعتراض .ومعهاب به خود مبتنيگرديارهاييرماس كه دارد عقالنيباور يارتباطيتبر

باشند گرفته .شكلهمهابرماس ميندر فرهنگگويديارتباط تجدد تضـادهايالبته يهم

دارد همراه به را هم.خود دينبه هم گرفتههايييدگاهسبب كـهشكل اندم توجه مدرن از پس عصر پيادهنديبه عصر به رايشبازگشت مدرن ـ

راكهآنياكننديميهتوص مـيكسـرهتجـدد ازصـرف.كننـديطـرد نظـرصرفينوسازيايامدهپ درونو فهم از فرهنگينظر هايييزهانگي،تحول

ترد و شك كه دارند پروژهيدوجود به مينسبت بار به 1.آورنديمدرن

يروشنگريپروژهاحال درسيميمينجادر كارهـا.هابرمـاسيدگاهبه در معمـوالً يشاو

د ميگراندهاييدگاهنخست شرح نخسـتكنديرا در سپس فرصـتينوتوض را خود هم.دهديميحنگرش دينتازه نظر خالل از راهم يگرانكار

م جا.دهديانجام علمييتا اخالق دارد توان در رعايكه .كنـديمـيتراا هموطنان آنجاينجاييبرخالف .ييو

اروپـاييدهاگويديمهابرماس هنـر تكامل با مدرن يونـديپييعصرپروژه او كه را آنچه است معتقد اما دارد ناميتنگاتنگ اسـتيـدهمـدرن

1. Habermas. Ibid. Pp. 36-40.

روشنفكري/234 و تجدد

ديوقت معرض ميددر محدودگيرديقرار كنـاريتكه را هنر به معطوفم.يمبگذار وبـردگوييسپس فرهنگـماكس تجـدد چنـيخصـلت ينرا

موضوع:كنديميفتعر هيافتهتبلوريخرد وينـيدهـاييشهانديأتدرميزيكيمتاف هم از لحظه سه بـهيـناگسلد؛يدر فقـط حـاال لحظـه سـه

شكل اسـتدالليصورت برهان مـيو داشـته نگـه هـم بـا.شـونديكنـارهمياهايشهاندينايفروپاش از و جهان از ويگسسـتگتصور مشـكالت

سنت حقيمسائل عنوان درستيقتتحت و صحت يـااصالتي،هنجاري،پرسشـهايباييز صـورت به سـليكه و عـدالت معرفـت، بـا يقهمـرتبط

جدكشند،يسربرم عصر حـوزهيـايددر بـا هـميارزشـيهـامـدرن ازهستروبهيزيمتما هيمرو و اخالق علم، شكل به متجلكه .شـونديمينر

نظامها به بسته فرهنگـيحال بررسـيعلمـيگفتارهـاي،متفـاوت يهاي،حقوقياخالق يِنظر همچني،و متخصصـانيدتولينو بـه هنر نقد و هنر

م نهادهاشونديواگذار ايتخصصيو مينبه .پردازنديامورتخصصــياحرفــهپرداخــت ياعتبــاريفرهنگــيســنتهايشــدهيو

ميانتزاع اآورديفراهم مينو دست به را قانونمنـددهديامكان يهايكهحوزهيدرون ابزاريمعرفتيسه عملياخالقي،ـ زيـ ـشـناختييباييو

مجموعهكنندگييانب چارچوب منصهيعلميهادر برسنديبه از.ظهوربينا داراهزمان نظريدرونـيختاريبعد نظرييـهعلـوم، ييـهاخـالق،

نظرحقوق مييهو نبايـناترديـديب.شويميهنر را يخطـيـدتحـوالتفراگرد هرحال به اما ميآموزشيدانست حساب قـوليـنا.آينديبه بـه

ايكهابرماس از .استيهقضينوجهبيايتخصصيفرهنگهايانميفاصلهيگرديسودر يامـروزيـانبه

فارس زبان فرهنـگيكارشناسيفرهنگهايدر فرهنـگيعنـييعمـوموافزايعوسيتوده درستهابرماس.يابديميشمردم به ميهم كنـدياشاره

وس به كه تخصصييلهآنچه كارشناسيپرداخت افـزودهيو فرهنـگ بـر

235/تجدد

آسانشوديم راحتـويبه اختيبه قـراريروزمـرهيزنـدگيـاردر مـردمبينا.گيردينم به توليعنـييگـرديانمضمون متخصصـان كـه يـدآنچـهتولياكننديم با آفريدكارشناسان مـينندگيو عرضه جامعه دركننـديبه

نم جذب جامعه ا.شوديتمام در فقگويـديمـينجـاهابرماس يرتـرخطـرز جهـان اثـريسـتيشدن گيـرديمـيفزونـيفرهنگـسـازيعقالنـيبـر

سنتخصوصبه جوهر زيكه باشـديـيزداارزشيـزنيستيجهان .شـدههيپروژه قرن در كه فيجدهممدرن طرف يمتنظـيروشـنگريلسوفاناز

دانشــها تكامــل و توســعه متوجــه حــاال ــود ب يادهــايبنينــي،عيشــدهعـ در و است هنر و حقوق و اخالق مـينجهانشمولِ ازخيحـال واهـد

دييرمزگشــايشــناختييهــايتوانايمجموعــه آنهــا از و جهــتكنــد رساماندهيسپراكس بگيستيزيطشرايو ويروشنگران.يردبهره جنس از

گونه)Condorcet(»كندورسه«نوع انتظـاريزغلوآميابه علـوم و هنرها ازن فقط نه كه حتيعتطبيروهايداشتند بل كنند، مهار تأويـلويرتفسيرا

پ نهادهـاي،اخالقيشرفتجهان، حتـياجتمـاعيعدالت يخوشـبختيوتأم را ترقينانسانها و .دهنديكنند

ميستمبقرن ايادزيزانيبه اينيبخوشينبه با است داده حـاليـنپاسخبسينا و است برجامانده همچنان اندياريمعضل سـريشگراناز بـر همچناننمستيزنديميروشنگرياتن باز هم با جدل از خواسـتارياعـده.ايستنديو

پا مالحظاتيبندي،حفظ با ني،انتقاديهرچند وهسـتنديروشـنگريـاتبـهايگردياعده پـروژهانديشهاندينبر بهتراسـت ويكه وابگذارنـد را مـدرن

برا بدانند؛ رفته ميازدست وقتـيمعرفتييهايتواناخواهنديمثال تـا كـهيراپيلتبد اقتصادي،فنيشرفتبه ديرشد نظام باشـند،يـيعقاليـوانيِو نشـده

تجربه نتوانند كه كنند متوقف و محدود رفتارهاهاچنان ازيستيِزيو برآمـدهتأثيسنتها تحت را دهنديركور .قرار

مهابرماس ادامه مدهديسپس ميحتگويديو كـهيلسـوفانيفياندر

روشنفكري/236 و تجدد

جبهه روشنگريتحمايامروزه تشكياز نمـدريپـروژهدهند،يميلراپاش فرو هم دينانا.استيدهاز بـهيگرحاال مورد به ابعـاديكـيبسته از

مينا اعتماد است ساخته برجسته را خرد كه مثـاليبـرا.ورزنـديپروژهبا»وپرپ« نظريدكه و معمار را بـهيجامعهپردازيهاو هنـوز و دانسـت باز

جدمحافظه بـهيدكاران كننـد مصـادره را او اسـت نـداده يـرويناجـازهعلميروشنگرانه حوزهيانتقاد پاياسيسيدر و دارد نشـانيبنـديباور

همدهد؛يم به و عوض نيندر بايزعلت ياخالقيتشكاكيبهايدناچارزتفاوتييبو عنصر برابر در را ينمونـه.بپـردازديشـناختيبـاييگستردهميگريد ذكر هابرماس لورنتس«بهكنديكه راگردديبرم»پاول علوم كه

مس باريرهايدر و عملياخالقيهتوجيكتنگ توجـهانـدازديميو از وز عنصر آدورنو.مانديبازمشناختييباييبه رمزآمبرعكس، خصـلت يـزبه

هنر محتواهاياثر هالهيانتقاديو مـيهنـريدر دريـنا.كنـديتوجـهديحال اخالق كه توجيگراست به نقشـيستنيهقادر فلسـفه نـدارديو

غ دادن ارجاع هالهمستقيميرجز همان .يهنريبهوبـرهنگامي مـاكس متمـاكـه و برجسـته را هنـر و اخـالق يزعلـم،

مشخصهسازديم وجه را آنها خرد(=يوناليسمراسيو فرهنـگ)اصالتعيناسازد،يميغرب در معناينامر به بخشـهايحال شدن ييخودمختار

د حاال كه ميگراست متخصصان و بپردازنـدتواننديكارشناسان آنها وبه

جرمعنايبهينهمچن از هرمونتيانانشقاق در كه است خـودرويكسنتزندگ خودجوش ميو تداوم موضـوعينا.يابديروزمره اسـتيانشقاق

قا اثر بر حاصـليارزشـيشـدهيزمتمـايهـاحـوزهيدرونينونمندكهسربرمشوديم نينهمآورد؛يو بـارآوردهيناموفقيكوششهايزامر به را

جهت در كه كارشناس»يامحا«است استيفرهنگ شده كاربسته ينا.بهم را بهترتوانيامر حوزهيوجهينبه كرديدر مشاهده 1.هنر

1. Ibid. Pp. 41-43.

237/تجدد

ادامههابرماس پينايدر مـيچيدهمالحظات جانبه همه بـاگويـديوجرتـوانيمـيسـازساده مـدرن هنـر تحـول درون ييشـروندهپيـاناز

ب را شدن م.آورديرونخودمختار توجـهتوانينخست رنسـانس عصر بهكه عنـوانشـوديميلتشكيموضوعيحوزهيكداد تحـت صـرفاً كـه

ز ميباييمقوالت طـد.يـردگيقرار هير يهنرهـايـات،ادبيجـدهمقـرنموسيتجسم ميتيفعاليحوزهيقيو شمار زندگروديبه از را خود يكه

درباريقدس ميو نهادسازديجدا نكهآنسرانجام.كنديمينهو ييمهدراستنباط نوزدهم قرن عرصهشناسانهيباييزيدوم گرفـتيدر شـكل هنر

فارس در زراآنتوانيميكه اصالت نهـاديباييمكتب مكتـبيـنا.نـاموا را آگاهيمهنرمند و شعور با اصـليدارد بـه بـرا«نسبت »هنـريهنـرب را عقيبترتينبد.يافريندآثارخود خـودرأييدهبه عنصـرييهابرمـاس

نشوديميلتبدشناختييباييز قصديتبه 1.و

مجموعـهيدجدياحوزه يِمعرفتيساختارهانخست از را خود يكهمتما اخالق و زشـونديمـيدارپدكنند،يميزعلم سـپس شناسـييبـاييو

تفسيناكوشديميفلسف را دريجـديكوششـكانـت.كنديرساختارهامينهزمينا كار وبندديبه بپردازدشناسييباييزيعرصهيژگيتا .را

هابرمـاسگرچه نظر زبه حـوزهشناسـييبـاييموضـوعات بـه ينـهنـههايييدهپد و هستند شناخت قابل فهم، مقوالت مدد به كه دارند تعلق

حوزه انسانيبه آزاد قانونگذارياعمال عملـ يِكه تنظـيخرد را يمآنهـااكند،يم هنرينبا آثار ز(حال داور)يعتطبيباييو معـرض ينـيعيدر

ميحوزه.گيرندميقرار تازهيدانهنر مياسنجش سامان بـهدهديرا كهم هنر نقد و هنر متفـاوتيـدجديعرصـهيـايدانمينا.پردازديارتباط

عرصه از حقياست عرصهيقتسنجش از:گويديمكانت.يستنبايوميباييز سخن گوروديچنان چييكه ميزهاصفت حساب 2.آيديبه

1. Ibid. P. 43.2. Ibid. P. 44.

روشنفكري/238 و تجدد

ازفقيباييزالبته تصور با داوريزچيكط چنانكـه دارد يسـروكارسليذوق رابطهيزناييقهو به ازيـانميفقط بـايـكتصـور موضـوع

خوشا ناخوشاينداحساس مـيندو آن بـه نسـبت تنهـا،.پـردازديبـودنمـيرسانه كه است ظاهر و زيـزيچگـذارديجلوه كنـيبـارا .يمدركمويـناكانت و عـاطفقعيـتحـوزه احـواالت بـا ويمـرتبط لـذت رامنفعتيترضا ب.نامديميطلببدون كـهياحـوزهيگـرديـانبه اسـتپيسودياخاصيمنافع در هنـريـكيفيـتك.ندارديملموس ياثـر

عمل وجوه از تعيستيزيمستقل حـال.شـوديمـيـينآن ايدر يـنكـهجلـوهيقهسـليعنـييك،كالسشناسييباييزياديبنيممفاه انتقـاد، يو

متعـاليبا،ز و منفعت خـدمتخصـوصبـهاثـريـكبـودنيفقدان درزيمرزبند دشناسـانهيباييعنصر برابـر ويارزشـيهـاحـوزهيگـردرمفهوميستيزيسپراكس دارند، بـرا)يژن(=»نابغه«قرار يعرضـهيكه

هنريك خصوصـياثر دارد، همـراهياتيضـرورت بـه خـود بـا مثبـتفرداز.آورديم نابغه، كانت اصـالتينظر از برخوردار وياست نمونـه

طب توانايعياستعداد از آزادانه است قادر شناختيمعرفتييهايكه اشيوهابرماس.كنديريگبهره بخواهگويديمسپس ازيماگر را نابغـه مفهوم

رومانت سازيكمنشاء آزاد چنـتوانيميميم،آن را :يمكنـيفتوصـينآناستعدادديهنرمن تجربيـاراييبا كـه دارد را ازيـاتآن فـارغ را خـود

عمليمعرفتياجبارها ب،يو سازديلاصيانياز برخوردار معتبر .وهنــراســتقالل فردينــيعيعنــيياثــر خــوديننــدهگزيــتشــدن و

ساختهايعنيكننده،تجربه از آمدن مكانيزمانيبرون بـاي،و گسسـتم و فعاليادراكيثاقهايقراردادها ديتهايو ييرمزگشايالكتيكهدفمند،

دهندگ تكان حالت)ينيآفرشوك(=يو با است قادر تنها مدرني، يسـمازپبه تبلور مدرن عصر شعور ايداعنوان به مشروط شـرطيـنكند دو كـهبيگرد تحقق نهاد.يابدهم تولينهنخست بيهنريدشدن ووابسته بـازار ه

239/تجدد

هنر نقد اثر بر هنر از بردن منفعتيلذت از فارغ سوي؛طلبو يگـردياززيهيبد اصالت به هنرمند باور همچنـشـناختي،يباييشدن حضـورينو

ديمنتقد حاال نمايگركه عنوان به وكيندهكمتر قـديعامـهيـلو مـردمبافرازد،يبرم جزيشتركه را تولييخود مـيهنـريداز شـمار .آورديبـهايبترتينبد پديناكنون تحركـشـوديمـيـدارامكان زميكـه يينـهدر

ادبينقاش بگياتو پبـودلري،هنـرينقدهايبرخ.يردشكل يشـاهنگرادينارد.داننديميانجرينا حركـاتيگرمقطع و آواهـا خطوط، رنگها،

نما و عرضه خدمت در هنريشفقط رسانهقرارياثر عرضـهيهاندارند؛نمــا تكنيشو تبــديــد،توليكهــايو موضــوعشــونديمــيلخــود يبــه

آدورنـوينجاستا.شناسانهيباييز نظركه خـودشـناختييبـاييزييـهدرعرصه:يدبگوتوانديم در هـيـنايهيبدرهنياكنون كـه يـزچيچاسـت

حتـيست،نيهيبد نـه و كـل، با آن ارتباط در نه و اثر خود در حـقينهآن داشتن وجود و 1.حضور

زمهابرماس در را خود مـشناختييباييزيينهمالحظات او.دهـديادامهمنكتهينا را مپرورانديها نقصـانهايـدبگوكوشـديو عصـرمدرنيگرچـه

گشته باآشكار اما همهيداند وييكوششهاهاينهزميدر بسـت كـار بـه تـازهرونقييشهاند از را بهرهيمدرن نهتازه ساخت عكهآنمند بـهگردهاييقببا

بازگشت گذشته جلوهياعصر پرتو پييهادر ظاهر ويشرو،به مـدرن از گذارفرهنگينقصانها انحالل و كرد بهانه را پآن نكتـه.گرفتيرا چنـد يهنوز

زيگرد مالحظات كهشناختييبايياز را خصيكياو مـدرنهاييصهاز عصرطبقهآوريميمدانديم به سرانجام مقاومتهاوايبندو عصـريياز برابـر در كه

سربرم .پردازيميمكشديمدرنبنهابرماس از الهام سوررئاليامينبا مـيسمبا نـرم پنجـه و وكنـديدست

مـيسمسوررئاليانطغ ناموفق تعـاليسـتانسوررئاليكوششـها.دانـديرا يرا

1. Ibid. P. 45.

روشنفكري/240 و تجدد

فرهنگ ا.دانديمكاذب در مAufhebungيآلمانيواژهينجااو كار به .بـرديراآلمانينا در معنايواژه به هم معناست؛ دو تعـاليبركشيبه و اسـت وي،دن

معنا به انحالليهم و معناها.ابطال ايگرديالبته در كـه دارد بـايـنهم جـاندار سروكار هگل.يمآنها آثار ماركسدر او مواجـهينبا دفعات به اصطالح

فلسفهينا.شويميم در نقشياصطالح ويهگل غلبـه فراگـرد و دارد مهـمم را تضاد از ا.نمايانديدرگذشتن برجـايندر ارزشـمند و مثبت عناصر گذار

مماننديم ادامه منفيابنديو عناصر مـيعني»كشنديبرم«يو در.شـونديجدادخواهيمينمينجاا مـيمبپردازيهگليالكتيكبه توجـه ادهـيميامـا يـنكـه

ميآلمانيواژه كار به قصد به مفسرانش، نظر به بنا هگل، وبسـتهيرا اسـتدر آن ابهــام مــيــدگاهشديــينتباز فارســيدشــا.اســتگرفتــهيبهــره يدر

معنا»يدنبركش« دو به كشيكه بيترقيدن،باال ازيدنكشـيـروندادن، اسـتمعنايي،سو به سويو از است ساختن جدا و نهادن حديگرديكنار بـهيتا

نزدينا ا.باشديكمنظور فارسـيـنبرابر در كـاريتعـاليواژهيواژه بـه راوجهبرنديم تنها معنايكه مياز را كتـابيـك.نمايانديآن در هـم درينفـر

معادلهايمعرف هگل ارتفاعييمنطق شـده(!)چون رفـع گذاشـته(!)، كنـار واست كاربرده به را ا1.شده حيانيجريراندر مـيـاتبه بـهدهـديادامـه كـه

ميفلسفه عالقه اظهار زبـآنيبكنديآلمان دهـد زحمت خود به اكه يـنانب را خصوصينا.ياموزدفلسفه آن از ماستيفرهنگياتهم ينهمـ.مرزوبوم

كانت مورد در دامر استيگرانو نموده رخ .هما اينتصورم در كه هابرمـاسيناست امقطع بـهيـنآگاهانـه را واژه

م فرهنگبركشيدنِازيوقت.گيرديكار مـكاذب واقـعگويـديسخن بـهزيسمسوررئاليدبگوخواهديم را هنر وجود بهانـهيرحق به برد يسؤال

وقتيدنبركش و معنـايتعالگويديميآن؛ به دارد اشاره واقع به ييكاذبخص مـابطاللتيكه خـود همـراه به شـمايوقتـگويـديمـ.آورديكننده

هگل.1 نظرگاه از فرهنگي.منطق مطالعات و انساني علوم .1377تهران.پژوهشگاه

241/تجدد

شــيفرهنگــيفضــايقفســه شــكوفا مســتقالنه كــه هــمرا در اســت دهمحتواشكنيد،يم ميتمام ذوب فرومشوديآن اپاشد؛يو ازيندر حالت

چيمعنا گسسته ساختار شكلِ و نمـيزيفروكاسته اثـرمانـديبرجـا يونمبخشييرها بار .نشانديبه

ادامههابرماس مينايدر هگلگويـدياستداللش زمـان جـوانيـانازاز م»يتعال«سخن ماركس.روديفلسفه زمان ارتبـاطاز به مطرح پرسش

پراكسيتئوريانم ا.گردديبرميسو جنـبشينجادر بـه روشنفكران البتهحاش.يوستندپيكارگر در اجتمـاعيـناهاييهفقط يهـاگـروهيجنـبش

برنامهيناازگرافرقه تا جستند سود همـان»يتعـال«يفضا بـه را فلسـفهسوررئالياگونــه كــه بگذارنــد اجــرا را»يتعــال«آهنــگيســتانبــه هنــر

ا.نواختنديم در برگرفتنتوانينميدبگوخواهديمينجاهابرماس يكيباوجوه گونهفرهنگيهاحوزهيااز به هم عـالجيزقهرآمياآن و مداوا به

فعال.بستدلآن كه است موقعيستيتروريتهايدرست ينمعـيتهـاييدربرگرداندن فرهنگيكيبا وجوه پياز آن به را مـرتبطزننديميوندخود و

مـيشگراينايعنيسازند،يم بـروز خـود از سدهنـديرا راياسـتكـهجانشياخالقيريسختگيارايند،بشناسانهيباييز يـاسـازندياستسينرا

برا كننديهنظريكيشياندجزمبردر خم .سرنمهابرماسينجاادر چرخشـدانميكه بـا ناگهـان چنـدانيچرا نـه

ترور به توضپردازديميسمضرور ادهديميحبالفاصله ارتباطـاتيـنكهپ نبايوندهايو نيگمراهـيدبغرنج و بنشـانند بـار يروشـنگريتهـايبـه

بازده همچون را ترور«سرسخت سازند»يستيخرد م.بدنام گويديسپسپروژه كه وضعيهر با بداند همسان را نمايآگاهيتمدرن اعمال يشيو

ترور مـيستي،افراد نادرسـت انـدازه همان كسـانديشـديبه تـروريكـهزيكبوروكرات در كه مخفينظاميسپليرزمينهايرا اردوگاهي،و ودر هـا

روانكاو ميمؤسسات بسته كار جلوهشوند،يبه مدرن دولت رگمصلحت

روشنفكري/242 و تجدد

ا به اهبهانينسازد مينكه كار به را دولت دستگاه ابزار ترور .بنـددينوعب ميگرديانبه مصـلحتينايدبگوخواهديهابرماس عنـوان تحت بهانه

ميعموم كاربسته فرديدبگوخواهديم.شوديبه عمل انـدازهيآن همانا كه است دولتيننادرست زيعمل جمعيركه عمـوميپرچم شـكليو

ا.گيرديم در مينجاآنچه مواضـعيناشوديمطرح از هابرمـاس كه استرفتارهايستانسوررئال مياافراديافراطيبه بخواه.رسديدولتها ازيماگر

بپرهيداور بنييمبگوتوانيميميزيم،شتابزده پيامينكه نقديشروكه در اونيستانسوررئالينگرشها است ايازيبوده نتينبا از وگيريهـايجـهدست

استيهاداور .نداشتهاكوشديمهابرماس برابر فرهنـگ»يدنبركش«يندر گزكاذب ايينـه،

كند)يوآلترنات(= باگويديم.مطرح بيدما اغتشاشاتنظميهاياز بـايو كهآميپروژه اشتباهاتشدهيختهمدرن از و گمراهياند يهـابرنامـهيهـايكه

ب»يدنبركش« انـد، بـارآورده جـايـاموزيم،به وكـهآنيبـه مـدرن عصـربدانيپروژه رفته دست از را الگـويدشا.يمآن براسـاس حـداقل يبتوان

پذيافتدر چارهيرشِو فرهنگـيبستهابنيبرايافرهنگ مدرن يعصرزمان.يشيداند رومانتياز عصـر در فرهنـگ نقـد يافـتتوسـعهكيـكـه

استيمخالفيشهايگراهمواره داشته وجود با.هم ارتباط در فرهنگ نقده سونرياثر تكميياز نقش گرفتن دست به ويليخواستار است، خالق

سو تفسـيعمـوميـازنييندهنماخواهديميگردياز هنـر.باشـديربـهاستينايهردوييبورژوا داده مخاطبانش به را آدميـك:انتظارات بـار

ميعاد دبايديهنردوست بار و بربكشد، متخصص سطح در را يگرخودعنوتوانديم تجربيا خُبرهانبه كه كند مرتبطشناختييباييزياترفتار رازندگسازديم مسائل شـيدومينايدشا.خودشيبا ظـاهر بـه ييوهكه

مخطرييبيافتدر شمار اولـرفتهيبه با و بـودهيونـدپياست خـوردهافراط باشدياست، داده دست از را خود .بودن

243/تجدد

پرداخـتپژمـرديمـيهنريدتولگويديمسپس معـرض در چنانچـهنگيتخصصــ صــرفيــردقــرار نو از مســئلهيعمــوميازهــاينظــر يبــه

تبد ا.نشوديلمتخصصان حتيندر همه، هنـريجا نظـريمنتقـد از كـهدايكنندهيافتدريموضوع مسـائلهيدآموزش كـه دارنـد قبـول اسـت،

د براساس شده متمايانتزاعيقاًدقيدگاهيپرداخت هم امـا.شونديميزازبهينايق،دقيمرزبندينا منحصر بـهيـكتمركز و بـهيـك بعـد وجـه

زنـدگشناختييباييزيتجربهكهآنمحض داسـتان صـورت يفـرد يِبهزنـدگيكدريايددرآ مـيجمعـ يِشكل درهـم شـود، .شـكنديادغـامعاميافتدر آدم كارشخصوصبهياي،توسط روزمـرهيزندگناستوسط

دريجهت از دارد حرفهيافتمتفاوت هنريافرد منتقد تحـوليو بـه كههنريدرون مـياثر ادامـههابرمـاس.كننـديتوجه مالحظـاتيـنايدر

اويكيكهگويديم به همكارانش چنانچـهاز كـه اسـت بـوده داده توجهمــ(يشــناختيبــاييزيتجربــه اكــنميتصــور يربــهتجيمبتــوانينجــادر

تولشناختييباييز به هنريدرا برگـردانياثر وهلـه.)يمهم نخسـتيدرداوريلتبد سليذوقيهايبه بـاريهاييداورينچنيعنينشوداييقهو بـه

جا محـض.كنديمييرتغاشيارزشيگاهننشاند بـهكـهآنبه كاوشـگرانهروشنگر زيـكيتوضعيقصد قـراريسـتيسرگذشـت اسـتفاده مـورد

زندگيربگ مسائل به ميد، پا دهد، عرصـهگذارديارجاع يبـازيـكيبهديزبان زيـكيزبـانيبازيگركه يتجربـه.يسـتنشـناختييبـايينقـد

تفسشناختييباييز فقط تجديازهانيرنه مـاكهكنديميدرا آنهـا پرتو درم درك را عكنيم،يجهان در مـينبل دست تفسـانـدازديحال يرهايبـه

هنجـاريشناختويمعرفت انتظارات شـي،و همـهاييوهو كـه يـنايرام ارجاع هم به .دهديمييرتغدهند،يعناصر

مهابرماس وقتفرهنگيناگويديسرانجام ميمدرن كـهشوديموفقدياجتماع)يزاسيونمدرن(ينوساز يـزنداريسـرمايهيرغيرهايمسيگربه

روشنفكري/244 و تجدد

سنتيتهدا با باشد همراه محوريشود، سنت با نه كـهيسرزنده، صرفمنته آن فقر اشود؛يميبه زيندر جهان خوديدبايستيصورت درون از

بيينهادها بار خودپوياوردبه كه دهد تحول ينظامهـاتماتيكيسسياييوادارياقتصــاد ســازنديو محــدود بــيــنا.را هابرمــاس ترديــديســخن

بـه.دربردارديدرخورتوجهييهانكته كرد شروع مدرن عصر مفهوم از اوزياتخصوص و هنر عنصر پرداخت، سـاختشناسييباييآن برجسـته را

چالشه به باالخره مدرنايو مكتبهاپست ويزسـتمدرنيو كـرد اشـارهپروژهيدكوش مدرن عصر كه دهد نبايانشان كه ناتمام علـتيداست بـه

روبرگرداندينقصانها آن از ضـرورتاصـالحيكوششـها.متعدد طلبانـهنبا را مدرن عصر و مدرن مفهوم و ويددارند اقتصـاد بـه ساخت محدود

ادار با.دارييهسرماينظام ارتباط در را هنر نقـديدتوليممفاهنقش هنر،دريهنر جلوهيحتوضيهنريافتو تنوع خواست و عصريداد و مدرن

نما را ا.سازديانمدرن در كه آنجا متعـدديرسالهيناز وجوه با يكوتاهطب طور به داشت سروكار مدرن عصر ايعياز نظـر نتوانسـتهيـنبـه قلـم

همه خودياست كار بيـادرسـتراابعاد اسـت يليتفصـيسـمنوبهتـرهم.بپروراند كتابينبه هم توجـهيگرديسبب جداگانه آن به كه نگاشت

داد برا.خواهم هابرماس هميناياما بايرسالهينكه و گفتيدمختصرپا به را بهيانمشهور ميبندطبقهيكببرد دربرگزنديدست ييرنـدهكـه

گرا .استيكارمحافظهيشسه

محافظهسه يكارمكتبگراهابرماس به توجه وضـعيفكـريشـهايبا اعتـرافيجهـانيتو

پروژهكنديم موقعيكه در ندارديتيمدرن قرار در.مناسب اسـت معتقدهـوا و حـال غـرب جهـان ويـدارپدييسراسر مشـوق كـه اسـت شـده

اسـتيانتقاديانهايجريكنندهيبترغ مدرن عصر به همـ.نسبت ينبـهبـ بـه دارسبب ضـرورت او باشـداور ازيممتوجـه برجامانـده آثـار كـه

245/تجدد

خـود»يدنبركش«يخوردهشكستيهابرنامه به را ما فلسفه و هنر كاذبمآورده و بنبينيمياند فرهنگيبستهاكه مدرن دسـتيابهانهيعصر بـه

محافظه هم.انددادهيكارمواضع سعينبه هم نـوعكنـديمـيسبب سـهشناساتييسضدمدرنيشگرا ا.دكنييرا كه دارد يـايشناسـسنخينقبولب اسادهيانبه سنخيبندطبقهينتر هر سادهيگريديشناسمانند يسـازبهبرايشگرا اما تحليهتجزيدارد سيفكـريجدلهايلو فهـمياسـيــ و

فوا .دربردارديديآنهاآنتنخست جوانمحافظهمدرنيسمياز پـكنديميادكاران سپس يشو

قدمحافظهيسممدرن برميمكاران مدرنشـمرديرا پسـت سـرانجام يسـمونئوكنسراتياكاراننومحافظه به ميوهامشهور ذكر .كنديرا

جوانمحافظهاول زيـاديبنيتجربـهينانا.كاران مـدرن يبـاييعصـرپــرده1يشــناخت همــهييگشــا، فعاليتهايمحــدودياز و يتهــايشــناخت

ذهن بودن سودمند و مـيتهدفمند خـود آن از را بـاسـازنديرهاشـده ومينهاايهمه ترك را مدرن جهان دست، حـالت.كننـديدر و ژسـت يبـاتوجناپـذيريآشـتمدرنيسـميآنتيستي،مدرن را ينـانا.كننـديمـيـهخـود

عاطفي،فرديتجربهيل،تخييختهخودانگيروهاين بـهيحالت متعلق رامدوردست كهنه و خردابزاردانند،يها دربرابر گونـهيو يزكارانـهپرهيابـه

ميمتعالياصل قرار ارادهدهند،يرا بـه وابسـته باشـديخواه يـاقـدرتباشدرتر،بيتحاكم وجود شـاعرخلسهيروينياخواه فرانسـه.يآور در

راينا باتا«خط همه.اندگرفتهيپ»يدادر«و»فوكو«،»يژرژ سر يبرفرازطبينانا طور بازيعيبه استيدههييچهنييافتهروح نوسان در .هفتاد

قدمحافظهدوم نمينانا.يمكاران فرهنگـدهنـدياجازه مـدرن يعصـر

فرهنگيهابرماس.1 مدرن عصر اصطالح قلم(گاه اين اعتبار به فرهنگي:يا تجدد بـه)عصر رامي زيباييكار مدرن عصر اصطالح گاه و زيبـايي:يـا(شـناختيبرد تجـدد در).شـناختيعصـر

تو تجدد دوران اين خصوصيات مقاله استضسراسر شده داده .يح

روشنفكري/246 و تجدد

اياذره همينانا.كنديتسراينانبه جـوهريگسسـتگاز پـيخـرد يراتفكسازيزيمتماگيرند،يم جهـانيكو از مدرن فهم هنر، و اخالق علم،

عقالن تردمنديهرويتو با مواضـعنگرنديميدرا به بازگشت ازيشپـوتوصمدرنعصر ا.كننديميهرا نوارسـطويانميندر اصالت تـاييمكتبكيتموفقيااندازه اخالق خاطر به امروز و است بهشناختييهانداشته و

هسـتيگرديانب عالم درگينظم را زيـرخـود يطمحـ(يسـتبوميمسـائلاكنديم)يستيز در انگينو سوينا.كنديمجويييزهحوزه از كه يخطاس« ميپ»تروسلئو درخورتوجهشود،يگرفته آثار »يوناسهانس«ازيبااسپ«و م»يمنروبرت .شوديهمراه

جدمحافظهسوم ديشبينانا.يدكاران مـدرنيدستĤوردهايگراناز عصـرم مثبت تأنگرنديرا مـينـانا.كننديمييدو مـدرن علـم اسـتقبال رونـديبـه

به پيناكهآنمشروط و درگـذرد خـود مرز از رشـديكـي،تكنيشـرفتعلماداردارييهسرما نظام پيعقالنيو به برانـديشرا جلو به ا.و گذشـتهنيـاز

فرهنگـيانفجـاريمحتواهـايـيزداتنشياستس مـدرن توصـيعصـر يهرانظريكي.كننديم معنـايناهايشانيهاز در علم كه بـهينراسـتياست خـود

جهتگ زيريقصد جهان بيستيدر حال هر اسـتاهميتيبه ييـهنظر.شدهسينايگرشاند كه باياستاست خواستهالمقدوريحتيدرا ازدهآمـبريهااز

عملياخالقيهتوج ساختيـ آزاد و نظر.رها مـدعييهو كـهيسوم اسـتمحتوا از را هنر هنر، ناب ميآرمانييذات جلوهكند،يدور هنر يظـاهريابه

تجربهبخشديم حـوزهشناختييباييزيو حـد در يمنـزويخصوصـيراا.سازديم يدوره»يتاشـملكـار«ين،آغاز»يتگنشتاينو«زاتوانيمجايندرازيانيم برديانيپا»بنيدگوتفر«و محدود.نام قطعبا اخـالقيساختن علم،

فضاها در هنر زيو جهان از شده جدا ادارهيستيخودمختار، يتخصصـيوچ تنها فرهنگيزيآنها، مدرن عصر از ميكه پوشـمانـد،يبرجا ازيدنچشـم

استيپروژه مدرن خاليبرا.عصر راآورد،يسـربرمكـهييپركردن سـنتها

247/تجدد

نظرگرفته نم.انددر ايـدفهمتوانيالبته چنـيـندر چگونـه مـدرن ينجهـانبتواننديمييسنتها حماياورنددوام با .فرهنگيهاوزارتخانهيتمگر

پهابرماس كاستيشترچنانكه به خود ماننـديبندطبقهينايهايآوردمطبقه ميگريديبندهر اما است جريدشـا:گويديمعترف در يـانبتوانـد

فكرياسيسيجدلها كنونيـ بـه.نباشدثمريبيدوران اشـاره با سرآخرسيفكريتوضع مـياسيـ آلمـان بـگويـديدر آن آنتـيماز كـه يدارمانـدكيسـممدرن بـا ويسـممدرنيشپـيچاشـنيدارد ســبزها محافـل درغربسازينهگزياعتراضيهاگرو(=يوآلترناتيهاگروه هـاييينـهزم)در

م دست س.آورديبه احزاب شعور چرخش در ييهـانشـانهياسيبرعكسموفق ميشگراييرتغيكيتاز پشوديمشاهده پسـتيـانميمانهـاييكه

پمدرن جيشو را عرصـه.سـازديمـگـرلـوهمـدرن ويروشـنفكريدرميدجديكارمحافظه نظرم هـرسـديبه هنـوزيـكيچكـه طـرف دو از

باشـد داشته را باال دست است سـخنران.نتوانسته هابرمـاس بـاالخره يوچن را پاينخود سپاسگزارستگويديمبرد؛يميانبه فرانكفورت شهر از

ل روح پرتو در باييزهجايبرالكه مهرا اعطاء آدورنـوكندياو نـام بـا كهنــاميونـدپ بـا اســت، ايكــيخــورده فرزنـدان فيــناز ويلســوفشــهر،

جمهـوراييسندهنو سراسر در را او مانند نمـيكه آلمـان تـوانيفـدرالچهرهيافت؛ بر قدر همان برايروشنفكريآدورنو كه است گذاشته ياثر

استروش درآمده سرمشق و الگو صورت به .نفكران

مدرنهابرماس عصر و

كتابهابرماس رايدر آن فلسـف«كه مـدرنيگفتار نهـاده»عصـر نـامپ و آنيـزنيشـتراست دوكـردهيـاداز در مـدرنام عصـر بـه گفتـار ازده

سـخنرانينا.پردازديم از پـس دريكتـاب هنگـام بـه او يافـتمعـروفشدآدورنوييزهجا جور و جمع فرانكفورت شهر كـه.در دارد قبـول او

مدرن عصر منظرهـايزبرانگبحثيموضوع،موضوع و گونـاگونياستراينا.دارد مياجتماعيلسوففيكسخن برزبان يدرحـالرانديمشهورا مدرنيمدعيرانيانِكه ايحتيسممدرنياعصر مدونيكزمانينتا اثرتارينظر فرهنگيخيو به توجه ابا تمدن نيرانيو بـار وانـديـاوردهبـه

مدع آگاهيواهيزيچيفقط آن از هم خود كه بهـرهيب.ندارنديهستنددورهوينظريادبنيكاز به تاريامنسجم يدورهتازنـد،يمـيرانايخاز

سيكنون مالحظات اعتبار به تنها مياسيرا همهكننديطرد اغلب ينايوتاريزهاچ از تنفر پرتو در ميرانايخرا زبان .راننديبر

اهابرماس مـيـندر نشـان سـخنراندهـديكتـاب شـهراشيكـه درسع پس آن از و است نكرده ارضا را او ايفرانكفورت بـه است يـنكرده

ا به حاال و بينموضوع جامعينديشدمسئله سامان خـوديبرايو سخنان

روشنفكري/250 و تجدد

آورد فلسفنويسديم.فراهم جرخصـوصبـهموضوعينايابعاد يـاندرميرومندانـهنيفرانسـوواستروكتوراليسـتينئييشهانديافتدر نيـداوارد

اصطالح با و است مـدرنياشده پست اثـرشعار انتشـار دنبـال ازيبـهاسـتتريزانگبحث»يوتارل« ا.شده مـيـنبـا كـهيچالشـ:گويـديحـال

زميسمنئواستروكتورال منظـريينهدر است، كرده عرضه خرد اسـتينقدگفتار آن به توجه با او بازسـازفلسفيكه گـام بـه گـام را مدرن يعصر

است ا.كرده ديندر مانند هابرماس هم ويگرمجموعه شـرح بـا آثـارشآرا مـيدگاهديگراندينقد پرداخت را مـكنـديخود شـكل .بخشـديو

ديروشترديديب ارزشمنديالكتيكياست ايننخست.و بـهينچاپ كتاباست1988سال دراخيانسخه.بوده من سالتياركه به است متعلق دارم

جاهادوازدهيگفتارهاينا.1989 در سـخنرانيگانه صورت به يمختلفشده سـالها.اندعرضه در فرانكفورت دانشگاه گرفتـه1984و1983ياز

همچنـ و كرنـل ودانشگاه كلژدوفرنس كـالجينارهايسـمينتا .بوسـتونگفتگوها و بحثها از درسهييهابرماس دنبال به سـاكه بـهيهايخنرانو او

ا از و جسته سود است آمده كتابينبار در نوشـتهايييپـيگـرديگذشتهاستياسيس افزوده گفتارها عصـريهانوشته.به بـا ارتبـاط در هابرماس

ب ضمن در اصـالحيشـه،انديـكيريشـكلگيانگرمدرن و آن پرداخـتنوآرايشهاندينهم استييو دنبـيكس.آن را او مباحـث كنـديمـالكه

چگونهينابينديم چيادآدم همه از ب.يـاموزدبيزدارد او بـا يگانـهآنچـهجزم باشـينكها.استيشيانداست موافـق او با ارزشيمنباشـيـايمما از

نم او جبههيرانيانيا.كاهديروش از چـپخصوصبهمختلفيهاكه ازاكوشنديميمقد به اغلب كنند مصادره را انياخصوصيناو اوييشـهدت

نم بياكنند،يتوجه او نوشتهكهآنياانديگانهبا صحبتهادر و ازيشـان،هـاچ ا.فهمندينميزياو هابرماس شهرت مـينانفقط خـود بـه .كشـانديراجــايهنگــامآيــديمــيــادم هابرمــاس شــهريشــگاهنماييزهكــه كتــاب

251/تجدد

سال(فرانكفورت در)2001به انتقـادكرديميافترا يسـمسكوالرازبـههميهيبد.پرداختيكسويه مانند كه همـهيشهبود و آسـان او فهـمزبانم نينداراندخواستينبود؛ بنهديزرا هميكي.ارج يچـارهبيهايچپيناز

كنفدراسـ دوران از را آلمـان در اقامت تداوم تنها بودن چپ از بـهيونكهول بود برده ارث به مـفهميـدينميبعد چـه راگويـديهابرمـاس خـود

مييفتهش وانمود حتساختياو سـخنانيكتوانستينمياما از جملـهمعنـ را نفهمياو هـم ســرآخر و ديــدكنـد خــالفيــدگاهكـه هابرمـاس

رفقـايستيزانهينديشعارها و او ا.هسـتيشخود بـه يـنسرفرصـتدادهاييشهاند خواهم توجه .هابرماس

وبر يِلمشغولدنويسديمهابرماس زندگماكس سراسر اشيعلميدرحـوزهينا از خـارج مناطق چرا كه بود تكامـليموضوع نظـر از اروپـا

اقتصاديحكومتي،هنري،علم مسيو غـربيعقالنيريدر خـاص كـهنگرفتند قرار م.است، ارتباط وبر ماكس نظر كهياناز آنچه و مدرن عصر

را»يعقالن«وبر.استيدرونيارتباطنامد،يم»بيغريتعقالن«او بـودنافسون فراگرد رهادانديمييزداهمان به شد منجر اروپا در فرهنگييكه

جهانيويدن درون يـناياتخصوصـ.يمـذهبييابنـدهزوالهـايينيباز:استينچنيانجر

تجربالف علوم هنرهايـ نظريمدرن، و وياخالقهاييهخودمختارتحوليمبتن يِحقوق شده مدون اصولِ م.يافتندبر منظـورشكنميتصور

اينا كه دحوزهيناست سـنتهايگرها بـه وحـينـيديبنا بـه اتكـاء يواصـولند،شوينميهتوج براساس تـدويبل را آنهـا انسـانها خـود ينكـهمياندكرده ؛يابندسامان

اب با همراه قلمروهاينـ كـهيفرهنگـ يِارزش يِتحول، گرفتنـد شـكلقانونمنديآموزشيفراگردها به توجه با نظـر يِدرونيهايرا (=يمسائلِ

ز)يكتئور مسائل اخالقشناختييبا، مسائل عمليو سـاختنديـ .ممكـن

روشنفكري/252 و تجدد

ادامهينا واقع در پيهم استدالل دنيشـينهمان رونـد بـه و يـايياسـتميادگيريجريانهايشدن قانونمنـددهديتوجه براسـاس حـاال يهايكهميهاحوزهيدرون سامان .گيرديمختلف

دنوبرماكس فقط جامعهيغرب»فرهنگ«شدنيوينه تكامل يهـاكهن را اسـتيعقالنـيخصـلتيدارايزمدرن يـدجديسـاختارها.دانسـته

مياجتماع تولشونديمتأثر نظـام دو شـدن مسـتقل و گشـتن جدا يـدازددارييهسرما دسـتگاه كاركردهايوانسـاالريو كـه هـم از يشـاندولـت

آميشترپ هم راينا.استودهبيختهبه وبر«فراگرد شـدنينهـاد»ماكسد و اقتصاد هدفمند م.دانـديميوانساالريعملكرد زنـدگيزانـيبـه يكـه

ا از اشـكالپـذيرد،يمـيرتـأثياجتمـاعويفرهنگـيتعقالنينروزمرهويسنتيستيز زيژهبه آغـازيشغليهاگروهيستياشكال مراحـل يندر

م محو و منحل مدرن، .دشونيعصرمهابرماس ز)Modernisierung(ينوسـازافزايـديسپس يسـتيجهـان

ساختارهايعتاًطب براثر شـكل)Zweckrationalität(هدفمنديتعقالنيفقطميمدوركهـايلام.گيرندينم ا)G.H.Mead(يـدو كـهيـنبـر بودنـد بـاور

سـنتهايعقالنيستيِزيهاجهان بـا داشـتن اثرسـروكار بـر كـهييشـدهدادهيعيطبيكاركردها دست از را خود خودجوش خصلت سامانو اند،

تعميابند؛يم اثر تعمـيرفتـاريهنجارهـايمبر ارزشـهاداديمو كـهيينِــاطيحــوزه ارتب مــيعمــل قگســتراننديرا از محــدوديــدو بنــد يتهاو

مرهانند،يم الگوهاگيرند؛يشكل براثر سرانجام كـهياجتماعيو شـدنهو مـ»منِ«يتپرورشِ هـدف را متماگيرنـديمجرد و تفـرّد يزسـازيو

تقويروهاين را ا.يابنـديمـيتجلـكنند،يميتبالنده هابرمـاسينجـادردريرتصونويسديم مدرن كليكعصر ديچارچوب پردازانيهنظريداز

1.استينچنيككالسياجتماع

1. Habermas. Der philosophische Diskurs der Moderne. Ibid. Pp.10-11.

253/تجدد

هابرماساز وبرنظر ماكس نوشتهامروز اثر اويكسـانيهابر بـه كـهم همچنـدهنديارجاع نوشـتهينو اثـر مـوقعيهـابـر در يتيمنتقـدانش

داردمتفا قرار سـالها)Modernisierung(ينوسازيواژه.وت در ينخسـتعنوانيدهه به اسـتيكپنجاه شده برده كار به هنگـام.اصطالح آن از

بديداپينظرايينهزمطالحاصينا است پرسـشِيمعنينكرده طـرحِ كهبرم را وبر فونكسگيرنديماكس ابزار با را آن اجتمـاعيوناليسمِاما يعلوم

نوساز.پروراننديم مجموعـهيمفهوم بـا اسـت فراگردهـايامرتبط يازتقو و شده تجهيهسـرمايلتشـك:مثـليكـديگر،يكنندهيتانباشت يـزو

ن رشد افزايروهايمنابع؛ و قدرتهايوربهرهيشمولده انداختن جا يكار؛شكلگيمركزياسيس مشاركتهاي؛مليتهايهويريو ياسـي،سيگسترش

اش زندگرواج رسمينيشهرنشيكال آموزش سـازيِيعرفـي؛مدرسـيوآن)يزاسيونسكوالر( جز و هنجارها و .ارزشها

وبري،نوسازييهنظرهابرماسييدهعقبه مـدرن« يِمفهوم را»عصرتكگيرديبرم با نتايهو برآن پيمتعدديانتزاعيجزدن يـنا.گيـرديميرامـدرن«مفهـوميه،نظر آغـاز»عصـر خاسـتگاه از عصـريياروپـاينرا وميديجد مجزا صورتسازديآن به را آن ختثـيالگـويـكو و يعـامتب)يشيرارزغ(= منظور به مكان و زمان از فارغ رشـديفراگردهايينو

مياجتماع كار ايهنظرينا.بندديبه پيناز عصريانم يِدرونيوندگذشتهارتب و تارمدرن عقالنيخيِاط با ميغربيتآن قطع نحوكنديرا كـهيبه

دينوسازيانهايجر عقالنـتوانينميگررا عنوان معنـاسـازييبه يبـهكـرديعقالنـيسـاختارهايخيتـاريـافتگيِينيتع كـهيانكتـه.مطـرح

م طرح بدكنديهابرماس خالصه طور نظرينبه كه مـاكسييـهمعناستساختارهايتعقالنوبر خاص دردانـديمـيغرب)تمدنِ:يدبخوان(=يرانظريحال امرينوسازييهكه را ميآن حساب به امكـانآورديعام كـه

همه در بپيدارد وقوع به ا.يونددتمدنها بسينالبته اسـتيارتفاوت مهم

روشنفكري/254 و تجدد

م را متفاوت نگرش دو ج.نمايانديو بـه او ضمن توجـه1كُلمـنيمـزدرنظردهديم است معتقد نوسـازييهكه محـورِ تكامـل يـنايجهانشمولِ

پايتمز تصور كه دارد همچـونگيرييانرا را مـدرن هـدفيـكعصرنتوپروراندينميينها مدرن«تحوالتيجهدر پ»پست در الزامـيرا يآنا.داندينم مينبا توجه هابرماس همدهديحال درست يپژوهشهاينكه

سالهاينوساز دههيدههيدر و بيپنجاه قرن هـاييينـهزميستمشصتاصطالح كه آورد مدرن«فراهم م»پست پجامعهياندر رواج يـداشناسـان

ز ايراكرد؛ به توجه نوسـازينبا اگـر تحـوليكـه ويافتـهاسـتقالليرابدان اجتماعيم،خودگردان علوم آسانتوانديميناظرِ مفهـوميبه افق يِاز

پيعنييغربيتعقالن درگـذرديـداييبسـتر مـدرن كـهيهنگـام.عصـربديانميدرونيوندهايپ و مدرن عصر پيهيمفهوم ينهمـيداييانگاشتن

غرب خرد افق در فراگردهافيمنتيعصر نوسازيبشوند، ازيزنيخودكارخصـلتيكيدگاهد مدرن پست نسـبيناظرِ و داشـت نخواهنـد يمطلـقگلن«.شونديم چنينا2»آرنولد را استيمترسيننكته هـايينـهزم:كرده

پمردهيروشنگر تنها دارنديامدهاياند، ادامه ا.آن نوسـازينبر يِاسـاساجت خودگردانِ و نماعي،خودكفا از را مـدرنِيمتحركهيرويخود عصـر

ظيفرهنگ به متمـاكه است، شده منسوخ قـوانكنـديمـيزاهر فقـط ينِوتكن يِكاركرد دولت، و گويكاقتصاد كه را علم نظامياو ويبه همبسـته

تأث و حوزهگشتهيلتبدناپذيريرمنسجم در اجراياجتماعيزندگياند، بها.گذارديم بر بثراكنون يفرهنگـي،اجتمـاعيفراگردهـايوقفهيشتاب

ا گرفته استشكل درآمده ذرات صورت به كه گلـن«.ست يـنا»آرنولدكرفرهنگ بلورگونهيستالرا ذرات صورت به يـرازكنديميفتوصينو

ا او نظر همهينبه مدرن ساختهيفرهنگ متبلور را خود موجود امكاناتحت است؛ رسانده كمال به آنتضديو و كشـفتزهاييامكانات را خـود

1. James Coleman2. Arnold Gehlen;Ibid.P.11.

255/تجدد

نحـو بـه است كرده ادغام خود درون در و ديكرده تـوانينمـيگـركـهتغ را آن مفروضات و ا»گلن«.دادييرمقدمات تـارينبر كه است يخباور

حوزهيشهاند در زمينقاشيمثالً در البته و شدهيگردهايينهمدرن بستهپا ميانو تنها و است جزتوانديگرفته ذراتيياتدر نوآورو به يدستا.بزند دورهيناز به غرب تار«يرو از يـدگوتفر«اسـت؛يدهرس»يخپس

هم1»بن ميندر مـ:گويديارتباط تنهـا ويموجـوديروتوانـديغـربكند حساب خود ا.ذخائر محافظـهينهابرماس وداع بـايـدجديكـاررا

مـ مـدرن مـونامـديعصر در را آن ينوسـازيرناپـذتوقـفيـاييپوردونمياجتماع غالفينا.دانديصادق و پوسته مورد در تصوريكامرفقطميفرهنگ صدق مدرن عصر از شده .كنديمنسوخآنارشدر هيزنيستيتصور متفـاوتياسيسيأتكه كـل عصـريبه دارد،

سـنتيـناپـردازانيـهنظر.شـوديمـيتلقيافتهيانپايروشنگر از حـوزهاروپاميعقالن مييدرن دورهگذرنديدر به خود سهم به تاريو از يخپس

نوعرسنديم به مـدرن«ييشـهانديگرديو برمـ»پسـت وداع.گيرنـديراوداعرشيستيآنا برخالف مدرن عصر جدمحافظـه«با يخصـلت»يـدكـاران

دارد ا.كامل قرائتينگرچه مدرن«دو متما»پست هم دويولـيزنداز هـرمفهوم افق اروپاياز مدرن مييعصر مدعگيرنديفاصله كـهشـونديميو

درگذشـته آن از و سرگذاشـته پشت را يمجموعـهيـبترتينبـد.انـدآنوبر«ياديبنيممفاه برچسـب»ماكس بـردوش»يغربـيـيخردگرا«كـه را

برماليواقعيچهرهريزند،يفرومكشند،يم تبدشوديمخرد گردديميلوفرد درآورندهبه(شوندهيرهچيتبه فرد)بند شـدهيـتو بنـدبـه(مغلـوب

اصطالحيزنيستانآنارش).يدهكش تار«سرانجام از را»يخپسـاتار«يا»يخپسك كـه»يخپسـاتار«اصطالحيناهابرماس.بندنديماربه كـار»گلـن«را بـه

د و است پيزنيگرانگرفته بردهيرويبه كار به او اصطالحاز دانـديمـياند

1. Gottfried Benn. Ibid. P. 12.

روشنفكري/256 و تجدد

از گرفته منيكهندر«وام ا.posthistoire:»1دو اسـتعارهينجادر بـا هابرماسب بـواژگـونيروين:گويديميچيدهپيانيو انتقـاد هاهسـاز ويـدگرسـبك

اراده»يباتا« برابر در را خرد حجاب بـهيكه قـدرت بـه معطـوف صرفم عزند،يكنار ميندر عصـرينـيآهنيپوستهتوانديحال روح كـه هـم را

ع آن داخل در ا.بلرزانـديافتـهياجتماعينيتمدرن نوسـازيـناز يمنظـرفرهنگيانپاتواندينمياجتماع مدرنِ بيعصر آن درون از خود كه يرونرا

كنديدهجه تجربه باناچينوسازينا.است، آنارشيدار برابر »كهـن«يسمدرمدرن پست برميسمكه گام آن پرتو م.كنديستادگيادارد،يدر كـنميتصور

ها به هابرماس تجربـهيدگركه جهـانيشپـيو جنـگ آلمـانياز در دومدارد راسـتينادانمينم.اشاره به چـيسخن علمـهاز وسـواس و يدقـت

است ايدگرها.برخوردار آسيناز آسـاننمايـديمـپـذيريببابت ازو تـرزتوانيميگراند به را مثالهـا.يدكشيراو است واقعـينـيعيبهتر بـهيوهايايدبيانم به هم اگر تازه ميدگرو گرفته ارتبـاطشوديخرده وضـوح به

توضـ دوره آن با او شـوديحفكر مـي،بـار.داده ادامـه ودهـديهابرمـاسا:گويديم كه هم شينهرچه نظرييوهدو ازهـمييهقرائت مـدرن پسـت

بن مفهوم افق آن از دو هر باشند، بدياديمتفاوت تشكيهيو يدهنـدهيلكهاروپا مدرن مييعصر فاصله نظر.گيرنـدياست دو مـدرنييـههـر پسـت

همانديمدع از سربرآوردهينكه عصـرافق همچـون را آن و يسـپريانـدسرگذاشته پشت چنكتهينا.اندشده همان هابرمـاسيزيدرست كه است

سخنرانيدهكوش در كليبود در خود از(پاوليسايفرانكفورت بـاال در كـهكند)كردميادآن مقاومت آن برابر بدانـديناخواهديم.در ناتمام را عصر

سپر .شدهينههگلهابرماس است روشنيلسوفيفيننخستمعتقد مفهوم كه ياست

است داده دست به مدرن عصر عق.از بخـواهييدهبه اگر رايماو چـه آن

1. Hendrik de Man. Ibid.

257/تجدد

وبر ماكس تا پرسشنموديميهيبدكه امروز است،يزبرانگو يعنـيشدهدرون عقالنيانميارتباط و بـودن بفهمـيـتمدرن هگـليـدبايم،را، بـه

آيدجدكاريحافظهم.يمبرگرد زيسمِنارشو از واقـعشناسـييبـاملهم درجد عصر با وداع نام عليشورشيد،تحت ميهرا همدسـتآزماينديآن يو

ضد سنت به اتكاء با را زيروشنگرخود و لـوا عصـر«پوشـشيـرتحتروشنگر از م»يپس .كننديپنهان

مفهومهگل عنوان به را مدرن عصر بهيكمفهوم مـدوره .ردگيـيكاراو نظر جد«از مدرن«همان»يدعصر بـايـنا.است»عصر اسـت منطبـق

فرانســو ــاربرد انگليك ــيو modern:آنيس timesوtemps modernesــه كپـ قـرن سـه رنسـانس،»يـدجديـايدن«كشـف.انـد1800ازيشمعـرّف

رفرماس)يينوزا(= د(ونيو سـه1500يدرآسـتانه)يرايـيپيـنجنـبشميدادرو شمار به جدرونديبزرگ عصر وسـطيدكه قرون هـميو از را

درسها.سازنديميزمتما در ضمن در جهـانيختاريفلسفهيهگل خـودمسيژرمن ويحيـ رم درون از كه تفكيونانرا است، برآمده يـكباستان

دانشگاهيختاريرشتهيبنديمتقس:گويديمهابرماس.كنديم سهدر به هاجديدوره وسطيد،عصر باستانيقرون دوران ديا(و عبـارت :يگـربـه

قديانهميد،جديختار هم)يمو ميناز نشأت .گيرديجامسيحالدر غرب در جد«يحيكه فـرارو»يدعصر قـراريهنـوز مـا

آ وعصر رستاخيندهدارد روز ميزبا دنگردد،يآغاز )يعرفـ(=يويمفهومجدعص ايدر آينبر كه است اسـتيندهباور شـده شـروع اكنـون از.هم

شل جد)Schelling(ينگنظر سـويعصـريدعصر بـه كـه ينـدهآياسـترزيديم خود آغوش رواو نويبه استيندهآيعنصر در.گشوده تـازههيط گذشتهيجدهمقرن با كه آغازيآستانهي،نگراست را پانزدهم قرن

جد آگاهينا.داننديميدعصر كه معناست عصـرجديبدان بـه يدنسبتآن با همزمان ونه است گرفته شكل .بعدها

روشنفكري/258 و تجدد

ا)koselleck(كوسلچك مينبه توجه زمـاندهديپرسش موقع چه كهnostrum(ما aevum(جديلتبد زمـان بـه اسـت nova(يـدگشته aetas(او ؟دريخيتاريآگاهگويديم را خود مـدرن«كه جد«يـا»عصر »يـدعصـر

نگرشسازد،يميمتجل است فلسفيخيتاريتوانسته دهـديـ سـامان :راتمـامموضـعيتابنـدهبازيتاكنون افـق پرتـو در ب.يختـاريمـان يـانبـه

هگل»يختار«يگرحتيد بدكه طور به را بـهيهيآن جمع اسمِ صورت بهم هبرد،يكار قرن اسـتيجدهمدر بسـته جد«:نقـش يتمـام»يـدعصـر

خصلت از را ميگذشته تارسازديبرخوردار را آن اصطالحاً يجهـانيخِكهشناسايصتشخيبترتينبد.ناميميم جدييو بـايدعصر اسـت منطبـق

شناسايصتشخ گذشتهييو .اعصارزمانه«=Zeitgeistاصطالح واژه»روحِ بـريـديجديهااز كـه اسـت

دورهيرتأثهگل و اسـت معاصـر زمـان رف معـ و بـهيگذاشته را گـذارميشنما مقدمه.آورديدر در ميدارشناسيپديهگل زمـاننويسديروح

دوره به گذار و تولد زمان .استيدجدياماجداز جهان كه آيدآنجا به نسبت بودن گشاده و باز با مدرن ينـده،و

را قدخود جهان جديناسازد،يميزمتمايماز هـريدآغازِ در دورانسـازدورهيالحظه مياز تكرار را خود چكنديمعاصر بـهيزيو خـود از نـوم خصوصيبترتينبد.نشانديبار مـدرن،يخيتـار يِآگـاهياتاز عصـرجد«با»زمانيدترينجد«بنديمرز زمـانيـبترتينبـد:اسـت»يدزمان

جد زمان پرتو در تاريدمعاصر زمان عنوان يارزشـيگاهجايدارايخيبههگـلهابرماس.شوديميابرجسته كـه اسـت مـا«يـزنمعتقد را»زمـان

دوره.دانديم»زمانيدترينجد« هگل نظر معاصـريدورهيـايكنونيازروشنگر فرانسهيبا انقالب هيـاناپيعنـيو قـرنيجـدهمقـرن آغـاز و

م آغاز جديدورهينا.شودينوزدهم زمـان پرتـو در مدام بـهيـدمعاصرتجديدترينجديتاكنونيمعنا .شوديميدزمان

259/تجدد

هياتحركمفاهيم قرن در اصطالحاتيجدهمجنبش عصـريبا چـونجديامدرن نآورنديسربرميدعصر امروز تا كـاريزو بـه اعتبار همان به

پ:مانندروند،يم آنيشرفت،انقالب، جـز و زمانـه روح بحـران، .توسعه،مفاهينهم واقع در يـنا.انـدگشـتههگليفلسفهيديكليماصطالحات

تارعرّفميممفاه م:اندشدهيغربفرهنگيخيِشعور مدرن توانـديعصرم درويراهنمايارهايمعخواهديو از را نـهخود آورد، دست به خود ن

وام الگوهايريگبراساس مـ.دورانهـايگـردياز مـدرن وتوانـديعصـرايراهنمايارهايمعخواهديم از بپرورانـد؛ خود درون از را رويـنخود

با مدرن خـود)يهنجارهـايعني(=يتهنجاريدعصر درون از را خـودكند گريدبايبترتينبد.خلق راه مدرن عصر بايزگفت ناچار و يدندارد

دهد ارجاع خود به و بازگردد خود .بههمهنظرصرف ويزچيكهابرماسيهايپردازنكتهياز اسـت روشن

ا جدينآن عصر مفهوم او مـيدكه برابر مدرن عصر مفهوم با وگيـرديرانوينايگرد به ارجاع با همـيسـندگانكه مختلـف، متفكـران عصـرينو

عصريايدجد را زادانديميمدرن به دست خود درون از زنديميشكههم داراينو را هستيعصر و بدانديميمستقليذات بهانـهعـذريكه و

الگوها از گسستن با ميسنتيو ادامه خود راه الگوهادهديبه خـوديوم خود همه.پرورانديرا البته فرهنگينهاايو درون وقـوعدر بـه غـرب

اشارهپيوندديم فرهنگهـاياو نوسـاز.كنـدينمـيگـرديبه رايمفهـومفرهنگهاگيرديمترمعايمفهوم در را آن وقوع احتمال يمنتفـيگـرديو

.داندينمبههابرماس برميمحورينكتهيكباز خود استدالالت وگـردديدر

ميهتوجييشهاندگويديم عرصـهعصر در نخست خود، درون از يدرنز آگاهيباشناختيانتقاد مـينا.آورديسربرمياز او باور به را تـوانينكته

تار در وضوح پـيناييخچهبه رديمفهوم و فراگـرد.كـرديـابيگرفـت

روشنفكري/260 و تجدد

الگودگيجداش كهنياز هيباستانياهنر قرن آغاز جريجدهمدر ياندرم نويانجدل و م)مدرن(=كهنه مـشوديشروع راه به يـروانپ.افتـديو

بد كالسيهيمدرن آثار ميفرانسويكبودن چالش به علكشـنديرا يـهوم اشورنديآن در ارسطوينو مفهوم اندييراه به را يشرفتپييشهكمال

ميوپ طب.زننديند نيعيعلوم زمينايزمدرن را .كنـديمـسـازيينهتحولتقلهواخو مفهوم مدرن الگوهايداهان اسـتداللهايباستانياز مـدد به يرا

انتقاديخيتار ترديـ مـيدمورد زدهنـديقرار مفهـوم برابـر در يبـاييوزمـان از فارغ و مع)يابـديبـاييزيعنـي(=مطلق ديگـرديارهـايي، ررا

ميباييزيعرصه زكننديمطرح مقيبـاييكـه زمـانيـدرا ينسـبيـابـهاينبد.دانديم بديانگرامدرنينشكل روشنگريهيبر يفرانسـويبودن

آغاز هم.گذارنديميدتأكيننويهمچون در مينجاهابرماس دهديتوجهنامگونـــه گرچـــه متضـــاد»modernitas«يكـــه صـــفت دو بـــا همـــراه

„antiqui/moderni”معنا زمانيدر تأخر و مـيتقدم كار دررفـت،يبه امـاجدييِروپاايزبانها تقريرترد»مدرن«صفتيدعصر و ازيبـاًسـربرآورد

حوزهييمهن در اسم صورت به نخست نوزدهم بـهيبـازيهنرهـايقرنرفت ب.كار ميگرديانبه توجه صـفتدهدياو زبانهـا»مـدرن«كـه يدر

جييِاروپا نيرترها،دديدعصر از وييمهحدوداً سـربرآورده نوزدهم قرناسم صورت حوزهبه در هم آن است، شده برده كار .يبـازيهنرهـايبه

جرينا و ميانتحول اصطالحاتدهدينشان علت چه به عصريكه چونDie(مدرن Moderne(مدرن از)modernitéياModernität(يته، امـروز بـه تـا

معنا درونـيباشناختيزايستههيينظر منطـق اثـر بر كه يهنرهـا يِدارندگرفته شكل 1.اندآوانگارد

مهابرماس بـودلرگويـديسپس نظـر وشـناختييبـاييزيتجربـهازآم»يتهمدرن«يخيتاريتجربه هم هنر.انديختهدر اثر دريبودلر را مـدرن

1. Ibid.Pp.16-17.

261/تجدد

اكنون محورِ و ابديتمقطع ميتو جادهـديقرار آنيـژهويگـاهيو بـهم م.ددهياختصاص موقـت،يزيچ»يتهمدرن«:گويدياو گذرنـده، اسـت

اتفاقشيدناپد و نيونده مـيميكه شـمار به هنر نـرودياز آنيگـرديموابديعنصر تغياست ميتاكنون.ييرناپذيرو زمـانتوانديفقط مقطـع در

ابد و بگيتحاضر ا.يردشكل واقع هنـريلحظـهيندر اثـر بـه يگـذار،مياگذشته اعطاء مـكنـديرا دوام آن بـه رابخشـديو آن »يككالسـ«و

جكنديم دنيرقهو بـايـايطلوع بلكـه نـدارد دوام البتـه كـه اسـت نـونيننخست زوال خود مهر ميزطلوع خود كهينا.زنديبر زمان از استنباط

گونه»يسمسوررئال«درخصوصبه ضمنشوديميمتجليافراطيابه درخو پيشاوندينشانگر هم به بايوستگيو مدرن بـودلر.اسـت» مد«عصر

متيباييز مشكلرا عنصر دو ابديك:داندياز تغيعنصر وناپـذيرييـرونسبيك بهيعنصر است وابسته كه مشروط بـهيـكو د«برهـه، بـه»مـ ،

هيمعنويزندگ اشتيجانو ا.ياقو اينبدون كه دوم يرينيشـيـنعنصرمياله گوارا انسانسازد،يرا مزاج به اول نميعنصر يبـاييز.آيديخوشدريابد مـيجامهپرتوتنها آشـكار را خود بن.سـازديزمان يـامينوالتـر

م هنر:گويديبعدها واقعياثر عنصر پرتو ويدر دارد قرار گذرا عنصر وكنونينهم شـالودهيخصلت كـه است معاصر واوندييشـخويو هنـر

جد» مد« ميدعنصر .ريزديرابودلريحالدر نظر از معنا(زمانيبترككه يـايكنـونيلحظـهيبه

ابد)يتاكنون هنريتو اثر خواهـديميامينبنشود،يميمتجليلاص يِدرچارچوبيباشناختيزياديِبنيتجربهينا در تـاريكرا بـهيخيارتباطــانب ــومِ.درآوردي مفه ــون«او كن ــانِ ــ)Jetztzeit(=»يزم م ــازديرا ــهس كمسهايراشهت رسيايحاييزمان كمال به مايدهزمان مـدد يـدتقل يِيـهبـه

ضع و تجليفينازك در پراكنـده» مد«ياتكه آن در اسـت مشـاهده قابلبازگشـتهگويديميامينبن.اندشده عنـوان رم بـه را خـود فرانسه انقالب

روشنفكري/262 و تجدد

گونـهينا.كرديميمعرف همان به باستان از رم كـهكـريمـيـادانقالب دسنت» مد« لباس جنگل» مد«.كنديميادگذشته يِاز در را خود كه هروقت

م گذشته براياشامهيابد،يانبوه .يتاكنونيدارداستنبنيامين تاربا متعارف متكيخيباط هنجارهـايكه بـر وامياست

الگوها از متأثر و ميديتقليگرفته بر مخالفت .خيزديبهسويامينبن بهاييشهانديهعليياز قائل كه ويكاست همگـن زمـان

پيته بـه لجوجانـه بـاور از اسـت انباشـته كـه مكتـبيشـرفتاست درفلسـفه)يـيگرالتكامـ(=»يونيسماولوس« سـويخ،تـاريو از يگـرديو

خنث مكتـبيارهـاييمعيهمهسازييمخالف كـه »يستوريسـمه«اسـتميترو)باورييختار(= تاردهديج مـيخو محبـوس موزه در وكنـديرا

دانهيدادهارويامدپ مانند ميحتسـبيهـارا مـيـاندر .غلطانـديانگشـتاناييالگو در مينجاكه گرفته كار بـهيرروبسپشوديبه ارجـاع بـا كه است

گذشته باستان كنـونيا رم زمـان بـا برمـيمنطبق تـداومانگيزانـديرا تـاتاينسنگ كندريخو كُند منفجر درون از .را

عاين در و متفاوت ظريناستنباطات مـدرنيفحال مـدرن، عصر ازو ا»يتهمدرن«بودن آن پنشانگر كه استنباطيست آنهـايگرفتن از واحـد

كار غرب تفكر استيدر ا.عبث دردهتوانيمينهابر رايگـرديافـتهـاف و كانتيلسوفانيافزود آوردچون خاطر به هم كسـانيكدر.را يكالم

در اايرانكه پاينبر گوفشرنديميتصور مقطعـييكه در غرب ازيدرآگاهيختار به متفكران و مردمان همسانيناگهان و »يتـهمدرن«ازيهمگن

پيراهاند،يافتهدست را گمـانينانا.گيرنديميخطا ناآشـكار و آشكارتجربهكننديم چند با مدرن فياعصر چند تحـوليـكبـايـايلسـوفبا

مشوديمآغازخاص جـايكشبهتوانيو وبـه كرد وداع سنت شـبه« يِبان»سميمدرن معلوم چيمعنايستكه كـه»يواقعـيسـممدرن«بهيست،آن

معناينا دستييهم ندارد، .يافتروشن

بلدانيل

دارييهسرمايفرهنگتضادهايDaniel(»يبلُوتسكيلدان«اوياصلنام Blotsky(مـهدر.است ماه دهمن1919 شهر خانوادهيويوركدر دنيهودييادر يـكفرزنـد.آمـديـابـه

لهستان در.استيمهاجر بـا1920پدرش مـادر فروبست؛ جهان از چشمهز كارخانه در تأميزندگيينهكار را كودكش و ناچـار.كـرديمينخود

پرورشگاهبليلدان به سپرديرا انباشـتهيلدانيستيزيفضا.روزانه بـلام فقر، از سرخوردگيدبود زنـدگيِو بـر كـهيهـوديمهـاجرانيحاكم

بودنديشترشانب برآمده اروپا شرق عمو.از سرانجام پدر مرگ از يشپسق بود دندانپزشك دانيمكه شد؛ نيلاو شهر همان مدرسـهيويـوركدر بـه

ميهنگامي،سالگسيزدهدر.رفت مدرسه به محفـليـكبـات،رفـيكهسوسيداكردپييآشناياليستيسوس جوانان سازمان به .يوسـتپياليسـتو

و تأثيلدانيرامونيپيفضاييژهعناصر نگـرشيريبل و ذهن بر ماندگارشكلگ بر و برجاگذاشت شـديدعقايرياو واقـع مـؤثر چپ به نسبت .او

متو سالها آن كارگرينحوهجهمباحث جنبش در يـدبايـاآ:بـوديمبارزهجست توسل خشونت كـارگريـلنيبـرايابه جنـبش اهـداف دريبـه

روشنفكري/264 و تجدد

شـيدبايكاآمر ويزنـدگيفشـارها.روآورديـزآممسـالمتهـاييوهبـهاياتيتجرب تبديناز را او ناظريلدست به دريكرد برجسته و موشكاف

كـارگريينهزم آمريجنبش همرد.يكـادر دادينهـاضـمن امكـان او بـهسردبيسندهنو The(»يوليـدردن«ييهنشـريرو New Leader(فورچـون«و«)Fortune(فاصله.بشود روزنامه1945تا1940يدر راه روزگارينگارازنوشته»بليلدان«.گذرانديم دگرگونيشهـادر جنـبشيهـاييبـه در كـه

ميكاآمر يِكارگر مداديرخ اياشاره افـول از و ويـدئولوژيكرد يـژهبـهكارگريسمماركسئولوژييدا جنبش ميدر .گفتيسخن

جهانپس جنگ خانوادهياز با شـدوم بـه در.يـدكوچيكاگواشدانش1948و1945يفاصله سمت شـياردر دانشگاه كـاريكاگودر

پايوقت.كرد بـه دانشگاه با شـغليدرسـيـانقراردادش بـه دوبـارهنشر1956تا.روآوردينگارروزنامه در)Fortune(»فورچون«ييهبا

ويهمكاريكاگوش ايكيداشت ناشران از.بوديزنيهنشريناز پسن بــه ســالهايويــوركآن در و ازيكــي1957تــا1956يبازگشــتCongress(»يفرهنگـيآزاديكنگره«مسئوالن for Cultural Freedom(

.شدزمبلدانيل در اثرش سه بابت فرهنگيشناسجامعهيينهاز يشناسو

ازيـنا.يافـتبسزايشهرت عبارتنـد كتـاب ي،پساصـنعتيجامعـه:سـهپادارييهسرمايفرهنگيتضادها ا1.يدئولوژيايانو بر بـوديـناو بـاور

جامعه دگرگونيصنعتيكه معرض تبـديساختاريهايدر و دارد يلقرارجامعهشيم به ركهآنبا.ياطالعاتياود محافظهاو ما منتقـدداننديكار و

جامعهيتوضع در ايصنعتيمدرن اندينبا موافقان از پستييشهحالنمـمدرن حسـاب ن.آيـديبه او كـارياصـطالحينچنـيـزخـود بـه را

1. See: The coming of post-industrial society a venture of social forecasting.-New York: BasicBooks, 1973 ;The cultural contradictions of capitalism. New York: Basic Books, 1998 ; The end ofthe ideology: on the exhaustion of political ideas in the fifties-Cambridge, Mass.: Harvard Univ.Press, 2001.

265/تجدد

دگرگونيلدان.بستينم ادامـهيساختاريبل مـدرنيمنطقـيرا عصـر.دانستيم

كـارگربليلدانتجربيات جنـبش بسـتر رايدر كتـابيـارياو تـا دادسال»يدئولوژيايانپا«معروف به ا.يسـدبنو1960را توضـيـندر يحكتـاب

تجربـهدهديم بـه توجـه بـا نيگـرديسـمماركسيكـا،آمريكه يسـتقـادرآمر دهديكاييروشنفكران سوق شوق و شور به كـارگرانيسـمماركس.را بـه

م سرمايهاينابرابرداديوعده نظام در مدارييهبرآمده از بـاور.بردارديانرا بهآمر»بل« ساختارهايهانابرابريناتوانيميكادر مدد به سيرا وياسـيموجود

كرديادار اصالح و داد زنـدگ»بـليـلدان«.سروسامان وقـفيشسراسـر رافرسودگييموضوعهاينچن و نمـاياسـيسچپيكرد بـه وگذاشـتيشرا

ااهميتيب عنصـر سيـدئولوژيبودن تفكـر در برجسـتهيكـاييآمرياسـيراهم.ساخت ضمن اندنكتهيندر و جهـتيبسـترهاهـا،يشـههـا را مناسـب

بخشــ نظريدنشــكل ســاختن يــا»يوراصــنعتيجامعــه«يدربــارهاييــهوآورد»يپساصنعتيجامعه« اصـلياصـنعتپسيجامعـهييـهنظر.فـراهم در

زمياهينظر در .ياجتماعيدگرگونيينهاستجامعه»بل« زمان آن رايكا،آمريمتحدهياالتايهادر ژاپـن و آلمان

دگرگوندانستيمييهاجامعه م.يساختاريهايدرمعرض يهمـهيـاندرجابجايها،دگرگون او نظر سنتيياز بازار اهميدر يينـدهفزايـتاقتصـاد،

عموم زميبخش تحقيتحمايينهدر روشـهاي،علميقاتاز بـه ياتكاءانتزاعدفيتصا تفكر فراگردهايو يهـادگرگونينمهمتـريزيربرنامهيدر

م شمار .آمدنديبهجامعه«كتابدر عرصـه»يپساصنعتيبرآمدن را يفتوصـياجامعـه

كاركردها از است انباشته كه اقتصـاديفرهنگـياسي،سيكرد دريو كـهباتض مـيكديگراد هـم بـا و دارنـد س.سـتيزنديقـرار نظـر بـرياسـياز

مــيــدتأكيدموكراسـ نهــادزدافرهنــگ.شـوديگذاشــته معــرض وييدر

روشنفكري/266 و تجدد

استيكالراد تأكياقتصاديزمينهدر.شدن مـيدهمواره شـوديگذاشتهعقالن كارآيتبر ماركسيسـتييـرغاييهنظر»بليلدان«يبترتينبد.ييو

همست به كه كرد عرصهيزيعرضه يـنا.پرداختيمياجتماعيدگرگونيدرنخســتييــهنظر ضــمن در را نظريناو يكــاركردـيســاختارييــهچــالش

)structure-functionalist theory(»پارسنز Talcott(»تالكوت Parsons(انـدبرشمرده.زميديجديفلسفه»بليلدان« در ليينهرا رفاه مـيبـرالدولت .كنـديطـرحفلسفهينا»بل« را عموم«يفلسفه Public(»يخانوار Household(يـنا.نامديم

ا و ثمرهينكتاب رياصطالح كمياسـتدوران بـر ياسـتريسـيوناوسـتساليجمهور تنظ.2000در در زميابرنامهيماو معضـالتيينهدر و رفـاه

لياسيس بهيكاييآمرراليسميبكه مرا گرفتكشيد،يچالش همـ.سهم ينبهن پسيزسبب آن از را كردندنگريندهآيكاو او.خطاب معـروف كتـابنام تـرويـزن»دارييهسـرمايفرهنگيتضادها«به اشـاعهيجبـه يـنايو

رساند مدد .شهرتا»بلدانيل« با مينرا بـههايييهنظريشگامپتوانيكتاب كـه دانسـت

ــرما س ــاط ــگدارييهارتب فرهن ــو ش ــون ــدتولييوههمچ ــرفي مص وهمچنپردازند،يم پساسـاختارگراييمكتبهانگريندهآينو مكتب يي،چون

شالوده آورد...ويشكنمكتب حساب آ.به را»بـليـلدان«نگرييندهالبتهنـوعيايژهوصلتيخيدارا دانسـتياز مـ.انـدهخـاص بـهخواسـتياو

درونيجامعه صلح به بخواهد اگر دهد توجه بايغرب برسد ثبات يـدوپرسشها مسائليبه به و بدهد مناسب پاسخ مـياو طرح توجـهكنـديكهباشد .داشته

محافظه»بلدانيل« جدرا حركـتخصـوصبهانددانستهيدكار از كـهو گام به گام و افراطيزپرهآهسته را.كرديميهواخواهيگرياز خـود او

زم عرصهشمرديميبراللياست،سيينهدر در محافظهفرهنگيو و، كارعرصه سوسيدر ايبرخ.ياليستاقتصاد همـانياتخصوصيناز درست

267/تجدد

كهيتياخصوص عصـريزنهابرماسيورگنهستند از خـود پرداخـت دردرباره ميمدرن برزبان 1.راندياو

اجتمــاعيكرســ1969در»بــلدانيــل« در»فــورديهنــر«يعلــوم راگرفـت دسـت به هاروارد سـالها.دانشگاه اواخـر در1980يدهـهيدر

كمبر كرسيجدانشگاه انگلستان اختياستاديدر 1988در.داشـتيـاردرجمــاه اتحــاد ســخنرانيشــورويربــه و كــرد دريمختلفــيهايســفر را

اينايهادانشگاه كرديكشور .رادپا»بليلدان« نام به خود معروف كتاب نويسـديمـيـدئولوژياياندر

د قـرنيستيِاومانيدئولوژيهايايگرحاال آغـاز و نـوزدهم قـرن از برآمدهكنـونپادرآمدهازيستمب زمـان و ايزمـانيعنـيياند او رايـنكـه كتـابشانوشتيم حتيدو كنونينهميهم ايجـاريزمان يـدئولوژيهاييبـهكاربردنيازيگرد و است محدود افقشان كه .دارندينمعيدارند

مقاله»يندلمايكل« تالس«دريادر همگـاننويسـديمـ»يمزآنجلس امـروزجامعهداننديميهيبد در ما صـنعتيايوراصنعتياكه ا.زيـيميمـيپسا يـندر

ا سـرميدئولوژيهايجامعه به نزع حال در كهن راست و يهنگـام.برنـديچپچن1973در»بليلدان«كه بهاييدهپديناز خود اثر جامعـه«نامدر يبرآمـدن

تجد»يصنعتپسا در و گفت همـيدسخن مقدمـهينچـاپ بـا يليتفصـيااثـرتوضييهنظر و بسط را گاميحخود و پـيزبرانگتوجهيداد جهـت بينـييشدر

حوزه اجتماعيدر هيعلوم ايكيچبرداشت، بديناز .نمودنـدينميهيمواردا همينبا كتايحت»بل«اثرينحال مـبيامروز شمار به هنگام به و روديمطرح

آستانه در كه است آن حق بيو بسـنجيالديميكمويستقرن نـو از را .يمآنسالينا»يندليكلما« به را رشته1999مقاله 2.درآورديرتحريبه

زندگينامه.1 با مرتبط راآگاهيهاي بل دانيل ميي جا يافتهمه نك.توان ضمن :در- Encyclopedia of World Biography Biography. ©2005-2006- The School of Cooprative Individualism. Internet. 2010.- 50 Klassiker der Soziologie. web. 2010.2. Lind, Michael.Why Daniel Bell Keepps Getting It Right.Los Angeles Times. Aug.15, 1999.Reissued in New America Foundation.

روشنفكري/268 و تجدد

م»ليند« منويسديسپس بهياناز مشهور ن«گروه »يويوركروشنفكرانــار روزگ ــه ــراديك اف و ــود ب ــؤثر م و ــذ ــگا«چــونيمتنف ــاويروين »ه

)Irving Howe(،»ــگا ــتولكريروين Irving(»يس Kristol(،»گل ــان ــزرنات »ي)Nathan Glazer(يلينـگتريونـلل«و«)Lionel Trilling(دربرمـ گرفـت،يرا

ك وراسيتنها آثارش وراسويكه و دوره مطـرحيآن هنـوز خـود زمانحال.است»بليلدان«است، نيدر روشـنفكران گـروه تـوانيويـوركيكه

نيفكر ژورناليكاريرويو صرف را ميسمخود يـلدانكردند،يزودگذرو را كتاب هفده درآوردياكرديراستاريبل نگارش ا.به يـدبايانميندر

برد»دارييهسرمايفرهنگيتضادها«و»يولوژيدئايانپا«از بـاور.نام بهبا»يپساصـنعتيجامعـه«برآمـدن»يندل« اويـدرا شـاهكار و عمـده اثـر

اينلدا.برشمرد پينبل و مقدمـه و كـرد اصـالح بار چند را يشـگفتاراثرافزود .برآن

حت»ليند« كه است كتـابيمعتقد چنـد شـامل كتاب اول چاپ همانبوديكدر گرا.جلد جريشـهابه حـوزهيجـاريانهـايو اقتصـاد،يدراياستس در جامعه جامعهيكاآمريمتحدهياالتو توجـهيهـاو مشـابهاندكرد،يم به اختصار ،»روسـو«همچـونياجتمـاعيلسوفانفهاييشهبهو»وبلن«،»ماركس«،»يلم« باالخرهپرداختيم»برنام«، يانبـوهكـهآنو

ميهاازداده عرضه خواننده به را بـامزهيانكتـه»يندل«ينجادرا.كرديخاممآورديم جانسون«نويسديو تجل»ساموئل اثريلضمن نام»يلتُنم«از بهگمشده« ه»بهشت نميچنوشت دلش اخواهديكس بينحجم ازيشاثركه.دباشهست،كهينا است شـكل»يندل«معلوم بـه كتاب حجم كـهياز

هم در درست و است ناخشنود شد فرهنـگيگـرديانكتهينجاعرضه ازمينيانچ زبان مـرانـديبر چـنويسـديو در امتحانـات نامزدهـايندر ازمخواهنديم واقع.يسندبنوداننديهرچه وبـا»بليلدان«در آمـار آوردن

فراوا انارقام توانايندر است خواسته زمييكتاب در را شـرحيينهخود

269/تجدد

علم بسط نمايو ايشبه و چينبگذارد زمـانيزيدرست آن در كه بوداز علميكهمه برابريكتاب روزنامهيكدر داشتندكتاب انتظار .نگارانه،

نم مويحت»يندل«يبجوييعيناكنميتصور هم بنمااكنون يدشـا.يـدجـهنمينا»بليلدان«اگر را هنگـاميـنايكسـكرديكار آن در را او كتـابا.گرفتينميجد مـ»يندل«حالينبا طنز بگـونويسـديبه يـنايماگـر

م صفحه پانصد به آنيشـتربيدشـارسـديكتاب خوانـدن از خواننـدگانكنندصرف م!نظر بالفاصله نبا:افزايدياما بكننـديـنايدالبته را بـه.كـار

كسييدهعق اگر باشدياو اجتماعيكناچار علوم كنونيكتاب سال يدرزندگيحتيابخواند سراسر فقطيشدر باشد دريكناچار بخواند كتاب

باينا جامعـه«كتابيدصورت بخوانـد»يپساصـنعتيبرآمـدن يـنا.رازم»بل«شاهكار در تحليهتجزيينهرا عقي،شـناختجامعهيلو ييـدهبـه

حوزهيتيموفقيدبا،»يندل« در خرابيابرشمرد بـه اسـت آغشـته يهـايكهعظ اشتباهات از جامعهيتهايروايشترب.يمسربرآورده دريايشناختبزرگ

علم كـردهيبظاهرفرگرايييبرابر خم آرمـانگرايـاانـدكمر برابـر ييدردويمذهبشبه هر اند؛ پادرآمده ويناياز اوسفسطهخطاها بـاور به را ها

كاپتوانيم كتاب كرديتالدر مشاهده نكته1.ماركس يكـلما«كـهيااصلم»يندل دربتوانديمكنديمطرح آب از مثاليايددرست مياما وزنـديكه

ماركس«كتاب م»كارل قرار خطاب مورد ا نادرسـتترديـديبـدهد،يرپا»يتالكاپ«كتاب.است تنها تازهگذاريهنه عرصهياروش واقتصاديدر

روشهاياستس بل زمييبود، در را تـايخـتريپيشيدنانديينهنو كـهن حاضر اهميززمان استبهرهيكهيتياز شده .مند

داده»بل«فراواناشتياق فريتجربيهابه كـه شـد آن از ييفتـهمـانعشودييهنظرهرگونه منظم و سياآراسته از)ينظام(يستميبخواهد ناب

صحنه در ا.كنديطراحيشهانديخود يفتگيشـ»يندليكلما«بازينجادر

1. Ibid.

روشنفكري/270 و تجدد

به نسبت را نما»بل«خود مگذارديميشبه »بـليـلدان«خرد:نويسديوپد ماييدهكه در مـياننادر شـمار به بزرگ آن(!)روديمتفكران از مـانع

موجودات كند باور كه ميانسانيهاجامعهياشد برنامـهتـوانيرا طبـقطب»بل«.كرديبازساز انسان بود دارديعتيمعتقد سو.دوگانه آغشتهيياز

پرخاشگر به ناشياست كه انگيسبعانه مينآغـازييزهاز و يـلاوسـتتخركنديم و شكستن درهم سويببه از جسـتجويگردييو نظـميدر

پهنه زندگيدر و ارادهآيديبرميهنر تمكيو به را تركينخود ويبهاازنمايقالبها به .گذارديميشهماهنگگسـتره»يندلمايكل« كـه اسـت مـيمعتقد را بـل بـاتـوانيكـار

پ.كرديسهمقا»ماركس«و»يلم«چونيشگرانياند كه ماركسيشتراوم كه حاال بود كرده نقد نادرست دسـتخواهـديرا بنهـد ارج را بـل

قزنديم ماركسياسبه همان م.با ماكسبليلدانگويديسپس بسانمعوبر تك عامل قبول از توضياري، سـربازيحتشرويحجهت جامعه

ايلدان.زنديم بر مينبل را جامعه كه است بخـشتوانيباور سه بهاجتمـاع:كرديمتقس نظـام=يتيپـول(=ياسـيسيجامعـهي،ساخت

فرهنگ)ياسيس كتاب.و جامعه«در نويسـديم»يپساصنعتيبرآمدنا كتابش نگارش از او هدف تغينكه كه سـاختيناشراتيياست از

بسنجدياجتماع دگرگونيقيطريعنيرا به كه ميرا انجامـدياقتصادنت در تغيجهو دسـتخوش را كار نظام خود دنبال امـاكنـد؛يمـييـربه

ميلدان صراحت به عرصهييراتيتغينچنينانويسديبل ساختيدرتغياجتماع خود همراه عرصهييراتبه در سيهامتناسب يسـيانظام

نمـيا بـار به ايـلدانيـبترتينبـد.نشـانديفرهنگ مفهـوميـنبـلفئوداليستيماركس كه خودبخوديسمرا محصول يفرعيفرآوردهياراجنب كشاورزيو عامهيناياداند،يمياقتصاد كنـوناستنباط رايپسند

مـ فكـر كشـورهايـاگوكنـديكه چـييگـذار سـوينهمچـون يبـه

271/تجدد

سداري،يهسرما بـاريـكدموكراتيفرهنگيايكدموكراتياسينظام بـهمپذيردينمآورد،يم طرد .كنديو

مقدمه»بلدانيل« ايادر سالينبر به نحوه1999كتاب كهيانوشتم»يپساصنعت«اصطالح انبساطشودياستعمال موجب مگاه شـوديخاطر

شگفت گاه استو اصطالح.آور كه است معتقد او بـه»يپساصنعت«خودجامعـهييهـاجامعه ماننـد دارد بيكـاآمرياشـاره دريشـتركـه مردمـانمييهاحوزه گمارده كار به و دارند ارتبـاطشوندياشتغال بـايكه نـدارد

خوراك مواد اشيايرشد فضا.ياءساختن ديدر انسانها برابـيگركار، ردرنميعتطب بگيرند،يقرار صورت به آنيگانهخواه وبهرهيابا همان از مند

اندك اشيشمار و مصنوعات دارندياءبا دريپساصـنعتيجامعه.سروكارمـيبازيكاساس شـمار نت.افـراديـانميبـازرود؛يبه اكنـونيجـهدر

اجتمـاعيتواقع جهـان متوجه طبيعمدتاً نـه چيعـتاسـت، نـه يزهـاوا)ياءاش(= انسانها؛ فقط بلكه آگاهين، اثر بر مردمان را ازيجهان متقابـل

ازد و ميگريخود 1.كننديتجربه

دانينبرا»يندلمايكل« كه است تركبليلنظر بيبيبا و خـرد يـنشازجامعه از گذار از برآمده جامعـهيـدتوليآثار بـه را محـور ـيـ دانـش

برم ماركس.رسديمحور نبـرديختـاريمحركهيروينيستاناوبرخالف راصنعتيانميطبقات صنايكارگران مالكان جـاداند،ينميعو بـه آنيبـل

باعتقدم حاال كه ويخاصيدتأكيداست گسترده آموزش بر شود گذاشتهبــاور.يانســانييهســرما زنــدگ»بــل«بــه ســطح جامعــهيگرچــه يدر

پـيپساصنعت دوران از بـاالتر مراتـب ايشبه بـا تضـاديـناسـت حـالا.يابدينميانپاياجتماع تضادهايندر عوض به كشنديسربرمييجامعه

ناشـ وضـعيكه مجديـداز تضـاد ماننـد وسـاالرييسـتهشايـاناسـتعاليخواهتوده آموزش سطح نظر.يدر پ»بل«به يصـنعتيشـرفتگرچه

1. Ibid.

روشنفكري/272 و تجدد

برايماديكاالهايابيكمتوانديم تقليشتربيرا قـادريلمردم امـا دهـد،قلمروهايموروثيابيهايكميستن حيدر و دهـديثيتقدرت كاهش .را

فق دورانها تمام در و ميكطهمواره آمريسرئتواندينفر يـايكاجمهورآر.بشوديوودهالييشههنرپينتربرجسته مبتنـيستوكراسينظام نظـام يو

ب افراد توانستند فقط كاست بـرايشتريبر رقابت جهت بـهيابيدسـتيراسازند آزاد و رها تعـداديالعـادهفـوقيشافـزانويسـديمـ»بل«.منزلت

مصرفيكسان نردبام از تجربهرونديمباالكه فاقد مردمـانو بـهيانـد رام عرضه نمكنديجامعه كجاداننديكه اجتمـاعيـنايدر ارقـرينردبـام

برا مصرفياريبسيدارند؛ مردم شيي،گرااز صورت زنـدگاييوهبه ياز.آيديدرم

افزانظرصرف شـركتيشاز قـدتعـداد نبـرد در سـريمكننـدگان بـرنظــريابيدســت بــه شــهرت، و قــدرت پ»بــليــلدان«بــه يشــرفتعنصــر

مـ»ياتازهيابيهايكم« بـار به اطالعـاتيـابيكمكـهآنيكـي.نشـانديرادار را خاص موارد با مرتبط و فـردياطالعاتيزانميعنييم؛متناسب كـه

زم اجتماعياسيسصادي،اقتهايينهدر ايو گسترش سبب هاحوزهينبهايادارديازن به توجه علت درگياهاحوزهينبه خـاطر آنهـايـريبـه بـا

چن ايگردينمونه.استياطالعاتينخواستار زمان داردبه يـلدان«.شارهجامعهگويديم»بل ارتباطخصوصبهزمانيديتولييشرفتهپيهادر در

نا فراغت جامعهدرتربا در زمان از است محدودتر يكشـاورزيرفقيهاوا.يصنعتيا بـر فرض جامعـهيـنالبته در انسـانها كـه يصـنعتيهـابـودفراغتيشرفتهپ بيازمان اختيشتريآزاد داشتخواهياردر .ند

مـينا»بليلدان«كهوقتي را يـايـانآرمانگرايشـتربنوشـتيكتـابداشتندانديشانيااوتوپ قرار چپ جناح ا.در اوهاميندر شدهييزدادورانِ

ا از پس عصر دريمردمـانينچنـيدئولوژيو و راسـت جنـاح در حـاالكسان آزاديسمت هواخواه كه دارند يكسـان.هستنديفرديارادهيقرار

273/تجدد

ك آههم ماننـدينانهبخوشنگرييندهبه دارنـد و»ينگـريچگيـوتن«باورهمچون هاينآلو«هواخواهانش اوتوپ»تافلريديو آرمـانيااز يشـياندو

برم دفاع مبتنيكارانمحافظه.خيزنديبه اقتصاد معتقدند ويكه خدمات برحكـومتينترنتايشبكه سـاختهيمقررات متـروك و منسـوخ ازرا انـد،

ن»بليلدان«مايتح اسـتنباط»بليلدان«.يستندبرخوردار كه است معتقدآزادساده از ايلوحانه به باور مينو افراد انگتواننديكه بـه هـاييـزهبنـامعيفرد قرار تضاد در كنند جماعتهـاگيرديمل و جوامع فشار كـهييبا

م را حكومت زمطلبند،يدخالت در كرانيينهمثالً از يـادرهايهحراستزم از حراست باينهايو و ايربكر از چنانچـهينو كـه معتقدنـد گذشـته

آرزويلتما ديفرديو بايبآسـيگـرانبه ويـدبرسـاند مقـررات تـابع.بشوديقواعدستا»يندلمايكل« كتابيگرديشيدر جامعه«از »يپساصنعتيبرآمدن

بخشينانويسديم شكل و فهم در داشـتهيدنكتاب سـهم مـا دوران بـهز فيرةالمعــارفيدايدانشــ»بــل«يــرااســت بســان يقرنهــايلســوفاندارد

دانشگاهيجدهمه مانند نه و نوزدهم وفضليانو يزدهيدئولوژيافروشدان ا.يكاآمرهايشگاهامروز مايمبگـوتوانميمينجادر درينـدليكـلكـه

دانشگاه با داورارتباط به دست درستيها نبا.زنديميبالنسبه يـدگرچـهبسيداورينا در اما گرفت مطلق را دانشگاهيارياو هـميياروپـايهاازمحفلاميدهد با استادان محدودييگراكه راهـادانشـگاهيدرهايشياندو

رو كشوريابندنديميشمندانانديبه ايدر كهياستادانينهميرانمانندد زدن كنار كرسيگرانبا مانـديافتهدستياستاديبه ويانمـايگيچنـان

بد و مگويييههتكرار انددهنديرواج ورود راه نظامهايشگرانكه به يرارانوشـته»ينـدليكـلما«سرانجام.بندنديميدانشگاه ازياگفتـهبـااش

پا»بليلدان« هـريپساصـنعتيجامعهگويديم»بل«.برديميانبه ماننـدتاريگريديشرفتپ وعدهيخدر زنان و مردان به بيبشر بـريشترنظارت

روشنفكري/274 و تجدد

اجتماع مـيعنيشانيسرنوشت را مشتركشـان ينچنـ.دهـديسرنوشـتباورياوعده آزادشـوديمـيسـرميهنگام»بليلدان«به وفكـرييكـه

سينهادها اختياسيباز بگياردر قـرار بـايـردانسـانها بتواننـد مردمـان وآزادبهره از بـودن پـيمند كسـانيقـتحقيدر برابـر در و كـهيبرونـد

حقيدسترس ميقتبه محدود يالفبـا»بـليلدان«راينا.يستندباكننديرام معرفت و .نامديدانش

جديد

بـهيناميديجدياجديد كـه مشـهورتريكـياست يجنبشـهاينازامپراتوريطلباصالح نوزدهميهروسيدر قرن اواخر )هشـتاديدهـه(در

ب قرن اوائل استيالديميستمو شده .اطالقنوخواهيكسجديدي كه جدكنديمياست جنبش يـديجديـايدو

اندينام مورد در كه اسـالميعرفيشگراناست كـارينهمـ يِـ بـه دورهاست ايبرا.رفته در مينسهولت ايناتوانينوشته و رايـانجرينافراد

ناميدگرايانجديايديانجد فارس.يدهم رايكيتاج يِبه »يـدانجد«آنـانا.دنامنيم رايندر اصطالح سه هر منوشته كار به مورد به .گيريميبسته

تركيا»پروريترق«را»جديدان« همچن»پرورلريترق«يبه بـهينو بازم»يوشلر«يترك .ناميدنديهم

اينااز جدياافرادينرو را كـهخواندنـديميدگراجديايدجماعاتاستقرار الجدهدفشان مكتبخانـهيمتعل يِنويروشهايعنييداصول هـادر

امپراتور .بوديهروسيدرنـوگراگستردهييمعنايديجداصطالح از حـوزهييتر ويمتعلـيدر

ويداپيتترب بهيلتبدتدريجبهكرد مهمتـريكـيگشت يانهـايجريناز

روشنفكري/276 و تجدد

نوگرايينوگرا و عام طور آسـينيدييبه در خـاص طور يمركـزيايبهسو از هنگام آن در كه بودن،ياروسيامروز گرفته نام .تركستان

انقالبـجديديان تحـوالت و شورشـها انقـالبينتوانستند از برآمـدهبس1917اكتبر و آورند تاب پياريرا و هواخواهان دريـرواناز را خـود

پاكساز دادندينياستاليهايپرتو دست ا.از ايـنبا آثـار يـانجريـنحـالهميحت در هم امروز به استينتا مشاهده قابل و دارد حضور 1.حوزه

جددر تبلمكتبخانــهيــدجديســازماندهيــدگرايانآغــاز را يــغهــامكردنديم نيزمخواستنديو اتاقهـايمكـت،و وارد نقشـه و يتختـه

امروزياصفوفيايم،تعل اصطالح كالسـهايهابه كننـديوارد .درسخصـلتيزهاچينا ظاهر تزيشـيآرايدر اسـاسداشـتنيينـيو امـا د

ديمقديمتعليسازمانده ا.ريختنـديمـرهمرا دريشـهاگرايـنالبتـهنينهم خاتمه كتابها.يافتحد كـازانيدرسيچاپيورود قـاهره، از

قســطنطن)قــازان=يــا( از و تعلــ)اســتانبول(=يه، رايمقــديماســاستـدرسـاختيمـيـزبرانگپرسش جانشـيسو را يستـدرينمكتـوب

.كرديميشفاهروابنا ميدجديالتتماينايتيبر گرفتـهيمـهكريتاتارهاياندر پـا

آس به آنجا واز سراخصوصبهيمركزيايبود خوقند و بخارا كـرديتبهرونق .يافتو

الجداصطالح نويمتعليايداصول روش كرخصوصبهبا بـايمـهدراسماع Ismail(يگاسپرينسكيبيلنام Bey Gasprinskii1851يوندپ)1914ـ

در.1 بار نخستين براي را مطلب اين آغازين قسمت از شرقروزنامه«بخشي شنبه»ي 26مورخرساندم)15ص(1386خرداد چاپ التحريـر.به حـق بـود قـرار روزنامه صفحات اين مسئول

پرداخ.بپردازد بگيرداندكي مطلب باز تا روزنامه.ت رفت شـما»اعتماد«يبعد كه حاال گفت ومي حساب تسويه جا اين داريد طلب ما كـه.كنماز بـار اين و گرفت مطلب باز اعتبار همين به

باالكشيد جا يك را همه كردم بورقاني.ايستادگي سليممرحوم مردي بودكه اينـانالنفس گفـتخودشان براي را چيز برده.خواهندميهمه بارز مصداق همان استاين فرهنگي .داري

277/تجدد

سال در كه است روزنامه1883خورده انتشار به نـاميپرنفوذيدست بهايول.زد»ترجمان« آمد كه ويانجرينچنان زمـانيژهبه آن تركستان در

نواحخصوصبه كنونيدر درهيازبكستان رواجيو .يافتفرغانهمكتبهايمتعلاصالح نخسـتيانهميايآسييابتدايدر جنـبشينهدف

هنگام.بوديدجد آن مكتبهـايعنيدر در نوزدهم قرن اواخر يايآسـيدرعربيانهم به را دانـشآنيبـكردنديميستدريقرآن عربـكـه يآمـوزان،

مبتن.ياموزندبيابدانند دانش فهـميانتقال بـدون قرآن حفظ روش بر بودتركيفارسيمتنها.آننايمع عربيو خط يـنايدهنـدهيـاريابزاريبه

م شمار به مـدانش.آمدنديروش فقـط رايـناتوانسـتنديآمـوزان متنهـاكنند حفظ را آنها بودند موظف اما .بخوانند،

مـدانشيناالبته تنهـا درييمتنهـاتوانسـتنديآموزان كـه بخواننـد رافرام نمگرفتند،يمكتبخانه قادر نايمتنهابودندياما و بخوانندتازه را آشنا

مادريحت زبان ا.خوديبه عمل بـيناندر حسـابسـواديهمچنـان بـه.آمدنديم

جدهواخواهان تغيداصول راه تعليناييردر وكوشـيدنديميمروشِالفبـاخواستنديم جـا)يـكفونت(يـيآوايآموزش بـه سـنتيرا يروش

نت در و بهيآموزاندانشيجهبنشانند طرفدارانياريبس.بارآورندباسواد ازالجد پـرورشيداصول از قـديافتگـانخود بـايممكتـب آن از و بودنـد

پـرورشكردنديمياديزاريب را آن ضـديدهنـدهو و يروشـنگرجهـل.دانستنديم

ا1»خالديباد«نظربه پژوهشگر مين، نـزاع قـديـاندوره، ويمروشايشبييمعنايدجد قديدجديانميكارپ.داشتيناز بـريمو اسـاس در

بـود دانـش انتقـال و فهـم گونه دو دنمكتبخانـه.سر در يمتنهـايـايهـاپد متنهايداردستنوشته جهان در نه شـدهيگشتند، بـا.چـاپ دستنوشـته

1. Adeeb Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. 1998.

روشنفكري/278 و تجدد

نوع برايخود مـيقداست بـار بـه دنآورديمـتن از را آن بـودنيـاييوتبدرهانديم شگشتيميلو تكاييءبه خور خصـلتيم؛ردر از يمـتنميينيآ دنگشـت،يبرخوردار مـيـاييكـاركرد محـدود فقـطبـوديآن وبهبايستيم و كرد حفظ را جد.سپرديادآن روش بـهيدهواخواهان كه

و به چاپ ميدجراپچايژهعصر داشتند، خصـلتخواسـتنديتعلق بـرجاييجادو به را متن وفهم كنند غلبه دستنوشته ازيمتن و بركردنحفظ

بنشانند .آنجدينااز تـرويديانگذشته كـاربرديجخواستار ويآمـوزش بودنـد

دانشدانستنديم اقتدار فقط نه چاپ سـنتكه چـالشيآموختگـان بـه رامكشيد،يم كـهيعتروسـياجامعـهتوانستيبلكه دهـد قـرار خطـاب را

بودييتوانا آورده دست به الجديبترتينبد.خواندن اصول يدطرفداراننخبگا پرسشيسنتيفرهنگناقتدار نهاساختنديميزبرانگرا در دريتو

بازتعر اجتماعيفراه مينظم ب.نهادنديگام جديگـرديـانبـه يـدروشترقيشرفتپ ميو هدف همگرفتيرا با سـادهياستداللهاينو ظاهر به

بدياريبس پرسيجرايهياتاز مورد را جامعه مدر قرار اكنون.داديش هما سنتيزنيراندر دگرگـونينيديآموزش معـرض در قـم شـهر مثالً يدرجديجد ابزار و است گرفته ويآموزشيدقرار )يوتركامپ(=يانهرايژهبه

تدر روش بر تنها نيرتأثيسنه مدرسـان اقتـدار از اسـت، نهـاده يـزبرجاآموزشـ استقالل و است پژوهشـيكاسته فزونـطـالبيـ يدهبخشـيرا

نت.است تغياچهـرهيهعلميحوزهآيندهدريجهدر كـل ويافتـهييـربـهنيكسرهينقش از و داشت خواهد گذشته از كننـدگانيتحمايتمتفاوت

گرفتينامروز خواهد فاصله سخت كـهينا.خود اسـت آن نشانگر امرنحوه و آموزش نوبـهيدسترسيابزار بـه اطالعات نظـاميبه بـر خـود

م ارتباط و ويانآموزش .دارديرناپذانكاريريتأثشاگرداستادالجديروانپيگردنام مبـيندرع»پرورلريترق«يعنييداصول ينحال

279/تجدد

وضع و ايانهميايآسيفرهنگيتتنوع استيندر اصـليترق.دوران درعربياواژه فارسياست در معنايشتربيكه بـيشـرفتپيبه كـار ردهبـه

است مشروطخصوصبهشده دوران پسوند.يتدر فارسـيپرور ياستكاربردها دانـشبسياريكه همچون آندارد ماننـد و پسـوند»لـر«.پـرورترك در معنايجمع كه فارسياست در آن .»پـرورانيترق«شوديميكل

عربيكسانينانا به را متنها كه فارسـخواندنديميبودند بـه خانه در يوميتركيا بهيازبكيتركيعنيگفتنديسخن اكتبر انقالب از پس تازه كهمعراعتباينا و شد نشناخته تمام با فارسـيرومندياالسف زبان رواج يو

ز انجاميانبه نمونـهيـانجرينا.يدآن ضـمن بـرايخـوبيدر ياسـتجامعه احوال در فرهنگيامطالعه قـدرتيچند و حكومـت چنانچـه كه

سيمركز مدد فرهنگـيكـييتتقويفرهنگياستگذاريبه وجـوه رايازبگ تضعيردهدف ايحتـانجامـديمـيگـردوهوجيفبه وجـوهيـناگـر

هدفگيرومندترن وجه طبيرياز روال در و باشند گـذاريعـيشده در يوپ .گشتنديميروزمندبرابر

جدترقي نظر معنـايدياناز پيابيدسـتيبه كسـبيشـرفتبـه راه ازبود نوعينانا.دانش عمل ميشكيدر تحقـقپروراندنديعلم منظـور به

پ.يروشنگر نظر از الجديرواناروپا ترقيداصول ازياريبس.بوديتجسممقايديانجد بـه دسـت و بودنـد كـرده سفر اروپا ياروپـايـانميسـهبه

آسيشرفتهپ مواپسييانهميايو كيهيبد.زدنديمانده برخبود ايه يندرايشســتا ماننــد اروپــا مشــروطيرانيــاناز بپيتعصــر غلــو ويماينــدراه

امريشرفتپ را بعيبيبياروپا م»خالد«.يانندبنمانقصيو سراجيرزاازبخارايكفرزنديم،رح سالييبازرگان به د1902كه بـه ازيـدارموفـقمپاارو نقل بود حتكنديشده اروپا در بود نوشته نديكيكه را يـدمنفـر

لباس هيدهچروكياكهنهيكه باشد، داشته تن يدمنديامخروبهيبنايچبره تسطيابانيخيچو باشـديحكه حـال...نشـده سـرزميدر در مـاينكـه

روشنفكري/280 و تجدد

حفره در بدبخت دكانداران و مغازهيشانهابازرگانان ملوميكتارييهادرم در گردوغبار گدايانبوهياناز لحظهنشستهياناز و بـهتوانندينميااند

بكشنديآسودگ وايوا...نفس ما، مايبر مدت.بر پـاريتمام در يسكـهعزيادبهگشتميم جاريزموطن چشمانم از اشگ همواره و .بوديبودم

مـيسـطحييسـهمقايكدر گـذرا جدبينـيميو علـميـدانكـه بـرحالفشردنديمپا درآستانهيدر ايتمشروطانقالبيكه اصـراريـران،در

گفتارها در كه بود قانون استقرار ب.بوديافتهيتمحورياسيسيبه يـانبهاندكنديميخواهعلمكهآنيگرد اسـتقرار بنيشـهبه دريعلمـيادهـايو

مهجامع ركنديتوجه از را تحول بنيشهو از كـهآنوگيـرد،يمـيپيادوخواه ـ مكنديميقانون دل حكومت قلمرو بـاالبندديبه از را اصالح و

م دنبال جامعه رأس از ا.كنديو بر تصورشان خواهان ـ اسـتيـنقانونواپس و معضالت قانون استقرار با برمـيهاماندگكه وآنچـهبندنـديرخت

مـسد فـرو درهـم اسـت بوده عدالت دوران.ريـزديراه همـان در البتـهايتمشــروط مينبــرديــراندر درگرفــت جديــانجانانــه ويــدمــدارسخصوصيزنينا.يسنتيهامكتبخانه مشـروطيگردياتاز دريتجنـبش

اياگوشه.استيرانا كتابيانجريناز در زم«را شناسـييـرانايينهدردوم ط»جلد به كتابيليتفصورو داده»تجـددهـاييشـهر«در .امشـرح

اييگفتارهـايزن»يحييياتح«كتاب در انقـالب.داردينـهزميـنجانانـهانقالبيرانايتمشروط گوناگون جهات پياز بهيشرواست و زمانه آن در

برينهم اگر بود خواهد خطا جنبهيكيسبب خصلتهااز و تكيها يـهآنجامعيمبزن تحليتو در را ناديلهايآن .يريمبگيدهخود

الجدطرفداران جهانيداصول قرائتستندزييمياسالميدر اثر بر كهپ هم به سفر، و مشترك كشورها.بوديوستهمتون دريمسلمانان مختلـف

زبانهاينا با ويكـديگربـااروپايييرغيهنگام داشـتند قـرار ارتبـاط درم ا.گرفتنديتماس مـينبه بخشـيـديانجدتـوانياعتبار قلمـرويرا از

281/تجدد

آوردياسالمدرنيسمم حساب اسـالميدارايانجرينا.به يخصلتسـبب بـه بود دوريكسـرهراياسـالميگفتارهـاكـهآنهم خـود از

نها داور ضرورت به بسته و اسـالميينساخت خـود استدالالت در رااسـالمگـاهيچهينانا.دانستيم خـود از جـوان تركـان يـيزدابسـان

ا.نكردند راست«گذشتهيناز مغا»اسالمينجوهر يـا»يتهمدرن«بايررانم ا.دانسـتنديتجدد نظـر پيـكينـانبـه زيراسـتهاسـالم ينتهـاياز

تضميروپاگدست به براينقادر شديرفاه تواند ا.مسلمانان حالينباجد جنبش اگر بود خواهد اسـالميـكرايدياشتباه نـوگرايجنـبش

جد.يمبدان حركت عيدگراياننوع اصل نوخواهرفيدر و آنـانيبوددرون از و دل آغاز.بـوديامـدهبرنيعتشراز ويمتعلـينشـانهـدف

ا.بود)مدرن(=نويتترب مهم جدينفعالً جنـبش كـه دريـدياستواكنشيانم حال همان در و گرفت شكل سـلطهيمسلمانان بـه يبود

كوششـيتزار دسـتيو جهـت در پيابيبـود بـريشـرفتبـه غلبـه وا.ندگيماعقب جريشتربيراندر نوانديينوگرايانهايبه يعرفيشيو

مينيديا اسـتيـاندر شـده توجـه ا.عربـان در مـن جـايـنقصـدكوشش ديشناساندن نوع از ميگراست خصوص،عربان،يرغياندر به

افارس در ـ همسساينزبانان در ـ تركيگيجا حوزهبا در و يزبانانتمدنيفرهنگ .مشتركيـالجدپيروان اساليداصول از خود فهمِ آسـدر در مسـلمانان تنوع به يايم

كشورهايمركز ميرامونپيو احترام اگذاشتنديآن پـذينو را يراتنـوعا.شدنديم همچنينبر و ترك، انواع و فارس كه بودند ويحنفيناعتقاد

مالكيشافع حنبليو جعفريو مسلماني،و وجـودهمه بـه همـه و انـدو اويكتاييخدا رسول و دارند باور محمداو .داننديم)ص(رازمـانيجتدربه مـرور با انقـالبخصـوصبـهو از يـنا1917پـس

تغ دستخوش تركـييراستنباط عنصر و ميـتتقويشد از و يـراثگشـت

روشنفكري/282 و تجدد

مغوليقهرمانان و چنگترك چون بيمور،تيز،تبار الغ .كردنـديمياديكوپيشاعر فكرت عبدالرئوف پاكسازكهآنازيشچون ازينياستاليهايدر

ايانم و ازيشورويختارزبرود پس شود، فارس1917حذف نويسييازكش تركيددست به .روآوردنويسييوجدگرچه مكتب اسـتعماريدهواخواهان ـ اسـتعمارگر تقابـل مفهـوم

هم به و ساختند دگرگون را اسـتعمارينشده درطرح هم يهروسـيسبباگنجيدند،ينم استعمينبا با سـتحال سـر روس نظـر.نداشـتنديزار بـها»خالد« امپراتورخواستندينمينان، بستر از را روسـيخود يهاسـتعمارگر

بل حضوركهبرهانند، استقرار آسـياسالميمجموعهيكخواستار يايدرروسيمركز چارچوب نمـينا.بودنديهدر را ازتـوانيسخن برخـوردار

هنگــام تــا دانســت الزم زميدقــت درســتياســيسهــايينــهكــه را آنامپراتور.يمبرنشمار از استقالل منزلـهيهروسياعالم جنـگيبـه اعـالم

كسبوديم هيو آن در طـرحنگامرا و آن؛ تـوان نـه و بود آن جرأت نهمـيخواستينچن نـاممكن هـم اكتبـر انقـالب از دالنمـوديپس يـلبـه

ا.مختلف كنيناز توجه است مهم جريمگذشته اواليينـوگرانهـايياكهخصلت معنايهمه و ثانيكسانييواحد و جرياًندارند همـهيـانهر يدر

خصلت و معنا حامل خود ا.يستندواحيمراحل اسـتيندر خـوب جاانديفكنيمبينگاه كوششـهاهـايشهبه ازرسـولينمحمـداميو كـه زاده

ايشگرياند و كوشندهيرانخواهدموكرات ديابه نوع ويافتييرغتيگرازجريابزار دست در .گريزيرانايانهايشد

بـدانينااز است خوب جنبشـهايمگذشته يخصـلتيـزنياسـالميكـههمهيكسان در شد گفته كه چنان و معنـايندارند خـود وييمراحل واحـدنميكسانييمحتوا دوش جريكيمثاليبرا.كشنديبر درنفـوذيذيانهاياز

كنون جنبشياسالميجنبش اساس در ازبكستان دريدر و ازبـك ـ پان است

283/تجدد

تـركينبهتر ـ پـان ا.حالـت دريگـرديـانجريـكبـايـانجريـنارتبـاطمييمعنايكستانتاج خود به حكاگيرديمتفاوت حتـيـتو كـه دارد آن يازا ميندر تصور ازبك ـ پان عنصر پوششكنديدوران در قـادرياسـالميتنها

بخش وسعت استيآرمانهابهيدنبه ا.خود بگذريناز يحتـبينيميميمكهزمانه دارديكنونيدر اسـالميـكيـايـانجريـكامكـان دريجنـبش

واپسيداييپيمرحله عنصر بر غرور بـهيدتأكيماندگبا رجعـت و بنهدغرورآفر را همينگذشته و مرحلهيانجرينبداند؛ حيگرديادر يـاتاز

تعق به دستيبخود حتـاسـالمييـرغمتعارف،يرغياتيخصوصيابيو يوغيديتقل بورزدرباز پراگماتيشگرا.اصرار عملگرايسمبه نيـيو يـزراايدنبا جريندر و حركتها از دياسيسيانهايدست داشتيدهاز .دور

ابا ادارينتمام دستگاه جديهروسيامپراتورياحوال بـه شك يـديانباانگريستيم پديانجرينو مياسيساييدهرا حساب حـال.آورديبه يدر

جد سـيدكه سازمان تنها نه حتـيخاصياسيباوران داخـلينداشتند، درمقاومتهاياسالميجامعه با بودندييهم جد.مواجه ويدگرايانموج اقعدر

منسجميفرهنگيانجريك چندان نه هم آن .بود،شرايدانجدجنبش روسيطيدر كه بود هريتزارييهسربرآورده درجر و فرهنگيانموج جنبش آنهاديديمياسيسيعنصري،و به نسبت و

ميتحساس خرج ايكيبلشـوييهروسـ.داديبه از آغـاز در يـنحـداقلدور ــار گفت و ســخن در ــينگــرش ــر.جســتيم اكتب انقــالب از ــس پ

متفاوتيدگرايانجد مداشتندياحساس تصور مآسانكردنديو تواننديترترو توفيجبه اما بپردازند، خود نيچندانيقافكار دسـت در.ياوردنـدبـه

دهه بيستبياوائل جايشماريحتيستمقرن در آنـان نخبگـانيگـاهازايشورويدجد كـه نپايـنقرارگرفتند چنـدان سرنوشـتييـدهـم بـا يو

گر به دست جداماريشـ.شـدنديبـانوحشتناك برجسـتگان دريـديزشوروينهميسيدهه در اردوگاهيقرن ناپديهادر گشـتنديـدگوالگ

روشنفكري/284 و تجدد

فعال اتهام تروتسكيشـوروضديراستدستيتهايبه كـهينسـل.يسـتيوجهان نظر از برخاست آنان از جدينيبپس نظـام اهداف به آموزش يـدو

ا البته و بود وفادار كيازامتينشوراها گرفت برابـريتركعنصرهرا در رافارسفرهنگ ايمشترك نيرانيـ مـدد به و قدرت بـهيـرويبا و حـزب

وليرهچياليسمسوسيشرفتپيبهانه حوزهيگرداند سيدر و ياستعلمروس عنصر دهديبه .تنديديانجدينآغازآرمانهاي روش(ندارنـدياعتبـاريگـرامروز مثـل

قديدجد روش برابر برخ)يمدر پرسشهاياما آسيشاناز در هم يايهنوزميمركز مطرحياندر امسلمانان مانند مـيناند، روش كـدام توانـديكـه

پ به را برساند؟يشرفتمسلمانانجدهنگامي جنبشـهايدندسربركشـيديانكه و يفكـريپرسشـها

شماريمشابه كشورهايدر بـودياسالمياز ا.سربرآورده رويـنازنبايديجدييدهپد ويكهاييدهپديدرا حركت نوع اما شمارآورد، به

كوششها جامعهيشاننوع آسيهاخاص روز بسـتريمركـزيايآن درا.بوديهروسيامپراتور جرياز بابت خـاصيژگيهـايويديجديانن

دارد را ازيباد.خود ايكيخالد حـاجينـاناز نـام بـنينمعـيبـهم نقل تركسـتانكنديشكراهللا مـا حاضـر حـال در بـود گفته بـايانكه

دنينيديدانشها اندازهياييو و.يمنـدارييآشـنايكـافيبه مكتبهـاقد مخروبهيممدارس آشما و بـا.اندگشتهجغدانييانهاند ما مدارس

دنيمتعل بياييعلوم حتانديگانهسخت تفسيو حديربه كـهيثو هممعرفتها براييتنااعاند،ينيدياساس مدارسـيتتربيندارند؛ يمعلـم

بـهيمنـداريتجار.مهارتهايستدريبراييهاكارگاهيايمندار آشـنامدارسيمهارتها بـهابتـداييآمـوزشيمتعلـيبـرايمنداريتجارت؛

...كودكانمانجاهايناو در بخاراييسخنان ميرامونپيامثل زبان بر كـهآمـديآن

285/تجدد

شكوفايروزگار اسالمييمهد ميتفكر حساب بسآمديبه يبـراياريوتفس حديرآموزش ميثو سفر آنجا .كردنديبه

اسالمافول بالد در معرفت و آسـيدانش به .نبـوديمركـزيايمنحصرم نوزدهم قرن اواخر در ناگهان چنگـاليالديمسلمانان در را خـود تنها نه

آن مغلوب و راهيافتند،استعمار از ضمن در بـهياسقبلكه كردند مشاهدهم افتادهيزانچه عقب نو جهان اصطالح به و غرب ديدنـديمـينـانا.انـداز

پاسخگو به قادر نييسنتها ايستندنيدجديازهايبه از حتـيـنو يگذشـتهارزشـهاييتوانا ندارنـديشـينپيانتقـال هـم آسـ.را يـنايمركـزيايدرجديانهايجر آموزش به توسل رهايدتجددطلب راه اييرا بسـتبنينازتحولدانستنديميخيتار خواستار درحـوزهيو جامعـهفرهنـگيژرف و

كوششها.بودند اثر بر عمل در مـيياما كار به اصالح جهت در بسـتنديكهسو به را داديدجديميمفاهيآنان سوق جامعه مسـيتهايشـانفعال.از يردر

به گشت منجر سنت تعرنجات سعيفباز و دسـتشانيآن منظـور يابيبهاسالم تازه»ناب«يبه عرضـيادرك آنـان بـه بـودن مسـلمان و اسالم هاز

خصوصينايدشا.داشت از بتوان جنبشهايانهاجريهمهياترا نـوگرايومس كه دانست تجددطلب خواستهيرو از فاصـلهينشـانآغازيهاتحولشان

افقهاگيرديم مييو را هم.گشايديتازه هم غرب بـوديندر يكـاف.گونـهنگاه روشنگرياست عصر .يندازيمبيبه

پشتيمركزيايآسجديديان مقاومـتيبانانيگرچه با اما كردند كسبسنتيدشد شـدندها»چييميقد«يعنيينخبگان يـانميجـدلها.مواجـهقدهايديجد روياتـازهيفكـريهـاكرانههاچييميو مسـلمانانيبـهتخيمركزيايآس و جديـلگشود جهـان از را نيـد،آنـان و يـروقـدرت

نهايدبخش در توليينويشكلهايتو نشانديداز بار به يممفـاهينا.فكرمـدرنياتجددييت،نويعني(=»يتهمدرن«ازيدجد اسـتنباطات)عصر بـا

نظريمبتنيككالس مدرنيزاسـيونمدرنييهبر مدرنيزاسـيونكـه رايتـهو

روشنفكري/286 و تجدد

مــاهويجــديتفــاوتكــرديمــيمعرفــيخطــتــكيفراگــرد .دارديوچ»يتهمدرن«مايخانگطلبان»يتهمدرن« تكيكبارهيزيرا نگرنديميخطو

برا كهينو ميوقت»يتهمدرن«تصورند مقـاومتگردديبرقرار هـر دريكـهجر نوسازيانبرابر و ميمدرن جامعـهياناز كـل و باشد دركبـارهيرفته

مبتنيگرديريمس هم آن فلسـفهيتازه و فكـر بـردارديونـانييبر .گـاممينانا جامعهكننديتصور فلسفهيااگر هم آن فلسفه، به اتكاء غربيبا

تعر باز را جايفخود به راه جابردينميينكند، در حـداكثرياخوديومقام مـ»يزاسيونمدرنشبه«در همـ.زنـديدرجـا وقتـينبـه هـم يسـبب

اگوييميم دلينبه آن تاريرانايلو فالن از وارديايخمثالً اقـدام فالن بانوساز فر)يزاسيونمدرن(يشاهراه است منظورمـانآورنـديبرمـيـادشده

نه»يتهمدرن« !!»يزاسيونمدرن«استجامعهيمآوردپيشتر هر نيهنگامياكه احساس خاصيازكه راه كند

برا را جهانييالگو.جويديميوسازنيخود و مدديمنداريواحد به كهبا و بهخطيكآن را همه م.يمبسنجيكسانكش و سـنت يـراثسنجش

گونه به جا هر در آن از بـهيژهويابازمانده بسـته و جامعـه آن خاص واست داده رخ آن هند،يفكريجنبشها.توان در مقطع همان در نوسازانه

ا افغايران،در عثماندر در الجزي،نستان، و مـيرهمصر چشـم .خـورديبهايبرا در كليرانمثال قانون آغاز، همـهيـددر تصـوريحـل مشـكالت

روشنشديم و مردم اساسـيكتوانستنديشاناندو كرسـيقـانون يبـردر كه پدسراسربنشانند ماييدهمنطقه نظر به افغانسـتان.رسديممتاز در

ميگردياگونه را تحول همبينيمياز به جاهـاينو در در.يگـرديسـاننوساز جنبش نيواقع جامعهيازهايبه ميبالفصل واكنش وكنـديخود

گامها آغازييبعد مراحل از بندارديبرمينوراتر به توجه با يادهايبازهمجامعه سربرمياهمان آن در جنبش جنبشها.آورديكه مورد يفكـريدر

آس ديمركزيايدر و افغانستان بـهيـدبايرانايرامونيپيكشورهايگرو

287/تجدد

ايمآورياد واپسيانهاجرينكه و قدرت ساختار ضعف سبب يمانـدگبهسويرانا به چشم روزگار ديآن ادوختنديميگرمراكز از كمتـر يـرانو

طرزينمونه.پذيرفتنديميرتأث مؤيمحمود افغانسـتان نكتـهيـنايـددرد.است خصومت عميرينالبته ايهروسيقو با انگلستان نبايرانو ازيدرا

ساخت خارج مجموعه و استعمارينا.محاسبه قدرت بهرهيدو ييجوباسست اياز ايرانحكومت به فقط شبهيننه و انداختنـد،حوزه دست قاره

س آن از تضعياستهاييوراتر راه در شده فرهنگانيرايشتربيفحساب وطراح منطقه كل در حديآن به حتيكردند فاصـلهيكه آن از هـم هنوز

.گيرندينم

جديديانجنبشيكيتماهيدرباره

نوشته»خالداديب« در كتابش انتشار از نـامياپس يادداشـتهايي«بـهدرباره غ:نويسديم1»يديانجديتازه و اغلـبمتخصصـانيـرمتخصصان

م من از غرب سـاختن»يهامركزيايآس«ياآپرسنديدر منطبـق منظـور بهكنون روزگار با الگوياسالم به و گذشته وگردنـديبـازميـديانجديبه

انگرند؟يم به پاسخ در خود مـيـنسپس جنـبشيـكگويـديپرسـشاندياسالميروشنفكرانه از تجددفتيشرپييشهكه يرتـأث)يتهمدرن(=و

نيرفتهپذ به نسبت بخواهد و حساسيازهايباشد دهـديتزمانه خـرج بهبا تجـدديرهايتفسيدناچار بـا را اسـالم و كاربنـدد به را اسالم از نوگرا

شكل معرّف و سازد منطبق و ل«ازيهماهنگ را»يبرالاسالم خود و باشدتجل مبــارزهيافراطــيــاتاز آنهــاياســالمييانــهجوو از و دارد مصــون

غر.يزدبپره طور آستوانيميزيبه كه بايمركـزيايگفت بـهيـدمـدرن

1. Khalid, Adib.Perspectives..New Notes on Jadidis.What Jadidism Was, and WhatIt Wasn’t :TheHistoriographical Adventures of a Term. CENTRAL EURASIAN STUDIES REVIEW • Vol. 5, No.2 • Summer 2006

289/تجدد

سازگاريديانجد قصد به آنان از و بگيبازگردد الهام حاضر عصر .يردبام توجه بعد ادهدياما جدياقاشتينكه به نمـيـدياننسبت درتـوانيرا

آسيانم مردمان كرديمركزيايخود مشاهده مكتب(=يديسمجد.امروزموضـوع)يدانديشيجد ازبكستان مـيدر شـمار بـه داغ امـا.روديبـس

نو»تذكره« ازبكستان1يسانـ مليديانجد،در قهرمانان راهيرا مبـارزان وم معرفـيديانجدينانا.دانندياستقالل ازبـك خلـق بـزرگ فرزندان يرا

تـذكريبترتينبد.كننديم به بـهيرسـميسـينوهاگر راجـع ازبكسـتانجديايديانجد بانديشييدمكتب اسـالميانشـانهيچهـينـدازيمنگاه ازمبينيم،ينم در اسـالميـاننـه محافـل در و جنـبش؛ آن در نـه و يافـراد

خواه»يرسم«خواهستان،ازبك غيعني»يررسميغ«و قـانونييرمحافلجلوهيديانجدي،اسالم دولت.ندارندياچندان دريدستگاه ازبكستان

مذهب ناميامور ادارس«به لر مسلمان كردهيموضع»يازبكستان اتخاذحنفـ سـنت با است سازگار كه مـاوراءالنهرياست درسـتيعنـيدر

چ جديزيهمان مـيديكه نقد را آن مسـلمانان.كردنـديان ضـمن درا»مستقل« در ازبكستان نيندر اسـالم،ياستنباطيزروزگار از متفاوت

دارند تجدد و تاج.اصالح بـا»يديسـمجد«يكستاندر اسـت متـرادفبهتر»يسمتركپان« در اشتباهينو را آن غـميـكتراژيحالت يـزانگوشمارداننديم تاجيكه روشنفكران بيكاز قرن آغاز مرتكبيستمدر

.اندشدها»خالداديب« باينبر كـه اسـت وانتظـاراتيـانميـدتصور غـربشورويتواقع از پس گذاشتيدوران كهگويديم.تفاوت است آن حق

جر به را خود فرهنگياسيسيگستردهيانهايتوجه كنـيو ويممعطوفجرينيمببيدبا كهيامنطقهياتخصوصيانهاييچه »يمركـزياياورآس«را

م مرزبندهابارنهدينام و مشخص بارها .اندكردهيو

1.= Hagioghraphyسير االولياءةتذكر/القديسينةسير/االولياءةتاريخ

روشنفكري/290 و تجدد

جدگويديمسپس كسـانيمتعـددياتخصوصيديمكتب و كـهيداردــه مطالع ــه ب او ــود خ جديچــون ــب ــديمكت ــردي س ــگ جن دوران در

تارپرداخته دو با روبهيكسرهيخنگارياند هم از شـدهمتفاوت در.انـدروجد مكتب جنبشيديغرب كـهانددانستهيم)يستيمدرن(=تجددگرايرا

ب جهت اممانانمسليمليداريدر بـودهيهروسيپراتوردر كـرده سربلندبن.است چيناياديساختار دو بر تـوال1:زديميهتكيزمفهوم يزمـانيـ

دروه از پيهامركب و پيمختلف ديدر اصالح هدف خدمتينيبا درپيابيدســت طريشــرفتبــه آموزشــيــقاز فرهنگــياصــالحات دري،و و

جنبش آزياسيسيهمانحال راه در برميملاديكه تأك2داشت؛يگام يـدـو جنـبش وحـدت بر ا»يملتـ«گذاشتن قـديـانجريـنكـه آن درون از

اصطالح.برافراشت موقع آن مـ»ملت«در كـار به يـباد«كـهبردنـديراجماعت»خالد به را است)community(آن .برگرداندهم»خالداديب« جدگويديسپس پيدمكتب اصل بـود،يامدر اصـالحببيدعوت به تاتارهـايـداريود گوشـهيمـهكريكـه چهـار در ولگـا يو

مــ»ملــت« اپراكندنــديخــود از جريــنو يلاســماع«يــانگذشــتهتازه»يگاسپرينسكيب روش كه حـوزهيابود در افتتـاحيرا بـا آمـوزش

ك»يبمبئ«دريامدرسه رواينهاا1.بستيماربه تاتـاريتهايهمه مهاجرانترك به كه اندنوشتنديمياست از آمـوزههـايشهاما دريمحققـانيهـاو

بر ايتانيافرانسه، ميكاآمريمتحدهياالتو .گرفتنديالهامروايكسرهكهيگريدروايت دارد قـرار تضـاد در آمـد آنچـه يـتبا

جديترواينبنابرا.است»يشوروييهروس« يدئولوژيايكيديمكتبجدييبورژوايوناليستيِاسن و حـاليكيانسخنگويديانبود در اقتصـادروسييبورژوايدايشپ ـ ميپان كه گـرفتنخواستنديبودند كـار بـه بـا

گفتار و بسـ»خـوديحـوزه«گـرايمليزبان از يروهـاينياسـيسيجرا

1. Ibid.

291/تجدد

نگهدارندياجتماعيشرويپ دور و سازند ا.جدا جدينبه رايـدياناعتبارــايــدنبا ب پنداشــت روســ(»روشــنگران«همســان كــه)prosvetiteli:يبــه

مدرن غيستروشنفكران مناسيوناليستيراما حساب دلبسـتهآمدنـديبه واند مترقيشروپهاييشهبه مـ.بودنديو برخـنويسـديخالـد ازيگرچـه

ميسندگاننو اصطالحينايانتفاوت هم»روشنگر«و»يديجد«دو در راالگــواآميختنــديمــ دورانيتفاوتگــذاريــناياساســيمــا برآمــدن ــا تب»يكاپروسترو« حتغييريهمچنان دادياتبه ادامه 1.خود

روااگر كه گفت جديغربيتبتوان مكتب با ارتباط ينحـوهيديدرزميـانغربيخنگاريتار در تـاريينـهرا دريخنگـارش مسـلمانان مـدرن

تأثيامپراتورييهروس تحت جريرسخت داد، مكتـبيايديجديانقرارــيجد ــيدانديش روس در ــت ــوروييهنتوانس ــيش ــتونيشب س ــد چن از

تاريمتريچندسانت دهـديشورويگاريخندر اختصـاص خـود آثـار.بـهروسياختصاصيايتخصص هـمبينـيمينمـيشوروييهدر غـرب در و

ايبـرايـابيمينمـيمنابع احـوال در كارهـايـانجريـنمطالعـه يمگـربن«جـونيمحققانيشĤهنگپ Alxandre(»يگسـنالكسـاندر Bennigsen(در

آلوورث«ويسپار Edward(»ادوارد Allworth(ن چـهيويوركدر هرآن كهبودند گردآورده قرارداشت دسترس در كه بهرهيچندنفر.را با يـريگهم

كتابخانه تركيشخصـيهااز در كتابخانـهيـهو هلسـيو در ينكياسـالوجنييابتداييكارها همـهينيو امـا دادند ويـنايانجام محـدود كارهـا

بودند جد.ناگسترده با مرتبط منابع روسيديانتمام قـراريشـوروييهدرا هم همانجا در درست و تحقينداشتند كـار دسـتور در ويقـيموضـوع

ازيدانشــگاه و نداشــت مهارتهــايــناقــرار ويشــناختزبــانيگذشــتهوفوريشناختنسخه ا.شدينميافتبه »خالـديـباد«آخرينكتهينالبته

دق نسخيشناختزبانيمهارتهايراز.نمايدينميقچندان درشناختيهو را

1. Ibid.

روشنفكري/292 و تجدد

ايشورو شورويندر محققان مختلف آثار در مـيدوره .كنـيميمشاهدهميدرستينكته زبان بر ساندريكه ايشوروياستهمان با ارتباط يندر

تشـو بـه كـه است بوده پژوهشها تـرويقگونه ييپژوهشـهاينچنـيجوناس.اســتانجاميــدهينمــ بــورژوايوناليســتيبرچســب زاياريبســيي،و

مــ خــارج كــار دســتور از را درســاختهيموضــوعات كــه چنــان اســتمينايكستانتاج مشاهده را ازبكستانياكنيميموضوع جاهـايبرخـ.درميسمتركپان برختراشيدنديرا روايو تـروينـيدضـديتهـايجاها يجرا

ادادند؛يم مجمـوع مـذهبگريـزييـراندر رويـيزداو ويرا صـورتجماهياييآسلمليختاريچهره .كردنديميمترسيشورويراتحادرواآسانيتيروايشورويترواگويديم»خالد« از يعنـييگرديتتر

بيتيروا عنصر كه است ميداريبوده در ميانرا يـنا.استجستهيملتهاآســيــتروا مهــاجران را غربيمركــزيايدوم ــانو ــي م ــددادهيرواج .ان

شـمارياجبـاريامريزن»روشنگران«و»يديانجد«يانميتفاوتگذار بـهماركسكهرفتيم ازيسمقرائت جد«مبتـذل پخـش»يـديمكتـب را آنسعكرديم خود استنباط به بنا جديبـراكرديميو ويـديمكتـب مبنـاحـاليـدبجويطبقاتييهپا تـاريدر چـارچوب و بسـتر آن در يخيكـهتفسيترواينا.نموديممعنايب نظرمĤبيشورويرو نتوانست»خالد«به

حيورا و بيشوروييهروسياتعمر مـĤبيشـورويتروا.ياورددوامخايزيچ جماهبود اتحاد پروردهيشورويرص احواليو و حال .همان

غرب بياينگاه جدشـوروييـرغيگـرديانبه مكتـب نـرمشيـديبـه اززيشتريب بود بيرابرخوردار مفهوم دو رهايداريبا بوديوندپييو خورده

ن هم هنوز استياستدالليرويكه كرده حفظ را ا.خود ايـنبا يـنحـالپروسترويدام دوران در فروپاشيكاكه از پس بالفاصله جماهيو يراتحاد

مدامنيشورو مـشديزده تصور همـهرفـتيو جهـانيكـه مورخـانعلمتواننديم روشيواحديانجمن و ينندبرگزيمشابهيشناسبرپاكنند

293/تجدد

واقع جد.يوستنپيتبه زادگايديمكتب معناهـاهايهدر ياتـازهيخودتبددر.يداكردپ مليلازبكستان جنبش به بـربخشييرهايشد كـه ازبك

استال سركوب استبدادينياثر نظام شـديشورويو شكسـت به .محكومتاج جديكسـتاندر تركيـديمكتـب ـ پـان بـا اسـت دريسـم،متـرادف

شكل ناسيتاتارستان باشقيوناليسماز در و است مبـارزهيرستاتاتار نمـاد نميسركردگيهعل متاتارها 1.شوديحسوب

ا»خالديباد«كهاينكته مـيندر بتوانـدآنيبـآورديجا خـود كـهروشيدرستيشناختروشيحتوض نظـر از هـم دهـد، دسـت يشناسـبهتاريتاهميدارا نظـر از هم و درييـدهپديـك:يخنگـارياست واحـد

معناهايمكانها حتيگوناگون و مـيمختلف خـود بـه .گيـرديمتفـاوتاينكته در اينمهم دارديـنجا امكـان كـه يـكدريـدهپديـكاسـت

تمدنيفرهنگيحوزه بگيمعناهايو خود به عمديحتيايردمختلف بهديكينا.كنديداپ مورد و است حـوزهيدهپديككهينايگرمورد يدر

فرهنگگسترده تمدنيتر قرابتهـايو هـم با آن اجزاء نمـاييكه بـه يشراپيناهامعگذارنديم طب(كننديدامختلف طور به مـروريعيخواه اثر بر و

س و قصد براثر خواه و تجل)ياستگذاريزمان گوناگونيفرهنگياتمانندحوزه اسالميكيدر مثل آنيحيتمسيامذهب جز د.و يـنايگرموردكه حـوزهيدهپديكاست تمـدنيهـادر متفـاوتيمعناهـايگونـاگون

كند جلوهييدهپدينا.كسب ازينايبغرنج.ندارديدهچيپياآخر مـوردناش پدشوديميآنجا تمدنيفرهنگينمعيحوزهيكدراييدهكه بايـ

دوريرهايتفس به گوناگون و يـنا.ينجامدبيفرهنگيكينزديايمختلفبا را امكانات از جايدمجموعه بررسيدر مورد داديقدقيخود در.قرار

ايشبفعالًينجاا نميناز آن .پردازيميبهروسگويديم»خالد« منابع بسيديانجديدربارهيهاكنون يغنـياركه

1. Ibid.

روشنفكري/294 و تجدد

گرفته قرار پژوهشگران دسترس در حالهستند در اياند دوينكه در امـردهه باوركردنيسه حقينا.نمودينميگذشته هرگز رايختـاريقتمنابع

نم منماياننديباز امكان ما به نزددهندياما آشنايكاز موضوع يابيمبييباا ضمن در مـينو فـراهم را بـهيلـيتحليـاتينظرآورنـديامكان راجـع

جديفتعر مكتب مفهوم جديدو .يمبپرورانيديانوهمه»يدجد«مفهومياواژهيااصطالح بايمسلمانانيمعرّف كه است

دريبرخوردار مدرن آموزش وياجتمـاعيزنـدگيهـاازحـوزهيكيازباشنديعموم بوده تعر.فعال شـايفـيبنـابر كـه خـوديدمحـدودتر هـم

ميديانجد ابوديممكن بـه را توصـيـنخود جديفنحـو يـديانكننـد،فرهنگدركهبودنديميكسان اصالح با مرتبط ياجتماعيزندگيمباحث

مدرسـه باشـند، كـرده شركت باشـند،يـامسلمانان كـرده برپـا روزنامـهتماشاخانهيشنامهنما ددر با و باشند كرده عرضه راجـعيگرها مسـلمانان

عم اصالحات ضرورت و امكان باشـنديقبه روآورده جـدل و بحـث .بها كه دارد مباحينانامكان ولـيزنيگردثدر باشـند جسـته دريشـركت

باينايتنها را ايبخشيدمردم گفتـار و مبحـث حسـابيسـالماز بـهد.آورد طرف ايگراز دارد قـدريـفتعريـنامكان بـايمبگسـترانيرا و

د ميگرمباحث در امپراتوريانمدرن در يولـيخـتآميهروسيمسلماناناع دانشگاهيانروشنفكران باشقيو و عرصهيرتاتار در همياستسيكه

مستق ندرت به بودند فرهنگيماًفعال اصالح موضوع ديبا مـدارسكـه رهمشدنديميردرگشد،يميمتجليدجد به نمينو هم آنـانتوانيسبب

ه به جديچرا آوردبهيديوجه ا»خالديباد«.شمار مالحظـاتينسپستنظيكنندهمحدود در را ازيفيتعريمخود جديپديدهخاص يـدمكتبم مدهديادامه جديفـيتعرينچنـنويسـديو مكتـب رااييـدهپديـداز

م جامعهگيرديدرنظر شامل عمدتاً منطقهيشهريهاكه ولگايمسلمانانكر اورال، ميبريسيمه،ـ تركستان ن.شوديو معلوم جريستهنوز يانكه

295/تجدد

ميدجد اياندر داشته وجود هم تركمانان و يشـهايگرا.نهياستقزاقانآذربا در زميجانمدرن در دههيينهرا در نـوزدهمقرنيسياصالحات

نظر به هم ايدنبا»خالد«را آورديفرديندر حساب .بهجد»خالداديب« جنـبش كـه است عـيـدمعتقد جنـبشيندر حـالچـارچوبيناگويديم.بودياطلبانهاصالحياسالم از سـاختاريـاوجه

كم اغلب را مجلوهيتاهمجنبش نمساختنديگر برجسته يـنا.كردنديوروا در هم را جنبش از ناديتهايوجه سرد جنگ وگرفتنـديمـيدهدوران

روا در شــورويتهــايهــم از پــس ــهيدوران ازبكســتانخصــوصب .درشـورويتهايروا از خارج در سرد جنگ اصـالحيدوران يطلبـجنـبش

پينيد جنبشـي،عقالنـيجنبشيشقراولرا عرفـياسـيسيو يمعرفـيـاكرديم مكينبا كه جدتصور چنـگرايييدتب در.شـديمـينسـرانجامشهابيمختلفيشگرانانديجهنت دررجانيمينالدمانند را دانـش احمد ومـينا پگنجاندنـديقالـب ملـيشـقراولو .كردنـديمـيمعرفـيجنـبش

گاميزندگيدستاوردها را دستيآنان جهت ويابيدر بزرگتـر اهداف بهبعدسازينهزم اسـتدالليـناگويـديمـ»خالـد«.دانسـتنديمـيتحوالت

ن امـــروز ياســـالميجنبشـــها.اســـتيـــدنظرتجديازمنـــدهدفمنـــدمايطلبانهصالحا در دوران آن برخـياندر كه بودند افتاده راه يمسلمانان

جر در همزمان آنها برخياناز هريبودند، و داشـتند تـداخل هم يـكدرنتايافتندجدايسرنوشت نشاندنديجيو بار به هم از .متفاوت

اصالحترينقديم اسـالميطلبنوع سـنت بستر درون وقـوعيدر بـهاعتقاديوستپ مسائل عباديو دربرميو كالمـينا.گرفتيرا يمباحـثمستقيچه جنبشـهايميارتباط قـرنيطلبانـهاصـالحيبا اواخـر مـدرن

نداشتند نارضاينا.نوزدهم سنييجنبشها از را تفسـخود بـهيرت متـونازياگونــه آســدورانكــه در ابــرازيانــهميايمغــول بــود، گرفتــه رواج

تحتكردنديم شناسـاينيدياگراحيجنبشهايرتأثو وييخواستار قـرآن

روشنفكري/296 و تجدد

ديثحد اقتـدار معتبـر منابع تنها عنوان بازتفسـ.بودنـدينـيبه يراصـولطر از ديقخالق مقدس متون منابع جهـتدتوانسـتيمـينـيسنجش ر

د اكتبـريانجرينا.كندسبكيمحوريتياهميناصالح انقالب زمان تا.يافتادامهم»خالد« جد«گويديسپس اياريبسـ»يـدمكتـب يهـاينوآوريـنازمفهوميكالم با را آنها و برگرفت همپـا»يترقـ«را مفهـوم يعنـيآنيو

پ»يتمدن« هم به و ساخت پ.زديوندمرتبط نظر جديـرواندر يـدمكتـببشرهاييدهپديم،مفاهينا ميعام همهشدنديمحسوب كـهيكسانيو

بپروراننــد،دهيســازمانييتوانــا علــم و دانــش بتواننــد و باشــند داشــتهدستاوردهاتواننديم بهرهياز شوندآنها بخشـيديانجد.مند را ازيخود

اسالم مدرن ميجهان حساب پاآوردنديبه و موضع از مسـلمانانِيگاهواصالحيخودآگاه ميشهپيطلبكه و بودند يهـاجامعـهكوشـيدنديكرده

جهياسالم در مترا بـه پـا دهند سوق بودنـديـداناصالح از.گذاشـتهمينهم آنان تفسـكوشيدنديرو و كننـد اصـالح را ويـدجديريسـنتها

از راست«مدرن مع»يناسالم همچون را آن و دهند دست راهنمـايـاربه وبگ كار .يرندبه

وامگ»خالديباد«كه»يدجدمكتب« پيريبا انگليشـينياناز يسـيبـهرا اوجآورديم»يديسمجد«آن و قله نه او تصور جنبشيك»يمنطق«به

ماصالحياسيس حساب به چآمديطلبانه نه ازيزيو جـدا و متفاوت بودهييكوششهاينچن به نميچاما گفتارتوانيرو را ازيعرفيآن خارج و

دزهحو سنت تقدسيديانجد.دانستياسالمينو ازياشدهييزدافهمترو را سادهدادنديميججهان ويشانهانداما نمونـه را آنـان كه بود خواهد

خردگراياريمع بسـ.يمبـدانيعرفيياز وياريآنـان عـادات و سـنتها ازمحلــ مــيآداب نقــد ــديرا بســكردن نريياو را آنهــا اصــالحيازمنــداز

وليم ايارمعيدانستند تـازهيشانسنجش نـهيااستنباط و اسـالم از بـود

297/تجدد

آن جدينظر.طرد ناسيديانكه مـجلوهيعرفيوناليستهايرا سـازديگـرتأ ناسييدمورد ويوناليسـتمهاجران اسـت بـوده سـرد جنـگ دوران در

دوره فروپاشــيروشــنفكران از ــزنيشــورويپــس همــي جهــتيندربسـگويـديم»خالديباد«.انديشنديم كـه اسـت توجـه ازياريجالـب

حوزه در متخصص ارزشـداوري،مركـزيايآسيپژوهشگران بـا يالبتـههمي،متفاوت تجزينبه و تحليهسنجش جديلو جنبش نشانيلتمايداز

زينانا.دهنديم توجـه از غيـادكـه كوچـكيـكبـهيرضـرورو گـروهآ)تجددخواه/يشنواند(»راگمدرن« مـانـدمـدهبستوه كـهكننـديتصـور

سنتبودهيمردمانيديانجد ايزگراند به سـنت،يعنـياعتبـارينو طـردبـاوريتصـورينچنينا.كننديم»بدنام«راينانا تنـوع»يـباد«بـه هـم

اسالميدرون ناديسنت انعطافگيرديميدهرا رايريپذوهم خود.آن اوجد گفتاريدمكتب ندانديمياسالميرا دايمونهو سـنت تحول ينـياز

فرهنگ مسيو .يختاريردرمهمنكتهاين ا.اندها در است خوب بهيناما ديكيجا مورد يگـردو

كن توجه جديكسان.يمهم جنبش جنبشـيـدكه اسـاس در گـرايملـيراملـيدرسـتيـفتعرداننديم نمـگرايـيياز مـا بـه دوره آن .دهنـديدر

روسگرايييمل عصر آسيتزارييهدر آميمركزيايدر اسـاس يختـهدرعواطف با د.ياسالممذهبيبود طرف نكنـيگراز همـيمفراموش ينكـه

م در بهيكانتاجيانجنبش تركان پشتيكسانو ويبانياز بـود برخـوردارد»خالديباد«نهكهآنمهم نه زبـانيگرانو از صراحت ادبيبا يـاتكـهتكيديانجد آن نمزديميهبه كنون.گوينديسخن ويرانافرهنگيوضع

ايتيژئوپليتموقع فرهنگ و تمدن همه كه است شده موجب آن يرانـيكبررس در ضـروريهايرا موارد در و بنهند كنار آنيخود از گـذرا ناچـار

آسياسالميانجر.كنندياد داشيمركزيايدر ترك كـهمتفكران اسـت تهفارس به فارسياياغلب روساندنوشتهيميخط گاه ارتباطـاتيو در را

روشنفكري/298 و تجدد

م نظر در جد.اندگرفتهيخود جنبش ازيداگر فارغ يكلـيرتصـويـكراايمبنگر بهيندر نمينمايكصورت دست آن از ا.يـابيميكامل يـنبـا

با مديدحال ما كه ينچنـاگـر.يمهسـتينآغازيقاتتحقينهميونگفتايمالحظات در مينرا دربسـتآوريميجا كـه اسـت آن خـاطر بـه فقط

ايمنشويجرايهايداوريمتسل براياتازهمكاناتو ازيآتيهايبررسيرانداريدهد هم.يمدور اينبه در هم برخـينسبب كوتـاهيجا مالحظـاتم»خالديباد« ذكر بنماكنيميرا را او نظـر هـم جنبـهيـانيمتـا هـم يو

رعا را باشيتانصاف .يمكردهبخش»خالد« ناميدر به خود كتاب نقـل1»مدرنيشپيتهايهو«از به

الكاشغر محمود تعاياز با ارتباط تاجيسـتيهمزيـايشدر و يـكتـركميالمثلضرب ذكر مكنديرا فارس2نويسديو مع3گويييهر يـكيتدر

ه كه است سان همان است نتوانـدسـريبـ)يكاله(=يسرپوشيچتركباشسيزتاتس(=بود بولماس، بولماسيزتورك المثـلضـربينا).بورك

از او خود ساتلنيامار«را ا»ياوا در كه است يقـاتتحقينـهزمينبرگرفتهاستياربس مقاله»يساتلن«خانم.كرده ايادر آوردن المثـلضـربيـنبا

همز است تعايستيخواسته تاجيشو و آسـيـكترك در يمركـزيايرادهد اخواهديمگويديم»خالد«اما4.نشان نشـانيناز و برود وراتر حدا كه مضربيندهد را سـطحتوانيالمثل توجـهتـرياساسـيدر مـورد

نت.قرارداد موجودگويديميجهدر رايـكگـويفارسيكيتفقط تـركم بالعكسساختيترك ايشتعا.و و ا(يرانيانتركان ميندر نويسديجا

نبايمركزيايآسدر!)يرانيانا دويلختگي،شدگدلمهينوعيدرا انعقاد و

مدرن«.1 برابر»پيش كاربردهpremodernرا مـيبه نحو همين به مـدرن«تـوانام؛ برابـر»پـس راpostmodernاداهاي از و كاربرد .پرهيختسازانهواژهبه

2. Khaled, Adeeb.The Politicsof Muslim Cultural Reform..University of Cal.Press. 1998. Pp.187-190.

اين.3 واژهدر كردهpersianيجا ترجمه بهرا گذاشته.»گوفارسي«ام هم مواردي .»فـارس«امدرواژه بعد مياو كار به هم را ايراني .بردي

4. See: Maria Eva Subtelny, The Symbiosis of Turk and Tajik. Colo.1944. Pp.45-61.

299/تجدد

پيايتموجود از كلِ آورديشدو حساب به دريسـتيهمزيـنا.موجودرو عنصرياروييواقع ايشتعايكدو وجه هر كه بـودنبا«يناست »هم

اياجلوه نمايفطيناز به را اندكيرتعبينا.گذارديميشرنگارنگ ياوا شاستشاعرانه تاريدو تحول وضعيخينتواند چندانيتو را مقطع آن

جلوه سازدملموس ايتواقع.گر پس در ايننهفته كهينمالحظات استپيامرحله و كشـاكش از برهـه»يشتعـا«يـكيچيـدگيحسـاس يادر

مـكنندهيينتع سر بـبـرديبه دريرفتپـذيـدباترديـديو سـرانجام كـهآسييبخشها از بهيمركزيايگسترده زمان يتزارياستهايسياريهمان

شورو مدد به بعدها تركيهاو عنصر سود يمنتهـ)يازبكـيـدبخوان(=يبهفارس البته و بخشهايشد در كـهخصوصبهيگردييتوانست افغانسـتان

از حيانروسيسلطهجدا مياتبه ادامه بمانـدداديخود پابرجا .همچنانشبهيفارس ندر البته ـينكـيامپراتـورييانـهموذياستهايستوانستقاره

ب تاب را انگلستان مياوردمحور خاليدانو ناچار .ساختيرام»خالد« بـهينا(»يرانيا«يمحاورهنويسديسپس گاه را اصطالحات

مـيجا كـار بـه حساسـگيـرديهم نمـيتيو وجـود.)دهـدينشـان بـاعاليكازيبرخوردار جريادبيسنت در فراوان تنوع ولـيـانبا يبـود

نوشتار درجهيزبان از بود معياتوانسته و استاندارد از بهرهيارواال بودنايردبگ گفتارينو زيتنوع درآورديـررا خـود بـا»خالـد«سـپس.چتـر

م راينانويسديصراحت هـناميدنـديمـ»يفارسـ«زبان رايچو آن گـاهنم»يكتاج« اينكته1.كردنديخطاب تنـوعگويـديمـ»خالد«كهينمهم

تركيگفتار سمت بتركيعنييدر مراتب به قيشترزبانان در بـاياسبودحدزيفارس به آسيبانان از مـيمركزيايكه آنـاتولرفـتيوراتـر ويو

در را كـوبالكان و شمال در را اورال و ولگا و دريگـوبيرغرب هـم رادربرم فارسـلهجهيگستردهيفطينا.گرفتيشرق برابـر در فقـط يها

1. Khaled, Adeeb.The Politicsof Muslim Cultural Reform.P.187.

روشنفكري/300 و تجدد

متدريجبه ادغام دقينا.شدنديدرهم يوآمـدهارفـت.يسـتنيـقسخنتقريندهفزا لهجهيبه ميتركيهاب هـرساندنديمدد رايچامـا آنهـا گـاه

نحو به نكردند ادغام حتيدرهم نيكه ايزاكنون رنگارنـگيـفطيـنباشالهجه حاال و هستيدبايدها مواجه زبانها و»خالـد«كـهيزيچ.يمگفت

نميگراند آن ميقدقيفيتوصپردازنديبه از جامع نحوهيزانو يتجليواستيهادورهرديدوزبانگ .مختلف

ماو تركـدگويديسپس سمت معير زبـان دو پـانزدهم قـرن يـاردرديعثمانيتركيكي:كشدميسربريترك و يكنلييچغتايتركيگريبود

لهجهياثرگذار بر بودآنها اندك سخت ادب.ها شكل او نظر يـايتركيبهفرهنگيانشانهيفارس از ملـبود غـرور منشا و منبع نه مهارت، در.يو

ضرينهم مالمثليبجا نمآورديرا ارتباطدانميكه گفتـهيچه يهـابـاشايشينپ دارد، عنوان»خالد«چونيداو رسـالهيكبه هنگـام به يجوان

علمـيدكتر اندام عرض آمريخواستار هرچـهيكـادر اسـت بـوده هـمروآمدهيميرشگ مياست قـول.استريختهيتشت ازينقـل يـككـه

روس ميمنبع عرب:استنينچكنديذكر لسـان)اسـت(شـرافتيلسان ،تركيفارس لسان هم1.نجاستيقباحت، فارسينزبان آشكارا قول ينقل

عربيختهآم واژگان بـهيزيچينبنابرا.استيبه كه مبتذل و آشفته استن هم نكته.استيامدهجا بالفاصله خود پيمهمياما سـخنان بر يشـينرا

م مافزايديخود است:نويسديو داشته را خود كاربرد زبان دريعرب.هرد(=مدرسه بـود)ينيمدارس گرفتـه د»خالـد«.سـنگر روشـنيگـرانو

عربخوانييعربينايزانمكنندينم استدانييو بوده حد جـا.چه ييتاآستانه در ميشورويفروپاشيكه اسـتياربسديدميخود بـوده .نـازل

روخـوان درد به قـرآنايفقط اخـوردهمـيز ماننـد معمـوالً.يـراناسـتددانش متن قرآن جز انـدتوانسـتهينمـيـااندخواندهينميگريآموختگان

1. Ibid.P.188.Quoted in :Nalvikin, Shkoly u tuzemtsev Sredenei Azii.

301/تجدد

ا از و نبودهينبخوانند قادر عربگذشته از بهرهياند محاوره زبان همچونآسيعرب.يرندبگ ايانهميايدر و افغانستان كشورهايرانو عربـييـرغيو

چ مبوديزيزبان است د.قدسه اينزبان زبان ميمانو حساب آمـدهيبهچ نـه د.يگـرديـزياست، نظـام عرصـهيـوانيدر در فاقـديو تجـارت

استياثربخش .بودهديفارسزبان زبان بخارا و خوقند استيوانيدر نظر.بوده »خالد«به

خ در حوزهيوهتنها ميتركيوانيديدر كار به يـبترتينبـد.اندبردهيراد برخالف او نظر هيرانيايوناليستهايناسهاييدگاهبه ترك يتناقضيچو

ا پديندر جاويـدانيشاهنامهيفردوسنويسديم.استشدهينميدارجاحما تحت را سرپرستيتخود غزنويو پايمحمود اسـتيـانبه .بـرده

ن»خالد«سخنانينا الزم جزيسترا واقع.يريمبگيجديياتدر يتالبتهغزنوينا محمود دربار كه كشورگشاياست نييبا هندوسـتان بـهيـزدر

فارس زبان استيارييگسترش بوده فردوسـينا.داده زحمـت رايكـههم نگذاشتهيندر ارج درست تغدربار را موضوع يولـدهـدينمـييـراند

فردوسيدبا»خالد« كه كند نديمرحمتيتوجه محمود سلطان چـهيـدازاثر اتمام از پس چه و سرودن زمان .در

محاورهگويديم»خالد« ويفارسـيزبان واژگـان سـطوح، تمـام درترك دستور وليعناصر بود برگرفته زبـانيفارسـيالگويرا سراسـر در

تأثيادبيتركيحتيترك و كرده بوديررسوخ همـهيدوزبـانگ.نهاده درحت عليجا و داشت رواج روستاها سـنتهادر به زبـانيوااليم دو هـرفرههنگيفرييهسرما فرد .بوديماييختههر

معنـا»يكتاج«و»ترك«برچسبدو و مفهـوم در رواجيكلـييفقطا.داشت مينبا او خود مفهـومگويـديحال مفهـوم،»يرانـيا«بـرخالف

آسـتركيهاگروهيهمه»ترك« در را .گرفـتيدربرمـيمركـزيايزباناز جرينآخرپس در كـه مـاوراءالنهر بـه تـرك مهاجران بزرگ يـانموج

روشنفكري/302 و تجدد

ش پيبانيانفتوحات وقوع بيواژهيوستبه تركـانيشترترك با ارتباط درميمقد كار به منطقه تازهرفتيدر راو البتـه.ناميدنـديمـ»ازبك«واردان

ح به توانست اكتبر انقالب تا ترك محدود دهـديـاتمفهوم ادامـه .خـودد قرقيقوميگرتجمعات و قزاق تـركمنيـزمانند توانسـتندتـدريجبـهو

ديبرايمستقليتهايهو برابـر در و كننـد كسـب درگـروهيگـرخود هـامتما را خود ديهاگروه.كننديزماوراءالنهر ايگـريكوچـك در يـنهـم

بخارا شرق مغوالن مانند بودند قوراما(منطقه كـه!!)چرچكيدره!!يانوگروه نتگنجيدنـدينمـيگـرديهادر در پـاسيجـهو را خـود تشـخص

كـه.داشتنديم اسـت آن منطبـق»يـكتاج«و»تـرك«يقـوممفهـوممهمزبانشدينم از استفاده نت.با مـييهاگروهيجهدر ازبك را ناميدنـديخود

فارس به فقط مياما بسگفتنديسخن كه بخارياريچنان در ازبكان دراز اميتيموقعينچن ناميشناسانسان.گرفتنديقرار در»يشـواكارميسبلق«به

ديگروه1949سال عشـايداپ1بالجووانررا اعقاب از را خود كه يركردم تاجدانستنديترك به فقط م)يفارس(يكياما نتگفتنديسخن در يجـهو

تاج را معرفيكانخود نسب 2.كردنديميترك

شهرنشبسياري مشخصهيناناز نماييرهعشيكه ذكر را كردنديخودتاج اصرفشدنديميدهناميچغتاياسرتيك،اغلب از بـهيـننظر كـه

زبان بگويچه نامگـذاريممفـاهينا.يندسخن خصـلتيهاو مسـتمرينـهخصلت نه و ايداشتند از و دريـنعـام زمـان و مكـان بـه بسـته گذشـته

اصـطالحيبرا.گرفتنديمرقراييرتغمعرض در»سـرت«نـاميـامثال رانم كار به عنـوان.بردنديبخارا آنجا داشـت»يچغتـا«در محققـان.رواج

نظريروس معداشتهيسع»خالديباد«به از استفاده با دسـتياراند زبان

دارم.1 ترديد نام اين درست ضبط مورد منظورشنمي.در نواحي:يا»بالجونه«دانم از بالجيونهدرياچه در قريـهواقع بلجـان يـا ختـا حـدود در بالجويه يا است چين ديوار تا بايكال دري اي

نك است؟ مرو لغت.نزديكي به ضمن دهخدانامهدر .ي2. Ibid. P. 189.

303/تجدد

طبقه ميبندبه ارتباط او باور به اما و تاجيانبزنند و منـابعيـكسرت درابسيموريت اغلب و است راينبغرنج اواخـر.گيرنـديمـيكـيدو در

اقامـتيانبندنقشيخش،»يافنديمانسل«1880 اسـتانبول در كـه بخـاراعثمانيدهگز مخاطبان به خطاب گفتيبود اسـتيقـوم»سـرت«:خودــكتاج تركســتاني ســاكن ــارس، ف ــانا1.و ضــمنين در ــات«را هــم»ت

گفته.ناميدنديم تاج»دخال«يبه و موقعيكسرت اثـر بر يشـهريـترامتما هم از منشاءساختند،يميزآنان اثر بر تاريكـي.زبانيانه يخهـاياز

نوزدهم كسان»سرت«خوقنديقرن به ميرا شهرنشكندياطالق اندينكهعش جماعات مقابل ااييرهدر 2.انديالتيكه

نبرخي نـهداننـد،يمـياجتماعيتكليكرا»سرت«مردميزمحققانبا.يقوميتكليك ضمن در مفهوميدالبته كه داشت نظر آن»سـرت«در

جامع شهرنشيتقدر تمام با باشد مترادف كه يگـردييهاگروه.يناننداردچونبودهيزن مذهب»خواجه«ياها»يدس«اند منشاء كه قائـليبرايها خوددودندب از را خود بـهساختنديميزمتمايگرانو آنـان بسـان كـه هرچند

واحد ميزبان سو.گفتنديسخن تـوانيمياجتماعيفطينايگرديدرلول هويمركـزيايآسياناز كـه بـرد پايتشـاننـام بـر شغلشـانييـهرا

م گفته»خالديباد«سرانجام.كردنديمشخص نتيهااز گيـرديميجهباالاف خانوادهرادكه در تولد سبب اجتمـاعيابه نظر از مجموعـهيكه يادر

شبكه و روابط مـينيمعيشاونديخوياز ازبـك،گرفـتيقرار را خـودميكتاجياترك براساسكردند،يحس كلـيـكنه تعلـق وياحسـاسبهيانتزاع قوميكنسبت يبـرااييرهعشـيهـامشخصه.يمليايگروه

م مهمتر تنمويافراد عنـاود تـركيكلـينيا م.يـكتاجيـاچـون يـاندرجمعيتجمع مقابل در مشخصهيتساكن عامـلياييجغرافيهامتحرك،

1. Ibid. P. 189.مي.2 باشدفكر شاهرخي تاريخ منظورش است.كنم نداده دست به آن از درستي :نك.ضبط

Beisembiev, Tarik-i Shakhrukhi, Alma Ata,1987.P.87

روشنفكري/304 و تجدد

مـدهندهيتهو شمار تـركيبـرا.رفـتيبه درمثـال را خـوارزم زبانـاناورگنجـناميدنديم»سرت«خوارزم شـهر بـه توجه با بخارا، در :يـا(يواورگنچ)ياورگنچ ا.دانـشناختهيمي، البتـهيـندر »خالـديـباد«مـورد

نميقدقيسخن زبان فارسـيـرازرانـديبر اسـاس در سـرت گـويمـردمابوده و شماريناند تركيكه ناز ايززبانان باشـندينبه شده شناخته نام

دبايديم دوزبانگيگريعوامل نيچون آن جز باشنديزو داشته .نقشا»خالـد«كهييهانكتهينايهمه برمـيـناز جـا آن و وگيـرديجـا

ازآورديم مجموع آسـ:كننديميتحكايزچيكدر در مقطـع آن يايدرجامعهيانهم هستروبهياگستردهيبا خصوصـيمرو راياصـليتكـه آنناميتخصوصتوانيم ازينا.يدگذار مسلمان ديكمردم نظر از ينيسو

م را روستعلقخود سـوودانسـتندينميتزارييهبه نظـريگـردياز ازفرهنگــ خــاطر جزيتعلــق را فرهنــگيــيخــود يياروپــاـــيروســاز

زيمركـزيايآسيگستردهيجامعه.ديدندينم بـود گـذار حـال يـرادرگونهينيشهرنش مـيندهفزايابه چشم به محسوس مهـاجران.خـورديو

ازبك و شهرهتدريجبهترك شـهررفتنديمابه فرهنگ و آداب با دريوم سوادآموزآمدنديتماس از چيو ميگرديزهايو همهگرفتنديبهره كه

تاج فرهنگ فارسيكاناز ايعيطب.بوديرفتهپذيرتأثگويانيو كـه يـنبودباشديجامعه گذار حال در بابت چند از گذار حال نظـر.در از نخسـت

م و سويلكوچ از.نييشهرنشيبه سـرانجام و سـوم و آداب نظر از دومزبان طب.ينظر طور به روزگار آن كـردتوانيمشديميطيعياگر تصـور

تاج فرهنگ سرانجام سـربرميكيكه غالـب فرهنـگ صـورت كشـيديبهچن افغانستان در كه تاج.آمديشپيوضعينچنان آسـيكانگرچه يايدر

عشـايمركز مهـاجران و مهاجمـان از را شكست قبايرطعم تـركيـلوسرزميدهچش و تسلينهايبودند آنان به را نظريمخود از اما بودند ساخته

نيفرهنگ ادبـيرومنـدهمچنـان زبـان تنهـا و نوشـتاريبودنـد بـايو را

305/تجدد

اختيغنايينهگنج مياردر قرار وينا.دادنديهمگان بـه و يـژهمجموعـهگونهينيشهرنش ميگردياكه را سلوك نتـدريجبـهطلبيدياز يرومنـدبـه

تاج فرهنگيدانجاميكانشدن نظر از را آنان موقعيو داديتيدر قرار .واالمنشيزنيكانتاج اساس در بسـيكه از توانسـتند داشتند ازياريبردبارانه

فرهنگـيزندبپرهيتهاحساس را فرهنگشان همـهيعمـوميو بـه متعلـق وتروبسا و بسط در را تركان و تيجزند شريناعميقو .سـازنديكفرهنگ

بترديديب آسيمبگويدبااغراقيو در ويمركزيايآنچه بود شده شروعن تمام با البته افغانستان مـوقعيدهسربركشـيـرودر در سـرانجام يتيبـود،

ويندخوشانا گرفت فقـدانقرار جملـه مـن مختلـف علـل بـه شد ناچارسيعيطبتحول قـدرت نبـود حرچيزهـاازياريبسـياسـيو بـه يـفرا

حريعنيبسپارد، ادارياستبداديفيبه هيو جـزخواستينميزچيچكها و هوينقدرت راه از تنهـا را كـهياتـازهيمصـنوعسـازييـتقـدرت

برا اكتبر پيههديشانقالب مـ.گرفـتيمـيآورد يسـخنكـنميتصـوربگو اگر باشم نگفته زيمنادرست بـه اكتبـر گفرهنـيجتـرويـانانقـالب

آسيرانيا روس.يدانجاميمركزيايدر اختيتزارييهآنچه در زور يـاربهم حفظ زحمت به بود نمكرديآورده صورت هر به راتوانستيو خـود

جبهه شمايدر و شكل به نيلفرهنگ انقـالب.يارايدبيرومندقدرت امـاپ با جهـانبخـشييرهايامياكتبر ناسيو قلـب بـا درون از يوناليسـمكـه

امپراتوريدكوشتپيديمروسي شكست بـايتـزاريتا و كنـد جبـران رانيمصنوعسازيهاييتهو مبهمسازييرومندو فرهنـگيفرهنگ نـام بـهزيترك ايانبه عقبيرانيفرهنگ مردم و كند واپسعمل و ياافتادهمانده

هو غرور از تاجبرخورداطلبييترا و كند همهيكانر از بابت هر از يراخالقهايحوزه و سيتفرهنگ سازدياستو دور اقتصاد .و

نهمين افغانستان در را ميزوضع اكنيميمشاهده درينبا كـه تفاوتهمزينا و كند رسوخ نتوانست اكتبر انقالب رويستيجا گاه دوياروييو

روشنفكري/306 و تجدد

سـرانيـكتاجفرهنگ پشـتون مسـو در طبيرجام تحـول قـدرتيعـيوتاج كشيكيفرهنگ رخ به پشـتونخواه.يدرا بـه دربـار شـهرتيگرچه

حت اما بگوشاهانپاديداشت سـخن پشتو به نتوانستند در.ينـدافغانستانكمون قدرت ايسـتيدوران بـيـنبـا حـدت و شـدت بـا ايسـابقهيكـه

تاجيپشتونساز فرهنگ باز گرفت مـردميكيرواج مشـترك فرهنـگ كهم از نرفتيدانبود در مياريبس.به جهاد دوران در را مردم كـهديدمياز

م پشتو را نمينابهامادانستنديخود سخن در.گفتنـديزبان و خانـه دردر زبان كار زيمحل كـه پشـتويعـيطبيسـتبود زبـان نـه در.داشـت

تاج فرهنگ دو تقابل هيـكافغانستان بـه پشـتون معنـاو درييمـان كـهنبوديروس يِمركزيايآس بود، تاجهاييشهر.سربرآورده ويـكفرهنـگ

اساس در حـاليكيپشتون در رياسـت ويهـايشـهكـه تـرك فرهنـگچشمهيكتاج جارييهااز اسـتيمتفاوت ا.شـده تقابـليـنبـا حـال

تاجيمصنوع با پشتونان خصومت مقاطعيكانو تقابـليدر از تندتر بستاجيعمصنو و بوديكترك اكتبر انقالب از د.پس ويـديمما تـرك كـه

گونهيكتاج تـاريياستثنايابه نظر فرهنـگيخياز نظـر از ويشناسـوميشناسانسان هم كنار بـهاندزيستهيدر مـيـاريو امـاانـدآمـدهيهـم

برا هويپشتونان پيتيكسب افراط راه چنان ايمودندمستقل در راهيـنوچپ از و دربار شورويعنياز مياز گوگرفتنديكمك مييكه يـدانيدر

روبه متخاصم فرهنگ دو هستبا .يمروشبهيتانيابريامپراتوريگستردهخصومت فرهنـگيقارهدر بـا هنـد

امپراتوريرانيا خصومت بلشويتزاريو قدرت سپس فرهنـگيكيو بانمونهيرانيا تاريهااز در بشريخنادر مـيتفرهنگ شمار كـهرونـديبه

از است شده توجه كه هم جا هر و است نشده توجه آنها به درست هنوزتفسستدرييمعنا از بهرهيريو استمتناسب نگشته .مند

نظريگروههويتهاي آس»خالديباد«به چارچوبيمركزيايدر در

307/تجدد

پيمجموعهيتزارييهروس و هويايچيدهبغرنج شـدهيتهاياز تكه تكهموزائ نماگونهيكو به اجتمـاعگذارديميشرا سـاختار تمـام بـا ويكهآمياقتصاد درهم استيختهكشور نم.بوده را گروه و يكشديجماعت

پبهيسمارگان آورديوستههم حسـاب ا.به ايـناز يتهـايهويـنگذشـتهنفيكديگرگوناگون ميعني.كردندينميرا فـردداشتيامكان دريكـه

بينع باشد ترك و خواجه سرت، تناقضآنيحال و تعارض يدارپديكها.شود واقع نكته»يباد«يگفتهيندر نياكه اسـتيستتازه آن نشانگر

بس سمحققانازياريكه غربـيروسـيفرهنگـياستگذارانو دريو كـهجو و گروهـيتهويجست جمعيناب آسـيتـيو بـريمركـزيايدر

ميراهاندآمدهيم را نادرست و خطرناك د.اندپيمودهيبس طرف يگـرازابينيميم در مـيمجموعهينكه اصوالً و گذار حال جـرأتخـواهميدر

بگو و مجموعهيمكنم در هودريهاكه تنـوع با گذار روروبـهيـتحالمينا.يمهست را تـارتوانميگفته شـواهد كـنميخيبـا مسـتند و؛فـراوانميگريدينكته اخواهميكه پينبه ايشينسخن كنم كهيناضافه است

بس كه چنان فقط، آوردهيارينه محققان گفتهاز و جامعـهاند هر در يااند،هو تنوع ميتبا صرفشويميمواجه ا، از باشـديننظر گـذار حال در كه

ايا مهم ايننباشد، كه هويـناست فرهنگـيـتتنـوع سـطوح در يتنهـاهوكشديسربرنم دارد امكـان ديـابييـتبلكـه سـطوح يسـتزيگـردرنياجتماع بربگيزرا خاصيحتيمبگوخواهميم.يرددر مقاطع مثالًيدر

هو تنوع عرصهيتبا مياستسيدر روبهتوايهم شدن اسـتيكـاف.رودورهيندازيمبينگاه اصـالحيبه به همـيطلبـمعروف يجمهـوريندر

چناناصالح.ياسالم جوشاشطلبان همـهيدرهم كـه بودند ساخته برپاميزچ آن نلوليديدر خودشان برههيزو در را گونهياخود متفاوتيابه

همه.نمودنديوام گذينهااياز به هم ازشتهگذشته هـم و بودنـد وفـادارب عمل در مترق.جستنديميزاريآن هميهم و بودند يـنديواشكيشده

روشنفكري/308 و تجدد

نشوندكشيدنديميدكراخود طرد قـديبـيعجيزچيك.تا جامعـه درتوجه در بخش كه بود كرده جلوهيعلم البته آن وليسازاز ينهمـيبود

نوعيسازجلوه هرحال به ما كار در هويهخوايتهويهم نمـايييـتومــ شــمار ا.روديبــه در ايــنمــا دروغ و راســت بــه يهانماســازيــنجــا

همههرچندپردازيمينم جاينايكه در توجهيموارد جالب وخود انـدتأمل خور ا.در در مينفعالً دهـخواسـتيميجا آسـيمنشـان در يايكـه

موقعيمركز چه با افغانستان بودهروبهيتيو هستيمارو ضـمنيمو در ودهخواستيميم فرهنگيمتوجه درحوزهكه جدياغالب مكتـب يـدكـه

ايد،سربركش .بوديرانيفرهنگموارديكي مـياز موجـب جدشـديكه معـرضيـدهواخواهـان در

گ قرار اساسياديبنيپرسشهايرندنكوهش بوديو ايبرا.آنان ينـانمثالچ:پرسيدنديم چـه:يايست؟اسالم بـه مكـان و زمـان در بـودن مسلمان

كس:يامعناست؟ اپرسشـهيـلقبيـنايدربـارهگيـرييمتصميبرايچهاخت اقتديارصاحب است؟ارو الزم

فقـطيسعياريبسگويديم»خالداديب« كـه دهند نشان يـكدارندقد نام به جدانديشانيمگروه اسـتانديشانيدمخالف ا.بوده طـرزيـناو

نادق را جد.دانديميقنگاه با مخالفت او باور بسيديانبه جاهـايارياز ازم قدگرفتينشأت به منحصر اگـر.شدينميمچيانو كـه است معتقد او

حـوزهيتمحدودينااب جديبه بـا آنيمبنگـريدانديشـانمخالفـت درنمـ جامعـهيفرهنگـياسـتسيـاييپوتـوانيميصورت درون در يهـارا

كنـياسالم درك روزگـار جديـلدال.يمآن بـا ويـديانمخالفـت متنـوعهم و است بوده آستينگوناگون در كه شد موجب اكتبـريانهامر انقالب

مقاميتموقعندنتوانيدانديشانجد برايو دستيمحكم جامعه در خودكنند پا بسـيتجربه.و كـه داد نشان اكتبر جدياريانقالب يدانديشـاناز

برگزيافراطيراه را تند شـياريبسـ.يدندو آنـان هـاييشـهاندييفتهاز

309/تجدد

دگرگونيانقالب دنبال به و بلشورفتنيانقالبيشدند به و .يوسـتندپيكاندا از سورحلهمينپس به سـعيباز و برگشتند اندياسالم ييشـهكردنـد

بسييرتغ و اندياتودهيججامعه اسالميضداستعمارييشهو گفتار با يراهم.يوندانندبپ باينبه مـا هم تـاريـانجريـنايـدسبب بسـتر در يخيرا

نظربگ در بررسيريماسالم منتزع را آن 1.يمنكنيو

مپرسشي مطرح اكنون جديناشوديكه مكتـب اگـر كـه رايـداستتجددطلبانه كنـونتـوانيمـيـاآيمبـدانياسالميگفتار زمـان در را يآن

الگو تفسـييهمچون خدمت در تعبيرمعتبر بـهيبـرالليـريو اسـالم ازم»خالد«كارگرفت؟ اگويديخود به منفـينپاسخ زيپرسـش يـرااسـت

پايمبتنيدجدمكتب ايبراللهايييهبر از و بهيننبود بود وابسته گذشتهخاص مكان و نميزمان اجازه شرادهديكه در را دريطيآن متفاوت بس

دهه دورانيهشت در كرديكسرهيبعد تكرار و پرتاب هـدف2.متفاوتجديعمده شـيريگبهرهيدمكتب تعمـيـدجدهـاييوهاز و يمآمـوزش

عموم آموزش بلشوينا.بوديدادن را بهتـريكانكار انجـاميوجهـينبهمحتوا اما جدينيديدادند برنامهيديانمطلوب در جايآموزشيرا خود

ه كه دزدايي،ينديچ،ندادند دادنـدسـتيزي،يـناگرنه رواج طـرف.را ازدورهيهنگاميگرد در جد»گالسنوسـت«يكـه مكتـب بـهيـدموضـوع

اهيادآورد بنيناويانجرينشد، را پيانگذارمكتب يـاتادبيشكسـوتوم.كردنديمعرفيكيتاج بيدههيسالهاييانهدر قـرن مكتـبيسـتمنودمطالعـاتيلتبديدجد محـور و موضوع به جـديشد و يـمرژ.يمسـتقل

جر ابتدا از برنميديجديانازبكستان نمـتابيديرا ازيشبـخواسـتيوپ و معمول ايشحد به افتاده شودينپا توجه ازخصـوصبـهجنبش كـه

مياسالمخواهيجترو راه دل به بداديهراس بهيمناكو بازگشت كه بود

1. Khalid. Perspetives. Ibid.2. Ibid.

روشنفكري/310 و تجدد

جديخاطره و دشواريدمكتب آن هواخواهان سيبرايهاييو ياسـينظامفرد استبداد محور بر كه ايازبكستان ميدئولوژيو ازبك ـ چرخـد،يپان

بنشاند بار دايحت.به مـدخلجديديرةالمعارفدر ازبكسـتان در ياسـالمجد انديديانبه استهايشانيشهو نشده داه .اختصاص

ــوراي ــش حنف ــنت س ــارچوب چ در ــه ك ــتان ازبكس ــلمانان دريمسمرماو عمل گروهياعالقهيچهكندياءالنهر فرقـهبه و ويهـاها مختلـفنميمسلكيرهايتعب نشان ا.دهـديجماعات ماننـدشـيـنالبتـه هـم ورا

برگزاريديانجد عروسيبا مـ)يتو(=يمجالس مخالفت كنـديپرخرججهات از جدارياشتراكاتيو اهداف تعقياخواستهيديانبا يـبناخواسته

نكنديم تمـام بـا مـيـرواما فاصـله آن تـرجگيـردياز دردهـديمـيحورا سنت بمانديحنفيجچارچوب منطقه آن نظرجنبهينا.در به يباد«ها

نم»خالد جددهندياجازه بهيدمكتب شودياددرست كـهيزيچ.آوردها اويندر و است مهم اشـارهگـذراجا آن توصـيابـه چنـدان ويفينـه

جديناكنديمياستدالل مكتب كه دورهيداست مـردميادر كه پاگرفتامپراتور قدرت اوج در حقـوقيهروسـيمسلمان خـوديبـراخواسـتار

سو از و حتيگرديبودند و غرب به نسبت را عقبيخود يافتادهبخشحسواپسيتزارييهروسيعنيآن مـكردنـدميمانده بـهخواسـتنديو

بيدجديشرفتهايپ ا.يابنددست بايناز جديدبابت جنـبش ازيـدگفـتپيرانا اسـتيشروترهم ا.بوده در مـا اميـنالبتـه داسـتان ويركبيـرجـا

دار را بيمدارالفنون نـهييكوششهايانگركه و بود قدرت ساختار درون ازمردمينمب جوانانيجنبش .و

داز جديگرطرف دورانيدجنبش هويافترواجيدر ياسالميتكهتعب همـهيـريبه محـور بـوديعـام، شـده داده قـرار از.كوششـها همـهميماندگواپس سخن ستايمطالب.گفتنديمسلمانان مليشدر و يتهـاملتها

نم حال،شديمطرح شورويدر اتحاد ملـيكه مليعنصر اصـليتـيو را

311/تجدد

چ بر و مـيدتأكيزيگرفت بـار به تفرقه كه خصـلتنشـانديگذاشت يومـ عقـب بـه را اسالم مانند چنـيعـيطب.رانـديمشترك در كـه يناسـت

جدياتخصوصيطيشرا ناسيدمكتب پسند بيوناليسممورد سبكازبك هجد.نباشد»يموفكر« آسـيـدمكتب مختلـف منـاطق دريمركـزيايدر

مهميانجر مناطق و شهرها هنگام آن در و محوريبود بخـارا يـتماننـدكشورها نه هويداشتند و اكتبر انقالب از ملـيقـومسازييتبرآمده يو

بلشــو انقــالبيكانتوســط از ــس ــ.پ ــديب ــدباتردي ــرخالفي ب ــت گفزپردازانيهنظر بـه مجموع در اكتبر انقالب توده، حزب يـرانايـانمبتذل

دخالتها و شد علاييافتهسامانيتمام ويارضـيـتتماميـران،ايـهرا آنكـهكميخصومتيكانبلشو.كرديسازماندهاشيفرهنگيگستردگ مانندك به خويـانمانجاميـديمـتـوزيينـهگاه اقـوام و ويـرانانديشـاوملـل

ا اپراكندنديميرانهمفرهنگان در اينكه بـه و تـاريـزانميـنحد يخدرد كم استيدهاستعمار فرهنگيكار.شده با انگلستان شـبهيـراناكه در

خليقاره در و پاكستان در و بـهيجهند امـا نبـود آن از كمتر كرد فارسآوردبهنستنتوايافتهسازمانيدشمنيزانمينا بلشـو.همراه يكانخطـر

اخصـوصبه زيـناز حتـيانبـاربابـت كـه ايشـد درون يـانميـراندرنوع چپ بـيـزاريبيروشنفكران حتـميلـييو نسـبتيو بـهاسـتهزاء

تار و آورديرانايخفرهنگ همراه .بهبياييكارآيدرباره»خالديباد«پرسش جنـبشيـتاكنونيگرديانبه

ميدجد دربارهتوانيرا كرديشينپيجنبشهايهمهياصوالً چنـان.مطرحد جديديمكه جنبش كه است معتقد گذشـتهيداو بـه است ا.متعلق يـنبـا

با بهيمبگويدحال بازگشت ايدهپديككه در بهينو يـزشخيـكموردمعناماعياجت به الزاماً معاصر دوران احيلميدر نياءبه جنبش بليستآن

سوتوانديم تـارطرحيبرايتهوينوعيياز بـهيـكيخكنندگان جنـبشايدهرسيانپا و بارآورد تعبينبه با كه دهد دست به را ازيـريامكان تـازه

روشنفكري/312 و تجدد

ن با منطبق جنبش بهرهيازهايآن سويريگروز از و توانـديميگرديشود،بازآرا بيبرايخيتاريآگاهينوعييبه اينجامـدمعاصران از نيـنو يـزراه

رو بنهـديدادهايبر اثر نگـاهيكـاف.معاصر جنـبشينـدازيمبياسـت بـهايتمشــروط بازســاز.يــراندر نــه انقــالبيگرچــه ديــاآن يگــرجنــبشآرمانهـايتفعليايتموضوع نه و مـيدارد ريزشـيختواننـديآن امشـابه

ايسازمانده با مشـروطينكنند، جنـبش بـه بازگشت ايتحال ازانيـردرتاريبحثها فرهنگيخيداغ ميو شمار انقـالب.روديبه از پـس بالفاصلهمشروطيبررس57بهمن انقالب عملكردهايتمجدد سنجش رهبـرانيو

اهم جنبش آن فعاالن آ.كـرديـداپيخيتـاريتو گذشـت؟ چـه مـا يـابـرنياخوردستشكيتمشروط و ايمهناقص انواع ماند؟ وينتمام پرسشـهاشكلگپاسخه بر ميآگاهيريا برجا اثر همنهديمعاصر به هـمينو اعتبـاراهم ايگام.برخورداراستيتاز از بـريهرنگاه.يمبنهينوراتر گذشـته بهمـيساماندهينحوه پرتو حاضر حال در ما ا.افكنـديوضع گذشـتهيـناز

ماييدهد و آگاهبينيميم دگرگونيخيتاريكه معرض در نسل هر يهـاييدرم مـاينحوه.گيرديقرار جامعـهيـانگينميعنـينگرش بـهينگـرش مـا

كنونيتمشروط زمان نحوهيدر مثالً هميانگينميبا دريننگرش جامعـهبهمنيآستانه است57انقالب كرده فردوسـينحوه.فرق بـه ما ينگرش

شاهنام اهو بيندر كه است شده دگرگون چنان آورشـگفتترديـديمقطعن.است نزديزمانيستدور مجسـمهيككه دريبود بكوبنـد درهـم را او

ايسهمقا ستاينبا كه فراگيشبرهه او حتـيراز و اسـت يـتروحانيشـدهــ ــديم ــرهخواه به انددر از ــدن ش ــد ــهمن ــايشيش ــوه ــبقتيگ ازراس

اانديشانيعرف هميشاناندچپ.يدبرباگرايانيرانو تا اكـراهيروزدينما بام سخن شاهنامه مـگفتندياز او دوسـتداران جماعت به وپيوندنـديوحاال

م آنان نشوندتاشونديهمرنگ .رسوامقطعـيخيتاريگذشتهيكبهبازگشت هـر نـوعيدر ازيبـا تـازه

313/تجدد

استيخودآگاه تار.همراه تحول معرف فقط فكـريخينه يـكيبسـتراهم از بل است تعيدورانهايتجامعه و سرنوشـتكننـدهيـينمطرح در

حكايك دلنگرانيتجامعه شـكل و نوع حال همان در و هـريهـايداردترس را .كنديميمجامعه

جدبازگرديم مكتب هنگـامينا.يدبه امپراتـوريمكتب يتـزاريدرشماريدسربركشيهروس جامعهيكه اياسـالميهـااز كشـوريـندر

عقــب ــدگاحســاس خودبيمان از ــيگــانگيو ــديم ــدگ.كردن دريزنمس روسيحيانمجاورت مسلمانان كه بود شده خـوديهموجب همواره

مقا معرض در دينندببيسهرا قرار شمارييهاگروهيديانجد.هندو بهمـرفتنـديم پتوانسـتنديكـه صـورت بـه را وآوريـامخـود اصـالح

كننـديازهـاينيبرآورنده مطـرح چينـانا.جامعـه دو وجـهتيـزبـهسو:دادنديم حاميياز را سـودانسـتنديميترقيخود از يگـرديوهدخواستنديم جامعه به وقت.كننديهتمدن كيالبته بينيميمنيمدقت

ا معناينكه اصطالح تمييدو قابـل هم از و داشتند .نبودنـديـزواحددينكته تأمل جدينايگردرخور كه دريتقاضاهايديانبود را خـود

امپراتورچارچ داخل در و مـيهروسيوب ازيوسـخنكردنـديمطرحنم زبان بر كهخواستنديماييهروسينانا.راندندياستقالل آزادمنشانه

رسم به را آنان بهيتحقوق و بودنـديـكبشناسد حاضـر يـااعتبـارميبرخ جد به آنان بازسـازخواستندياز نـوآرايهروسـيدر آنييو

بگ و.يرندسهم روسمردم تاريهملل نظر وياليسـمامپريـكبايخيازگرعقـبياليسمكلن بـه دسـت آرزويبـانافتـاده و سـريـيبودنـد دراكهآنجزپروراندندينم در علـمواپسيامپراتورينبتوانند قد مانده

آورنديحقوقياكنند دست به فرهنگياسيسيفضا.برابر امـروزيوفضا جدييبا مكتب سريـدكه آن ويكسـرهيدبركشـدر دارد تفـاوت

كنون ايزنيزمان از است روزگار آن با متفاوت كل نمينبه توانيرو

روشنفكري/314 و تجدد

مقا راه ميسهاز دورانيخيتـاريـدادرويـكيرگـذاريتأثيـزانبه در.برديپيكنون

فروپاشاز جماهيزمان كشورهايشورويراتحاد روبهييبا رومستقلامپراتوريمهست درون در همه دوره آن در انقـالبيهروسـيكه و بودنـد

تغ ايماهوييراكتبر نيندر وجود به دوره.ياوردمورد دو هـر در يآنچـهبيگذشتهيعني(يخيتار قـرن اوائـل و نوزدهم قرن آخر بـايسـتمشاملفروپاشوزامر از نحو)يپس به مشترك صورت چشـميبه بـه ملمـوس

استهماناخورديم فروپاش.اسالم از جماهيپس يـلميشورويراتحادااييندهفزا مذهبيجادبه مدارس و ميمساجد چشم به اخوردينو يناماگرايلتما حكومتهايشو مقاومت جمـاهيبا اتحـاد سـنت از يربرآمـده

شديشورو روسنهمواجه خصومت سينهم.يانبا ياسـتهاييحكومتهـا،ديعرف كردهگريزينو بـدنبال همـواره تازه و اشـاعهيماند از را يخـود

رانـدهييگرااسالم زبـان بـر آشكارا منطقه كشـورها.انـددر يايآسـيدرهويمركز موضوع قفقاز جديمليتو مراتب هوتريبه موضوع يـتازشديمذهب گذاشته بحث چنـ.اسـتهبه يواكنشـهاياسـتهاييسينالبتـه

برانگراياسالمينيد پيختههم و ميكارياست پنهـان و يـنايـانآشكارمل مذهبيعنصر استيو زده .دامن

سع«كهيگفتاردر ا»يآزاديوراد«يبرا»يدازيمواگلناز ينـهزميـندرميهته بود آسيهنگامنويسديكرده مردم از يـاآ«پرسيميميمركزيايكه

هسـت مسلمان مـيـكفقـط»يد؟شما دارنـد، الحمـدهللا،«:گوينـديپاسـخهستم ميـنا».مسلمان در حكايـانجملـه ويـتمسـلمانان اسـتحكام از

دارديمانايروين كشورها.آنان تـاريمركـزيايآسـيمردم نظـر يخيازبوده هممسلمان حاال و مـيآمـاريبررسـيكاند 95كـهدهـدينشـان

م مسلمان را خود هنوز آنان از ياريبسـنويسديميسندهنو.داننديدرصدا اطالعگوينديميانپاسخگويناز شـكريمن را خـدا اما ندارم اسالم از

315/تجدد

هست شهادتينا.ممسلمان عربينمردم به بـهداننديميرا هـم را نمـاز وم خـوديكافينهم.آورنديجا و بدانند اسالم به متعهد را خود كه است

معرف مسلمان ا.كننديرا باينبر عامل ويددو افزود هم را روزه و زكاتكس برودياگر حج به حسـابيعنيبتواند بـه مسـلمان كمـال و تمام به

ايهنگام1.آيديم از بپرسـيـنكه چـهيدمـردم بـه اسـالم شـما نظـر ازم م:گوينديمعناست، ما به بپرهآموزاندياسالم بد رفتار صـادقيـزيم،از

بيم،باش احترام انسانها پذيذهنيم،گذاربه و باشيرندهباز قلبيمداشته يوم.رئوف اگوينديسپس از وبخـيـروانپيمنكنـيـرويپيارهامعيناگر

نخواه محمد ا.بوديمحضرت سـع«حالينبا نگـاه»يمـواازيدگلنـاز بـاروزنامه امتعارف اسـالم كـه است معتقد عشـيـننگارانه دراييرهمـردم

راياسق اسالم ايجبا سعودرانيدر عربستان ينـانا.استيرپذانعطافيوشيبرا از ق(سكرآوريانوشابهيانماديرمثال نام وسـايمـ)يميسبه زند

نادقينا.نوشنديم سخت زيقمثال عشـايزهـاييچينچنـيرااست يردرجاهايرانا نوشابهشوديميافتهميگرديو همـهيهاو در يسكرآور

است داشته وجود .فرهنگهانشانهييسندهنواما كه است معتقد ديهـاحاضر هـميگـرياعتـدال

حكا كه دارند ديتوجود نرمش دارديناينياز گفتـه.مردم و قـول يبهصد« الهيسرئ،»يقيمونا دياتگروه مطالعات گالسكو،ينيو دانشگاه در

ازنديميهتك است گفته حنفمرينكه حنفـمذهبيدم مذهب و درياندااهبمذيانم برابر در و نرمتر همه از ويـدجدهـاييدهچهارگانه بـازتر

نادقينا2.استتريرندهپذ هم ناسنجيقسخن نوعينهاا.استيدهو يهمهميغربعلمييمهنيلتخ اسالم با ارتباط در مبتنآنيبنمايانديرا بـريكه

دقيك .باشديقروش

1. see: Gulnoza Saidazimova. Central Asia: Region Returns To Muslim Roots. Thursday, August4,2005. RFE/RL.2. Ibid.

روشنفكري/316 و تجدد

روسيمركزيايآسكشورهاي تسلط هنگام وضعيتزارييهبه يتيدرم سنت.زيستنديخاص مدارس و داشتند باور اسالم به راياسـالميمردم

م اجتماعياقتصاديماندگواپس.نهادنديارج فرهنگـيو همـهيو يدرام و داشت رواج پيدسطوح نيشرفتبه نبـوديرومنـدچندان گسـترده .و

انقال از جهشبپس زندگياكتبر در اقتصـادياسـيسينامتعارف بـهيوپ آرمانها.يوستوقوع به ازياليسـتيسوسيحكومت و داد نشـان عالقـه

ميتحما به سخن زحمتكش مردم ا.آمدياناز چنـدانينجاتا مسـلمانانتعارض و ديتضاد نكردندينبا حس و مشاهده حوزه.خود اقتصاديدر

اشتراك مالكيكه توليشدن ابزار و ملموسـشديميغتبليدت ازيسـطوحسوسينيديريدرگ اقتصاد برافراشتياليستيبا در.قد مـردم كـه آنجـا از

مينا سر به فقر در بـاريهايدشواريريهادرگينابردنديمناطق به فراواندرگ.ياوردن واقع رويريدر بلشوياروييو تسـلط از پس مقاومت يسـمودريشب جا همه باورهافرهنگيزمينهاز يـنا.يدسربركشـيمـذهبيو

رو و فروپاشياروييتضاد ايافـتادامهيتا مـردم هيـنو يچگـاهمنـاطقعقايتهو راه از را پرولتاريايكيبلشويدخود ستاد به يجهـانيـايتعلقپ.نكردنديفتعر كه آنجا روسيشاز سربازان ورود ايتزارييهاز يـنبه

و جامع دولت هوفراگيريمناطق بتواننـد مـردم كـه نداشت يـتحضورطر آن از را نهايارايندبيقخود عرصـهيتدر در حوزه بـهيدو فرهنـگ

تزار مقطع دو در كه داد امكان بلشـويآنان روسـيكيو برابـر بـهياندربازگردنـدهاييشهر ديعرصـهيكـي.خـود و بـود زبـان و يگـريادب

اه.ينديعرصه به ترك اقوام وضعيجوم مناطق بهيتين بغرنج و دشوارامـا.بارآورد گرفـت قـرار گـذار تحوالت معرض در زبان و ادب عرصهنينديعرصه متحديرومندهمچنان تبـدو و برجامانـد بـهيلكننده شـد

تما روسيزوجه با مسلمان بلشـويتزاريانمردم يمردمـيانروسـ.يكوجنس از فرهنگيبودند مردمموجبياتخصوصينهم.يگرديو كه شد

317/تجدد

روسيمركزيايآس به متعلق را روسـيهخود خواه ارتـدوكسييهندانندروس خواه بـا.يكبلشوييهباشد، كه افغانستان مركـزيـكدر ي،دولـت

ضع داريف،هرچند كلـيتوضـعيمسروكار اسـتيبـه بـوده .متفـاوتا فرهنگهـايرانيفرهنگ برابر ويگـرديدر اسـت كـرده حفـظ را خـود

حتستهتوان چيلتبدياست و غالب عنصر به ا.يرهشود كسانينبا يحالآس مناطق فروپاشيمركزيايكه از پس دورانداننـديمـانديدهديرا كـه

نـوعتأثيريبيكهابلشويغلبهيطوالن و است ايگـريعرفينبوده يـندرپد خصـلتيداركشورها كه است ايگشته جاهـامتفـاوت .دارديگـرديزمذ مـياسالمهبياحساس چشـم بـه جـا همه وخـورديدر دانـش امـا

اسالم ضعيمعرفت شـكوفايروزگـار.استيفسخت مركـز ييبخـاراوضعينيدهاييشهاند اكنون اما اسـتيكسـرهبود گذشـته از .متفـاوت

ا شيرانياسالم خصلت سبب نيعيبه تأثيـرواز يريچشـمگيرگـذاريووهــابيســتنمنــدبهــره اســالم ســويو بــايســعودعربســتانياز گــاه

مييسودجو افراطيابديرواج با گاه موقعيگريو مجموع در آشفتهيتيواست آورده بار نم.به اينيدييندهآيدربارهتوانيهنوز كشـورهايندر

قاطع گفتيتبا مـ.سخن هرحـال بـهدانـيميبه بازگشـت پرسـش كـهبهها،يشهر بازگشت جد«نه اند»يدمكتب جـذابجديـدانهاييشهو را

اسالم جامد و خشك اصول به بازگشت نه و است بـه.رايساخته توجهبيديانجد گذشته بهتـريخيتـاريخصلتيشتردر در انـدكينو يحالـت

ولينغرورآفر جنبشـتواندينميدارد نيبـه و عصـريـروبخشتـازه در.شوديمنتهيكنون

قديم

جديمقداصطالح اصـطالح برابر مـيـددر ازيشـمار.گيـرديقـرارا بر اندينمورخان كه وخصـوصبـهيـدجدهـاييشـهباورند بخـارا در

انتشار شديافتخوقند پراكنده شخصـيكـي.و يـنايبرجسـتهيتهايازكهدانسته)»ينسكيگاسپريلاسماع«:يا(»يگاسپراليلاسماع«رايانجر اند

ن انتشار نامايشريهبا زمهاييشهاند»ترجمان«به در را جنـبشيينهخودمـيدجديطلبانهاصالح نـاميآذريـزطنزآمييهنشـركـرد؛يپخـش بـه

گونهينهميزن»ينمالنصرالد« به را ميگردياكار دريانروس.داديانجامجد جنبش به هنگام زيدآن بودند ايرابدگمان هواخواهان ارتباطات يناز

جنبشهابشجن اسالميبا امپراتوريمشابه بريعثمانيدر هند يتانيـاييومـ راه دل به ندادنـديهراس داشـتن بـه را آنـان ويسـتيتركپـانيـاتو

مياسالمپان جد.ساختنديمتهم جنبش نمـيدمخالفان هم پسـنديدنديراا نمـيهابدگمانيناما رواج آنان به نسبت ديـنا.دادنـديرا را رمخالفـان

ز مكردنديميبندطبقه»يمقد«عنوانيرمجموع اتوانيميكه آنـانينجادرا.يمبنام»يميانقد«يا»انديشانيمقد«را دوره آن بـه(»يمچيقد«رانانيدر

روشنفكري/320 و تجدد

جمع سـروكار1.ناميدنديم)لريمچيقد:صورت مكتب دو با ما واقع درجد:يمدار رايدمكتب آن هواخواهان نـاميعنـي»يالرض«كه روشـنفكران

بودند تاج.گذاشته در هـم همـيبـرايكسـتانامروز نـامينروشـنفكرانمـياييانض كـار به هـم»لـررورپـيترقـ«رايـديانجدينهمـ.برنـديراترك»ياشلر«وناميدنديم به كه خطـابشوديميهم هم جوانان و جوانجد«اصطالح.كردنديم معنـا»لـريدچياصول اصـيبـه ولهواخواهـان

شـدهيدجد كوتـاه عنوان با را آنان كه صـدا»لـريـدچيجد«يبود هـمقدكردند؛يم مقابل آمدانديشانيمدر كه چنان مكتـب»لرچييمقد«را و

مجموع در را طرفدارانشان قـد«و بـهيـاناميدنـديمـ»لـرچـييماصولفقط شده كوتاه 2.گفتنديم»لرچييمقد«صورت

سنتانديشانقديم اسالمانددانستهيميانيگرارا مدارس با ويمرتبطقد«مدافع قد»يماصول روش ناشيهانامگذارينا.يمبا آنجا شـوديمياز

آغ در جدكه وساانديشانيداز و روش اصالح .بودنديستدريلخواستارجد موضوعهايدمكتب و تقاضاها بعد ساختيگردييالبته .مطرحدورهانديشانجديد در قـدياتوانستند كه را خود انديشـانيممخالفان

جلوه و كنند نكوهش سخت بتراشـنديارتجـاعياباشند آنـان افكـار.ازبرخبانديشانيمقدينهم باور تاريه جديخنگاراناز افكار انديشـانيـدبا

نداشت تفاوت جديدبا.چندان كـه داشـت نظر در ضمن انديشـانيـددرم از شمارانديشانيمقدينايانخود و بودند دريبرخاسته هم را علما از

بودند داده جا خود بـهتوانديميانجرينا.صفوف را مشـروطهيـادمـامشـروعه و بخواهان چنـدان.ينـدازدخواهـان تفـاوت هـم هنگـام آن در

مشروطه اما نبود جلـوهملموس بـا را خـود مخالفـان توانستند ياخواهانواپسيطانيش بنماو چهـرهيانندگرا خود از رهـايمترقـياو بخـشييو

1. See: Inci Bowman. Recent Discussions on Gaspirali. International Committee for Crimea. 31December 1998. And:Adib Khalid. The Politics of Muslim Cultural Reform. P.1.2. See:A. Khalid.. Ibid. P.93.

321/تجدد

ا.كننديمترس در مشروطه مورخان كه نكردهيرانآنچه توجه واتاكنون نـدهمندانستهيزنياننمامورخ حـوزهيقيتطبياتخصوصيناند تمـدنيدر

تاريننويرانايختار.استيرانيا البته روشـنيـرانايخو ادوار تمـام درزماننخواهد تا تاريشد رشتهيرانايتمدنيخكه .يايددرنيرتحريبه

ااكنون بگويراندر اسـت شـده مـد مشـروطهينـدهم وكـه خواهـانچندانمشروعه تفاوت نداشتهيخواهان هـينا.اندباهم به ازيچسخن رو

ن برخوردار اجتمـاع.يستدقت فكـر تحـول با ارتباط مراحـليـدبايدراند تحول اجتماعيشهمختلف بستر تحول نظرگرفتيو در نكتـهينا.را

تار نه منويسانيخرا طرح درست مكننديمتعارف كه آنان نه خواهنـديوچ ناهمخوانيزهمه كشكول در نـاميرا يزنـدبر»ياسـيسييشـهاند«بـه

م متوجه بينا.شونديدرست جلـوه»يشناسـجامعـه«يـاييمكه خـوار رارشـته»ياسـيسييشـهانديختار«يا»ياسيسييشهاند«ويمده وااليارا

دادهيعلميرغيعملييمبنما بيم،اانجام ا.يشترنه آشفتيناز به يگگذشتهمــيفكــر ــن ــيميدام نظــرزن از مســائل طــرح در كــه هرجــا چنانچــهبهرهيمكنيرگيشناسروش به ناچار دستاوردهايريگو هارشتهيگردياز

التقاطيم،شو رايعمل خيمبنام»يارشتهيانم«خود تـوانيمكهآنيالبها چريناز ال»ياسيسييشهاند«لنگخراه و گـل از ييگـوپراكنـدهيرا

.آورديرونبدوره»قديمچيان« در جديارا جنبش گونهيدكه به گرفت يهـاشكل

ساخته مطرح مردمـمختلف بسان آنان از همه مجموع در اما واپـسياندمشهور.اندكردهياديشاند آلـوورث«چونيمورخ رايـديانجد»ادوارد

معرفيمردم خواستهكنديميشجاع ميهاكه را وانـد،ساختهيمردمشانمردمشانمخالفان اسدانديميرا منجمدهاييشهانديركه سنت و خشك،

نمبوده و جداندتوانستهياند نظر مورد كننديدياناصالحات درك اما1.را

1. See: Edward Allworth,The modern Uzbks.In: Khalid. Ibid. P.5.

روشنفكري/322 و تجدد

هم به نمينكار خاتمه شورو.يابديحد دوران ماركسيدر يستمورخانمينا تقابل قديدجديانكشور رسميمو به دريترا را آن امـا شـناختند

طبقـاتياتضاديجرايرتعبيكحد دادنـديرقابت نت.كـاهش دريجـهدرفئوداليندگاننمايمچيانقديستيماركسيرتعب مينظام حساب آمدنـد،يبه

حال جديدر حسـابيملـيبالنـدهيبـورژوازيبلنـدگويـديانكه بـهتعبيزن»خالديباد«خود1.آمدنديم نيسـتيماركسيـربا ويسـتموافـق

ميتقل نبرد قديدجديانل اقتصاديمو منافع به نميرا بـردانديدرست وايدهعقينا كه بيفرهنگيخصلتيكارپيناست و اسـت بـريشـترداشته

فرهنگ اقتدار جريسر استياندر م.بوده گروه اقتداركوشيدهيهر استبركرسيفرهنگ را توليـنايمحتـوا.بنشـانديخود متوجـه ويـداقتـدار

استفرهنگيرتفس ا.بوده سر چـهيـنبر و گـروه چـه كـه اسـت بـودهتعبيكسان و بسازند را فرهنگ دارند دهنـديدرستيرحق دست به آن .از

ا»خالــد« پ(=گونــهـــ»يــوبورد«يشــيگراينجــادر از يــوبورديــرمتــأثرفرهنگجامعه نما)فرانسهيشناس به نزاع.گذارديميشرا كه است معتقد

قديدجديانم بازتعريو و تصاحب سر بر كهيزيچيفم است يرپ«بودهرا»يوبورد ا.ناميـديمـ»يفرهنگـييهسرما«آن جديـنبـه يـدياناعتبـار

ميفرهنگخواستنديم جامعه كه تعربايديرا باز باشد، ويفداشته كننـدا دسترسيناز امكان تكنولوژيراه شـكلهايفكريهايبه و يـدجدينـو

فريريپذجامعه كوشيدنديمانديشانيمقديعنيمخالفانشان.آورنداهمراارزشها حينيمعيفرهنگياز و منزلت تضـميثيتكه را كـرديمـينآنان

برخ دفاع ا.يزندبه هينبا نميكيچحال گروه دو طـورتوانسـتياز بـهروشـن و مستقل خطوط مرزهـايكامل و كنـد عرضـه ويرنفوذناپـذيرا

ديمتفاوتيكسره گروه بكشـديگراز رخ بررسـ.به هنگـام بـه يهمـوارهجديختار انديدمكتب انديمقدهاييشهو تـداخل دويـنايـانميشـهبا

1. Khalid. Ibid.

323/تجدد

م مواجه همشويميگروه مينو نشان بررسـدهديامر هـاييـدهپديكـهنميفرهنگ تحلتوانيرا مدد به .گرفتيپيماديايبقاتطيلتنها

جديمآوردپيشتر جنبش نوآوركهآنبايدكه حـوزهيخواستار يدرق در و بود قدياسآموزش حماتوانستيمانديشانيمبا يكانبلشـويتاز

سـربگذراند پشـت سـربلند را اكتبـر انقالب نتوانست اما شود .برخوردارپاكسـازيديانجديشترب دوران بـينياسـتاليهايدر سـخنيناز و رفتنـد

دشوار با عمل در جنبش آن از بسيهاگفتن خطرات گشتيارو بـا.همراهفروپاشينا از پس شورويحال ايختارياتحاد مباحث بـازينو جنبش

بسـيافتجان وياريو دادنـد نشـان عالقـه آن بـه راجـع پـژوهش بـهمعرفيغربيهارسانه روآوردنـديبه آن شناسـاندن گفتـ1.و راددر يـوار

بوديآزاد معنايكيدگراييجدكهآمده به ويقدقيجنبش نبـود كلمـهپدتوانينم را آساييدهآن به بـرينا.دانستيمركزيايمنحصر جنبش

ا تاتارهايناساس با اصل در اسماعيمهكريگفتار يگاسپرينسـكيبـيلوكه)1914ـ1851( گرفت رايروزنامهنضج خود نفوذ همـانيعني(پرا2.دادشـارانت1883در)»ترجمان« نويـنبـا گفتـاريـناييسـندهحـالپژوهشپذيرديم خخصوصبه»خالديباد«كه دريـدهپديـنايـزشبه

كنـونيعنيتركستان سـرزميازبكستان دادهيدرهينهايو توجـه فرغانـهجلوه و ايمهمياست بهيناز را استيشنماحركت .گذاشته

جامعهاين كه طوالنياسالميهاتصور دوران تزاريدر ويسـمتسلطبيافتهنييرتغيسمبلشو دقترديـدياست نمـيقـيتصـور شـمار .روديبـه

اياسالميهاجامعه رژيندر دو تسلط روسيمدوران در بستهيهمتفاوتواكنشها مورد دادهيمتفاوتيبه ا.اندنشان بـر تصور تزارها دوران يـندر

جامعهدبو مانـدهياسـالميهـاكه وواپـس علـم كسـب بـا تنهـا و انـد

1. See: Daniel Kimmage.Central Asia:jadidism-Old Tradition of Renewal. RFE/RL. Tuesday,August 9, 2005.2. Ibid.

روشنفكري/324 و تجدد

ــوژ ترقــتواننــديمــيــدجديتكنول ــه پيب دوران.برســنديشــرفتو دردورهياسـالميهـاجامعهيكهابلشو در و آغـاز تقليطـوالنيادر يـدبـاجزخـوديكـارگريوناليسـمانترناسيالگو ايـيرا جهـانيـناز يرونـد

اساسشمردنديم در مـبهو خـود يـناتـدريجبـه.انديشـيدنديانحاللامت فكـر بـه هـركس و درآمـد پوچ تعلق بلشـويـازگيرياحساس يكهااز

تركـييهاجامعهيازبانتركيهاجامعه.برآمد زبان غلبـهيكه آنهـا يدربياسيس توانستند بلشويشترينداشت از را بـهيسـمبهره و كننـد كسـبتاججامعهيانز مردم و م)فارس(يكيها وارد سـمرقنديدانزبان و شوند

م كه بخارا اردوتوانستنديو دو به گذشته زبـانيفارسـيفرهنگـيماننددگرگونيلتبد معرض در همچنان ازبكـيتركيليتحميشوند قـراريــ

تغ به وادار و مـيتهوييردارند و وجـو.شـونديشـده همـهبـا يـنايدسياعدهيهادگرگون و مورخـان اياسـتاز بـر نظـر را كـهيـنمداران بـودمنطقهيخواهاسالميشورويفروپاش يمركـزيايآسـدرخصوصبهدر

تازه بستر و زد خواهد دامن روسيارا از گشتن دور جهت يدجدييهدربلشو از پس آورديسمو خواهد بينا.فراهم مهمياتجربهترديديتجربه

آس.بوديم تجربـهيمركزيايمردم سه قفقاز البته روسـيو بـا يهبـزرگدارندداشته و تجربهيتجربه.اند روسـيانخست با كه يتـزارييهاست

است گرفته اسـتينا.شكل داشـته مقطـع دو خود مقطـعيكـي.تجربهجدا و اييشكست ديراناز سـلطهيگـريو تسـليريپـذمقطـع در.يمو

بلشويتجربه با تجربه آمد اشاره به كه چنان ايسمدوم يجهـاننقـالبوكمونيروزيپ.است روسـيستياحزاب به اييـدهپديشـوروييهوابسته

پ و بغرنج سوينا.استيچيدهبس از بـهيختهآمييتجربه تعلـق بـا استسويپرولتريوناليسمانترناس از سرسپردگيختهآمييو به سـتادياست بـه

انديالتارپرويجهان ابتذال ا.ياسـيسييشهو سـود بـه سـتاديـنهرچـهمبوديم ابوديخوب از هرچه مينو فاصله آنيـاگرفتيستاد نقـد بـه

325/تجدد

م تضـعيـنا.بـدبسـت،يدل بـه فرهنگـيفدوره مسـتقل ويعواطـفگراييهــاراهجو .يــدانجام)يرشــورويغ(=يرشــوراييوغيملــيشــهايوتجربهيتجربه فروپاشـياسوم از پـس كـه تـازه كـل بـه اتحـادياستاستياستسيعرصهردوايشورويرجماه مل.شده گـاهگرايـي،يرشدچهرهينراست كاذب؛ گاه غريهايسازو و مضحك اغلب و يـبنامتعارف

پ رهبران همان ملـيكبلشويشيناز قهرمانان صورت همكاريبه يهـايودستگاهيپنهان با گسترده غـربيهروسياطالعاتيهاو ينـوعيتجلـ.و

مليكيبلشويايماف قدرتيـ كمونراكه حـزب بـردهيسـتاز ارث بـهمنفعـت مـدد به و ويگروهـيطلبـاست تـازه سـاختار از حراسـت بـه

رومييفتادهجان معجونيكدر.آورديقدرت دريهچنداليكالم مـدام كهتغ داردييرمعرض ا.قرار در حاضـر حال در خصـلتكشـورهيـنگذار يابعد نيچند روشن همگان بر هنوز آن عاقبت كه يبرخـ.استشدهدارد

ا ايناز توان درازمدت در برخـيستادگيكشورها و ندارنـد را يمسـتقلبايگرد غربيدناچار بيايوندندبپيهروسيابه هردو بتواننـديĤميزندبا تـانهايشپ انحالل جديياز جهان بستر بيددر يمـدتيكمـيويسـتقـرنحيگرد دهندياتبه ادامه .خود

برپاكشورهايي از پس تازه جمـاهييكه برپاگشـتنديشـورويراتحادقرق ازبكستان، تركمنستان، هويايزستانمانند بحران با دستيتقزاقستان

م نرم پنجه اكننديو از ملينو قهرمانان آنجا و تـارتراشـنديميجا يخوميفرهنگ همـهدرخور.گيرنديوام در كـه اسـت كشـورهايـنايتوجه

بدينبر و نامانيسخت جريروهايبا در يـكيچه.استياناسالمخواها اسالميناز تحمل افراطـيگريكشورها و هـيتند كـه ندارنـد ازيچ،را

مصلحياسالمخواه و وجههرويانهطلب ناصالحياكه نمايزطلبانه يشبهنپرهيزنديمگذارد،يم خواستار نيرومندو آن هم.يستندشدن سببينبهنخراشيدهنتراشتاريخي،يرغيوناليسمناسوعين كهيدهو است افتاده راه به

روشنفكري/326 و تجدد

جا به جهانبردينمييراه ساختار در خواهداييهروسياغربيو منحلزاياشد صورت آمداييدهبه خواهد در آن .از

ميك كشـورهايكي.آوريمينمونه ايمصـنوعياز مجموعـهيـندراستترديديب تركمنستان منـابعيتجمعيع،وسينسرزم.كشور و انـدكپيسرئ.فراوانيرزمينيز نينايشينجمهور مراد صفر كـه،يازوفكشور،

كمون حزب ايستاز بودينمبتذل برآمده قهرمـانتدريجبهكشور را خودمنج ناسگرساخجلوهرزمينسينايو چنان و تبليوناليسميت كـرديغراجا تمـدنيفرهنگـهـاييشـهانديـاياسـالمخواهيبـراييكه يبـاقيو

پ.نگذاشت تا كه ايشاو ادعايناز ناگهان بود خدا منكر رسـالتيمقطعپ فرستادهيامبريو را خود و سـرهميكتاب.دانست»اهللا«يكرد يبنـدهم

نام به معجزه»امهروحن«كرد مريكه به را عرضهيدانپروردگار مؤمنان وايادعاهاينا1.كرديم نشانگر ضمن در حتـيتواقعينمضحك و يبود

ا مردم كه اينهست در و همينكشورها تـاينمورد تركمنسـتان كشـوراسالمخواهينا مدد به كمونياواخر از را واندكردهيميزمتمايستانخود

عوا كه مياتازهعاملگرايييملطفحاال حساب يقـيتلفيازمندنآيديبها گرايناز ضمن در و هستند عامل ازيـيغربگرايدشـديشهايدو گـذار

مينا دامن هم را عامل مزننديدو بغـرنجيـتموقعيندرچن.پروراننديوگونه چند چيعيطبياو همـه كـه يـكيـامبريپيادعـايحتـيـزاست

بكشدهمبوروكراتيستكمون .سربرهمپا»يازوفن«دوراندر او كتاب از قول بـهينقل قـرآن از قول نقل

م عرضه درينا.شديمردم آن نخسـت جلد كه دوم2001كتاب جلـد ودر مجموعه2004آن آمد بازار انديابه اهايشهاز افكار راينو حضرت

س با ارتباط فرهنگگرايي،يملياست،در تركممذهب، سرنوشـت انـانوبرم قولها.يردگيدر در»يـازوفن«كتـابينقل زادگـاهش مسـجد در را

1. See:Central Asia: Regional Leaders Try to control Islam.REF/RL.Friday, August 5, 2005.

327/تجدد

آ همهگذاشتهيقرانهاييهكنار حكومت و دانشـجوياند ويانكودكـان،بود ساخته وادار را كنند»روحنامه«كارمندان مطالعه و بخوانند .را

Felix(»يكورلفليكس« Corley(سـازمانهايكيگزارشگر هـواداريازمسـاجديآزاد امامـان كـه است آورده است نروژ در مركزش كه مذهب

بوده ازموظف وعظ هنگام به درسها»روحنامه«اند در و كنند ينيدينقلا از مساجد در بجوينو مدد قفسـهينـدكتاب در قـرآن كنـار را آن هـاو

رئوقتي.ينندبچ ديسكه پذينيدستگاه از رسـالتيادعايرشتركمستانن مراد رايازوفصفر خود بـهناميد،يم»يباشتركمن«كه را او زد سـرباز

كردنديستب محكوم حبس دوسال 1.و

عنوان»نيازوف« انتخاب همه»يباشتركمن«با رهبر را خود واقع يدرمعرف جهان ماننـدكرديميتركمانان واقع به يادعـاينـوع»آتـاتورك«و

سركردگيپدر مـ/تركمانانيو جـار را جهـان در.زديتركـان اسـتبدادا حدينزمان به شديادزيشخص بـريدو را انزجـار و اسـتهزا كـه بود

ك»يازوفن«يتشخصيشكيجترو.يختگانيم حد بـودينياسـتاليشدرم رقابت آن با فرصتيغمبرپينا.كرديو در همتـايبـيـزنيطلبتركمانان

كودتا.بود شورو1991سپتامبريدر كودتاچيدر جانـب رايـاننخستاز پس و محاسبهكهآنگرفت اشتباه پـبه كوشـياش فراگـرديدبـرد بـه

اتحاييجدا دسامبر.يونددبپيشوروداز رئ1999در را جمهـوريسخودخواند العمر .مادام

ماه»نيازوف« تغنام را روزها و وييرها خـود نام براساس را آنها و دادمل قهرمانان اصطالح به تاريعوقاياينام نامگـذاريخيمهم نو .كـردياز

مرگينجانش از پس رايهاينامگـذاريـنا»يازوفن«او يكسـرهمسـخرهژانويبرا2.كرديملغ ماه مـادر»يباشتركمن«رايهنمونه نام از و نهاد نام

1. Ibid.2. See: BBC-News,Thursday 24 April 2008.

روشنفكري/328 و تجدد

شخص و ماهينامگذاريبرايخيتاريتهايخود و جسـتروزها بهره 1.ها

را شنبه آور»روحنامه«روز ماه و گذاشت مادرشيلنام اسم به قربان«رادر»سلطان بود1948كه گذشته ا.در كتـابينبامزه در»روحنامـه«كـه

ا كبيننظر نميررهبر كه بود مهم قدر انتخـابهاتنشديآن روزيـكبـهكرد هم.بسنده را سپتامبر بـود»روحنامه«،»يازوفن«ماه نهـاده يدشـا.نامگفت معتبريكيبتوان نام چند براياز تغينايكه از نامهـاييـرمجموعه

نام بود گرفته كار بـرا»نوروز«به فـرورديبود م.مـارس/ينمـاه يـانازبه ارسالن«حكمرانان سسل«و»آلپ بـود»نجرطان داده نشان مـاه.عالقه

را ارسالن«اوت را»آلپ نوامبر ماه سنجر«و بـود»سلطان يـنا.خوانـدهغريبعجيبترك آشـفتهيبو ذهن يمانـدهعقـبييانروسـتاينشانگر

مستبديركز كودكيو كه مـياست درهـم را خـود بلـوغ وآميزنـديونايآورشگفتيبترك عناصر ماز بـزرگيانسلجوقوا.سازنديهمگن را

غداشتيم در مليسمكمونيابو به فرورسازييجهانگرا اييختـهدرهمم مبتنبستيدل ويكه مادر و خود بر ويكـيبود سـلطان دويكـيدو

آمييتوانا.يمحليباد كه نداشت را ايتمدنيزشهايآن در منطقـهينرادرك با و سيبفهمد واحد تحوالت در بگاشاسييتازه .يردسهم

چنـروشن رشـد كه فروپاشـيالتيتمـايناست از ي،شـورويپـسغرب تصور دركـييخودنمايبراييجايان،برخالف ازيو مكتـب«تـازه

گذشتهينا.گذاشتينميباق»يديانجد به بازگشت كه يخيتاريتصورم بـراياستنباطتوانديهمواره كنـونيخالق دهـديروزگـار دسـت بـه

نميتصور حساب به فروپاش.آيديدرست مقطع يجنبشهايشورويدرمرحلهياسالم جديادر جنـبش از متفاوت كل ويـديانبه داشـت قـرار

اسالميك تمدنيزنيانقالب چارچوب دريمركـزيايآسيدر قفقـاز وپيرانا وقوع رويوستهبه همه كه تصويبود بـايريهم ارتبـاط در تـازه

1. Ibid.

329/تجدد

م نقش جـذابزدندياسالم و كشـش جديبـرايتيو بـاريـدمكتـب بـها.نشاندندينم در آنچه مينبرعكس درخورتوجه گشـتنموديمقطع باز

ر ا.بوديمياسالمهاييشهبه نمـينگرچه تـداومتوانسـتياسـتنباط ازحركتها آغاز در اما باشد جمهورطلبانهيتهويبرخوردار يايآسيهايدر

دستيمركز عامل قفقاز بهـيازانـدو و نـاب اسـالم آنگيـريرهبـه ازرايزيچ ايجبود به منحصر ا.شدينميرانكه درينبه يبرهـهيكاعتبار

قدي،زمان عنصر كوتاه، چند جديمهر عنصر دريافـترجحـانيـدبر وهنگام بعد جريمقطع پاسـخگوياسـالميانهـايكه جلـوهيياز يهـابـه

ايدجد تحوالت و عنصـيجـادتمدن بازماندنـد جامعـه در دررشـده نـو.سربرآورد»ينيدنوآوري«يا»يندياءاح«يأته

ايانديشه در يرانتجدد

تار1 نگارش اييشهانديخـ در ايرانتجدد نيـنهدف .يسـتنوشـتهنيكارينچن استوانينميزرا دريبردارنسخهياتنباطبا مـدرن عصـر از

رساند انجام به روپردازييختار.غرب بـهيـزنيغربـيهانوشتهياز راهنينا.بردينمييجا نوبهيازكار به دو هر كه دارد عامل دو مهميبه خود

نظر.هستند از بودن برخوردار مجموعـهاييهنخست باشـد قادر ازياكهراداده پژوهشــها و دهــا دو و ســازد ــادار ــييشناســايگــرمعن معرف يوبا.نوآورانههاييشهاند هم صداقت كار دو هر اصـالتيددر بـا و داشت

كرد د.عمل فكر چنـانيگرانبرگرفتن شـد خواهد انسجام فاقد سرانجامدهك حال پيدبا.ايميدهتا به بود اندييشينهقادر ويشههر اصـطالح هر و

كوشش نوشـتهيهر بـه دادن ارجـاع راه از و داد ويگـرانديهـاارجـاعبنييكوششها به است شده انجام حال تا انديادهـاكه جـامعهـايييشـهود.روآورد فكر زدن انديانشانهيگرانقاپ نبود از ويشهاست انسـجام و.صداقت

سيمدرسه«يرسالهدر نخسـت»ياسـيعلوم دومينكـه جلـد در بـارزم سالشناسييرانايينهكتاب مدرسـه1368به از دادم علـوميانتشـار

روشنفكري/332 و تجدد

كوششياسيس رسـالهيهنگام.يادكردمتجددخواهانهيهمچون همان كهتجد با ساليدنظرهاييرا نام1383به دادم»تجـددهـاييشهر«به انتشـارمقدمه اندايدر نوشتم آن باينوخـواهييشـهبر بهـرهيـدرا ازيـريگبـاتدوميپژوهشها م.كردينستقل گاه نـوآورتوانيآن بـا ارتبـاط ويدر

كاريتجددخواه به ساماندهيدست و زد دسـتاييهنظرينقادانه به ران.گرفت ايزهنوز نمينبر كه پژوهشهاتوانيباورم نيـازيبـيموردياز

عرصهاام.بود مقدمـهيهنظريدر همـان در كـه يـدنبايادآورشـدمچنانحوزه به منحصر را وينا.كردياسيسييشهانديتجدد اسـت ابتـر كـار

ا از و غيننادرست نذكريبييربانسخه.علمييرگذشته بـهيـزمأخـذ راه.بردينمييجا

استدر خوب ايادآورضمن كه اندينشوم چارچوب در ييشهقلمزمياسيس سه استييكوششهاينهدر رساله:كرده ارتبـاطدييهاانتشار ر

تفكر اياسيسيكردرويابا ويممفـاهيدربـارهيمطـالبيفتـأليـران،درهمچنــياســيسيــدادهايرو افــزودهييهــاترجمــهينو بــا وهمــراه هــا

بگذرياسيسرنويسيهاياز پ.يحاتتوض جـامعتريمكه يارسـالهينهنوزدرباره سيادورهيكه تفكر صرفيراناياسيِاز است، شده ازنوشته نظر

خـانميانتقادات كـار همـان است، وارد آن به نگرش جهت از »لمـتن«كهنوشته با همراه كه كتـابيگـردييهااست در او درييـهنظر«از دولـت

رسينا.دادمانتشار»يرانا چاپ به بار دو حال تا نـام.اسـتيدهكتاب ازمفاه و كتاب كاريمآن حتبه و آن در شده معرفـيبرده دريمأخذ شـده

بس كردهيارآنجا باستفاده بدهنـدآنياند ارجـاع آنهـا بـه رسـميـنا.كهاياتازه در است ايرانشده رواجينكه سخت نوعينا.استيافتهسالها

اند ارزشيبردارشهياز و اعتبار واقع نمـيكسـيبـرايبه بـار .آورديبـهنظر ادولتييهكتاب دارديراندر وجه رساله.دو خـانمياصليمطالب

مشروطلمتن قاجار.رسنديميتتا به مـيهبعد سـرانجامدهـديتوجـه و

333/تجدد

رضاشاهيمالحظات عصر به راجع ا.دارد نينصاحب خـوديزقلم سهم بهدربارهتاسيدهكوش كتاب همان نكتهيدر حكومت و دولت ييهامفهوم

اساسـخصوصبهياوردب قـانون دو بـا ارتباط قـانونيتمشـروطيدر وجلوهينهاا.يراناياسالميجمهورياساس گراييهاهمه تجـدديشاز به

ا در ميرانرا كسان.دهندينشان عرصهيناگفته در داريرا يـممطبوعـاتم تصور مآنايآرماني»يتهمدرن«دكننيكه فوران ناگهان قلـميـنا.كندين

كارهايدهكوش در تأكياست خصلت دو بر خود يكـي.بنهـديـدمختلفبستريشهاندكهآن در دفرهنگيكتنها دو و اسـت كـهآنيگـرمعنـادار

بسترتدريجبهتجددياينوخواه مـيكدر شـكل گـامگيـرديفرهنگ وو.دارديبرم شارح ايدبامفسريهر باشد اينقادر و راينفرهنگ گامهـا

بشناسـاند و ا.بشناسد جـز ايـناگـر جـز و ورطـهيـنكنـد در يشـودلغزگويييكل چيدفروخواهد همان ميزيو بار به درنشانديرا اكنون كه

ا مگويكلگويانيچهينبساط ا.شوديعرضه تـاريـنمانند يـرانايخكـهيافتـهانحطاطيرانايختاريااست،يلنگكيرانايختاريااست،ياستبدادو ...استباينجاادر عرصـهيشـانهاندخـاميشگرايكبهيدناچار انتشـاريدر

ا در دهميرانكتاب مينچنيبرخ.توجه گوكننديوانمود تـوانيمـياكهانديرانايختار راه از سبكياسيسييشهرا غربـيونـانيبه يحتوضـيو

نش و فراز از و ايبداد انحطاط گفـتيختـارينو ييوهشـيـنا.سـخنگمراهيرعلميغيكسرهيشيدناند اسـتو ا.كننده از هـريـنگذشـته كـهبايخيتار تاريدرا آن خود درون تطبيحتوضيخاز كار و فقـطيقيداد را

موارد مقـاطعيدر در تـاريـدهگزيو همـان فهـم ابـزار دريخهمچـوند ارزيدمعرض داد،يابيو باقرار ضمن منفيددر و مثبت يسـتننگرياز

ميختار تارطالعهمورد اعتبار قـادريختپرهيگرديخيبه همانحـال در وس فرهنگيخيتاريربود تمدنهر هر مبتنيو درونـيرا عوامـل آنيبـر

روشنفكري/334 و تجدد

ــردييشناســا ا.ك ــااز بگــذرينه ــه ــاريمك بايشــهانديخت ــدرا دروني ازنمادهـايدستاوردها از و كـرد جـو و جست فرهنگ هر يمـاديخاص

آ از كه برد بهره قدر جلـوهيينهاهمان از باالخره و رسوم و آداب يهـاومنظوم و ا.منثور كنار نبايندر هرگز ديدمجموعه وسـاالرييوانسازمان

ديحكومت از جايدهرا به و داشت مجموعهيدور دولـتياشناخت كهچدنشود،يميدهنام تدويديتقليزيبال تـارينو اسـاس بـر ويخيشده

ناميگرديفرهنگ به غربياسيسيانديشهبرآمد در درخصـوصبـهكهكرد علم قد .اروپا

ا2 اندينـ سيفلسفييشهتصوركه شكلياسيو به غربيتنها در كهجلوه تنها حيشهانديسربرآورد بياتدر اييشـهاندترديـديانسانهاست

نادرست و خام غرب.است نمونـهيكييشهانديشكل يشـيدنانديهـاازممكـن نـوع تنها نه سـنتيبرخـ.است فاقـد را مـا كـه روشـنفكران از

سنتديميشيدناند از بارها و ميونانيانستند اگفتنديسخن سـنتينوم رخ به بايمدعكشيدند،يرا بـهيونانيسنتيدبودند بتـوان تـا داشـت

و نت.يدرسياسيسييشهاندفلسفه بـودينمـيـزيچينانايگفتهيجهدرغرب در گشتن ذوب و و خود انحالل ا.جر همـينبامزه آنينكه افـراد

ديمرژ آن و مورا غربزده را ادانستند؛يشاه از ابامزهينو همينتر ينكهب را شاه دو آن فاقـددانسـتنديمـسـواديافراد را عصـر آن كـارگزاران و

اخواهمينم.نگريستنديميتالحص سنجش بپردازمينبه ييجـا.ادعاهابرايگرد است ارزشـينظـريچارچوبيمتنظيالزم منظـور يـنايابيبـه

دا از باورهاوريهاگونه از.و هميمنبرياداما مردمـانينچگونه از دسـتنيتروحان جلـوهبهرهيبيكسرهيزرا علم و دانش مـاز وسـاختنديگـربيونروحان جلـوهبهرهيرا كـه چـه هر ينهمـ.داشـتيمـيعلمـيااززيتروحان بستر در نادرست و درست با ارتباط در ويفـرديسـتچون

اييقضاوتهاياجتماع ازنظر داشت عقـبيلقبينمتفاوت روشنفكران از

335/تجدد

م ا.نموديافتاده همـيـنبـا مقطـعينحـال در ا57حضـرات يـندنبـالرژ»فتادهاعقب«يتروحان آن از و افتادند نتيمراه در بـهيجهروبرگرداند؛

گور خود، آوردنديبرايدست فراهم .خوداحاال كسـانيناز مردمان داريدست كـردنيـمرا پـف و اخ بـا كـه

بـيگـراندييشهاندخواهنديم وارزشيرا برجسـته را خـود و بداننـدبنمايگانه نابغه پعلمدانندينمينانا.يانندو انباشت راه نـهروديميشاز

طريكباره از نابغهيقو نگـاهيكاف.دورانهايهمهيبراياظهور ياسـتهميندازندب زمييكارهاينبه در ويشناسجامعهيينهكه شده نوشته علم

برمـ.استيافتهانتشار گام دانش انباشت با مجموع در علم فقط داردينهمــ علمــيشــهانديشــاخهخصــوصبــهبالــد،يو تفكــر حــوزهيو يدر

شاخهياتاجتماع نمياهمچون دانش واتكاءيبتواندياز گذشـتگان بـهبشكفدتقدمانم و .ببالد

غرب شكل گرفتن نفـيشهانديمطلق كـهانجامـديمـييتمـدنهايبـهاندبودهيگانهبيكسره با غربيشهاند شكل دريپرسش.آنيبه سـاده بـس

آيناينجاا كه چتوانيميااست ايهندياينيتمدن صرف به كـهيـنراغربياسيسييشهاند صورت بـيبه اسـت نداشته رواج آنجا ارزشيدر

در فوكوتساوا»تمدنييهنظر«كتابدانست؟ كـهبينـيميمـيـوكيچياثرس جدياسيتفكر دوران در خـود اوج آسـتانهيعنـييـددر انقـالبيدرمتجليرانايتمشروط ژاپن بيدر است شـآنيشده به مرسـوماييوهكه

سروسامان غرب نظر1.باشديافتهدر روييهكتاب تنهـا نه يـاروييتمدنتم با را شيغربدنژاپن نمـايغبلاييوهبه بـه رسا بـلگـذارديمـيشو

يوكيچي.نك.1 تمدننظريه.فوكوتساوا پهلوانترجمه.ي چنگيز گيـو.ي نشـر چـاپ آخـريناست.1379 شده چاپ چندبار تاكنون كتاب نشر.اين در سوئد.آبينخست در ناشـر.بعد نام

ندارم ياد چاپ.را همين كـردهكتابخانه.و ضـبط نادرسـت را ژاپني متفكر اين نام ايران ملي يخودسرانه.است ضبطهاي شده كه هم يكبار دارد كتابخانهضرورت در كه يافتهاي رواج ملي ي

شود اصالح و بازبيني .است

روشنفكري/336 و تجدد

تاريليتحل از رويخاستادانه و مـيدادهايژاپن دسـت بـه كـهدهـديآنچينمونه آن در را انديزيآن درغرب شـوديمـيدهنامياسيسييشهكه

كار.بينيمينم نوع تارياز در است كرده فوكوتساوا يراناييشهانديخكهمشروطخصوصبه ايتعصر بسينبه ابينيميميارسو باور به قلـمينو

گسترده مراتب متنوعبه و اندينا.ترتر عصريرانيايشگرهمه آغاز در كهايتمشروط پديراندر ميكهاييدهسربرآوردند شمار به ممتاز وروديو

جا كمتر آسييدر ميادر چشم به آن راياييآسهاييشهاند.خورديمشابهدستهتوانينم چيبندآسان امـا ايـزيكرد در ويـرانكـه گرفـت شـكل

دربهرهترديديب دو، هـر تجدد، و سنت از بود نظمند كـم خـود يـرنـوعفرصت.نمايديم كه بار دهديهر تـايايكيدست معرفـيچند را يآنهـا.كنميم

كوششهايكيـ3 زمياارزندهياز در يسـاتتأسييشناسـايينـهكـهايتمدن بيراندر است شده محبـوبترديديانجام مرحـوم مانـدگار ياثـر

م.استياردكان كار ازتوانستيآن رسـكـهآنبهتر سـامان باشـديدبـهاو به نسخهدادنديمياريهاييچنانچه كتابخانهو در بـهيمركزيدوستان

م نميكارهاييفتهشيزانآن .بودنديخودــوبدر محب ــوم مرح ــر ــانياث ــنامهياردك شناس ــط فق ــه ــمارين ش

تأسيدرخورتوجه داريتمـدنيدجديساتاز خـود برابـر در بـليـم،رانوع با آن از رويگرديمهمتر روبهيكرداز تجدد موضوع مبه شـويميرو

معرف در انديكه پردازش نميشهو مينا.شوديخالصه كه تـوانيتصوراند راه شيشهاز ديكناساييبه وجوه و پرداخت رايگـرتمدن تمـدن آن

ناديستزهاييوهشخصوصبه اهمياگرفتيدهرا يـادانسـتيـتكـمارزيگاهجايحت درست را ديابيآنها امروز عرصـهيحتـيگرنكرد، يدر

اند اجتمــاعيفلســفهــاييشــهدوســتداران محســوبيو ارزشــمند هــمعدهيروزگار.شودينم كه اثيابود افراطربر تاريمادينگاه مقاميخ،به

337/تجدد

نم درست را هم.سنجيدنديفكر نوعينبه هم راريگـديسبب افـراط ازمع تنها را فكر كه زدند جلوهياردامن زمانه و زمان مسنجش .ساختيگر

ا در ارزينجاما قصد روينايابينه داريكرددو هواخـواهيمرا نـه ازيوايكي رايناز صا.دو نظر تركيناحببه روينايبقلم مـدديكرددو به

م فرهنگتواندياعتدال نگرش بر را امكانيدبازگشايراه آورديو فـراهمعرصهينگرفرهنگيبرا انديستزيدر .يشهو

رساله4 ناميمدارياـ مل«به و م»يـتتجـدد خـانيـرزااز ابوالحسـنسـالينا1.يفروغ بـه كـه رسـ)ش(1309رسـاله چـاپ اسـتيدهبـه

همـانيـرانايشگرانانديهاينگرانينشاندهنده در تجـدد بـا ارتبـاط درايحضرات.زمانهاست در و حـاال انديـنكه و تجـدد از دم ييشـهسـالها

آنزنيمياسيس حـد در نـه و دارنـد را مردمـان آن دانـش نه مردمـانِندتاريختهرهف از دلسوز كردهيآگاهيرانايخو راسـتكسب به نه و بـاياند

زميختار ساخيقعميالفتينمغرب انگلسـتانيكـي.انـدتهبرقرار در كـهتار مدام و استبداديرانايخنشسته اعتبار به مـيرا يحتـنكوهـديبـودن

خشـونتيندببيدهنكشحمتزياذره و استبداد عقـبيچه پادشـاهان راخويسانگلـيافتاده مردمـان بـر و خـود مردمـان روايشـاوندبـر خـودكشورهاداشته مردمان به رسد چه درآوردنـديياند اسـتعمار به ينـانا.كه

بـهنامنديم»يكلنگياجامعه«رايرانايجامعه را خودشـان ابتـذال كـههمآيدرميشنما نادانسته و راينورند آنيبنامنديم»مدتكوتاه«جامعه

فكر استنباط تـاريفلسـفيفكريامنسجميكه بـا ارتبـاط داشـتهيخدركردن.باشند اصطالحيكيضرب جايكسدو به مگـررسـاندينمـييرا

مجموعهكهآن در باشد قادر اياشخص آثار هـميناز بـه را اصطالحات

اختيا.1 در كه رساله اين كامل استعنوان چنين دارم :ريكديگر با معني دو اين تناسب و مليت و تجدد حقيقت در شـد.تحقيق تكميل نطـقةصورت

ابوالحسن ميرزا عليآقاي دولت سفارت در فروغي پاريسةخان در خـرداد.ايران 1309بتـاريخش( طهران)ه اتحاديه، صفحه54در.چاپخانه

روشنفكري/338 و تجدد

كنديوستهپ ا.معنا اصطالحيناز جـايكسـيـزنيبـردارگذشته بـه ييرافكـركـهآنمگـررساندينم اصـليخـود صـاحبان بـه و بپرورانـد يرا

دهد ارجاع برگرفته .اصطالحاتفروغميرزا خان انديابوالحسن قـديشـگراناز اعتبـار بـه رجـاليمو از

حس.بوديرانايفرهنگ محمد علـيفروغينفرزند محمـد برادر يفروغـيومدرسه.بود در سياو يالديمـ1932در.كـرديمـيستـدريـزنياسـيعلومجامعهيرانايندگينما در پـيرا كه كنـونيشملل متحـد ملـل سـازمان يازامششينق را داشـتكرد،يميفاابه عهـده دا.به دريرةالمعـارفدر مصـاحب

و ظــاهراً اســت آمــده او بــا ايكســيننخســتيارتبــاط در كــهيــراناســتشييشنامهنما ناهيدوشمنظوم ق1340(يدو تصن)ه اسـتيفرا در.كـردهفلسفهفرهنگيرفتنپذ زميو تلفينمغرب لزوم به افكـارآنهايقمعتقد وبـا

زميفلسفه فرانسـهيآثار.بودينمشرق زبـان به دارد او.هم آثـار فهرسـترساله بر دايعالوه همان در اسـتينچنيرةالمعارفحاضر ييهسـرما:آمده

آزاد)قلـم؟(علـميـاسعادت ق1327(يو مشـوش)ه اوراق ق1330(، ،)هناهيدوشش ق1340(يدو مجموعه)ه و ق1340(اشعاري، كسبيبرا).ه

دا همان به شود رجوع .المعارفةيراطالعاتفروغابوالحسن رسالهيخان آغاز همان ميدر يمـدتنويسـديخود

ا ما و عموماً مشرق ملل كه خواستاريرانياناست اصالح«خصوصاً يطرزعموم اوضاع ميدر تجدد بنام كه درخـوانيميشده كوشـش را تجـدد و

تمد جداخذ م1».دانيميميدن جدافزايديسپس همـانيدتمدن ما نظر ازغـربيااروپا«بهمخصوصتمدن مـ.اسـت»ممالـك نويسـديآگاهانـه

است شده عبارت ما نظر در تقل«تجدد ويـداز اخـالق و آداب و رسـومترت و صنعت و علم از اعم مغرب ملل معاشـرتيزنـدگيبآثار آداب و

غ اخ.يرهاو عبارة مينچنيربه جهـتكنيميفرض هـر از مـا تمدن كه

.1ص.همانجا.1

339/تجدد

م مبالغه طور به بلكه است ناقابل و وحشـگوييميناقص ويمهسـتيمـاه...متمدنيياناروپا كه پايمقلديچغافل به مقام و رتبه ويـةدر مختـرع

نم اول نمـرسديمبتكر همـدوش و همسـر اصل با بـه...شـوديو بلكـهصوريكنزد ايشدن به تشبه قـانعيراضيشانو خـان».يمو ابوالحسـن

ايفروغ نتيناز ادامهگيرديميجهمقدمه ميدتقلينايكه بـهشوديمنجرح« و آثار وةخاصيثياتمحو آثـار و تمـدن لباس در آمدن در و خودمان

د 1».يگراناحوال

تناقضيفروغينجاادر ميهوشمندانه برمال مسازديرا يحتـنويسديومثل ما فيمقديعرفااگر فنا طالب فيكه مياهللا عالقهيچهشدند،يالمراد

مل مليتبه آثار باشيو نداشته ا«يمخودمان بـراينباز پـيمشـكل يشمـااروپاآيديم نزد هيكيييانكه سرآمد بلكه احساسات اشرف متفـقمهاز و

وطنخواهيشتربيهعل حس مليجماعتها حفظ مـيـتو در.بينـيميرا پـستقل بايدمقام بشماريدكامل ايمواجب از اينكه درسـتيزنيشانصفت يبه

ايفروغ2».يمكنيرويپ تقلينجادر هوشمندانه ميدهم را ونكوهـديصرفوطنخواهيتمل قوميو وابستگيهر ويرا اسـتقالل اعتبـاراسـمبه يـاو

مل و قوم ميتتفرد در ديانخود عبـارةبـ«نويسـديمـ.دانـديميگراقوام هبايبراياُخر حيدتجدد و آثار ترك همـانيمبكوشيشخويثياتدر در و

برا مليوطنخواهيحال حـس اسـتيـتو تجـدد همـان الزم جـزو كـهح و آثار همان باشـةخاصـيثياتنگاهبان پيمخـود ايداسـتو دويـنكـه

استيفهوظ محال هم با هردو جمع و پرسش3».متناقض مطـرحيبالفاصلهمكنديم ا«:گويديو مسئله اينحال كه تكليناست و رايفتناقض محالحقيدبا مليقتاز و ناسازگاريتتجدد معنينايو دانستيكديگربايدو

2ـ1صص.همانجا.1.2ص.همانجا.2.3ص.همانجا.3

روشنفكري/340 و تجدد

خطايا و فهم نقص ما؟ياز ا1»فكر فروغيندر اكوشديميرساله يـنبـهفكر ايمعضل به دهدينو پاسخ روش.پرسش بـه و موضـوع بـه كـه او

شديفلسف به دارد اشراف مسئله طرح بـهاييوهر گـام را خواننده درخشانم جلو فروتنبرديگام با روميو مسئله حل به تنهـايفروغ.آورديتمام نـهــوع ــيموض بس ــان اذه ــع مقط آن در ــه ك را ــاس مياريحس ــراناز وتفك

س برمياسيكارگزاران بود، ساخته مشغول خود به نحـوگزيند،يرا به يبلمـ نرم پنجه و دست آن با نثـركنـدياستادانه بـا كـهيو جاافتـاده و پختـه

توضـ و شـرح بـه است بوده دوران همان ييوهشـ.آورديرومـيحمتناسبقيفروغ شياسدر پيوكيچيفوكوتساواييوهبا مراتـب درهيچيـدبه و تـرفلسفيك ا.استيكالم هـيوهشـيـناما اهميچبـه از ارزشيـتوجـه ونميكردرو شينا.كاهديفوكوتساوا رويوه،دو دو دويكردنشانگر در است

ا.فرهنگ تشابهينبا وجوه ميحال بـه.بينيميهم سـاده از فوكوتساوا همفروغروديميچيدهپ هم طرحيو با را خود بينگرش و بهاييوهشهساده

م آسان مـيگـرديانـدكيـرزدر.آغـازديظاهر ادامـه او فكـر .دهـيميبـاكسانخواهيميم آسـتانهيبه مشـروطيكه انقـالبيتانقـالب مقطـع تـا

مدرنيكسرهرا57ياسالم انقـالبدانسـتهيسـمشـبه از پـس دوران و انـدكردهيدرجاماندگيكسرهراياسالم دهقلمداد توجه تجزدركهيماند يههرتحل جامعهيفرهنگيادهايبنيليو باياهر پيدرا و گرفت نظر يشـرفتدرترقــ محــدودهيو در مقطعــيرا كلــ.كــرديابيارزشــيهــر گــراييفكــر

متكحدومرزيب تنها هينه اصليهپايچبه نـدارديست،نيو هـم را آن توانسنجش به انديكه از جامهيشهدرست زمانيفرهنگيدر جامعـهوهر هربزنـد نت.دست آسـانيجـهدر بـه امـروزينتـرهمـاره كـه كـردنينروش

ارزشـهاگروديميهاستداور بـا كـه را چه هر نخوانـديو حاضـر زمـان.دانديماعتباريب

.همانجا.1

341/تجدد

نكتهيفروغيرسالهدر فقط اصـطالحاتيفكريهانه كه يارزشمندكاربرد و برايابيميمينو برگزيانبيكه خود كـردهيايدهمقصود ضرب

ادامهينجاهم.است پيدر ن«:گويـديميشينسخن اگـريسـتشـك كـهخطا و فهم ايفكرينقص فهـمينبه و فكـر در هسـت، فـاحش درجه

تجددمĤياعامه خواصبعوام علم در نه ا.»ماست فروغـيـنبـا يحـالهمينايبغرنج به را نمينموضوع محدود اگـريرازكنديحد او باور بههميشبهه در مينمزبور عقـالبوديميكاف«بوديحد جانـب قـومياز

گرددتحقيقيبيدتقل سرزنش و مذمت مورد از...اخالقاً مزبـور تناقض تاب امكيرونفكرها و ملانرود و تجدد خـوبيتجمع بـه هـم دانسـتهيبا

نت...شود در نادانيهمتدونييجهتا تقليكبـارهعواميو را يدشـانخلـقندهد فرويكنل».برباد باور مرتبهيغبه نظـريـكيباالتريدر ياشـتباه

مل حس و تجدد كه دارد خصايايوجود درجـهيقوميصحفظ در يراباياعال 1.داندمييمنافيكديگرآن

شفاففروغي مـيبـراخصـوصبهيمانندكميتبا زمـان نويسـديآننيخاليواحدهيقتحقيكتمدن تنوع تمدن.يستاز يقـتحقيكاگر

م نتبوديواحده جمـاعتيجهدر و قـوم هـر هـريچنانچـه و جـا هـر درترقيطيمح راه ميدر بر حقبايـديمـداشتيگام آن يواحـدهيقـتبـههمـهبوديمينايزيچنينچييجهنت.برسديطهبس متمدنـهيكـه اقـوام

با درآيكبهيدباالخره حال و فروغـ.يندشكل كه است توجه خور يدرتنها نه زمان آن امردر را ويتمدن نميبرايكسانواحد بـلبيند،يهمه

فرهنگ تنوع مـيـزنيبه دوره.كنـدياشـاره آن در نـه كـه اسـت معلـومامريفرهنگهاييهنظر فروغبودهيافتهتحولوزبسان نه و اتكـاءياند بـا

فرهنگييهنظريكبه چنيخاص انديفظرينكتهينبه برانگيزييشهواستيدهرس فرهنگ.بوده ماو خوب را تارشناختهيخود با و ويخاست

.4ـ3صص.همانجا.1

روشنفكري/342 و تجدد

آشنا غرب استييفرهنگ ا.داشته نآشفتهينمانند دريـدبگويامـدهذهنتنها وجوديكجهان استداردتمدن غرب تمدن هم آن راسـت.كه يبـهم توضيناتوانيچگونه را ايحپسرفت باورم به طـورينداد؟ به پسرفتناش چيعمده دو عمومياشاعهيكي.استيزاز كيآموزش از يفيـتكه

در ميكآموزش دكاهديدوره دو ايگرو به»يلسوفانف«ينپرورش تازهرس دريدهدوران اقامت براثر طفولغـربكه دوران رايـتاز آنجـا زبـان

بفراگرفته فرهآنياند ر.شـونديختـهكـه دارد هـم روزتعدادشـان بـه وزبودهينانا.شوديميشترب غرب تماسـدر اما فرهنـگيسـطحياند آن بـا

هداشته نمخوانندينميزچيچاند؛ خوانـدهداننديو ويسـطحييهـامگروروزنامه غرب فرهنگ از خـودپايـهيبـاسـتنباطاتينگارانه فرهنـگ .از

ا پاشنهينتصورشان بر فقط جهان كه مياست غرب .چرخديفرهنگفروغــيگــريدينكتـه كوتــاه قــول نقــل همــان در اهميكــه يــتاز

اصطالح است چنـ.اسـت»تحقيـقيبـيدتقل«برخوردار رايـديتقليناوا.داندينميزجا او كه است فقهينمعلوم بستر به توجه با را وياصطالح

بودهينيد هم زمان آن در كه است معلوم و است برده كار عقالبه يـياندتقلچ كه او بيدون ميامرتحقيقيرا يكسانينبنابرا.انددانستهينادرست

ا در اخينكه مـيـدتقليـردوران رواج را بسـته بـهيحتـدهنـديچشـمندارنديتأمالتينچنييشينهپ .اشراف

مـيفروغبه منويسـديمـ.گـرديميبـاز ويياروپـاينمحققـيـاندرمعنياختالفاتيزناروپايييرغ بنيتلميدر هسـتيانو يـانبنيبرخـ.آنمـيكيتمل نـژاد اشتراك را زبـانيـاداننـديقوم اشـتراكيـااشـتراك

دريااحساسات بودن ضدياعده.خاكيكساكن كه يوطنخواههستندمل ميتو كسانگوينديسخن ايو از جدينمتمدنينهم تمدن يـدبرضد

م.اندسربرآورده عق«:نويسديسپس اييدهبه علـت بـهيـنما كـه اسـتتحقياقتضا عاديقروش اسلوب جديو علوم در روشيعنـييدهبحث

343/تجدد

ايياستقرا در باينمعمول كه چنان را مسئله ريدعلوم يمبـانيعنييشهازمباد شرويحكمتيو بخواهكنندينمعآن اگرما ايملهذا حل به ينواقعاً

برا كه اوليمسئله روز اصطالح به ممـاتيـاتيحمسـائلينما اسـتيوجايدبايمبرس از را كنييمطلب نكـردهيمشروع اعلـيعنـيانـدكـه ياز

حكمتيمرتبه كنيمباحث 1».يمابتدا

حقفروغي كه است مليقـتمعتقد وجـود ضـرورت تجـدديـتو وا به جز شد نخواهد معنـينشناخته در را كثـرت و وحدت دخالت يكه

بدانيهست تحقيشههم«.يموجد اهل و عرفايقحكما مشـرقيخصوصاًمقابله و كثرت و وحدت معنيناياز كـردهيدو اهـلگفتگو نـزد و انـد

كه است مسلم عموماً هستاصلعرفان مبدأ وجودييبيهغيقتحقيايوو وحدت به ا(استيگانگيمتصف چـون.)استيدتوحيمعنينو امـا

غ از ويبوجود جلـوه بـه بود و شهود مـبه كثـرتآيـدينمـود لبـاسحكماپوشديم و عرفا نظر حاصل چنيپس نظر كـهشوديمينصاحب

است واجب وجود عالم در دو هر كثرت و ذاترديكيوحدت طـرفديهست نموديگريو و صفات طرف ايفروغ2».در تسلط استداللينبا

م ادامه مدهديرا عق«:گويديو اييدهبه علت اينما كـهاسـتيـنحالبا را وجود تركيدكمال شناختيبدر امر يعنـييـامقيـاقـواميكـيدو

هستيانبن بيفزونيگردي،ثبوت لفـظيعنييشيو بـه فرانسـه در آنچـهگـرا3».كننديميرتعب)richesse(يدارندگياييدارا ترجمه در ما يشامروز

همـيمداريگريد بـهيفرانسـويواژهينو امـاگـردانيميبرمـ»غنـا«رابـرايفروغ نهاده برابر مـيسه نظـر در ويدارنـدگيـي،دارا:گيـرديآنمتناسب.يگيپرما سه شاهر اما موارديداند كـاربرديهواژيدر هم يغنا

.5ـ4صص.همانجا.1.7ـ6صص.همانجا.2.7ص.همانجا.3

روشنفكري/344 و تجدد

باشدهدفمند داشته واژه.تر ماگر را بـاورمينايبراآورميها به كه استنوآوريكي همانا تجدد وجوه استياز زبان اتحـولينا.در ازيـراندرآستانهيمقطع را آن داردنامميميتمشروطيكه ادامـه امـروز بـه بـه.تا

ايپروژهيگرديانب نهيرانيتجدد است باشـدكهآنناتمام نشـده شـروععده كه ميسرسرياچنان زبان .آورنديبر

فروغبه فقيوجوديباور آثار و صفات در حقيركه و پست يرباشد،و ضعيلعلكهآناست و سست باشد ثبوت و قوام بـوديفدر .خواهـد

ق و قوام ضمن در وجودياماما تجليهر ويرا دانـديميگانگيوحدتاجزايراز است هييمعتقد به كهيكديگربهيبستگيايگانگيوجهيچكه

كلـيانگيگازيوجه به باشند نداشته شـدياست خواهنـد در.پراكنـدهنكتهينهم ظربياارتباط زيفس مـآورديمـشناختييباييو :گويـديو

هميباييز« به مشروط حيـبتركينخصوصاً كثرتـيـثدو و يوحـدتتنوع با همراه كه پرمايشيبيااست باشديگيو فروغـ1».وجود نظر ياز

به بسته وجود بسفزونيكمال وياريو افزون«است يگيپرمـايـايكمالبزرگيقيحق دريدر شماره كثرت اشيكو همشـكليكسـانياءقسم و

استيستن متفاوته افراد و انواع كثرت و اقسام تنوع در 2».بلكه

رشتهيوندپيرشتهفروغي وجود عالم در يـنا.دانـديميمعنوياراپيبستگ تناسبيوندو صورت ا«.كنديميداپيتجل)harmonie(به يـنازز باقواميباترينرو اسـمجموعـهينتـرو آن اجـزاهـا كـه كـامالًيت آن

باشد ا3».متناسب با كردن نرم پنجه و دست از مـينپس :نويسـديمقولهكنكهآنحاصل« نظر وجه هر هستيماز ويايكمال وحـدت تمام وجود،

م شامل را دو هر حباشديكثرت به وجود قيـثو و قـوام يـاموحـدت،

.8ص.همانجا.1.9ص.همانجا.2.همانجا.3

345/تجدد

فزونيابديم كثرت، به بيو ميشخويگيپرمايايشيو ظاهر .سـازديراا هيناز در كمال ما عالم در دارايامجموعهيايأترو كه ياجزاياستبايوعهمتن الزميكديگرمتناسبه شـرط دو تـا بيـاباشد واجـبانيـندو

ا و دارد جمع را جمعينكمال در كه است معنـيزنيبشريتحكم يدومل و ساختهيتتجدد واجب تؤاماً 1.است»را

بهرهبفروغي تمـدنهايريگا تنـوع لـزوم بـر كثرت و وحدت اصل ازم كثرتورزدياصرار زمان آن در ميفرهنگييگراو نظـر.پرورانديرا از

ويثح«او صـفاتيجماعتهـاينبـيگـانگيوحدت در بشـر مختلـفهم.»استيتانسانيمشتركه نژادپرسـتيندر بـا بيجـا آراسـتهيـانيبـا

م مكنديمخالفت صور«:دگوييو بودنيچهيتفاوت بشر از را جماعتاز.»استينداختهن او معنـو«همانا»مشتركه«منظور روحـانيصـفات يو

عقل از ذوقياتاست اخالقياتو كه.»ياتو است سزاواريچه«معتقد جاانسان انصافيستنيتمقام خلق ويراستياعدلياكه داننـد مـذموم را

انص عدم و كنند باشدياظلمياافترك معمول و مقبول 2».دروغ

ادبفروغي انسانياتبه ويعلوم دارد اشـراف خود زمان در فرنگ درراييادعاهيچيب ميجاصطالحات را فرانسه زبان خـودگيرديدر آن از ورأسازديم استقالل با توضيو را تشـردهديميحآنها بـر.كنـديمـيحورشتهينا كه است كلـيك«داشتنيمعنويوندپيباور مطلوب ويكمال

مرتبهيعني»استتركمش انسان معنـويبلنـدينوع كمـال بـراياز يرابگيعجم نظر در اقوام و سويردافراد به سيو idéal:اصـطالح.كنديرآن

commun et universelعق همييدهبه به 3.معناستيناو

دينكتهدو هميگرمهم دسـتيفيتعريفروغ.ينجادر بـه تمـدن از

.12ص.همانجا.1.13ص.همانجا.2.همانجا.3

روشنفكري/346 و تجدد

مدهديم جمع«:گويديو طرز همان كمـاالتيبشـريتتمدن و آثـار يوس با متناسب كه سويراست باشديبه مطلوب كمال منظور.آن بدون چه

مشترك مقصود نميتجمعيو نآيديفراهم سـويرسيزو ويبه مقصـودفزايمطلوب ترقيكماليدهينكه نمينباشد اواز1».شـوديمحسوب نظـر

ترق و ملزوميتمدن و ا.يكديگرندالزم سـيناز سـويررو كمـال،يبـهانسان .استيتمطلوب

ترقيفيتوصفروفي مفهوم مياز دست برادهديبه دريكه موقـع آناست توجه ترق.خور او باور مـيبه رخ صورت دو يدائمـيـا:دهـديبه

ترقيعنياست قوم تجدكننـدهياحوال در مرتبـهيـددائمـاً از و ياسـتتر باالتريپست مقام ميبه استي،ترقيرسكهآنياگردديمنتقل منقطع

به مدفعاتو س«دريعنيشوديواقع اتفاقيگاهيرضمن توقف و تنزلترقـيگاهافتدد،يم و جنـبش مـيدوبـاره نت2».كنـديبازگشـت يجـهدر

ترق ميدفعات تجدد ف.نامديرا باور به كه آنجا دريترقـيروغـاز دائـمامكان نقص سيعالم هر است تنزليرمحال ادوار معرض در ناچار ارتقاء

او مقاتو واقع بـهيجماعت.شوديتجدد تنـزل و توقـف آثار خود از كهنيشنما بوديازمندبگذارد، خواهد تجدد تجـدد.نهضت از بـودن محروم

معنا به سويقهراً به خواهيگذار نزول و هالك و بودفنا يبترتينبد.دتجديفروغ محصول را دردانديميدتجدد با منطقـيفلسـفيـافتيو يونماعاتجيهمه اگويديميفروغ.بينديميدتجديازمندرا اعتبـاريـنبه

امر« حيتجدد از كـه ترقـيـثاست قـوام و ناشـيوحـدت تمـدن يومعنگردد؛يم دو هر از نميمعذالك كثرت و :بمانـديخالتوانديوحدت

حق ايقيتجدد تجديثحيناز سويرسيدكه كلـيبه مطلـوب ويكمالانسان جيتمشترك مهتاست شامل را وجـه...باشديوحدت در اگر اما

.14ص.همانجا.1.15ص.هماجا.2

347/تجدد

ح نباشـد آثار و اشكال تفنن و تنوع آن بسـيفزونـيـثظهور درياريوانسانييهما جمعيوجود ميبشريتو معتقـديفروغـ1».روديمـياناز

ك باست پرمادارندگييه مـيهستيگي،و فقـر بـه كمـالشـوديمبدل واصل منظور حاصليوجودكه فروغـ.آيـدنمـيبود هـميسـخنان هنـوز

درخورتوجه و هـارزشمند و ايـكيچاند بادبـادكيحضـراتيـناز كـهدرم»يتهمدرن« اهتزاز به نبودهآورنديرا نقادر و بهـرهيستنداند ازيـريگباازيدگاهيد كننـدي»يتهمدرن«منسجم دفاع نگـاهيفروغـ.خودشان ياز

مـيفلسف توجـه تكثر و وحدت همدهـديبه از ترقـينجـاو ويمفهـومميشرفتپ عرصهپرورانديرا در برگشت و رفت خصلت از ويترقـيوميشرفتپ مدرنبادبادك.گويديسخن چنـيتهبازان جـامعيناز ينگـرشحتاندبهرهيب نادالع؛اطيبيو را تـارگيرنديميدهآن ايخودر يـرانفكـر

چ انديموهوميزدنبال نام .گردنديمياسيسييشهبهگونهيفروغ كـرهيهـابه در تكثـر و تنـوع ضـرورت در يمختلـف

ميمسكون ميكوكندياستدالل هم سـعادت«:گويديبار و وجود كمالن بشر وجوديزنوع آثار تنوع و تعدد مـنياييهدر معتقـد2».باشـدينوع

س ضمن بشر نوع سويراست بايبه ميدكمال در تـا بكوشد جد يـدانبهباز و خاصيتعالارهنر كماالت روز به متماروز و خود به آثاريزترتر از

درآورديگراند جلوه ا.به مينجاستاز باتوانيكه جمعيدو كـليـتدرفا خود وجود از مخصوصـيدهبشر نفـع ويو باشـد داده عضـو«ظهـور

قطعثمريبيادتيز مستحق بـهاعتنـايييبياكه باشـد، گذاشـتن كنـار ون هم3».يايدشمار مينبا پاسخ واقع به كسـاندهدياستدالل تنهـايبه كـه

رايك واقعيعنيتمدن را غرب كسـانداننـديمـيتمدن بـه هشـداريو

.16ـ15ص.هماجا.1.17ص.همانجا.2.همانجا.3

روشنفكري/348 و تجدد

ملدهديم انحالل خواستار مـبـودهيرانيايتكه و درانـدخواسـتهيانـدشوند منحل غرب پاسخينهم.تمدن حال همان در بـهياستدالل اسـت

سست ميشانياندهمان فارسگوينديكه زبان دارد ضرورت پاسيچه راانگليم،بدار زبان به كه بگويسيبهتر انترناس!ييمسخن بـهيوناليسـماو راسيمعنا مياسيوحدت نكوهش ملل و تعصـبكندياقوام كـه همچنـانميقوم سرزنش خالقيفروغ.كنديرا به معنويتكه ارجيتو ملـت هر

آشكارپساننهديم خـدمتيكيتمل«:نويسديماتر كـه اسـت آن ملتتكميخاص در ترقيامزايلرا برآيو عهـده از بشـر نمايـدنوع يينـدهو

مخصوص انسانيوجه كماالت وجه...باشدياز جمعيبه يربشـيـتكههستيبرا كمال و بيقوام جماعت آن وجود از بـاور1».نباشدنيازيخود

ا ملتهايناو فلسفه واهل مورخان كه دارايسـتهشاياست يـتمأموريرام.داننديميخيتار تذكر بالفاصله ادهدياما يخيتـاريـتمأموريـنكـهمأمورينا.ياليياستياباشديبيتخريدنبا احسـاس از ييختـاريـتنـوع

حاصل تخريداشتن جز نوعيبندارد آزار و ضرر و تمدن وياآثار ملـلد مل.يگراقوام ملتيتاو ماريو بـراگذارديارج مفيكـه بشـر يـدنـوع

حق.باشد ملتـيقيملت او نظـر حقيدر كمـاالت مظهـر كـه يقـياسـتخدمتيتانسان مصدر و معنويباشد تمدن به ماديشود معتقـد.بشريو

كه آگاه«است اهل متمدنهيخوشبختانه ملل در خبر ازيكـييمهقديوبراينكاملتر اينايمثالها ملت و قوم اگـريرانطبقه و شـمرد خواهند را

غيمثال نزديونانيمبخواهخودمانيراز ممالك از را مصر خـوديكو بـه2».ياوريمبيادبهتوانيميم

فروغمردماني فرهنگيختاربهيچون مـيـراناو .انـدگذاشـتهيارجچپ نشــمردهيهــاماننــد خــوار را خــود اوطــن ماننــد و ولگــردانيــنانــد

.19ص.همانجا.1.21ص.همانجا.2

349/تجدد

ــفورد ــهيآكس ــاريهم ــرانايخت ــتبدادي اس و ــت سس ــرزانيرا ل وكلنگيهمه.انديستهننگر بـويآكسفورد و زياست از يرزمينهـايتعفـن

م مشام به آن بهتباريرانيايسيانانگل.درسينمور تـاريكتنها از يخدورهميسانگل معاندازندينظر را آن تـاريارو وگيرنـديمـيـرانايخسـنجشمـتباريرانيايكاييانآمر تختـه شلنگ قدر حاصـلاندازنـديآن جـزيكـه

پرتوباورييب نمهايييشهانديدر بار به .نشانديناهمگنممفاهيمي فيرزاكه خان ميروغابوالحسن كار ماننـدهمـهبنـدديبه

رشـتهيختهآويح،تسبيهادانه پيابه هـم بـه .خورنـديمـيونـدمحكـمترقـ«گويديم نيچون تمـدن حيـزو فـرايـثدو را كثـرت و وحـدتنگيرديم تجدد سـويزلهذا به برگشت طـرزيترقـيكه سـرگرفتن از و

در ابتكار و معنآثارابداع دو هر است مـيتمدن شامل درشـوديرا چـهتوقف و تنزل كه دوره آرديكيبرايهر الزم را تجـدد و افتـد اتفاق قوم

عموم جهات هم تنزل و توقف مطلـوبيآن كمـال و تمـدن مشـترك وميتانسان وقوف و نزول امتدهد،يرا مزايازاتهم بـهيمختصـهيـايو

را قوم آن خاص تجد.تمدن ادپس در بودينكامل امـورخواهد هـم كهاخالقيعموم از كلياترا طور به حكمت و علم مرتبهيو يمقتضـيبه

افزا در هم برسانند، تكميشزمان فضـاياتخصوصـيلو مزايلو يـايووظيشپيمليخاصه در اصل و همـييفـهروند، ملـت قسـمتينهـر

پايمدو عنوان به اول قسمت و بنيـهاست، ومـوميعيـانو منظـور كـارم برا.باشديمطلوب ملتيلهذا حـاجتيدبايهر بـا كـهيمتناسـب باشـد

ملتيخاصهييفهوظ و قوم آنيـلتكميعنيآن بـه مخصـوص تمـدنايتجمع دارديهپاينبه مقدمـه نت1».و فروغـيجـهدر نظـر يـقطريبـهنباينايحصح كه ديداست از تصـرف بـدون را منظوره اخـذيگـرانآثارتقلياكند كنديدبه اكتفا نبا.ناقص ضمن بوديددر ازيدكوشـيـدبا.قانع

.23ص.همانجا.1

روشنفكري/350 و تجدد

راق رفتيزنيهملل پتحقيقيبيدتقل.وراتر مفيرويو نه را بسته يـدچشمشادانديم نه آرزويانو و .كوشش

نفروغي رسوم و آداب به مـيزهوشمندانه مـدهـديتوجـه گويـديورسوم« و زنـدگانيعادات فروع در داخل مثـيكه واسـت ظـاهر ادب ل

در چنـدان آن امثـال و پوشـاك و خـوراك و برخاسـت و نشسـت طرزنيقتحق داخل بسـتگيستتمدن ويحيصـريچـه مطلـوب كمـال بـه

ا1».ندارديتانسانيمعنو نظر ازياموريناوليزهاچيناوبه كـه هسـتندديقوم قوم بهتركنديميتسرايگربه سـيزهـاچيناكهآنپس بـه يرراكنيعيطب واگذار بدانيدنبايوليمخود تجدد را .يمآنها

هابوالحسن سرسريمفهومياواژهيچخان نميرا كار بـهبـرديبه ونم رها خود جا.كنديحال مامورييدر سـخنيـكيخيتاريتاز ملـت

بود معنا.گفته آوردم باال در كه چنان براييهمانجا برشـمردهيمثبت آنافراط و طرديگريبود بودرا پا.كرده در مـيـاناما خـود پرسـديرسـاله

اسـتيست؟چ»يرانايخيتاريتمأموريايرانيتامطلوبكمال« معتقـدنگاه ميكه ما به نگاهـدار«گويديمنصفانه بـازو زور بـه مـا اجداد قرنها

جايحوزه در و بوده گفتهييتمدن :اندكهــدر ــودهپ ب ــوان پهل ــدر پ ــر كامب ــاج تـ ــدار ــاننگهـ ــودهيـ امبـ

ايمعندر حوزهينگاهدارينبه از باليخود عالم در2».انـديدهتمدنم همانجا در تمـدنها«مردمانيناگويديادامه امتـزاج و ارتبـاط يسـبب

با ايكديگرمختلف از فراهمينو ترقـينبيوستگيپيكنندهراه يعواملگرد تمدن هخامنش3».انديدهو انوشي،دوران خيروانعصر زمان الفـتو

ميانعباس مثال ا.زنديرا زمينمردمان در مـاديمعنـوهايينهحوزه ي،و

.25ص.همانجا.1.32ص.همانجا.2.همانجا.3

351/تجدد

اخالقيتروحان عقلياتذوقيات،و معيـات،و آبـاديشـتلـوازم دريوعد خـويدهادوار بـه مخصـوص روش و سـبك تمـدنيسـازندهيشبا

فروغينا.اندبودهيخاص نظر به ايتمدن خود نام به خوانـدهيـرانكمترا گاهيگاه.ستشده عرب، اسم مسلميبه نام به مشـرقياينعموماً به

گرد فينا.استيدهمنسوب تمـدنالحقيقـهيتمدن دريفـوق كـه اسـتكل نشر و آسانيبسط به آن منشاء و اصل دارد همـ.شوديافتهيكه ينبه

ا قوم كه است معتقد كنـديمليثياتحيدنبايرانيسبب فراموش را .خوددرآومكلفيرانا تجـدد نهضـت در كه است آن به ننـگيـدمجبور تـا

دورافتادگيماندگدرخواب راه از بشويو را كشاكشيدخود در بتواند تاسربلنديايدر با بمانديوجود نينا.زنده اول ايستبار محتـاجيرانكه

است شده تجدد زندگان«.به سال هزار سه مدت طول در يخيتـاريبلكهاخود بوده خستناچار و افت مكرر باشديزهاكه 1».داشته

افروغــي اميــرانبــه ــا آزمــونيــرانا.نگــرديمــيــدواريب از بارهــادليتجددخواه حال و است برآمده عهدهيستنيلسربلند از امروز يكه

ويكار است كرده دفعات به درخشندگ«كه برنيبا است داده يايـدانجامچاه در چنديو چابكينكه به جستهيبار آن بمانديكبارهاز 2».فرو

افروغي نكتهيكيبخشهايندر مـيدو زبان بر نخسـت.رانـديمهمحوزه نميتمدنياصطالح درست را آن كه هرچند يـنا.شـكافدياست

ا تا اينقلم كه نديفروغيرسالهيناواخر بيدهرا آن از بـوداطالعيبودا خود البينو را معنااصطالح در استيعتروسييته برده كار يفروغـ.به

ملـهگا چارچوب در و معنا در را مـيتمدن كـار كـهيكجـاوبـرديبـهتمدن«اصطالح م»يفوق كار به معناگيرديرا در را فرهنگياشاعهيآن

تمدنهايرانيا ميدر منظور نينهـاا.كنديمختلف ا.يسـتمهـم يـنمهـم

.33ص.همانجا.1.34ص.همانجا.2

روشنفكري/352 و تجدد

اكاست حـوزهيختهفرهيشگراندينه مفهـوم حال هر دريتمـدنيبه راتوج مهمعرض فرهنگدهديقرار ارتباط از گـونگونـهيتمدنهايانميو

نكنديمياد ادانديميكو تمدن مقاطعيرانيكه نامهـايدر پوشـش يدرسربركش پاسـداريوقت.استيدهمختلف از ايحـوزهيمـا يرانـيتمـدن

م وگوييميسخن ابه شعاع ميناقع نظر در را .گيريميتمدنفروغينابا خصوصيگردييسنجشهايحال از اياتهم يرانـيتمدن

بحـث خـود نوبـه بـه كه ا.يزنـدانگدارد تمـدن جـذب قـدرت يرانـيازنكتهنويسديم توجهياكه خور در ضمن.است كـهشـوديمـيادآوردرتصد« خبرهيدانشمندانيقبه نهايكه تمـدنيترقـيـتكارنـد كمـال و

اساليگذشته عصر در برترميما و علميناست ادبيآثار صـنعتيو يوهنر بايرانايو اسـالم مابعـد اعصار در فردوسـ1».جسـتيـدرا ويازنظاميسعد مولويو حافظيو درو ادبياييو آثار مياز از.زنـديمثالشيفارابآثار خالرئيسيخو خواجـهيامو همچنـيو و يبناهـاينتـوسبايا.كنديمياديخيتار را سخن فرصتيدن دقيدر .يدسـنجيـقجداگانه

همه آسانيدر به داشتتوانينمينكات توافق او در.با اويكاما كالمحق تجدد حقپرسديم.استيقيخواستار چيقـيتجـدد در ويسـت؟مـا

م آيك«:ددهيپاسخ به نظريندهنظر و بشر مطلوب كمال بـهيگريديوگذشته سرمايشخويآثار سيمعنويهيو اثر بر كوشـشيختـاريركه و

همچنيبرايشينيانپ شده، فراهم وينگاهينما ملـك و مقـام و موقـع بهبب انداخته عالم در خود مـاينيمملت كـار طـرز و عمـل كمـاليـاسـهم

خاص غايمطلوب خصوصتيكه بايتمدن چيـدمـا بـهيسـتباشـد وا سينشبينحكم در كوشش سويرقدم كمـايبه خـاصلآن مطلـوب2».يمبگذار

.36ص.همانجا.1.41ص.همانجا.2

353/تجدد

ايدوراندر واپسيرانكه گرگونهيهاييماندگبا به دست بوديبانگونگريمردمان و چندپهلوگويزانباورمند بـرايشگامپيياز تجـدد،يبودنـد

قافلهيشرفتپيبرا با شدن هماهنگ ا.تمدنيو معنـاينجادر به يتمدنپيترق ب.استيشرفتو مردمان مترديديآن و بودند ددانسـتنيهوشمند

م مـگوينـديچه چـه مانـدههـاييشـهاندتـدريجبـه.كننـديو يواپـسپيــدئولوژيك،ا اديشــهخصــومت و رونــقيبــانكردنــد از را متفكــران و

ديرانا.انداختند جهـانيهاههدر جنگ از بـاريپس يتيمـوقعيگـردياولآورديياستثنا دست رسـ.به دوران به تازه جماعت اييدهاما روزگـار يـنآن

نسنجعيتموق درست حمايدندرا از دريتو آن هم.كردنديغاز سـببينبهعده حاال ارجشدهيداپياهم كه نميبراياند قائل .شونديگذشتگان

م5 انديكيخواهميـ بيگردييشهدو تجدد و تمدن باب در ياورمرافروغ ابوالحسن به نكنميو ا.بسنده در مـن كار چون نگـارشينجـاالبته

نيختار ديستتجدد اشتغاالت سبب به يطرحينچنيبرايفرصتيگروديكيندارم ميگردونفر مگيرميرا دهـمخـواهميم.كنميوشرح نشـانبس ايهايشهانديرياكه در شـدهيـرانبرجسـته مردمـانمطـرح امـا انـد

بربگنتوانسته را آنها بپروراننديرنداند .وكسانيكي غربياز تمدن موضوع به بـيكه است كرده ترديـديتوجهس اسـتينفخرالديددكتر بـوده دارم.شادمان برابـرم در او از كتـاب دو

ناميكي فرنگيرتسخ«به تار»يتمدن و1اسـت1326آنيمقدمـهيخكهناميگريد ساليافتهانتشار»فرنگيتراژد«به 2.يشمسـيهجر1346به

زميامجموعـهييرنـدهدربرگيدومـينا در اسـت مقـاالت هـايينـهازا.مختلف نوشتهينجادر آن مياوليبه .كنمياشاره

شادمان.1 فخرالدين سيد دكتر فرنگـي.نك تمـدن مجلـسچاپخانـه.تسخير .1326تهـران.ياست.ريال30قيمت رسيده چاپ به باز سالها اين در رساله اين نديده.شنيدم را .امآن

شادمانسيد.نك.2 فرنگ.فخرالدين طهـوريكتابخانه.تراژدي ارژنـگچاپخانـه.ي .1346.ي.ريال30بها

روشنفكري/354 و تجدد

همانشادمان مينآغازيادداشتدر كـهآنازيشپيرانانويسديخودفرنگهيكبار تمدن دست بيراسيبه و گرفتار بچارهيو شـود،اختيـاريو

را آن اختتدريجبهخود تـدبياربه و عقـل بـه كنـديرو زبـان.مسـخر اوعزيفارس بزرگتريرانايمليراثميزترينرا ذوقجلوهينو و فكـر گـاه

بادانديمايراني بمانديدكه امان در بدخواهان بد ينمهمتر«:نويسديم.ازبرايحربه فرنگيرتسخيالزم فارسيتمدن نبايزبان كه سستيداست

ب و خوار هم1».شودمقداريو برابـرينبه در هـم ويتراشـلغـت«سببم»كشييفارس لغـتدهديهشدار خواستار قوايسـازو بـا وعـدموافـق

است مصلحت و .اصولرورويكرد ضيكرديشادمان در كه تجددخواهانه نماست خواهديمن

بگسلد سنت زميكردروينا.از ميينهدر رخ انتخاب.دهديزبان را او اگرمـكنميم كه است آن سبب اخـواهميبه بـازيياسـيسييشـهانديـنبـا

جلوه و كنم بهيهامخالفت منحصر و محدود را ندانميكتجدد از.حوزهمخواهميمديگرطرف به بسته دهم كشـوريفرهنگيراثنشان فكـر،هـر

نوع به جلوه.كشديسربرميتجدد تمدن كه سان دارد،گونهيهاهمان گونترق و نماگونهياتتجليزنيتجدد به خود از ا.گـذارديميشگون يـراندر

قانونخواهترديديب به هستند معطوف تجدد مهم وجه ينـيديينوگراي،سهشعبينهاا.يادبتجددو به كدام كارهـا.شونديميمتقسيهر مخـتلفميدر

ا دادينبه خواهم توجه عرصـه.شعب در ميادبـياكنـون مهـميـراثبـهفارسيعنييرانيانا ميزبان .دهميتوجه

پيانمارتباط و گونهيزنيشرفتسنت به مـياهربار در.كنـديبـروزتجددخواهيعرصه پيزبان، مراتب عرصهتريچيدهبه .استيگرديهااز

ميكردرو نشان نگراندهديشادمان او بـوده»يتراشلغت«كه زمان آن درا.است فارسـيناز زبـان از حراست او غم و هم ينبـد.اسـتيگذشته

فرنگي.شادمان.1 تمدن .مقدمه.تسخير

355/تجدد

نوطلبخواهدينميبترت گونه بدانديهر موجه مقطعياريبس.را كهيدررساله مشادمان را بنوشتياش واژگان مـيگانـهبا بـازدنـديسـروكله و

انديهايسازواژه و نگارش بازار ميشهخودسرانه آشفته چنانساختنديران امروز هميزكه داريشگراينبا .يمسروكاركسـانخواهمينمنويسديمشادمان مـدعيمانند كـه اصـالحيشـومجم ايعكردن اشدهيرانامور كردن گمراه جز و ندارنـد؛يقصـديرانياند

زبـيهابـدبختيهمـهينانا و خـط از فارسـرا ملـيان سـنن و آداب يومعتقدندداننديم فارس«و شعر ميتا از راسـتيمنبريانرا بـه چپ از و

جانشــيســيمننو را گ و ژ و چ و پ از پــر نادرســت الفــاظ لغــاتينوخوش نكنـدرست تيمآهنـگ در خـوكيرمـاهو گوشـت بنـدرعباس در

بعضيمنخور قدر به باشيو نداشته حرامزاده فرزند فرنگ ممالك ويمازفرنگيعنيمبلّغيخشنوديبرا گـانگيآخوند سـه ويگانـهيخـدايبه

گانهيخدايگانگي اقرايسه نمياوريمنراو سامان به ما 1».رسديكار

مشادمان حقـاخبـريبـيرانيـانايبرخ«كهدهديهشدار تمـدنيقازمـتهيسناشايكارهايدتقلي،فرنگ تمـدن خـودخواننـديرا دسـت بـه و

دوهزاروپانصدسالهخواهنديم كننديرانايتمدن نابود ماننـد2».را هم اوتقليفروغ بيداز ويزارصرف را آن و ا.دانديميرانگراست حـاليـنبـا

فروغيجدييتفاوتها با نم.يدارد نادخواهميالبته را او كـار يـدهارزشمـيرمبگ توجه تفاوتها به اسـتدالليفروغـ.دهـميفقط بـهيفلسـفيبـا

ميمسئله تـارپـردازديتجدد شـواهد آن كنـار در نمونـهيخيو يهـاوبه.آورديميفرهنگ دلبستگيكشادمان ميمحور استداللدهدينشان و

پدخو فارسـيعنـيمحورينايرامونرا مـيزبـان در.دهـديسروسـامانروماننيزنيموارد در پورداود مرحوم واژهياروييد چنـدانيدجديهابا

.3ص.همانجا.1.4ص.همانجا.2

روشنفكري/356 و تجدد

نمخوش ا.نمايديذوق همـينبا رويكـردروينحال مشـابهيكردهـايوانديتحكا جماعـت كـه دارند آن فرهنـگيشـگراز نگـران دوران وآن

ا رواندهبوديرانتمدن و تحول مقطع در ضـرورتياروييو از غـرب بـاحراست و ميناحفظ سخن نكن.اندگفتهيفرهنگ چنـيمفراموش ينكـه

مشروطيادلسوزانههاييشهاند انقالب مقطع چشـميزنيتدر بـه فراوانــ ــورديم ــئله.خ ــليمس ــگراناندياص ــيايش ــافتنيران وي روش و راه

ايبچوچار كه مسيراناست در دهديترقيررا ايشـهانديـاآ.قرار يـنازم هم اشود؟يمهمتر سموم قالبهـايدئولوژيكرواج يشـياندخشـكيو

اندينبزرگتر سنت به را مشـروطيشيدنضربات ايتاز وارديـنبـه سـواينا.ساختند سراسر حـدتـدريجبهرايرانسموم بـه گرفتنـد كـهيفـرا

ايانسال از گفتن سخن نامميرانسال .ساختندكنراوشاشادمان جديدناگفته مفهـوم با ناآشنا عنصـرفرهنـگيـدهم بـه

دلبستگ ميفرهنگ تفص.دهدينشان طبگويديميلبه و تنهـايعـتخاكمردم پرتو مـيدر قرار آن در تنهـاگيرنـديكه بـه نـه دارنـد از.ييمعنـا

بييدورو فخرفروشان و زمانه عـذابنالديمدانشيمردمان در سخت وب.است ميتشكايرانيانايخبرياز و حالنويسديدارد نوشتهيدر ياكه

هندوستان به ندارياراجع دربارهيمروس هم خط هزار يكسـتانتاجيوواژهيماننوشتهزبانيفارس دام آمدهيسازدر خـود.يماگرفتار معاصران از

نامها با را آنان و است مييناراحت او.نكوهديمستعار اسـتدالل اسـاسبهيستنغلط اشرافيكاما انكته آن و نينندارد زبان هرحال به يـزكه

برا و است تحول نيدر تـازه واژگـان بـه تازه ازيكـي.دارديـازمقاصدرضاشاهيرانايفرهنگستانهايهايدشوار زمان ااز ارتبـاطينبه عـدم سو

فره با فارسيرانايختگاندرست ايحـوزهزبانانيو بـودهيرانـيتمـدنهم.است دانشـمندينبه مـرد هـم سراسـريسـبب كـه شـادمان چـون

آشنانوشته از تاريياش با ايخاو فرهنـگ حكايـرانو جهـان دارديـتو

357/تجدد

واژگان با ارتباط در هز«چونيناگهان و واكنش و ا»ينهكنش در يـرانكهبد خوشيهيامروز مو هم منماينديآهنگ نشان .دهديمقاومت

براينمهمتراما را نـامدانديميموجوديرانايبال يـنا.»يفكلـ«بـها بزرگ خصم پستينبدتريفكل«.استيرانموجود ملتينترو دشمن

شادمان.»استيرانا باور دارد»يفكل«به وجـود جـا همه و«در آخونـدس زاده، فرنگ يدآخوند عام، ندو بغداد و زنيده،رفته تـاجرزاده، و تـاجر

مـ و معلم شاگرد، و استاد مرد، دو بينـداردرس، ا.1»يـدينو پـسيـنازبربشمرديفكلياتخصوصكوشديم فكل.را او نظر اسـتيمفهـوميدر

فكل.يكل واقع كهيناميدر دورهينينمتد«است ينناصـرالديمتعصـبمتجدد به فكل2.»انددادهينشاه ضمن شـيكسـيدر بـه كـه ييوهاسـت

ميياناروپا فرنگپوشديلباس .استمĤبيوبيرانيايفكلشادمان ندانديمشرمييرا اسـتيمـهكه يكمـ.زبـان

فارسيفرنگ آن از كمتر اياديو با و بينگرفته استيمدعدانشييهمهفرنگستان«توانديم برا»يتمدن كنديرا وصف هـريـروپحيـايبينا.ما

فارسـ.شوديميمتداوليفسخييدهعق زبـان افتخـاراتيندانستن از راميمغرضياغافليرانياي،فكل«.شمرديمدخو تصور كه كـهكندياست

الفبا الفبايفارسياگر به همـهينيالتيرا كننـد يكبـارهيرانيـانايمبدلفارسخوانيفارس فارسنويسيو شددانيو 3».خواهند

م»يفكل«يستندياپيكره جداگانه رده درهر وصـفتراشـديرا ازيوم دست به مورد هر فكليك.دهديمصداق كـهيجاهليرانيايبار است

فرنگيعنيمبلّغ«فهمدينم كيآخوند سـر واسـطهينـهاز بـه و عنـاد يوبدبختينيخودب موجب را اسالم تعصب، بيو .»خوانديميرانايچارگيو

.13ص.همانجا.1دهخدانامهلغت.2 .ي.14ـ13صص.همانجا.3

روشنفكري/358 و تجدد

بگوخوايم ميراناينديدهد ميحيمسيايزرتشتبود،يهرچه بـوديهما ميرانباز سرزنش .كردنديرا

فكليپيكره نماد و وارونـهيمشخص نام با هناو«يرا »يـدهوشـنگسطحينا.كنديميمعرف مظهر فخرفروشيگريآدم يكـلهينا.استيوسينخودب«يننماد و ا»استييخودروبافياستخودساز از يرانيـانكـهويزانگر ا«است دوستان ميرانيبه فرنگـگويـديخود زن حضـور يدر

فارس به نزنيمن بيدحرف بادبييكه و نميچارهياست دانـديبدبختب بادبيكه از بدتر مادب،يو را ما نان كه اوست مخورديزن در يـانو

زندگ اكنديميما به ايرانيو با و است كرده راينشوهر مـا زبـان همـه1».گيردينمياد

ضمنفكلي فق«در كوتـاهنمـايييهفقيايهجوجه قبـا، و عبـا خـوشفارسيشر كلمه چند كه است عمامه كوچك عربـيو ويـاديو گرفتـهنويس از كتاب بـايسفكر پرنوكميسندگانچهل و خوانـده شام و مصر

دو زحمت ترجمـهيصـدسيستهزار كـه عبـارت و نـاقصياصـطالحعلم مطالب و فلياصطالحات عربـيفرنگسفيو زبـان بـهيبـه اسـت

فرنگـ لغـت چند و سپرده چاشـنيخاطر را تلفـظ خـودينـاقص كـالمگستاخ با و است بعضيساخته دريخاص هـركس بـا هرجـا در طالب

م بحث باب 2».كنديهر

فارسينفخرالددكتر به كساندهديميتاهمدانييشادمان كـهيو رارا خـود مملكت يوقتـخصـوصبـه.نكوهـديمـگيرنـدينمـيـادزبان

م اشوديبرافروخته لغتيمردمينچنينكه بـا.پردازنـديميزنيتراشبهگفتـه»ينوگوب«باكهآن اما ندارد مـييهـاموافقت را او قـول.آوردياز ازجوانينقليحس«:نويسديم»وبينوگ« ايخان مدرسـهيرانياست در يكـه

.17ـ15صص.همانجا.1.17ص.همانجا.2

359/تجدد

س ديرسن عاشـق و عرب دشمن و خوانده ويزردشـتيـندرس اسـتبا كه است عربيدمعتقد فارسيلغات زبان از را ازيـرونبياصل و كـرد

زبان نامفهوميبعجسازديميخود ذينـوگوب...و مـذكوريـلدر مطلـبحسنويسديم فرديلينقكه ازيرانيانيايهمه.يستنيياستثنايخان كـه

حت كرده، مراجعت تربيكسانياروپا اروپا در ازآانـديافتهيتكه را نچـهآموخته وما ديااند سنجيدهخود وضـعانـديدهو غريبـه و يـبخـاص

هانديدهفهم نيچكه ما روش يرفتـهپذيكلييرتغيشانايدعقا.يستموافقل استيرسيياروپاييقهطررديچهيكنو 1».نكرده

خـودبيختـهآميـدعقاشادمان و تعصـب را»ينـوگوب«يفرنگـينيبـانمونـهپسنددينم بـا كـه است موافق حسـييهـااما خـانقلـيينماننـدعظتوانينم تسخيفرنگيمتمدن فرنگ.كرديررا بايتمدن بـاوريدرا به

عقل روش به عملياو رعايو با احتيطشـرايـتو و مسـخريـاطحـزمدعـونآناخصوصبه.ساخت دريرهبـريكه را مـردم داللـت و خلـق

تسخ فرنگيرجهت فارسيدبادارنديتمدن آموختـهياول خـوب هـم راا.باشند شادمانينبا نظر به عربعلم«حال مردمـان»بـافيفروشان يهـم

ن پ.يستندموجه مقابوسيرواو كه است سـخن«:گويدينامه تـا كـن جهدبپره و باشد ممتنع و سهل گوزايزتو ترانه و غزل اگر و غامض ييسخن

لط و قوافيگوتريفسهل به گويو تازيمعروف غريهايو و يـبسرد2».يمگو

شدينفخرالدسيد مخالفت ايدشادمان با را عجينخود ويبموجودفكليبغر توضيكه است گرفته ادهديميحنام علل پينو و يكارمقابله

م است.شكافديرا معتقد اينبزرگتريفكل«او يفكلـ.»اسـتيرانخصمخانگ دشمن ادانديميرا بر انيو كه است خـانگيـنباور بـهيدشـمن

.20ص.همانجا.1.22ص.همانجا.2

روشنفكري/360 و تجدد

حمل فرنگيههنگام ايتمدن بيران،به يبـرا«وشـوديمـيگانههمدستديماه گليگرانگرفتن را مآب امكنديآلود به فرنگـكهآنيدو يتمـدن

بگ زودتر را خيردما مـايانتاز خـوب رسـوم و آداب و زبـان و فكر بهن 1».يستروگردان

چنگراني با نميمالحظاتيننشادمان پ.نشينديفرو كهآنازيشمدتهافرد احمديداحمد آل جالل اظهـاراتو بـهيبا آشـفته اغلـب و ناروشـن

برخيكارپ غرب زبانيهاييناخشنودياسالميشهاييگرايايزندبا بر مبهمنگاهييسندهنوياورند،ب با رويفرهنگيما معضـل غـربيـاروييبه بـام.كنديموجهت صراحت حمله«:نويسديبا فرنگـياگر دفـعيتمـدن را

ايمنكن ميرانملت اياناز ملت رفت، ايرانخواهد ميـران؛نـه از يـانمـاايمخواه رود و كوه و صحرا و دشت نه كـهيرانـيايكنولـيـران،رفت

بودمانديم نخواهد ما 2».از

فرهنگشادمان به اساس اولودر و دارد فرهنـگيـتعالقه همانـا اوخاك و آب نه مقولـهآنيب.است همچـون فرهنگ از يـادمسـتقلياكه

محيواژهيحتياكند ببندد، كار به را جغرافيطفرهنگ وقتـيـاو تـا يرام مردمـدانديارزشمند فرهنـگ مـيكه آن در كـه نمـازينـديرا يشبـه

تنهاگذارند،يم ارزشييبه روياما نميهاشانهيرا حمل .كننديخودمينويسنده توجه هدهديما ايچگاهكه طـول دوهزاروپانصـديـندر

دشمن بيسال و قدرت فرنگرحمييبه ايتمدن نبـردهيـورشيـرانبـهايحت.است با او باور به سازگاريراناسكندر حاليسر در است يداشته

فرنگ ميكه راخواهديفقط سازدما خود مـاياقوام«.مقهور مملكت كهم ازتاختيدانرا پس كردند خود تاز خوكهآنو خـونيشدست بـه را

كـم فرونشاندند را غارت و قتل شهوت آتش و آلودند وما فكـر بـه كـم

.23ـ22صص.جانهما.1.23ص.همانجا.2

361/تجدد

تسل سر و گشتند آشنا ما جايمتمدن به كار و آوردند كـهيدكشـييفرودويبرايرانيا نوشـت لغـت كتـاب و نحـو و صـرف قواعـد عـرب قوم

شعريموريتيرزادگانام و نسخهشعرخوان و شدند شـاهنامهيهـاشناسبا ميكديگررا 1».كردنديمقابله

مـاينكته ذكـر شادمان كه اسـتيـتاهميداراترديـديبـكنـديراجاخصوصبه در را آن بتوان سنجياگر درست اسـت.يدخود درسـت

فرهن حملهيونانيگكه مقطع جايدر مرتبـهيگاهاسكندر ارزشـمندياون به نه اما ايرومنديداشت نهيرانيفرهنگ و ماننـديونانبود بود توانسته

برپاسازديامپراتورتيننخسيرانا را مقتدر دولت ا.و يونانيـانحالينباا فرهنگ و.يوستندپيرانبه مغـوالن بـا ارتباط مـوقعيموريـانتدر يتيبـا

روبهروشن متر صحرانشـ.شـويميرو فرهنگـانـديناقـوام جـذب يكـهم رو.شونديواالمرتبه مورد اياروييدر و وضعيرانعرب با بـسيتيالبته

داريچيدپ سروكار نميمه كردتوانيكه خالصه جمله چند در را تنهـا.آناتوانيم آيرانگفت و كـرد حفـظ را خـود زبـان مصر ويينهـابرخالف

اعتقاد نظام وارد را خود ساختيرسوم وارد .تازهفرنگگويديمشادمان تمدن از بخورياگر يشكسـتينچنـيمشكست

دينآخر آن از پس و بود خواهد ما قـديگرشكست زنـدهيـرانايمملـتماند فرنگينا.نخواهد چنيتمدن شادمان اسـتينكه هراسـناكاليياز آن

نم در وصف به آسان او خود قول به رايمقـديونـانتمدنينا.آيدياستسرزميكعبه و دل ميناهل ادب و علم و هنر و بانامديفلسفه يونـانياما

سروكار خود عقبينانا.ندارديهمعصر مـرا ازدانـديمانـده دورمانـده وفرنگ«.تمدن بسيتمدن هـزياراجزاء هـزاران جلـوهو گونـه .دارديگـرار

عال قديونانيتمدن روم ايمو هنر و ادب و علم عهـيتالياو در فرانسه دوفرانسو نثر و انگليرنسانس شعر موسيسيو روسـيآلمانيقيو رمـان يو

.23صص.همانجا.1

روشنفكري/362 و تجدد

آمر صنعت چيكاييو ايگردياربسيزهايو اسـتيلقبيناز آن اركان همهد حال و كار از فرنگ بزرگان هرراهـيگـراناما بـه و ننشسـته كـهيغافـل

گنجتوانســته ــد ــهان غنــيين را خــود ــريمعلومــات چت هــر و ــزســاخته يمطلبآموزيمعرفت هر شرح در و آورده جمع جزئـيرا كلـيچه چـه يو

ا و نوشته كتاب برپايبناينهزاران را 1».اندساختهمجلل

تسليدبايست؟چچاره فرنگيمسر تمدن قبال در آورد يراسويفرودشد تسخينايدباياآن را ازنمونـهيرتمدن وگويـديمـيتيهـائيكرد؟

تقليرهالجز كار در بردگيدكه جـايو د.انـديدهنرسـييبه طـرف يگـرازفرنگيدستاوردهايدنبا ناديتمدن طيدهرا منكر و ويـارهگرفت تـرن وراديلف و بهانهيوم به و مولـويسعديشد مطالعـهيو بلنـدياز افكـار

ارسطوافالطون دانتهو نو دارويوتونو مصـنفاتيـنو و مانـد محـرومماركسكانت نادو دلپذيدهرا الحان و آفريرگرفت بـاخييـدهو وذوقبهانهشوپن به دانستيفرنگيرا پست صـراحت.بودنشان با اما شادمان

م»ينظاهربيفكل«فمخال كه فرنگ«:گويدياست تمدن بگياگر را يردماايران،ا و شـديرانـيآبـادان خواهـد ا.»سـعادتمند مقابـل سـخنيـندر

ن«يناناشوديميادآورنادرست آن بنـد ايسـتنددر ايـرانكـه دريرانـيوا حاليبعجيقوهينچنگال و وضع چه افتـاديبه ا2».خواهد رويـناز

شادمان باور گر«به راه آنيگانهويزتنها مـا كـه اسـت آن تمـدن(چارهبگ)يفرنگ پـيـريمرا اسـكـهآنازيشو و خـوديمگـرديرشمحصـور

كن 3».يممسخرش

نمونهشادمان الجزايبه اعراب ميرتوانگرزادگان دركنـدياشاره كـهميفرانسويهامدرسه مخواننديدرس حرف فرانسه زبان به وزننـديو

.27ص.همانجا.129ص.همانجا.2.30ص.همانجا.3

363/تجدد

فكل بيهايمانند دقاخبريما فرنگيقاز ميتمدن دل آن ظواهر بندنـديبهفرنگ تمدن سرگشتگيو از حيهم فرنگزدهيرتعرب يچهـفروختهيو

ا.شودينمأثرمت نكتهيندر شادمان مياجا زبان بر مهم معتقد.رانديبسا سراسر اگر آباديراناست بهتريدر روينمثل وينزمـيمملكت شـود

پيكنل مـا باشد، نگرفته انجام ما دست به يترقـ.يـمانكـردهيشـرفتكارايرانايقيحق استاد كه است فارسيرانيآن مدرسهيبه در طبيدرست

م.بدهددرس او واقع مرتبـهيـراناخواهـديبه سـازندهيادر و خـالقنمونهآنيب.يردقراربگ متحـدهيكه پـيعربـيامارات را رويشامـروز

مل توان بر باشد فكل.نهديميدتأكيداشته مـياو نقد يـنايـرازكنـديرافرنگ مقلدمĤبيينماد رايفكل.دانديمحقيقتيبيرا نظـر جيـبرخالف

مد حتيانر و دوره آن در قلم سـوياهل دو در شادمان نظر از آن از پساستيدارپد م.شده در فرنـگيدگاندفرنگيانهم درو هـم و خواهـان،زاهدنمافروشانينديانم حكمايكي«.يانو و علما بـديقول را فرنـگ

دكنديميرتعب تفسيغمبرانپيگفتهيگريو غلط را رهبران .دكنـيمـيروصغيكي كبيرمال بخورديميرو و شوهردار زن هر به چشـمشـوهريو

و پيكيدارد صغيدر بيرمال زن دنبال به دو1».استيوهو هـر شـادمانم بد فكلـدانديرا خطـر بفرنگـيياما ريشـتررا زاهـد خطـر وياكـاراز

ايرازدانديمفروشيند قدرت از كمتر را او .ددانيميكيينقدرتمصرف از چنـيزاننظر دريـدبايمالحظـاتيندقـت نكتـه چنـد بـه

كرديابيهايارز توجه اكهآننخست.شادمان بـايـناو نامتجـانس عنصـراليرانافرهنگ در را او و نكوهش اجتمـاعهاييهرا جسـتجويمختلف

درون.كنديم دانش كسب ضرورت بر ضمن مـيدر اصرار وورزديشدهاخال انحطاط مـيابنـدهگسـترشقيسرانجام نقـد بـه شـادمان.كشـديرا

جوانان پرورش چنيخواستار از كه او.نكننـديـرويپييالگوهـايناست

.56ص.همانجا.1

روشنفكري/364 و تجدد

واژه مرويهيبيسازبا كسانكنديمخالفت بدتر آن از ميو كـهدانـديراتغ مييرخواستار هشدار سرانجام و هستند كسـاندهديخط با ارتباط يدر

عق عامل را اسالم آثـارينا.داننديميراناماندگيبكه در را نگرش طرزواژه.بينيمينميگراند كه است هواخـواهيسازمعتقد و ازيخودسـرانه

پييرتغ هم به خصلت دو اشـتباهيلقبينا.انديوستهخط به ضمن در افرادمسيشرفتپ عالم در مـيحيترا مـ.سـازنديبرجسته كـهدهـديهشـدار

رويفارس فردوسـجلـوهيـكتنهـاينزميدر وطـن آن و دارد ويگـاهايسعد و فارسـيدنبايرانياناست خـود دست ضـايبه ويعرا فاسـد و

جاكهآنبا.سازندمقداريب در تاجيگردييشادمان مـيكستاناز بـرديناماشاره افغانستان به فارسيااما زبان توان به و عرصهيندارد يتمـدنيدر

دياشارات و نمرستپرورده دست ا.دهديبه باينبا آنيدحال در گفتپاسدارنده محور فارسيروزگار استيراناينهميزبان بوده ينا.امروز

چرخشها ما دوران در البته جاييمحور در كه است بهيدبايگردييكردهكرد توجه .آن

اوبه هميعروسـيفارس«باور ويشـهاسـت زردشـت از كـه جـوانبيوشدار اكنون و دارد اسـتادانيشنشان كه است سال هزار قبياز يـلاز

حافظيفردوس آراو پرداختهيشبه 1».انداو

الملك«ازكهآنبا ذكاء ن»يفروغمرحوم پكنديمياديكيبه يـرويوالگو مياز را توصستايدياو مـكنديميهو هـم خرده او از وگيـردياما

ميفروغگويديم فكلتوانيمكنديتصور مدارا كـرديبا رام نقـد.را دربدبخت«:نويسديميفروغ اهـليراناياز از تن چهار سه كه وذوقاست

حت و فروغـيفاضليمعرفت الملـك ذكاء مرحوم مؤلفـاتشيمانند كـهبزرگتر فكليلدلينخود با مخالفت جايبر به مقابـليداريپاياست در

پـيـانفكلسـراييياوه را مـدارا سـرودگيرنـديمـيشراه مسـتانيـادو

.61ص.همانجا.1

365/تجدد

فرهنگستانيامپ«دريفروغ1».دهنديم به زبـانيـبع«:نويسـديمـ»منعربيختگيآمفارسي به ا...استيآن شـمارهيمعنينبه يلفظهـايكـه

لفظهايعرب عدد بيفارسياز ما زبان ا2»...شـدهيشتردر بـا يـنشـادمانن موافق انگل.يستاستدالل مـيسـيزبـان مثـال اوزنـديرا بـاور بـه كـه

بـاقيكچهار و اسـت آنگلوساكسن اصل از الفاظش وياز فرانسـه همـهدانمـاركيونـانيوينيالت بيو كلمـات لغـاتيگرسـتدييگانـهو از و

عربيفارس خاليو م.يستنيهم م«:نويسديشادمان هزارينچنديانازبل نثر و نظم تـاريفارسـيغكتاب گفتـهيخاز و آوردن شـاهد يوصـاف

فرخيعنصر سنايو مولوييو سـعديو حـافظيو واسـطهو بـه يراعربيختگيآم به نيوبمعيآن انصاف شرط درديستشمردن دوايو رافكلكندينم دست به است دادن بهانه كاهليو 3».جاهل

مينااگر را شادمان نمونـهآورمياستدالل كـه است آن سبب ازيابهاد كه دهم توجه و بشناسانم را روزگار آن فارسـيبـانمباحث زبـان يبـه

همـه.انددادهيميتاهم بـا شـادمان واقع فروغـياحترامـيدر بـه يكـهمگذارديم نقد را او داوركنديسخن از فارسـيو زبـان بـه راجـع ياو

فروغ.جويدمييدور سخن اگر بخوانيالبته دقت به بـاتـوانيمينميمراكن موافقت فروغ.يمشادمان حال هر تحوليبه فارسيخواستار زبان يدر

است ا.بوده اشادمان دستينز به .اسـتهراسـيدهيمـ»يـانفكل«تحولب و سرسخت مدافع فارسباكيشادمان نقشـيزبان و مهـمياست بـس

زمينايبرا در فرنگيرتسخيااخذيينهزبان بـه.كنـديميمترسيتمدنفارسيدرست كه است هـيمعتقد زبانهـايـكيچاز سـختياز تـرعـالم

.42ص.همانجا.1را.همانجا.2 زبانهـا آميختگـي فصـل همين در فروغي وطبيعـيالبته حـد امـا اسـت دانسـته

است قائل آن براي مـي.حدودي توضـيح ديگر جاي در باره اين علـي.نـك.دهـمدر محمـدفرهنگستان.فروغي به من پيام.پيام سوم.تهران.انتشارات .11ـ9صص.1354.چاپ

.43ص.همانجا.3

روشنفكري/366 و تجدد

نروماده.يستن سبب به را مفرانسه امـالنكوهديداشتن آن از بـدتر يوم را حروفدانديفرانسه ميكه نمنويسديرا در تلفظ به صرف.آوردياما

جا كه فرانسه دارديافعال انگل.خود آلمانيسياز عيو .گيـرديميبهمم صراحت دليدبا«:نويسديبا كنـيدو دور خـود از فارسـيمرا يـاديو

تسخيريمبگ به فيرتا شـويرنگتمدن بتـوانيدشـا1».يمقادر جـرأت بـاه انديسندهنويچگفت اندازهيگريديشگرو فارسـيبه زبـان به درياو

رو با فرنگياروييارتباط تمدن صـورتيتاهميبا بـه خواه است، ندادهباشد تمدن فرنگـيااخذ تمـدن در جـذب صورت صـورتيـايبه بـه

جا.تمدنينايرتسخ فارسيبرايگانهيگاهياو ميزبان نظر وگيرديدرا از تنها است مينمعتقد كه است بمـانتوانيميراه پيمخـود ويشـرفتو

بيترق آغوش در هو.گيريمرا فارسـيتحفظ زبـان از حراسـت بـا يمام ا.شوديممكن شادمان ادبيرانالبته انقالب محتاج معتقددانديميرا اما

ا كه بايناست كسيدانقالب دست بپيانبه وقوع فارسـيونددبه رايكـهفكل چنگ خوبياز در را وآن روانيبرهانند شيو ادبييوهبه بزرگـان

.انندگرديكنزديفارسبيفستمانشادمان و اندرزها با را اهمهايييانيهخود به زبانيتراجع

پايفارس به آن از حراست ضرورت مـبـرديميانو كـه«:گويـديو تـوام)يهست(يرانيا آيدوارو تسـخيبـدانيدبايكشوريناييندهبه يركـه

فرنگ فارسـيتمدن زبان راه از غيجز همـدليـقطرازيـرو و وياتحـادجد».يستنيسرمبانيهمز تمدن كسب منظور به يفرهنگـيمحوريداو

پاسدارسازديم بر سنتهايو مـياز اصرار ماننـدآنيبـورزديخود كـهــده ــيع ــياريبس چن ــتن داش از آن از ــس پ و دوران آن ــنتهايندر ييس

باشد اهم.شرمسار بـر بارها او كه است فارسـيـتدرست يـدتأكيزبـانرسالهنهديم خالل در داما به دفعات به ميناش فرنگـدهـديتوجه يو

.63ص.همانجا.1

367/تجدد

ايمĤب در ميزنينهزمينرا پيابيدست.كندينكوهش ترقـيشرفتبه ازيون شادمان بهااستيكنظر به نه اما خوب ديو در خـود .يگـريانحـالل

برگرفتهياريبس را او سخنان نوعبعدها به و كـردهيگـردياند انـدتكـراراوآنيب به باشنديادهندارجاعكه داشته را او كردنيبازيانهم.صداقت

مهارتها از دورهيرانيانايكه حاصـليخيتـاريراخيهادر اسـت يبـودهم پرورش جز است ا.يانمايگينداشته اينبا صاحب تصـورينحال قلـم

معناكنديم به تمدن عنصر به ازتـرييعيوسـيفرهنگيحوزهيشادماننتويرانا زبانانستهامروز تحول عامل و بپردازد باياست كـه چنـان يـدرا

ملـ نقش و است نگرفته نظر نحـويدر بـه را بررسـيآن در يهايجـامعنپ استخود نوشته.رورانده در نوشتهيتمدن در و دريگردياريبسياو

معناينهم به آن از پس و پيترقيدوران استيشرفتو .بودهرساله5 ديهاـ ازيزنيگريمهم گرفتـه نشـأت همـه كه دارند وجود

هستند تجدد ب.فكر كوششهايشتراتفاقاً مانند خـانيرزاميكوششها ملكمكوششها البته تلفييكوششهايگرانديو جهت در انديقهستند ييشهدو

پ و ميدبا.يشرفتسنت چه به معيزاندانست مقطـع در سنت ينـيمفهومتار اياز نيلتبديرانخ سنت به مياسالمينيديرومندشد چـه بـه يـزانو

سنت پنهانيگرديهر در پوششياتنها حيگرديدر مياتبه از.داديادامهباينا انديدديدگذشته آرامخواهانهيترقهاييشهچگونه قانونخواهانه و

سـو بـه را جامعه و قدبرافراشتند آهسته ويتمشـروطيو دادنـد سـوقتبدينديشها را انديلقانون بـه همـ.يمحـوراييشـهكردنـد يندرسـت

خصـلتييشهاند كه بود مقابـيـداپيعرفـيقانون در عمـل در و لكـردتفسـيعتشر قانون گرفـتينـيديرپذيرهمچون باينهـاا.قـرار دريـدرا

اهم به بتوان تا دورهيقتلفيتنظرگرفت تـاريادر رايـرانايخاز آن كـهپـيتمشروطيستانهآتوانيم نهـاد فروغـ.بـردينام يـزنهـايكوشـش

تلفيكوشش جهت در است بزرگتريدشا.يقبوده عصـرينبتوان دستاورد

روشنفكري/368 و تجدد

تدويتمشروط را آن از پس دوران خصوصبهيقانونيهامجموعهينومدن شـاهكاريقانون خـود نـوع در كه مـيدانست شـمار ورفـتيبـه

تلف بود آوردويياستثنايقيتوانسته فراهم زمانه احوال با .مناسبفرهنگينابا هر مانند ايكسويهيشهاييگرايگريدحال يـزنيراندر

چشم زنـده.خورديمبه فرهنگ ايبـيتركياهر از .يشـهاگرايـناسـتنينمونه ميريهاييدرگينچنيزژاپن آشكار وضوح به ا.سازديرا يـندر

دار قصد تنها تجـددطلبيمكتاب نوخـواهيتنوع بيـايو يگـرديـانيبـهبنما»يرانيايهيتمدرن« دهيانيمرا نشان نوخواهيمو ايكه بـهيراندر تنها

غرب نپيسبك وقوع قـراريوستهبه الگـو را غـرب كـه هـم آنجـا و استايريتفسدهديم از مينخاص دست به ا.دهديالگو بايـنبـا يـدحـال

نمونههزاديتقيدحسنسينمونه آورديارا حسـاب به غـرب.خاص اوم ششناخيرا با بود، كرده سفر آنجاها به و آشنات مختلف طرق به ييرق

ا از و داشت الفت طرينهاو از شـكلاشياسـيسيتهايفعاليقگذشته دررويبخش ميدادهابه ا.استگرفتهيسهم نمونـهيناز رايرو او خـاصا مـينجادر بـاقكنـيميشـرح اثـرياقضـايو بـه را مـوارد وايگـرديو

.سپريميمنمونهينمونهاين تقيدسييشهانديخاص، را.استهزاديحسن او

ميايكدرتوانينم اما كرد خالصه اثر مددتوانيدو اثـرشيكيبه دوبن امروزيادهايبه قول به و نگاه و رويهافكر ويكـردشبـه موضـوع بـه

پ تمدن گويكي.برديمفهوم آثـار برجسـتهيـااز و روشـن كتـابو اشنايكوچك به خارج«ماست تمدن اخذ موضوع در 1.»يخطابه

ادرخششمحمد درينكه اسـت رسانده چاپ به را يادداشـتكتاب

وط.نك.1 ـ آزادي و خارجي تمدن اخذ موضوع در تسـاهلخطابه ـ ملـت ـ انتشـارات.ن ازمهرگان م.باشگاه تاريخ انتشار؟ تقـيدمـهقتاريخ مـاه:زادهي دو.1339دي شـامل كتـاب ايـن

در يكي كه است در16خطابه ديگري است1339آذر28و شده .ايراد

369/تجدد

مينآغاز ا«:نويسديخود خارجيندر تمدن ظواهر كه اعمـاقيموقع درزيزندگ حد تا رسـوخيـدهدوانيشـهرياديما ازيافتـهو هـم آن اسـت

نظر صاحب آقايطرف جناب پزادهيتقـيمانند از يجتـرويشـروانكـهخارج ايتمدن نبـودهيراندر آن از بعـد و كشـورهايـزانـد در يسـالها

اسـتياربس»اندنمودهيزندگيخارج بـوده بجا و موقع راسـت1.به يبـهشـهرخصوصبه از غربـيآگـاهيسـتبيورپـس تمـدن بـه وينسـبت

زندگيهاييدگرگون در ريظاهريكه بـوديرانيـانايوزانهو كـرده بـروزبس اندياريتوجه بريشگراناز نيـرانافرهنگ.انگيخترا قـرنييمـهازم گوشهيالدينوزدهم غربـيهابا تمـدن و فرهنـگ ويمختلـف دسـت

م نرم بسكرديپنجه مباحث نوياريو ايسندگاناز يتمدنيهاجلوهينبهبود شده قاجار.جلب افول جهـانيـهاما جنـگ جنـگيو سـپس و اول

جامعهيجهان ناگهان ايرانايدوم اذهان رايرانيانو همـه و داد تكـان رابرد فرو فكر كرده.به بايماچه چه بسيم؟بكنيدو دوران همان ازياريدر

ترقـ مبحث با ارتباط در معرفت و فكر درگياهل تمـدن يفكـريـريومتهداش جدل و گفتگو به و .اندپرداختهياند

مداخلهزادهتقي با ارتباط ايدر در مـينخود آشكار گويـديمباحثتحرينجانبا« تشويضدر مغربيقو تمدن اخذ ايبه هـم(يـراندر اگـر

افراطيقدر و خطا مـبودهيشقدمپ)به اغلب كه چنان و يناولـداننـديامتسل فرنگيمنارنجك تمدن بيبه قبل سال چهل در كـهپروايرا انـداختم

شامقتضياتبا زمان آن اوضاع مـيتندرويدو جـاشـديشمرده بـه يوغرب«يرتعب تمدن فرنگپوست»ياخذ ظـاهرمĤبيكنده و مطلق ويشدن

جسمانيباطن روحانيو ايو چـون و شـمردم واجب كـهيـدهعقيـنراتـاريافراطيقدر در شـد تفسـيزنـدگيخدانسـته اگـر مانـده ويرمـن

باشديحيتصح داشته خاتمـهالبتهالزم از قبـل خودم كه است آن يبهتر

.مقدمه.همانجا.1

روشنفكري/370 و تجدد

نتياتح تجربهييجهخود و روزيـنايبعـديتفكر را ويـانبيمـدت1».كنميحتوض

مزادهتقي اظهار وضوح نخستكنديبه در ارتبـاطيشهاگفتهينكه درغرب تمدن اس»افراطيقدر«يبا ا.تداشته پيـندر در و آنيامـدخطابـه

بپخواهديم اعتدال ا.يمايدراه دارد از»افـراطيقـدر«يـنقصـد قبـل راتجربهياتحيخاتمه و تفكر مدد به يـدترد.دهـديحتوضيبعديخود

چنيسن كه چنينت و خـوريابازنگرانـهييشهاندينتأمل مـرديـكدرشايفرهنگ استيكييستهو صادق هم.دانشمند حـاالينبه هـم سبب

غرب«اصطالح تمدن م»ياخذ كار به جاگيرديرا وچـونيبـيمتسليبهآن به تق.چرا چرا گفتهزادهياما خـوديافراطيآن بود؟ رانده زبان بر را

انگگويديم آن و افراط نوع غربهايييزهآن تمدن اخذ جهت در دريكهبيلاوا ايدارينهضت بـود سـربرآورده كـهيـنمشـرق ملتهـايـنا«بـود

مغرباندازهيب ملل به فاصلهينسبت و مانده عقب تمدن و علم ينبيدربينهاا آنها بوديادزتناسبيو ايوقت»شده تكانينكه ويملتها خوردنـد

ابتنس آگـاهينبه مسافت و بعد آنهـايشـروانپ«يافتنـديفاصله جـوانتأمليكباره تميادزبدون تشخييزو اوليدرجـهياتضـرورينبيصو

ظاهر عوارض و همهيتمدن اخذ رايآن، آن ظواهر و اصول و اوصافتسل واقع در و صددرصد و بسته بـيمچشم و تمـدنقيـديمطلق آن بـه

شميغرب الزم درردهرا به دل تشوياو را آن و خواستنديقزدند و كردندطيكبه را فاصله آن جديجهش تمـدن كـانون بـه را خـود يـدنمـوده

تكامليعصر سال هزاران در بيافتهكه ا2».يندازندبود خـوبيندر جـاكن توجه تقيماست درسـتزادهيكه اسـتنباط مرحلـهيهنوز تكامـلياز

غرب دارديناكنديمتصور.ندارديتمدن سـابقه سال هزاران يـنا.تمدن

.7ص.همانجا.1.8ـ7صص.همانجا.2

371/تجدد

نميقنادقيابيارز او به چنـ.ودشـيمنحصر هـم غـرب ياسـتنباطاتيندرداشته ارواج در و چنيراناند استينهم حت.بوده بـهيناياگر را تمدن

بـازگردانيونان مـوجهيمباستان سـخن سـال هـزاران از گفـتن يسـخنايمبگذر.نمايدينم بسيناز غربـياريكه تمـدن تكامـل و ازيرشـد را

ا به رنسانس ميندوران رقم قـرونداننديمهمه.زننديسو دوران در كهغربيوسط شرقيتمدن تمدن اسـالمياز مـيو وگرفتـهيبهـره اسـت

حتينايانميفاصله و زيتمدنهايتمدنها فقـط نه دور نبـودهيـادشرقموارد در بل غربيغربريغيتمدنهاياست، تمدن بودهياز .اندبرتر

تقيدرستينكته ازادهيكه دارد اشاره آن شـرقيـنبه در كـه اسـتعقب احساس دريافتادگناگهان شوق«.كرديداپيوعشيماندگو و هوس

م قديلو سنن و آداب و عادات ترك پذيقومييمهبه ويرفتنو رسـومزندگ جايگاهيانمغربيراه متفكريكيكهيدرسييبه پيناز يشـروانو

عثمان قرياصالحات پيبدر سال باگفتيميشپنجاه چيدكه يـزهمـهبگيياروپا 1».رايفرنگيحتيريمرا

ترك»يفرنگ«كهدهديميحتوضزادهيتقسپس معنـيعثمانيدر يبهجنس« منحوس م»يتناسليمرض و آمرگويدياست از بـهيكـاظـاهراً و

فرنگ ممالك از شايهرحال و آمد شرق االفـرنج«يدبه داء كتـب»همـانعثمان.باشديعربييمهقد برا»يفرنگ«لفظيدر بسـتنديرا كـار به .آناديناگويديمزادهيتق جودت، عبداهللا دكتر از را نويبسخن ييسندهو

عثمان خود.استيدهشني،معروف روح و بود اصل كُرد در جودت دكترفرانسو ا.شمرديميرا عثمانيهنظرينطرفداران كـلخواسـتنديمـيدر

عرفيشرعينقوان مقتضيناشيو قـومينـيدياتاز عـادات اخـذيو ومدن سيقانون ويسسوئينقوانايرو تصـرف بـدون و مطلـق طـور به را

حتيرندبپذييرتغ بعضيو و اروپـايخط زبـان به را برگرداننـدييلغات

.8ص.همانجا.1

روشنفكري/372 و تجدد

جهان جنگ از بعد كه ايچنان وقت حكومت داديناول انجـام را كارهـاس پياستو را مغرب در كـهياسـتسيـنا.گرفتيشاستحاله چنـان را

مانام»يدنغرب«گويديمزادهيتق گفتند و 1.»يديمغرب«نهادند

لحظهحال است كنياخوب ازيدوريبرازادهيتق.يمدرنگ جستنامروزيشرعينقوان قول به جامعـه»سكوالر«يو دويـاكردن حكومـت

م كار به رايك.بردياصطالح آن باال در دنامديم»يعصر«بار بار يگروهم مـ»يعرف«جايندر تقـيـنايگـردينكتـه.نهـدينـام بـازادهيكـه

ادياستمداس و داشـتهيعثمانيبانران فـراوان نشـر و حشر روزگار آن درا.است فقط برجستهيرانياننه روشنفكران دوران آن در ويكه افغانستان

روسيمركزيايآس مسلمانان عثمانيزنيهو بسـنگريسـتنديميبه ياريوعقبيزن نظام احيماندهآن را اسـالميايفاسد دردانسـتنديمـيخالفت

انديحال تسليعثمانينهميشگرانكه حتيمخواستار و بودند غرب يبهنيغرب»يفرنگ« ا.دانستنديميموهبتيزرا مـيـنچرا بـداننويسـم؟يرا

عثمـان حكومـت اسـالمِ از مردم كه است يبازدارنـدهيسـنتهاويسببحكومتينيد نميو و بودند آمده ستوه به شرق كننـددانسـتنديدر .چـه

ا بر مينتصور بخواهند اگر ويننـدبرگزيگـرديراهـيكشبهتواننديبودغرب ايشياندساده.كنندياراختيتمدن بودينبه .حد

دينكته تقيگريمهم ازادهيكه دارد اشاره آن پينبه كه يشـرواناستنم تفاوت مشرق در تمـدن»اوليدرجهياتضرور«يانمگذاشتنديجوان

ظـاهريغرب عوارض نت.آنيو همـهيجـهدر بسـته رايچشـم تمـدن آنتمدنيمتسل.خواستنديم آسانينترسادهيگرديبه مينترو امـا.نموديراه

تقاينكته ازادهيكه ندارد توجه آن نارضاينبه كه وضـعيدشديياست ازهم و بود سربرآورده جا همه در هميينارضاينموجود تسـليلمينو يمبه

جا انقالبهاكهآنيبه به كند شرق وارد را غرب زدگونهيتمدن دامن گون

.همانجا.1

373/تجدد

انجام چينا.يدو كرسيزيانقالبها بر ديرا در كه بـودروننشاندند جامعهنمايعني را جامعه هر بعد.ساختنديانتوان تمـدنياعمال ظـواهر رواج و

ضـعيغرب توان اثر بر واقع اياسـالميهـاجامعـهيفبه اثـر بـر يـنبـود؛ايتواقع نخبگان كه تـارجامعهينبود بـه سـنتهايخها بـيو اعتنـايخـود

چ و ميزيگشتند طلب را گرايزانمينا.كردنديناشناخته غـربيشاز بـهتسليلتمايا ايمبه الزامـاًينبه نه و برآمد نخبگان درون از اساس در تمدن

م اثر حكومتهايلبر خواست عثمان.و در جهـانيآنچه جنـگ از اوليپسپ وقوع جامعهيشترپيليخيوستبه ريعثمانيدر روزگار يـدهدوانيشهآن

جهان.بود جنگ در پيشكست آن دنبال به و جـوانيروزينخست تركـانتقاضاهايپاسخ به جامعهيبود در زواليعثمانيموجود به ا.رو يـراندر

رضاشاهيزن نوسازبرآمدن چيو مشـروطيزيجامعه انقـالب از كه يتبودهنگام آن قاجاريعنيتا افول بوديهزمان شده مطرح جامعه ا.در در يراناما

تغيزانگشگفتيمقاومت برابر پييردر وقوع به اح.يوستسلطنت شـاهاز مدقاجار و ساختند وانمودنديهبت تفاهم و مدارا اهل بـه.را كه را آن درست

جلوه مستقل بود، وابسته دوانگلستان آن و ساختند خـالفيگريگر كـه رارسيلم قدرت به تبليد،انگلستان هنـوزيسـازوارونهينا.كردنديغوابسته

تار بيرانايخدر بـارررسيدرست همچـون و اسـت درينسـنگينشـدهجر سه مل(عمدهيانناخودآگاه و مذهبيچپ اسـت)يو پوشـانده .چهره

قاجاريشستا نوعيلتبديهاز به درايشد تفكـر وراجنـاحيـرانطرز يكـهم حدينا.كرديعمل به تفكر ايطرز احـزابيافـتگسترشيراندر كـه

مل و همـيزنيچپ قاجارينبه از مـيـهنحـو پهلـوگفتنـديسـخن از يوقاجار.ساختنديميطانش پهلويهتقابل ميو تقابـل شخصـيـانتنهـا يتدو

تغ كه شعلهييرنبود را آن پاسلطنت بـه احمدشـاه خلـع بـا و سـازد يـانورخصلتينا.برسد سيفرهنگيتقابل صورت به كه كـردياسيداشت .بـروز

اساس در توده قاجاريكحزب تعهيحزب با بـههيقاجارداتبود نسبت

روشنفكري/374 و تجدد

استثناياتيخصوصينچنيزنيونمل.يهروس چند جز به ا.داشتند نكتـهينبهداشته اشاره ابارها در و دوسـتانشزادهيتقـيسـمبنوخـواهميمـينجاام و

ا به سينهرگز تحول از نداشتهياسيجنبه ناآگـاهاشاره آن از چنـد هـر انـدتق.اندهراسيدهيم.اندنبوده هميهم و بسيفروغزاده كـارگزارانياريو از

پهلويبعد دوران هميدر به و نبودند قاجاران از واقع به هـميناول سببگرفتند قرار اتهامات انواع معرض فروغ.در از بازيمبگذرياگر به يهـايكه

كســان نــداد، رواج را آنهــا و نــداد تــن تقــيدوپهلــو ماننــديچــون زاده،قاجاريتهاييشخص قوياز همچون ده و ايگران،ام بـه زدن چشمك ويـناز

فرد نداشتندياآن ابا ا.گروه باينبا منصفانه ايـدحال اينـانگفـت يـنبـها به و شافرهنـگيـنكشور ارزشـمنديسـتهخـدمات داشـتهيو .انـدهـما همينانهواخواهان پينهم را دوپهلو هم.گرفتنديشروش بـودينجاهـااز

پا بهـرهلويپهميرژهاييهكه الزم اسـتحكام از و شد نشـدلرزان نـه.منـدپهلويونمل مذهبهايبه نه و داشتند بيوناعتقاد عهديشترينكه در را بختها

سيهقاجار حـال هـر بـه كه چپ نه و بودند داده اختصاص خود ياسـتبهميكيبلشوييهروس اجرا به اعتبارگذاشتيرا به چـپتوانيميو را آن

پهلو.ستدانيقاجار عهد شيدر شـاهيروابطيحائريمعبدالكريخاول باتبـد را نجـف محـور هـم با دو هر و كـهيلداشت قـم محـور بـه كردنـد

زمينبزرگتر در بود پشـت.يعتشـسـازييملـيينهتحول يمـذهبيبانيامـاتشـينايبرايگريد درچارچوب بـهيـدارپديعسلسله بنـا مگـر نگشـتتوايكسينآخر.صلحتم مرتبـهنستهكه در برقـراريابـود را تعـادل بـاال

آ همانا .بوديبروجرداهللايتسازدتقـبازگرديم و تمـدن افراط.زادهيبه كـه صـادقانهيگـرياو را خـود

منكوهديم انقالبيفتوا«گويديو و ايتند در سـالينمن چهـل در امرروزنامه در بعضيقبل و بعديكاوه تغيمبنيمقاالت به دعوت ييراتبر

مقداريزنيانقالبيكل ايمتضمن بـهيناز كـه خاصـه بـوده افـراط نوع

375/تجدد

بعضـيدهدهتجرب كـه ملـيشـده آداب در تبـدالت موجـبيگـاهيازمنايتسلسلها حتشوديمطلوب ميمنتهيو هم زبان در خلل گـردديبه

مل اركان تزلزل باعث آن اختالل شدتوانيتكه موقـع...د آن در هـم مـنفرنگ آداب و تمدن كامل اخذ لزوم به حكم كـردهي،در اسـتثناء را زبـان

1».بودم

اهميزنزادهتقي از را زبان شادمان ميتيمانند برخوردار سـازديخاصم غربيحتگويديو به را كس همه كه هم زمان آن ميدر خواندهيشدن

چ همه و غربيزاست مهپسنديديميرا و فرنگـخواسـتهياست يسـراپااستيم،شو بوده كرده استثناء را ا.زبان در چنانكه آمـدهينحاال خطابـه

ماست چكنديدرك همه ايغربيزاگر از هم زبان تغينشود، درييرهمهنم .مانديامانسالهازادهتقي در ايزنـدگيپختگـيكه در خواهـديمـينجـااسـت

تعر را تمدن معنـگويـديم.كنديفنخست بـه لغـت اصـل در يتمـدنچينيشهرنش آن واقع در رايزيو آن كه قـاپو«است درنامنـديمـ»تخته

صحرانش زندگينيچادرنشيني،نشكوچيني،مقابل عربـان.يانشـكارچيوع مدارج به را متراليتمدن عقـبيسـادهيتمـدن«وكنندياطالق ملـل

را حقديولـنامنـديمـحضارتمانده اوليقـتر يزنـدگييـهدرجـاتمختلـفيزنياجتماع مدارج و مراحل تمدن كه چند هر است تمدن آغاز

پاياربس و شرح2».دارديينباال بـديسپس و پيهيساده بشـريشـرفتازمييابتدا دست به تمدن نام طـدهديبه ابتـدايو كـهييمراحـل هـم را

زمان به فكـريمحتاج تكامـل درجات از درجه هر و است بوده ويدرازمـياجتماع تمدن است، بوده فاصله سال هزاران ده بل هزاران .نامـديرا

ا ــينجــادر شــكلگزادهيتق ــهيرياز رودخان ــداد امت در درتمــدنها و ــا ه

.9ص.همانجا.1.همانجا.2

روشنفكري/376 و تجدد

داشهايييهناح وجود فراوان آب مـتهكه سـخن هـواگويـدياسـت يوه را گرم و معتدل عواملبالنسبه از حسـابيدهنـدهياريم بـه تمـدنها

و.آورديم سـند در و سـومر و مصـر در كتابـت و خط اختراع به سپسميگرديجاها پكندياشاره را تمدن آثار كه چند ايشهر بهيناز مرحله

گل ظروف ساختن پختهيصورت و مدانديمهمميلعابياخام گويديون مديدبا«يزآنها و مراحل بشرجزو تمدن شـوديارج يبناهـا1».شـمرده

نسل از هنر و دانش انتقال و ديبزرگ نسل برميگربه مهم هم .شمرديراجنوبزادهيتق قسمت در سومر تمدن از مصر بر يـادالنهـرينينبيعالوهعكنديم از آشيالمو و سومر مشرق، بوردر شمال بابـلالنهـرينيندر و

مغر در سند و سومر شمال تمدنهادر و هندوستان جنـوبيگـرديب درفلسطيونانيشرق سورينو اوگاريهو فنيتو ختيقيهو آسهايو يايدرآنـاطوليرصغ مشرق در اورارتو تمـدنهايو شـماليمـنيرامـونپيو وچيغرب و آنهكنديميادينعربستان در خط نمااكه و يداييپ.يافتنشو

م نام را مصر در طب و حساب علم و بابل در نجوم چنـدبـرديعلم هـرابتدا مراحل در را آنها .دانديمييكه

اپس مرحلهيناز از علميعاليادوره تمدن اكنديميادياز يراندرم.يونانخصوصبهو رارسديبعد آن كـه رنسانس ويدوره«به تجـدد

آدابياءاح و نيونانيعلوم قرنيمهياز معتقد.دانديم»يحيمس15دوما كه فعالييدهزائ«رنسانسيناست و عقل و علمـيفكـريـتروح يو

هلنميقو به موسوم نم»).يونانيانيعني(بود را رنسانس واقع تـوانيدربـه.برشمرديهلنيدستاورد بازگشت تفسـيونـانرنسانس بـا يريبـودمسگويديم.متفاوت از قبل ششم قرن سرچشمهيحاز و شد علـميآغاز

ف منبع و تمدن بشريضو .شديادنيبرايكمالمـزادهيتق همانحال انويسـديدر طبيضفـيـنسـرّ موهبـت يعـيو

.10ص.همانجا.1

377/تجدد

قخارق و تمدنهاناپذيرياسالعاده بسـيگرديبا و او محققـياريبـر ينازنيختار روشن تمدن و دريدترد.يستعلم كه پسيشگرانانديانمندارم

مشروط داشتهيتاز جامع علم و دانش تن يفروغـترديـديبيكي.انددوتار به هم كه اسـالميرانايخاست علـوم به هم و است داشته وياشراف

همي،فارسياتادب تاركهآنو بـودهيخبا كـرده نـرم پنجه و دست غربفلسفه با و آشـنايغربياست اسـتييهم تقـ.داشـته او رازادهيماننـد

ايمدار تقينبا كه فكرزادهيتفاوت اعتدال نتوانست ميهرگز روييانهونمايفروغ به مـ.بگذارديشرا جـوشبينـيميبارهـا بـه او رگ چگونـه

داورآيديم حتيهاو سرمييكردارهايو او از ا.زنديتند نهيندر هم جاهلن تمدن پديفقط برميكهاييدهرا ممتاز مشمرد،يو يـنانويسـديبل

نيبعـدينسلهايهمهيبرا«تمدن جهـان اقـوام ويـزو اعجـاب مـوردميبرا.استدهبويرتح اسالمخواهميمثال ممالك در كه كنم يعرض

ا واسطهيرانو به كه عربيونانيكتبيترجمهيهم اسـتفادهيبه ازيوبحيونانعلوم و مطالعه قرنها علماو و حكماء آنها در غور و تتبع و يث

فارابيداپيادز مانند و ابنيشد ابنيناسو بسـو و آنيگـردياريرشـد ازف روشنايضمنبع ولييكسب چيونانمقلديكردند كمتر و بـريزيمانده

م اوائل علوم كه علوم دقينا1».افزودندناميدنديآن نـه.يسـتنيقسخنتأث و ارتباط بريرگذاريبه تـأثيكديگرتمدنها بـر نه و دارد يرگيريتوجه

ايونان نهيراناز حـوزهكهآنو و ترجمـه ويونـانيرامـونيپينهضـتاسكندريانيميلسوفانيف در جاهايهرا ميگرديو ا.سنجديدرست ينبا

با ازيدحال كرد همـيااسطورهيونانقبول تـا كـه بـود شـده ينسـاختهحت ادامهتاياواخر هم امروز خـودينازادهيتق.استيافتهبه را اسطوره

مينچن جوان«:كنديوصف عهد قـديدر حكمت و منطق كه نـزديممنمدرس و سرشـتهيونانخاكيشههمخوانديميمينعلما و علـم منشاء را

.12ص.همانجا.1

روشنفكري/378 و تجدد

م حكمت افسـانهشمردنديبه كه آنجا بـهينبـياتا و داشـته رواج آنهـامـ خـود خـاكفتنـدگيشاگردان در يالعـادهفـوقيتخاصـيونـانكـه

وقتييسحرآسا كه كاروانهايهست مينمسافريكه عبور آنجا كننـديازو سرزمروددر آن كسينبه هر خاطر مسـافريدر دريهمـهيناز آنچـه

د خود شنيدهعمر بيدهو ناگهان به كرده فراموش بـهشـوديمـيـدارو وسرحد.آيديميادشان از مـيونانچون آنهـاشـونديخارج ذهـن از بـاز

م شينا1»!!شوديفراموش كه است آن گواه يحتـيونـانبـهيفتگينمونهحد اسالميعهشيعلمايبرخاقل،نزد، ايو در رواجينهم ابتذال از حد

است مـيكسان.داشته تصور عرفـ»يغربزدگـ«كننـديكه مردمـان ويازبهپرهيزيند است خوب است درسزادهيتقـيگفتـهيـنابرخاسته كـه

كنندخواندهيميآخوند توجه تقـيدسيخاطرهينا.است هزاديحسـنرويـايگو آن دزگـاراحـوال مـدارس اسـتينـيدر درزادهيتقــ.بـوده

نمـيرانايختاريگردييهانوشته مهم چندان را معتقـدشـمارديباستان وا در هرچه اسالمبينيميميراناست عهد استيدر گرفته .شكل

اگذشته تقينايتواقعيهاداوريناز كه پزادهياست يشرفتخواهانترق ايرانايو در تجـدد راه در و اسـت .اسـتانديشـيدهيمـيـرانبوده

الگو كه است تجربهيروشن تفاوتهايهتركياو اندك با است با.ييبودهوقتينا تميهادورهيحال بشربزرگ برميدن يبنـديمتقسـشمرديرا

ر ماخود انجام غرب تمدن به توجه بشـر«:نويسديم.دهديبا رايتمدندوره چهار ميبر آغـازيدوره:كرديمتقستوانيبزرگ از كتابت و خط

مس از قبل سال چهارهزار حدود در آن قبليحظهور ششم و هفتم قرن تامس دورهيح،از مسيونانيتمدنيو از قبل ششم قرن اوليحاز قـرن تـا

دورهيحمسازقبل و هم، بعد قرن سه دو اسالميو قرنيعاليتمدن ازهجـر هفـتم تـا دورهي،سـوم غربـيو سـقوطيـدجديتمـدن از پـس

.همانجا.1

379/تجدد

سنهيهقسطنطن دماغـهيحيمس1453يدر كشف و طبع اختراع يـداميوآمر كوپرنيكاو ظهور بيوتوننويكو دكارتيكنو يدسيبنددوره1».و

تق نهزاديحسن دورهيستمنسجم ازو نيكها ا.يستندسنخ حـاليـنبابا ارتباط قد«در ممالك و ملل كيمهتمدن كميفيـتو دو»آنيـتو هـم

تشخ را تمدن علميكيدهديميصنوع تمدن يونـانماننـدنامـديميراقد مراكزيمعهد سوريهاسكندريونانيو خاموشـيهو از بعـد قرون يدر

قد تقهبكهآنيمكانون آزاديشتربزادهيتصور و علم تايبا داشت ارتباطد و قدرت، جهانگيگريبا مبتنيرتمدن كشورگشا انتظـاميو و قدرت بر

تشك سلطنتيحكومتيالتو تمـدنهايو در ايكـه و روميـرانآشـور ونمـبندييمتقسينا.شوديميمتجل تصور برخـورداركـنميهم دقـت ازم.باشد كشورصورتتوانيچگونه علـميرجهانگيكرد فاقد كشورگشا وآزاد.باشد نميحاال كه كنار چزادهيتقدانميبه ايزيچه در درينرا جا

دارد حال.نظر هر نادربه افراد جمله بهياز دست دوران آن در كه استا.زنديميبندطبقه اسـت معتقـد داريـرانالبتـه عهـد زمـانيـوشاز تـا

قاجينناصرالد احتيبراارشاه طـبيصـحياجاترفع از يونـانيخـودم دار.اسـتكردهياستفاده پـاگويـديمـيـوشاز ويچپـيشكـه خـورد

طب به شد متوسل د.يونـانيدريقيعاليبسرانجام هـميگـريمـوارد رام نرسكنديذكر اثبات به همه دارانديدهكه دعوت هراكليوشمانند يتاز

نپذيونانييلسوفف هـميحتيزهاچينا.استدهبويرفتهكه صـحت اگرگشاده از باشند اييروداشته تهـيتحكايرانيتمدن از نـه بـودنيدارند

اشكان.تمدنينا ساسانيانمورد حديانو به آسـانبغـرنجيهم كـه انـدداورتوانينم به را نويآنها هرحال به اما بهيتجددگراييسندهسپرد ما

اياربسيونانتمدن تمدن از مهمتر را تمدن آن و دارد دانـديمـيرانباوربس كه بودهينچنباورانيونانازياريچنان يبعـداتيقـتحق.انـدپنداشته

.13ص.همانجا.1

روشنفكري/380 و تجدد

ا داوريناعتبار از گردانيهادست سست دارد.استيدهرا قبـول او خـودفنون و علوم و تمدن ورود حوزهيونانكه قـدرتينمسلميبه علت به

روحانيمعنو قو«واسالميو فـوقيتسلط ويـاتادبيالعـادهو عـربفارس زبان انبساط و تشكل و تكامل و رشد و نمو و قـدر...يعجم يبـه

اسالم ملل ايروح تسخيرانيو بـرايررا كـه بـود يممفـاهيـانبيكـردهفنونييهعال و فلسفه ويونـانيحكمت، نجـوم و هندسـه و حسـاب ازعربياضير زبان همان طب طـوريو صـيرا و كـهيقلوسـعت دادنـد

استقالل با آمدبهيتمدن ميونانيلغات1.»وجود كتـبيكمـيزانبه واردتأثيعلم و ادبيريشد زبان مينهم.نگذاشتيدر نشان دهنـديسخنان

فرهنگ اياسالمكه اسـتيفرهنگيرانيـ نبـوده چ.منفعل يـزيعربـانبرا عربينداشتند زبان مگر ايمقاومت فرهنگ هم را آن يمتنظـيرانيكه

ساخت برخوردار زبان دستور از و ا.كرد باگفتهينالبته را دقـتيـدها ازساخت ا.برخوردار بدانينمهم تقيماست نظرزادهيكه به اتكاء هـاييهبا

نمـيفرهنگ زبان بر را خود فرهنگپـذرانـديمطالب بـه جـذبيريو وچيفرهنگ و هضم و استحاله ميعرصـهدريگـرديزهاييو يـانارتبـاط

ندارد اشراف همـ.فرهنگها نينبـه قـادر هـم ازيـنايسـتلحـاظ نـوعتوضيهاگذاراثر درست گـردياشارات.دهديحرا مختلـف منابع از كه هم

تاريشتربآورديم ديخيخصلت از و معنـايفرهنگـيدگاهيدارند يبـهنميدجد نشأت .گيرنديكلمه

گوشهزادهتقي شتاب تارييهابا ميخاز ذكر را غرب تمدن وكنـديوم صفحه دوسه دررسديدر و شرق در تمدن انحطاط زادهيتقـ.يـرانابه

مس پانزدهم قرن از است خودمان(يحيمعتقد نهم عال)قرن تـرييعواملبه اروپا آمددر مدن؛وجود و حكمت و مـدارجيتعلم به و گرفت رونق

دماغهيدرسييباال كشف و طبع فن اختراع آمريداميو اصـالحيكـاو و

.16ص.همانجا.1

381/تجدد

ولينيد گرفت انبساط مقابليلوتر زمـ«در اسـالمينمشرق ممالـك يواست از دورهياليپس سرفصـل كه خاتمـهيـتجاهليمغول يدورهيو

فوق انحطاط به بود گرائتمدن نيـنا».يـدالعاده .يسـتنيـقدقيـزسـخنمعتق.يمبگذر استداو از پس كه ايالياست در علـوميحتـيـرانمغـول

ديروحان معارف ب«ينيو و پوچ و سست يبـرا1.»يـدگردمايهيبالنسبهويزچنگياسايمغوليانفرمانروا اوسـتا بـر و بود مقدس كتاب همچون

سبقت اسـالم.يافتقرآن علوم برابر حكمـت«يدر و كـالم و فلسـفه ازفارابياله كتب رازيو ابنيو اصـطالحيناسو بـه رشـد ابـن »علـوم«وليمياك هيمياو سيمياو ريمياو اول»يمياو حروف جمع با ر كُلّه«كه سـ «

همچنيدندنام مغول«ينو موهومات و خرافات و اعداد و جفر و ويرملرايرنظا»...ويترك پايـزنيفارسيانشايحت«.شديجآنها يختـارييـهاز

سيهقيب درهنامهياستو گودال گرفتينادريتا 2.»انحطاط

شكلگزادهيتقيبترتبدين و دريريآغاز را مشـرق«انحطاط ممالكاياسالم مخصوصاً م.كنديميمترس»يرانو رواجيفكـريرانيـانايـاندر

بد طور به كه عقبيهيدارد اسـتيهامانـدگتمام گـردن بـه مغـولياليرانم.اندازنديم تصور ثانيـناكنمياوالً و باشـد درسـت مـايـاًسـخن بـه

ديندگوينم اقوام ورود چنيگرچرا اعـراب.كننـدينمـيفتوصـينرا ازسلجوق تا بـرا.يانگرفته اعراب بدانند است ديخوب دريـنرواج خـود

برخيمركزيايآس بـودهيشهرهايو كـرده چـه بـزرگ يـاانـدخراسانبخشهايانسلجوق ادب.يرانايگرديدر در كـه كـرد چـه اسـكندر مگـر

پيفارس رسيامبريبه ا.يدهم كـه ازيورشـهايـنالبتـه فتوحـات يـكونبوده معناجنس هركدام و نميياند اما دارند بايختاريكتوانيخاص را

كشـيكييشناسا وصـف به درونـهيدخصم تـاريو تحـوالتيخآن و

.18ص.همانجا.1.همانجا.2

روشنفكري/382 و تجدد

ناديگرد سـويـناگويـديمزادهيتق.گرفتيدهرا از برآمـده يانحطـاطعرصه در جاينديمغول به را كهييكار قاس«رساند قول ببه يناميكم

بسملهيمصر اعراب تركيعنيدر مختلـف اهللاينحـويـبوجـوه بسـمشدند قائل شق هزار اقل ال مبالغه 1».بدون

تقبه حالزادهيباور ايدر و مشرق عظيرانكه جـانيمانحطاط بـه راجدآموختيم زميمدنيدنهضت مغرب احيداپيندر اثـر بر كه يـاءشد

علوم و كشفيونانيتمدن جدياتو اختراعـات ويفاصـلهيـدو مغـربز ا.شـديادمشرق مبـارزهينجـادر و لـوتر نهضـت بـه جمـوداو بـا اش

بزرگتري،قشريانروحان را الهينعقل دانستيبرايموهبت انسان .نوعشرق مدنيملل نهضت علمـ)يتمـدنيدبخوان(=ياز مغـربيـدجديو

نشدند مطلع زندگاصالً امور درصد نود كه آنجا تأثيواز يـدعقايرتحتد افكار مسلميانجرينيو غربينداشت، مسيتمدن ازيحيرا و شـمرده

م اجتناب كفار به حتـيتشبه دنيكردنـد امـور ويـويدر علـم و صـرفابور.تمدن اسالمينبزرگتريرونيبيحاناز ايعالم كه اجتنابينهم نوع

كر تمسخر را تشبه پاز بود ا.نكردنديرويده تقـينبا نظـر بـه زادهيحالعثمان عصر انـدكيدر اول نـاپلئون از پس مصر در تمـدنيو و علـم از

گرفت رواج ايراا.فرنگستان به اما رغبتينن هم ويتحوالت نـداد نشانميتن« اميتقيرزااصالحات سـالهيرنظامخان سـه توقف مدت در يكه

جد انتظامات ارزروم در تشـبثاتيعثمانيدخود و بـود كرده مشاهده رامـدتينخانحسيرزام كه سـفيسپهساالر اسـتانبول ميردر و بـهيـلبـود

اصـالياجرا و انتظامـات نوع احاتهمان عقـيـراندر 2».مانـديمكـرد،

ازادهيتق نتيناز چنانچهگيرديميجهمالحظات از«كه خـوردن شكستعثمـانيهافرنگ خـاك به آنها تجاوز دفع بر قدرت عدم ايو نبـوديـرانو

.همانجا.1.20ص.همانجا.2

383/تجدد

ديكييدشا قرن بيگردو آغاز 1».يافتيميرتأخيداريهم

تقاين بحـثزادهيسخنان امـا توجـه خـور در هرحـال .يزنـدانگبـهنادرستدرستييهاگفته گاه و قضينا.يقنادقيااند از بيهجنبه يشـتررا

تقـ.شكافيمينم كه است آن تفسـزادهيمهم خـالل خـوديخيتـاريردربه مگيرييجهنتيكدست مـزنديمهم كـهيتكـانينبزرگتـرگويـديو

عقب و تعصب و جهالت مشـروطيماندگطلسم نهضـت شكست، يتراچهاردهم قرن اول ربع آخر در بسينا.بود گرچه هبـوديفضعيارتحول

متجـدد نظـر برخالف هست پـينو قـدم پـنج قـدم هـزار از يشهنـوزتمـدنيدام«گويديم.يمانرفته نـور پـانزدهم قـرن آخـر از قبـل دارم آن

ايقيحق بسطيندر ايافتهمملكت جـاهلستبدادو تعصبات زواليو راهگرفت ايدام».خواهد تعلـيناو كـه تربيماسـت ايـتو رايـرانسراسـر

ايدام.يردفرابگ تعليناو به كه تربيماست نشـوديتو روح«اكتفـا بلكـهــدن ــ«و»تم آزادمنش و ــاهل تس ــريروح فك آزاده بگ»يو ــردرواج وي

وطنيدوستوطن« نوع پـابگايندر»يانمغربيدوستاز معتقـد.يردكشورهنوز، ايعنياست زمان ايراددر به نزدينخطابه، .يـمانشـدهيـكمرحله

دوينا وطن دوسـتيستكه وطـن نوع از هم وخواهـديمـيـانمغربيراسنجستايديم سخن وطـن.نمايدينماييدهالبته از كـاذبيپرسـتاحترازبعض« ملتيو ادواريافراطيپرستظواهر در باخيرهكه شرقيندر يملل

شبيافتهشدت شعوبيهو اواليهبه غُالت راياسـالميقرون آن و اسـتزبانها شـايندگو»يزمشون«يفرنگيبه خودمـان زبان به ملـتيدو را آن

ناميباز خودستايبرخودپرستيمبن...يدتوان ويملييو افـراط به استاغيتمزيدعو بر تفوق برتريارو ديو اقوام تعصبيگربر غرور يـزآمو

هم2».يمل شعاريندر همه«جا فوق بـا»آلمان آلمان در ازييممـا«را كـه

.همانجا.1.21ص.همانجا.2

روشنفكري/384 و تجدد

گـرفت بـاج ا»يمپادشهان مقاكنـديمـيسـهمقايـراندر اسـتاييسـهكـهبسترهازادهيتق.يرجديغ انـواعيفرهنگـيبه و نـدارد توجـه مختلـف

ميكسانرايپرستوطن .يخيتارهايزمينهبهتوجهيبكنديتصوردرستزادهتقي مشـروطيبه انقـالب تكـانيتمقطع مهـمرا و دهنـده

بدانديم درستو تارنويسديميه آن كهيخاز ضـعينهضت«است يفولوجديبرا تمدن آزاديعصريدكسب شديو ضـع«چرا».آغاز ؟»يفولو

وقت واقع مشروطيبه نهضت ميتاز مگوييم،يسخن يكبهكنيميتوجهخيخيتاريدوره به سنتهايزشو با گسست و جلو يـنا.بازدارنـدهيبه

ضع تنها نه خـوديفنهضت نوع در بل است كـميكتـانبوده بـهو ماننـداست آمده تقـيدس.شمار نظـريمـردهزاديحسـن امـا دانشـمند اسـت

چيمنسجميخيتار همه و دريزندارد ميدورهيكرا .طلبديكوتاهتقبه عدهزادهيباور جز وطنيابه و فهم با و حقدانا سـهيقيدوستحقطبقه تمدن از ملت دورماندن استيقيموجب رشد يطبقـهيـك.و

پ با است تـديشوايانيعوام بـه متظاهر و متعصب و عـارينجاهل ازيود دنيقيحقيانتروح غالباً .ياپرستو

افراطملتديگري جاهل همهيپرستان قـوميكه بـه را بشـر مفـاخرم اختصاص ادهنديخود كماالت و صفات اقـواميرانيو مواهـب بـر را

تمدنهايحتدهنديميحترجيزآماغراقيگرد منبع را خود ملت و مملكتم عالم علوم زمرهيطبقه.شمرنديو آن ومĤبيفرنگيسوم خودپرست

بستپرمنفعت اعقيدهيو تحصـيمانو جز كه عـيلاست و ويشپـولزندگ ظواهر ميهافرنگياخذ مايلو جمع وبه خـارجيادگرفتنل يزبان

برا نه مكرريالبته و موقت مسافرت و علم، امكـانيـاكسب درصـورتآمريدائم و اروپا هيطبقهينا.يكابه به معنويزچيچسوم اعتقـادياتاز

دلبستگ استقاللندنداريو فاقد فـداكارو و عـزت و خينفس راه يـردرهستند خود ملت و وينا.وطن دارنـد نفـرت خود وطن و ملت از مردم

385/تجدد

فرنگ عارضيعاشق عادات و آداب ملـيو نفس حقارت و هستند يآنهادارد غلبه آنها ميلقبينا«.بر آنچـهيلاشخاص فرزندانشـان و زن دارنـدا از است كمردويرانيتممكن ظواهر و حتيتاهمبوده ويو نـامطلوب

فرنگ كننديانجلف اخذ 1».را

مدهزاتقي صراحت با فرنگـ«بهگويديسرانجام تمـدن اخذ ويلزومترب و كماالت و معرفت و ضـروريتعلم و مطلوب فضائل بلكـهيو و

متمدنيحت ملل اوصاف مستحسنات و دارد2»مستحبات عـ.اعتقاد يندرم فكر استكنديحال تربيزبده«خوب وييافتـهيـتنفـوس آداب مـا

مل بيسنن و نضـرريمطلوب را حقيـزخـود را آنهـا و كننـد يـرحفـظا3».نشمرند تناقض به خود كه سـخنيبتركيناو بالفاصله است واقف

ميكسان مـآورديرا خرده او بر مـگيرنـديكه تجزگوينـديو يـهتمـدنكرديراستناپذ اخذ را آن پـايهمهيداگر بالضـروره آن بنـديمتعلقـات

م نمشوديشما رايكيدنتوايو دقسمت قسمت و ردكنيگرقبول .يـدراازادهيتق مخالف مـينكه مثـال را هنـد و ژاپـن است كـهزنـدينگرش

غربتوانسته تمدن اصول مدنياند حفظ با خـوديلاصيترا زبـان و خوداعتنا و كنند غربيياقتباس آداب ظواهر م.نكننديهابه كـهگويـديدرست

ژاپنيهايدشوار خط و نشدهيزبان آنها ترك هـميهاهنـديـااند؛موجبز از انگليبقريستنپس حكومت تحت قرن دوانگـاريسدو خـط يبه

التنويسنديم خط نكردندينيو اخذ .رانميمالحظاتزادهتقي اما درست درتوانديدارد را مجموعـهيكآنها

از و سازديمعنايكبگنجاند برخوردار سـخنانيبرا.جامع كـهيجبرانميشترپ و بود رانده زبان فرنگخواستيبر سرتاپا از حـااليهمه شـوند

.23ـ22صص.همانجا.1.23ص.همانجا.2.همانجا.3

روشنفكري/386 و تجدد

فرنگ تمدن اخذ با ارتباط در را اعتدال نمـكنديميغتبليروش نـدداياماجزئ به اياتچگونه ابعاد اينو واقع به و او.بپـردازدينشگـزيـنمسئله

تدويك با ارتباط در ايدجديقانونهاينكلمه مصـديراندر بـارزكـه اقمينوساز شمار مـرفتنديبه هـم هنوز نمـرونـديو زبـان از.رانـديبـر

سـازمانهايتمدنيدجديساتتأس و بانـك و ارتش سـخنياداريمانندنگويدمين متوجه كتابخانهيستو و مجلس و دانشگاه همان كـهييهاكه

م عالقه ابراز آنها آمـدهكرديبه كجا نـوعيالحظـه.انـداز بـا ارتبـاط درس سازمان و اختيافتهسامانيسخنانياسيحكومت خـودياردر مخاطبان

ا.گذاردينم مـينبا مطلـوب هـم هنگـام همـان در چون ازنمـوديحالماديآز به ايدآيانسخن ميناز صحبت .كنديمقوله

استاو معتقد بشر«همچنان هنر و علم و مرحلهيتمدن يعـاليدركردهيوناناز كمالياظهور قوم آن ا»استيافتهدر به بسـندهيناما حدمكندينم آزاد«گويديو بلكـه هنـر و علم تنها وينه اسـتقالل حـب وسرزميزنيانسانيثيتح همان استينمنبعش بوده ملت همان يوقتـ1.»ومينا را اخوانميجمالت تقيناحساسم كه فشـارهازادهياست يبراثـر

سياجتماع تماياسيو اعتـدال به روزگار دريـلآن و اسـت داده نشـانم سخن خط و زبان حفظ ضرورت از بـهگويديضمن همچنـان وگرنـه

چ همه و دارد باور ميزغرب غرب از بـهيـنا.دانديرا راجـع او سـخنعلميونان پااستينه نه ا.دارديجداييهو عهـديناز در سـخنان نوع

ن نداشتهايميدهديزرنسانس دوام همـه.انداما كـردن يكيهـاينيخالصـهناميجامعهيكدريبشرفرهنگ به خـوريكـرديرويونانكوچك در

اند و نميشيدهاحترام حساب قبينا.آيديبه از سـخنان همـانيـلگونـهخوديسخنان كه بـهخواسـتيمـيكيحاال.بوديدهنكوهيشترپاواست

رويفرانسه بپآن ديونددزگار تمايگريو او خود همـهيلچون يداشت

.26ص.همانجا.1

387/تجدد

ازيختار منشعب را بشر واكـنشينا.بدانديونانتمدن حـق بـه نگـرشفرهنگها ايگرديمردمان از و دارد دنبال به كالمينرا پـايشپـيگذشته

است دانشمند.افتاده چنياز او همه.يستنيدهپسنديزيچينچون يباايهايشدلبستگ تاريرانبه به او نيرانايخنگاه نيـزباستان .يسـتدرسـت

فكريمرد انسجام فاقد اما است بو.يكتابخوانده نهيگاه اگر خصومت،ا به نسبت او كالم از حتيراننفرت و ايمقاطعيباستان ياسـالميـراناز

م مشام آزاديتق.رسديبه اگـر اسـت معتقد حاصـليزاده رشـد نباشـدجزشودينم عقل نمو كمال به رو ناقص ولو تجربه به.روديبا پاسخ در

ميكسان كه مهـمگوينديهم آزادعـدالت از آزاديتـر و بـدونياسـتمـ مـرج و هرج موجب آزادگويـديمـشـوديعدالت ياسـيسيفـرض

اجتماعيافراط عدالت مدنيبدون نيو فـرضيحتـ«لكـنيست،محالآزاد بـدون آن تكامـل و بسـط و عدالت دائـرهيوجود نـه(عمـليدر

است)يالخ ممتنع و جامعـه1.»محال اسـت ممكن او باور امـايابه آزادعدالت نميافاقد اما باشد ناقص عدالت امـاياجامعهشوديبا نباشد آزاد

بخورد چشم به عدالت آنجا .درواژهدر دو با نيارتباط ملت و معنـاياولگويديميزوطن زادگـاهيبه

دوم و معنياست مذهبينديبه معانيواژه.و به پسانتر يگـريديملتاست شده عثمـانيناگويديم.استعمال مملكت از واژه دو ايهر يـرانبـه

است معنـ«آمده به زمياسـيسيوطن قطعـه از اسـت عبـارت بـاينـيآنواحدينمعداتسرح حكومت تحت در دولتيكه قلمرو يپادشـاهياو

سكنهباش و قـوانيد تابع زيمشـتركينآن و منـافع در ويـانبـوده غـم وازيكشريشاد نظر قطع مشـتركيامشتركينديداراكهآنباشند زبـان

باشنديا مشترك خـودينايوندپزادهيتق2».نباشنديانژاد وطـن به را مردم

.28ص.همانجا.1.30ص.همانجا.2

روشنفكري/388 و تجدد

همد به آزاديگرو و رفاه به ميموكول ملك آن ب.دانـديدر يگـرديـانبـهاگذارديميدتأك زينبر اجتماع آن در رغبت و رضا به مردم كننـديستكه

باشند خوش معنا.و واقع به مـيآرمانيياو دسـت بـه وطن كـهدهـديازاستيدهپسند مطلوب تارينا.و در آنچه با الزاماً اما اسـتخريخمعنا داده

جديريشكلگ.ندارديهمخوان وطن كه قـارهمسلمانايدپاكستان شبه در نست براثر جدايزشد همچنـييو و بود هند جديجـادايناز يبـرايـدوطـن

ست اثر بر بنگالدش جدايزمسلمانان گرفـتييو صورت بزرگ پاكستان .ازدرست ا«گويديميبه مسيراندر قبل سال پنجاه ارمنـ(يانيرايحيانتا وياز

وناميدنـديمـ»متنوعـهملـل«رايانزردشتيحتيرانيايهوديانو)يآسورا تحت هم اصطالحينهنوز با مجلـسيلوك»يتاقل«عنوان در مخصوص

مسـاويرانايتمشروط.دارنديمليشورا زحمـت هـزار اتبـاعيبا بـودنطايرانا هر از مملكتيفهرا قانون مقابل برقريدر زادهيتقـ1».نموداراصوالً

پ معنايشترخود به ملت بود اسـتينديگفته شـده برده كار به مذهب .وم زبانهـاگويدياو و مـذاهب و اقـوام و عناصـر مـا مملكت در هم يحاال

آزاد اساس بر پس دارد وجود مـيمختلف عدالت يپرسـتوطـنتـوانيوريقيحق آذربازادهيتق.ساختداريشهرا خود ايجانيكه در ينهزميناست

انديدهسنجيسخنان ميشيدهو زبان بالفصـلاندريبر معضـالت كنار از امام زبان.گذرديهم چه با هنگام آن تعلـبايستيميدر تربيمنظـام رايـتو

ملـيسـازمانده زبـان ارتبـاط محلـيكـرد؟ زبــان بايو نحـو چـه يــدبـهايسازمانده با مليگرديكبارحالينشود؟ دريافراطـبازيتاز تـازه كـه

شرقيبعضيانم دوريملل است راجويـديميسربرآورده آن عالمـت«وغ تقليبازملتينا.دانديم»سالميرمزاج مناسب هداندينميدرا آنيچ،كه

ب و مضر و خطرناك مـيهودهرا مـدانـديهـم بـرا«گويـديو يمخصوصـاًپا بر ما اييهمملكت و خاك و مشترك ايرانيـتوطن وحـدت ويرانـيو

.32ص.همانجا.1

389/تجدد

آداب تارو)كولتور(وحدت پادشـاهيخوحدت تخـت و تـاج يمتكـيودوت»است و صـحيرگينفاق ابداً اختالف همـهيـنا.يسـتنيحو سـخنان

بدرست جامعآنياند از باشنديتكه نم.برخوردار كهداندينمياگويدياوا نمينتا پاسدارشدياواخر فارسياز زبان چنـ.گفتسخنياز كه ينهر

سوگفتيم زبانيقوميانافراطينهمياز ميو فاششـديمتهم يسـتبـهاز.بودن ببرديمياداو دخالـت خصـومتهايگانگـانچگونه ويقـوميبـه

ااساسيب ميراندر م.اندزدهيدامن همهبوديخوب در را خود يـناينظرتـار شـواهد آوردن و مثال ذكر با مـيـابيخيموارد هـركس.كـردين البتـه

بربگيكازياگوشهتوانديم را ادايردمعضل و رفتـار بـا ظـاهريـيو بـهتوصـعاميهاجنبهيخواهانهآزاد را ازيفپسند امـا عصـريـككنـد مبـارز

ازيتمشروط ازيجـانيآذربايكو ايشبـيشـگرانديـكو انتظـاريـنازريگــراند.روديمــ ــه ب و دادن جلــوه مســئول كــاريشــهرا نپــرداختن هــا

نهروزنامه است فكرييستهشانگاران .اهلتصـفزادهتقي موضـوع بـه فارسـييهباز راپـردازديمـيزبـان آن و

فارس«نويسديم.نكوهديم چنداالصليعربيلغات بـيكه در يناسـتمتجددياطبقه ويعشايناز افغـان ملـت بـا را مـا افتـراق تنهـا نـه شده

ترك و پـاكيادترزيههمسازبانانيپاكستان هـم بـه نسـبت را ما و نمودها1»...كندمييگانهب درستزادهيتقبينيميمينجادر زيبه ازيناشيانهايبه

افراطيسازواژه و مينامأنوس شـا.دهـديهشدار تـازه، سـببيداو بـهتاجيدور به ارتباط، عدم جاهـايكستانو و ازبكسـتان اشـارهيگـرديو

م.ندارد آخر سعآيجا«گويديسر اگر فارسـيرزوست زبـان دريشودعربينب عربيملل زبان و ترك بيو تركـيرانيانايندر زبان و تركها يو

ب حتيرانيانايندر و عربها بيو در اردو اسـالميـناينزبان قـوم يسـه

.36ص.همانجا.1

روشنفكري/390 و تجدد

عموميشترب طور به بلكه جايرانايدشا1».شوديمتعليو كهييتنها باشدنحوينا به را زبان ميسه حتكنديتجربه بـمييمتعليو درجـاتهدهد

دق.مختلف البته او فارسـ.يستنيقسخن هـم افغانستان عربـيدر ويومـيمتعلـيازبكيترك زبانهـا.شـونديداده از سـخنيرانـيايگـردياوبيدبا.گويدينم گذاشت تخصصيمتعلينفرق سطوح سـطوحيدر در و

جا.يعموم ايگردييدر .پردازميمموضوعينبهواژهزادهتقي آداب»كولتور«يكه به برمـيارا مشترك گردانـديآداب

م تركگويديو ميعثمانيدر آن بـه»حـرث«گوينـديبه اسـت معتقـد ،هزارساله آداب عظيسبب فرق بـيمـيمشترك شـرقيناسـت ويملـل

اسالم بعضيمخصوصاً ا.متجاوزيانمغربيو مـيناز صالح ازدانـديرواديكنزيهاواژه واژهينبه از تـا شـود استفاده مشترك مـثالًيهـاآداب

پ.يفرانسو كه ناشـيرانايهايبدبختيهمهيشتراو مغـوليرا هجـوم ازم شروع حاال بود نوعكنديدانسته رايبه اعـراب تسـلط و سكندر تسلط

ا آورنـدهياولـ.كنـديـهتوجيرانبه مـيرا دومـشناسـديتمـدن اريوهم.ينديآورنده اينبه با خصومت هم مـينسبب ناموجه را دانـديدو

م حتياريبسگويديو را آنها لغات اسـتفادهيونانيانياز خود زبان در رادشمنكهآنيجهنت.كنيميم او باور پـيبه سـال هزاران جنگ خاطر يشبه

بـوميرانيـانانويسديم.يستنيمنطق سـلطنت عهـديهـم در را مصـردولتـختندبراندايهكمبوج بعـد دوهزاروپانصدسال تا نـژاديمصـريو از

نشديمصر ظاهر كشور آن در مستقل ا.و كسـينبا بـايحال مصـر دراينهكينا عرب.كندينميزهستيرانبا لغات ما او باور ساليبه هزار كه را

ا فارسينجادر آغوش در و نموده كردهيتوطن اجنباننمو خـارجيد، يوبيبونتر«يولشماريميم بيـوگرافيو كونسولتاسـيبليـوگرافيو ويونو

ت و كـادو و پروتسـت و گرامـر و سـوژه و شدن انستاله و ويـراژپارانتز

.همانجا.1

391/تجدد

تيومهگ ليترو و كـالس و سـن ديسـانسو و سـالون ويـپلمو رمـان وسند و كنفرانس و كميكاسانسور كميتـهو كنتـروليسـيونو پنجـاهو و

خارجيگسراپابيفرنگيكلمه را 1.دانيمينم»يانه

مزادهتقي عرب از دفاع تنزيمبتنـينـيد«عـربنويسديدر ويـهبـرزبانيتقو و آورد مساوات وسيغنياربسيو زبـانيعو بـه امتـزاج با كه

لطفوقيزبانيپارسيرينش برايفالعاده دلكش و جذاب ارثيو بـه ماعج حالوت ما زبان به و سعديدبخشيبيگذاشت بوستان و گلستان يكه

غزلها قصاحافظيو نمونهيعنصريدو ناصرخسرو اشعار يدلربايهاواست مـ»آن ما وقت آن كنـخـواهيمي، اجتنـاب آنهـا حـاليماز كـهيدر

مغوليبعض« كهيلغات وحشرا قوم باليزبان كه است يآسمانيمغولشب و بـيزهاچترينيهبوده بود عقرب و مار و درنده سباع و پلنگ آنيبه

كمتر بشريمزينكه فضيت برايانسانيلتو و باشند ويبتخريداشتهس مثل تمدن برانداختن و عام سـويلقتل به رويهولناك مـا يمملكـت

ق قابل و استياسآوردند فارسـكنندگانيالبا زبـان در هنـوز نبودند يقبلبـوم مـيگانـهويمانند وكنـيمياسـتعمال داروغـه و نـوكر لغـت مثـل

2.»يورساتس

استداللزادهتقي ساختار منسجمياز و نميواحد يونانيان.گيرديبهرهنياوردندنيند معلوم تمـدنيستو نظـر از نهادند برجا كه را چـهيآنچه

مرتبه و قيامقام در و است ايـاسداشته تمـدن چـهيرانـيبـا زمـان آنبنمايرجحان استيشرا د.درآورده ا.آوردينعرب، يستنيدترديندر

فرهنگينهادخواهيمينماما نظر از هم با يموضوعينا.يمكنيسهمقايرابغرنج سخت ايول.است بگـذارينديناگر كنـار چـهيمرا عـرب قـوم

تمدنهايواالتريتمدنيتمز به شـماينسبت است؟ داشته خود مغلوب

.39ص.همانجا.1.همانجا.2

روشنفكري/392 و تجدد

بگو است بودهيانساسانييدممكن انحطاط ادر اما كـهيـناند را انحطـاطنمـيتمدنيذاتصرعنيك حساب مـ.آوريـميبه فضـتوانـدياو يلتدر

بگو سخنها ميهاجنبهيوقتيوليداسالم مخلوط هم با را كنـديمختلفرا او استدالل بتوان نامدشوار پ.يـدهمگـن كـه نوشـتميشـترچنـان هـم

ناشيهايبدبختيهمهيرانيانا را حملهيخود مياز تازهداننديمغول كهاهحملينهم دوران پياسالميراندر وقـوع سـو.يوسـتبـه يگـردياز

م اكـنمياحساس حملـهيرانيـانمـا بـه توسـل ويبـا حمـالت مغـول،پيگرديالهاياست خود ناخودآگاه در مرا ازنيميس از تمـدنيـنو يكـه

تمدن است توانسته اندهناكيفروتر سخت بكشد خاك به را امـا.يمواالتردريمنبـريـاداز جاهـايختــارطـولكــه ديدر بارهــا ايــميـدهمختلـف

توانستهيتمدنهاياينانصحرانش تمدنهانازلتر دهندياند شكست را .برترتارزادهيتق با آشنايخكه هم ايياروپا از مـنمونهيندارد امـاشناسـديها

نم نظرينهاايهمه.كنديذكر او كنار درهـمبهيتمدنييهبه و بافتـه هـمتمدنتواندينم.ندارداييدهتن تداوم گونهيعنصر به كه انگيزيرتحيارا

ا تمدن ميرانيدر چشم ببخورديبه و بنهد ايندارج يـامـردمينچگونهآمفرهنگينا انواع حيزشهابا به شكستها وياتو اسـت داده ادامه خود

تلف بار استيعبديقيهر آورده بار ا.به نباينبا برخـيـدحال ازيماننـدتحق و قلم شمردزادهيتقيكوششهايقاهل خوار هم.را به يزهـاچيناو

هميشيدهاند و تقـديشـيدنانديناست خـور اوينهمـ.اسـتيردر كـهكسان اينگران مردم كه افكاريراناست با جـانيـزبرانگاختالفيرا بـه

ب ميندازندهم مدام بيردبگيشپاييهروخواهديو دامن تفاهم به زنـدكه.استيستودنترديديب

مزادهيتقسرانجام را مستايديتساهل سخن آن از دفاع به .گويـديواست است»احسنهيتبعونفالقوليستمعونينالذ«معتقد تساهل .مصداقمـ خاطر كـودكآورديبه در كسـانيكـه حـقياسـتادانش راه در كـه را

393/تجدد

عقاديدندينم برخالف ميدو خود حتـيـرتكفدانستنديمسلم قصـديوم را حتآورديميادبه.كردنديجانشان قـديلتحصيكه حكمـت يمعلم

نم مجاز عالمشمردنديرا مجتهد كه استادش مـيو كتـاب«گفـتيبـودنميمثنو دست با را مـتوانيموالنا انبـر بـا فقـط و راتـوانيگرفت آن

عقا«كهگيرديميجهنت.»گرفت و شـنيـدافكار و رد و بحـث هـريدنبـاامر هر در مسأله راسخيطرف و كامل و مـپخته بـسشـوديتـر او1.»و

ايجترو در را تسـاهل پيشـروانپييفـهوظيـرانصـفت قـوميشـوايانو.دانديم

خطابه دو دنبال تقيابه ازادهيكه مهرگان باشگاه بـوديـراددر كـردهپرسشها نفر چند كردهيياست او ايكي.انداز بـايناز همـراه را پرسشها

ايخالصه در سخنران مينپاسخ تق.آورميجا بـهپرسديمزادهياز شمادري،عاليدرجه را ميناياآدبينييميونانتمدن اگوينيكه مهـديـراند

حق موافق است بوده يست؟نيقتتمدنمـزادهتقي پاسخ اگويـديدر متمدنـهيكـييرانيـانگرچـه ملـل ياز

بودهييمهقد شكمشرق بـهيستنياند مربـوط علـوم و مثبت آثار از اماب در آنها خبرينتمدن استيخودشان اخ.نمانده قرون در يحت.يرهمگروسط قرون اثريدر قديكتبيهم ادوار بـه ايمـهراجع .يمنـداريـراندر

حتگوييم ساسانيد عهد اطالعيدر ظاهراً تاريهم دريـرانايمقديخازهخامنش استيانعهد نبوده مادها ا.و اطالعـيناز اسـت معتقد يگذشته

تار از ايكازيمقديرانايقيحقيخكه به بـينقرن و كـم دريشطـرفقاجاريرانياناينب فرنگيداپيهعهد كتب از نقل به آمـدهيانشد دسـت به

ا.است السلطنهينجادر اعتماد خان حسن محمد كتاب ازكنديمياداز والملك ذكاء همهآنيب.مرحوم به بخواهم توجـهيكه بپردازم او استدالل

بدهميم تـاريشتركه اسـالميخكتب دوران ايدر دوران باسـتانيـراناز

.43ص.همانجا.1

روشنفكري/394 و تجدد

م اكننديشروع به سپس اسالميرانو ورسـنديمـيعهد كوتـاه هرچنـدنمينا.راگذ ازشدهيكه معنايختاريكاست به گفت نيسخن يستآن

اطالع تاريكه آن استيخاز نداشته ا.وجود چنـينتازه كنـار بـه ينهمنميزيچ چكهشوديموجب ازيـزهمـه سـخن.يمبـدانيمقـديونـانراتمدنزادهيتق با ارتباط غلـوآميونـاندر و اسـت بـيزاغـراق ترديـديو

ا.يافراط در كه افراطيسـخنرانيـناو از اسـت يـزدبپرهيگـريخواسـتههم در استينجادرست شده آن م.گرفتار متفكـرانيـكيچهـيـاندر از

منشاءيفتگيشينچنيكشرق به ندنسبت غرب نماميدهتمدن توانميوچنيرمبپذ ميكسينكه از افراطيدشديلبتواند دريو غـرب تمـدن بـه

بكايانم خود نوعزادهيتق.هدهموطنان اينماد ازيرانيانسان كـه اسـتآغشتگيتمشروط انواع و است دارديهابرآمده همراه به درينا.را انسـان

م بار به اغتشاش منشاندياساس بحران خود درون در .پرورانديوهمهزادهتقي مينايبا اپذيردياحوال خدمات دريرانيانكه علـم بـه

اوال حقياسالميقرون به نهم قرن تـارينبزرگترييهمايقتتا يخافتخارشد تواند شمرده ملت شا.آن نداشـتهيداو اطالع وقت آن كـهدر اسـت

نخستيرانياناهگل تارينرا استيخيملت انديزندگ.دانسته هاييشهوفرهنگــياســيس ــيو نحــوزادهيتق ــه بيب ضــمن ــانگردر ــدگي ويزن

كسـانيرامونيانپيهايشهاند و حـوزهياو در كـه تـارياسـت و يخادبفعاليرانا و كار دوره آن پاداشتهيتدر و يـاتادبيدانشكدهيگاهشاناند

تهران استدانشگاه رژ.بوده بهرهيماز موقت باوراندشدهيمند آن به اماسيمنسجمييشهاندواندنداشته نظر از اجتماعياسيهم .نپروراندنديو

مليهروحينهم نزد ميزنيونرا بزنگـاهيـنا.كنـيميمشاهده در مردمـانسوچرخنديم كشورشـايگرديبه و خود مـو بحـران بـه را .افكننـدينميبرااييرهجزينانا جزسازنديخود آن در ميرهو وگذراننـديروزگار

فرهنگـيدوسـتانيراينوع خـدمت پـيو هـم يگـراند.گيرنـديمـيرا

395/تجدد

خاطرات اينـانايسينوموضوع امـا وينـانهسـتند جامعـه نـاظران فقـطــگ ــفرهن م ــمار ش ــه ــديب ــد.رون هم ــه ــيگرهم م ــتاينديرا ورودس و

م»يرخوديهاغ« سد بس.كننديرا مياريبه تن ازدهنديحقارتها مـدام امـاميگراند .راننديسخن

دومكتاب

روشنفكري

مفهومنگاهي چند به

برخ1 تفسيعتيطب1يممفاهيـ همانحال در و بـه.دارنـديرپذيربغرنجبغرنجيچيدگيپيگرديانب تفسيعتشانطبيو تنوع ودهـديمـيدانميربه

برا را تعاريراه انديف،انواع به بسته و مورد به ميشگربسته .گذارديبازايكي روشنفكرترديديبيممفاهيناز يـنا.سـتايروشـنفكريامفهوم

جا تا دييمفهوم همهاميدهكه چنـيدر بـا بـهيتيمـوقعينزبانها دسـتروشنفكريعني.استيبانگر از كه ميهربار به نخسـتآيديميانسخن

معنا ميبا نرم پنجه و دست نتكنيميآن در بخـواهآنيبـيجـهو يم،كـهمعنا و مييمفهوم ضرب مكنيميتازه بر ناخودآگاه اغلب بغرنجيهـايزانو

.افزاييميممفهوموقتي معنا»يروشنفكر«كه مييبا علم قد ما برابر در كنديعام

سو به را ما واقع ايمفهوميبه از مينخاص يسـندهنويـرازرانديمقولهايپژوهشگريا از را خود استنباط ممفهومينمشخص دست ودهـديبهمياجلوهيبترتينبد آن به انديحت.بخشديخاص كـه ويشـگرهربار

كتاب.1 براي زير روشـنفكران«يادداشت خفـت و عـزت بـود»در شـده برخـي.تهيـه شـايدباشدنكته سودمند نيز حاضر كتاب براي آن .هاي

روشنفكري/400 و تجدد

هالهيمفهوميايفتعرحيشار در جلوهياتازه اياز از بهينعام مفهومم معنادهديدست با عمل معييدر و مـينمشخص بـه.شـويميمواجـه

در عام مفهوم صورت به تصورمان به كه آنچه سربرمواقع كشديبرابرمانزيستنيزيچ خاص مفهومِ عاميراجز مفهوم هر عرضـهيكه هنگـام به

مفهوم عقيعنيخاصيبر و يـهتكيصـاحبنظريـايشـگراندييـدهنظربهيتوضعينا.زنديم را مفهوميادما .اندازديم»يزم«يا»درخت«همانخارجيزيچيچگاهه وجود درخت صورت مگريبه درخـتيكنداردا.مشخصيزميكيا كسينجادر است آيممكن حقيابپرسد يقتـياصوالً

حق درخت، مثالً مورد در دارد؟ وجود استيقتهم خاص درخت همانمفاه مورد در نفرهنگيحوزهيمو جامعـه مفهـوميقـتحقيـزو همـان

اندينيمع كه اختيشگرياست ميارماندر ادهديقرار درينبا كه تفاوتگستردهينجاا اجماع چنانچه درخت مفهوم مفهـوميابرخالف سـر يبـر

بگ حقتدريجبهيردشكل پذارخواهيمسروكيقتيبا اثر بر كه يرفتـهداشتز شمار توسط اندياديشدن و محققـان و مردمـان ويشـگراناز حـد در

مفهوم نزديمنزلت اما متجليكبهيكخاص عام نيـا.شـوديميمفهوممفهـوم از است متفاوت عمل در و اساس در دريـاكـه»درخـت«وضع

شماياآورديسربرميانتزاعيأتيه و شكل معصخايليدر .ينوحوزهيانيميتوضعاين اجتمـاعيدر حـوزهيحتـيـايعلوم يدر

ويتياهميداراياستس نوبهيژهاست به چيو مهميزيخود بس .استسويعني انتزاعيكبايياز مبهرويمفهوم سوشويميرو از بـايگردييوانديك تفكر حاصل كه خاص وينمعـاييسندهنويايشگرمفهوم اسـت

م با شـماريرفتهپذفهوميباالخره توسـط دركـيشـده كـه مردمـان يازا از مينخاص در را پذيانمفهوم مشـتركينا.اندشدهيراخود اسـتنباط

حـوزتوانـديمـخصـوصبه بسـيعملـياسـتسيهدر قـدرت ويجازندگرگون شودبهرهيزكننده حوزه.مند دارديـزنپردازييهنظريدر امكـان

401/روشنفكري

از مشترك درك موممفهيككه نتاياندر به فكـرينظـريجمحققان يواتـوانيمـيـبترتينبـد.ينجامدبيادهندهجهتيادارجهت يـنگفـتازيعنييانيميحوزه مشترك درك بيكرواج بـه و يگـرديـانمفهـوم

سر بر آثاريكاجماع كه دارد را آن توان حتينظريمفهوم بهيعمليوبنشاند .بار

مفهوم2 حد»روشنفكر«ـ كـهيبه اسـت شده آغشته استنباط تنوع بام معناتوانيدشوار سر بر گسترده كـردياجماع مشـاهده يـكگـاه.آن

اجتماع ميگروه روشنفكر همچون همدارندپنيرا يرامونپيمرزبندينومعناينا به واقع به اعضايگروه مشترك بـوديناياستنباط توانـد گروه

چند اهمهر باشدينكه محدود مشـخص.گروه و حضـور كـه آنجـا ازگروه معناينمعيساختن به مفهـوميهنوز و معنا ويحضورِ مشـخص

ايستنيرفتهپذ آنچينبا هر عمل در و واقع در احال كه را بهينه گروهجمع توليصورت اجماع راه از مفهـومكند،يميدو مصـداق خودبخـود

م ب.شوديمشترك فعالديگريانبه اثر اعضاينايتبر و امكانيگروه آننوع ذهنيدارد گروهـياعتماد آيبـه بـار معرفـيـدبـه روشـنفكر يكـه

حـوزهيگرديبا بعديبترتينبد.اندشده در معنـا علـومياز و جامعـهپياجتماع همكنيميميداسروكار خاص فقط دانشهاسـتينكه از .رشته

ا تعرينجادر و مفهوم دقيفبا علوم نداريقهدر ا.يمكار بر استينفرضوقت آنجا در اعتبـاريفيتعريكه برسـد اثبـات حتـيبه و يجهـانيعـام

ا.يابديم جلوهيندر سربرميگردياجا معنا .كشديازبيانيميمعنايناياندكيددهاجازه يمعنـا.يمدهـيحتوضـيشـتررا

مكـهآنيعنـييانيم ميـااعضـايـاندر معيـاندر پـذينـيافـراد يرشازم در عام اعتبار از نه است يهمـهيحتـيـامـردميهمـهيـانبرخوردار

اند و دانشهايكيشگرانپژوهشگران از روشـنيلـيخ.ياجتماعيرشتهمـيراخعناييميرستهينا گـروهتـوانيرا بـا ارتبـاط متشـكليهـادر

روشنفكري/402 و تجدد

دستهيروشنفكر صورت كـهيفرهنگـيـاياسيسيهابه كـرد مشـاهدهپ و توليروانشانهواخواهان و رفتار اعتماد، اثر گروهيتمركز يِفكريدبر

مفاه و معناها صورت به ميمرا معتبر و .پذيرنديمقبولنخواهپس اينايماگر را همـمقولـه نينز يم،كنـتـريچيـدهپيـزحـد

معناهاييمبگوتوانيميم بر عالوه انديـككـهييكه يـكبـهيشـگرفـردم مشـتركدهد،يمفهوم استنباط اثر بر مفهوم برسـريعنـيهمان اجمـاع

مياجتماعياوجههين،معييمعنا صرفكنديكسب او از وجهـهيننظرگروه اعتماد مورد ضمن پيدر ميرواناز حتگيرديقرار مجمـعيكيو

سيفرهنگ اجتماعياسيـ توليمعناهـاتوانـديميـ ازيـدتـازه را شـدهحتيتمقبول و سازد ايبرخوردار پـيممفـاهيـنرواج را معناهـا ازيشو

.كندينتضميزنيدتولبگذرينااز بررسيكيمكه هنگام به جريمفهوم در و پژوهش يانو

مفا با جامعه در معناهايمهاشاعه جلوهخورديميوندپيگردييو ييهـاونمايبيترك به خود يچيـدگيهايپيبـي،تركيصورتهاينا.گذارديميشاز

مينآغاز چندان دو فكـركننـديرا امكانـات انـواع نظـريو وارديو را.سازنديمپردازييهنظراطبس

ب3 حال بخواهآنيـ پيانجرينايمكه همـتريچيدهرا كـهيناز حـدبكن فرهنگهـاييمبگوتوانيميميمهست در تنهـا نـه روشـنفكر يمفهـوم

جلوه مييهامختلف خود به درگيرد،يمتفاوت نفرهنگيكبل يزواحدب تنوع شكلهايستنبهرهياز به سربرميو ا.كشديمتفاوت يبـرايراندر

سازمانها مـياسيسينمونه روشـنفكر را خـود همـنسـتنددايچپ ينوعضو به كه كس هر به را ميتصفت در مآمديآنها پـس.كردنـدياعطاء

تنهايكدريتعضو به معناييتشكل يـابـوديمـيـزنيروشـنفكريبهاينا.شديم خاص البته گونهيرانوضع اما ايگردييهابود رايناز وضع

جاها حتديديميمنيزيگرديدر ا.بينيميميو اينبا همـواره يـنحـال

403/روشنفكري

ك روشـنفكر كه است مطرح برخـيسـت؟پرسش اسـت عنـوانيممكـنچن نادرسـتيپرسشينساختن اسـاس از يرمفيـدغيـايرضـرورغيـارا

انگ آن به و فاقـديبرچسبينچنينا.بزنند»يباورذات«بدانند اساس ازاست دربارهيهنگام.اعتبار م»جامعه«يكه بحث به آن مفهوم منشينييو

پرسش با اساس معنايدر نظر از مـروبـهيمـاهوياييمشابه .شـويميروفرهنگينهم با ارتباط در را پرسش از بسـيـادست بـا ارتبـاط ياريدرميزنيگرديزهايچ كار ا.بنديميبه بايناز نفسيدرو پرسشيكگفت

ذات به را نميباورما پاسخ.دهديسوق بـهيانوع خـاص يـكواكـنشبنشاندذاتييهاجلوهتوانديمپرسش بار به .باورانه

در4 تارنماهايكيـ شـدهيـناينعـزبانيآلمانياز مطـرح پرسـشتوجه درخور شمار و دادهياست نشان واكنش آن ازانـديدهكوشيااندبه

دهنـديدگاهد پاسخ آن به پاسـخيكـي.خود جلـوهاز بـه يهـادهنـدگانجلـوهيظاهر چـه اسـت نوشـته و است داده نشان موجـبييهـاعالقه

شخصشوديم برخرايمردم در واقع در بنامند؟ فرهنگهـايروشنفكر ازخاص مقاطع ديبرخي،در از ظاهر نظر از را خود مردم ازيعنـييگراناز

عاد متماساالرانيوانديحتيايمردم حكمرانان بـهانـدكـردهيمـيزو وناميزناعتبارينهم ا.انـدشدهيميدهروشنفكر همـيـراندر گونـهينهـم

كردهيظاهريتفاوتها تجربه ديمارا جلـوهايـميـدهو دريظـاهريكـهنوع معرّف بـهيبرا.استشدهيميشگراياباورياحرفهيمجموع مثال

فرقهينهم دروييهااعتبار تشـخيشاناز شناسـاايـمدادهيمـيصرا ييوا.ايمكردهيم ايناز كه استگويديميحتيستارنمانوينروست خوبطبقـهريظـاهيهـاجلوهينا جلـوهيمكنـيبنـدرا پوشـاك، يهـامثـل

روزمره(!)يفطر رفتار ويا، 1...ژستها

ارتبـاط»انتلكتوئـل«نويسديميگريدتارنمانويس بـايبـودن نـدارد

1. In: Warum wird jemand als `intellektuell` bezeichnet?. 28-30.10.2002 Copyright 2003-2008 wer-weiss-was GmbH.

روشنفكري/404 و تجدد

خرد و م.هوش واقع فراستيدبگوخواهديدر دريـزيچيـابا مـا كـهداردناميميم»ينشب«يفارس مـ.سروكار مفهمـومينهمـ:افزايـديسـپس

ميارتبــاط»انتلكتوئــل«يعنــي بــا نــدارد ادامــه.يالتتحصــيــزانهــم درمـفسـوريپرونويسـديم امـاشناسـميرا اسـت خردمنـد واقـع در كـهنحوهينا.يستن»انتلكتوئل« با ديامر بـا دارديگـرانرفتار نيـا.ارتبـاط

ارتباطينكته البته اويآخر سـخن مقـدمات بـا نت.ندارد ايجـهدر يـندرداور از ميهادست بيهانكتهيبرختوانيميتنها توجـه نـهيـابيم،درخورس منسجمِ ا.اييافتهاماننظر ميناز فرهنگـبينيميگذشته متعارف يمردم

در چه هستند هم كتابخوان حال هر به ازيـافتيكه و»انتلكتوئـل«دارنـدبــودن« مــيبــرا.»انتلكتوئــل از»انتلكتوئــل«نويســديمثــال دســت آن از

ميميمفاه مورد به بسته فقط كه بستتوانياست كار به را نظـر.آنها بهسع»تلكتوئلهاان«او عاديهمواره مردم از را خود ويزمتمـايدارند كننـد

ب تأكياندر خود گفتار بهيدهاييو فرهنگرا فهم از كه بندند مـردميكارباشد متفاوت چنـيوقت.متعارف با روروبـهاصـيليـرغاييـدهپدينشما

مشويديم گاه باتوانيآن دار»انتلكتوئل«يكگفت يبرخـ.يـدسـروكارش همان به را روشنفكر ميمقدييوههم تحصـگيرنديبرابر يـايلكردهبـا

نبا.آموختهدانش اگيليخيدالبته نبايفهاتعريلقبينرفتار و وقـتيـدشدغلوآم را ايزخود گذاشتينسر د.كار طرف بـهيهيبديگراز كـه اسـت

تار نگارش عقايفتعاريخهنگام ايدبايدو كـرنكتـهينبه توجـه ودهـاداديجامعيفتوص دست به آنها ا.از ايننكته كه مايدنبايختاريناست

عرضه از بازدارداييشهانديرا متفاوت و .روشنبرا5 ايـ دستينصاحب اسـتنباطقلم كـه اسـت روشـن امروز كم

فرهنگياانتلكتوئليدربارهيجرا به بسته مروشنفكر ا.كنديفرق يـنازن بگـرديكدنباليمنداريازرو واحـد مـرتبط.يماستنباط كـه آنچـه امـا

وضعشوديم مفهوم، ا.دارديگرديبا ينـيمببيـدبا)1(بـاريكجايندر

405/روشنفكري

در شـدهيـديعقايـاباورهايايافتهاچه مطـرح كنـون وتـا چـه)2(انـدايروشيايافتدر با ارتباط در ما حتينخود و داريمفهوم ويمموضوعبايك)3( هم كسانينيمببيدبار گروهياچه حتچه و جريها يانهاييچه

روشنفكريكدر و روشنفكر عنوان به خاص شدهيفرهنگ .اندمطرحماين را آنها از هركدام كه موضوع زتوانيسه چند يرزياگروهيربه

دسته موضوعاتيبندطبقه واقع در ميكرد شمار مـرونديبه تواننـديكـهبرونديزبرانگتوجه شمار اول.به مورد با ارتباط با)1(در يـكيـدناچـار

ايمتنظينتكويختار داد نشان و چينكرد به و كجاها در يـامعناهمفهوماستييمعناها رفته كار هم.به بايندر البته چـهينايدديدجا در مفهوم

استيزبان كاررفته به صورت چه نكنـ.به اشتباه نكنـيممثالً تصـور يمومفهومتوانيميم چ»انتلكتوئل«در بجـويـزيهمـان مفهـييمرا در ومكـهمجست»روشنفكر« مفهوميحتياكنيميوجو مفهوميا»كرمنورالف«در ازآن»مفكّر«،»يدينلرآ«يا»ماندارن« جز براينا.و فارسـينكته زبانـانيمـاترديچه و نميديابهام بـهيروزگار.گذارديبرجا را منـورالفكر مفهـوم

م گـاهبرديميكار و را روشنفكر مفهوم پسانتر مفـاهيو چـونيميهـمروشن و م.رايشاندروشنگر همـرهنـگفيكدربينيميپس ينخـاص

س ويرمفهوم تحول اسـتاييژهو گذاشـته سـر پشت يـبترتينبـد.رامعنا ما اگر بود خواهد دريناياشتباه تنهـا را آنيـكمفهوم و فرهنـگ

با.ييمبجويياروپايفرهنگهايافرهنگيكهم كـهيدفقط داشت توجهموارد ترجمهيدر راه كارگيحتيااز پديريبه با واژه انتقـاليهيداصل

ميفرهنگ ا.شويميمواجه بايندر باشيدصورت بـهينايمقادر و انتقالفرهنگپذ دهيرياصطالح شرح درست ا.يمرا در يختـاريـكجاينپس

اصلينتكو همـيهمگانيايعمومينتكويختاريكدر به جهـتينوفرهنگيانميخيتار بوديـ .خواهد

وقتينااز ميگذشته سخن روشنفكر از يكسـانينيمببيدباگوييميما

روشنفكري/406 و تجدد

ا درينكه را فرهنگـيعنيجامعهيكمفهوم چـارچوب دريدر خـاصكاربستهينمعيزمانيدورهيك به را معنـاآن چـه همـانيياند در آن از

پاره و آستانه.اندنظرداشتهدريزمانيبرهه در كه دريتمشـروطيآنچهمشروطيا انقالب مقطع در و ميتران كـهايمخواندهيمنورالفكر آنچـه با

شهر مقطع ميستبيوردر روشنفكر بعد داردايمناميدهيبه ينبـد.تفاوتتاريفرهنگيكرديرويبترت اتخـاذيخيـ روشـنفكر مفهوم با ارتباط در

خصـلتيكـرديروينچن.كنيميم اسـاس واقـعيفرهنگـيدر در و داردپرسشيپاسخ به باال)2(است .در

مورد معناهـايدبا)3(در گسترش جسـت)2(مـورديبا يوجـودربرآ بايعني.ييمپاسخ تنها تـاريكيتوضعيدنه فرهنگـيخيمقطع رايـ

ده قرار توجه بايم،مورد وضعيدبل احزابگروهيتبه و انجمنها و وهاادبـيفكـريانهايجرخصوصبه تصـويمبپـردازيو ازيريتـا روشـن

آوريروشنفكر دست مـينبـد.يـمبه معلـوم وشـوديسـان دسـته هـرمعنايسازمان روشنفكرييچه داردياز نظـر در .دهـديمـيجتـرويـارا

جهان سويناينيبشناخت به را ما گرايتشكلها دريشهايدرك موجـودفرهنگيك .كنديميتهدايبستر

كسـ6 اسـت ممكن حال پرسـشيـ ك«نفـس يـا»يسـت؟روشـنفكرنشانه»يست؟چيروشنفكر« گرايارا ذاتيشاز اصالت مكتب بـهيابه

خود بينا.بداند»يباورذات«قول استشكيتصور ا.نادرست يننفسد به نحوهشود،ينميمنتهينيمعيدگاهپرسش پرسشيبل به دادن پاسخ

م كه فكريگراتواندياست سازديخاصيش برجسته .رانگاهينادر است خوب ذاتيجا اصـالت مكتب خاستگاه و معنا به

ــا ــياندذاتي ــدازيمبيش ــين هم ــانتر پس ــينو پ را ــان ــريمبگيمبحثم .يذات اصالت مكتب مـيشياندذاتياييگراذاتيااصطالحات تـوانيرا

نهــاده بــراييهــابرابــر :»ياليســموساسنتس«يــا»ياليســماسانس«يدانســت

407/روشنفكري

essentialism/Essentialismus.ينالتيواژهessentiaماه بـا اسـت يـت،برابـرماه»ياليسماسانس«.بودنينچنيستي،چ بـر.نامنديميزنشناسييترا بنـا

چشناسييتماهييهنظر معـينراستيعتيطبيزيهر كـه دارديمـينداردهميستچ به ناچار به چرا مينو رفتار ا.كنـدينحو كـهيـناز روسـتچيتماهگوينديم پيزيهمان هم هرچه كه ثابـتيخصلتيدآيشاست

م بود كه نحو همان به و دماند،يدارد عبارت چيگربه هر يعنييزجوهرچيتهو ايزآن چيخصلتينمهمتريتهوينو هـر كـه ازيـزاسـت را

موجـوديتوضـعيعمدهياتخصوصيعنيكند،يميزمتماهايزچيگردچ تغيزهر كه هم).انديدگرگونيرقابلغيعني(رندييرناپذيرا اعتبـارينبه

چيشينيپيجنبهياتخصوصيناگوينديم هر وجود بر مقدم و يزدارندخصوص و مياتيهستند شمار به چيبترتينبد.آينديناب بـريـزهـر را

توجينهم و شرح زبـان.كننديميهاساس كـهيـمداريمثـاليفارسـدراتوانيم در را بستهبينجاآن تـراود:گوينديم.كار برون همان كوزه از

اوست در .كهمعنــاessenceمفهــوم ماهيبــه گــوهر، التــ.اســتيــتذات، ازيندر

essentiaفعل از ازآيديمesseو است مشتق يكيتواقع.ousiaيونانيكهدگرگونوجود برابر پا،)يعرض=(عرضيهايدر و ثابـت يـدارهمـواره.است

ااكنون مـياتازه» مد«يراندر كـه اسـت نشسـته بـار راتـوانيبه آناز نهاد»يشياندذات«اجتناب ذات.نام اصالت مكتب واقع خصوصبهبهحوزه متعـددشناسييستزيدر مـوارد داشـتهيكـاربرديدر ملمـوس

ا.است اينجادر بر اسينفرض طببوده كه ين،معـيزهرچينراستيعتتتوج و اكنديميهمشخص طبيزچينكه چيعتبنابر چـرايسـتخـود و

هميرناگز باينبه مـيدگونه كـه كند ا.كنـديرفتار مـيـناز گوينـديروچيت،ماه مـيزيآن ثابت همواره كه هومانـدياست حسـابيـتو بـه

روشنفكري/408 و تجدد

د.آيديم وجـودينهميفلسفيدگاهدر برابـر در جـوهر تخـالف را نكتها.انددانسته راستامرحسابينبه امر چيعنياستينعام، اسـتيزيآن

م باتوانديكه و ويـكيتماه.باشديدباشد طريـكنـوع از يـقجـنسمعيتعداديبرشمار خصوصيارهااز بـراشوديميينتعياتو فرض ينو

ا كه ويفيتهاكيناست خاصيژگيهاو ميكار انجام بـهدهنديرا متعلق كهچ ا.هستنديزآن كيناز برابـرگوينديمهروست در ذات اصـالت مكتب

تغ« اصالت م»ييرمكتب تغ.گيرديقرار اصالت آلمـانييرمكتب به آنيكهتغنامنديمAktualismusرا عنصر دگرگونييربر ميو ا.كنديتوجه يـندر

دگرگونيهمهيفكرينحله معرض در دارنـديموجودات قـرار .مـدامبــينحــوهيــناييشـينهپ را باســتانيلســوفف،»يــتهراكل«هفكــر عهــد.رساننديم

پيحوزهدر افالطـونييشـينهفلسـفه بـه را ذات اصـالت ومكتـبچارچوبسازييشينهپينا.رساننديمارسطو اروپـادر ايينـهزمييفكـرقد فنمايديميعيطب.دارديمبس بسيلسوفانكه به نكتهياريبزرگ هـااز

داشته نمتوجه تصور اما پيناكنمياند سـودمندسـازييشينهنوع همـوارها.دباش نظريندر ارسطو چون است سودمند البته خاص دارداييـهمورد

غا با ارتباط چ.يزهاچيتدر مـيزيهر خـود كمـال بـه .رسـديسرانجامواقعيعني به دارد امكان كه را چه غاپيوندانديميتآن همـان آنيـتكهد.است طرف جديدبايگراز واژگان كه كرد همـانيدتوجه بـه همـوارهنمنكهيمعنا كار ا.رونديبه اروپاينبا تصور اييانحال كـهينبر است

فييارسطويسازمفهوم الهمشهويلسوفرا نامير آكو«به »ينوستوماسحوزه اسـتياتالهيدر بسـته كار ديلسـوفف.به چـونيگـريبـزرگ

چيزن»يبنيتسال« كه است اشيزهامعتقد نحـوهياءو از ويمسـتقل ادراكخصيفتوص تعلقاتوصياتما، غيو و همـ.دارنـدضروريرضرور ينبـه

به گاه هم پوپر«سبب م»كارل داده مـشوديارجاع يفلسـفه«گويـديكه

409/روشنفكري

تعرينايروپ»يتماه هر سقم و صحت كه است ميفينظر بستهتوانيرادرستيك»يتماه«كهآنبه را باشـد،يامفهوم كـرده مـنعكس نادرست

ا.يدسنج بر پوپر تعاريدهعقينكارل كه اصيفاست اراددر شماريل بها.رونديم ميناز تكامـلتواننـديرو و پـرورش جهـت يـهنظريـكدر

شـوندياهدفمنديشكماب واقع بـديدشـا.مؤثر مكتـبينبتـوان سـببرا ذات ييفـهوظيشناسروشينبنابرا.دانستيشناسروشيكاصالت

اسـت نـاب دانش كشف يزهـا،چينراسـتيعـتطبيفتوصـيعنـيعلم،واقعيتهايواقع و آنهايتهايپنهان .جوهر

ارتباطيناينيمببحال چه داشـتيسخنان تواننـد مـا كار موضوع .باچيستيچيدربارهيوقتگوينديم ميزهر واقـعكنـيميپرسش يـكبـه

طب نظم با ارتباط در درست ماهيزهاچيعيپاسخ دارديـتو وجـود .آنهـابخواه جاميدگاهدينايماگر با ارتباط در بگرا كـار به وقـتيـريمعه آن

روشخاصايدبا جريدادهاو مقـوالتيانهـاو متكـيعـيطبيرادر بـهيوطبيتماه طبقهيعتو وياتخصوصـيعنـييمكنـيبنـدآنها ويژگيهـاو

منشها و براييرفتارها بگيرا نظر در هميريمآنها بر راينو آنهـا اسـاسا.يمكنيبنددسته افـراطخصـوصبـهيـدگاهديـنمخالفـان آنيـيگرااز

خصوصـ.هستنديمناكب برشـمردن با است ممكن زنان مورد در ياتيمثالًرده در را آنان همواره داديينپايابتوان موضوعهاياقرار با ارتباط ييدر

هميگرد كـردينبه عمل بخواهـد.نحو ذات اصـالت مكتـب اگـر البتـهگرا ايدئولوژيكايشهاييگرفتار در گينبشود وياونهصورت ناسودمند

زيحت انديانبگاه از آورديشيدنار خواهـد همـراه به نظـر.را از اگـر امـاتعيشناسروش شناسايينبه مـيزهاچياتخصوصييو توانـديروآورد،

بپيراه را ايمايـدسودمند بـر دگرگـونيـنمشـروط تغيكـه يـناييـرونادياتخصوص نمـ.يردنگيدهرا را ذات اصـالت چنـدتـوانيمكتـب بـا

كل آنيكاربردهايدبا.دانستاسودمندنياسودمندياظهارنظر مشـخص

روشنفكري/410 و تجدد

حوزه در روانشناسييهارا بررسشناسييستزي،چون آن جز هـريدو وارز را آن و توجه مشخصاً آن به افراطـ.كرديابيبار نـوعينوع ماننـد آن

انديافراط بـيگـريدييشـههـر كـه نادترديـدياسـت گـرفتنيـدهبـهميزهاچيچيدگيهايپ .شوديمنجر

ميكينجاادر حوزه.زنيميمثال هواخواهانيدر پرورش و آموزشا بـر ذات مكتب دانـشيـناصالت كـه باباورنـد جـديـدآمـوزان يتبـا

سنت دقاييهپايموضوعات بيقرا موشكافانه يـكاعتبـارينبد.ياموزندوكودكـانيدبايشانهاندذاتيآموزشيبرنامه گونـهبـه ويجيتـدريابـه

پيعنييشروندهپ به ساده دهديچيدهاز ا.آموزش يـزيچيوهشـيـن خُـبنمـ پـس بحث، خور در پـتـوانياست از را كـرديشآن رايـاطـرد آن

و ناميكسرهخطرناك تك.يدنادرست ماهيـهاما چيـتبـر دريزهـاثابـتهمـ.شودينآفرمشكلتوانديميگرديهاحوزه مـينبه خـواهميلحـاظ

كسان دهم برخيتوجه ميكسرهراكاتبميكه كاربرديدباكننديطرد بهمعنا حوزهيو در نيهاآنها داوريزمشخص گرفتـار تـا كنند يهـايتوجه

نشوند مكتـب.نادرست هواخواهـان پـرورش و آمـوزش بـا ارتبـاط درم ذات نظمگويندياصالت چارچوب ايمبتنيدر معلـمينبر تفكـر طرز

دانشديبا اقتدابه به احترام وظر،آموزان عمـلشناسي،يفهپشتكار، و تأملآگاه بيـ ايسنتيكردرو.ياموزاندرا معنـاينجادر ذهـن،يبـه پـرورش

تقوياعتال و نـوعفرهنـگيـتاستدالل بـه كـه اسـت يـدبايمشـتركتروپرستييهنم مينبد.دهديجرا اصـالتبينيميسان مكتب دركه ذات

چيحــوزه پــرورش و تويــزيآمــوزش خــور در حــداقلجــهاســت وروشهايزانگبحث با تقابل در البته ا.يدجديو از بگـذريناما كـه يمهـم

همبينيميم كشورهاينكه در فرهنگهـايعنـيروش كـليگـرديدر بـهمياچهره خود به مـيميمفـاهيـرازگيرديمتفاوت سـنت، ويهنچـون

چ و فرهنگيگرديزهاياقتدار دياز فرهنگ ميگربه مـاپـس.كنديفرق

411/روشنفكري

روبهيكبا ذات اصالت واحد نمكتب ا.يسـتيمرو دريـنكـاربرد مكتـبفرهنگهايهاحوزه در و گونـهيمختلف اشكال به متجلـمختلف يگـون

داوريسـمبنوخـواهميمـكـهآنحاصل.شوديم دريشـانهاندسـادهيازذ اصـالت مكتــب بــا باارتبـاط نســبيخــتپرهيــدات و تنـوع بــودنيو

نيهاجلوه را نبااديدهآن كه گونه همان گونهيدنگرفت آنيافراطـيبهايابودتوجهيب دام .افتاديافراطيگونهينبه

وقتــيــنااز مــيرو شــخــواهيميمــا يشــياندذاتيفكــرييوهازچيسيمبنويدبايزيمبپره چه كتـابيكي.پرهيزيميميزاز در مؤلفان ياز

ذات مفهوميشياندخواسته با ارتباط در ويروشنفكريمعنايارا طـردمبتنيطراحيگرداييوهش گفتاريكند روش همـان.بر بـه اما سرانجامنفيشترپكهيزهاييچ و مـيرد توسـل بـود پوششـجويـديكرده يبـا

روشـنفكرينحوهينا1.متفاوت موضـوع بـا بـهيبرخـورد ييجـاراهحـداقلبردينم عرصـهكـهآنو واقـعيدر سـودمند و خـالق تفكـر،شودينم

ا7 كوشش بررسـيـنـ در روشـنفكريقلـم مفهـوم و دريموضـوعمبتن فرهنگيمجموع روش بوديبر مـيك.خواهد مقطـعخـواهيميبـار

تاريفرهنگ بررسيخيـ مورد شناسايموضوع ب).1(يمكنـييرا يـانبـههمهيناخواهيمينميگرد در را بـدانيمفهوم معتبر بـه.يمدورانها بسـته

افرهنگ تاريموردنظر مقطع بـوديخين خواهـد آن.متفاوت از )2(بعـدكسانينيمببكوشيميم مـييهاگروهياچه روشـنفكر را نماياننـد؛يخـود

احزابينبرايسع)3(پسانتر و سازمانها و تجمعات به كنياست يماشارهكـرده عرضـه روشـنفكر همچـون جامعه به را خود اكه از كـهينهـاانـد؛

احمدي.نك.1 روشـنفكري.بابك مركـز.كار مجموعـه.1384تهـران.نشـر كتـاب ازايـن ايمي عرضه ناپيوسته اغلب و پيوسته هم به گاه را پراكنده آراي و بـه.كندآگاهيها ديگـر جايي در

كرد خواهم اشاره آن به .اختصار

روشنفكري/412 و تجدد

باشـيزنيگردينبهجيكبهيدبايمبگذر داشته ينـيمببيعنـي)4(يمتوجهگروهييبخشهاياجامعه چه و كسان چه جامعه راييسـازمانهايـاهـااز

است دانسته نگرياروشنفكر روشنفكر همچون آنها .استيستهبهذاتيكسرهيبررسييوهشاين از اسـت ازي،افراطـيشـياندمتفاوت

تحل ارزشـداوريلروش به ناچار را پژوهشگر كه خواهـديگفتار سـوقتك هــم ــه ب نســبت گفتارهــا رجحــان بــر و نگــرشزنــد،يمــيــهداد از

چيدئولوژيكا ميـزيكـه شـناور ويارزشـداوريشـداوري،پيـاناسـتگفتار رجحان .باالخره

چنالبته تحليچارچوبيندر به كه ميلاست رو يـنا.آوريـميگفتارا و استيتواليننكته مهم معيعني.سخت براساس اول فـوقيارهايما

شناسـايروشنفكرياروشنفكرانياروشنفكر بـهكنـيميمـييرا بعـد وميلتحل ا.پردازيميگفتار كـه هـم جا زبـانيـنهر بـر آشـكار را روش

همايمياوردهن به واقع پاينبه وقتـينا.يمابودهيبندروال البتـه يمجموعهنزد كمال اندشوديميكبه چارچوبهـايشهكه ويسـندگاننويفكـريوروشـنفكريپژوهشگران و روشـنفكر موضوع به كه درپرداختـهيرا انـد

بگنجانيبررس ايمخود نينانو تحليـزرا موشـكافيـلاز نصـيبيبـيو.يمنگذارباييهانكتهيههمـ8 آوردم بـاال در كـه توضـيـدرا يليتفصـيحبـا

حت و گردانم فرهنگهاالمقدوريهمراه اوضاع ويزنيگردياز دهـم خبـرنوع تطبياسباب آورميقيكار فراهم تطبينا.را يژگيهـاييويـزنيقـيكار

بررس بسان كه بوديقيتطبيهايدارد نخواهد .متعارفبخينوشتهدر تنها گوشـهحاضر و رايـكازييهـاشها بـزرگ كـار

تردتدريجبهكارينايمجموعه.امگنجانده و آمد خواهد نـدارميدفراهمهمه مقطع آن در آرايكه از بـايشيكار كـه جسـت خواهـد بهره جامع

جلوهيقلص داشتيرفراگياخوردن .خواهد

413/روشنفكري

ا9 روشنفكران دورهيرانـ دو دهـهيسـتبيورشـهريدر چهـليوآستانهيمنته تا پنجاه مـيبه سر به عزت اوج در دوسـه.بردنـديانقالب

شا هم را انقالب اول دورهيدسال همچـون عصـريبتوان آغـاز و سـومروشنفكر بسـنده.برشمرديرانايدجديافول دوره دو بـه چه هرحال به

عصيمكن چه دورهرو همچون هم را آورياافول حسـاب به يـم،مستقلپايروشنفكريناييمبگوديبا اساس مـددياندر بـه نـه و اسـت گرفتـه

نوييسازمانها كانون حتوانديميسندگانچون بخشـدياتبه رونـق خودبه نه بهيمدنيسازمانهاياريو نه و يـايفرنگـهـاييزهجاياريناتوان

م داده، سازمان رونقتوانديخود بيبه دست ا.يابددوباره اسـتيـنمهـما دوران استيروشنفكرينكه .سرآمدهاحمدهنگامي آل جالل جلـدكه دو خ«يكتـاب و خـدمت يانـتدرب1»روشنفكران چشم هر كرد جور و جمع اديـديمـيدبايناييرا يـنكـه

ندارد؛يبرايسخنيروشنفكر مـياگفتن مذهب دامان دريـاغلطـديبهلن ميروسينيسممنجالب دنبالچهينهم.افتديفرو و شد؛ هـميشهـاهم

بهتر سرنوشت كشور خارج جـا.نكردنديداپيدر خـودكـهآنيبـه بـهنقديايندب افتخـاراتيجديو از مـدام دهنـد دسـت بـه خود چـونياز

محفلهايونكنفدراس و كوچك احزاب يـزيچ.كننـديمياديچندنفريوا نمينجز و ندارند ايتيوهتواننديگذشته كننديقطرينجز پا و .دست

دوينا در تنها رسرانروشنفكران كمال به رژيدندمحمدرضاشاه آن يـموا و كرد عمل منفعل برابرشان گونهيناندر به سـاختيندهفزايارا جسور

داد سوق مرگ دامان به سرانجام جسـمانيا.و روانـيـاي،مرگ .يمـرگتول به كه هم فارسـيشهانديصنعتيدآنان ـ رمان صورت روآوردنـديبه

صاف جاده ادبدرعمل نوع توصـيخاصيكن كـه جـايفشدند بـه يرا.نشانديميدنيشاند

جالل.1 احمد، روشنفكران.آل خيانت و خدمت خوارزمي.ج2.در .1357تهران.انتشارات

روشنفكري/414 و تجدد

ابيشترين را تجربـهيروشنفكرينخفت آن از پس و جنگ عصر دربشكنيهنگام.كرد را قلمها شد گفته رشـديايدكه شـديـرتكفيسلمان

مـيبـوميروشنفكر برابـرش در آنچـه بـه درمانـده و گذشـتيعـاجزفروبسـتزدهيرتح دم نالـه و آه چنـد جـز بـه و دوخت دوران.چشم

پا تنها نه ادامـهگذارييهخفت تمـام قـوت با بل عصـريافـتشد، در ودرون نويزنيساختاراصالحات قتل چنـدشيسندگانبا نوازش ازو آور،

شد برخوردار پهلـو.تداوم عصر اياگر عـزت دوران يروشـنفكريـنراجمهورترديديبيمبدان باياسالميعصر ايدرا افـول و خفـت يـنعصر

.يمبناميروشنفكرپهلودر ايدوران چيروشنفكريندوم مـيـزهمه درنكوهيـديرا وه مسئوليزچيچبرابر نميتاحساس تـار.دادينشان شـرمندهيخاز خـود

تاربو از و تاريخد و غرورياليستيسوسيكشورهايخغرب .كرديميادبافرهنگ درك آگاهينه نه و فرهنـگ.يخيتاريداشت انحالل وخواستار

ميختار پشديخود از افتخار با شوراهايوستنو كشور دريـابه انحـاللبرم دفاع به رژيزيخردستيروينينچن.خاستيغرب دريپهلـويـمرا

م خود آسـتپرورانديدرون در مـار مـينهمچـون بـاج آنـان بـه داديوخراجگزار وقت.همچون ايدرست چارچوبينكه در اشتباه به حضرات

د زينيحكومت برسرجايخواهيادهبه چماق با ويشانپرداختند نشستندترو به كردند توجيزيچينيبواقعينا.»ينيبواقع«يجشروع جـز هيـنبـود

موجود .وضعبررس10 روشنفكريـ شناخت دشـواريكـاريـرانايو بـس .اسـت

دوگانهبودهيمردمينانا هستند و چندگانـه.اند نـه اگـر دوگانـه .حداقلش كافينايفتوصيبرايزوفرنياصطالح م.يستنيمردم گوينـديآنچه

م آنچه مكننديبا اكنون آنچه و دارد انـدكگوينديتفاوت آنچـه بعـديبام زبان ميكسرهراننديبر همـكنديفرق بـه وينو كردارهـا اسـت سـان

415/روشنفكري

كس.يگرشانديهاگفته گفتارياگر روش با بـهيـلتحليابخواهد رفتـارشايروشنفكرينا جـايدبپردازد همـه.نرسـدييبـه گذشـتهينهـااياز

توده عموميخواهگرفتار افكار عقيو خود اغلب و بـاوريدههستند يوآنن از كه برخبهدارند نمايزنددفاع به خاصيندگيو فكر طرز بـهياز پام.بگذارنديدانم قدر بـرايراناتواننديهمان كه كنند مسخره ينهمـيرا

س دهندينهمفهوم عجينا.چاك چاشنيبمعجون از يـجرافرهنگيالبتهعموم فرهنگ بـبهرهيبيدر بـهيسـتننصـيبيو آن از ضـمن در امـا

داردياگونه فاصله مالط.خاص گـويژهويبازتابِ وجـوديياسـت؛ درتارينانا همهيرانايختمام پيهـابغرنجيبا بـهيكجـادريچيـدگيهايشو

تنيوجهينبدتر درهم و فشرده استيدهدرهم .شدهعجاين غريبمعجون تاريبو نظر از و دارد افول به رو يزنيخيكه

نيمحلگريد اعراب عرصـهيستاز در را شـكاف و گسسـت فقـط ينهعموميخصوصيزندگ نحويو پيبه ملموس و ازگيـرديميآشكار و

ارزشها به نمياتكاء راه دل به هراس همدهد،يدوگانه نينبه يـزانـدازهن عرصـهيسـتقانع در باورهـايعمـوميو شـدهيو ناعـالم دريـزاشبهيفرصتيننخست مكه چشم آورد ناگهـانپوشديدست گروش با ازيو

سوييسو تازهيگرديبه انسانيگروش را دموكراتيخود گرجلوهيكوا.سازديم آنكه محض دموكراسينبه به سر چند بشريموجود حقوق و

ميدلبند حتـينمـيگـرددهدينشان و شـد او جلـودار يانكتـهيتـوانراندبرانگيزيشهانديايانتقاد با.برزبان پيدحاال يـنايافتـادهيشاستنباط

عرصهيواله در ديدموكراسيرا ورنه بست كار به بشر حقوق ازيگـرودشناميچه و نخواهياتهام ا.بوديمصون چندينهمزاد و هزارپا موجود

هم داصالحينسر بخواه.اندياسالميجمهورساختاريرونطلبان يماگرپايانوشتهينچنيچگاههيمبرشمرراياتخصوصينا .رسـدينمـيانبه

چن كه است جامعهيموجوداتينچگونه سربرميدر گهگـاهكشـنديما و

روشنفكري/416 و تجدد

ميبرايزنيهواخواهان پا و دست شناسـايطبقاتيگاهپاكنند؟يخود ييوجييمبناهاينچن به را مـ.رساندينماييما جـدلهاسـازديگمراه بـه يو

ساختارهايدشا.دهديميدانمپايانيب به يانـهاقتدارگرايفرهنگـيتوسلــا ــاي ــييشناس ــاختارهاينچن ــييس خصوص درك در را ــا ــياتم ينچن

چنـيموجودات و جامعه كل جامعـهيروشـنفكرانيندر بسـتر يـاريدر.بدهد

خودكامگاقتدارگرايي ميو خصوصـترديـديبـتوانيرا يـناياتازايروشنفكر نبا.تدانسيطلباصالحينو هميداما كردينبه اكتفا .اندازه

تمامتيانهاجرينا ضمن چدر همـه و عرصـه.يزخـواهطلبنـد هـر يادرم اندام همهكننديعرض برايو را جامعه ميامكانات طلب .كننديخود

پ مـيزنيجهانيهنهدر استغاثه قدر جـاكننـديآن ازيرنـدبگاييزهتـا وفضابهرهيزنيرونيبييشناسا در را آن و شوند كننـديدرونيمند .خـرج

فرصـتينا با اساس در عرصـهيطلبـموجود بـهيشـهانديدر عمـل ومياتح ادامه االن.دهديخود كه آنچه مطلـوب» مد«هر را همـان اسـتنودانديم تمام ميروبا آن ا.گروديبه واقع نـوعيطلبفرصتينبه يدرچنشوديميمتجليپرست»مد« در مـيپوششـينو پنهـان را .دارديخـود

برايبترتينبد چنـينفرض كـه بهتـريسـتي مديناست فرصـتهايندرببينوخواه اگر اما بيندكند است پس مدرنگيهوا ارج سنتها ونهديبه

ا .گردانديبرمرو!غربزده»مدهاي«ينازخررژيم ايروشنفكرينايدارگذشته برابـر در آنكه عجب و يـنبودنشستيروشنفكر پس بارها و بيداورينا.بارها بايشترالبته ارتباط در

م صدق محمدرضاشاه رضاشاهكنديدوران با ارتباط در اونه دوران به.وخودكم احساس جرينيبواقع بـه نسـبت رضاشـاه يگـرديانهـايدرعصر

كمونيجريحت نمـيجهانياوجههكهيستيان چشـم به .خـورديداشتا بـهينروشنفكران اعتمـاد و سـربودند خود مخالفان بر نظر هر از عصر

417/روشنفكري

داشتند پهلو.نفس عصر بـايدر طـرازيـمرژكـهآندوم متخصصـان بـرازديميهتكييباال بخصوصبهحالينبا از ماهيستپس مرداد هشتم و

و1332 گناه ا.داشتيانجربينيودكمخاحساس رژيناز ايمرو يـنبـهفرهنگواپسيروشنفكر نظر از سيمانده مياسيو رايـنا.داديباج دوره

هميدوره آورديدبايروشنفكرينعزت حسـاب بـرعكس.به درسـتاسالم حكومت ويروشـنفكريـنايكسـرهكهيعصر گذاشـت كنـار را

شديحت به آن مقابليوجهيدترينبا مينا.برخاستهبه را تـوانيدورهايدتردهيچيب خفت آورديروشنفكرينعصر شمار توانسـتيـمرژ.بهاينا بر را تحمخصوصبهيروشنفكرينخفت جهت آن كـهيلاز كنـد

ن مـردم شـكلگيـزنظر در را روشـنفكران و بـود ويريبرگشـته انقـالبميدادهايرو مقصر آن از هم.دانستيپس دريـنااعتبـارينبه را دوره

م پاتوانيضمن كرديروشنفكرينايانيدوران .قلمدادانديادداشتهاازبخشي 1388مهريانپايشه،ـ

شناسيواژه

روشنفكردر با فرهنـگيارتباط داردهخـدادر اصـطالح كـهيـمدودمنورالفكريكي و بـرايحاتتوضـيشترينب.روشنفكريگرياست يامـا

است آمده روشنفكر م.اصطالح منورالفكر برابر :خوانيميدرمعناروشن به انديكسيفكر، داردييشـهكه روشـن و در.درسـت

ن روشنفكر ميزمقابل معنا همان :خوانيميدردارا كه كسييشهانديآن است؛ ويروشن بـاز نظـر بـا امـور در كه

نگرد است.متجدادنه آمده هم پرست/ينوگرا:بعد /يتجددگرا/تجددآكهآن رواج به آييناعتقاد شدن منسوخ و نو افكار دارديـينو در.كهـنبرابريرنويسز استيفرنگينهادهدو :آمده

Illuminé / Intellectuel.برابر :خوانيميميزنيفكرروشندرروشنفكرعمل حالت روشنفكر/و يينوگرا/يتجددخواه/صفت

مشروطدانيممي عصر در استيتكه داشته رواج منورالفكر اصطالحروشنفكر اصطالح بـهينجانشتدريجبهو اسـت كنارزده را آن و شده آن

ديحد زبايگركه در محـاورهاكنون رايفارسـين منـورالفكر اصـطالح.بينيمينم

روشنفكري/420 و تجدد

ضيكستانتاجدر را زبـانيكـانتاج.نامنـديميائيروشنفكر نظـر يازداشتهيتحول وضعخاص در و بردهيتياند سر افغانسـتانبه از متفاوت اند

ا .يرانوضدهخدافرهنگينهمدر برابر /ييروشنا/يروشن:خوانيميمياءدر

در/سنا/سو كهمهتابتاب چنان دريدش،نور، :يتب.يدخورشاستــد ــريپبرافكن ــي ــرتياءض ضبرس آن است ظلمت بتان ياءبچشم

گوصاحب الفنون اصطالحات معجمـهياءضيدكشاف ضـاد كسـر بهصوفييروشنا اصطالح در عياءاشيترؤيهو :يتب.حقينبهخــداديــده مــيبگشــا عــينعــبــينيرا ــه ب را ــاقيناو ــيب ينب

معناضياء اسـتيبه آمـده هم شدن معنـاياءضـ.روشن بـه يپـاش.بخشييروشنا/ياءگسترض

روشنيفارسدر راامروز سـرهميعنيفكر را روشـن فكـر صـاحبميكونويسنديم مراد آن از .كننديكلمه

زبانهاروشنفكر يگرديدرواژهكنميميسعينجاادر ديبرابر زبـان چنـد در را يگـرروشـنفكر

ايحتوض بتوانم بلكه تا اندكيندهم را فرهنگهـايشتربيمفهوم پرتو يدرا.يانمبنمايگرد قصدم واقع حتينبه كه دهم نشان بـاياست ارتبـاط در

واحـديميمفاه اسـتنباط روشـن ظـاهر چارچوبهـايبـه يفرهنگـيدرب نمهمتفاوت هنخورديچشم روشنفكريگامو از ما كـارگريـاكه مـثالً

م معناگوييميسخن تنها واحـدينه و نمـيهمگن دنبـال بـلكنـيميرامهم و همرنگوراتر و همگن مردمان آن از نميتر نظر در يـنا.آوريميرانظر از م.اسـتياربسـيتاهميدارا»يشناسفرهنگ«نكته چـه يـزانبـه

وقتيجهانباطارتتوانيم تا ساخت جامعـهيبرقرار گونـاگونيهـاكـهسنتها و ميمتفاوتيكسرهيفرهنگيساختارها تجربه مـايوقتكنند؟يرا

421/روشنفكري

ا«گوييميم دارنديرانروشنفكران قرار ستم يسـيانگليايآلمانياآ»تحتچن چنينهم و ميگروهينمردمان نظر در دريناآورد؟يرا البتـه نكتـهمب اهميجهاناحثپرتو از ميتشده برخوردار .شوديخاص

شناسييشهر.1واژهدر واژهintellectuelيبرابر فرانسه زبان زبانيدر در را روشنفكر

ميفارس كار فارس.بريميبه زبان واژهيدر همان ضمن بايفرانسويدرنگارش با و مشابه مـ»انتلكتوئل«تلفظ كـار بـه معنـا همان يـنا.روديبه

ريواژه از معنـاintellectualisالتنييشهفرانسه به است يكسـيبرآمدهبا داردintelligenceكه .»انتلكتوئل«همانيعنيسروكارمعنـا»انتلكتوئل« به فرانسه زبان بـايكسـيدر كـه »انتلكـت«اسـت

دارد ايدشا.سروكار گفت اينامروزيمعناينبتوان از كـارينكه به واژهاندكيستنيمقدروديم ريو صورتييشهبا به آن بـه(intelligereالتن

تمدادنيصتشخيمعنا فهميزدادن،ـ كردن، ترك)يدندرك اسـتيبـيكهمعنـاinterيشوندپزا معنـاlegereو»يـانم«يبه ويـدن،گزيـدن،چيبـه

فاصله .استيافتهخواندن،آمـد»انتلكتوئل« كـه چنـان فرانسـه، زبان در اسم پهمچون اييشـنيه،

مستقيراخ و جريماًدارد .اسـتيدهسربركشـ»يفوسدر«يمحاكمهياندرچون»يفوسدر«مخالفان هواخواهانش Maurice(»بـاريسمور«و Barres(

Ferdinand(»يــربرونتينــانفرد«و Brunetiere(نقــدها تعهــديدر بــه خــودم«،»زواليــلام«چــونيگانيســندنو فــرانس«يــا»يرابــواوكتــاو »آنــاتولاتاختنديم معناينو در را ميمنفييواژه كار .بستنديبه

ــدآورده مفهــومان نخســت»انتلكتوئــل«كــه ــارينرا كلمانســو«ب »ژرژ)George Clemenceau(هنگام است كرده مقالـهيضرب در 1892درياكه

در«يبرجستهيانحام عنوان»يفوسآلفرد به چنيكرا نهـادينگروه .نامنت ايجهدر معناينمدتها در اشخاصـيرآميزتحقيياصطالح با ارتباط يدر

روشنفكري/422 و تجدد

ن وفادار خود ملت به نسبت كه شد كاربرده ناسـ.يستندبه دوران يونالدرتحقينايزنياليستانسوس با مـيرواژه كار عناصـررفـتيبه ويهـوديو

س نامطلوب نحلـهياسيافراد بـه متعلق »ينتلكتوآليسـموسا«مطـروديرا=)Intellektualismus(دانستنديم.

زبانهايبرخدر مفهـوميياروپـاياز »يسـينآكادم«و»انتلكتوئـل«دوعلم/يدانشگاه(= مؤسسات جـا)يعضو مـيبه كـار بـه .رونـديهـم

اياعده اينبر كه سربرميريبرابرگينتصورند آنجا.كشدياشتباهاً از امامـيمفهوميلكردهتحص»ِانتلكتوئل«كه شمار به دررفتـهيمثبت و اسـت

هــميــنايعمــومباطاســتن بــا را مــدو نتانــد،گرفتــهيمتــرادف يجــهدربار»انتلكتوئل« با ميهم استعمال اسـت.استشدهيمثبت درسـت البته

تفس در ميريكه اتوانيخاص انگاشتن برابر اينبه مفهوم گرفتيراددوتحصيراز ميكآكادميالتكه سختتوانيرا آورديزنيكوشبا دست بهدر»انتلكتوئل«.شديابود»انتلكتوئل«كهآنيب رايـكبودن يـجاسـتنباط

بوديزيچ همردياشده است انتقاديفشده ذهن حتـيبا اگـريداشتنانتقادينا تحصيذهن .باشديدانشگاهيالتفاقد

ســارتر«چــونيشــگرانياندگرچــه پــل را»انتلكتوئــل«مفهــوم»ژانبهرهيختهآميمفهوم ازبا بودن انتقـادمند تـاردانسـتنديمـيذهن يخامـا

نخصوصبه بييمهدر قرن ايالديميستمدوم كـه اسـت داده يـننشـانشرايخصلتيزشآم و مورد به بسته و دارد ناروشن و ـيفرهنگيطمبهم

انتقاديهميخيتار مفهوم بحـثيـرمتغيزنين اغلـب شـماريـزانگو بـهميناخصوصبه.آيديم را روتوانيامر با ارتباط مردمـانينهميكرددر

رو و حكومتها ارزياسيسيدادهايبه كرديابيو مشاهده .آنهاارگان«مفهومِ)Gramsci(»گرامشي« افـراد»يكانتلكتوئل مـورد در يرا

اند كه كاربرد نماينيمعيطبقههاييشهبه آنهـاكننـديمـيندگيرا بـر وانديدعقاچنانچه.نهنديميدتأك طبقـه»انتلكتوئل«يناهاييشهو بـا يهـا

423/روشنفكري

همخوان ايحاكم در باشند دسـتينداشته رايبـيسـودمنديارانصورتم حاكمـانشـونديحكومتگران و حكومتهـا بـا مخالفـت بـه چنانچـه و

ا در باشند ناسازگار و تبدينناهماهنگ وشونديميلصورت مخالفان بهوقت نظام موارد.معاندان جـذبينهمـيزنيدر حكومتهـا بـه مخالفـان

جزشونديم سييو نظام همـ.گردنديمياسياز نينبه يبرخـيـزسـببنظامهـاهـا»انتلكتوئل«گوينديم و حكومتهـا محبـوب و مطلـوب يگـاه

حكومتهااندياسيس نامطلوب و مطرود گاه .وم»انتلكتوئل«معموالً در روابطيانها ميهم وسازنديبرقرار ازكه راتر

خانوادگ متعارف نمينا.استيروابط درضمن را يـايحزبتوانيروابطبرپايدناميسازمان شـبكهيسندگاننويانجمنهاييمانند گسـتردن ازياو

سازمان داخل در غينا.ياحرفهيانجمنياروابط تنهـارسمييرروابط رافرهنگتوانيم هر چارچوب كردييشناسادر تجربه نمونـهيكـي.و دو

ا اتوانديميراندر تصور نماينبه ماننـديروابطـينچنـيانگرقلم باشـدحتــ و ســبعه بعــد و اربعــه دورهيگــروه برپــايشپــيادر كــانونيياز

حواريسندگان،نو و احمد آل .يونشروابطموتبرنار« Bernard(»يوسفون von Mutius(حاضـرنويسديم حـال درازينوع م»انتلكتوئل«تازه نوعگيرديشكل دانايكه هـميدشـاياكارگر

فارس كارمند خُبرهيبه گفت همـيابتوان راينبـه ـياداريـجاصـطالحسـازمانها»كارشناس«ينوعيدانشگاه در كـه بـهياست گـاه گونـاگون

ميكارمندييوهش فعالكنديكار آزاد صورت به گاه افرادينا.دارديتوطرحها مـييدر اهـدافكننـديخـدمت و مقاصـد پـيكـه را ينوآورانـه

فعالياگيرنديم آموزشيفرهنگيتهايبه ا.پردازنـديمـيو ينچنـيـناوسازنده«را»يانتلكتوئل« konstruktiver(=»انتلكتوئل Intellektuelle(امدنيم.همكـاريتواقعخواهديم»انتلكتوئل«ينا بـا دريگـرانديرا و بسـازد

تغ لزوم نظر.دهدييرصورت موت«به فون ا»يوسبرنار كـهيناز است راه

روشنفكري/424 و تجدد

د»يانتلكتــوئل«ينچنــ متمــا»انتلكتوئــل«يگــراز ا.شــوديمــيزهــا يــنازم»انتلكتوئل« نظرروديانتظار از ويزيچ»انتلكتوئل«كه بنشـاند بار به نو

سـويجاريافراگرده از و بسـنجد نقادانـه و بكشـد نقـد به يگـرديراديهايدگرگون بـا اشـتراك در را گونـهيگـرانمطلـوب ويابـه سـازنده

ســويــدارپاالمقــدوريحتــ شــوديجينتــايبــه رهنمــون يدشــا1.مثبــتد»گورباچف« هنگـام اكتبـريونسـكوازيـأتيهيـداربه ينچنـ1986دراست»توئليانتلك« داشته نظر در ا.را در سيدارديناو هـرياستگفت در

ز»انتلكتوئل«يازمندنيكشور ايراهاست ديشبيناننزد احتمـاليگرانازگ قرار تأمالت مركز در انسان كه محوريـرد؛دارد نـوع يگـريديـتهـر

ماخالقييرغ شمار 2.روديبه

واين مؤنث و جمع و مفرد رحالت د فرانسه در شـرحواژه بـه مذكر:استيرز

intellectuelمذكرمفرد

intellectuelsمذكرجمع

intellectuelleمؤنثمفرد

intellectuellesمؤنثجمع

د»انتلكتوئل«يواژه در و فرانسه زبان يـكدريياروپـايزبانهايگردركسانخصوصبهدوره با ارتباط كاريدر كه رفت كار كردنديم»يفكر«به

كسان مقابل كاريدر هم.كردنديم»يدي«يكه اصـطالحينبه هـم يسببم صورتبينيميرا Les:به travailleurs intellectuels.ا گفـتيـدبابـتبايناز

ترك فارس»روشنفكر«يبكه معنايدر بـايكه اسـت داشـتن روشـن فكـرِمعنا»انتلكتوئل« بايكسيبه تفاوت»فكر«كه دارد، .ددارسروكار

اوقتي فرانسه برايندر را ميكياسم كار به واقـعگيرنـديگروه در

1. See:Bernhard von Mutius(Hrsg). Die andere Intelligenz. Klett-Cotta 2004. In Unipedia.2. Ibid.

425/روشنفكري

ميكسان منظور كارهاكننديرا در خـرديكه و عقـل از اسـتفاده به خود)intelligence(دهنديميتاولو.

امترادف واژهينبا اغلب مـيگردياواژه، كار به هم .mandarin:برنـديرادرسـتينا نسـب و اصـل ولـيواژه دانشـنامهينـدارد فرهنگهـادر و يِهـا

توصشناختييشهر آن زيفهايياز در كه است شده داده دست :آوريميميربهدرقبل همه درست1»مصاحب«از :خوانيميميبه

عال»ماندارن« چـييرتبهكارمند دورهيندولـت يـنا.يامپراتـوريدرقرن در پرتغاليالديم16لفظ لفظ كردن(=» مندر«ياز گرفته)حكومت

سانسكر لفظ از مأخوذ خود كه سپس.است)مشاور(=»ينمانتر«يتشدهم چخوانيميمفرهنگيندر در ماندارنها داشـتهينكه رتبـه از نُه و انـد

مـيقطر انتخـاب دگمـهانـدشـدهيامتحـان رنـگ بـا كـالهياو بـر كـهادر.شدنديميزمتمااندگذاشتهيم فكـرينواقع كـار بـه هـم يحضراتشااندپرداختهيم ايدو زبانهـايناز در هم رايياروپـايبابت روشـنفكر

.انددانسته»ماندارن«ينوعرKlugeمعتبرفرهنگدر فرهنـگ زبـانشناسـييشـهكـه در واژگـان

استينچن2استيآلمان :آمدهآلمانيا»ماندارن« تلفظ عال»ينرماندا«يبه .اسـتينيچييرتبهكارمند

واژه كهيتسانسكرياز است معنـا)mantrin(»ينمانتر«برآمده به ياستهند.يروز/مشاور رايبه آمـده.گوينديم)mantri(»يمانتر«آن ضمن در

پرتغال كه اياناست هند شـنيندر را شـرايدندواژه بـر را آن ينچـيطوچياواژهيياناروپايبترتينبد.دادنديقتطب بـا ارتباط اختـراعينيـاندر

ا كه نمينانكردند را آن واژهينبنابرا.شناختنديخود »مانـدارن«ينوشته،فرهنگنامهيافتهرواج1630از در استو آمده .ها

.مصاحبفرهنگ.نك.12. Kluge. Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. De Gruyter. Berlin. New York. 1975

روشنفكري/426 و تجدد

آلمانفرهنگدر عربيمشهور ا»شـرگله«يـ برابـر آمـدهيـندر واژه1.ينيصيروز:است

Brockhausيدانشنامهدرپرتغال2 نقش از ايانباز اسـتعمال واژهيـندر

همچن ميتسانسكرييشهرينو مطلع مشويميآن ضمن در خـوانيميوا عالينكه چينيچييرتبهكارمند زبان به .نامنديم)Kuan(»كوان«ينيرا

مشناسييشهرفرهنگدر واژهخوانيميآكسفورد از»مانـدارن«يكـهم رواج شانزدهم رسميابديقرن مقام مينچيو منظور زبـان.كنديرا به

آنينيچ انگلگوينديم»كوان«به ضبط تفـاوتيسيكه اندك با را بـايآنآلمان ا.kwan:آورديمينچنيضبط واژهيـنطبق ردmandarinيفرهنـگ،

معناmandarازيپرتغال اسـتيفرماندهيبه گرفتـه نشأت دادن فرمان .وزبان در است آمده هند»يمانتر«،»ماله«سپس در و همـانياست به هم

سانسـكر»يمانتر«صورت در و اسـت همـانيعنـي»ينمـانتر«:يتآمده3.مشاور

واژهدر گاه grosseيفرانسه têteم كار به هم همـانبرنديرا بـه شايد.»گُندهكله«معناي

دچنان باال در بـايكس»انتلكتوئل«يديمكه كه سـروكار»فكـر«استحال در دارديكس»روشنفكر«كهيدارد روشـن فكر كه ا.است رويـناز

م»ماندران« دارد سروكار فكر با ول»انتلكتوئل«توانديكه اعتباريباشد بهفارسيجرايمعنا زبان نم»روشنفكر«يدر حساب اال.آيديبه دزونالبتـه

ا به كه ايزهاچيناست بپردازيندر مـيوليمقسمت حال هر دانـيميبه

1. Schregle,G. Deutsch-Arabisches Woerterbuch. Harrassowitz.1974.2. Brockhaus Lexikon.dtv.1984.3. The Oxford Dictionary of English Etymology.Edited by C.T.Onions.1982.

427/روشنفكري

ا اوالً تعريزهاچينكه به ميفبسته ميابنديمعنا ضمن در كـهدانـيميوفارس واژهيدر مييمعنا»روشنفكر«ياز مستفاد حالشوديمثبت كهيدر

قديلغويمعنا بيخنث»انتلكتوئل«يمو .استطرفيو

آلماندر.2 يزبانزبانهااگر ميياروپايگرديبه بددهميتوجه اصل استيندر خاطر

وجود ضمن دهم نشان ايككه از مشترك »انتلكتوئل«يواژهيناستنباطا ايندر با تفاوتهاينزبانها، ميزنيفظرييحال چشم بستهخورنديبه وا اينبه راهينكه زبـان هـر بـه زمان چه در سـويافتـهواژه از چـهيو

معناكساني چه مييمعناهايادر بهتر گاه آن است رفته كار بـهتـوانيبه.برديپيهاكارنازكينا

چن»انتلكتوئل«يآلمانبه اسم حالت در :نويسنديمينراDer Intellektuelle.درمعناهاينا ميرزيواژه كار :روديبه

خارج1»دودن«فرهنگدر واژگان به كه پنجم جلد زبـانيدر درازبينيميمپردازديميآلمان منظور آلمان»ينتلكتوئلا«كه تلفظ كهيبه

آدمـ اسـت، شـده برگرفتـه فرانسـه و التن تحصـياز بـا يالتاسـتخالقيدانشگاه مدد به نحويمعنويتكه به موضـوعاتيانتقاديو

بحث را مسائل پرسشانگيزو اصـطالحسازديمينآفرو بـه آنها با ومـينامروز نرم پنجه و همـ.كنـديدست ايندر دريـنفرهنـگ واژه

واژه با دارد قرار قوهIntellektيارتباط به و است مذكر ويكه ادراكطرييتوانا از معرفت دارديشـيدنانديـقكسب اشـاره كـردن فكـر و

خــرديعنــي بخواهنــد.همــان مــازاگــر بســازند صــفت گوينــديآنضبط»ينتلكتوآلا« مـ(intellektual)با كـار بـه نـدرت به بـهروديكه و

چيمعنا ازيزيآن كه باشد»ينتلكتا«است گرفته ويانشأت وابستهبه برا.باشد»ينتلكتا«متعلق صفت حالت »ينتلكتا«يواژهيدرواقع

1. DUDEN. Bd. 5. 1982.

روشنفكري/428 و تجدد

آلمـان زبان در امروز مـيكه دارد هintellektuellشـوديرواج مـانبـهمعناintellektualيمعنا به بهيو معطوف كه آنچه .باشد»تلكتنيا«هر

ازيامجموعهاين دارد سروكار خرد با ازينآغـازيالگـويـككه والهـكنديميرويپيمقدينمونهيك خـرد همانا بـهيكه را آن و اسـتIntellectusالتن archetypusآغـازينا.نامنديم خـرد به اشـارهيناصطالحالهينا.دارد آغـازيازلـ يِتفكر اعتبـارينو بـه گفـتيدشـايو بتـواناستداللمديسر تفكر مقابل مـيدر قرار اشـاره.گيـرديانسان بـهيپـس

واژه در انسان»ينتلكتوئلا«يخرد خرد اساس ميدر منظور يولـكنديراد نظر ايناز خود محوران الگـويـنـ از قـديباسـتانيخـرد ردخـيمو

استياكنديميتتبع .برآمدهنادريآلماندر صفت همان ن»ينتلكتوآلا«از وسـاختهيـزفعل انـد

ــ ــديم ــاintellektualisierenگوين معن ــه ــهآنيب ــزيچك ــوي پرت در رادادنيايستننگر»ينتلكتوئلا«مالحظات هم.قرار نيناز يمكتبيزجا

ــام ن ــه ب ــت اس ــده ــموسا«برآم ــما(=»ينتلكتوآليس =ينتلكتوآليس (Intellektualismusمكتب فلسفي؛ براياست تقـدمينتلكـتا=خرديكه

برخ قول به و است گونهينايقائل به تأكيزغلوآميامكتب يدبرخردا.نهديم نيندر بر مقدم خرد، نيـرويمكتب و احسـاسيـروياراده

دارد تقدم آنها بر و اعتبار.است اصـالتيبه مكتـب مقابـل ارادهدردارد ايهنگام.قرار حوزهصطالحاينكه مـيدر كار به رودياخالق

معنا اخالقيبه خواست و اراده كه است نيآن اثـر بـريمبتنـيـتبرم بار به منشينديخرد وجود به 1.آيديو

دهمه آلمـان»ينتلكتوئلا«كهيديمجا درآميدر خـرد عنصـر يختـهبـاچنيشهر.است ننمايانديمينلغت آن كـاربرد دورهيـزو يطـوالنيادر

نماينهم را استيانمعنا ا.ساخته اصـطالحيـنبا زبـانيحـال در هـم

1. BrockhausWahrig.6 Bde.Bd.3.1981.

429/روشنفكري

ميمداريآلمان همتوانيكه در را بستينآن كار به و كرد درك ياراستااستنباطيم داد»روشـنفكرانه«يتوان دسـت بـه آن آلمـانيوقتـ.از يبـه:گوينديم

Intellektuellenbewegungفارســ معــادل مــيكــه را ــوانيآن ــبشت جنجنبشيروشنفكر ازآن دارد امكان هم واقع در رايمبتنيدانست خرد بر

عرصـه در و چارچوب در را آن چنانچه كرد كـارياجتمـاعيمنظور بـهميريمگ هم چنانچـه»روشنفكرانه«ياستنباطتوانيو داد دسـت به آن از

سومهمنظيكدر بستر كناياسيو استفاده آن .يمزتعربنا «شومپتر«ازيفيبر ميمردمانها»ينتلكتوئلا» شمار كهرونديبه

گفتارتواننديم نوشتاريكالم رويو آن از و بندنـد كـار به مهارت با راه ديعملـيتمسئوليچكه از كـاريكسـانيگـرندارنـد بـه مشـابهيكـه

.شونديميزمتماپردازنديم

انگل.3 زبان يسيدرشمارينبراتصورم برخياست با خوانندگان نكتهياز درييهااز كها با انگلينارتباط زبان در هستندآورميميسيموضوع ا.آشنا حـاليـنبا

برخيزهاچينا البته و كـردنيهانكتهيرا جور بابت از را مرتبط و تازهتصـو ساختن مهمتر، آن از و ازيريجنس درجـامع نظـر مـورد مبحـث

تقديا .كنميميمنجاانگلدر ــان واژهيســيزب ــر ــ»انتلكتوئــل«يفرانســويبراب :گوينــديم

مـينا=»ينتلكچوآلا« كـار به صفت صورت به هم بـهروديواژه هـم واسم م.صورت صفت حالت تقضـتوانيدر صورت به را عـاليليآن يو

بست كار به :همmore intellectual /most intellectual

معنادر به اسم معنايحالت به است؛ هوشمند اسـتيكسيشخصفكر امور به استعالقهيكه خـرد،يمقديمعنا.مند فهـم، هـوش، به آن

روشنفكري/430 و تجدد

قوه حال همان در و دارد اشاره عقل و فكريايذهنيدرك راياستعدادم .استكردهيمرادمعنـاintellectكهخوانيميمآكسفوردشناسييشهرفرهنگدر يقـوهيبه

فكريا(=ذهن است)استعداد كردن استدالل و دانستن با ارتباط ب.در يـانبـهمختلـفيروينيعنيساده امور با ارتباط در فهم و يـاintellectينهمـ.ادراك

intellectusمعنا قـوهيقـوهيـاادراكيبه تميصتشـخيادراك، آمـدهيـزورينا.است از توضبرآمدهintellegereالتنييشههمه باال در كه .يـمداديحاندهم دارintellectionاساسينبر معنايمرا به استيدن،فهميكه كردن .درك

آمدچنان معنـاintellectualكه بـه ويهـم برآمـدن و گـرفتن نشـأتاز شدن معناintellectمنشعب كه معنويروحانيياست همـيزنيو راهبه

معنا به هم و شخصيدارد و بودن ويهوشمند فهـم نظر از مستعد است.ادراك

اصطالحفرهنگبنابراين ،intelletualismعل مكتـبينـوعاالصوليكهنحله آلمانيفكريو اصطالح اساس بر دارد درنظر Intellektualismusيرا

است شده 1.ضرب

انگلدر در محاوره واژهيسيزبان نيگرديچند معنايزرا متعـارفيدرم»ينتلكچوآلا« كار همـانegghead،intelligentsia،highbrow:برنديبه بـه كه

شخصيمعان و دانشمند چيروشنفكر، و بلنـد افكـار همـيزهـاييبا يندرانگل.استيفرد ديزنيسيدر تيگرمانند اصطالح چند بـايـزنركيبيزبانها

پرداختهintellectualيواژه و اساخته در كه برخيناند فقـطيجا را آنهـا ازب رواج سبب انگليشتربه سايسيزبان به ميرنسبت :آوريميزبانها

Intellectual honesty.Intellectual property.Intellectual capitalAnti- intellectual.

بسازييبتركاين ايشتردر به مـياينزبانها چشـم به شكل .خـورديآن

1. The Oxford Dictionary. Ibid.

431/روشنفكري

ا ندارينجادر بگشايمبحثيمقصد زبـانشويميميادآورتنهاييم،تازه در كـهمعنايزنيفارس به اساس در روشنفكر طالـبيفـرديكه و روشـن فكـر بـا

معناهـا در اسـت شـده مطرح يـا»روشـنفكرنما«چـونيـزنيمنفـييتجدداستيزن...و»روشنفكرمĤب«يا»روشنفكرنمايي« گرفته .رواج

ترك.4 زبان يدرتركــدر امــروز آتــاتورك»انتلكتوئــل«اييــهتركيزبــان خــط بــه يرا

هم.Entelektüel:نويسنديم قـدينبرابر در =منـور:انـدگفتـهيمـيمواژهmünevverهم به هم امروز فهمينكه معناشود؛يميدهمعنا به آدميهردو

است فكر .اهلمعنـا)Aydin(»يدينآ«يواژهيتركبه اسـتيبـه يعنـي.روشـنفكرانتلكتوئليلكردهتحص م.و آن بـه)Aydinlar(»يـدينلرآ«شـوديجمع كـهقشريمعنا و .است»ينتليجنسا«گروهياروشنفكران

معنـا)Aydinlamak(»يدينالمكآ«يعنيآنمصدر يـاپرتوافكنـدنيبهاستينوران واژه.ساختن روشنگريروشنيدو نكـنميو اشـتباه اگر را

ترك ا.AydinlatmaياAydinlama:گوينديميدر هـميدومـيـناز مصـدرم معنـاAydinlatmak:شوديساخته همان سـاختنيبه ينـورانيـاروشـن

.كردنوشنگريرياكردن

عرب.5 زبان يدرمفكّر/مهذب/مثقف:روشنفكر

العقل:روشنفكركردن انارالعقل:شدنروشنفكر او الشعب 1استناره

فارسدر روشنفكر اسم فرنگـيايحالت بـايانتلكتوئل اسـت :برابـرعرب»مثقف«،»مفكر« زبان .يدر

طبيبيان(.1 عربي ـ فارسي فرهنگ )از

روشنفكري/432 و تجدد

فرهنگبنا آلمانيعرببر شـرگله«يـ واژه»گوتز برابـر Intellektيدر

است واژهير،تفك:آمده برابر در و عقل؛ اسـتIntellektuellيذهن، :آمدهــ ــي،ادراك ــي،عقل ــياربســ.يذهن م حــاال ــيميخــوب، ــربين براب در ــه ك

Intellektuelle(r)است مفكّر:آمده .مثقف،عربدر فرهنگيايواقع خصلت تأكينايبر بـريـاگذارديميدگروه

اند ايفكريعنييشگيخصلت برابـريزيچيآخرينكه درسـت اسـتواژه .»انتلكتوئل«يهمان

برابريربعدر نخبـةًً:اندگذاشتهintelligentsiaدر المشكلون الفكر؛ اهلطل اجتماعيــةفنّيعــةًاو سيــةاو شــرگله«و؛ياســيةاو :گــذارديمــ»گــوتز

ــرة المفكّ ــة الطبق ــرون، ــة(المفكّ ــگ.)المثقّف فرهن ــدر انگليعرب ــيـ يساسـت»المنار« الملبـوب:آمده الفهما، ايين،الثـورين،طبقة در.لمتعلمـينطبقـة

اسپان عربياييفرهنگ است»الحمراء« يِـ .ذكاء:آمده

كرد.6 زبان يدرمينا=منور تلفظ جور چند الت.شوديواژه به :نيضبط

MinewwerMunewerMunewwer

بايكرددرزبان است برابر روشنفكر ضمن ب:در زانـا:يعنيير،روشنداب .زمانيبه

اينتليجنسيا

روســIntelligentsiaينتليجنســياايواژه ازياز خــود كــه اســت ــده آمروسينا.Intelligentia:استينالتييشهر به را :نويسنديمينچنيواژه

интеллигенция

معنااين به تعر(ياطبقهياقشريواژه به ميفيبسته دست به .)دهيميكه

اشاعهياجتماع و توسعه قصد به كه كارهـافرهنـگياست ييچيـدهپيبـه

ميذهن خالق همهپردازديو نزدياجتماعيهاگروهيو روشـنفكران يـكو

433/روشنفكري

ا دربرمينبه را هنرمندانگيرد،يحوزه معنـا(آموزگارانيامانند يعوسـيبـه

ا).كلمه اصل روسـيندر فرهنـگ قلمـرو با درارتباط را دريواژه سـپس و

جماه اتحاد قلمرو با ميشورويرارتباط كار .بستنديبه

نيــناگوينــدمــي در آغــاز در درييمــهواژه نــوزدهم قــرن نخســتاستيهروسيامپراتور رفته كار هنگـام.به آن در كـه بـزرگ لهسـتان در

پادشاهيبخش استياز بوده فاصـلهيـاگو.پروس 1844تـا1836يدرخاطرينا در است»يژوكوفسكيليواس«اتواژه بوده رفته كار در.به اما

اثرخصوصبهلهستان انتشار از فيپس ناميلهستانيلسوفاز كارول«بهKarol)»يبلتل Libelt))1807عنـوان)1875ـ وطـن«با حـب بـاب يـا»درسرزم« به سـال»يمادرينعشق داشـتهيـنا1844به فـراوان رواج واژه

حت و حوزهياست نيدر استيزعلوم رفته كار ا.به نويندر يسـندهاثـراعضـا)inteligencja(»ينتليجنسياا« محققـان،(جامعـهييلكردهتحصـيرا

روحان بهدانديم)مهندسانيان،آموزگاران، واالتـريشياندروشنسببكهرهبر،خود را هدايمردم شورشـ»يبلـتل«.كننديميتو وياناز مشـهور

است بوده خود عصر به.بنام مردم«او را»لهستانرسالت آن و داشت باورا.ردكيميغتبل بود سـويانلهستانينمعتقد بـه را جهـان سرانجام كه يهستند

زييرها داد خواهند سـتمينانايراسوق و درد و رنـج سـبب بـرايبه يكـهشده متحمل خود بقاكشور به نسبت اخالقـييـهند رجحـان جهـان يمـردم

مد.انديافته او شهرت اما هرحال كـهسـت»ينتليجنسـياا«يواژهينهميونبهاستياگو برده كار به اثرش دوسه 1.در

ــنده ــاينويسـ ــاميروسـ نـ ــه ــرپ«بـ ــويچدميتـ ــريتريـ بـيكينب«(Pjotr Dmitrijewitsch Boborykin))1836-1921(سالها شصتيدههيدر

حتينا)1860يسالها(نوزدهمقرن و انداخت زبانها سر را خـوديواژه

مي.1 نام بخش اين در كه ديگري افراد مورد در و مورد اين ازدر يكـي بـه اسـت كـافي بـرمشود رجوع ميدر.دائرةالمعارفها منابع اين نام آوردن از اينجا در .پرهيزمنتيجه

روشنفكري/434 و تجدد

در دانستيناي»پدرخوانده«1904را هـا،يشنامهنما»يكينببر«.اصطالحــاله رس و ــا رمانه ــاداســتانها، ــهياريبســيه ب ــا آنه در و اســت ــته نوش

بييمهنيهايدگرگون تا نوزدهم ويالديمـيستمقرن اسـت كـرده توجـهقشرخصوصبه است»ينتليجنسياا«از برده همـانيبرخ.نام در را او آثار

آلمان به كردهيزنيدوره خـارج.انـدترجمه در اكتبـر انقـالب هنگـام بـهسالزيستمي در سوئ1918و كرديسبه .مهاجرت

ا ايناز كه زبانينجاهاست وارد معنـاشوديميسيانگلواژه بـه يواروپـايعنـي»ينتليجنسياا« در فكـر شـرقيمركـزياهـل قرنهـايو يدر

ب و ميستمنوزدهم كار ازروديبه را آنـان بتوان فكـر«تا همـانيـا»اهـلآمريغربياروپا»يانتلكتوئلها« ساختجلوهيزمتمايشماليكايو .گر

مقوله»ينتليجنسياا«يواژه و»ينتليگـنسا«صاحبانِيعاجتمايمعرفاشـارهينا.است»ينتليگنسا«صاحبيشغليهاگروه كـه چنـان مفهوم

روس با ارتباط در اساس در جماهيهشد اتحاد در سپس بـهيشـورويروول است رفته مفهوميكار دارد»انتلكتوئل«با آلمـان.تفـاوت آنيبـه بـه

russische(»يروسيايستينتليگنا«گوينديم اًمشخص intelligenzija(وقت يوبگو مطلـق طـور به كه مسـتفادينهمـ»ياسـتينتليگنا«ينـدهم آن از معنـا

انگلشــود؛يمــ بــه كــه آنجــا از آوانويــنايســيو مــدد بــه را يســيواژهآلمانكرده)Intelligenzija(»ينتليجنسياا« زبان در بسياند، زبانهياريو اياز

همــيياروپــا رينبــه آن مــنحــو مــنويســنديا تلفــظ :كننــديوrussische Intelligentsia.

نوعالوه دو باالاييسندهبر در يچالكسـاندروويكالين«يمكرديادكهباينا»يايفبرد حاال و ايدواژه مينگفت كار به را درگيـرديمفهوم امـاتحصيعتروسييمعنا طبقـهيگرديقشرهايلكردگانو رايماننـد دهقـان

هم شمار در ا«مردمينهم مـ»ينتليجنسيااهل صـفوف.كنـديمنظـور دردروه»يكانبلشو« شماريدر اكتبر »ينتليگنسـياا«يـا»ينتليجنسـياا«انقالب

435/روشنفكري

تحل.بوديرچشمگ لنيستيماركسيلهايدر خردهينيستيـ به متعلق را آنانمقادانستنديميبورژواز در بورژوازيسهو بـهگفتنديمبزرگيبا بسـته

نينا چه عرصهيروييكه اجتماعيدر بيمبارزات داشـتهيشـتريبخـتپ به و اتـريكنزديروزيباشد ايـنباشـد خـردهينتليجنسـيايحضـرات

م سو همان به »ينتليجنسـياا«گفـتتـوانيميبترتينبد.گرونديبورژواا چارچوب نميواقعيطبقهيكيكيبلشويدئولوژيدر حساب .آيديبه

بـهياجتماعيتموقع روسـ»ينتليجنسـياا«وابسـتگان بـه گفتنـديمـيراچ)Prosloyka(»روسلويكاپ« نكنم اشتباه اگر اليزيكه برابـر يـايـهاسـت

اجتماع انگليقشر به ا.stratum:گوينديميسيكه ايناز طبق طـرزينروم كهتوانيتفكر احتماعيگاهجا»ينتليجنسياا«گفت النيمشخص يهدارد؛

ميقشريا وسطيانياست ب.»اسـتثمارگران«و»زحمتكشـان«در نيـابـهم»ينتليجنسياا«يگرد عضوگيروهاينياناز محصـولكنـديميريكار امـا

فكريعنيكارش كار سـفارشينـوعاشيمحصول بـه كـه كاالسـت ازتوليطبقه سـويداستثمارگر از نينهمـيو يعنـي»پرداخـت«يـزطبقـهاندينبد.شوديميداريخر فاقـد»ينتليجنسياا«يكي،بلشوييشهاعتبار را

م رايناداند؛ياستقالل زمـيبـورژواز»يپـادو«گـروه مالكـان بـهينوم اينا.آورديحساب و مـيننظر را آثـارتـوانيپرداخـت و»ينلنـ«در

.يافتيزن»يتروتسك«آلمان د»يكائوتسككارل«در كـارينايشاناندچپيگرو به را مفهوم

ابرده و جدايناند جزء مجموع در را بـهناپـذيرييگروه و چـپ جنـبشال جزء شـرق.انددانستهيستيكمونيجامعهيكينفكواقع آلمان بـهيدر

كمون حكومــت جــزءياشخاصــيســتيهنگــام يمعرفــ»يينتليجنســياا«راتخصصـياحرفهيپلمديايدانشگاهيپلمديداراكهكردنديم باشـنديـ

غربيول آلمان مفهـومينايدر بـا رقابـت در قـرار»انتلكتوئـل«مفهـومب و حوزهيشترگرفت با ارتباط رفتيدر كار به جماه.اسالو اتحاد يردر

روشنفكري/436 و تجدد

ديمجموعهيشورو و معلمان بـهياندانشـگاهيگـرمهندسان، متعلـق را.شمردنديبرم»ايتليجنسيا«گروهنيا

اصطالحبينيممي مقا»ينتليجنسياا«كه اصـطالحيسهدر »انتلكتوئـل«باب كسـان.دارديشتريوضوح چـه كه است دورهيمعلوم مختلـفيهـادر

حالبوده»ينتليجنسياا«جزء در مفهومياند هنـوز»انتلكتوئل«كه كـه هنوزتعر به بسته سـببيفاست بـه و اسـت فهـم يبـارياعـدهكـهآنقابل

مبراييمعنو قائل نشونديآن كسيستمعلوم ميكسانياچه تـوانيراا افراد شمار داديندر قرار .گروه

م»اينتليجنسيا« فرانسه زبان حـال»انتلكتوئل«همانشوديدر كـهيدرمتمـاينايدبااالصوليعل هـم از را مفهوم بـهيوقتـامـا.سـاختيزدو

واقـع»آموختـه«يـا»يلكردهتحصـ«يعنـيGebildeteگـوييميميآلمان درنهادهياياترجمه ميابرابر آن برابر در .گذاريميدرست

يزيستروشنفكريميزيستيروشنفكراصطالح باتوانيرا كاريزيروشنفكرستهمراه به

جر.برد به نخست بـهينـيمعيفكرياناصطالح دوم اصـطالح و توجـهاجتماعياافراد ميخاصيگروه با.دهديارجاع واقع مـورديددر هـر در

موضوع چه به ساخت چپردازيميميروشن چه به نشـانيدلبسـتگيزو.دهيميم

فرهنگهــادر در دورهياصــل در روشــنفكرييهــامختلــف يخــاصدوستيزيست علم با عناد صورت ويبستگدليايكتابخوانيايبه شـعر بهاستيمتجلياتادب ادانيميم.شده در آستانهيرانكه ويتمشـروطيدرازخصوصبه اجتماعكهآنپس مياتازهيتحوالت تبعشديتجربه به و

جد مشاغل اديرتحقآوردند،يسربرميدآن و حتيبشاعر يكتـابخوانيوم رواجيعامهياندر تصوريافتهمردم به اكهآنبود توانينميزهاچينبا

هز و گذرانــد تــأميزنــدگيينــهروزگــار د.كــردينرا عبــارت يگــربــه

437/روشنفكري

فرهنـگگونهييهاجلوهيزيستيروشنفكر هر در و دارد هـرگون در وصورت به مجلوهخاصيدوره كـهيدشا.شوديگر گفـت بتوان جرأت با

روشنفكرينبدتر ميزيستينوع درياگونـهتوانيرا كـه دانسـت آن ازروشــنفكر اندكشــديســربرميپوشــش گونــه هــر بــا بــهاييشــهو كــه

روشنيروشنفكر خصـومتيدلبستگيشياندو و عنـاد بـا دهـد نشـانم .كنديمقابلهانگلدر راينايسيزبان يـنا.نامنـديمintellectualismـantiاصطالح

بــدگمانيــااصــطالح اســاس در فعاليمفهــوم و روشــنفكران يتهــايبــهنما به را ميشروشنفكرانه قهرمانـانيزانروشنفكرسـت.آورديدر را خـود

عاد مسـاواتداننديميمردم از برابـر)egalitarianism(يطلبـو نخبـهدر

)يدانشــگاه:يــا(يــكآكادميــيگرانخبــهخصــوصبــه)elitism(ايــيگر)academic elitism(اانينا.كننديميجانبدار داراينبر افـراد كـه يباورند

تسـلطيعاليالتتحص قصـد گفتارهـايـافتنبـه نظـامياسـيسيبـر وسازماندهيانظرانهتنگياجتماعيهاگروهيعاليالتتحص .كننديميرا

انگل زبان عرف سيهنگاميسيدر كه نظـامياستهايهم بـه دادن بهـا كـمعال ميآموزش سعياگيرديرواج راياسـتهايسكنديميحكومت خـود

حوزه با مشورت تحقيدانشگاهيبدون اصطالحيقاتيو دهد سروسامانم»يزيستيروشنفكر« كار به ا.برنـديرا بـهينجـادر مـتهم حكـومتگران

موجـودخواهنـدينميعنيشونديميزيستيروشنفكر علـم و دانـش ازبگ وقتيرند؛بهره ضمن تمـايدر جامعـه در ويشـگاهدانضـديالتكـه

ميكآكادم راه تقوافتديبه منظـوريـناشـود،يمـيتو بـه را اصـطالحروح مييهشناساندن زبان بر ا.راننديغالب مينبه درتوانياعتبار گفت

انگل اوخـاصيمعنايسيزبان از دادهيـنمحـدود دسـت بـه اصـطالح.شوديم

فرهنگهـااين در را نديآلمـانيـافرانسـهياصطالح .اميـدهمتعـارف

روشنفكري/438 و تجدد

انگليدبايشترب زبان خاص را تجربـهيسيآن انگلسـتانيفرهنگـيهـاوفرهنگنامه.دانست آلمـان»يكيپيدياو«ينترنتيايدر و فرانسـه بخـش يدر

نمينا را انگلبينـيمياصطالح زبـان بخـش در آنيمـدخليسـيامـا بـهد اسـتادهاختصاص همـ.شده انگليندر كـهخـوانيميمـيسـيبخـش

م،يزيستيروشنفكراصطالح حاال ضدتوانيكه رايروشـنفكراصطالحفارسيزن زبان گروهيدر و جماعتها در اغلب برد، كار به آن با يهامعادل

ميابستهياجتماع گرفته كار مـشـوديبه يـرغ«ييـدهپدخواهنـديكـهبـودن«يا»بودنيخود بنما»دگـر انگلياننـدرا بـه :گوينـديمـيسـيكـه

Otherness.معناينا به اياصطالح كـه اسـت مـا«روشـنفكرانيـنآن ازهم.»يستندن برابر اياصطالحيندرست در مردمـانيرانكه و شـد بـاب

گروهياربس رايهاو روشنفكرانيكسان.يدندنام»يرخوديغ«متعدد با كهخستيزيدنديم را نمـيبـرايريـآنان بـودن متعـارف و .داننـديجامعـهبودنمتعا« برخـ»رف بـهيرا يـنا.انـدبرگردانـده»يبهنجـار«مترجمـان

رايزان،روشنفكرست انگليا»يرونيب«روشنفكران خطاب»outsider«يسيبهعاديكسانينانايعنيكننديم افراد با كه نميهمدليهستند دهندينشان

هم به همينو مـ»يرخوديغ«سبب نظـريـنا.شـونديمحسوب از امـرشكلگيخيتار به است شده راينگاهيريمنجر روشـنفكران كـه خـاص

جلـوه»متفرعن«يگروه متفـاوت مـو نظـرخصـوصبـه.سـازديگـر ازروستاييانروستا مناطق ساكنان غييو زنـدگشهري،يرو از يروشنفكرانباطالعيبيرشهريغياييروستا آن با داورينا.انديگانهو دريهـانـوع راجامعـهيهنگـام.بينيميميزنيشهريهاجامعه رايافـراديشـهريكـه

رفتارهـابينـديم اييبـا گـاه آن جامعـه عـرف بـا رايـننـاهمگن افـرادنگـاهينا.دانديميگانهبيايرخوديغ از بـهيسـتننگريـانـوع منحصـر

نم روشنفكر مذهيقوميتهاياقل.شوديجماعت چنـيزنبيو ينمشـمولآنچه.شونديميوضع واقع ادر به مـينكه يـرغ«همانـاانجامـديوضـع

439/روشنفكري

بودن هنجارهايكسان.است»متعارف يـكسـاكنانيـتاكثريعـاديكهنم اجرا به را هنجارهاگذارنديجامعه از پييو دركنند،يميرويمتفاوت

كـار بـه دسـت همـزننـديمـمتعـارفيـرغيعمل بـه هـينو مسـببمـ»يگانهب«يا»يرمتعارفغ«يا»يرخوديغ« دوره.شـونديخوانده ييهـادر

نداشتهيتيموقعينچنيياروپايهوديان درست اما ايستاند وضـعيـنكهمثال به همواره كنـيياروپايهوديانرا بسـ.يممحدود هـاجامعـهياريدر

جماعتهايينگرشهاينچن با ارتباط در مـگونهيرا مشـاهده .يمنـكيگونباينبد دريخوديرغييدهپدينايدسبب بـار هـر را بـودن نامتعارف و

جامعه با بگذاريارتباط بحث به نظر بسنجيممورد .يمونكتهينادر به است خوب كنيزنيگردياجا دوره.يماشاره ييهـادر

بخصوصبه قرن كسـانيستمدر رفتارهـابـودهيروشـنفكران كـه ييانـداكثر از داشـتهيتمتفاوت دريرفتارهـايـنا.انـدجامعه اغلـب متفـاوت

جنسهايينهزم ارتباطات حتـي،پوشاك، و مخـدر مـواد نـوعيمصـرفاستآوريسربرميستز هم.ده نينبه بـه»يخـود«يمردمينانايزعلت

نم ا.اندآمدهيحساب روشنفكريتلقيناما و روشنفكر يـقدقيزيچيازنم شمار انديكسان.روديبه و فكـر كه كـياتـازهييشـههم ردهمطـرح

همبوده دچار هميناند و كافيبرا.اندگشتهيتلقيننگاه بـهيمثال استب»يدفرويگموندز«مورديا»يلهگال«مورد رايـنا.يندازيمنگاه دانشـمندان

راسـتتـوانيم علينروشـنفكران كـه نهـاد متعـارفيـهنـام اسـتنباطاتب پوششآنيقدبرافراشتند نمـايستيزياكه بـه قصـد بـه را يشمتفاوت

ا.بگذارند غينبا بـودهمتعـارفيرغخودي،يرحال نابهنجـار پـس.انـدوانسان عـاملتوانديمانديشهيعنيدرون غيبـه در بـودنيرخـوديمهـم

هم.گردديلتبد شهريرانايندر از پس ييهـاگـروهيسـتبيورخودمانبيدارپد كه دلبستگيشترشدند نو شعر ميبه ودادندينشان پوشـاك با و

ز عالقهيستنوع و اكثريمتفاوت از را خـود مخدر مواد يزمتمـايـتبه

روشنفكري/440 و تجدد

مينانا.ساختنديم روشـنفكرانتـوانيرا از اول گـروه همـان شـمار دركسان و اروپا؛ بسان بودهيقرارداد حوزههم در كه ويشهاندياند علـم و

تار به فرهنـگيخنگاه بـودهيپرچمـيـراناو برافراشـته ومتفـاوت انـدخرياربسيبرچسبها جان به فروغبودهيدهرا مانند ...ويخانلرياياندستشايد روشنفكر گفت مـيزيبتوان عمـل حوزه دو هر وكنـديدر

مييهاجلوه خود به نماگيرديمتفاوت به برخ.گذارديميشو گاه يالبتهنماد را روشنفكران جنـونمردم و دانسـتهنبوغ جامعـه.انـدهـم يهـادر

تبليكسانيهمهيمذهب را خدا انكار مردمـكردهيغكه متعـارفيـرغياندبسيكسان.اندشدهدادقلم در كه جامعهياريهم درخصـوصبـهيـاهااز

ديسنتيهاجامعه رايانهدوجنسگرايايانههمجنسگرايرفتارهاباورينواذدراندگرفتهيميپ و آزار ميتمعرض دريـبترتينبد.اندشدهيواقع

م غتوانيضمن كه منجـرخودييرغيابودنمتعارفيرگفت اغلب بودنمحرومشوديم بسـيتبه چيارياز بسـايزهـا،از چـه و جامعـه از طـرد

م.متعارفنايهنجارهايروانپيجسمينابود كـهيمبگـوخـواهميفقطمعنا به الزاماً بودن نينامتعارف ا.يستروشنفكربودن در يشبـينجـافعالً

ا ــناز اي ــه ــنب نمــي ــردازميموضــوع ا.پ ــا ــنب جري ــانحــال يفكــريمـيزيروشنفكرست نكـوهش و طرد است نامتعارف كه را آنچه .كنـديهر

مينا نكوهش و روشنتوانديطرد و روشنفكران ويشاناندشامل بشـودگروهتوانديم قومينيديهامردمان رفتاريو فرهنگيو هماهنـگنايو

فرهنـگ دربربگيـزنيـتاكثربا كـارگ.يـردرا بـه ويممفـاهيـنايريدربا كريداصطالحات همـ.ددقت بـه روشـنفكرينفعالً يزيسـتيمبحـث

.گرديميبرمبرميزيستيروشنفكريمگفتينجااتا جامعه بطن خـوبخيزدياز اما

بدان جامعهيماست هر متعـارفياتيخصوصياكه و متعـارفنـايـاداردروشنفكر و مـيزيستيبودن فـرق جامعـه به جامعه ويختـار.كنـدياز

441/روشنفكري

وفرهنگ كه است جامعه نحوهيژگيهايهر و پيزستيبرخورد بـايكاروروشــنف نمــاكريعنصــر ــه ب ا.گــذارديمــيشرا مفهــومگذشــتهيــناز

نيمفهوميزنيروشنفكر مهميستواحد و مكان و زمان به بسته ازو تـرحوزهينا به بسته علميفكريدو مـيو فـرق و است نوسان .كنـديدر

زميبرا يـانجريناهاييشهربايديميزيستيروشنفكرهايينهشناختا در و جست دسينرا زدتباره پژوهش اعتقاداتيدديدبا.به و باورها

مـيزيستيروشنفكر نشـأت كجا مـگيـردياز چگونـه رواجبالـديو وروشـنفكر.يابديم بتـوان امـرياگر اسـاس در يـادانسـت،يفـرديرا

فردياصليتخصوص را روشـنفكريآن حـال هر به يزيسـتيبرشمرد،پد اساس ميجمعاييدهدر يـاتيتجلكـهآنتـرتدرسياشوديمحسوب

ميجمع خود ايزيستيروشنفكريروين.گيرديبه بتوانديندر كه استباورهـا مدد اجتمـاعيگروهـيبه عليروهـايينيـج،رايو افكـاريـهرا

بس ديبرا.كنديجناسازگار اگر بگينمثال نظر در كـهبينـيميمـيـريمراوقتينيديادگراييبن بتواشوديميرومندنيتنها رانـدكه مؤمنـان عواطـف

بربيهعل بكشاندينگيزاندروشنفكران صحنه به ياصـليينهزميكپس.وپديبرا ميزيستيروشنفكرييدهشناخت شمار به مذهب .روديهمانا

روشنفكريگردايزمينه مـيزيستيكه .اسـتياسـتسپرورانـديرارايكبنابر نظامهاياستهاسيج،استنباط مـردمياستبداديو با اقتدارگرا و

ســتآمودانــش ســر گروهــيزختــه همچــون را آنــان و ياجتمــاعيدارنــدبرا.تابنديبرنم مينفرض در كه دانشياناست گرامردمان يشهايآموخته

ديشبيروشنفكر اجتمـاعگروهيگراز طبقـات و قشـرها و فـورانيهـاهمكنديم مينو زتوانديامر قواعد و حكومتيستيهنجارها موجـوديو

پرسش ببسايزبرانگرا مخـاطره به و ا.ينـدازدزد عامـلينجـادر چنـد بـادار روشـنفكركـهآننخسـت.يـمسروكار بـا تضـاد در را بـرياسـتبداد

د.يماشمرده ارچرا؟ بر فرض نظامهاينواقع كه تـوانياسـتبدادياست

روشنفكري/442 و تجدد

ز نرمش و چارچوبهايادچرخش در تنها و عمـليندارند خشك و بستها.كننديم برابر ديتوضعيندر طرف در ايهقضيگربسته، فـرضيـنبـا

م روشنفكرشويميمواجه جريكه مياپويانيرا بالنده بـرادانـديو ينوا كه است گـراياجريناعتقاد سبب به حقيشن كسـب خـوديقـتبـه از

م نشان فراوان ياسـتدالليتوضـعيـكالبتـهيتوضعينا.دهدينرمشسـو.اسـتيككالس گفتـهيگـردياز همـان آوردهيدر كـهيـمافـوق

دانشيمهايرژ از مجموع در مـاقتدارگرا تـرجهراسـنديآموختگان يحوندهنددهنديم قرار خود كنار در را دريككالسالگوهايينا.آنان البتـه

روزگاريجا در و بودهيخود آمـدهدرست هم كار به و ا.انـداند يـنبـابا نگاهيدحال ايگرديبا ضمن كـهيتواقعيندر گرفـت نظر در هم را

درخورتوجه شمار نظامهاياوالً دانشياستبدادياز مدد وبه آموختگـانرسيكروشنفكرانيحت قدرت به تـداوميـاتحياانديدهعصر را خـود

مـاييـدهپدينچنـيـنا.انـديدهبخش وتـوانيرا چـارچوبيـژهبـه درتودهيستيفاشيجنبشها حركتهاياو در و كرد ياتودهيمذهبيمشاهده

گذاشـتيدرخورتوجهيهانمونهيزن بحـث به ا.را بگـذريـناز يمكـهگوينبهتر حتدانشيآشتينمونهياترينو و رافكرانروشـنيآموختگان

رژ نظامهايمهايبا در كمونياليستيسوسياقتدارگرا وايـميـدهديسـتيوكرده با.يماتجربه هميدالبته كـهيندر داشت نظر در نظامهـاينهمـحال

سع برخوردارداشتهيكه با حماياند دانشيگروهيتاز واز آموختگـانبرا مشروعيروشنفكران گروهتدريجبهبتراشنديتخود ازياتازههايبا

ــ ــيلكردگانتحص م ــه مواج ــنفكران روش ــونديو راش ــان استبدادش ــه كانتقادتابنديبرنم و مخالفت پرچم برمياو نبوده.افرازندياعتراض انـدكم

آستانهيروشنفكران در دورهيكه در آن از پس و اكتبر يطوالنياانقالبد استبياپرولتاريكتاتورياز از خودشان قول به حمايتاكثردادو يـتبـه

اقلبرخاسته سركوب و توجيتاند مسـخره.اندكردهيهرا او آن از يـنتـر

443/روشنفكري

هم درست كه فروپاشيناست از پس حاال جماهيافراد يشورويراتحادمـ جـا بشـر حقوق هواخواه را دفـاعزننـديخود بـه اقـوام حقـوق از و

جناكهآنيبخيزنديبرم اشارههمشابيايناستاليقومياتبه داشـتهياآنتبدينانايجهانياليسمسوس.باشند قوميلاكنون به است وطلبـييتشدهجناينگاه.يقوميماندگواپس كـامبوج»خمرسرخ«وحشتناكياتبه درالگوهــايــتحكا از اســتفاده در كــه دارد آن حــوزهيككالســياز يدر

احتيدباياستس كردياطبا ا.رفتار نبودهيراندر كـهيروشـنفكراننداكممقطع جر57در از ويجـارياناتمدهوش افتادنـد راه تـوده دنبـال بـه

كسانياربس توجيبودند بـه اسـالمياتـودهيـتموقعيـهكـه جنـبش يوچ همه و پسنديزبرخاستند مشروعيدندرا مردمانينا.كردندسازييتو

نم اخواهيميرا كسانيندر با كنيجا بـهبستگيدليكسرهكهيمهمسنگاسالم اسالمداشتهيجنبش روشنفكر را خود و هنـوزيـاانـددانستهياند

مقولهينانا.داننديم دو كمختلفياز چند هر بـهاند روشـنفكر دو هـر هم چنيارونديشمار را .نامنديمينخود

بگذرينهاااز حكومتهايمكه و استبداد دوران ويدر بـه يـژهاقتدارگرابهييحكومتها تكيدئولوژيايككه بردبـارزننـديميهجامع و يتحمـل

دگراند به روشـنفكرانشوديميابكمييكااليشينسبت به نگاه يعنـيوگونهيكسان به مانديشنديميگردياكه حكومتهـاينچن.گردديخصمانهرژ بهيمهاييو را روشنفكران هـاتـودهيعنـيمـردميجبسـيـاريمعموالً

م طرد و حقانكننديمحكوم بر ايتو برابر در اينخود يـنروشـنفكران،ن تأكتودهياريبهيزبار اسـتبدادييحكومتها.نهنديميدها، صـرفاً ويكه

ا عراند،يدئولوژيفاقد پيانسركوب نگيرنـديميشرا بيـازيو سـيجبـهندارندتوده عرينا.ها سركوب از تاريانشكل طول شـدهيخدر شـناختهپ.است كه چه مـيچيدهآن غامض روشـهاگـردديو كـهييهمانـا اسـت

م سامان توده مدد به حكومتهـايـقطريـنا.دهنديحكومتگران يپـييرا

روشنفكري/444 و تجدد

علگيرنديم رااالصوليكه مسـلك«يا»يستيپوپول«آنها تـوده«يـا»تودهگرا«يا»هخوا شـرايمهاييرژينچن.ناميميم»عامه در را خود يطمخالفانماخالقيبيعاد برمـيرازكننديخطاب گام عرف خالف يـادارنـديكه

ب را سـتيرازنامنديموطنيآنان و جنـگ هنگـام به كشـورهايزكه يبـادرايازشـكلهايكـي.كننـديمـيشـهپيطلبصلحيگرد يـندرخورتوجـه

ب ايـدادهاييرويدترديچارچوب در كـه يكـاآمريمتحـدهيـاالتاسـتكارت«به مـ.اسـتيافتـهشهرت»يسممك جرداننـديهمـه مـكيـانكـه

اندياريبســيســمكارت و هنرمنــدان صــحنهيكــاييآمريشــگراناز از يراآفر و هنـريادبـينشاجتماع بهتـريو در و سـاخت بـهيندور حالـت

انجامسازييخنث بعـد.يدآنان حتـيشـگراناندهاگرچه يهـارسـانهيوكارت«يكاييآمر نكوه»يسممك معيدندرا مقطـع در كـه بـار هـر ينـيامـامرحلهيجاريدادهايرو سرنوشتيبه و ناگهانرسنديميسازحساسنـوعتودهيشهايگرا بـه و كـارت«يمĤبانـه رسـانه»مĤبانـهيمـك يهـادرايهاازنمونه.كشنديسربرميكاييآمر بهتريدهپدينمعاصر يوجهـينبه

انتخابات مبارزات بوش«يدر رو»جورج وضـوح»الگور«باياروييدر بـهحتيدهد گذشته آن از و انتخـابيشد مبارزات طول جـورج«ينهمـيدر

كر«يهعل»بوش زبانهـاكهيانگراتوده.يافتيتجل»يجان يياروپـايدررا انامنديم»يستپوپول«آنان مينبر كه ويـدبايعـادردمباورند دانـش

دهند سروسامان را اينانا.علم دانشگاهيناز آموزشـكه مؤسسـات و يهابگ دست به روشنفكران بـهيـاياتودهيمهايرژ.شونديميمناكبيرندرا

با»يستيپوپول«يگرديانب واقع خود«در كهيخصومت»يروشنفكر ندارندــ ــانايچه نين ــزرا ــي ــديم ــنا.پرورانن ــي ــاييرينچن ــاژيمه ب اصــل در

م»يشيدگراند« پدورزنديعناد اندييدهو نميشيدنمتفاوت .پسندنديراتودهيجبسيبراينانا نكردن خيكدسـتيبهيازها بـه و خـوديـالدارنـد

خطر را رفتن مـبالفصيطفره حساب به فاش.آورنـديل دوران يسـم،در

445/روشنفكري

حكومتهاينيسماستال وضيدهپديناساالرينديو بـا.كشديسربرموحبهباينا همـيدحال كـه داشـت نظـر بسـترهايـدهپديندر يفرهنگـيدر

تجل استيگوناگون داشته دوران.گوناگون سرخ«در با»خمر خصومتتحص و رسـيلكردگاندانش خود اوج ا.يدبه درينيموسـوليتاليـايدر و

ه شكلينايتلريآلمان به افك.يدندسربركشـيگرديعناد زنـدان نـدنبـهچنيشانانددگر آموزشيبركنارسازيايمهاييرژيندر مؤسسات از يآنان

رژخصوصبه ماييژهوياتتجلساالرينديمهايدر شمار كـهرونـديبهبا را جايدهركدام گذاشـتيدر بحث به ا.خود نحـوهيـناز يگذشـته

عل كردن رژيشـاندگراندياروشنفكرانيهاستدالل بـهياسـتبداديمـيازاستيگردياستبدادژيمر خ.متفاوت معيانتگاه وطـن يتضـديـاربه

م خگيرديقرار گاه جهـانيـكبهيانتو سوسيآرمـان يـاياليسـمماننـدنظامييكفرگو چارچوب تفاوتهـاينهاايهمه.ينيديدر نشانگر تنها ينه

مياسيس شمار مبرونديبه حال همان در بـهيزنيفرهنگيتفاوتهاينبليانهــايجرييشناســايبــراتــوانيمــيــبترتينبــد.آينــدمــيحســاب

طراحـيمتنـوعيارهايمعيضدروشنفكر بـرايرا و بـهينكـرد اسـاسدستيجينتا ميك.يافتمتنوع ستوانيبار راياسـينظام يـارمعوقـت

ضدييشناسا حركت سنجش ويروشنفكرو ميكگرفت هم تـوانيبارجامعهفرهنگ در را بيغالب قراردادحثمورد نظر .مد

سوسروشنفكران ياليسمو

سال»هايك« كشـورهانويسـديمـ1949در تمـام يـكدموكراتيدراخصوصبه عمـوميكـاآمريمتحـدهياالتدر كـهينبـرايبـاور اسـت

سياثربخش بر ناچياستروشنفكران مـورديـنا1.استيزسخت در امـراثرگـذاريزانم با ارتباط در روشنفكران تصـميقدرت افكـاريماتبـر و

ميزنيعموم ا.كنديصدق دورهينبا در اگـر اينطـوالياحـال يـنبـهب نگاه انـدازهياثربخشيچگاههبينيميميندازيم،موضوع به يروشنفكران

كنون بودهيدوران نتوانسته و است انبوده تا عمـوميناند افكـار بر يحدگفته2.بنهنديرتأث سوسيبه وهلـهياليسـماو جنـبشيـكنخسـتيدر

استيكارگر پرداختهياليسمسوس.نبوده و اسـتپردازانيهنظريساختهاند از مـيانتزاعهايييشهو دورهگيـردينشـأت در تنهـايطـوالنياكـه

داشته سروكار آنها با ا.اندروشنفكران ناچـاريـناز روشـنفكران گذشـته

1. See: F.A. Hayek. The Intellectuals and Socialism.The University of Chicago Law Review. Spring1949; Reprinted in: G.B. de Huszar,ed., The Intellectulas: A controversial Portrait. Glencoe,Illinois:The Free Press, 1960.Pp.371-84.

مي قول نقل مقاله اين از كه شـمارههرجا و اسـت شـده چـاپ تجديـد مـتن براسـاس يكنممي ارجاع كه هم برميصفحاتي متن همين به .گردنددهم

2. Ibid.p.371.

روشنفكري/448 و تجدد

سعبوده بسياند كوشش پـذيارو بـه حاضر كارگران تا بندند كار يرشبه.شوندبهايييدهاينچن

سوسيكشــورهــر جهــت در درســمياليكــه و اســت برداشــته گــامسوسيامرحله خود تحول عاملياليسماز به بـركنندهيينتعيرا اثرگذار و

پيلتبدياستس به است حكازنديميهتكيطوالناييشينهكرده ازيتكها بياليستيسوسهاييدهتسلط تفكر دارديشتربر فعال آلمـان.روشنفكرانق ا1گذشتهرناواخر رسينبه جنـگد؛يمرحله حدود فرانسه و انگلستان

ايجهان كردنديناول تجربه را ا.مرحله بر متعارف اسـتينناظر تصورگو جهـانيكاآمريمتحدهياالتاييكه جنـگ از ايپـس بـه پـا يـندوم

اقتصاد نظام و است گذاشته هدايزيربرنامهيمرحله و دريتشده شـدهجذابيانمدرمقطعينا استيتروشنفكران م.داشته نشان دهـديتجربه

كشوريهنگام ايكه مينبه مدترسديمرحله از انديپس هاييشهكوتاهتبديانميجرا آن نشوديميلروشنفكران برسيرويبه .ياستمسلط

فراگـرد»هايك« خصـلت است نگرشـهايمعتقد روشـنفكرانيكـهتـأثيندهآياستهايس تحـت مـيررا جنبـهدهنـديقـرار ويعلمـيفقـط

چيدانشگاه واقع در بيزيندارد؛ مراتب به آنيشاست مـاينا2.از كـهبنهيدادهارويانبرجركوشيميميايمداريلتما آنيشبـيتياهميماثر از

مع كه مموالًدارد ست.روديتصور معاصر ناظران باور به كه منـافعيزآنچهپشود،يميدهنام مدتها صحنهكهآنازيشاغلب ياورد،سـربربيعمليدر

عرصه محدودهيشهانديدر گروهيدر و طيهامحافل ويبسته نبردهـااسـتياربسيكشمكشها شده آزموده و نكتـه.تجربه يـزانگبحـثيامـا

خواستهكهينجاستا همواره چپ ااحزاب كـهيناند دهنـد رواج را باورنييگو و ستوانديميكميرويقدرت مسـائل يـينتعراياسـيسرنوشت

باشيد.1 داشته ياد به را مقاله نگارش است1949بهار:تاريخ .بوده2. Ibid. p. 372.

449/روشنفكري

حال در هميكند، درست موفقينكه با و منظماً نحـويتاحزاب يبهكرده گوعمل كه كردهيديكليتموقعيياند درك را وروشنفكران اند

خود محاسبات در را ا.اندنظرگرفتهدرآن خواه احزابينحال رفتاربرنامه شرايايزيرچپ فشار بـرايمتجليطبراثر باشد،همواره يشدهحما بسـتهيسع»نخبگان«يتجلب كـار به حـالفراوان در كـهيانـد

مبنـامحافظهيهاگروه بـر نـاموفق، هرچنـد منظمـاً، ياسـتنباطيكاردموكراسساده از كردهياتودهيلوحانه بعمل و بهانديدهكوشثمرياند

دسترسيرأيكايك ايداكنندپيدهندگان موافقت دسـتينانو بـه را.آورندطبقـهيواقعـيريتصو»روشنفكران«اصطالحنويسديم»يكها« ياز

مياگسترده ارجاع آن به نمدهيميكه دست را»روشنفكران«او.دهديبهدومهــاييشــهاندياحرفــه)دالالن(=سمســاران« :يــدبخوان(=»دســت

م1.خوانديم)مستعمل واقع وهـايييشهاندينانايدبگوخواهديدر بكـرنمـعرضصيلا مـيگـراندهـاييشـهاندكننـد؛يه همچـونگيرنـديرا و

اش مـياءفروشندگان خـود مخاطبـان به كـه.فروشـنديمستعمل آنجـا ازتعرينايانگربياصطالح و نمـيفيوضع اسـت آورده فـراهم يابـديكـه

هم هم او برم»روشنفكر«اصطالحينناچار نمونـه.گزينـديرا روشـنفكرهيكس در كه زمياست تخصصايينهچ دانش نيسـتنيصاحب يـازيو

عهـدهخصوصبهندارد از بتوانـد تـا باشد نقـشيهوشمند دادن انجـامواسطه عنوان به برآياشاعه)دالل/سمسار(=يخود متفكـر.يدافكار او

هـيستنيلاصيپژوهشگريا در اندايينـهزميچو ويشـهاز متخصـصنم شمار به شااكـهآنچه.روديكارشناس را گـرفتنييسـتهو عهـده بـه

م گسترهكنديشغلش مـيموضوعاتيعوسيهمانا كـه بـهتوانـدياسـتايدربارهيآسان از بنگارد؛ و براند سخن داراينآنها ويتموقعيگذشته

1. professional secondhand dealers in ideas

روشنفكري/450 و تجدد

ميعادات امكان او به كه طردهندياست انديقاز با يـدجدهـاييشـهآنهاآشنا خود مخاطبان از 1.كندايدپييزودتر

نظر وقت»يكها«به فهرستيتا نتوان حرفـهيكه تمـام از وجـامع هـاايتهاييفعال به تهينكه دارد تعلق نمـيهطبقه اتـوانيكرد، راينـانشـمارگسترهينتخم و جامعـهيينـدهفزايتهـايفعاليزد در را مـدرنيآنـان

فهم درست و كرد برآورد ميددرست چـه آنـايهمـهيـزانبـه بـه نمـاا.ايمهوابست حرفهيشمار»يكها«ينجادر مشاغلاز و را»يروشنفكر«ها

مشمارديبرم زينانويسديو مشاغل شامل يستها،ژورنال:شوديميرطبقهــندگاننو ــانهيس رس ــاالت ــ(يامق فارس ــهيدر ــانايهم ــوالًين معم را

مروزنامه تفس)ناميمينگار تلو(يـوييراديرنويسـان، هنگـام آن زيـونيدراوزهن از و نداشت گسترده نو)نبوديخبرينترنترواج يلي،تخيسندگان،

وزيستها،كارتون مدرسان، هنرمندانيرانمعلمان، دريو احتمـاالً همـه كـهاند انتقال مـيشهكار انتقال كه آنچه جوهر با ارتباط در اما دهنـدياستادند

ماييرحرفهغيافراد حساب ا.آينديبه ايناز مردمـانهطبقـيـنگذشتهتكنياحرفه نيسينهاو كـهگيرد،يدربرميزرا پزشـكان و دانشمندان مانند

حوزه از خارج شده نوشته كالم با ارتباط حـامالنيتخصصيبراثر خودتخصصشونديميدجدهاييشهاند دانش سبب به سخنانشانيو به خود

دياريبسيدرباره فرامـيگرموضوعات گـوش احتـرام دينبـ.دهنـديباعقيبترت متعارف»يكها«ييدهبه آدم كنونيهر زمان بخواهـديدر اگـر

روياطالع به انديدادهاراجع رسـانهبههايشهو به ناچار آورد يهـادستمينا رجوع مـكند؛يطبقه بعـد حـوزهافزايـديو از خـارج مـا يخـود

مردمانيتخصص همه ميعاديخود شمار به متعارف نظـررويميو از وهميآگاهكسب به صورتيمهستيكسانينوابسته به را دادن اطالع كهمياحرفه ب.دهنديانجام تصـمروشـنفكرانيـنايگـرديانبه كـه يمانـد

1. Ibid.

451/روشنفكري

عقاگيرنديم و نگرشها اختيديچه بگياردر قرار دادهيرند،ما بهييهاچهچ از و شكل چه به و گفته زاوما شونداييهه 1.عرضه

ازيحيتوضينابا درميمخواند»يكها«كه اويابيمياكنون مقصـود كهحرفه«از دومهاييشهاندياسمساران خواسـته.يستچ»دست او واقـع به

چن با تعريفتوصيناست كسانيفيو روشنفكر منظومهياز در خـوديراعل كه حرفهاالصوليبگنجاند به موقعيبنا و زودتـريتيخود دارنـد ازكه

اطالعاتيگراند و مياخبار كسب مكنند،يرا را اختپروراننديآنها در يـاروميعامه قرار ايفتعر.دهنديمردم تا روشنفكر از گسـتردهيفيتعرينجااو

وس نت.استيعو مـيكراياگستردهيفطينچنيجهدر ازنامـديطبقـه وتأث و جامعهيناياعضايرگذارينفوذ در ميطبقه خبر .دهديمدرن

عادگويديم»هايك« حتـيآدم متعـارف شـهرتدانـدينمـيو كـهپرداخته و ساخته اغلب محققان و الزامـاًينهميدانشمندان و است طبقه

دستاوردها ندارديواقعيبا سروكار محقق.آنان رشتهتوانديميهر يدرافراد علتيخود به فقط كه بربشمرد عقايـناكـهآنرا يـدروشـنفكران

معرف»يمترق«رانانآياسيس و شهرتكردهيدانسته دستياند، به ناموجهبرا.اندآورده شهرت روشـنفكرانيخلق توسط خصـوصبـهدانشمندان

نتايابديميتاهميوقت تخصصـيجكه ديمطالعـات متخصصـانيگـرراچنسنجندينم مـينجشسينبلكه تصـمشـونديوابسـته گيريهـاييمبـهوسيعمومياسيس طور مـيـناينمونـهينبهتر.عيبه را درتـوانيامـر

حرفه اقتصاددانان با كردياارتباط ياقتصـاددانانيتاكثريچگاهه.مشاهدها به همتاينكه توسط سوسيانشاناعتبار از باشند شده يـاياليسـمشناخته

سيحتــ نظامهــياســتهااز نكــردهيتيحمــاياو ا.انــددفــاع حــاليــنبــاــ اشخاص ــنفكران بريروش ــيدهرا ــدكش سان از ــه ــتهايك ــاياس ويتيحم

برخاستهياليستيسوس دفاع ا.اندبه مع»يكها«ينجادر نظـرينيافراد در را

1. Ibid.Pp.372-373.

روشنفكري/452 و تجدد

ب ببـردآنيدارد نـام او.كه محافظـهيـكخـود واقتصـاددان اسـت كـاربترديديب بابت ازيناتوجهيياز سـخت»روشـنفكران«دست حـق بـه

است بوده .آزردهعوامليكي عقياز به فراگ»يكها«ييدهكه نفوذ روشنفكرانينايربه

بـرخالفنويسـديمـ.اسـت»سـازمان«ييابندهرشدييدهپدانجامد،يمرا فزايجاستنباط شـمار نيينـدهكـه موجـب را شـدنيرومنـدسـازمانها

م كارشناسان و افزايدباند،دايمتخصصان كه بـهيشگفت سازمانها شماربرخـوردارشـوديمـيمنتهيكساننقشيتتقو بـا دانـشيـكازيكـه

اختينايريتمديعموم در را داورگيرنديميارسازمانها به بـهيو راجعم كارشناسان و دانشمندان و حتينا.نشيننديمتخصصان كـهيوقتيافراد

م برمـياناز دانشـمندان و هنگـامخيزنـديمتخصصـان ريو ياسـتكـهمـ دسـت به را نهادها و تخصصـگيرنـد،يسازمانها علمـيكـار شـانيو

م دشوديمتوقف نميگرو حساب به پژوهشگر و ينـانا.آينديكارشناستبد عمل روشنفكرشونديميلدر كن.به رؤسايدنگاه يـاهـادانشگاهيبه

مديدانشمندان مـيـادبنيامؤسسهيكتيريكه عهـده بـه يـاگيرنـديراتبديمحقق وشوديميلكه فعاليايراستاربه مشوق و سـازمانيكمبلغ

انديناناين؛مع پرتو مـ» مد«يكلهاييشهدر كـار بـه دست .شـونديروزچن بنينشمار سازمانهايادهانهادها، تغذييو را روشنفكران كننـديميهكه

بروزبه نتشـوديمـيشـترروز در افـزايجـهو روشـنفكرانيشبـه تعـدادنهاانجامديم در فزوندرتقيتو سـخنينهفتـهيمعنا.گيرديميآنانتقرينا»يكها« كه مـديكسانيهمهيباًاست مؤسسـاتيحتـيريتكه

پژوهشيعلم دانشگاهيو ميو نهاپذيرنديرا تخصصـيتدر كـار يازم باز دماننديخود حسـابيگرو بـه پژوهشـگر و دانشمند و متخصص

ظرينا.آيندينم البته نبيفسخن و تعمايداست را ينكتـهيـاداديمآنميفيظر او كه كرانـهخواهديرا بـه كند ازيافراطـياطرح و داد سـوق

453/روشنفكري

كاست سخنش جـايشياتريكاو.اعتبار تا و مـيياست بـهدانـميكـهاينهم در دينسبب دوران در ازييانشجوكشور پس حال هر به كه منايختار دانشكدهيننگارش در است ومقاله مـدتيشاترهايدانشگاهها

حضـوريكسالحداكثرياستر اثـر بـر دانشـگاه و دانشـكده هـم تا بودخارجياشخاص حوزهخصوصبهاز آنياستسياز هم و نگسلند ازهم

برا منتخب فعاليطـوالنيمـدتيفرد پژوهشـيعلمـيتهـاياز خـوديوپسـندينا.وانماند كـردميدهسـنت تجربـه هـم آلمـان در يكالجهـا.را

ديسانگل سرنوشت سخنيگريالبته و ز»يـكها«دارند مـوارد يـاديدرا ايحتياكشوريندر استيكاآمريمتحدهياالتدر ا.صادق ينجـافعالموشكافيجا و ايبحث نيندر ا.يستباره كهينمهم نـه»يكها«است

دانشگاه مدفقط كه تأسيادهابنيريتها پژوهشيقيتحقيساتو بنـايو راتعر پيفيبه رديشتركه در روشنفكريفآمد .گذارديميمشاغلم»هايك« معنانويسديسپس اييبه در را روشنفكر او بـهينكه نوشـتهم پدگيرديكار واقع تاريدجداييدهبه ميخدر توجـه.شـوديمحسوب بـا

كنونينابه دوران در ديبرخورداريكه آموزش طبقـاتيگراز انحصار درن منال و مال صاحب و ايست،ممتاز به توجه با طبقـاتيـتواقعينو كـه

بهتريگردمالك شمار نمـيندر حساب به آموختگان درآينـديدانش بـا وا گرفتن زيتواقعيننظر شمار مـدياديكه را خـود شـغل مردمـان يوناز

تجربـهدانش و هسـتند خود اقتصـادياعام نظـام دسـتگاهيدر از برآمـدهمالكيمبتنيادار بايتبر ناچـار را روشنفكر نقش احتسـابيـدندارند، بـا

چنيعواملنينچ در كرديچارچوبينو شومپتر.درك كتـابپروفسور دردموكراسياليسمسوسيتاليسم،كاپ مسئول:نويسديميو دريممسـتقيتفقدانعمليينهزم نتيامور در ايجهو از اول دست دانش كهينفقدان است امور

مردمـيلقبينا از را مـيگـرديروشنفكران گفتـارتواننـديكـه ويكـالممتمـاينوشتار كنند، اداره بـهآنيبـ»يـكها«.كننـديمـيزرا بخواهـد كـه

روشنفكري/454 و تجدد

ميناكاريهاييزهر بپردازد طبقه اصطالح خـوريكيگويديبه در نكات ازا ببينسنجش كه مينـيماست چـه ايـزانبـه گونـهيـنرشـد بـه ياطبقـه

مالكيمصنوع قانون .استشدهيختهبرانگيمعنويتبراثرنشگفتگويديم»هايك« واقعيككهيستآور يـكيـايپژوهشگر

راسـت ويرآميـزتحقياحساسـينمتخصص دارد روشـنفكران بـه نسـبترسمخواهدينم به را آنان وقتيتقدرت و ايبشناسد رايـنكـه قـدرت

مينخشمگيابديدرم آزرده روشـنفكرانيمتخصصانينچنينا.شوديومردمــان بــداننــديمــيرا ويتخصصــييآشــنايــزچيچهــاكــه ندارنــد

اموريهايشانداور و موضوعات با ارتباط ميدر درك خودشان كننـديكهجلوه دربريااندك خرد ا.ندارداز اشتباهينبا بـوديحال خواهـد مهلك

هم به بشماريناگر خوار را روشنفكران قدرت ا.يمسبب دانش ينگرچهسطح اغلب محدوديطبقه خردشان و درييـريتغيزهـاچيناولياست

نميتواقعينا بار داورنشاننديبه آينايكه در نـهايينـدهروشـنفكراننگرشها دور مييچندان عمل به دست آنها به اتكاء با جامعه كه زنـديرا

م تعدهديشكل بگو.كنديميينو اگر بود نخواهد بخشييمغلو چنانچهعقا و باورها به روشنفكران باورهـاينايعموميرشپذگرود،بيديفعال

عقا اجتنابيقطعيامريزمانيدورهيكدريدو بـوديرناپذو .خواهـدايجامعه عضوينمدرن و اندام همچون را جـايرفتـهپذيروشنفكران و

اند و دانش تا است همهيشهداده و دهند اشاعه تصـوراتيممفـاهيرا وپ تودهكهآنازيشرا ببه و كننـد سرند برسند دريختـهها شـده غربـال وبگذارندياراخت 1.مخاطبان

روشنفكرطبيعت دادنكنـديمـيجابايشغل انجـام هنگـام بـه كـهبگيفوظا بهره خود اعتقادات و دانش از بـه.يردروزانه را خود شغل او

ز است گرفته معرفتيراعهده كارفرمايصاحب معموالً كه فاقـديشاست

1. Ibid. P. 374.

455/روشنفكري

هم به و است معينآن حد در فقط هم رايتهـايشفعالتوانديمينيسببروشنفكرو.كنديتهدا نظر از روشنفكران كه آنجا صادقياز انـداغلب

صاحبيهنگام را خود مكه باورهادانندينظر از ناچار تبعيبه يـتخودزكننديم از كه هرچه بر را خود ميرو مهر يحت.زننديمگذرديدستشان

هداييجا نگرشـهادر دياستسيتكه بـا عمـل مردان متفـاوتييستاناجرا كلياستسياست، طور ميبه روشنفكران دست اغلـبفتـدايبه وتصم جزيماتخاذ نهـايياتدر بازده كه مـيياست مشـخصسـازديرا و

همهينا.كنديم در مـيهاحوزهيامر چشـم به معاصر .خـورديجامعهمالكييهاروزنامه در دانشـگاه»دارييهسرما«يتكه دارند، كـهييهـاقرار

هياستشانر دست نظامها»مرتجع«يامنايتهايأبه كـهيارسـانهياست،حكومتها تملك سوسمحافظهيدر جهـت در همه هستند، بـرياليسـمكار

عموم بـرايـرازنهنـديمـيرتأثيافكار كارگزارانشـان و كارمنـدان ينكـهمينا.باورند اتفاق اغلب مـدافتديامر آنكـه سـبب يـنايعـاليريتبـه

م عخواهنديسازمانها بتوانندموميافكار تا باشند داشته خود كنترل در راب جا را خود .يندازنداصول

صـافيـنااثرگذاري اندياز مجـراهـايشـهگذرانـدنِ اعتقـاداتيازنگرشـهاياطبقه معـرض در خود ساختار به بنا داردييكه قـرار خـاص

توده به نمـمحدود حـوزهيـكيحتـ.شـوديها از خـارج يمتخصـصنيتخصص گزتودهبسانيزخود به وابسته درينهمـينشـهايها و طبقـه

آنهاستيجهنت از اكهآنخالصه.متأثر ايت،وضـعينحاصل يـنامـروزهبس در كه قسمتهايارياست حتـياز غـرب مخالفـانيشـترينبيجهـان

سوس آگاهياليسممصمم و سوسيدانش منابع از را دستياليستيخود بهدربارهآورنديم ندارنـديعاتموضويشترينبيو اول دسـت اطالعات كه

هم از را خود برمينمعلومات .گيرنديمنابعا»يكها«كهاينكته بنمايبغريدشاآورديمينجادر نامتعـارف يـدو

روشنفكري/456 و تجدد

نكته ظريااما متعـدديفاست مـوارد در مـن خـود درخصـوصبـهكهكرده تجربه و آزموده را آن افغانستان با جهاد.امارتباط دوران ياريبسدر

ن تفسـيمذهبيروهاياز بـا ارتباط در اجتمـاعيرافغانستان ويتحـوالتويفرهنگيحت به تحليژهو با ارتباط تشريلدر ازيختاريحو افغانسـتانعلياليستيسوسهاييشهاند و چپ يشـورويخنگـاريتارالخصوصيوايرفتهپذيرتأث از اصرار با و نـاهمخواينبودند جنس و كاذب بـادانش ن

برمشانينيديباورها دفاع كسخاستنديبه اگر ايانكتهيو يـلقبينجزمفسيرهات زبان اخصوصبهراند،يبر ميرانيكه مرتجـعبـود،يهم را او

ميرانايا گستر ا.خواندنديـ اگر ايناما و بـهيننكته محـدود را نگرشبساز كردهيمافغانستان بنيمااشتباه درن»يكها«ييشهانديانو .ايـميافتهرا

هم حتـيرانايندر و انقـالب آغـاز در دورايخودمان بـهندر مشـهورتأث ــالحات ــذيرياص انديرپ ــهاز ــاييش ــتيسوسه ــهوياليس ــوصب خص

ماندهيرهايتفس تودهيواپس تارياحزب شخصيخاز ازيرانايتهايو وبرنامهينا تنظياقتصاديزيرگذشته كشوريبرايداقتصاياستهايسيمو

حد خدايبه اگر كه مباورانينديبود كنار نمنهاديميرا داشتيامكانقطبينايانم ديعنيدو چپينيقطب قطب شـديشاندو قائل .تفاوت

ا شرينالبته با آغاز در تفكر ميعتيطرز پاگرفـتيمـذهبيروهاينياندرمجاهـد جنـبش بـا سـپس انديافـترواجينو بـه ـياسـالماييشـهو

ا.گشتيلتبديستيماركس جريانجرينتفاوت آن»يـكها«كهيانيبا ازمــذهبيــناكنــديمــيــاد كــه ينجانشــخواســتنديمــيرانــيايوناســت

اخدايبيستهايماركس و سـازنديماركسـييصهنقينبشوند برطـرف راليدرحال حوزهيبرالهاكه جهانيدر جنگ از پس دوران در غرب يتمدن

موارددوم فكريدر خالء انديكه از كـهياليسـتيسوسهـاييشهداشتندفراگ و تـأثنمويميرجامع ويـكدر.پذيرفتنـديمـيردنـد كشـش كـالم

دورهيانهعامياليسمسوسيتجذاب حديهادر به كـهيمختلف است بوده

457/روشنفكري

هو جستجوگر افراد متـأثربخشـيدهيمـيـتبه خـود از را آنـان و اسـتبساختهيم كننـدنكـهآياست كننـديرپـذيريتأثيـنايـاحـس درك .راا»يكها« حتـيندر نيارتبـاط بـهيـناأثيرگـذارتيـروياز روشـنفكران

سوس او تماسهاياليستياصطالح و ارتباطات يـاديملـيتمدنهايانميبرجنبشهاكنديم مـيضدغربيو مثـال را جهـان مختلف نقاط وزنـديدرعموميحتنويسديم آگاهيافكار اروپـايهايغرب بـه راجـع را يخـود

شرقيمركز ايو به اتكاء سوسينبا همـان1.دهـديمشكلياليستيمنابعآورد كه ويتوضعينايمگونه جهانيژهبه دوم جنگ از پس دوران يدر

م چشم به اروپا نخورديدر جهان در ويزو دلـزده مـردم و داشت رواجه از ــر متنف و ــنود ــمناخش فيتلريس ــماشو ــتيس بهش ــود خ ــور تص در

مياليسمسوس بسياپروراندنديرا در آن ايارياز موارد .گرفتنديملهامازم»هايك« بتواننويسديسپس است گرايممهم سوسيشعلل ياليسمبه

م در بفهمـياريبسيانرا درست روشنفكران كـهيانكتـهيننخسـت.يمازا نمينمخالفان روبهيمانهصمخواهندينظر آن ابا شـوند يـتواقعيـنرو

نگرشها كه نياست و خودخواهانه منافع نه را كـهيدپليتهايروشنفكرانناعتقاداتاغلب و مـباورانهيكنيتهايصادقانه واقـع.بخشـنديشكل در

ا است بپـذيـتواقعينالزم نمونـهيريمرا روشـنفكرِ مجمـوع در يكـهبينامروز كه نيشترهرچه و خرد همـانيرفتهپذيرتأثيرخيتاز به باشد

سوسيشتربيزنيزانم گويـديمـ»يـكها«.كنـديمـيداپيشگراياليسمبهعرصـهشنفكري،روينچن قيدر در محـض، اكثريـاساسـتدالل يـتبـا

هم در خود مـيروشـنفكريطبقهينمخالفان اندتوانـديبهتـر ويشـهازبرخ دفاع به ا.يزدهدفش بر هنوز ما اگر ايمبـاورينحال خطـاينـانكـه

چنيريمبپذيدباانديشنديم اصينكه خـوشيلياشتباه مردمـان ويـتنبركليخردمند مشاغل گرفتهيجامعهيديكه دست به را چما گشتهيرهاند

1. Ibid: p. 375.

روشنفكري/458 و تجدد

خطر آن گسترش و اشاعه و ميبراياست محسوب ما بـه.شوديتمدنخطاينهم را آن كه است ا.نـامميميفكريسبب هـيـناز يـزچيچرو

ن آن از بكوشيستمهمتر چنيمكه خاستگاه و بفهمييخطاينمنشاء يمراكن درك بتوانيمو برخيمتا مقابله به آن نظـامياريبس.يزيمبا مـدافعان از

كسانيكنون سوسيو خطر مياليسمكه درك نكننـديرا يـنايسـتندقـادربسنجند درست را اينانا.روشنفكران كـهينبر روشـنفكرانيـناباورنـد

ز افراطيانبارمردمان و افاده بيمسلكيپر درآنكهيهستند را آنـان نفـوذارز درست هم.كننديابيجامعه اينبه هم بينسبب را ازيشروشنفكران

سويشپ كنونيبه نظام با .راننديميمخالفتاندازه»يكها«استداللينا ناروشنيبراياتا متنـاقضيحتـيـامن

سو.نمايديم كليناناگويديميياز دسـتيـديمشاغل در جامعـه در راسو از و جديگرديدارند مخالفان را معرفـينايآنان .كنـديمـينظـام

انديناگويديميوقت از انـديرفتـهپذيرتـأثياليسـتيسوسهاييشهمردمانمايكتهن برزبان وقتـرانديهوشمندانه اياما سوسينـانكـه وياليسـترا

جلوه مستقر وضع ممخالف روشـنفكرانسازديگر از گـروه دو عمـل درسوسيشاندچپ روشنفكرانياليستو با نحـويرا به حـاليكه هـر بـه

تأث گرفتهياليسمسوسيرتحت مقرار درهم ا.آميزدياند نظرم يـزشآمينبهمياندك او استدالل اعتبار .كاهديازا»هايك« بخـواهينبر اگـر كـه است ويـبعجيشگـرايـنايمباور

وسيبغر كنيعيبخش درك را روشنفكران بايماز مـورديدناچار دو دربپره ابهام شفافيزيماز ا.يمبرسيتوبه نخسـت ايـنمورد كـه يـناسـت

همه معموالً انديروشنفكران پرتو در را خاص عـامهايييشهموضوعاتداورسنجنديم ادوكنند؛يميو خطاهـاينم عصـرييـژهويكه يهـر

حقا از اصيقاغلب و ميلينو شـدهگيرندينشأت كشـف تـازه وكه انـد،تعم اشتباه و خطا استعمالِ محصول آنها شماريديجديدادنهايمخود به

459/روشنفكري

مواردرونديم در را اعتبارشان كه رسـاندهيگرديهرچند اثبـات .انـدبـههميمالحظه و ادادهينايجانبههكامل به را ما رسـانديمـيجـهنتينها

چن مؤثر اثبات ايشتربيفكريشرفتپيازمندنييخطاهاينكه و يـناست،موارديشرفتپ در مياغلب انتزاعـگيـرديصورت بسـاانـديكـه چـه و

بعيبغر و عمليدبا موضوعات و موارد دارندياز .قراربيناكنيميميسعحال با را مورد يشـتربيانـدك»يكها«خودياندو

ايتخصوصينمهمتريدشاگويديم.يمدهيحتوض كهينروشنفكر استشايدجدهاييشهاند اساس بر نه اسـاسيستگيهايرا بـر كه آنها، خاص

كليآمادگ استنباطات با شدن منطبق جهت در بـودناشيآنها همسـاز وتصـويشهاندينا با پيرها و مـدرن جهـان از درسـنجديمـيشـرفته،او و

داور ميمعرض ا.دهـديقرار كـه آنجـا موضـوعاتيـناز از روشـنفكرمع و نداردينخاص بـهيااطالع دسـت عمـل در اسـت انـدك اطالعش

مواردزنديمينشگز برميو نگرشهاگزينديرا با همخوانيگرديكه اوتصو مجموع در و پنسجمميريباشند هـم به بـرايوسـتهو جهـان يشاز

آورند نت.فراهم مينشِگزينايجهدر اندياناز هوايشهانبوه و حال ييها،جهانآفرينديم ويكغالبينيبكه مـيـكعصـر را يـنا.سـازديدوره

نوبهينيبجهان پـذيبه به نسبت عقايبرخـيرشخود يبرخـورديـدازبرخ به نسبت و دارد نشـانيبرخـورديدعقاازيگرديمساعد نامسـاعد

نت.دهديم چيجهدر ميزهاييروشنفكر مياپذيرديرا كهآنيبكنديطردباشديواقعيدرك داشته آنها مشخص موضوعات ا1.از شـاينبه يداعتبار

نزد روشنفكر كه گفت فيكتربتوان متخصـصيلسوفبه بـه تـا بـه.استنينهم روشنفكريلسوففيزعلت مبيشتربر محققـاننهدياثر بـر يـاتـا

ب و ديشدانشمندان؛ كـس هـر سانسـوركنندهيگـراز كـاركرد و يرفتـارتأث تحت را ميرروشنفكر مردم.گيرديخود علم يِنفوذ فقـطيمتخصصِ

1. Ibid. p. 376.

روشنفكري/460 و تجدد

فتوانديميوقت نفوذ برخيلسوفبا رقابت حوزهيزدبه از متخصص يكهبگيتخصص فاصله فيردخود به كند شروع در)يدنفلسـف(=بافيلسفهوپارتباط خوديشرفتبا كار .موضوععصر»يدهعقيفضا«»يكها«نظربه هر مبتنـيدر اساس اسـتيدر

مجموعه پيابر تصوراتيشاز پـيممفاهياـ از تصورات موجـوديشوطر از روشنفكر دادهيقكه بـه راجـع عقاآنها و داوريـدجديـدهـا يبـه

ميشپينا.نشينديم موجب تصورات كـهشونديـ را آنچه روشنفكر كهجلوه مهم نظرش در متخصص كار مدر تأثشوديگر تحت را او قراريرو

حوزهيردبربگدهديم به كنديگرديهاو منطبق و مـ.منتقل تـوانيآسانايفهرست تكيروشنفكريها مديناز طـيمتنظييكالمهايهو كـه يكـرد

نحـوه نسل بخشـيدوسه شـكل را روشـنفكران خـواه.اسـتيدهتفكـرباش»يخيتاريكردرو« جبرگراييهنظريادبوده نـوزدهمييتكامل، يقرن

تع عامل به باور مـوروثيطمحـيكنندهيينو عامـل برابـر ييـهنظري،درنيايتنسب به هريرويباور ايكناخودآگاه، معيناز عـام ويـارتصورات

نوآور سنجش عرصهيهامحك استيهادر بوده نظـريننچ.مختلف بـهاآيديم هرچه فهمهيشهاندينكه كمتر كمتـريدها دقـت از و باشـند شده

اثربخش باشند، بوده بيبرخوردار استيشترآنها يزهـاچيـنايگاه.بودهبودهيكفقط گنگ و مبهم ااستنباط با و اثرگذاريناند از فـراوانيحالشدهبهره واقع.اندمند مطالبيدبگوخواهديم»يكها«در رايروشنفكران

كل صورت گونهگيرنديبرميبه به را آنها تبـدياو باورهـايلمؤثر يبـهدربارهآنيبسازنديميجرا خود آگاهيكه دقيآنها اطالع يحتـيـايقو

باشند داشته ميداورينا.درست را او سنجش ارتباطتوانيو در خاصها در روشنفكران تـيرانبا مختلف مقاطع ويخياردر يروشـنفكريـژهبـه

شهر از هميسبيورپس و آستانهيروشنفكرينت بهمـنيدر 57انقالبكرد نگاهيكاف.مشاهده تكيندازيمبياست روشـنفكرانيكالمهـايـهبه

461/روشنفكري

تـارياتوده با ارتباط ايـرانايخدر در اقـوام تـاريـايـرانو يخي،تحـولنفيهتوجياليسم،امپر تودهيايدموكراسياستبداد، اولومنافع دادنيـتها،

سوس منافع امپريجهانيسماليبه با مبارزه قربانياليسمو كشوريو ساختنا مسلخ در خزعبالتيجهانياليسمسوسينخود هميگرديو .دستيناز

م»يكها«حالينابا خود فعالپرسدياز وينهوشـمندترين،تـرچرامينمبتكرتر در بـهيانمردمان درگرونـد؟يمـياليسـمسوسروشـنفكرانم بدگويديپاسخ مردمـيناغلب مخالفانشان كه است بـايسبب هسـتند

او.نـازليبركال نظـر آغـازخصـوصبـهبـه مراحـل هـاييشـهانديندرباورهـا1.استودهبينچنياليستيسوس بـه بـودن معترف گرچه يپسانترروشـنفكرياليستيسوس محافـل از محسـوبيكـاريخـارج شـجاعانه

مشدهيم در اما فكـرياناست فشـار حـديروشـنفكران سـوديبـه بـهنياليسمسوس آن برابر در مقاومت كه است اسـتقالليازمندبوده و قـدرتبرجستهيشتربگويديم.استبودهيمييبااليفكر و درخشان ياستادان

با كه بـهيددانشگاه متخصـص نـه و آورد حسـاب بـه روشـنفكر را آنانميلاتمياليسمسوس انديدرحـالدهندينشان بـه معتقـدان هـاييشـهكـه

مردممحافظهياسيس مـينهم.انديانمايهميكارانه باعـث كـهشـوديامـرن اردويزجوانان نشانياليسمسوسيبه ا.دهندعالقه باور اينبه يـنقلـم

با»يكها«سخنان رويدرا پرتو در فضايدادهاهمچنان جنـگيو از پسجهان بـهسـتينگريدوم جمـاهيـادو اتحـاد هنگـام آن در كـه يرآورد

حيشورو آبرويثيتاز مخصـوصبـهبرخورداربـودياربسـيو يـاندرجوانان و ا.روشنفكران دانشگاهياريبسيزنيراندر چـپيااز حزب به ن

پ دوران نظريوستندآن برخالف مردمـيتاكثر»يكها«اما يمخالفانشـانهم.نبودنديانمايهم باينبه هم دريهاگفتهيدسبب را يمجموعهيكاو

زمانيمكان ارزيو نسبيابيدرست اعتبار و ازيكرد را از.نبـرديـادآنها

1. Ibid. p. 379.

روشنفكري/462 و تجدد

م»يكها«گذشتهينا تكرار روشـنفكركنـديمرتب خـاطريشـتربانكـه بـهعموميرگذاريتأث افكار سوسيبر مياليسمبه نشان نمدهنديتوجه گويـدياما

عم افكار ايومچرا سوسينبه روشنفكران از دگـراياليسـتحد از نـه يگـروتأث بينا.استپذيرفتهيميرروشنفكران ولـترديديارتباط است بوده يمتقابل

بحرانها من تصور اياقتصاديبه جهـانجتماعيو دوم جنـگ از ويبرآمـدهو به حاكم كشورهايژهفقر عاميـنايياروپـايزدهجنگيدر رايانـهتصـور

گو كه بود داده جماهياليسمسوسيارواج اتحاد در توانـديميشورويرحاكمحل نهايقطعيراه بييو و فقر بر غلبه راه را.باشدعدالتييدر يـششكست

جنا شدن برمال و اياسوم گردانندگان عـاديـمرژينت نيمـردم چنـانيـزرااستقرار همه كه بود كرده دلسرد و مسـايكسرخورده راهواتنظام را طلـب

تلق خود سود به همانحال در و فقر از رفت برون ا.كردنـديمـيحل يـندرجنا هنوز خروشچفينياستالياتمقطع و بود نشده اطـالعفاش بـه را آنهـا

.بودنرساندهيانجهاندرست»يكها«كهيگرداينكته ميبه توجه آن يـتواقعيـنادهديبه

م به روشنفكران قدرت كه كلـيدرخورتـوجهيزاناست آنـانگـويييازمانديمدعينانا.شوديميناش راخواهنديكه آن و نوبسازند از را جامعه

ب هم.ياراينددوباره نينبه هم روشـنفكرانيـنايرگـذاريتأثيـرويسببكسانيشب از راهشوديميتر به بستهيجيتدريحلهاكه بدل از و هبـوداند

م سخن موجود نظم گام به توجـهيـدباخصوصبهگويديم1.راننديگامجذاب كه سوسيتكرد تخيبـراياليستيتفكر خصـلت در ويلـيجوانـان

استياييرؤ نهفته آرمانگرا.آن تفكـر بـه بسـتن اوتوپيانـهدل دريـاييوسرچشمهلعم و سوسيمنشاء مـياليستهاقدرت شـمار اروديبـه يـنو

هم چدرست ليزيان كه نحـويسنتيبرالهاياست آنيـزانگغـميبـه ازهستند اند.محروم به توسل با جزيكلهاييشهروشنفكران يفنـييـاتبه

1. Ibid. 380.

463/روشنفكري

چپردازندينم همه وعـدهيزو بـه موكول برنامـهيهـارا ينـدهآيانظـام.كننديم

تقاضاهايهنگامنويسديم»هايك« بناييهپايكه يهـابرنامـهياديوواقعيبرالل ليتبه متفكران جزيبرالدرآمدند، بـه را خـود وييـاتتوجـه

فلسـفهمسائل خُ تكامـل عمـل در و سـاختند معطوف رايبراليسـمليردافقـيدهناد نتوانسـتند عمـل در و بـرايانگاشتند احتجاجـاتيسـرزنده

ا.يندبگشـايكلـمسـائلويفلسف نـيـناز در تنهـايمرو گذشـته قـرنصـربودهياليستانسوس و آشـكارا كـه تحـوليابرنامـهيحاند جهـت در

داشتهياجتماع تصوعرضه و جامعـهيرياند از مـورديينـدهآيمطلوبراه و خود كردهيدسترسيهانظر ارائه آن آرمانهـا.اندبه آنـانيهرچنـد

تناقضها كوششدرونييدستخوش هر و عملياست جهت ساختنيدرنتاينا ميجيآرمانها انتظار آنچه بـارمرفتهيجز بـه اآوردياسـت يـنبـا

با برنامهيرفتپذيدحال تغيكه قصد به برنامهييرآنان كـهياتنها اسـتنهادها تحول استياجتماعيموجب بدينا.شده كـهينامر است سبب

زميكليفلسفههاتنياليستانسوسيبرنامه وياجتمـاعياسـتسيينهدرنظام مسائلاييهرنظياتنها كه مياست طرح افقهاكنديتازه يـدجدييو

الهـامگسترانديم اسـت شـده موفـق همانحـال در روشـنفكرانو بخـشا1.بشود برابر بايندر معـدوديدوضع تعـداد فقـط برنامـهيگفت هـااز

گزتوانسته سوسيجدايينهاند برابر كنندياليستاندر .عرضها»هايك« تأكينوشتهيندر وضوح به لكنـديمـيـدخود يبرالهـاكـه

جز اصالح شدهيياتسرگرم موجود نظم مدر و رايناخواهندياند نظـماوتوپ برابر سوسيناشناختهيايدر بدارنـدياليستروشنفكران بـه.پـاس

عجينهم موجود نظم با طبشدهينسبب و نارسـايعياند كـه ييهاياستكنون حيزندارييهسرماينظم مبه گذاشته آنان آمد.شوديساب كه چنان

1. Ibid.

روشنفكري/464 و تجدد

سوس قدرت كلياليستاناو در فلسـفهنگـرييرا ودانـديمـيكلـيبـافووقتكنديميحتصر تا سوسيكه نرسـياليستانكه قـدرت ايدهبه از يـنباشـند

عموميرومندنگذارييرتأث افكار ا.برخوردارنديبر بالفاصـله پرسـشيـنامامديج مطرح آكنديرا جامعهياكه كنـديدباياهر تجربه را استبداد نخست

آزاد ارزش به ميپيتا او خود اگويديببرد؟ كـهيكـاآمريمتحدهياالتدرانديآزاد است شده كـهيآزادييشهحكمفرما نـدارد كشش قدر آن خواه ـچنيبرا هنگاماييشهاندينمثال آن آلمان پـيعنـيدر وسآلمـان جنـگ از

رابرآمده درون برايشاز جذابيسوم استيداپيتجوانان او.كرده بـاور بـهآزاديبراللهاييشهاند بـيخواهو آلمـان انديشدر ياليسـتيسوسهـاييشـهاز

شده مقدرتمند و بربتوانندياند را ام.ينگيزاننـدجوانان همانحـال در يـدواراوچن كه همهيازينيناست حكيدر جمفرماجهان هر و بتوانـدياامعـهنشود

آزاد به آغاز بيخواهياز ببندد فآنيدل از بگـذرد)يصـاف(=يلتركه .اسـتبدادهم مينبه هم فلسـفهيـدبايبـراللهاييشهاندگويديسبب يكلـيابتواننـد

ايمتنظ از و نينكنند كلـيزراه بـا مقابله .يزنـدبرخياليسـتانسوسنگـرييبهتاريبرالييشهاند مقطع آن در مـينا»يكها«كهيخيل را بـهنوشـتيمقالـهچنييدهعق فاقد كليافلسفهيناو و مـيعام آن حق و چنـبـوديبود ينكـه

مهم و بزرگ برنامهيكار در بتوانـديفكريرا تـا بگنجانـد تجـارت«خـوداند»آزاد با آزاديآزادييشهرا بپيو ايونداندفرصتها از جـذابيـنو يتهايراهآرمانخواهنيامياتازه و بپراكند دهديجوانان رواج نظر.را تنهـا»يـكها«به

اند آزاد«ييشهبا كنترلها«يا»تجارت ساختن انگتوانينم»سست و يـزهشوقبارنشاند به جامعه .در

ل چنانچه است معتقد برنامهيبرالهااو باشند كننـديمتنظياتازهيقادرتخ ويلكه راخصوصبهجامعه آنگـاهجوانان دهـد قـرار خطـاب مورد

سوسيجدايينهگزتوانيم سخنان كردياليستانمقابل گويـديمـ.عرضهديكيدبايبرالهاليعنيما جامعـهيگـربـار امـرياسـاختن بـه را يآزاد

465/روشنفكري

چنيمكنيلتبدروشنفكرانه در نهادن گام اقداميريمسينو شـجاعانهيراايمبدان به بشناسانينو مـبـا.يماعتبار فاقـدنويسـديصـراحت يـكمـا

برنامهيم؛هستيبراليل)ياياوتوپ(=آرمانشهر دفـاعيمهستيافاقد نـه كـهنه و باشد موجود وضع از نـوعي،آبكـياليسـمسوسيـكمحض يبلكـه

ــيلديكاليســمرا ــديبرال بزن ا.جــار ــناز لي ــارو ــدنيبراله ــيازمن يرهبرانخـود آرمان راه در باشند حاضر كه دشـوارروشنفكرند از و يهابكوشـند

عمل امور در مصالحه و سينهراسند به 1.واگذاركنندياستمدارانرا

عمدهنويسديم»يكها«سرانجام ليادرس موفقيدبايبرالهاكه يـتازآرمانيناياموزندبياليستانسوس شجاعت كه شديشيانداست باعث آنان

حما بتوانند نتيتكه در و كنند جلب خود سود به را بـريجهروشنفكرانعموم ل.بنهنديرتأثيافكار ايجامعهيفلسفيادهايبنيمبتوانيدبايبرالهاما

را ديكآزاد روشنفكرانهيگربار تحقـقيمبگردانياسرزندهيموضوع وتبد را وظيلآن تخيمكناييفهبه و استعداد بـهيلكه نشـاط بـا را اذهـان

درآوردحر عق.كت اندييدهبه قدرت به باور مشخصـهيشهاو وجه يكهپيبراليسمل است مـيـروزيبوده خـود همـراه بـه پا.آورديرا بـايـاندر

احنويسـديميدواريام بخشـهايبراليسـمليروشـنفكريـاياكنـون يدراست راه در و سربرآورده جهان .مختلف

ــت ــاتنظراهمي ــكها«ي ــه»ي ــوصب ــعخص مقط آن ــاندر ــهيزم كنياليسمسوس ايرومنـدسخت در اسـت مـيـنبـوده كـه خواهـدياسـت

عرصهيبرالليفلسفه در هم عرصهيرا در هم و نوياستسياقتصاد ازپيزدبريپ ضرورت بر تأكينايوندو حوزه فكـرخواهـدينم.بنهديددوحوزهيبرالل به توجيرا را آن و كند محدود آزاد ايياستهسگريهتجارت

روزمرهيعمل .بسازددارييهسرمايو

1. Ibid. 381-384.

مقالهمالحظاتي با ارتباط »هايك«يدر

سـال»كـالوسواسـالو« در»يسـلندا«در»يكياويـكر«در2005بـهمقالهينشست با ارتباط نـام»يكها«يدر سوس«به و »ياليسـمروشـنفكران

مقالـهيشبـ1گويـديم نگـارش از سـال پنجـاه بـه»يـكها«ياز راجـعسوس و باگـذرديمياليسمروشنفكران مقالـهيـدو آن كـه داشـت توجـه

جهان جنگ از پس رسيدرست چاپ به همهيزمانيعنييددوم بهياكهبرنامهياداشتنديشگراياليسمسوس اقتصاد مـييزربه ارج .نهادنـديشده

بابينا بود همراه مبتنباورييباورها اقتصاد آزاديبه بازار .برمـنويسنده تعرياريبسـگويـديسـپس مـا از»يـكها«يفبنـدياز را

به چيعنـيآورنـديميادروشنفكران مـيـزيهمـان امـروز گـوييميكـهعام« public(2»روشنفكران intellectuals(تعريعني واسطه»يكها«يفبنابه

1. Klaus,Vaclav. Remarks prepared for the Mont Pelerin Sciety Regional Meeting. Rykjavik.Iceland. nd.08.02.2005.

واژه.2 بتوان وpublicيشايد كـرد ترجمـه حتـي هـم مردمي يا همگاني يا عمومي اينجا در راكه است اين بر تصورم اينحال با همگاني؛ روشنفكران يا مردمي روشنفكران گفت »هايك«مثالً

عاممي كه را اشخاصي برابرخواسته در هستند قراردهدنگر متخصص مقولـه.افرادي بـا ييعنيوربرود خاص و .عام

روشنفكري/468 و تجدد

دومهاييشهانديانجيميا secondhand(دسـت dealer in ideas(،زبـايعنـينظر به ايكسان»يكها«بنا به مفتخرند هينكه صاحب دانـشيچگونهكه

هيتخصص جـاريستندنيخاصيينهزميچدر امـور بـا ارتبـاط در ويونباپذيرنـدينميتيمسئوليعمل ضـمن در دادنانيبـرايحتـيـدو جـام

باشند هم هوشمند چندان عق.رسالتشان مردمـانيـنا»يـكها«ييـدهبـهايراض واسطهيبه كه هستند اصـهاييشهاندياشاعهين دريلمتفكـران

باشند .جامعهب»هايك« پيشدر سال پنجاه رسـانهيهنگـاميشاز يكنـونيهـاكـه

عظـيكالكترون قدرت از نداشتند زميمغلبه در شـكليينـهروشـنفكرانعموميدنبخش افكار مـيبه هشـدار مـا به و بود نظرداديآگاه يـاتكـه

مدت اندك در معموالً نيلتبـديروشنفكران حـوزهيـرويبـه در يمـؤثرم»يكها«نظراين.شونديمياستس صدق موقع آن در هـمكـرديهم و

كنون دوران اينكته.يدر در اينمهم ببينجا كه نروشـنفكراينـيماستاند نوع مهايييشهچه مپسندنديرا رواج گـزياآدهند؟يو در ينشآنـان

اشاعههايشهاند بيو مطرفانهيآنها ا»يكها«كنند؟يعمل پرسشـهاينبهمدهدمييمنفيپاسخ اگويديو در تمـامينهزمينروشنفكران وضوح باديبرخــ افكــار بــه را انددهنــديمــيحتــرجيگــرافكــار راهــايييشــهو

براگزيننديبرم ميشانكه همراه به درآمد و قدرتآورنديشغل آنان به وح م)يژپرست(=يثيتو اندينبنابرا.كنندياعطاء رونـديمـهايييشهدنبال

خصوص ب.دارنداييژهوياتكه برمـهـايييشهانديگرديانبه گزيننـديراافزا را دولت نقش حاميرازدهنديميشكه و كارفرما يـاياصـليدولت

استيكنندهكمك آنان همه.به نباياما را همـيدموضوع بـه ينمنحصركرد نظر.حد اند»يكها«مطابق نسبت)ها(يشهقدرت انديبه )هـا(يشهكه

فزونيحتيايانتزاعي،كليخصلت دارد، همـ.گيرديميمبهم علـتينبهب روشنفكران كه انديشتراست مسـتقيانتزاعـاييهيشهبه يجنبـهيماًكـه

469/روشنفكري

ميياجرا نشان عالقه نييوهش.دهنديندارند آنان همـيزتفكر نحـوينبهجز.است به وياموضوعيكيياتآنان ندارنـد مهـارت و اشراف مسئله

مشكليطلبجاههالبت بخواهند كه ندارند هم را هميآن به كنند؛ حل ينراجـار امـور به هم عـاديسبب نمـيتـوجهيشـهروندان .دهنـدينشـان

جز به عمليفنيياتروشنفكران معضالت روشـنفكر.ندارنـديياعتنايوتخ رويلبه آرمـانگراياو مـيدلبسـتگييو كـهدهـدينشـان آنجـا از وتخياليسوسيتجذاب خصـلت در هم واقـعيلـيسم طبيـزيگرو يعـتو

بهييانهآرمانگرا هم روشنفكر است، نهفته نشـانيـلتماياليسـمسوسآن.دهديم

Raymond(»آرونرمون« Aron(م فقـط شـيـاننـه ويانقالبـييوهدوميستيرفرم تفاوت انهد،يتفكر از وراتر تفاوتينبل توجهيزنيگرديبه

نوبهدهديم به دارايكه تفكر.استيتاهميخود نوع دو »نثرگونـه«اومتما)»شاعرانه«:يا(»شعرگونه«و هم از حـاليدرگويـديم.كنديميزرا

الگو تخيكه شكوه و عظمت فاقد نثرگونه آرمانگرايلتفكر اسـت،ييوباورياليستي،سوسيكردرو مبتن»آرون«به آي، بر كـهاييندهاست شاعرانه

مطلـق و است كـالوس«.ناشناخته راينهمـ اًيقـدق:گويـديمـ»واسـالواندتوانيم دانستهاييشهقلمرو بيبرخيدشا.روشنفكرانه ما خواهنداز

ا به نكتهينبالفاصله بگويفزايندبيامالحظات، شـاعرانهينـدو يقلمـرو.انسانييرغيشاعرانهيقلمرويعنييشياندمطلقافزايدتأك»كالوسواسالو« خواستار روشنفكران كه يثيـتحيشدارد

هستند قدرتشان كشـورهايوقتـگويديم.و در مـا بـايسـتيكمونيكـهآرون«و»يكها«هاييشهاند شد»رمون يـتاهميمعضـلهيچيبيمآشنا

كرد درك را موقع.يمآنها آنان ويتافكار و درييژهممتاز را روشنفكرانبراآنيجامعه ما دوسـت.داديميحتوضيمانروز البتـه مـا روشنفكران

ا زيسخنانينچنيننداشتند بشنوند اثـريـتموقعيرارا بـر را ممتازشـان

روشنفكري/470 و تجدد

آزاد بودنـديفكرينبود كـرده چيعنـيكسب همـان كـهيـزيدرسـتم ارج آن به سخت نبا.نهنديروشنفكران جنبـهينايدالبته تنها يـنايرا

دانست چنـيزنيستيكمونسياستمداران.موضوع يـازنيروشـنفكرانينبهم و چنخواستنديداشتند حضور بجو»يهمراهـان«يناز ينـانا.ينـدبهـرهم كه اندتوانستنديبودند عمـومهايشهبا افكار و بيوربروند وياراينـدرا

رژ سرانجام و توجيرعقالنيغيرانساني،غيمبپردازند را ناكارآمدشان يـهوقابلسياستمداران.كنند زميـنايتهـايبـه در پـرورشيينـهروشـنفكران

تخيانتزاعهايييشهاند اياجاحتيليو بـه تـايـازنينـانداشـتند؛ داشـتندسرهمبنديم،ترسيفرضاييندهآ و جـايجور به يـتواقعكـهآنيكنند

بكشنديندناخوشا نقد به را .موجودبودنـدينايهمهبا ناخرسـند دوران همـان در روشـنفكران .احـوالمحـدودشانياقتصاديتوضع نبـود؛ مطلـوب دريمتعـدديتهايچندان

موقع داشت؛ قرار جامعهيتبرابرشان در بـاالبوديستيكمونيآنان بالنسبههم به حتينو حينحو بودنـديرچشمگيثيتياز سـردمداران.برخـوردار

منظومهيستيكمونيمرژ ارادهيرفتارهايدر و خـودييانهگراخودسرانهموقع بـه ايـتبسته مـيـناز سـود سوءاسـتفادهجسـتنديروشـنفكران و

نكته.كردنديم ايو اينجاستمهم نـامرئينكه دسـت را يروشـنفكراننم مرئسنجيديبازار دست جريبلكه جامعـه يارزشـگذاريـانحاكمـان

م اداره را بسـمعميبگويدباالح.كرديآنان روشـنفكرانيارياالسـف ازنبودند ضمن يِمعناخواستندينمياقادر مـدينا يِخطرناك از يريتنـوع

بفهمند و كنند درك .راكنگويديم»كالوس« توجه نتيدحاال در بـرايـناييجـهكه يموضـع

شگفت همـچندان درسـت كـه نبود تعبيعنـيروشـنفكرانينآور يـربـهتبلروزنامه«»يكها« و ناشـران آموزگـاران، مفسـرانچيـان،يغـاتنگاران،

ــويي،راد ــدانيســندگاننوي هنرمن رژيهنگــام»و ســقوط ــر براث ــمكــه ي

471/روشنفكري

مياريبسيكشبهيستيكمون از موانع اعتراضياناز به دست شد، برداشتهمحــدود از و شــكايتهايزدنــد و شــكوه آزاد بــازار نظــام از يتبرآمــده

درينانا.سردادند سرعت جامعهيافتندبه بيعنـيآزاديكه يگـرديـانبـهن خدماتشان به گذشته بسان آزاد كهيافتنددرخصوصبه.ندارديازيبازار

فايروهاينيصشخيرغيارزشگذار تقاضا و يبـرايكمتـرييـدهعرضهتا دارد ارزشگذاركهآنروشنفكران گيخود، دسـت بـه را از.يرنـدخود

حتيانجراينگذشتهينا آزاد نحـوهيكمتـريتمطلوبيبازار از يداردس دياستمدارانسنجش هم.گذشتهيمرژيوانساالرانو اينبه ينـانسـبب

پرهيننخست و ملموس چنـديجامعهيهويامنتقدان ما كه گشتند ينآزادرؤ بوديايدهه پرورانده سر در را نخبهينانا.يمآن انتقادات ييانـهگرادر

قانونها از ميخود تقاضا و انـدازهيناگفتنديعرضه بـه يكـافيقانونهاتصميقانونهاكهآنبا.يستندن»يانسان« محصول تقاضا و گيـرييمعرضههيا معيچتعمد اينيشخص بـا بايـننبـود كـهيـدحـال داشـت اذعـان

انتقاد كار در كاميروشنفكران و موفق با.بودنديابخود ضمن بـهيددربادداشتي روشنفكران بقيشكه انتقـادييـهاز نگـرش عرضـهيجامعـهبازتوزكردنديم مطلوبِ نظام فقدان از گاليعو خـود سود .داشـتنديـهبه

ا بويريگوضعينعلت روشن زندگيرازدهم عادياستاندارد دريمردمبهبودياسق آنان ا.بوديافتهبا ميناز 1942در»شـومپتر«گفتتوانيرو

وقت داشت كتابيحق در دموكراسـياليسـمسوسداري،يهسـرما«كه »يودستاوردهاگفت سرمايهدف يشـتربيشـمابرسـازييـرهذخدارييهنظام

نيبرا بانوها اينايتخصوص.يستشاه در كـهيننظام اسـت نهفتـه امردريزيچينچن هـم آن دهـد، قـرار كـارگر دختران دسترس در قبـالرا

كمتــرييكوششــها نبودنــدياريبســ.هرچــه حاضــر روشــنفكران ــااز يبپذيقتحقيناخواستندينم و بفهمند را .يرندساده

م»كالوسواسالو« مگويديسپس آزاددانيميامروز بـازار نظـام كـه

روشنفكري/472 و تجدد

ميكسان ارج رجحانهانهديرا و ذائقه ميگرانديكه برآورده وكنند؛يراادانــيميمـ كســانيــنكــه ســزاوارترينظــام را خــود خودشــان وينكــه

مينترمستحق نمدانند،يافراد نمگذارديارج پاداش كـه.دهديو آنجا ازبسـروشنفكران را ديخـود از خـوارداننـد،يمـيگـرانواالتـر را بـازار

ا.شمارنديم بينبا بازار ااعتنايحال نظـينانبه از فـارغ او بـهينـانارتم ادامه خود هم.دهديكار بـازارينبه بـه روشـنفكران كـه اسـت سـبب

ترجبدگمان و عمومدهنديميحاند منابع ونـدمبهره)يمل/يدولت(=يازباينهم.شونديتحما را ديدنكته تمايگريعامل بـهيلاز روشـنفكرانتازگينا.دانستياليسمسوس استداللها از ايدست تجربـهندارند مـايما

مخمل انقالب از بودياربسينپس چ.آموزنده داد رخ بـسيزيآنچه بـودداشتروشن انتظار كه آنچه از واقع.يمتر بگويـدخواهـديم»كالوس«در

دبينيهايشپينايهمه پيگربار وقوع .يوستبهدكهآنازپيش نكات مالحظاتيگربه كـالوس«از بپـردازم»واسالو

است فروپاشـيادآورخوب هنگـام بـه درست كه جمـاهيشوم يراتحـاداندكيشورو ديو هنگام به آن از تاجيدارپس دريكستاناز آن از بعد و

همـ بـاكو بـه ميشـهاگراينسفر يـانمخصـوصبـهروشـنفكرانيـانراهنرمنيسندگاننو جمـاه.يـدمددانو اتحـاد سـوگ در يشـورويرهمـه

بو همهياديزيازاتامت.دندنشسته و بودند داده دست از يهـادگرگونيراب جلوهفايدهيرا مضر مو نبايداوريـنا.ساختنديگر البتـه مطلـقيـدرا

گرا از و دهم ايتمـدنياگرايييمليشهايجلوه ناگفتـهيـندر كشـورهاد.بگذرم شمار تاجخصوصبهرخورتوجهيبودند هـوايكستاندر ييكـه

ا از مـيهادگرگونينتازه اكردنـديتـنفس از سـرزميـران،و ينهمچـونچنـيتواقعينا.كردنديميادخوديمادر ويالتيتمـاينكه واكـنش بـا

مثبـت مطلبـيكـافيـاپاسخ نشـد ديمواجـه آنينجـاايگـر؛اسـت بـهآذربا.پردازمينم بيجاندر مييشتراما كـه.يديوناامديدميأس هـم آنـان

473/روشنفكري

مـيرمـاديغيييشهاگرا بـروز خـود مسـدادنـدياز گـاميريدر كـاذببزرگداشتنديبرم تركستان به خـوديـاو بـودن تركيـاتـرك دليـهبـه

هبستنديم واقعيچكه بستر با فرهنگـيخيتـاريكدام مطابقـتيو آنـانجستجو.كردينم در سـاختگيتهويهمچنان و مهـم.بودنـديكـاذب

ا نينفعالً مطلب از ا.يستوجه تأينمهم در كه واسـالو«نظـرييداستروشنفكرانيمبگو»كالوس ايسندگاننوخصوصبهكه ييكشورهايندر

فروپاش از پس من آسيكه سوسيدمديمركزيايدر فقدان از ياليسمهمهــاه جم ــاد اتح ــبك س ــه ــورويرب ــيش ــدينغمگ ــانا.بودن دورانين در

امتيروسسياليسمسو مـيازاتاز بهـره و.جسـتنديفراوان داشـتند خانـهمـ سـفر بود؛ خوب كنگـرهرفتنـد؛يدرآمدشان شـركتيهـادر فـراوان

چكردنديم ميزيو زحمتكشان به راجع امنوشتنديهم فـراوانيدهايوآ ماييندهبه دسترس از دور اما روشن .پروراندنديبس

مينايگردوجه را رژتوانيمسئله دوران ايپادشـاهيـمدر يـراندركردجست شاينا.وجو كه را عجيدجنبه خصـوصبـهيدبنمايبسخت

غرب نظر جمـاهياياندر اتحـاد از پـس بازماندگان نظر يـايشـورويردررو دراييژهويتوضعين،مخلميانقالبهايدادهايبازماندگان كـه اسـت

ايدشا.يدسربركشيرانا وضـع كـه گفـت بتـوان جرأت يكسـرهيـرانبهحت جا همه با بود كشورهايمتفاوت كشورهاياهمجواريبا بـاييدر كه

س مشـابهياسينظام ظـاهر ا.كردنـديسـرميبه پادشـاهيـراندر ينظـاممحدوديگروه معرض در را روشنفكران بـهياسيسيتاز بـود داده قرار

نمينا كه طريـمرژيـهعلآشكاراتوانستنديمعنا از كشـور داخـل يـقدرگونـهيرسـمياهرسانه بنويعلنـيابـه سـخن و بدهنـد .يسـندشـعار

ايتهايفعال هيچگونـهيبيگفتاريمخالفتهاخصوصبهافرادينگوناگونمحدود و جـايتهايشانفعال.داشتيانجريتيمانع تا خصـلتييهم كـه

نيحزب مسلحانه بيافتهو جردردسريبود جمـع.بودياندر هم منازل در

روشنفكري/474 و تجدد

كافهشدند،يم مدر دورهم رستورانها و شعارهانشستنديها سـريو تنـدفعالدادنديم انواع جمهورينچنينيايتهايو در كه يدهپسـندياسـالميرا

نم شمار آسـانرونـديبه بـه پـينآفـرمشـكلتواننـديمـيو يبشـوند،ا.گرفتنديم بـه موضـوع نمـينجـااما دريـنا.شـوديخـتم روشـنفكران

وضـعقراريتيموقع از كه بودند بـودن«يتگرفته مخـالف«و»روشـنفكرم»بودن سود مالجستنديخود منافع مـيو پا و دست و .كردنـديداشتندايبرخ مدتينايشانآرزويناناز كوتاه كه سپريبود زندان در كننـديرا

باشد جور بابت هر از جنسشان ميكي.تا عشـوهيرا بـس از كـه شناسمخوشـحاليروزدوسـه»ساواك«آمد از و نگهداشـت را پوسـتياو درخـودشبستگانشكهيگرديكي.گنجيدينم و بودنـد مـرتبط دستگاه با

نويحزبهم كانون ايسندگانيو از بعـدهاينبود امـا ماند محروم موهبتدر فـراممنوعيستليكاسمش منافع كه شد منتشر بـهيشبـراوانالقلم

آورد همهيدولتيعنييعموميهادستگاه.همراه دستگاهيو كهييهاآنبودجه م)حكومت(=دولتيبا اشدندياداره توجـهينبه روشـنفكران

حدكردنديم برخيتا مـيكه كـار جـا چنـد در آنـان يعنـيكردنـديازتفننيحضور و هميناملموس از و ميقطرينداشتند وختنـدانديثروت

كاف رفاه از مـيو اكـيي.گشـتنديبرخوردار برنامـهينـاناز سـازمان درنباگفتيم باشيدما داشته حضور مرتب كار »النفـتسـهم«يمداريم؛سر

م را براينهم.گيريميخود من خود از پيكيشخص پاافتادهيشكتابكس نميكه را حقپذيرفتيآن توانسـيافـتدريالتألفچنان كـه تكـرد

خر اول بخانهيدقسط بپردازد را اآنياش از كنـد؛ينكه تشكر مساعدتگستاخيحت ساختينايبا وانمود خود حق را مـوقعيكي.كمك يهم

ل همان سويقالبيستكه بـايـاساواكياز ارتبـاط در سـاواك نـام بـهصورممنوع شدن نفر يِالقلم جريچند وزيانبه توسـط وقـتيـرافتـاد

به خود بيمعرفدانشگاهيسازمان آنجا بورس از تا اقامـتيـكيراشد

475/روشنفكري

گويك كند؛ استفاده ظلمييساله ايكه باشـدينبه شـده يـنا.شـخصهممنوع بودن گونهيچگاهالقلم دريجديابه اجرا ا.يامدنبه سـبب يـنبه

موقعيهتوص شدبهرهيياستثنايتياز ميگريد.مند حـداقلشناسميرا كهدر جا ده مماهدر دگرفتيحقوق در من خود از جمله مركـزمن ستگاه

ماهانه.ياييآس حتيدرآمد بايمن نبود درآمدهايكيبرابر يماهانـهيازا.ينانا اويمرژ»همكار«منينحالبا و حـق.مخـالفينـانايابودم مـن

تدر دانشگاه در ميسنداشتم او و ارتقاءتوانستيكنم بدهد، درس آسانهمهيبيشغل با و دريابد و باشـد داشـته آمـد و رفـت حكومـت رجال

رژ مخالف بگيمضمن وضع روشنفكرانيياستثناييدهپدينا.يردهم كهموقع ماديخوانمخالفيتاز ايسود و باشند هـمينداشته را مخالفـت

حيپرچم كسب جهت بهـرهيبرايثيتدر آن از و بسازند يمـاديخودب ببرند جاترديديهم كمتر گرفتتوانيميگرديدر رايدهپدينا.سراغ

كالوس«نه نهتوانديم»واسالو و كند آنتوانستيم»يكها«كهآندركگوشه كه هرچند دهد پوشش كمال و تمام دييهارا درست را آن يـدهاز

.بودادامه»كالوسواسالو« جنبهينايدر به ايگردييهامالحظات يـناز

م توجه مـدهـديموضوع بگويـديو قـرن آغـاز يـدنبايكـمويسـتدربنگــرياليسـمسوس ســابق شـكل همــان بــه »يســمهايا«برآمــدنيـايمرا

حتليبراليرغ ديبرالضدليو از بـداريـدهرا يـدباكـهآننخسـت.يمدورسوسوسياليسمسيانميمبتوان و بيانرمياليسمسخت يـتروايگرديانبه

روا و سوسيتسخت از بگذارياليسمنرم عق.يمتفاوت دورانييدهبه اوسپرياليسمسوس استيسخت سوسيـترواينا.شده از ياليسـمسـخت

كمون مجموعهيسميهمان در كه است شـدهيابوده مسـتقر كشـورها ازچيتروا.بود هم سوسـكهاستيزينرم نـام بـا دريدموكراسـيالحاال

كمونيكشورها تأكيستيسابق حكومـت نقـش بر و است يـدسربرآورده

روشنفكري/476 و تجدد

نامنهديم با رفاه«وگاه نـام»دولت بـا گـاه اجتمـاع«و »بـازارياقتصـاد)Soziale Marktwirtschaft(شـكلها اقتصـاديكـه اجتمــاعيغالـب دريوغرب« م»يتمدن شمار مرونديبه بـريخواهحكومتينا.فروشديجلوه

پدرساالرانه مـينقش اصرار تنظـورزديحكومت خواسـتار روابـطيموتوزيانسان ضمن در و مقيعاست در را مياسدرآمد دنبال .كنديگسترده

م مشاهده آمركنيمياكنون و اروپا در روشنفكران چنـيكاكه ينظـامينبهم زندگينا.ورزنديعشق امكينظام و اختيمـالاناتراحت شـانيـاردر

آنان.گذارديم مبه ذدهديامكان شنينفوذكه سخنشان و .شـوديدهباشنداختينايتواقع در امكانـات قـدر آن غـرب جهان كه كـهيـاراست دارد

فعال غيتهـايبتواند و حماعملـييـرپراكنـده و تحمـل بـهيـترا و كنـدميبرا»انتلكتوئلها« اندام ايدانعرض تا اشاعهليبراليرغهايينديشهبدهد

چينانا.دهند از برميزهاييحاال دفاع هخيزنديبه ظاهر به يارتباطيچكهسوس ديمقدياليسمبا امروز واقع در پنـاهخواهـدينميكسيگرندارد؛ در

علن مياليسمسوسيپرچم ا.يايـدبيـدانبـه يگـرد»يسـمهاييا«رويـنازقـدگزيننديبرم سـبك عناصر نمـاسوسياليسـميمكه بـه را يشمتظـاهرا»كالوس«.گذارندينم از را خود منظور يانبيدجد»يسمهايا«ينسپسمثالًگويديم.كنديم :منظورم

مح« اصالت بـه)environmetalism(»يستزيطمكتب را تقدم كه استآزاددهديمينزم به ي؛نه

افراط«يا بشريمكتب radical(»حقوق humanrightism(م كه يـاناستمحافظه و نمياسيسيكارحقوق قائل شود؛يتفاوت

)communitarism=يشياندجماعت:يا(»يمدنيجامعه«يدئولوژياياروا اصل در انديگريديتكه از پسييشهاست دوران در جمع اصالت

ماركس امتيسماز خواستار يافتـهسـازمانيهـاگروهيبرايشتربيازاتكهب وبه دوبارهيفئوداليگردياناست ريكردن مجامعه هدف .گيرديا

477/روشنفكري

اينااز منظورم ماننديگرديسمهاييگذشته :استفرهنگ«مكتبـ ،)multiculturalism(»يچندمحورـ ـ زن ،)feminism(يمكتبtechnocratism(يرسياسيغساالرييواندـ apolitical(س بـه وياسـتكه

دهد،يتحساسياستمدارانس نشاننسخه)internationalism(انديشيالمللينبيا ـكهآنيياروپايو اروپـااست،)europeanism(يمحور گرفته نام

همچن البته رايگـريدييابندهرشدييدهپدينو آن »يويسـمانج«كـه)NGOism(سازمانهايا اصالت .نامميمدولتييرغيمكتب

كالوس«كهيمكنتوجه اوتسخنانينا»واسالو ماه در بـر2005رام خودستا.آورديزبان ايياگر صاحب نشود پينقلمداد دريشـترهاقلـمنشريهانوشته در جمله من نو«و»يانك«هاييهمختلف شـكلها»راه يبهبازگونه به چترهايفكريهايگون روشنفكريو بودهيمتنوع داده توجهدشنامهاواست معرض اسـتياربسيدر بـوده گرفتـه مهـم.قرار حـاال

كيستن چيكه چه ايززودتر مهم است، آورده زبان بر اوينرا كه استفرهنگ چارچوب فروپاشـدر از پـس دوران در و ياليسـمسوسيغـرب

منكتهينايدولت برزبان را باآورديها هميدو در كه بـاينگفت هم حدوضع به فرهياسيسيتتوجه وينگو به غرب بـيژهدر اروپا ترديـديدر

م خرج به معنا.دهديجرأت ايبرخيالبته دريدجد»يسمهايا«يناز كهنيتمدنيحوزه معنـاانديافتهرواجيزما بـا عمل غـربيدر در همانهـا

دارند ا.تفاوت چنيبردارنسخهينجادر اسـاسييحركتهايناز غـرب درروشنفكر چييخودنما.دهديمتشكيلرايكار بـه جستن پناه يزهـاييو

بشر«چون طر»حقوق آنها مانند ناصـميقيو سـرپوشيبـرايمانهاسـتپ بر ديكسان.حضراتينايخودكامهييشينهگذاشتن تا ياذرهيـروزكه

نم»ياپرولتاريكتاتوريد«از مبـارزهآمدنـديكوتاه ناديگـرانديو يـدهرا

روشنفكري/478 و تجدد

باانگاشتنديم دگراندوتهمتو با مروبهيشانافترا اگـرشدند،يرو حاالبشريدربارهياذره ترد» مد«يزهايچينايهمهياحقوق بايكنيدروز

م سراغت به افترا و تهمت سالح كن.آينـديهمان رفتارهـايـدنگـاه يبـهحوزهينانا محوريدر ـ مليقوم با.يشيانديتو چيـدحاال رايـزهمـه

بـود دموكرات تا كرد شـهريوقتـ.حراج ناچـار»مونسـتر«در آلمـان درم ايكيگذراندميروزگار ديناز تا كه هميروزحضرات در انقالبينو

مياسالم نرم پنجه و دست خود مخالفان با سالح لنكـرديبا از ينيسـمونميكيحت كنار درنشستيخرده بـروم كه گرفت تماس من با لندن از

سيشستن بر اركه در اقوام ديرانموضوع كـنميدهتدارك شركت از.بودحوصـله مزاح، به البته گفتم، و خواستم عذر طلبـييدموكراسـيـناياو

ندارميررسد ا.را بـه كـرد دموكراسـيـنشـروع بـه شـما احتـراميكـهنمگذاريدينم كنخواهيديو شركت مجامع عليددر قـس گفـتم.يهـذاو

كس باماكهكنديمنييتعيچه شـماهـاييدگاهديمتسليدهمواره وقـتميم؟بشو عوض را فكرتان كه بايگراندكنيديهرلحظه شـمايدهم دنبالب مرتجعيفتندراه د.دمـوكراتيـرغيـاانـدوگرنه بـه احتـراميگـرانچـرا

دينا.گذاريدينم كـه حـاال و بـود اندوخته ثروت لندن در يگـرشخصدردشينيسملن اندكيمخوردينمبه صرف با تفـننيخواست ثروتش از

قدرتيكدموكرات و زور همان با البته پيبكند ديشتركه راه يكتـاتوريدربودياپرولتار انداخته كار جامعـهيدهپدينا.به در.ماسـتيخاص را آن

م در و نيانافغانستان .اميدهديزعربانديك ايگرمورد حكايناز از كنمياتدست ذكر است خوب هم .را

كنفدراسيمداشتيقيرف دوران بـود.يوناز خـوب وضـعش و داشت .رفاهروزها آن اصطالح مصـداق»يسالنيستكمون«به معـروف قول به و بود

سـرماينا پـدر كـه بـود خيكوسـتنداريهقول بـا پسـر راحـتيـالتـامخا.باشدياليستسوس پس.بودغربيكدموكراتينهادهايهمهلفاناز

479/روشنفكري

انقالب ا57از همـهيرانبه ماننـد ازيسـتتوريـونانقالبيآمـد خـارجصباح چند تا ايكشور انقالبـينجادر ا.بكنـديگردش بـه كـهيـننظـر

تلويمذهبيخانوادگيبستگ به آسان داشت آنيافـتراهيزيونهم در وبرنامه سـپردنديزيونيتلويابحبوحه او برنامـه.بـه چنـد حسـابدر ياش

امپر دست آلت و ابزار عنوان به را ملل سازمان آن.يدرسـياليسـمحساببـ خـود تصـور بـه و كرد افشا را بـرمالاعتبـارييسازمان سـخت را آن

از.ساخت بسكهآنپس رفقايگردياريمانند توريشاز گردش يسـتيازاندكيانقالب را آن و شد بـهيافتكخطرنايخسته بـاز و بسـت چمدان

رف اخارج و بـراينت و برافراشت بشر حقوق پرچم ملـليبار سـازمانحد حينهسيانهناشيبه كه داد برانگيرتچاك را كـهيهنگام.يختهمه

نشر در نو«ييهمن بشرينا«از»راه طعنـه»يهاحقوق بـا و گفتـه سـخنعل چنان بودم كرده شوريهنقدشان تصـيدمن در در.گنجيـدينمـورمكه

بهيسفر كه جلسـهارجخهم در دريافـتحضـورياداشـتم هرچـه وبچنته بود ا.يختريروناش گفتم حاضران كهداندينميحتيچارهبينبه

حوزه چنـديدر و مكتـب چند هم بشر دارديـدگاهدينحقوق .وجـودسادگيستنيزيچ به باشنديكه داشته توافق آن سر بر همـينمگر.همه

عده را بشر خـاصيابيدستيبراسازندينميلهوسياحقوق اهـداف بـهمياسيس بگـويـكدرخواهميخود؟ بازيمكـالم يـدجدهـاييچـهكـه

اخصوصبهيروشنفكر انديختهآميراندر انديشهبا بـا همـراه يشـيدنولنيكتوانيم.يستن دينيستروز روز و حقـوقيـادمـوكراتيگربود

ا را ديبورژوازيولوژيدئبشر روز و مطلـقيگردانست آنيشـياندبا ازا ديدئولوژيهمچون بـاز و برخاسـت دفاع به روز محكـوميگـران مد را

اند حق و گرفـتيشيدنساخت آنان از ا.را از ايـنالبتـه از و يـنوجـهبگذريجنبه كه كرانـهيـدنبايمموضوع بنيفتـيمبيگـرديبـه يادهـايو

بشر ناديدولتيتهايفعالياحقوق دار.يريمبگيدهرا بهيماالن يـكراجع

روشنفكري/480 و تجدد

مينايرو سخن مـگوييميسكه اندگـوييميو يگروهـييشـهچگونـهم عوض روزيستيماركسيروز.كنديشكل و بشـرياست در.يحقوق

جمعـ خصلت روشـنفكرياساس كـه مـياسـت جـذب از.كنـديرا اواند ايمدار.استيمناكبيشيدنمستقل واقع اسـتدالليـندر از خصـلت

م»كالوس« بشكافيميرا .يشترنهاستداللهابازگرديم كالوس«يبه مـ.»واسالو يـنايهمـهگويـدياو

مــينجانشــيــدئولوژيهاييايــدجد»يســمهايا« شــمار يبــرارونــديبــهامكاناتيهمه.ياليسمسوس اختيآنها در مـيارتازه گذارنـد،يروشـنفكران

بـاالخرهآفريننـديميتهايشانفعاليبرايدجدييفضاها بـازاركـهآنو دردكهيشاند اييهاه دسترس در ميننو قرار با.دهنديحضرات دريـدحال

ا نيـتواقعينضمن خالصـيرفتپـذيـزرا ايـافتنيكـه دسـت يـنازگذشـتهيدجد»يسمهايا« از اسـت دشـوارتر مراتـب بـايـاروييرو.بـه

آسانيناناياليسمسوس گذشته بدر اتر با مقابله تا چـرا،.»يسـمهاا«يـنودم همه محخواهيچون مـيستزيطند همه باشند؛ داشته خواهنـديسالم

تنها اييبر باشگاهيجامعهيندر در و كنند غلبه پاره پاره و ومنشعب هابن و سازمانهايادهاانجمنها فعاليريهخيو به همـهيبـاًتقر.بزننديتدستتبع مخالفياريبساند؛يجنسيايمذهبيضتبعي،نژاديضمخالف ما از

گسـتر فزادهقدرت هسـتيينـدهو عليمدولـت قـس اگـر.يهـذاو حـاالكنيزهاچينايخطرهايمبخواه برمال معنايمرا كـهيبه بـود خواهد آن

جر كنيانخالف .يمحركتدرشـونديمـيرومندنيهنگامخصوصبهتازهيدئولوژيهايااين كـه

مياطقمنياكشورها داده اندشـونديرواج عرضـهيگـردهـايييشـهكـهجرشـوند،ينم رؤيـاناسـتبداد گونـاگونيجمعـياهـايدارد، علـل بـه

نيرومندندن روشنفكران پاتوانستهيزو خـوديبـراياجتمـاعهايييگاهاندكنن پا و صداددست با عـدهييو گـوش به را حرفشان .برسـاننديابلند

481/روشنفكري

اينمونه نظـريوضعنيچنينبارز بـه اروپـاتـوانيمـ»كـالوس«را درا كه كرد قاره.آورنديبرميدموكراسيادفرينانمشاهده كـهيااروپا است

ا»اروپاييهاتحاد« تسلط و است كرده برپا گسـتردهيـهاتحادينرا چنـانك است راحتهشده ترتينجانشيبه و كشـورهايكدموكراتيبنظم يدر

م و شده فزايبرالهاييليحت.شوديعضو قدرت مخالف دولـتييندهكهشده نگران اساس در بهستند و اتحاديماند كه وحـدتييـهدارند ياروپـا

غيافريندبيكبوروكرات در تضـعيـايابو يهمـهيملـيدولتهـايفبـااخ در را آنها ب.درآوردتيارقدرت مرزها گذاشتن فعالآنيكنار يتهـايكـه

رايآزادانه بانسانها همراه مسـياوردبه قـدرت كه است شده يريموجبديمايدبپيصعود كه برود باال قدر آن بـرآنيارايرايكسيگرو نظارتا.نباشـد واقـع مـيـندر باعـث سشــوديوضــع توســطياسـتمدارانكـه

جايينتعياستمدارانس به باشندكهآنيشوند مردم در»كالوس«.منتخبل انديبرالهاشمار اتحاديشگرانيو در قـدرت تمركـز نگران كه ييـهاست

كمخصوصبهاروپا هستنديسيوندر بـراياريبس.اروپا باورنـديناكنونا اروپاينكه اختتدريجبهدارديينظام كاهـديمـيملـيدولتهـاياراتاز

دموكراسـآنيب بنشـاندهبـيكه اخت.بـار عمـل يـكبوروكراتيـاراتدراتحاد كهييهكارگزاران داروپا مليگرحاال روبـهيتعلق چنان ندارند هم

م كه است رسـاله.بشـودينخطرآفرتوانديگسترش يدرجسـتجو«يدرايننويساختارها پ»يمنطقه سال آستانهيعنييشچند 2000ساليدر

پار سيسدر كه نوشتم و ايجهانازمانهايگفتم بـا ملل سازمان يـنمانندگر به دست كارگزانديبانخطر باالدسـتكـه بـه تنهـا گـزارشيهاارانشـان

مـدهند،يم مسـئول آنان برابر در تنها را سـعداننـديخود كننـديمـيوبيترضا دست به را هينانا.ياورندآنان به كشـورفرهنـگيچنسبت يو

مسئول نميتاحساس مزاودهندينشان و شـغل نگران فقط واقع يـايبههستند اينا.خود از ويمردمانينانوضع گسفرهنگ بـاريختهكشور به

روشنفكري/482 و تجدد

ا.آورديم در استثناينجاالبته نداربه كار بايمها اييمبگـويدو يـنكـهكسانيشتربيداور با ارتباط ميدر حرفهكنديصدق كارگزار وياكه

سازمانها هم.شونديميجهانيمدام سـاختارهاينبه از هـم يسـببگفتهيامنطقه هـمينايحت»كالوس«حاال.بودمسخن را سـاختارها

اتحاد بحثييهمانند ا.سازديميزانگاروپا به جداگانـهيـنالبته نكتـهفعاليــنايبــرايــكدموكراتييهــاراه.بپــردازميــدبا از ويتهــادســت

با نهجستيدسازمانها كرد نادكهآنوجو اصل از را به.گرفتيدهآنهاچن»كالوس«باور ايدبايتيموقعيندر بـهيناز جسـت سود مباحث

برپا دموكراتياجامعهييقصد شكوفاترتريكآزادتر، خوب،ياربس.وپسندينا نيدهسخن همـ.استيكو بـه برپـايناو خواسـتار جهـت

نظام تفسـياسيسيساختن براثـر كه مـدرن«يرهاياست ـ از»پسـتتخر بشر تفس.نشوديبحقوق كـهيرهاييمنظورش بـريشـترباسـت

گروه تأكحقوق انهنديميدها حقـوقينو بر مقدم را حقوق از رستهمسئول نهاداننديميفرديتهايو در مليتو افرادزدايييتخواستار از

كشــوريــكدموكراتينهادهــاشــوند؛يمــ ســاختار در كــه يعنــييرادينمعينيسرزم رولتيبا تضـعيشهمشخص بـاكننـديمـيفدارد و

پديدتأك بر فرهنگـييدهگذاشتن نهادهـايچند گونـاگونيانسـجاممياجتماع درهم سـودجوريزنديرا به توسل با فـردياقـارهييهايو

ب هرچـه را مـيشـترشهروند رأسـازنديپراكنـده تعيو در را يـيناوم كمرنگ ساختارها رسازنديسرنوشت او حاكماو يگانـهبيمليتبا

.كننديمبرشمردييهاجنبهاين سيمكه كالوس«نگرشياسيابعاد »واسالو

ا برابر در اقتصـادنمايانـد،يمـيـدجديـيگراافـراطيـنرا نظـر يازنظم بـيخواستار و گسـترده مقـررات و دخالت براثر كه ازيشاست

فزا نظارت و بودجه كسر براثر حكومت، يـايـكبوروكراتيينـدهحد

483/روشنفكري

بيابيدست بازار نقصعيبيبه بـهيحـيترجهـاييارانهپرداختياوكارخانهيعصنا وو كار بازار و .نشوديرانها

نظماو بازدارنـدهياجتماعيخواستار كه يفـردهـاييـزهانگياستمتك رفاه بـازتوزينباشد، و نپروراند را حكومت دريعبه را ثـروت مـدام

توزياسيمق حكوميعگسترده به و نقشنكند نكنديت اعطاء .پدرساالرانهنظـاميشگياندنظام او مبتنـيمطلوب آزادياسـت يتمسـئولي،بـر

هميدتأكي،فرد فرد، اصالت بر اخـالقيانميعيطبياريگذاشتن و افرادرفتارهايلاص .يستيزيدر

صحنهگويديمسرانجام انترناسيـدبايجهانيدر كـاذبيوناليسـمازبـدفهميورامليسازمانهايخت،پره از و زمينپرورانـد يجهـانيينـهدر

واگذار و مليشدن وراملـيامور و خارج مراجع ويريجلـوگيبه كـردهمسا ترويگياصول را آزاد و حاكميجخوب تقويمليتداد؛ كرديترا

مبتن را روابط پيو قراردادهايمانهابر دادالملليينبيو .سامانكهروشن كالوس«است اند»واسالو »يدمنفر«و»يكها«هاييشهاز

جانبداريرويپ انديدرخورتـوجهيهـانكته.كنديميو اوهـاييشـهدرم كه هرچند دارد برختوانيوجود نداشـتياريبسيايبا توافـق آنها از

نادقيبرخيا را آنها مهمترياكرديتلقيقاز همه سـخنانكهآناز اعتبـارموارداو در غربيرا تمدن چارچوب به ا.دانستيمحدود حـاليـنبـانميچه ليناتوانديكس سخنان از اهميبرالدست كم آنچـه.بدانديترا

ا برايدمدينجادر اهميو ايتما لينداشت كه روشـنفكريبرالهابود يازمعنا كالسيسنتيبه نيكو خوشنود نميستندآن را آن نينـاا.پسندنديو

اند دهايييشهخود كه چنان و مهمتـريآزاديديمدارند را محـورينفـردم وانمود خود ا.سازنديتفكر از بگذرينهاالبته كـهينيمببيدبايمكه اكنون

ل اقتصاد پراكندگيبرالنظام آشفتگيبا بحرانـيختهآميو و اسـت يشـدهمقسابقهيب چيدارپديجهانياسدر را دولـت نقـش اسـت، نـهگوكـرده

روشنفكري/484 و تجدد

مـسنجنديم چه خصوصـگوينـد؟يو بخـش مـدد بـه دولتهـا وياگـروضعآمدندينميماليسازمانها چه مـيبا بخـشبـوديم؟يمواجه چـراويخصوص ماليژهبه گسينچنيمؤسسات نـهيختهلجام و كردنـد عمل

نظامها حتـيمليتنها كه جهـانياقتصاد ورطـهينظـام بـه را ياقتصـادن و چندادند؟سوقيستيسقوط به چنـدانترديـديبييپرسشهاينپاسخ

ن م.يستساده كم دست چندانيميامروز )ييحكومتها(=ييدولتهاينكهكشورها رأيكدموكراتيدر رويبا آمـدهيمردم حكـومتگرانكار و انـد

شدهياشخاص حالشناخته در مؤسسـاتياند و بانكهـا گرداننـدگان كـهعامـهياريوبساندنداشتهيوضعينچنياقتصاد نظـر در آنان مـردمياز

.اندناشناختههاين به بحث از اهميرويچبخش ديتاز واسالو«گفتاريگرنكاتالبته»كالوس .كاهدينم»يكها«و

سرماچرا با مخالفند؟دارييهروشنفكران

ــرت« ــكنوزروب ــاله»ي ــاميارس ن ــه ب ــا«دارد ب ــنفكران روش ــرا چتجد1»مخالفند؟دارييهسرما و نگارش هنگام در حداقل كه چـاپيـداو

مـ)1997و1986(اشرساله اسـت بوده هاروارد دانشگاه نويسـدياستاداآوريرتح تا روشنفكران كه سرمايناست با مدارييهحد .ورزنـديعنادگروهياسقردگفتيدبا اجتماعييهابا منزلت اقتصاديكه يمشـابهيـ

م موردتوانيدارند را آورديرمتعـارفغيروشنفكران حسـاب البتـه.بـهنبايهمه را آورد»چپ«يدروشنفكران حساب همه.به يهاگروهيمانند

منحنـيفـيدرطيدشانعقاياجتماع امـا اسـت شـده پراكنـده يگسـتردهسويادزيلتماشانگرنينانايشهايگرا سيبه .استياسيچپ

نوز«سپس همـهگويديم»يكروبرت ازروشـنفكران افـراديمنظورمخرد مياصاحب از تحصينيمعيزانبرخوردار مقصـودم.يسـتنيالتاز

حرفهيكسان در كه اندياست با درهـايييشـهخود كـه دارنـد سـروكار

1. See: Robert Nozick.Why do Intellectuals Oppose Capitalism? First published in: The Future ofPrivate Enterprise, ed. Craig Arnoff et al. 1986. Reprinted in: R.N. Socratic Puzzles.HarvardUniversity Press 1997.

نسخهنقل از من استقولهاي زير :يCato Institute: Jan/Feb.1998 edition of Cato Policy Report.

روشنفكري/486 و تجدد

متجل واژگانوشونديميكالم و ديكالم كه كننـد،يمـيافتدريگرانراداسـتان.پردازنـديمودهنديميقلص ادبـيسـان،نوشـاعران، ي،منتقـدان

بسروزنامه و دانشگاهيارينگاران استادان هماز در مينها .گنجنـديمقولها پرداز«رايناناو كساننامديم»سخن اطالعـاتيدربرابر توليكه ويـدرا

م كمكننديمنتقل صورت به ريكه راينا(شونديميمتنظياضيو گـروهم»پردازانمارهش« رسـانهيكسانيا،)نهدينام در كـاريريتصـويهـاكهمجسمهنقاشكنند،يم فاند، پـردازان«برخالف.يلمبردارندسازند، »سـخن

حرفهيمردمان در مـيگرديهاكه نحـوگيرنـديقرار بـايبـه نامتناسـبنمليسميتاكاپ حوزه»پردازانسخن«.كننديمخالفت در عمده طور يهـابه

رسانهي،دانشگاه ددر در و دارنديحكومتساالرييوانها .قرارجامعه»يكنوز«نظربه سـخندارييهسـرمايدر پـردازروشـنفكرانِبـيزندگ سـپريدغدغـهيرا خـوب و جامعـه.كننـديمـيخـاطر يدرآزادتواننديمينانادارييهسرما بيدشانعقايادزيبا ديارايند،را يگـرانبا

برخ مقابله تبليدشـانجدهـاييشـهانديزنـد،به آنچـهيـغرا هـر و كننـدبگذارندخويم بحث به و بخوانند جامعهيناناياحرفهيمهارتها.اهند را

م مكنديطلب از باالتر درآمدشان اسـتيانگينو جامعـه در پـس.درآمدا گونهنيناچرا سـرمايابه با مـدارييهنامتناسب بـرورزنـد؟يعنـاد بنـادادهيبرخ و كامشواهد روشنفكران هرچه موفقتريابها بـو باشـند هتـر

م ايزانهمان مخالفـت سـرماينـاناحتمال يـنا.اسـتيشـتربدارييهبـاسرما با مـدارييهمخالفت نشـأت چـپ جناح از عمده طور وگيـرديبه

همكشديسربرم و)Eliot(»يـوتال«،(Yeats)»ييتس«:يستنينچنيشهاما ،راست)Pound(»پاوند« دست خاستگاه جامعهياز بـهيمبتنيبا بـازار بـر.برخاستندخالفتم

سرمامخالفت اهميانشانهدارييهبا از روشنفكرانِياجتماعيتاستاندينـانا.پردازسخن افكـار، اثـرهـايشـهبـر جامعـه از مـا تصـورات و

487/روشنفكري

مگذارنديم را آنها زمهاييينهگزپردازند؛يو طرحياستگذاريسيينهدردكننديم دستگاه توجه مورد مـساالرييوانكه پ.گيـرديقرار ويمااز نهـا

تك و شعارها تا گرفته جمالتيهقراردادها اختيكالمها، در قـراريـاررا مـاطرهندديم از تعريقكه را خودمان بيفآنها آنان.كنيميميانو مخالفت

جامعهخصوصبه تنظيادر به است وابسته اشـاعهيمكه اطالعـات،يو.استيتاهميدارا

ارزش»يكنوز«باوربه با را آنان جامعه دارند انتظار ينترروشنفكرانافراد آورد؛ حساب به بيافراد باشنديثيتحيشترينكه داشته را قدرت و

بزرگتر آورندينو دست به را چن.پاداشها مستحق را خود ينروشنفكرانجامعهيولداننديميزهاييچ اعظم ندارييهسـرمايبخش يسـتحاضـر

بنهديخواستهاين ارج را .روشنفكراندرچرا سزاوار را خود معاصر ييپاداشـهايشـترينبيافـتروشنفكران

جاداننديم مكه وقتـتوانـديمعه و كنـد، دريعرضـه را آنهـا يافـتكـهمكنندينم مـشوند؟يبرافروخته تصور ينارزشـمندتركننـديروشنفكران

بمردمان رايستگيهاشايشتريناند، افـراد اسـت موظـف جامعه و دارند راا بنهديستگيشايارزشبرحسب جامعـه.ارج بـردارييهسـرماياما بنـاتوز شا«يعِاصل و ارزش به بسته نم»اشيستگيهركس اگـر.كنـديعمل

دريا،هدا كـه را قمار راه از درآمد و وقـوعيجامعـهيـكارث بـه آزادبگذارپيوندند،يم ايـعِتوزيم،كنار اسـاس بـر كسـيـنبـازار چـه يكـه

ميگراندپسندبازاريتقاضاها ارضا مكند،يرا اگيـرد؛يسروسامان يـنوم چه به ايبستگكنديميعتوزيزانكه به تقاضـايندارد مقـدار چـه كـه

است حد چه به عرضه و دارد اندازه.وجود به ناموفق كارگران و يتجارسخن سرماروشنفكران نظام با نمدارييهپرداز علت؟.ورزنديعناد چه به

سببيادشدهنروشنفكرا مكهآنبه برتـركننـديتصور آنـانياحسـاسخنشده،يرفتهپذ آنان استحقاق به خشمگيانتو است، .شونديمينشده

روشنفكري/488 و تجدد

مـ»يـكنوز«اسـتداللكهآنازپيش اجـازه كـنم، دنبـال خـواهميراويالمحه كنم مقالهيادآوردرنگ كه بالفاصـله»يـكها«يشوم درسـت

جهان جنگ از رسيپس چاپ به دورهيعنـييددوم انديادر ييشـهكـهمـيدشاياليستيسوس سـر به خود اوج حـالبـرد،يدر نوشـتهيدر يكـه

فروپا از پس جمـاهياليستيسوسيمجموعهشيحاضر يشـورويراتحاداسـت شده ايسـندهنويعنـي.نوشته بـر كـهيـنهمچنـان اسـت تصـور

ادعاها همان مغبـونيشـينپيروشنفكران را خـود همچنـان و دارنـد رام ا.كننديحس از بگذريناما كه بـه»يكها«ازيبرالليشگرانندايمنكته

م پديروشنفكرانيادعاهاكوشنديبعد اصوال را»چـپ«روشنفكرييدهاد معيداز با اهميناترديديب.بسنجندياقتصاديارهايو از يـتكوشـش

با و است مـيـدديـدبرخوردار حـد چـه بـه امـروز اتـوانيميمـا يـنازچنــيــايشناســروش بجــويارهــاييمعيناز امييســود از نيــنو يــزراه

تحليخيتاريدادهايرو ا.يمكنيلرا ضـمن خـواهي،شناسـروشيـندرا به خواه و باشند بوده آگاه آن توجـهينمتفكران خـود اسـتدالل از جنبه

ماد سنجش به اصل در باشند، ذهنياتخلقياقتصادياينكرده ويـاتوروانيروحيتوضع مياجتماعيقشرهاياافراديـ يعنـي.دهـديتوجه

نارضاينا كه دارد وجود ذهنيحتييامكان جهان صـورترادافيدر بـهگونهيايواقع تحركات و توقعات به ميگونكاذب جامعه .بدهـديداندر

فرهنگينا وضع كه برايجنبه را راه گردانيايمتحكيذهن يـدنسسـتسيكهاييهپا مـيـكيحتياياسينظام همـوار دريـدباكنـديجامعـه

ارزيفرصت ا.كرديابيجداگانه بدانينمهم نارضـايمكه يمـادييهموارهدگرگون عامـليروانـيناخشنوديبترتينبد.انجامدينمياجتماعيبه

ــيمهمــ شــعلهشــوديم اجتمــاعدر تحــوالت ســاختن ــذاريور اثرگ و.»يكنوز«بهيمبازگرد.يماديزندگيدرعرصه

سخنگويديماو روشنفكرانِ مچرا تصور ارزشكننديپرداز ينتـربـا

489/روشنفكري

ممردمان فكر چرا و توزكنندياند، باشـديدبايعاصل منطبـق و هماهنگكن توجه ارزش؟ اصل ايدبا اخينكه ضـروريكيرناگزيراصل بـهيامر

نم توزيگريديالگوها.آيديحساب با ارتباط اسـتيشنهادپيعدر شـدها توزعيتوزنضمامبه پايعبرابر، يـعتوزيـاياخالقـيسـتگيهايشاييهبرنيمبتن ا.يازبر الگـويناز جامعه كه ندارد ضرورت ازيخاصـيگذشتهبگيعتوز هدف اسـتياجامعهيحتيردرا عـدالت استقرار خواستار .كه

توز عادالنـهتوانـديمـيععدالت فراگـرد ويـتمالكيمبادلـهيحاصـلب ولـيفراگردينچنييجهنت.اشدخدمات است عادالنه باشد كه يهرچه

ا الگويندر ايخاصيجا بازده كه ندارد بـايانجرينوجود باشد ناچاركند مطابقت سخن.آن روشنفكرانِ چرا ارزشپس بـا را خود ينتـرپرداز

م توزداننديمردمان اصل ميمبتنيعو را ارزش .پذيرنديبرتاراز آغاز فعالبينـيميمتفكريخهمان روشـنفكران رايـتكـه خـود

شـجاعتيقوهافالطون.انددانستهيتهافعالينترارزشمند از برتـر را خردم شهوت برادانستيو فينو كه بود كننـد؛يدبايلسوفانتصور حكومت

اارسطو عقالنينبر تأمل كه بود از.اسـتيبشريتفعالينواالتر،يباورشگفتينا نرو متنهايستآور فعاليكه بسـيفكـريتموجود ارجياررامردم.نهنديم حال هر به ايو كـه ارزشـيـنهم سروسـامانيابينـوع را

رو حمايدادند، به آن از استدالل با و آوردند همـهيـتكاغذ برخاسـتندبودند تفكر اهل و ا.روشنفكر واقع ميناندر را هكيسانك.ستودنديخود

چ انديشبـيگــرديزهــاييبـه چيشــيدناز طريزهـابــه ارجيــقاز كــالمباشـدگذاشتند،يم بـوده شكار يوقفـهيبـيلـذتهايـاقـدرتيـاخواه

اگذاشـتندينميوقعي،شهوان ايـنبـه كننـدينهـاكـه مكتـوب فقـط.رانظر كه بودند ااييهروشنفكران به راجع بهترينپروراندند چهينكه افراد

.ستندهيكسانميپرسشحال مطرح عامليناشوديكه چه كه اياست يجـادباعـث

روشنفكري/490 و تجدد

م در برتر ارزش شـد؟يـاناحساس اوگويـديمـ»يـكنوز«روشـنفكراننهادخصوصبهخواهديم م.بگذارديدتأك»مدرسه«بر همان كـهيـزانبه

كتاب گونهيدانشِ تربيمتعليافت،يتاهميندهفزايابه بـهتيـو جوانـانگروه كتـابرديصورت معرفـت كسـب و قرائت منظور به يـزنيكالس

پ اشاعه آن با تبديبترتينبد.كرديداهمراه مهمتـريلمدرسه بـه ينشدب صيروننهاد قصد به خانواده رفتارهايقلاز آراستن و ويدادن جوانـان،

همه كسانيعمالً شدند روشنفكر پسانتر كه ميآنان كه دبودند يدهدرسهموفقردينانا.بودند مـينترمدرسه شـمار به دآمدنـد؛يافراد يگـرانبـا

سنجيسهمقا مشدنديميدهو خود دپنداشتنديو از راينانا.انديگرانبرترسوگلستودنديم مـيو حسـاب به جـواآمدنـديمعلمان يافـتدريزيوچيبترتينبد.كردنديم ازكـهآنيبرابوديميامهيزهمه برتـر را خـودبهره.دانندبيگراند در را خود تفاوت انديـريگهرروزه از ويشـهآسـان

ميحاضرجواب نتكردنديتجربه در مـيجهو آنـان به درگفـتيمدرسه وم نشان بهترندداديضمن .كه

جامدرسه ضمن شاييدر بـا ارتبـاط در پاداش، اصل كه يسـتگيبودنماي،فكر به تعلاشتگذيميشرا صـورتيـنا.داديميمو بـه پـاداش

محبت ميزآملبخند متبلور دادنياشديمعلمان نمره شكل .بهگستردهدر گونهيبازار به وضع اما، بـهيگردياجامعه، جامعه و بود

مينحو آموزش كسانينبزرگتر.داديمتفاوت به متعلق كهيپاداشها نبودســخنور بقيدر از مهارتهــاينواالتــر.بودنــديمــيــهبهتــر بــه يارزشــها

نميروشنفكر داده ا.شدياختصاص ايناز كه حاال برتـرينرو مردمـانديدانمرد بهرهيگربازار رجحان جامعـهاز بـا مخالفـت بـه نبودند يمند

عكـس.روآوردنددارييهسرما جامعه دارند دوست برگـردانروشنفكرانمح مشابه باشد؛ پباشديطيمدرسه زندگيشتركه آن وانـدكـردهيمـيدربوده موفق همانحال مدر ستوده و ا.انـدشـدهياند بـه سـخنيـنمدرسـه

491/روشنفكري

بزانپردا بقنهديميشتريارج نظـامينـانا.يهايشـانهمشاگردييـهتا درسخنوريامدرسه سبب همشاگرديحتيبه دريبرجسـتهيهاياز خـودپردازا(=ياضيريدرسهايحوزه م)نشماره بـهنمودنديبرتر درست و

مينهم الگويلعلت مطابق را جامعه بسـازنديدارند و بپندارند .مدرسهج كه نمـيناامعهحال بـرآورده را نتكنـديانتظـارات خصـومتيجـهدر

سخن مروشنفكران بار به را دريگـريديهايهمشـاگرد.آورديپرداز كـههم به ستاينمدرسه معرض در عناديشاندازه نگرفته جامعـهيقرار يبا

نمدارييهسرما بروز خود انددهندياز .پروراننـدينمـيمشابههاييشهوواقع تخـميدبگوخواهديم»وزيكن«در مدرسـه و معلمان سنجش نظام

ايدشمن دل در آينرا زمنشـانديميندهروشنفكران بـايينـهو مخالفـتمدارييهسرمايجامعه هموار م.سازديرا روشـنفكرانيناگويديسپسآسخن رسميندهپردازِ نظام چارچوب كاميامدرسهيدر و .انـديابموفق

ا مبنـاپاداشهانظام،يندر بـر سنجشها مركـزيو توزياقتـدار يـعمعلـمدارا.شوديم ضمن در مدرسه اجتمـاعيكياما يـزنرسـمييـرغينظام

كال درون در كه حهست و تاالرها و راهروها جرياطس، دارديانمدرسهجا و پاداشها اهايزهو داخل غيندر اقتـداريـكتوسـطيررسـمينظـام

هـويختهخودانگكهبلشودينميعتوزيمركز و دلخواه به بنا هـوسيوميهاهمشاگرد توزگيرديسامان نت.شوديميعو نشگفتيجهدر يستآور

مكان رايمركزيعتوزيسمكه روشـنفكران توجـه بعـدها پاداشها و كاالهام جلب خود براكنديبه ازجذابيشانو اغتشاش«تر و مرج و در»هرجاست آزاد ا.بازار توزبينيمميينجادر برنامـهيـكدريـعكه يـزيرنظـام

جامعهيمركزيشده توزياليستيسوسيادر برابـر نظـاميـكدريـعدرمدارييهسرما توزگيرديقرار كه سان برابـريعهمان در مدرسـه در معلمحيعتوز راهروهاياطدر و ميمدرسه واقع .شوديآن

اگويديم»نوزيك« در چه مينجاآن ويهفرضـيـككنديطرح اسـت

روشنفكري/492 و تجدد

موارد داريالبته چنيمهم سـخنياآموزاندانشينكه پـردازروشنفكرانبـودهيندهآ خود معلمان بـا.انـدمخالف مخالفـت كـه اسـت معتقـد امـا

دادهييهفرض به محتاج همـ.اسـتياربسيكميهااو بـه هرحـال ينبـهميبنديپادهشيادييهفرض اندك.دهدينشان او اسـتياستدالل غـامض

نم آسان كردتوانيو موافقت آن اجتماع.با روانـيعناصر هـميو بـه رادآميزديم نتو به همـ.زنديمگيرييجهست كه دارد روشـنفكرانينقبول

آسخن نيندهپرداز مدرسـه نظـام همان قيـزدر بـااليـاسدر قشـر ييبـاديكآكادم همينا.انديتاقلرمدرسه نه و اساس، در بـهيشه،گروه شامل

م قلم لفظ افراد ارجيكسان.شودياصطالح آنان به معلمان كه هستند هممونهنديم جامعهدهنديپاداش در نيو حتـموفـقيزبزرگ و دريانـد

غ نظام مـيزنيامدرسهيررسميهمان عمـل بسـكننـديخوب در ياريوهنجارها نميامدرسهيرسمظامنيموارد بـايـبترتينبد.پذيرنديرا و

مجموعـهينا مـيااحتمـاالت مطـرح را عوامـل اسـتحكامكنـدياز كـهبحث را او ن.سازنديميزانگاستدالل او دادهيهفرضينايزخود بـا يهـارا

متغكندينميتتقويدانيم گرفتن نظر در سبب به يـكمختلـفيرهايونم برپا استوار او.سازديچارچوب اسـتدالل در كه است معتقد هرحال به

آينا حتيندهروشنفكران گونهيكه ديابه باالنامتناسب قشر مدرسهييرگروه همان دارند جامعهيحضور در كه بود معرضيخواهند در بزرگ

مسيازوال مينزوليردر ب.گيرنديقرار كـهيعنييگرديانبه مقدار همانپ از مدرسه ستااداشدر شـدهبهـرهيشو برخـوردارمنـد جامعـه در انـد

بود بيعني.نخواهند به آخواهديگروهيگرديانباز كه زوالايينـدهبودميبرايابنده متصور پيبترتينبد.شوديخود بهيشخصومت، ورود از

م شكل بزرگتر ا»يكنوز«.گيرديجهان زنـدگگويديمينجادر يگـذرانجينا در خـوبيامعهمردمان بـه جامعـهيـتموقع يِبزرگتـر در يآنـان

ــوچكتر ــيك ــوديعن ب ــد نخواه ــه مدرس ــنا.در ــعي ــازدهيتوض ب او را

493/روشنفكري

مــيناخواســته مدرســه ادانــدينظــام بــر خشــميــنو كــه اســت بــاورميوقتخصوصبهينانادارييهضدسرما قوت و آثـارگيـرديشدت كـه

ضدسرما مدارييهروشنفكران چنـخواننـديرا در آمـوزشييفضـاينو.بيننديم

نخستاز مدرسه كه غينهادينآنجا به نوجوان كه دهخـانواازيـراستم تأثيعيطبكنديتجربه تحت كه ايارهامعيراست بگيندر قرار .يردنهاد

ا»يكنوز« تنها پذيننه مـيرفتهاصل تكرار را سـعكنـديشده يهمزمـانتعميكلگيرييجهنتيكدارد قابل دهـديزنيمو دست درگويـديمـ.به

براايجامعه جوانان نظـاميننخسـتيكه وارد غينهـاديـابـار ازيـربـهم مبتنشونديخانواده توزيكه براصل كـاركرديعاست كـه آنان يپاداش،

داشته معموفق هنجارهايارهااند، درونيانظامينايو را سـازنديمينهادجامعه كه دارند انتظار ايو با كنـدينبزرگتر عمـل هماهنـگ .هنجارهـا

هنجارهاينانا اساس مجموعهيدرونيبر در را خود توزيشده يع،نظامسهم ادانند؛يميستهشايمستحق قشـريناز در كـه آنـان چنانچه گذشته

بينايباال داشتهيروننهاد قرار خانواده تصوراز كهينيبيشپيااند كنندموقع جامعهنازليانازليتيدر در مـيتر قرار سـببيرنـد،گيبزرگ بـه

سرخوردگ مقابلـهياحساس بيـابه نظـام بـا اجتمـاعمخالفـت يزرگتـرهنجارهاخيزنديبرم با ميو عناد .ورزنديآن

تنظ»يكنوز«يبترتبدين كلينايمبا خـوديحاتتوضيهمهياصلتوج ا.كنديميهرا در مياصلينالبته طرح روانـكنديكه عامل با ـيهممروبهيفرهنگ مـادشويميرو عامـل با هم پـاداشيو صـورت بـه كـهمكشديسربرم تشـويمعنويتجلتوانديو ماننـد باشد نمـرهيقداشته ومادبهياگرفتن پاداش و درآمد م.يصورت اضافه اكنديبالفاصله ينكه

نبا جبــريــكيــدرا قطعــيقــانون دريكســانيهمــه.دانســتيو كــهاجتماع تحرك مسيچارچوب جامعـهافتنديمينزوليردر نظـام خـالف

روشنفكري/494 و تجدد

نم م.كننديعمل برخـنگويديسپس مدرسـه دريظام كـه را مهارتهـا ازموفق با ميبعديتهايارتباط آموزش دارند هـردهـديقرار بـه كـه چـون

مؤسسه تخصصـياصورت او،يـبترتينبـد.ياست قـول بـه مدرسـه،مقعكسيايكپيانسخه در جامعه نمـيـاسبرگردان در.شـوديكوچـك

تأكينهم او خود اگـذارديميدجا بايـنكـه را جامعـهيـدامـر يهـادرسنج ديدمختلف ضـمن در كشـورهانروشـنفكرايرفتارهـايـدو يدر

ديستيكمون قبال استها»يكآپاراتچ«ياساالرانيواندر بوده .چگونهفرض»نوزيك« كه دارد همهييهاذعان در نمياو صدق كنـديجوامع

م خود روشـنفكرانگويديو خصـومت جا همه در الزاماً مدرسه راينظامبـاالتر درينكه جامعـه در را سـرماكننـد،ينمـيافـتپاداشـها دارييهبـا

سرمايتخصوص.پروراندينم مينادارييهنظام عمل باز كه كنـدياستشا و ابتكار استعداد، به نسبت مـيفـرديستگيو نشـان .دهـديواكـنش

وقتـدارييهسرمايجامعه تـا فقـط را انتظـاراتيافـراد خـدمت در كـهميمتجل قرار بازار در مگيرند،يشده هماهنـگينا.دهديپاداش پـاداش

اقتصاد سهم شخصيبا ارزش با نه است بـرا.آنانيافراد يجامعـهينبنامـيياعتنادارييهسرما مهـم را خـود كـه روشـنفكران به وداننـديندارد

م دارنديشترينبكننديتصور را .دستاوردهاحـدپذيرديم»يكنوز«سرانجام در او مطالب ويـككه يـكطـرح

بايهفرض ناچار و ميداست در آن روشـهايداناعتبار مـدد بـه و يعمـلجا.شوديدهسنجيشناختجامعهيدانيم همه در مدرسه كه دارد يكقبول

نم عمل سنتهاكنديجور از كشور به بسته پيو وكنـديمـيرويمختلفه در آن با.يستنيكسانجامهبازده تأكينااما باز كـهگذارديميدحال

آموزشينا مدرسـهياينظام او قـول شايابـه اصـرارسـاالرييسـتهبـرنتورزديم شاگيرديميجهو مدرسه نظام هرچه سـازمانسـاالرتريستهكه

گرا باشد شده بيشداده جامعـه آن در چپ نمونـهيشـتربه از و ياسـت

495/روشنفكري

ا در م.كنديميادجاينفرانسه نخواهديپسانتر را زنان يياسـتثنايزموردبررس جداگانه و ا.كنديبداند آوردينبا را او نظـر ازيكـيتـايـمحـال

چـپيزانگبحثهاييوهش بـا ارتبـاط در ميـيگرارا روشـنفكرانيـاندر.يمبشناسان

وشنفكرانريتشكلهايدرباره

ســال»لوكــاچگئــورگ« ــه1920در مجل ارگــان1»يســمكمون«يدر ،درماركس:نويسديمالمللينبيسمكمون انگلس »يستكمونيفستمان«و

ونوشته از طبقاتيژگيهاياند فراگـرديـناالوقـوعيبقرينبرد كـه اسـتطبقه درون در تمـاميانحالل درون در چنـانيمقـديجامعـهيحـاكم،

م تيخصلتانچنگيرد،يشدت و ميزتند كوچككندياخذ بخش ازيكهميطبقه جدا آن از را خود طبقهسازديحاكم به پيونـدد،يميانقالبيو

طبقه آيابه ميندهكه حمل خود دستان در نظر.كنديرا يـنا»لوكـاچ«بهبرا پيشپدارييهسرمايدوره وقـوع به جنگ و.اسـتيوسـتهاز جنـگ

فقطيامدهايپ بحرانـدارييهسرماينهفتهبحرانآن بـه تبـديرا يلحـادتطبينا.اندكرده حاد افـزاكنـديمـيـقبحران يسـازمانهايعسـريشبـا

بس نخستياريروشنفكران؛ نشـانهييجهسرگيندر فقـط نـه ازياانقالبسرنوشتينا دنبرد را حدود(انديدهساز تا استيكه بوده درست ،)هم

تقو بارولتارياپيدرونيتبلكه كه هم سرنوشتينايدرا بـهنبرد را سـاز

1. Lukacs, Georg.Taktik und Ethik.Politische AufsätzeI.Sammlung Luchterhand. 1975. Pp.167-171.

روشنفكري/498 و تجدد

كرده مشاهده برساند، انقالبـ.اندسرانجام ايهرجنبش در ارتبـاطيـنكـهمـ اسـت، بـوده توهم باشـدبايـديدستخوش شـده سـرخورده .سـخت

اسـتثنايسازمانها مـوارد جـز بـه اردويـرديـازودييروشنفكران يبـهپضد راس.يوستندانقالب امـايانقالبتينرهبران منفـرديـاتـدريجبـهآنها

نمياشدند رفقاخواستنديچنانچه ناچـارياحرفهياز بـه بگسـلند خودبورژواز صفوف داخل .بازگشتنديبه

خصلتيدهپديناگويديم»لوكاچ« مـيچنان كه دارد چنـدارزديعامكـردياكلمه صـحبت آن علـت به صـنعتيسـازمانها.راجع يكـارگران

ــ( كشــاورزينهمچن ســو)يكــارگران پيســازمانهايياز ــؤثر يكــارگرمطبقاتياپرولتار نبرد كه مـاديهستند نظـر از ايرا ممكـنيـدئولوژيكو

سوكنند،يم پيدياز اما نطفهيشگامانگر يسـتيكمونيسـازمانهايهـاومياقتصاديزندگ شمار زندگ.رونديبه فراگـرد«يـكبـاياقتصاديدرهستروبه»يالكتيكديممستق ددارييهسرما:يمرو تدارك را خود يدهزوال

ن خود و قدرتهايروهااست باييو كه شـونددارييهسـرمايگزينجايدرااستيدتول حوزهرعكس،ب.كرده تمام حـوزهريگديهادر برخالف يكه

مفهوم با ديمسروكاردار»يدئولوژيا«اقتصاد انحالليانميالكتيكيارتباطخدارييهسرما و»يرمسـتقيمغ«يارتباطيگزين،جايشكلهايتازهيزشونت .است»بغرنج«بسيجهدرا»لوكاچ« در هالهينكه در انديادوره يانقالبـيـزقهرآمهـاييشـهاز

م است ايدگرگونگويديشناور تمام بـراعرصهيندر كـهيـاپرولتاريهابرا را خود طبقهيلتبديدارد به سـازماندهيشدن بـهكنـد،يمـيحاكم

قهرآم اجتمـاعيزترمراتب عمـل كـه اسـت كارخانه سازمان راياز شـدنم ا.دهديانجام در باينحال جابجـايدجا كـه داشـت نظـر منـافعييدر

نميبرايطبقات طبقه عنوان به اتوانديروشنفكران هماهنـگيانجرينباشود سازگار ميبرا.و يرنـاگزيـدتوليعقالنـيسـازماندهگويـديمثال

499/روشنفكري

ادار دستگاه مديوحدت اقتصـادييهاكارخانهيريتو نظر از كه دريرامـبـاارتباط دارنـد قـرار تـودهطلبـديهـم از خصوصـيو يكارمنـدان

وامكنديميادهاكارخانه را آنان منافعشان خـوديزندگينحوهدارديكهتغ زييــررا بــهيشــغليــتموقعيــرادهنــد كــه كــارگران بــرخالف آنــان

توليضرورتها موابسـتهيـدمشخص رقابـت بـه اسـت وابسـته يـانانـد،سرمايواحدها بخـشينهمچن.يداريهمختلف كارمندان كه است معتقد

وكـالي،عموم نگـارانروزنامـهيحتـيـاقضـاتي،گسـترداديافسران،باور.دارنديمشابهيطبقاتيتموقع خوبيطبقاتيتموقع»لوكاچ«به يبه

م ادارديروشن علت چه به دسـتينكه بحران هنگام به درست قشرهام تشكل شديازننديبه متشكل چنـنحداقل در را بـهيمقطعـينخـود

جد ميطور نظر آنان.گيرنديدر خصلتدرتشكل .دارديتـدافعياساسا كه آنجا سرمادارييهسرمايانگلهايناناز بحران نخسـتدارييههستند،

موقع بحران صورت هـميحتـ.آورديسـربرمينـانايطبقـاتيتبه اگـرطبقات نبرد كه باشد موقعيدرست پرولتارقتصادياياجباريترا يـايبـه

اكند،يميلتحميصنعت چنـيـنبا كـهيـتواقعيـنايـزيچينحـال راصنعتيسازمانها سـازمانهايكارگران آرمانشـان بـر بنا و آغاز همان يياز

نمخدشههستند،يتهاجم م»لوكاچ«وسازد؛يدار درافزايديبالفاصله كـها سـببيكارگريتشكلهاينواقع سـرمايـموجودكـهآنبه رادارييهت

گرفته تهاجمهدف مـياند، شـمار ا.رونـديبه تشـكلهايـنبـه ياعتبـارماهيكارگر بر انقالبيتبنا مـوارديخود در فقـط و علـتيهستند بـه

سنديكبوروكرات ارتجـاعيكاهاشدن عمل به دست است .بزننـديممكنحال تشكلهايدر ماهيكه بنابر ارتجاعيتروشنفكران فقـطانـديخود و

انقالب آثار مياتفاقاً بروز خود .دهنديازاعتقاد ا»لوكاچ«به متضاد مبتنـينخصلت تنهـا نـه تشـكل نـوع يدو

د دوران در آنها متضاد منافع بر ازيكتاتوري،است برآمـده ضمن در بلكه

روشنفكري/500 و تجدد

اويـدجديجامعـه.اسـتيدئولوژيكايقعميتضادها بـاور يعنـيبـهدياجامعه برپاياپرولتاريكتاتوريكه باييرسالت دارد، را درونيدآن از

د.سربرآوردياپرولتاريتمعنوونذه كـه اسـت درسـت يكتـاتورياگـردموكراسياپرولتار همزمان بيناناميم،يمياپرولتاريرا اسـتيانگرامر آن

ز منافع باياپرولتاريستيكه .ساختيدجديجامعهييبرپايراهنمايدراتار اياپرولتاريخيرسالت با ارتباط ايندر متوجـه اصـل در يـنانقـالب

طبقاتيتواقع منافع كه بـايـاپرولتارياست اسـت همخـوان و هماهنـگبشر بيت؛منافع وضـعتواندينمياپرولتاريگرديانبه از را خـوديتخود

طبقه عنوان بيبه برهاند شده مـاركسآنيسركوب قول به فقـر«دركه،تفاوتها»فلسفه ميطبقاتي، از باشـديانرا تاريـاپرولكتـاتورييد.برداشته

معنا به اصل تعيدر پرولتاريينحق ا.ياستسرنوشت پرسـش يـنحـالآ كه تعينايااست ميينحق را روشـنفكرانتوانيسرنوشت با ارتباط در

كاربست؟يزنيافتهسازمان بـهگويديميدتردايذرهيب»لوكاچ«به پاسـخمنف قطع مسـائلخصوصبهاستيطور بـا ارتباط سـاختنييبرپـادر و

كه.جامعه است درخورتوجه مـ»لوكاچ«حال صراحت با يـاآپرسـديبازبرا كه است برپايدرست و ساختن كار در يسـتيكمونيجامعـهييمثال

معلمان هنرمندانياسازمان مـياسازمان دانشـمندان توانسـتنديسـازمانرشته به رسالتيبسته پايخود صراحت با باز باشند؟ مـداشته دهـديسخ

تخصصبريهودهبينانا.نهناًمطمئ رايـانهنـديميدتأكخوديدانشِ خـودــ چن ــوعاتيندر ــصيموض ــوهمتخص ــجل م ــر ــازنديگ ــانا.س ــدين فاقعلت.انديتصالح به كارشناسـانيـامتخصصانيتشاناكثركهآننخست

ايستندنينراست و ماهينبلكه، سرمايتاز مـدارييهنظام گيـرد،ينشـأتصـنعتگران،وخـاليتيكارپردازان و كـهآندوم.انـدروحيبـيسـازندگان

سبب به تعلكهآندرست تربيممتخصصان آندارييهسـرمايـتو جـز وابوده به نميناند شـونديدجدفرهنگيبراتوانندياعتبار واقع بـه.مؤثر

501/روشنفكري

دموكراس مفهوم بستن باياپرولتاريكار ارتباط يروشنفكريكاهايندسدرمعنا جامعهنآيبه كه بود شـكلگيـدجديخواهد حـال در دريريو را

تســل را آن و خفــه ــورژواخــردهيمهارتهــايمنطفــه جــارييب روال يوبه»لوكاچ«جمالتينا.يمكندارييهسرما دريادمرا انقـالب آغاز دوران

جداندازديميرانا نظام كـارينهميهااتودهياريبهيدكه به را استداللهاانبـوهگرفتيم دريتـا و كنـد اخـراج را كارشناسـان و متخصصـان از

تــودهييفضــا دســت زميهــااناســالم در ويينــهرا بازبگــذارد ســركوبب را خود گرداندايذرهيهواداران مسلط جا همه بر .دانش

ب»لوكاچ« كيمتفكرترديديكه و است بوده سسـتيارهادرخورتوجهقو نميو اندگذاردياو بـه راجع داورهـايشيشـهآسان دريبـه نشسـتانقالبيادامه مياستدالل »يروشنفكر«)سابوتاژ(=يخرابكارگويديخود

روس فزايهدر رفتار بـهيـنايانقالبـضدييندهو كـه مجارسـتان در گـروههمكــارروزنامــهيرهاشــا و كارمنــدانيكاهايســنديضــدانقالبينگــاران

روياقتصاديسازندگي،خصوص شـدند، مـانع تمـام شدت با يـدادهاييرانميياستثنا شمار تاكتيعوقاينا.آينديبه نغلطيكبراثر وجود ويامدنـدبه

تاكتتوانينم كرددرستيكبا اجتناب آنها ازبالضـرورهيـدادهاروينا.ازماهيطبقاتيتموقع و يـنا.خيزنـديبرمـيشـانسازمانهايـتروشـنفكران

تدافع حالانديسازمانها سازمانهايدر صـنعتيكه .انـديتهـاجميكـارگرانمييبورژوايجامعهي،كارگريسازمانها هدف يسـازمانهايولگيرنديرا

مزايروشنفكر افتادهياياز مخاطره ميبه دفاع خـودهـماگر.كننديخودسوس شعورياليسترا فقدان براثر فقط چبنامند نه وقتـيگر؛ديزياست يو

سوس احزاب سوسيناناياليستكه نباينادانند،يمياليسترا يـزيچيـدراعميگرد درك فقدان جز استيراز.يقدانست ممكن دانشـجويكچگونه

سوس دانشجو، عنوان به حـقودانشـجوبودنيـتماه.باشـدياليستبتواندميسرنوشتيينتع دفاع آن از او ميمبتنكنديكه تضـاد بـر درسيـاناست

نخوانده، درس و امتيعنيخوانده سوسيناشـيازبر كـه آمـوزش ياليسـماز

روشنفكري/502 و تجدد

الغا استيخواهان ناشسوء.آن ذوقيتفاهم اشتيزدگاز بـهينآغازياقوطبقاتكهآنمحض بسرنوشـتيخصلتي،نبرد ميابـد،سـاز خواهـديـاناز

مـ.رفت »ينتليگنـتسا«حاصـطال»لوكـاچ«(»يروشـنفكر«:گويـديسـپسIntelligenzا در مينجارا كار ايدتأك(امروزه.)برديبه اسـتيناز از!قلم نـه

طبقه)لوكاچ عنوان نمـيسـتنيانقالبـ،به حـالتوانـديو در كـهيباشـد؛طبقهياپرولتار عنوان به ا.استيانقالب،درست مهمينكته»وكاچل«ينجادر

ميگريد طرح م.كنديرا اگويدياو در اگـر بود خواهد بـهينجـانادرستفرانسه انقالبهاياانقالب به دهـييبـورژواياصوالً يروشـنفكر.يمارجـاع

فئودالتوانديم برانداختن با ارتباط طبقـهيايسمدر عنـوان به خودكامه نظامانقالب وليهم باشد ايبوده نميناز كاپتوانيامر با ارتباط هـميتاليسـمدر

گرفتيجهنتينهم باور.را كـهينـيعيـتموقعيكينا»لوكاچ«به اسـتآورد خواهد بار به و است آورده بار به فراوان اشتباهات آن شناخت .عدم

اپس حالگفتهيناز م»لوكاچ«ها خود يـبترتينبـديـاآپرسـديازا(روشنفكرانيانقالبيتاهم اصطالحينجادر كـار»انتلكتوئل«باز بـه را

ا.برديم او عمل ميندر برابر را اصطالح ناد)گيرديدو يـم؟اگرفتهيدهرام پاسخ ه:گويديدر پياريبس.وجهيچبه روشنفكران خوبيشاهنگاناز

شا هستنديشاهنگانپينبهتريدو لن.انقالب بـال،يتروتسـك،ينمعاصرانلوكزامبورگكون روزا اتوانندينمو واقـع.شـونديـتواقعيـنمنكر در

انقالب»انتلكتوئلها« فرد، عنوان به طبقـهيـدبااند؛يفقط خـارجياز خـودطبقـات نبرد در بتوانند تا بگيـاپرولتاريشوند كـهينجاسـتا.يرنـدسـهم

متواننديم پبه زيلتبديشاهنگبارزان كـاريراشوند بـه دسـت يآگاهانهتودهزننديم پرولتاريكه غريـابزرگ طـور انجـاميـنايـزيبـه را كـارجانفشانينبهترتواننديم)روشنفكران(=ينانا.دهديم رهبـرانينتـرو

مانيراز.بشوند كه گونه جهـتياگويديميستكمونيفستهمان در نـانتئور تاريامتميكفهم كردهيخيجنبش .اندحركت

عربروشنفكران

كروشنفكران واقـعگوييميميوقتيستند؟عرب به عرب روشنفكرانميورامليمفهوم كار به مصـرگـوييمينمـ.گيريميرا يـايروشـنفكران

كشورهاينا.اييهسورياياردن كل شامل همهيعربيمفهوم ياعرابيواشوديم به متعلق را خود اياكشورهاينكه مـينبه حس .كننـديحوزه

روتيبترينبد عـرب روشـنفكران اصـطالح كـارگرفتن بـه يكـرديبـابرميكبهيفرهنگ را بهگزينيم،يحوزه رايكنه خاص ا.كشور يـنبـا

تار طول در جلوهيخحال ايملييهامعاصر از دينهم وايـميـدهمفهـومكردهتج مصـريبرا.يماربه روشـنفكران لحظـاتينمونه در يشـروپيكـه

ببوده ريشتراند بـهدانسـتهيمصـراخود تنهـا بودنشـان عـرب از و انـدپشتيهنگام ميبانيكه راندهاندطلبيدهيگسترده ا.اندسخن گذشـتهيـناز

روشنفكر واحدهايمفهوم به دريمليعرب تـا است رسانده مدد عربش آن كشوردموكراتيكيرغهاييوهپرتو بر توجيحاكم را يـايـهخـاص

چنيمخف و دسـتراييروشهاينكنند منظور وحـدتيابيبه بزرگتـريبـهجلوه ضرور و سازندالزم .گر

بايختارينهمدر حوزهكهآنمعاصر در غالب عـربيتمدنيگفتار

روشنفكري/504 و تجدد

عرب ايتگفتار اتحاد ايلعربو با است دينبوده همواره كـهايـميـدهحالبرسديهسور عمل و نظر وحدت به عراق با است چنـانيبـيليانتوانسته

معضليخواهيادهز به كه است دينيآفركرده و مصر يكشـورهايگـربااستنتهيميعرب فزونيمليخودآگاه.شده لبنان يمـنوگيـرديميدر

وضع ميتيدر كشورهازيديخاص بايجخليحوزهيمصنوعيو فارسبن مياديبحران نرم پنجه و دست دركننديبقا غـرب فشـار براثـر گـاه و

ا با بهانهيرانمقابله به توسل جزيساختگياو سـه نام طنـابيـرهبه بـهناپا.شونديميزانآوطلبييتهويتانياييِبر يِيدهپوس امـاراتيـدارواحـد

آغاز همان از اقلمتحده اساس بـوميتبر حكـومتگران گـرفتن بـايقرارتناقض و پايتضاد حتگذارييهژرف كه پدرسـاالريمددرسـانيشد يو

سعود برسديزنيعربستان آن داد به است .نتوانستهروروشنفكر در دراساس اسـراياروييعرب عربـييلبـا مفهـوم يبـه

حكمرانـينا.رسديم با ارتباط در چنـنتيعثمـانيروشنفكر ينوانسـتدهديبرايتيهو سامان نوخـواه.خود حركـت هنگـام آن ياسـالميدر

م هوگرفتيقوت عربيتنه ـ زخصوصبهيتيهوينچن.يپان يـادهبـازيرو اسرائريكشوخواهييادهو نام به ويلنوپا گرفت تدريجبهشدت

سيرومندن به توسل با گاه و شستيزيراناياستهايشد هـايييهپاگريزيعهوبرا ميتازه و آورد فراهم تروتـازگآورديخود از را خـود بتوانـد ويتـا

نيشيآرا سازدبهرهيزنو م.مند يخاصـييـدهپديعربـيكشورهاياندردار شكلگيمهم با ميريكه در ملـت ـ زبـانيـانكشـور عـرب سـاكناندارديامنطقه سروكار ايشـمار.گسترده جنـگيـناز از پـس كشـورها

گرفتهيانجه شكل مرزهـايخيتـاراييشينهپ.انداول شـدهييو شـناختهشكلگيسانگلياستعمارياستهايس.اندنداشته در فرانسه برپـايريو ييو

اسـت بوده مؤثر بـديـدجدياسـيسهـايواحـديـنا.آنها طـور يهيبـهملاندتوانستهينم ميرومندينياحساس بنياندر خود .بنهنـديـانساكنان

505/روشنفكري

اساكنا بينن ديشترواحدها تعلق حالـتيندربهتـريـااييلـهقبياينيبهپايامنطقه سيبندخود واحد به تا رياتازهياسيبودند نـه دراييشـهكـه

نزديختار و مهداشتيكدور نه و مشـتركتوانستهياست عوامل راياستمع عنوان تبليارهابه خود ساكنان مشترك سرنوشت در.كنـديـغو مـردم

بينا ديشترواحدها مينبه ارجاع خود پانـددادهيمشترك چـون يـامبروميندينا عرب باشنداند،دانستهيرا بوده عرب اشـتراكيـاخواه از نـه،

ميعرب سخن درخورتـوجه.اندگفتهيخود شمار كه آنجا سـاكنانياز ازغيمنطقهينا ادبودهمسلمانيرگسترده به و اسـالميشپياناند تعلـقاز

شاخهيااندداشته دگونهيهابه يهـافرقـهخصـوصبـهاسـالميـنگونميبنديپايانهصوف عربتدريجبهانددادهينشان يافتعاميخصلتيعنصر

د به دكهآنبا.اسالميننسبت ناگفته و گفته مسلمان باينعرب را اسالمتفسنگريستهيميعربيخصلت اكردهيميرو بـا ناچـاريـناسـت، حـال

غ تلقمسلمانيرساكنان عرب وحدتيرا تا است سـامانيـرفراگيكرده راهميزنيهوديان.دهد شمار غيندر كسـبودهمسلمانيرساكنان و دريانـدترديسام آنان پايـدبودن امـا اسـت اسـرائگـذارييـهنداشـته يلدولـت

بهـرهيتيوضع بـا عـرب مسـلمانان كه آورد وجود پشـتيـريگبه يبانيازگروهيبرخ روايحيمسيهااز به استناد با وفاداريهوديخي،تاريتيكه را

مس گاهيلاسرائيعوسيجبههاند،دانستهينميحبه بنيهودستيزيو يـانرامينا.نهادند نشان عربـتـدريجبـهكـهدهديمجموعه قبـاليعنصـر در

اسالم عربيتتقويعنصر روشنفكر و ايگشت هـايييزهانگبايانمينازعرصهيلياسرائضد به برخـ.گذاشتيختاريپا كـه زمـان گذشـت يبـا

معيعربيكشورها روشـنفكريافتنـددسـتيملموسـيمليارهايبه بـاعرصه در عرب.شويميماآشنيزنيمليعرب كشور مهميتنها و پرسابقه

ا عربيندر زبان نه كه است مصر همانا ديمنطقه نـه و اسـت يـنداشـتهتغذياسالم مشترك نژاد از نه اساسينا.استشدهيميهو در كه كشور

روشنفكري/506 و تجدد

آفر فرهنگيقادر نظر از دارد اسـالميعربـيري،فرهنگپذيعنييقرار يوبا و است داشـتيدشده واييـدهپدكـهتوجـه تـاريكـهخـاص يخدر

مفرهنگيقيتطب شمار حـوزهينا.روديبه و يمعنـابـهيـرانايكشورپايگسترده دو به تبديگاهكلمه اسالم بيلمهم بـهآنيشدند اصل در كه

آغاز زمياسالمينحركت اهايينهو باشنديانجرينبرآمدن داشته .تعلقايدشا ني،كليفتوصينبا شـكلگادقيقهرچند بـه اصـطالحيريبتـوان

عرب گـاهيپـيروشنفكر چگونـه و چـرا كـه دانسـت ضـمن در و بـردمصرياصطالحات روشنفكر موارديايچون سـوريدر واييهروشـنفكر

عربـكشنديسربرميگريديمليممفاه روشـنفكر اصـطالح برابر در ياماخال پاكننديميجا نميداريو بـالبتـهاتـدريجبـه.دهندينشان نخسـت

مرحله در و اسالم اشاعهيخرتايننويگسترش يجمعـيهـارسانهيباعرب روشنفكر مفهومياصطالح زبانيرومندنيبه به كه شد مشتركيبدل

همه.زديميهتكيزن و عربـيكسانيعربان زبـان بـه امـروز سـخنيكهمديناترديديبگوينديم را مشترك شديونزبان ذكر عامل .هسـتندهدو

آسمانيعني كتاب و اسالم متنـيعنيآنينخست صـورت بـه كه يقرآنپس به ديدهرسينينانواحد دو و نوبـهيگراست بـه همـيو بـه ينخـود

شايزانم و رسـانهيـد،جديهـارسـانهكهآنمهمتريدمهم يهـانخسـتو(ينوشتار روزنامه و رسانه...)كتاب سپس راد(يداريشنيهاو يوچون

رسانه...)ونوارو آن از پس سـما(يداريديهاو تلوينماننـد ويزيـونوآن جز و ماهواره رس)حاال ارث به قرآن و اسالم از كه را آنچه ويده، بود

سارفتيم در لهجهسوادييبييهكه ويمحليهاو زبانهـا صـورت بههييهالهجه وجهـهيابنـد،بيزمتمـايأتهايمستقل پارچـهيكبالنسـبهيااز

عرب.برخوردارساخت بـيروشنفكر واقع همـهدر يـهتكيراثهـاميـنايهبزنديم همواره عربيشترو ميبه خود ملبالديبودن به خـوديتا .بـودن

ايعرب مخاطب تنها نه مينبودن وسعت را حـوزهبخشديروشنفكر يو

507/روشنفكري

م را او كالم سوگستراند،ينفوذ ورا جاينايبل او بـه اعطـايگـاهيامرمكنديم نيبرايخاستگاهتوانديكه قدرت آيزكسب حساب يك.يدبه

حتييسندهنويكياشاعر و مخـاطبيمعمـوليمتعارف امـروز يعـربگسترده تـابس دارد يحتـيـازبـانتـركييسـندهنويـاشـاعريـكتـر

هر.زبانيفارس داليكالبته ايليبه نمينجاكه آنها .پردازيميبههاگزيده

چهره1 دو عربيـ روشنفكرعراقاييسندهنو»يالمعالخليل« دن1956در.ياست ويابه است آمده

زنـدگ آلمـان در كلن شهر همكـار.كنـديمـيدر ديـكيبـا يگـرنفـربيسندگاننويرةالمعارفدا« قـرن در و نـوزدهم قـرن در را»يسـتمعرب

است داده مصاحبه.انتشار ينـربرل«نـامبـهيآلمـانيروزنامهيكبايادرتــار»گيتونتســا دهــهگويــديمــ20061ســپتامبر14يخبــه هشــتاديدر

سور)1980يسالها( عرفـاييهدوست مسلك آنانديشـميچپ در كـهمق ستايسپاريمهنگام با سـازمانيشبود تـازه اهللاِ حزب از خود آشكار

شگفتيافته، كردمرا ا.زده بـر آغاز سـتايـندر كـه بـودم اويشتصـورتفننيزيچ و گذرا وقت.ياست درياما عراق اشـغاليـتكو1990كه را

م سرانجام درگرفتيانكرد، مشاجره خوشـحال.ما نبود ازيقادر را خـودكو نيتاشغال حسيروهايتوسط داردينصدام بـه.پنهان توجه كـهآنبا

نگرشهايشانديعرف چپ، و شـوخيشتربيمبرايشبود و مضـحكه يبها.نستمايم مسينبا فعاليحال بيتهايشر را بيشاو سويشترو دفاعيبه

م سوق بشر حقوق مال.دادياز كمك داديافصلنامهيياناروپايبا انتشـارب بشر حقوق از دفاع منظور سخنآنيبه سالها جنايكه بـه يتهـايراجـع

نداشتم.1 دسترسي آلماني متن ترجمه.به از جا كـردهيهمه اسـتفاده نوشـته ايـن .امانگليسي:نك .

Two faces of Arab intellectuals.Translated from Berliner Zeitung(September 14, 2006) by MaryGubitz.Published in: signandsight.com.11.10.2006.

روشنفكري/508 و تجدد

م به نيانصدام زنان حقوق با ارتباط در اختيزآورد؛ در.كـرديـارسكوتاحوينهم و گروههـاال،اوضاع بـا را روابطـش وياسـالمياما، عـربالمسلمخصوصبه اخوان ژرفاينبا ساختيندهفزايياز .برخوردار

وقاخرسندي از بـهيويـوركنيعاو مشـهور سـپتامبر مـاه و9/11درحملهيلشتجلينهمچن الدن«ياز بن آمر»اسامه قلـب بقيكـابه ييـهبـا

س تحول مياسيابعاد متناسب و بود جور توج.نمودياو حـال در يـهمداماسالم خشونتبار م.بوديانگرااعمال استدالل گـوكرديچنان تحـتييكه

بنيكيلوا باشـداييلهقبيادياصل گرفتـه قرار دشـمن:عرب برابـر درگذاشتيدبا كنار را اختالفها و شد .متحد

روابطاز هنگام اهمان با قدينمن يـنا.گشتپذيريبآسيمدوستتلو در او ميرهالجزياماهوارهيزيونروزها دربارهشوديظاهر حقوقيو

س و سورياستبشر لحنيهكشور ميبا نظر ابراز بجانب .كنديحقكلگويديم»يالمعاليلخل« خطوط تأسف كمال يـنايينامـهزندگيبا

م را آسانتوانيشخص زيبه شمار تعمـياديبر عـرب روشنفكران يمازنقابياريبس.داد آنان معياز زدهياريدو چهره كشورها.انـدبر يشـان،در

پاسدارنده را جلوهيسنتيارزشهايخود معرب وقتسازنديگر كـهياماميايدنبراي خارجنويسنديخارج زبان به هم گونـهي،آن به را ياخود

كل مبه حتنماياننديمتفاوت معرفيو وطن .كننديميجهانپـدر»يالمعالخليل« بسان عرب روشنفكران كه است مسـتبديمعتقد

م خانوادگگذارندينم.كننديرفتار درون روابط و بيمسائل به يـرونآنانكند اصرف.درز از واقعيننظر بايتكه باشد، يوحـدتازياجلوهيدچه

نمايرناپذخدشه شوديشبه راينا.گذاشته درتـوانيمـخصوصبهنكتهموضوعاترتباطا اسرائيبا با روابط رشـديهعليفتوايل،چون ،يسـلمان

برجها9/11يحمله او(=محمـديكاتورهـايكاريويورك،نيبه منظـورمحمديامبرپ حضرت اخيا)است)ص(اسالم لبنـانيرجنگ فكـر(=در

509/روشنفكري

حـزبكنميم نبـرد اسـرائمنظورش بـا كـرد.)اسـتيلاهللا مشـاهده در.،چنيخصوصيصحبتها ميديعقايمردمينبا متفاوتيكسرهشنويميراچ آن ايزياز روزنامهينانكه در بعد مروز منتشر يطلبـفرصت.كننديها

اصل تشكيدعقاينايجوهر را شده ا.دهـديميلمنتشر ازيـندر او جـاالق«يمصريسنوداستان م»يطانيجمال سـردبيـنا.بـردينام يرشـخص

االدب«ينامههفته جنايهنگـام.است»اخبار دريتبشـريـهعليـاتكـهمـ»عـراق«و»دارفور«،»رواندا« خوشـوند،يمطـرح دارييشـتنآشـكاراهنگام.كنديم كارياما بـه بحث بـايدانمـاركيكاتورهـايكه ارتبـاط در

م(محمد حفظ را او اسـتكنميلحن گفته سخن چگونه باشد معلوم )!تاسـيكبسانرسديم مسـجد بـارانـديمـخنواعظ از اجنـاسيكوتو

برمـيدانمارك دفـاع دانماركيوقتـ.خيـزديبه پـوزشيـانكـه سـرانجاما برآورد بانگ پنينانخواستند فروش خاطر به ايدانماركيرفقط به ينتن

داده رعاكار به باور سر از نه اسالميتاند به گذاشتن احترام .ونمونه»يالمعالخليل« مـيگريديسپس مطرح مـكنـديرا گويـديو

بگ»يسآدون« نظر در مهاجر.يريدرا را او غرب سورشناسنديميدر يهازاسالمگرا وضعياديبنييكه ميتو نقد سخت را عرب امـا.كنـديجهان

اظهارنظرهاهايانيهب دههيشو در سكوتش كـليريتصـويراخيهاو بـهار عبدالناصـر.دهنديمائهمتفاوت جمـال مرگ هنگام رئـبه جمهـوريس،

سال به عميهاتوده1970مصر، سـوگواريقاًعرب بـه ويدست زدنـد؛سرودن»يسآدون« با را خود متجليكاندوه هميشعر مهاجرينساخت؛

ط قربانيبرجسته به راجع دهه پيهسوريمرژيانچهار .كـرديشهسكوتمد همو اما قدهباييحهو پيمسبك با ارتباط ايروزيدر دريـرانانقالب

باور1978سال به كه استيزغلوآميشيستا»يالمعال«سرود .بودهروزنامهيگردينمونه و لبنـانشاعر ب«ينگار او.اسـت»يـدونعبـاس

فرهنگ م.است»يرالسف«يلبنانيروزنامهيخبرنگار يشـماريهمـانمفسر

روشنفكري/510 و تجدد

روزنامه برا.استيآلمانيهااز كه آنچه يآلمـانيهـاروزنامـهيآشكاراچنويسديم از عربيزهاييمتفاوت به كه دريراب.نويسديمياست مثـال

شــپ«ينــيبرليروزنامــه تــاگس تــار»يگلدر و2006ييــهژوئ26يخدرتار»يتسايد«زبانيآلمانييهنشر پييـهژوئ27يخبه يكـارهمانسـال

اسرائحزب با را لبنان نكوهيلاهللا سـخت و كـرد منفـرديـدنقـد عمـل واسرائحزب با تقابل در را دانسـتيلاهللا ا.كودتا تأكيـناز بـا يـدگذشـته

اكثرماعال كه تحـوليتداشت خواسـتار لبنـان دريـزآممسـالمتيمردمهستند هم.كشورشان تاريناما به لحنيهژوئ28يخشخص اييشـهكليبا

تبل روزنامهيغيو كارها»يرالسف«يدر حزبينوشت حتبزرگ يانمياهللاا مخالفان و ستاينمنتقدان هم باريشحزب به احترام استو او.نشانده

جهانتنوش ذهن اهللا پيانحزب سرخوردگيراستهرا احساس اعـرابيوم از استيانرا .برداشته

نوبسـياري عرفـيسـندگاناز را خـود عـرب ناشـران ســكوالريو وجلوهيشاندروشندانند،يم منتقد مو بسازند،يگر رايگـرديانبه خـود

آزادداننديميروشنفكران بشريانبيمدافع حقوق البته از.و پـس دومـاهجر9/11حمالت پراكنـدهاييعهشـايعربـيكتابهايشگاهنمايكياندركه ايـكبـهيمـاييهواپگوياشد در اسـتيتاليـاآسـمانخراش .خـورده

ا نيشهاندينبالفاصله حوادث كه گرفت اسـتيويوركقوت شده .تكراروياريبس و ناشران واهللا:گفتنـديادكنـانفرالمجلسيفيراستاراناز اكبـر

فرضينا گفتنـديعمل خوشـامد ايتعـداد.را دريـناز اغلـب مردمـانگفتگو اروپاربعيمجالس مـييـ در»المعـاليميـلخل«.كننـديشـركت

چنـ:نويسـديميانپا كنفرانسـهاينمـن و شـمارييمجـالس كـه ازيراحقشركت و اعتبار فاقد بيقتكنندگانش رادانميمارزشيهستند آنهـا و

نشستها وراجييفقط قصد به .بينميميمؤدبانه

511/روشنفكري

مع2 و عرب نخبگان دوگانهيارهايـاهمان در كه گذاشـتهيشيانددوگانهيرانگونه بحـث بـه روشنفكران

ا مردم و است دينانشده پيشروپيافراديگررا خـردورزانـديشيشو وبدانندينم ايشترو اشخاصـينانبه اسـاسيشانـدكوتـهيهمچـون در و

مĤلفرصت و خيشاندطلب به عاقبت قصد مـيـربه درنگرنـد،يشـدن،چ هم عرب نگرشهانگاهنينجهان و شـكلييها روشـنفكران بـه نسبتجر و است گونهيابديميانگرفته به چند بـاياهر ارتبـاط در و متفاوتموضوعات و .متفاوتيمسائل

نام)يسعود(يعربستاننويسيروزنامه روزنامه»يديمشارالز«به يدراالوسط« روشـنفكرانيدرباره20081ييهژوئ19در»الشرق و نخبگـان

م روشـنفكراننويسديعرب اسـت ممكـن مترقـيشـروپيچگونـه ويوگشادهيخواهيآزادي،روشنفكريمدع ازينظـرو همانحـال در و باشـندحزبيابنيحزب نام به برخدگرا دفاع به لبنان در بـهيـنا.يزنـداهللا حـزب

بخشيدسيرهبر را خود نصراهللا واليحسن نظام .دانـديمـيـهفقيتازم اگويديسپس گروهينچرا از غزه نوار در حمـاسيروشنفكران چون

اكننديميتحما تبدينكه را پايلمكان به است يـغتبليبرايگاهيكردهبن يانه؟دگرايااعمال

كسانپرسديمنويسنده است ممكن روشـنفكرانيچگونه را خود كهم مدعداننديعرب روشـنگريمترقـهاييشهاندياشاعهيو هسـتنديو

الدن بن رااسامه القاعده، رهبر شـگفت»مجاهديخش«، اسـتبنامند؟ آورا سوينكه از حكومتهاييمردمان بـا ارتبـاط رواجيشـاندر ضـرورت از

روشن مـگريانتقاد، سـخن اصالح همـراننـديو مـانعينو را حكومتهـاحالنماياننديميارهايمعينچنياشاعه سـويدر از ينهمـيگـرديكـه

گروه با ارتباط در وفـاداريادگرابنيهامردمان بـهدهنـد؟يسـرميسرود

1. See: Mshar Al-Zaidi. The Arab Elite and the Double Standards.19. July 2008

روشنفكري/512 و تجدد

باينايراست بايكيدرا و نهاد نام ايرفتپـذيدتناقض ازيكـييـنكـهب ميهاجامعهردشماريتناقضات شمار به ا.روديعرب او بـاور يـنبـه

حديانجر كشيبه افراط حتيدهبه كه است مسـيشده يحيروشنفكرانن خميزعرب انقالب والينيمسحور شدهيهفقيتو و ا.انـدبوده ينجـادر

ن سعيعل(=»يسآدون«ينمونهيزاو م)يداحمد شـعرآورديرا همـان وسـتا در را او اسـالمازيشمعروف قـميـرانايانقـالب شـهر سـپس.و

اياريبسـنويسديم قبـايشـروپيشـمندانانديـناز پشـت در را يخـودوالنصراهللايدحسنس حزب عضو آيـهفقيـتكه و يعربـيينـدهاسـت

نييشكوفا ا.گذارنديمدهد،يميدورا بگـذريـناز كـهبينـيميمـيمكـهحسن مصريسنوروزنامهيكل،هينمحمد همانحاليمشهور در يكـيكهبرجسته اخروزنامهينتراز است عرب دريسـخنرانيـكيطـيراًنگاران

ام گفت مصر قضات سيدباشگاه به عرب جهان پيدحسندر يوندنصراهللااست .خورده

ميالحظهينجاادر اشـوميميادآوروكنميتوقف ازيـنكـه دسـتچ دو عرب روشنفكران ميزمنتقدان هم با ويشـيانددويكـي.آميزنديرا

گس هم دورويختگياز درييو سخنانشـان كـه اسـت عـرب روشنفكراندارد تفـاوت هـم بـا خارج و تطبيـاداخل كردارشـان بـا يـقرفتارشـان

دكند،ينم ايرشـماكـهآنيگـرو شـيـناز انقـالبييفتهروشـنفكرانهياگشتنديراناياسالم بيجانبا خـود از سيخـودو بـه يدحسـنشـدن

مــنگرنــديمــنصــراهللا را او نويمبگــويــدبا.ســتاينديو ويســندگانكــهاسالميزن»فوكويشلم«چونيلسوفانيف انقالب ايبا گونـهيراندر يابـه

روبهيفتهش مدهوش شدو نبوده.اندهرو خمكم كـه آنـان امينـياند يـدراآ معنويندهانسان راهبر بنابرادانستهيتو يحتـيـايشيدهانديلتجليناند؛

اسالميجانه انقالب از برخيرانايزده به عربيمنحصر روشنفكران ازاست ا.نبوده در چه تجلنمايـديميياستثناينجاآن شـيـلهمانـا يفتگيو

513/روشنفكري

به نسبت ميرانياشخصيتيكاست تحقياندر بـا همواره كه يـراعرابا د.انـدبـودهيستهنگريرانبه سـتايفتگيشـيگـردو سيشو يدحسـناز

ا كه است شيدهپديننصراهللا سبب به امريعههم نصراهللا يياستثنايبودنمـ شمار مسـ.آيـديبه بـه نسـبت ميحياناعـراب هيـاندر يچگـاهخـود

ندادهيتحساس امانشان شنسبتاند چـهيعيانبه باشـند بـوده عرب چهتحقعربيرغ با برخ.اندرفتاركردهيرهماره كه هم روشـنفكرانيحاال ازمـحـزبييدهپدينا را امـريبـراسـتايندياهللا متعـارفيـرغياعـراببزرگـينچنـخواهنـدينمـيرازنمايديم شـيجنـبش كـه برپـايعيانرا

بپذساخته ا.يرنداند مهم اتاسيناما نميشستاينكه مصـداقتـوانيراپيـدهپديـنا.دانستيزوفرنيشيايشيانددوگانه بغـرنجيچيـدهچـون ون تفصيازاست شرحيلبه دارديو ا.جداگانه آنينجادر بـه خواستم تنها

ا تا باشم داده داورينتوجه بستر در همچنانيگريديمبحث عنصـركهجلوهيرانياضد را معرب داوريـردنگقرارسازديگر بـه آغشـته يهـايو

.نشودگريزيرانام»يديمشارالز«سخنانبه سـخنان.دهميتوجه آخـر بخش در كه او

اسالم انقالب به سينيخمي،خود درنصـراهللايدحسنو بـود داده توجـهميادامه عرب روشنفكران از كـهيروشـنفكرانيـنايـاآگويديانتقادشازيمدع بودن باز«برخوردار ا»ذهن به نسبت مينهستند يـانتناقضـات

باورهاجتماعيايگفتارها و روشنفكرانه سـويشـانو ويياز گفتارهـا وبنيدعقا رهبريادگرااحزاب تحت را خود مـيكه ازانگارنـديپروردگـارنويگر،ديسو ايادشدهييسندهآگاهند؟ واقـعينبر در كـه است تصور

پ بـا ارتباط در عرب روشنفكران مدرنيشـرفتآنچه زبـانيزاسـيونو بـرمـتوخالييسخنانراننديم شـمار پوسـتهرونـديبه بـه محتـوايبـياوميـناياآگويديم.ماننديم تنـاقض عـرب يگـريافراطيـانروشـنفكران

اياسيس بـودن مدرن فكـريجتمـاعو ازيو منكـريـابرنـديمـيـادرا

روشنفكري/514 و تجدد

مياشوند؟يم قصد ناديناخواهنديبه را بيدهتناقض و اهميتيانگارندسازندجلوه ميناتيبترينبد.گر مطرح اصـلشوديپرسش محـور يكهاياسيسي،فكر مشغوليعربيروشنفكريدئولوژيكو يـنايذهنـيتو

يست؟چيروشنفكرهمهدهيسننوينامنظور عرب نخبگان تفكـريكسانياز بـا كه است

توسعهيانتقاد فرهنگـياجتمـاعياسي،سيو انقالبـيو خـواهي،خـواهدارنداصالح سروكار درگذشـته.طلب، نـاميروشنفكرِ بـه مصـر كشـور

المصر« الگو»يعبدالوهاب ايكه ميانجرينشاخص شمار درآمـديبهتـاريرهالجزويزيونتلدريامصاحبه بـه2005يـهژانو9يخبـه اشـاره بـا

ب(شصتيدههيسالها م)يستمقرن در روشـنفكرياناسالمگرايانگفتش نداشت؛ ميوخوجود چشم به نمـآمدنـديبرجسته راينـاناشـديامـا

فرهنگـيبخش جنـبش آوردياز شـمار متفكـرييـدها.بـه و روشـنفكرسالهاتدريجبهياسالم ب(70يهدهيدر گرفت)يالديميستمقرن .شكل

ايشپ بـوديهمهيختاريناز چـپ جناح در همـهيـيچپگرا.يمما يوجر هنگام آن در آن ميانانشعابات در بـهيـانغالـب عـرب روشـنفكران

م صحنه.آمديحساب آرمانهـاياچپ روشـنفكران كه دريبود را خـودم جستجو اعرا.كردنديآنجا شكست از پس رباما شـش جنـگ وزهدر

چــپيشگــرا1967در ــه ــهب مهمتــرخصــوصب ــه ــانجرينب كــهآنيگذاشتيستيماركس افول به رو جر.بود ويـانهواخواهان بـه يـژهچـپــونافراط ســوي ــه ــرياســالمياســيسيشــهايگرايب رهب ــرچم پ يكــه

چرخيخواهيجمهور بودند، برافراشته يزهاچياريبسيانهاجرينا.يدندرااپوز از برگرفيونسيرا آنهاچپ با همراه و فرهنگيكتند كامالً يسازمان

انقالب بردنديـ ارث به م»يديمشارالز«.را بـهيناگويديسپس چرخشمقطع به محدود المسـلمقطـبيدس.نبود1967چپ اخـوان بـه ينكـه

سالهايوستهپ در نقشيدههيبود ايپنجاه نـوعيفاكردعمده با همراه يو

515/روشنفكري

اهايييشهاندمياساليتحساس به ينبـد.كـرديـقتزريـانجريـنچپمفهوميدبايبترت ماركس»يانقالبيشاهنگپ«گفت نظـر ينـيلنيسـتهاياز

واژه با تبديدسينامههماهنگ معتقديلقطب مؤمنان به راينا.شد نكتـهشعارهاتواننديميرانيانا اسالميبا انقالب بيسهمقايآغاز كـهآنيكنند

ديتفاوتها از را دارنديدهدرخورتوجه نگاه ا.دور خصـوصبهيرانچپبرا توده اسالميدنگرويحزب انقالب آيبه خميـتواژگان راينـياهللا

تعبيدرون و داديريساخت دست به آن از رايبرا.چپ مستضعف مثالنشياگرفتياپرولتار تلقينانكوخ ستمكشان همان آنيرا جز و به.كرد

دياد ديدههردارم در االتحـاديداريشصت حـزب داشـتم مصـر از كهجامعياالشتراك كمونيافتهيتچنان كه يضـرورتيگرديمصريستانبود

پديدندينم دارنـديطبقهيشاهنگحزب نگاه برپا را اگـريد،شـا.كارگركمون حزب نكنم، كمونمصيستاشتباه حـزب تنها بـهيسـتير دوران آن

م ررفتيشمار خود االتحاداالشـتراكاكه حـزب بـه و سـاخت يمنحـلبا.يوستپ هم باز تحكـيـادبـهيدو كـه جمـاهيمآورد اتحـاد يرروابـط

نيشورو چنان مصر شـورويرومندبا كـه بـود ياتـازهييـهنظريشـدهز كرد غ«عنوانيرضرب رشد ا.»داريسرمايهيرراه تنهـايـهنظريـنبا نـه

سوداشتينميضرورتيگرد پيجاايبه حزب گـاميـاپرولتاريشاهنگدكمون بل چپيستانبرداشت آسـانتوانستنديميشاناندو جنـبشيبه بـه

آرمانهايوندندبپياليستيضدامپريننو آنجـاياليسـتيسوسيو در را خـودا.يرندبگيپ مدد مشديميهنظرينبه سيانبربا آنيبـيدرسـياليسموسبه

مرحله طدارييهسرمايكه ناگزوكرديرا را آن از يـنا.دانستيرعبورشكلگيانجر حكومتهايريبا و انـدونزييجنبشها و غنـا ايدر وينجـاو

تقو ميتآنجا رونق گاه البته و كودتاهـايافتيشد و شكسـتها با ييوگاهپ مآمديميشكه افول به سرانجامگذاشتيرو شـكلگتدريجبهو يريبه

كياختالفات جنبش درون در هرحـال.داديمـيدانميزنمونيستيتازه بـه

روشنفكري/516 و تجدد

عرب رهبـرخصوصبهروشنفكر بـه مصـر كشور تحوالت به توجه يباعبدالناصر روجمال با هنگام همان در كشورهايدادهاييو در يگـرديكه

سور حتيهچون پعريو وقوع به فكـريوست،اق معضـل عملـيبـا يوز نبودياديچندان تأخصوصبهمواجه از اتحـاديعنيمادروركشييدكه

ميشورويرجماه برخوردار مشديهم كمونتوانستيو از بـهيسمآسانبپ اكـهآنخاصهيوندداسالم تربيدومـيـنبـا نظـر فرهنگـيتـياز ويوــ بيآموزش ــت ــتريالف آنيش ــا ب ــا ت ــت ــيداش ــهنظر.يك ــديي رش راه

توسعهدارييهسرما عناصر بيكدموكراتيبه جاعتنايسخت و نـبشبودپديكدموكرات نهادانستيمييبورژوااييدهرا در تبلينايتو يـغتصور

گـوشديم شـكلگيـكدموكراتيمبـارزهييكـه رادارييهسـرمايريراهم تضعسازديهموار به هيفو ودولت زحمتكشـان مـدافع كـه جانبه مه

صاف سوسجاده مياليسمكن سـادهينا.انجامدياست بـهيشـانهاندتصوردموكراتيانهايزيراست رشد بر كشورهايكفراوان در بـهيجامعه جهان

گذاشت برجا روزگار آن سوم .اصطالحگراگويـديمـ»مشارالزيدي« كـه ديسـتيماركسيشـهايآنـان يگـرو

رويانهايجر به نهادند كنار را اسالميچپ دريچپ و گشودند آغوشعال«يجهنت بهيلتبد»يمقامروشنفكران شكلينبد.»يجاهعاليوخش«شدند

اپوز كــه توانســتينوسـازيافــت،اســتقراريمـذهبيســيونبـود و شــداحدخوياسيسيگنجواژه غنيارا محـدوديو واژگـان از را خود و كند

بپ»كافر«مانندنييد زمانه روح به و تحوليايتوضعينهم.يونددبرهاندآستانه در اياسالم57انقالبيرا را»مستضـعف«.يـديمديـزنيـراندر

پرولتار مثالًياهمان و ستمد»يننشكوخ«انگاشتند معادل در.گرفتنديدهراا معنايلتبدينواقع تبدل مبحثييو نيواژگان كه است ماييسندهومهم

ا آنينجادر از توضآنيبكنديميادتنها را آن علت تنهـايـاآ.دهديحكهد چنـينواژگان كـه اسـت بـرايامكـانيناسـالم فـراهمييجابجـايرا

517/روشنفكري

ادياآورديم واژگانيگردياندر با هرحال به هميباًتقريهم امعناهـينبهبرابينيم؟يم سـوينتصورم بـه كشـش كـه پـذياسـت و يرشمـذهب

اتريقعماييشهريمذهبيجنبشها ا.دارديزهاچيناز اينبا امرينحالترب سرشـت با فرهنگـيمـذهبيـتهم عنصـر هـم و دارد دريسـروكار

ميرانكارناپذيريتأثيكردروينايشآرا ب.گذارديبرجا يعنـييگرديانبهحوزهيدهپديناكهآن نحـويدر بـه اسـت ممكـن ازياسـالم متفـاوت

بپيحيتمسيحوزه وقوع حوزهخصوصبهيايونددبه شـكليدر عرببگيگريد خود برايردبه حوزهيتا در دينالتـيكايآمريمثال يـنكـه

تبليانقالبيشهايگرايحتيحيتمس .كرديميغراسـالهاينويسنده سراسـر در كـه دارد اشاره سپس ما يدهـهيعرب

تا فرهنگـ«همچونيجمالت2001سپتامبر11هفتاد غـرب«و»يتهـاجمهم»يوحش درست و گرفتند رواج واژهينهاسخت در قطبيدسينامهرام تما.بينيميهم گرچه او نظر گرايلبه در مطلق طرد يـادگرابنيشـهايبه

نكتهانددوانيدهيشهريقعم اياما چنينجاستدرخورتوجه وينكه زبـانعامهيكدريميمفاه اقبال با كهيشمارخصوصبهدوره روشنفكران از

افراط ميدلبستگيگريبه شـدهدادند،ينشان ا.انـدمواجه اويـنبـا همـهشمار ضمن در كه است بودهيمعتقد هم روشنفكران شـعارهااز كه ياند

ضدامپريزستغرب زاوياليستيو از طـرحيوناليستيناسييهرا مقاومـت وسعيكسان.اندكرده ادوارد ميدچون اتوانيرا شمرديناز يبرخـ.دست

ا امپريسـتادگيهـم و غـرب برابـر دياليسـمدر از يـدئولوژيكايـدگاهرامـ.انـدگرفتهيپ ميـاآپرسـديسـپس بـه آغشـته مـا يكـربروشـنفكران

كتابيزيستغرب به بعد غرب«هستند؟ و عرب ياوروانكـ:روشنفكرانروانيك نو»يجمعياختالل طربيسوراييسندهاثر جـورج نام يشـيبه

م نكتهدهديارجاع او از ميرزيو نقل گرفتار:كنديرا عرب روشنفكراناحساسيميوخيروانيماريب دربرميهمهيقعميهستند؛ را گيرديآنان

روشنفكري/518 و تجدد

خ بزرگ زخم همانا ينبـرايسـورييسـندهنويـنا.استودشيفتگيكها كه است غربيناعتقاد از انزجار و نفرت اخـتالليكيحس اشكال از

توسعهينا.استيروان از ايحتپرهيزنديميدرونيروشنفكران يناگرو به شـوديرانيامر منجـر ا»يديمشـارالز«.همگـان يمجموعـهيـنكـه

رد سـرهم پشـت هوشـمندانه را درسـتكنـديمـيـفاستدالالت بـه يوايضعفها زبان از و خود را عرب مينروشنفكر ذكر آن اكنديو ينجادرنمونـهيهمگانيرانيويناينمونه بـه اشـاره بـا توجيرا اهللا يـهحـزب

بكنديم حـوزهيانگربترديديكه در او خـود شـماريضـعف بـه تفكـربـراتصو.آيديم پينرش كـه لبنـانيرانـيوبـهاهللاحـزبيـروزياسـتحالانجامديم هيدر به چنيچكه حـزب.يستنينرو وبـرعكس بقـا اهللا

حت و لبنان تضمينايدموكراسياستمرار كنون تا را مستحكمينكشور واست بحزبيهعليغاتتبل.كرده لبنان سيغاتيتبلترديدياهللا ياسـياسـت

حت ااياريبسيكه ايزنيرانيانز دام افتـادهيغـاتبليندر بـت كـهآنيانـدكسان چه ميزهاييچينچنيبدانند هم به منظوربافنديرا چه به .يو

باورباري طرب«و»يديمشارالز«به عـربيزست»يشيجورج روشنفكرموجود از حراست سر بر غرب هويتبا تمـاميتو و است يـنايخود

طرد هميفرهنگيكنندهگفتار سر بر عرب جهان يـتهو»يـدتهد«يندرادامه»يشيطرب«.است ازيدر خود بشر«استدالل نو»يطارق ويسندهكه

م نقل است دركنديمورخ او سمپوز1980كه بيوميدر :گفـتيروتدرا« در كند، طرد مرا توسعه حاميناگر من وتوسعيصورت بود نخواهم ه

عنـوان به مرا و كند انكار مرا توسعه ايـكاگر در كنـد محـو يـنگـروهبود خواهم مرتجع من وضعيكسان.»صورت ايتكه رايـرانروشنفكران

پ دوران ايشدر انقالب روشـنفكرانداننـديمـشناسـنديمسالمياز كـهوضعيرانيا فكريتدر جهان در داشتنديمشابهيو غـرب«كتـاب.قرار

احمد»يزدگ آل اينمونهجالل .استيتفكرينچنينبارز

519/روشنفكري

نوبه ميناييسندهنظر پيانمقاله و سويشرفتتوسعه نفـيياز ويوخود سويتهوياطرد از همبسـتگيگرديخود و بـهيخاصـيارتبـاطنم بحث»خود«كهآنمگرخورديچشم بمورد ويزندگيهعلپروايييبا

ا.كنديامقياتح مـيماريبينجوهر را عـرب ينچنـتـوانيروشـنفكركرد نوسازشنفكررو:خالصه حاشـيعرب به مقاومـترانـديمـيهرا و

خارجيهعل اولويدشمن همـ.بخشـديمـيترا ازينبـه و اسـت سـببهمهينهم كه شكسـتييكوششهايروست به هستند توسعه متوجه كه

حت.انجامنديم و مردم ذهن چنان عرب نخبگانيذهنيآگاهيروشنفكراس كرده غرب از هراس به آلوده را حـلتعرب راه از بتـوان دشـوار كه

مسئله با ارتباط گفتينفلسطيدر فلسـط.سخن تـابوينموضوع چنـاننم كه است مانتوانيشده گذاشت بحث به را هلوكاسـتآن موضـوع ند

عاجزنديهوديانكه آن به پرداختن اينيانفلسـطكـهآنحاصـل.از يـنازتوسعهفرهنگ كه نفيدرونيطرد .برندينمايهرهبيچهكنديميرا

اروشنفكران و يرانغرب

نويستندنكم و ايغربيسندگانروشنفكران در بـهيسـيـنكه سـالشكلگخصوصبهيرانا جمهـوريـايريبه اياسـالمياسـتقرار يـراندر

كرده برخياريبس.اندتوجه و دور راه دياز ايداربا خوديباورهايرانازآشكارسـاخته همـهيبررسـ.انـدرا ونوشـتهيـاافـراديـناياحـوال هـا

هيشهاگفته اان ا.يستنيادداشتيندف نمونـهينجـادر دوسـه بـه تنهـام ا.كنمياشاره تقرينقصدم دهم نشان آسـانيكـاريفرهنگـيـباست

ايكسان.يستن به نگاهآينديميرانكه بهتـريغربياغلب در و يندارندكنجكاو ميهايحالت ارضا را اكننـديخود نـوعيـنو بـا را يمجموعـه

دريگردشگر توجه جلب مو خود هم.آميزنديزادگاه رايناگر يككارفرنگروزنامه ايبعيچهكرديمينگار نميراديو وارد او يولـآمـديبر

تعداديوقت نويكه ـ ژرفيمالحظاتيغربييسندهروشنفكر چنـدان نهم زبان باراننديبر ايدآنگاه نگـاهينبه برداشتها از انـداختينوع .تـازه

ايبرخ نووشنفكرانريناز ايسندگانـ غريـبعج«كشـورينبه »يـبـم ارتبـاطآنيبكننديسفر بتوانند كننـديعـاطفيكه برقـرار آن تنهـا.بـا

بگوخواهنديم مـا بـه و غـرب در خود خوانندگان تسـامحينـدبه اهـل

روشنفكري/522 و تجدد

ا به و مينهستند شرقتوانندياعتبار كنندياندگربودن درك كـاريـنا.رابها به گاه پاينبدترپذيرشيرا به استبداد كـهآنيبـبرنـديمـيـاننوع

نوع سرانجام كنند درك برايدرست را امـريانشرقياستبداد يهمچـونميهيبد فرهنگيفرهنگ يِبغرنج.دهنديرواج آميراناچون كه اييـزهرا

اسالم عصر و باستان دوران از جدياست عصـر بـه ورود درسـتيـدونم دكننديدرك شماريعاديايدارهو با را مبنـايخود شـهروندان ياز

داور و .سازنديميهايشاننگرشهابرگزيمورددوسه مـيليخاميدهكه شـمار به يـدترد.رونـديخاص

همه بر را آنها بتوان تعميدارم مشابه ا.داديمموارد همهينبا آنهايحالنمونهيشتربيزيچيانگرب ميياستثناييهااز شمار نبا.رونـديبه يـدالبتـه

ريهاسنجنكته دينايزبينيهايو از هم را دايدهنگرشها ا.شـتدور يـنازنبا توصيادازيدگذشته كه ديفبرد ضـمنتوانـديمـيگرياحواالت در

توص نكنندهيفاحواالت .ياندبنمايزرانوشتهنخست مـيابه انتزنسـبرگر«ازكـنمياشاره مگنـوس »هـانس

)Hans Magnus Enzensberger.(ــنا ــهي روزنام در ــته ــورتر«ينوش فرانكفــهآلگما ــگتزاين ــار»يتون ــهانتش ــتيافت ــار.اس ت ــه .25/10/2001يخب

نويشپ»انتزنسبرگر« دو با همراه آن بـوديگردييسندهاز آمـده تهران .بهمجاييتاينانا روزنامهيدارديدربارهيادداشتهاييدانميكه در يهاخود

دادنديآلمان انتشار آنيبرخـ.زبان اختيادداشـتهااز در دريـاررا و دارممينجاهم ارجاع آنها د.دهميبه تن دو دارنـدينچنيگرآن آدولـف«:نام

Adolf)»موشگ Muschg)سوئ شـروت«ويساز Raoul(»رائول Schrott(ازبيأتهينايبترك.يشاتر نفره استترديديسه بـه.درخورتوجه سه هر

زبانيفرهنگيحوزهيك به كه دارند تكيتعلق ا.زنديميهمشترك ينازا فاصلهينگذشته در كه نظـر2001اكتبر22تا16يسفر از شـد انجـام

استهيزمان توجه خور در اختصار(»فاتز«روزنامه.م روزنامهيناينام

523/روشنفكري

آلمان هم)FAZيبه ميندر صـرفينانويسديشماره البتـه ازسـفر نظـرم11يدادرو خود سهم به هم ينچن.باشديزبرانگتوجهتوانستيسپتامبر

دارديسفر الزم الگوها.شهامت از گذار بـيقـالبيشهامت بـهاعتنـايوعموميجرايهايداور افكار عق.يدر چيناييدهبه يسـفرنـينروزنامـه

از پس هفته جلوه11چند هرحال به مانيننمادياسپتامبر و يفسـتداردميكسانيآمادگ كه شكافخواهندياست وقايبه م11يعكه يـانسپتامبر

پد غرب و بيداراسالم نگاه روزنامـهيادداشتينا.يندازندساخت كوتـاهاستترديديب سنجش خور ا.در واقع جـاينبه بـه تن فركردهسـييسه

عامالن خاستگاه كه نبود11بودند قربانيحت.سپتامبر بـا آن 11يـانمردمهمدل چنيسپتامبر و بودند داده راياقـدامهايعنـييعمليننشان تـرور

ا.نكوهيدنديم باينبا هميادداشتبهيدحال دريرانايعنيكشورينكهش غرب مردم مـيطاننظر حساب به گ.آمـدياسالم زمـان روگـانگيرياز

آمرياعضا نسنجيكاسفارت اظهارات و تهران غيدهدر اي،مسـئوالنهيـروايطانيشي،غربيهارسانه غيراناز بودند همـانواقعـييـرساخته بسـان

ايطانيش حكومتگران آمريرانكه بودنـديكااز كرده يطانشـيـنا.سرهمشيرانيايندروغ بوديكاييآمريندروغيطانبه كرده امـادر.حمله اصلبوطنيبياسالميانجريك مـيكترديديكه شمار به ورفـتيجنبش

م هم غربروديهنوز جهان نماد مردمانيورشبه و بود گنـاهيبـيبردهكش خون و خاك به ا.بوديدهرا نويناز ـ روشنفكران يغربـيسندگانرو

واقعنستندتواينم عامالن آن زادگاه و محل كننـديبه يوطنـانآنـ.سفرواقع وطن راستشانينداشتند؛ قربانيبه وطـن.بوديكا،آمرآنان، يِمتحد

جهادگرانياكنندگانحملهينايواقع خودشان نظر غربيااز نظـر يـانازسعودييكشورهايستان،ترور عربستان چون پاكستانيبود .و

نظردرست كه هـانت«است امـاياربسـيضـعفها»ينگتنسـاموئل داردگرفته آسان سخت را كار هم او برخـ.اندمنتقدان كـه گونه ايآن ينـاناز

روشنفكري/524 و تجدد

م نمكننديتصور هم ساده سـاختتوانيچندان برقـرار ارتبـاط شرق .بابا حال، هر تورياسفريكبه نگاه چند گردشگرانهيستيبا هو .رويچبه

مـ»انتزنسبرگر«اما پرسشـگويـد؟يچه بـه پاسـخ يسـتينهكر«ازيدرروزنامه»هوفمن بـا»فاتز«يخبرنگار ارتبـاط در را او نظـر كـه تهران در

قيكنونيرانا اياسدر دههيرانيبا از مـيكه شناسـد،يمـيالديشصـتمينچنپرسد،يم مـيشپ:دهديپاسخ خود از سفر چـهپرسـيدمياز بـهاايرانيزانم از اسـت پيـنتوانسـته و دركـهآنيامـدهايانقـالب مـدام

داور داشتهيندناخوشايهايمعرض تصـورقرار دربـرد؟ بـه سـالم جـان ،هويراناكردميم فرهنگيرومندنيتيبا ريباستانيو ينايهمهداريشهو

مـيهادشوار سـر پشت باو.گذرانـديرا واقـع حـديمبگـويـدبـه يدروضشگفت همعآور مينبه كه بود اسـاسيـنا.پنداشـتميگونه در امـر

فض حيرانيـانايلتهايمحصول ادب آنـان،يبشـكآورشـان،يـرتاسـت،گشادهيخونسرد البته بازبودنشانييروو .و

ا»هوفمانكريستينه« در هنگام آن در خود اسـتيرانكه داشته اقامتشن سفبيدهو همسر ايسسوئيرودم گزارشـهايراندر و اسـت درييبوده

خواندن و مثبت ايمجموع بـه فرهنـگيـرانراجـع ازو مـردم متفـاوتبه م»فاتز«حكومت مداشتهيارسال سپس سـپتامبريازدهم:پرسدياست،گفتگوها ايتاندر بازتابيرانيانبا است؟يچه گويديم»انتزنسبرگر«داشته

ميزيچيننخستينايچگاهه بـه صحبتها در كه البتـه.آمـديمـيـاننبودويانتظاراتيرانيانا به اروپا اميژهاز و دارند آلمان سـفريادزيدهاياز بـهآلمـانيخارجهيروز(»يشرفيوشكا« سـخنيـنا.انـدزدهيونـدپ)وقتسـطحيانمونهترديديب»انتزنسبرگر« يياروپـاييسـندهنويـكيگرياز

بودهيكسان.است كرده صحبت او با انگلكه او اگر يـايسوئديايسياندميكاييآمريحت همبوديهم ميناز برزبان سخنان .اندبودهراندهيدست

ا نميرانياناو پيعني.شناسديرا و بـهيچهـ.رايچيدگيهايشانمردم كـس

525/روشنفكري

گفته»يشرفيوشكا«سفر به بنا هفته»انتزنسبرگر«يكه بود بـهيقرار بعدبوديدياميايد،بيرانا نزده هنگامخصوصبه.گره آن تـازه»يشرف«در كه

برل كنفرانس بار از را ميدهرهانينخود واسـطهخواستيبود، ياهمچونايكاييانآمريبرا كنديراندر بيآدم.عمل عملگـرايپپرنسـيبود بـا.وشخصـروا»يتآلبراينمادل« نتوانست هرگز اما داشت حسنه شـوديتيبط

همه مـيكاآمريجناحهايمطلوب خود كه هنگـام.خواسـتيچنان بـهاسرا اگر هم حماييليانوزارت را درتوانسـتينميحتكردندينميتاو

ب فشار مسـامانيبرابر دموكرات بيحيحزب وزيـرنخسـت.يـاوردتـابآلمان، اعتما»شرودر«وقت او به هم ز، روسـ»شرودر«.نداشتيادد يانبه

م آمربستيدل به نت.يكايياننه اويجهدر خـود نـه و شرودر حكومت نهوضع و منزلت آمريتياز در نبودنديكادرخشان رايزهـاچينا.برخوردار

نم»انتزنسبرگر« نظر ايك.گرفتيدر كـه را متعـارف درحتمـاالًاستنباطتعميكي بود آورده دست به گفتگو نتداديميمدو نادرسـتهـايييجـهو

نام.پرورانديم دانشـجو»انتزنسـبرگر«با دوران هسـتميياز آن.آشـنا دردانشجو جنبش از خكـرديمـيتحماييهنگام شـاهضـديهيبـديلـيو

ناميكتاب.بوديم به داشت شعور«هم فكرساز«يا»صنعت كـه»يصنعتاف بودسرزبانها نكته.تاده بوديچند آورده آن در توجه خور يكـيدر.در

نوشته جينايهااز كوچك نظرينـوعيبـيكتاب همـان ييـهپرداخـترسانه»يمرهوركها«و»آدورنو« با ارتباط در چاشـنيهمگـانيهـارا يبـا

آميادب هم نو.بوديختهبه و بود شـديسنورمانيسنده،شاعر يآدمـ.همهمه اما فرهنگ با هست و هينهاايبود درستيچبه موجب يشـياندرو

ا با ارتباط در ادبـ.شـودينميراناو ذوق و حـس بـه كـه خـوديهرجـام ميسنجنكتهكنديمراجعه بار ونشانديبه اسـتدالل بـه كـه جـا هـر و

م متوسل بشوديمنطق فرماروديميراههبه يـاشـاعر.كنـديمـيشـاتومعناياهيسندنو به الزاماً بودن داشـتنياسيسهاييشهانديخوب درست

روشنفكري/526 و تجدد

نوخصوصبهراينا.يستن و شـاعران با ارتباط دريرانـيايسـندگاندرشهرخصوصبهدوران از بيايستبيورپس دوران بـا ارتباط ويسـتدر

و به باالخره و آن از پس و مرداد بـايـژههشتم ارتبـاط و57انقـالبدركردهيادهايدرويحت تجربه آن از .يماپس

نيمردميرانيانا»انتزنسبرگر«نظراز خوددار و گويـديمـ.يستندبستهاز نوشيكيپس و گفتگو و گپ ساعت حسيگردي،چايفنجانيدندو

احتيدباكردمينم بگوياطبا ديزن.يمسخن پـايدمرا تـا باال ياهسـيينازد بعد اما ميدمپوش، او نيدربارهتوانيبا بغـرنج گفتگـيـزمطالب وبـه

ا.نشست از وقت نتينآن مـگيـرديميكلاييجهامر تمـامگويـديو دربا آدم ايدشرق و اشاره هنر از بگيهامبتواند نت.يـردمدد بـاز اييجـهبعـد

مگيرديميگرد آنانيدتأكيدباگويديو ازيـناازيانشرقيعنيكنم نظـرجـديگفتهينا!!ترندمتمدنيانآلمان يـادازكـهآننخسـت.يسـتنياو

آلمانبرديم چنيانكه شهرتيچارچوبيندر نيكنياز .يسـتندبرخـوردارميحصريمردمان شمار ايحترونديبه صـاحب كـه چنان زننده، يـنگاه

اسـت آزمـوده را آنـان صـراحت.قلم بـا خشـك، و وييروسـتايخشـند.يزانندهگر شرقينايگردو اگر بخواهيانكه آلمانيدرا بـهيدبسنجيانباسـرانجام.رسـيدينميملموسيزچيچه نبايرانيـاناكـهآنو ماننـديـدرا

م.گرفتيانشرقيهمه مردمانكنميتصور گـاه.يمهسـتتـريچيـدهپيمام را بسگوييم،يآنچه شـرقياريمانند نـدارياناز بـرخالفايم،بـاور مـا

شرقياريبس ندارياناز باور آن به كه آنچه قريمبابت بسا يمبـدهبانيچهحت كنـيو فـدا هـم را خـود رايبغرنجـيتوضـعينچنـيـنا.يمجـان

حتــيــايــكبـاتوانــدينمــ»انتزنسـبرگر« و كنــد درك سـفر بــهيچنــدبرسديدرستيكلگيريهاييجهنت هم.هم خود مينالبته هرسـهگويديجا

موارد در صريليخينفرمان گفتهيحهم برزبانيماسخن را انتقاداتمان ود.ايمندهرا در منظورش بـاتريرسميقدريدارهاياحتماالً نه است بوده

527/روشنفكري

عاد گويـديمـيونروحانيدرباره.حكومتييرغيانفرهنگيحتيايمردمب استاليكانيواتيشتررفتارشان تا بهيكگويديم.ينياست كه ازيكيبار

اساسيونروحان قانون در موجود تناقضات بـويـراناياز گفتـه دهسـخناست بوده سكوت مقابل طرف واكنش تنها ا.است، مـورديـناو تنهـا را

استادبييب بوده آورده حساب مينهم.به باز نوبينيميجا ييسـندهكهموقع نسنجيتما درست استيدهرا روحان.بوده آن بسا ايچه نظرينبا

نم اما است بوده اتوانستهيموافق در او با بنيناست بحـث به .شـيندبارها نيراندر ايكسانيستندكم از مـينكه صحبت تناقضات از كننـد،يگونه

اپوز در هم و حكومت در وقت.يسيونهم رسميككهياما هميمقام آنبا هنگام آن ميفرنگيكدر طبشوديهمصحبت طـور اظهـاريعـيبه از

خوددار ا.كنديمينظر بينتازه الزاماً شرق در سكوت ستينادبيينوعه بوديچ،كه تواند هم رضا و موافقت .عالمتم»هوفمنكريستينه« او رشـد«يدربارهياآپرسدياز هـم»يسـلمان

داشت حافظگويديم»انتزنسبرگر«يد؟صحبت از ايمگفتـنخست از يـنوفتوا هم او دوران در استيهعلييكه بوده شده صادر پاسـخ.او يـكدر

شـيروحان فقـه بـر بنـا گفـت مـا به مـرگيعهمتعصب بـا فتـوا اعتبـارمعنـايناياآيبترتينبد.گيرديميانپاتوافيصادركننده اسـتيبه آن

فتوا ايرشديهعلينيخماهللايتآيكه است؟ اعتبارشده پرسـشيـنفاقدعـوضگـذارديمـپاسـخيبـ»انتزنسـبرگر«را»هـوفمنيستينهكر« در وتوقگويديم به راجع نوروزنامهيفما قتـل و صـحبتيسـندگانهـا هـم

نشان.يمكرد ادادميواكنشها كشـوريـكيگـردخواهـدينمـيـرانكـهو شودياغيسركش قيدهفهم.قلمداد كه نوبودند ييشـهانديسـندگانتل

حتيبد است؛ ايبوده قـدرت محافل داشـتيـندر رواج در.اسـتنباطميزانگبحثيانكته»انتزنسبرگر«ينجاا مـنگويديم.كنديعنوان استنباطاينا در قدرتمنـدان كه فرسـايـاست بـه نسـبت پـايـمرژيشران ييناز

روشنفكري/528 و تجدد

م واكنش م.كننديهوشمندانه نظر نابنرسديبه و نامهم مسائل در ياديكهم و دارند تحمل بدهنديجاخالتواننديقدرت كـهينبرايسع.هم است

امت دارنديازبا نگاه را قدرت م.دادن طوالنيكيراناگويديبعد يفراگردبا فيطيدرا به او ايناگهـانروپاشـيكند؛ در اتحـاديـرانقـدرت بسـان

ندارديشورويرجماه بـوديناالبته.باور هوشمندانه هنگام آن در سخنسو از هم ا.يخارجيكيآن اينصاحب نوشتهينقلم در را يهـانكته

اصالحيادآورشدهمختلف نه اما هواخواهـانبود نـه و داشتند باور طلبانسو در دفعتـاًفرصـتيناننشـخارجخصوصبهيگرديتنبلشان و طلـب

طلب م»انتزنسبرگر«كهيمهمينكته.اصالح يـزيچيعنـيرانديبرزبانشن بارها و بارها هنگام آن در ايدهكه است مـينبوده كـه گويـدياسـت

تغيرانيانايشترب نميناگهانييرهم تجربـهيرازخواهنديرا ازيبـديكهدارندينا نمـ.خواهنـدينمنخويرانيانا.امر او كـه البتـهبينـديآنچـه و

اينايندببتواندينم كه سركوبهايناست براثر ميمنش درتوانـديخشنتغ بگييرمعرض .يردقرار

نمييسندهنو»هوفمنكريستينه« رها را بكنديما هرچـه رايشـترو اوم گوشه م.رانديبه او اياآپرسدياز ديراندر ماننـد يكشـورهايگـرهم

نشانه كرديـايديـددييهـامنطقه همـدليـدحـس ترورياز يسـتهايبـامـيسندهنو»انتزنسبرگرِ«ي؟اسالم پاسخ يمردمـانيسـتهاترورگويـديدر

ا هستند، هواپينانغاصب فقط ميماهانه تمامرباينديرا مـذهبيكيبلم غصب هم مكننديرا نت.رباينديو عظـيكبايجهدر يمعنـويمخسران

م ازترديديب»انتزنسبرگر«ينكتهينا.شويميمواجه و اسـت هوشمندانهحكاينگرانهروشنيزبينيت مـ.دارديتاو خـوديرانيـانادگويـيسـپس

دارنديبغرنجيهرابط اسالم تمـدنمسلمانكهآنبا.با از همانحال در اندفرهنگي،عرب ماز فاصله متماگيرنديفاتحان را خود البتـه.داننـديميزو

بس نظر مردمياريدر ياسـالم)امـت(=يجامعـهيـكتصـوريعاداز

529/روشنفكري

عماييشهر اينا.دارديقبس بـا ارتباط در او .يسـتنيـقدقيـرانسخنرفتارهــاياريبســكــهآنبــاگويــديمــســپس مــردم الدن«ياز را»بــن

اسالمپسندندينم برادر را او مياما اروپاينا.داننديخود ما را ييـاننكتهكنتوانيمينم درك همـ.يمدرست بـه واقع ايندر كـه اسـت يـنجهـت

جامعهيستهاترور حاشياسالميهادر نميهبه در.شـونديرانده سـرآخرمينجا چگويديا امت با مرتبط ديزياستنباط از ژرفتر .مـذاهبيگراست

هم مـپـرديمـ»هـوفمنيسـتينهكر«جايندرست و پـسگويـديوسـطتمدنها؟ اجتنـابيـناياآيدبگوهدخوايميعنيبرخورد يرناپـذبرخـوردبالفاصله لحن»انتزنسبرگر«است؟ »ينگتنهانت«يناگويديمآميزيرتحقيبا

اسـتنديشياساده تـوانيبسـتگيزهـاچياريبسـ!!وحشـتناك بـه داردايكاييانآمريادگيري بـرايامپراتوريك.يجهانيتموقعيندر يهمواره

پ جهان دشواريرامونفهم گريهاييبا بـه حتـيبـاندسـت و گـاهياسـترسمخواهدينم به را س.بشناسديتآن نظام حال يـدتأكيكـاآمرياسيتاازابيمخالفتكرديم پس اما ندارد سيازدهماسالم درياسـتهاييسـپتامبر

سربرم آمآورنديجهان ريختهكه مخاطرهيسكبا پر و ا.اندهستند نيـبـارو اجتنابياروييحال بـاينا1.يستنيرناپذتمدنها همـراه اگر را گفتگو

هم»انتزنسبرگر«ازيانوشته بخوانيندر انديمروزنامه دهـاييشـهبا راوا با بيرانارتباط ميايشترامروز آشنا ا.شويميبهتر از پـس روز يـنچنـد

نوشته هميامصاحبه در او مـيناز انتشار ييرنـدهدربرگ.يابـديروزنامها از او استنباطات و اوتوانينمترديديب.استيرانمالحظات بـا همواره

بود م.موافق نگـاهخـواهيميفقط آشـنايهـابـا او.يـابيمبيياو از آنچـهاوستبينيميم نگرش و فرهنگ صـرف.سطح هرحـال داوربه از ينظـر

ا به استينراجع باالتر مجموع در فرهنگ، مردمانسطح راياز خود كههم ايندر در ميرانرده نگـاهيكـاف.دهنـديقرار بـهيندازيـدبياسـت

1. Die Kunst des Deutens und Andeutens. FAZ21.10. 2001.

روشنفكري/530 و تجدد

گفتهنوشته و رمانينايهاها موقعيوطنيسنوحضرات مشـابهيتهاييدربب كجاينيدتا تا كجاست از ايكي.تفاوت مـونيكبارحضراتيناز يخدر

برموردا مثلث نم!از و بود گفته بـودمقدانميسخن چـه عرضشـان .صودمهايچارهبينا بگوياتيكلتواننديحداكثر سانسور به مقداريندراجع يو

آبك بزننديهم دم بشر حقوق ا.از مدافعان خود بشرينيرامانند .حقوقنوشتهبازگرديم ا.»انتزنسبرگر«يبه در آدمهـا1نوشتهيناو از نخست

موقعگويديم از سپس واقع.يتهاو مدر برزبان را خود .رانـديمالحظاتزن از آغاز سراپاپوشـگويـديميدر و ويدهمحجـب كمـرو ظـاهر بـه و

دادشدينم.محجوب دست او با.با معارفـه هنگام رايـدبه چـپ دسـتگذاشتيرو آلمانيناياگو.قلب »انتزنسـبرگر«.اسـتدانسـتهيمـيزن

ارزيآلمان برجسته و آرام را سـاعتنويسديم.كنديميابياو ربع از يپسم بر رخت محتاطانه ادب نخستبندديگفتگو، مـينو ظاهر .شـوديلبخند

م دشوديمعلوم حكومتگران با هينيكه به سـازگاريچهم .نـدارديوجهــدرلينه« ــه«و»ول دارد»گوت دوســت تقل.را ــداهــل ويشــرع.يســتنيتشخشرعييرغ خود .دهديميصرا

دسپس هنرمنديكبايداراز بـهنويسـديمـ.كنـديمـيـادزن هنـوزبود شده خانه وارد گذاشتيمزحمت كنار را حجاب شـد.كه معلوم بعد

بپــذيتهــاواقعخواهــدينمــ هــيــازدهم.يردرا بــه كــاريچســپتامبر وجــهآمر.يستنياسالميستهايترور دادهينايكاييانخود سـازمان را .انـدكار

دستگاهيستانهونيصييسهدس استو بوده ا.موساد دوازدهيـدارديـندرميرانيايهمانم گوش او به مسپرنديمؤدبانه سقف به ينچنـ.نگرنـديو

مييحماقتها اينانايمدارا.شناسنديرا كـهيـتواقعيـننشـانگر اسـتچيدهعقيآزاد هر از برتر .داننديميگرديزرا

مـنويسـديميبازاريكيدرباره بگذخواهـديچـون ووقـت رانـد

1. H. M. Enzensberger. Gelassene Tage im Iran. FAZ. 25.10. 2001.

531/روشنفكري

كس باشد نميسرگرم كه هم نوشـيزيچخواهديرا بـه يچـايدنبخردكوچكيزميرو.خوانديم پرچم ستارهياو از پر دارد .كوچـكيهاقرار

آمرينايشآرزو كه ماليكايياناست سر بريانبر ايكس.يزندبمب يـنباندا موافقت اردآدم از مـيناما دلـش هرچـه كه گويـديمـخواهـدينظر

پيروش اكثرگيرديميرا مـيرانيانايتكه ا.كننـديدنبال يچهـينجـادرنم را دهانش .بندديكس

بـرينام»كوچولوكاردينال« كـه منصـبيتشخصـيـكاسـت واالروحـان.نهـديميروحان دادن دسـت بـه او دادن واتيوندسـت يكـاندر

را.مانديم روحانيكاو روحـاكنديميفتوصيعالم حكومت راينكهم خرد ميروحانينا.دانديفاقد او سگويديبه مـذهبياسـياجبـار بـه

نتزنـديمـيبآس در ديو از جوانـان .گرداننـديروبرمـينراسـتيـنجـهميشگويانهپ گفتگو.گويديسخن اييدر دنبـال به شـكليـنكه سـخناندگيرديم دارنـديگريتعداد شركت يـنانويسـديمـ»انتزنسـبرگر«.هم

به را او دياراسموسيجدلهايادنشست اصالح جنبش دوران درينيدرم راييسـندهنوينايرانيايونروحانباارتباطترديديب.اندازدياروپا مـا

ب است بوده آورده وجد اآنيبه ابعاد و كار از بنِ آگـاهيـنكه يارتبـاطباشدياباشديافته كرده درك درست را جلـوهاساييسندهنو.آن كه يت

ن جذابيبرايزظاهر .دارديتاوباديدار او اسـتيدانشـجويـكبعد بـوده دانشـجويـنا.هدفمنـد

ميانخارج در زيمركـزيدانرا مـورديبـايو اصـفهان در جهـان نقـشم قرار انفورماتخواهديم.دهديخطاب آلمان ايكدر از و رويـنبخواند

بيزبانيهادانستهخواهديم را رينهم.يازمايدخود بـهيـشكـه نـدارداستيمعنا مـكـهآن چـالش بـه را آنيـنا.خوانـديپاسـداران از هـمهنگـاميخارجيكيسطحيهايداور اما مـياست ازشـوديزننـده كـهمـيآلمانيبرجستهييسندهنويكيسو دريـنا.آيـديبرزبان دانشـجو

روشنفكري/532 و تجدد

اخانه ارتباط ت.داردينترنتياش غرور و افتخار بـهكنديميفعربا پدرشدو دو است داده اجازه خانهستاو به آسـتانه.ياوردبيپدريدختر يدر

ميمرزها عمل ا.كنديمجاز مـيـنصاحب خـود از ينچنـپرسـديقلـمارزشيداريد شخصيچه كه آن»اتنزنسبرگر«چونيدارد كند؟يمياداز

اصفهانيك شارالتان بساي،جوان خوايكچه خـودكالهبردار بخت ستهخارج دوسه با سنگيرا ـ درياآ.دكنينسبك كه مـايكهركس با سفر

ب تماس فرهنگييندهنمايايددر آآن آلمانيااست؟ هزار مبتـذليهزارانا صرف آلمانينبه نمايكه مييندههستند شمار به آلمان روند؟يفرهنگ

دانشجوياآ خويي،هر و دانشجويخلق دانشجوست؟ييهر قشر معرّفباتوانديميفرنگيستتوريك از چنزگشتپس وطن يـدارهاييدينبه

در شرابخواريكرا مزاحيمجلس كننـدهسـرگرميداسـتانهاياهمچونبگو ميدباز چگونه ازيـلقبيـناتـوانياما را ييسـندهنويـكداسـتانها

در هم آن يرفت؟پذيآلمانيبرجستهيروزنامهيكسرشناسنفراين سه شيحضرات بـودهيرازدر رائـول«يدرسـفرنامه.انـدهممـ»شروت مشـهد بـه اصـفهان از كـه است در»اتنزنسـبرگر«.روديآمده

ش سفر با اندكيرازارتباط نويبا از او.كنـديمياديرانيااييسندهتمسخرآلمان به زجركشيرا ميزيچياقهرمان مرتاض سف.نامديبرابر يدسبلت

پرپشت پسنديو كه را.يستن»انتزنسبرگر«دارد او محجـب سراپا دختراناسـتاييسـندهنونويسديم.كننديمدور انباشـتهيشداسـتانها.معـروف

س از بخشـ.ينيهابدبترينياهاست آلمـانياحتماالً بـه كـه را او رمـان يازاست خوانده است شده بـهيـنايكسـايترجمه گفتـه»انتزنسـبرگر«را

ترديزگرديدرم.ستا است شده برپا ويدكه كشـورش به نسبت را خودبشر به ميتنسبت ه.كنديابراز سويچدر و .بينـدينمـياچارهييسمت

قصر باغ در ناهار هنگام بـهدانمينم(به هـم زحمت كجاست؟ منظورشا نام است نداده بپرسدينخود را اشـتهايليخ.)مكان بـا و است سرحال

533/روشنفكري

م رفتارهادانميم.يارخُببس.وردخيغذا چنـدانينايكه مـا قلـم اهـلهيستنينسنگ آميچ،كه و است جلف بـيختهگاه تفـرعن .پشـتوانهيبـا

احمديراثمينا آل جالل چنـدنفراز و شـاملو بـا و است مانده يبرجاميگرد اوج مگر.رسديبه همقلمـانشيرفتارها»انتزنسبرگر«اما و خود

غرب در نمـخصوصبهرا آلمان فقـطشناسـد؟يدر بدترنـد مراتـب بـهپوشــتواننــديمــ را خــود دارنــديدهتفــرعن ا.نگــاه در هــم او يــنخــود

كار واقع به ميستناشايمالحظات كـهييآدمهـايهمـه.دهديانجام راــديمــيفتوصــ ــهآمكن ــوعيخت ن ــا ب ــدوارمام.تمســخرياســت يروزي

آلمانيادداشتهايم به مودمنتشرشيانراجع چـه بـه دهم نشان يـنايـزانتاتحقيرفتارهـايانفرانسويايسيانانگليامردم و دارنـد در.يرآميـززننـده

نوينا ماييسندهمورد فخرفروشياندر ايهموطنانش امـا است يـنكردهنم را او ظاهر تحقيگرديناپسندد،يكه باب كـهيوقتيآلمان.استيراز

ظاهر هست هم ديچپ رفته لن.اردشسته آلمانآوردهيناز كه يوقتياندا بخواهد تسخراهيستگاههم را بليرآهن نخست .خـرديميوروديطكند

دياينلن كس چنيگريهر ايسخنينكه واقـع بـه اسـت نظـميـنگفتهتوصيانآلمانيمسخره استيفرا انقـالبيآلمان.كرده از اسـت عـاجز

سـريبندهيشتربيراز تا است خود نظمـورنظم يـنا.يـدجدياسـتقرارميفرهنگياتخصوص البته نميفتوصتوانيرا اما بريكيتوانيكرد را

آسانيگريد دانستيبه بـريراديا.مرجح اسـت»انتزنسـبرگر«كه واردمقطعينا در چرا كه كشورياست به مردمروديميحساس آداب نه كه

م را آنها نه و دارد دوست را تازفهمديآن گفتگـوخواهـديمهو مـروجنها در اما باشد توجيتهم ميهبه فرو موجود مـا.غلطدينظم او احتمـاالً

شا دارينيهمييستهرا روشنفكران»انتزنسبرگر«خود.دانديميمكه مانندشاهيرانيا ا.استدوران و مـيناناو رژانـدتوانسـتهيفقط آن بـهيـمبـا

برخ ندار.يزندمخالفت را آن رژدتوان به ندارند بـهيميو آن با و بنگرند

روشنفكري/534 و تجدد

برخ متكيزندمخالفت را خود تـودهيكه مـبه برابـر.دانـديهـا در چـپاستتوده عاجز ا»انتزنسبرگر«.ها از مسـتثنيـنهـم مگـر.يسـتنيامـر

حد»فوكو« فلسفهيعاديستژورناليكدر نكرد؟ اياتنزل ينچنـينكههم به باشد شده درينبنا هم مـهـمگونه توسـطشـكند؛يفـرو هـم آن

.يانگذارشبننوشتهبخشهاي مبعد روشن دداردياش همقطاران و او رايگـرشكه

مراسم حافظيادر بزرگداشت شجشن بـودهيرازبه كرده بـه.انـددعوتهيشاعرينچننويسديميدرست نداريجايچدر فـالگ.يمجهان يريبـهد ميواناز اشاره گفتگوهـاكنـديشاعر بـه بـاييو ارتبـاط در خـود كـه

ا»يواند« از و است داشته فتـواينگوته حـافظ زمـان در اويـهعلييكـها از و است بوده شده حـافينصادر واقع به حافظ بـودهكه هـم قـرآن ظ

ا اما سـتايناست از را او غالمبـارگيدختربـارگيشامر نداشـتهيو بـازنوجدييرغيسخنان.است حتـاييسندهاز ازيكه كلمـه چنـد نتوانسـته

فرهنيتاهم در بنوگحافظ درست.يسدآلمان به كهشوديميادآوريالبتههمه ايريهاييسختگيبا با است رفته مردم بر مهرسـكوتينكه نـه حال

نتوانسته)سكوتيتوطئه(= اجبار نه سنتهاو بـريمقدياند كه را كشوراستبداد مشدهيرهچيهر از امـايانكتهينا.بردارندياناند درسـت است

دقنآتوانستيم و جامع ا.كنديانبيقرا و مقاومت كـردهيستادگيآنچهمع به سنت اسـتيجراينااست نبوده بـودهيـكيـروين.كلمه فرهنـگ

هو امواج برابر در مقـام.زدايـييـتاست در.دارديچيـدهپيحـافظ را اوفردوسياسالميجمهورينهم برخالف پذي،هم، آغاز همان انـديرفتهاز

تفس با چند ايگردييهاجلوه.خاصيريهر ايناز ماننـديرانـيفرهنـگا ديستادگينوروز كهنشان است نم»انتزنسبرگر«اده را دركبينـديآنها و

آشناكندينم آنها با .نداردييچونمسپس شطرنج اختراعنويسدياز را آن ممنـوعدانديميرانيايو كه

535/روشنفكري

آوازخوان از است، خيشده مكنديميادياباندر محسوب جرم شود،يكهبرميدنتراشيشر مشمرديرا محسوب كفر همـهشـوديكه ينهـاايامـا

ب از پس ميستحاال انقالب از كه دوسال ايزمان(گذرديو در يـرانكـهمجديغير)بود شمار به مسخره منويسـديم.آينديو پاركهـا يزهـايدر

كردهيسنگ برپا مشطرنج نشـانگر كـه تغيـلاند متأسـفانه.اسـتييـربـه.استيقنادقگيريهايشيجهنت

تغميل قولييربه از بيكرا مكنديميانمعمار داردگويديكه حـق حاالنـوع اما كند كار جرييزورآزمـايباز مصـداقيـاندر كـه و«اسـت توقـف

چ»حركت همه اكنديمييرتغيليمترميليمتربهميزاست، تغينو از ازييـرحدنوينا.استياصالحيجنبشهايهمهياتخصوص قتـل ودگايسـنمعمار ن

مروزنامهيفتوق اشاره به را مآورديها انـديـدهفهميمـذهبيزعماگويديومناسب ابزار ميستنيترور بارآورديمرژيشفرساتوانديو به يدهـهيك.را

ب.بگذرديدبايگرد ميچارهمعمار آخر ملتـگويديسر هسـتيمـا ويمصـبورنم شكهآنبهترخواهيم،يخون .نيمكيزندگيزوفرنيدر

ا»انتزنسبرگر«اما شينبه به اعتراف از نمـيزوفرنيحد .كنـديقناعتاساسنويسديم آمياسالميجمهوريقانون شـيختههم به .يزوفرنياست

سو پارلمانيياز ميكدمكراتينظام همهپذيرديرا متناسـبينهادهايباسو از و آن نهايگرديبا مرجع را يشـورايكداند،يميتمشروعيياهللا

رهبر با دارد هينگهبان كـالميچكه امـا اسـت نكـرده انتخاب را او كسهمه.اوستياردراختيينها با كه است اينايمعتقد ازيـمرژيـناحوال

پـ نتواند كه جا هر و است گرفته درس كنـارشيشگذشته از آرام بـرودراينا.گذرديم عرصهخصوصبهگفته درسـتيخـارجياسـتسيدراينهم:نويسديمبعد.دانديم جنگيمرژينكه از را خود است توانسته

حت نگاهدارد آمدهيمردميتاكثريدور ستوه به آن از كه اهم امـريناندم ا.پسندنديرا از او نتگفتهيناما به مرسديماييجهاش بامزه .نمايديكه

روشنفكري/536 و تجدد

خ:گويـديم آرامشـيابانهـايدر اريتهـران كـه تنهـاحكمفرماسـت وپـاببتوانديم را راست!!يندخوابش مـدانـمينميگرديبه اگـر.گويـديچـه

بنـامينايمبخواه تناقض را برزبـانيسـخنترديـديبـيمسخنان گـزافايمانرانده اگر دوگانهينهااما مصداق ميمبدانييگورا گفـتتـوانيآنگاه

ايزوفرنيش به .يستنيرانيانمنحصرنمييسندهنوسرآخر است معترف كشـوريكباتوانيما بـه يسـفر

وضع به گفت،يتراجع سخن نمخصوصبهآن هم را زبانش .دانـديكهم وتوانيفقط فراداد كنـاريادداشتگوش و گوشـه در آنچه از برداشت

مجامعهيك.گذرديم او به نگويناگويديشناس اسـالم اسـالم ييـدقدرپيرانا استيايدبمبرياپكهآنازيشمدتها داشته فاتحـان.وجود را قـرآن

آوردند خارجه.مسلمان كـردهيس،انگليوزارت اختراع را اردن و عراقحال در پـياست هزارسـال چند از ما هسـتدانـيميمـيشكه امـا.يمكـه

مـيهارسانه سخن دارند تنفر كه آنچه از تنها »انتزنسـبرگر«.راننـديشماكسنويسديم كمتر ايالبته بينبه را نظـرش ادب.دارديمـيـانصراحت

با را خوددارانهينچنيپشتوانهيدپروپاقرص ادبيـنا.دانسـتيارفتارهمه در غرب ميبرخالف چشم به جامعه .خورديسطوح

پا»انتزنسبرگر« مـيقنـادقيسـخنيگرديبارياندر ورانـديبرزبـانتراژديكسنويسديم و عظمت بخواهد نباينايكه بفهمـد را يـدتمـدن

پ دام خمهايچدر ايـدبايفتد؛بياستسيو اشـعار و داسـتانها يرانيـانبـهفرادهد ا(گوش پـا!)درستينجاتا بعد مـلغـزديمـيش، يـا:نويسـديو

كييآدمهايزانگشگفتيلمهايف رايـديمجيـامخملبـافيارستمي،چونا.يندبب روزنامهيشبينهادر ماز وتـوانيها ويسـرخوردگيـد،امخشـم

كرديكيسرزندگ درك را نوشته.جامعه او با را يشپـيحتنصـيناشپا به افتاده چ:برديميانپا ببندد، گوش و چشم هريزيهركه مورد در كه

طرف م(!)دو آسانكند،يصدق .يابدينميمفرّيبه

537/روشنفكري

اسـت،يسندهنوداندينم.استانگيزيرتح»انتزنسبرگر«ينوشتهاينسيستژورنال اسـتياستمداراست، ناصـح اسـتيتگـريروايـااسـت،

اندك.متعارف كدام هر داردياز خود غربـ.با نگـاه است مسلم آنچه ياماجايجلوهينا.اوست محض نـاقصييخرد ظـاهر بـه را غـرب كه هممجلوه مبهسازديگر تكيعرفيگاهبرجاخواهديواقع ازيـهخـود و بزنـد

به چآنجا ن.بنگرديزهمه نگارش نظر نـدادهيزاز زحمـت چندان خود بهــت ــاره.اس درب ــه نكت ــد ــر،يچن نف ــد ــاديچن ــيازي ديك ــدار،دو ي

دگيريهايييجهنت از دعـوت آخر سر اما طرفهـايگـران،مبهم از يدعـوتايگرد خواه باشد، غرب واقعپوزيسيونخواه قبول يعنـيموجـوديـتبههيوضعينا برابر در اكه از انتقاد البته و دارد؛ قرار آنيبـيتواقعينمه

گفته برخالف جايكه به راه توصـيروشينا.ببردييخودش در يفكهبرگز شايدهمشاهداتش نباشديبرازندهيداست ا.او در او هرحـال يـنبه

روزنامه از دايهحرفينگاركار اريپلماتكه شد، ضعيكهم تريفرولو،توصيكار.نمايديم به هم اييرتغيفرولو اما قمييرتغينپرداخت در را

كرد جو و كـرديكجا.جست بسنده همان به و گرفت مـاييسـندهنو.رام را نمگيرديافراد خرج به هم حوصله نمونـه.دهدياما چند يلـيخيبا

عقايشپ افتاده پيديپا از كه اندكيشرا است پايداشته .كنـديميينباالالز ايامچه به اهابرماسيورگنيدارد.كارينبود از همـيـرانهم ينبـه

بود ناروشن و مبهم .اندازهنفرهيأتهياعضااز شروت«هميكيسه Raoul(»رائول Schrott(ناما.دارد نيناميراندر شده حوزه.يستشناخته رايآلمانيدر او امـا زبان

ــ م ــوب ــنديخ ــه.شناس ــهيامقال روزنام در داد ــار دو«يانتش ــهزود يچنــام»يتونــگتزا فاصــلهيــكگــزارش«بــه در »اكتبــر22تــا16يســفرا1).2001( مقالـهينعنوان گذاشـتهگزارش را سـو«انـدگونـه مـرزيبـه

1. Zur afghanischen Grenze.von Raoul Schrott. Süddeutsche Zeitung.27/28.Oktober 2001.S.16.

روشنفكري/538 و تجدد

خواندن»افغانستان شودجلوهيتا دخالتهـاينا1.گر همان از يجـايبيهمبهروزنامه مرا همواره كه است جلـوآفتابـهيادنگاران شـاهيدار مسـجد

ا.انــدازديمــ همــيــراندر مــينهــم را عرصــه.كننــديكارهــا در يهــمعرصهنگاريامهروزن در هم منتهـيو مردمـينشر، دسـت يكسـرهيبـه

ا.صالحيتيب بايندر پسـانترها تفصـيـدباره چنـيسـمبنويلبـه ينكـهك .ردخواهمشروت«.باري چنوشته»رائول با را مـيزهايياش بـهكنـديشـروع و

شـابـرديمـيانپا يانـدكيياروپـايعـاديخواننـدهيـكيبـرايدكـهخوانندهيزبرانگتوجه به نه اما افزايديميزيچيياروپاييختهفرهيباشد

خواننده نه مـيرانياخصوصبهيشرقياو خود به از.خوانـديرا كـه اواستيگرددوآن كن.1964تولد(جوانتر متولـديدتوجه انتزنسـبرگر كـه

در1929 موشگ وآدولف دن1934است استيابه اجـازه.)آمده خود بهمتحركدهديم و نكنجكاوتر مـ.يدبنمايزتر مشـهد بـه اصفهان .رودياز

قيسفرنامهيامقاله در سفرياساو بن«يهانامهبا پـ»يامينوالتر يشسختاستپا زندگ.افتاده استاشينامهدر شده بزرگ تونس در كه است .آمده

نما اسـتيبازرگانييندهپدرش بـوده ادبتـدريجبـه.كشـورش يـاتبـهميقيتطب كرسبندديدل بـرليـناياسـتاديو در را دسـتينرشـته بـه

كنـارينهاا.آورديم توصـسـفرنامه.بـه بـا را بناهـايفياش اصـفهانيازايمهمينكته.دآغازيم بهيهاسفرنامهينا.يدمنديادداشتهايندر كوتاه

كار و.يسندهنويكيبراخصوصبهاندسهليظاهر سـهل واقـع بـه امابخواه اگر هستند نوشتهيممتنع چيادر دسـتيردنـدانگيـزيكوتاه بـه

كن.يبده ندتا بنيكساميدهون ت.رايامينچون همهيزنگاه وانسانهاياوحركتها و مـيرامونيپيمكانها معنـابلعـديرا مجمـوع در آنهـاييو بـه

از.1 يكي را مقاله سه مجموعه اين ناماز به مونستر شهر يگـر«اهالي Manfred(»مـانفرد Jäger(فرستاد برايم لطف راه گردآورده.از خود را .امبقيه

539/روشنفكري

پدهديم هم به حال.انديوستهكه هر شروت«به وداريراثم»رائول استمدع مهمتر آن ش.ياز ميخاز شاه مسجد به اهللا بـهروديلطف آنجـا از و

نميدانمينايحت.چهلستون درست رايچهارگوشـه.بينـديرا ذكـرآنمعناكنديم نه مياما درك را تعركنديآن نه دسـتيفيو بـه آن از تازهانويسديم.دهديم بازيدانميندر جا.اندكردهيميچوگان ي،گـويبه

بر دراييدهسر چاندانداختهيميگونيكرا با او بـه را آن يـنوبدسـتهام سو آن يفرهنگرگبزيمجموعهيكدريفسخيسخن!!اندراندهيسو

حت .يتمدنيوچهلستونجهديمينجاااز كاشيفيتوص.به از كه نقشـهايكاريهاهم و

نگاه.يستنيجددهديم اندينه توصـبرانگيزيشهاست نه اسـتيفيوشايوقت.شاعرانه مالحظاتيدآدم، به سـفري،بنا وقـتروديمـيبـه آن

چيعيطب همه كه ميزاست انجام شتابزده »انتزنسـبرگر«ييآشـنا.دهديرااهمرا نميرانبا اجازه سنش .دهديندارد؛

بازدپس مـذهبيداز مكان چند عرفـياز قهـوهيو مـبـه روديخانـهبا سوئ.»انتزنسبرگر«همراه همسفر نوينايسياز در گفتـهشتهدو و هـاها

نميزيچ ا»انتزنسـبرگر«البته.شوديذكر آنيـناز امـا اسـت بزرگتـر دوايسيسوئ ندارديناز كم .دو

م»شروترائول« نفرخواهديكه سه گروه اول جوان ضمن هميدرم جدا دو آن از مـشوديباشد مشـهد به پرواز قصد هنگـام.كنـديو بـه

ميطبليدخر را دروغها انواع جا كمبود سبب آنهـاگويديبه شهامت با وم ذكر م.كنديرا سفارت عضو نوشوديهم هم هـميآلمـانايهيسندو و

دعوتيسيسوئيلمسازيف مهـميزهـاچيـنا.دارديرسـميكه واقـع بـهنميستندن اتوانيو كسـيـناز بـر هـم ايبابتهـا امـا گرفـت يـنخـرده

خييانياروپا مقيليكه و راستگو را ميدخود گفتارشان حتـداننديبه يودريانيشرق هنگـام بـه كـه هم نـادقيانكتـهيـزاويافـترا برزبـانيقرا

روشنفكري/540 و تجدد

مراننديم وقتيرد كشورهايكنند، مـيبه بازيـناآينـديمـا ويهـانـوعشاهكارهاييهادروغگو جزء ميشانرا حساب قهوه.آورنديبه همدر خانه

است بوده مكه همراهانش ا:پرسدياز به چرا احساسيم؟اآمدهينجاآخرتنها و ا.استكردهيمييانزوا كه است »كوچولـوييمـاجراجو«ينمعلوم

ندارد دوست چندان هم بهترينانا.را غـربيندر در و اروپـا در حالتا.كننـدييسخنسراتواننديم راسـتينجاهـادر غريبـه را خـود يـبهـمنمداننديم معنوتواننديو سفر آن بپيبه جلـوهيوندندگوته ازياو تـازه

دهند دست به نوينا.آن از اروپـايسندگاندست استادان فـراوانييو راآوردهگويي.اميدهد را انسان.اندنوبرش ازماننـديمـيشناسـانبسان كـه

ب خود كار حفـظيزارنـد،موضوع و كسـب خـاطر بـه تنهـا و انزجـار بـاتحق مورد مكان و محل به انسـانهارونديميقشغلشان مـوردييو كـه را

م قرار تحقدهنديمطالعه فخرفروشيگاه.كننديمياديربا خاطر به يهمكشورشا شكارچندر بازگشتيرشيانبسان هنگام .به

همهويسدنيميزهاييچ»شروترائول« ذكر بيكه .استفايدهيآنهامد عنوان به هرحال پـروازيكدرتوانديميلمسازيفايرانيشركتيربه

جاب مشهد برسانديابدبه آنجا را خود ساعته دو م.و مارك .پـردازديچهلنگريهاداور.ارزان ارزانيستنهايشو مـ.اندهم كه مشهد حـرمرسـديبه

مكهماما را چ.نامديميعيانشيرضا است ايزينخواسته از معنـا يـنبـابداند ا.مذهب در كرباليهتشبيناگر ميامثالً را تـريجـدآورد،ينجف

مينايحرفها.نموديم را آن مگيرديو تكرار جـد.كنديو آدم يچندتاند هم اروپاينا.استيدهرا از ميياندست بـ.شناسميرا راينتصورشـان

وقت كه اياست برارسنديمينجاهابه خواهنـديدنشانديهمه سرودستم بخواهند كه را هركس و ببيكباتواننديشكست دادن اگـر.يننداطالع

ببينهميبخواه اروپـا در را باينـيحضـرات وقـت نامـهيـدآن قبـل ازدارييبگويسي،بنو كار ا...ويچه مينجااما وابآدينايهمهآينديكه

541/روشنفكري

را تصـوريـرازگيرنـديمـيدهنادرهيكسرسوم دسـت دم همـواره را مـانت.كننديم ميجهدر مداريهمانخانهبا تماس چنـدنفرآيـديدر بـهيو كـه

خارج ميگردشگران هستنديسخس.دهنديخدمات چانـه.هم راننده بامزنديم ارزان هتل به معروديو هم را هتل همان قريداوريارو ارخود.دهديم

بديدار رضا امام حرم و بازار از بـرنگياو و بو بـهسـنجينكتـهيوفرنگيكيرترد.رسديميانپا جهانيكارمند خواربار ميسازمان بينديرا

مقدار فعاليو از او كه رقم و زميتهايشعدد دريعتوزيينهدر خواربـارم هرات مدهديشهر آلمان.كنديبازگو قول چ:زبانانيبه كه پس!يخُب

د به مرز بدون پزشكان سازمان از نفر دو آن قدر.آينديميدنشاز را ياوم شهر خـانوادهگرداننديدر بـا مـياو آشـنا ينديشـيده،ن.كننـديمهـاجر

ن خود مگويد،يميزچنانكه سـويتاكسـيـكباافتديراه در.مـرزيبـهاجــازهيبازرســيســتگاهايننخســت ــه ك را ــازميااو ب ــدارد ــدين .گردانن

قييماجراجوخواستهيم بيمتيارزان بهيازمايدرا يسـوارينماشيككهاست شده ختم جاده امتداد م.در تهران مآيديبه بعد قزوروديو وينبه

توصيقلعه با ايرفقيفيالموت مـ.يدارديناز بـاز كـه تهـران گـردديبهآزاد هتـل در كه است بـهيآزادي،خوشحال بـاز را آوردهدسـتخـود

از پس هم آن خوراكيكاست، و !!متفاوتيحمامديكي اروپـايگرديداردو به بازگشت روزنامـهدانـمينمـ.و يچـرا

دو«چونيمهم بمحتوايبيسفرنامهينا»يتونگتزايچهزود اهميـتيواست بوده رسانده چاپ به ادب.خاصيتيببو،يب.را ارزش نهينه و دارد

فرهنگ اطالعاتي؛ارزش نظر مياز كه اشهمـه.نـدارديتياهمدهد،يهمهستنديزهايچ شده ا.شناخته نكتهيناز بـاييهاگذشته ارتباط در كه را

م افغانستان ناروشنانديقنادقآورديمهاجران پ.و يموضـوعاتييشـينهباتوص .نداردييآشناكنديميفكه

روشنفكري/542 و تجدد

اسومين از ما موشـگ«يأتهيننفر Adolf(»آدولف Muschg(دارد .نـامسوئ ايكسان.استيسشهروند سـازماندهينكه را بـودهيسـفر انـدكـردهبوده هخواسته ايبيتركيأتياند راهيايدبيرانبه بـرايو بـايتـازه گفتگـو

برلخصوصبهيدبگشايرانا كنفرانس نينكه نظر مورد اهداف .يدمينجابهرمـانيسنـوداستان»موشگآدولف« و همانحـاليسنـواسـت در و

ادب مهمتـريبرخ.ياتمتخصص از را او زبـانيآلمـانيسـندگاننوينهمافراد.داننديم به آثارش ميدر هستكنديتوجه بـايشانيپريكه دارنـد،

گر به دست گناه يهـاخـانوادهيارزشـهايفروپاشـ...وانـديباناحساسبورژ و برموامتوسط روانشـناختيقعال.رسديرا مسائل جهت در وياو

خصوص.كنديميرسيروانكاو .پـردازديمـيـزنيسيانسوئيروحياتبهموشگ« رشته»آدولف دريسيانگلياتادبي،آلمانياتادبيدر فلسـفه و

كمبريخزور استيجو خوانده دب.درس در كـرديستـدريرستاننخستدر سپس نريكا،درآم.دانشگاهو ژاپن و استيزآلمان داده سال.درس به

دن1934 استيابه دربـارهگـزارشينوشتهيكتنها1.آمده يـنايگونـهاو از روزنامه.يافتمسفر در حوش و حول همان بـهيمطلبـ»فـاتز«يدر

درباره است رسانده اصل2.حافظيچاپ اينوشـتهيعنوان اسـتيـناوا در مـيعليرانكه حـافظ قدرت، ابر و قدرت دهنويسـديمـ.خواننـديه

آقااييقهدق منتظر كه نم(»دال«ياست ذكر را او كامل .يمهسـت)كندينامد از آغاز از غربيشرقيواناما ترجمهيـ و مـيگوته سخن .گويـديآن

نزدينبهتر قيآلمانينمونهيكترينو در فارسـياسرا شـعر حـافظ،يباپاول« است»گوته«.دانديم»ژان بوده نشناخته را او 3.قدر

اكتبــرنويســديمــســپس كوچــكيــأتهيــك.اســت2001اكنــونازبانيآلمانيسندگاننو سـفگويـديم.استيراندر گذشـته ژوئـن يردر

1. Biografie Adolf Muschg. Who‘s Who. copyright by rasscass und Content Verlag. Internet.2. FAZ 30.10. 2001. Adolf Muschg über Hafis.

ايننمي.3 استدانم برخوردار دقتي چه از .قياس

543/روشنفكري

جريسسوئ در او فرهنـگيدعوتيانو وزارت ييبرپـايختـهخودانگدرحافظيومسمپوز ـ پگوته ا.اندكردهيشنهادرا نبايـنالبته را او يـدسـخن

سـفممكـنيـرغ.گرفـتيجد كـه كشـوريكشـوريراسـت هـم يآنسـوئمحافظه چـون هرحـال.بدهـديشـنهاديپيختـهخودانگيسكـار بـه

خاتميشنهادپينانويسديم سفر از رسميقبل دعوت و آلمان دريبه اواست»رهنگهافيگفتگو«جهت مـ.بوده درهـميخهـاتاركـنميتصور را

ن.آميزديم ايدبگوخواهديميستمهم از قبـل يشـينمايحرفهـايـناواستي،خاتم بوده گفتگو م.طرفدار شـافزايديبعد در دويرازيمحاال بـا

ا هستيرانيهمكار سوم نفر منتظر »دال«يآقـاينا(!).داليآقايعنييموك است معلوم قاعدتاً ايستكه زيناز خواهـديمـ.آورديدرمـيـاداداهـا

ا از را مينخود اما سازد متشخص نـهبينييبابت كه را»انتزنسـبرگر«م اواگيرديميجد نـه سـعيسـيسوئيـنو ابتـدا در هرحـال بـه دارديكـه

جلوه با را درآوردطرفانـهيبيامشاهداتش نگـارش بعـد.بـه يـناالبتـهميظاهرطرفييب كنار بگذارديرا صراحت مـيشترو خـرج .دهـديبـه

اصرف از پسنديهقضيجنبهيننظر نويستنيدهباالخره دراييسـندهكهنو قصد به خود بگـذارديگردييكشورهايسندگانكشور انتظار در از.را

بگذرينا كه ميمهم اكنميتصور نفـريأتهيندر يسـيسوئيـنايسهكستن فكـريها كه است مـيبوده دنبـال بـاكـردهيرا ارتبـاط در اسـت

م.حكومتش حافظ آرامگاه درشـوديمـيادآوروگويدياز ايزمانـهكـهاست بوده آنجا در ماهيكازيشبياندكيعنييرسپتاميازدهماز:معنادار

م فرو جهان كه زمانهريزد،ياست اروپايبسان كه چنـيمقديگوته ينباگريسرنوشت به عصـريباندست در چهـاردهم قـرن بسـان البتـه و بود،

ا كه ميرانحافظ تجربه را مغوالن زمان.كرديهجوم اهكياز واردينجـابهنزديماشده بمبهايكيدر افغانستان در فرومييما خُـب،.ريزنـديهدفمند

چن باشـييهانكتهيسخنانيندر موافق خواه است، نهفته تأمل يـايمقابل

روشنفكري/544 و تجدد

م.مخالف روزنهنويسديبعد سويااز آن نگـاهيزميدر حـافظ قبـر بـهميچنبرياغرفهاندازم؛يم باز شـهبينميو دارديشپـايـرزركـه .قـرار

وضعيفيتوص از پاينايتكوتاه بعدازظهر آن در بـادهـديمـييزآرامگاه.يبانهاديچاشنياندك

كـهروشن موشـگ«اسـت دويآدمـ»آدولـف آن از متفـاوت اسـتدوستنويسديم.همراهش كشورش مـيننازنيدر انبـانشناسـديرا كـه

قولهااشيبيجيوتركامپ نقل با همواره پاول«ازييرا تـاسـازديپرمـ»ژانن به فرابخوانديازبسته را حـافظيرانيانا.آنها با كه است قرن خـودهفت

چن به د.زننـديمـيكـاريندست رهبـر البتـهينـياز تـا رفتگـر؛ گرفتـهغ.عشاقخصوصبه كشور بهيوانديران،اعربيِيردر عشق، شاعر حافظ،

داردياندازه اعتبار مقدس ن.قرآن همـيـزشاعر از را خـود قـرآنيننـاماست ا:گرفته حافظ استيناو .قرآن

دو»موشگآدولف« با مرا چنانكه مناسـبتنويسـديهمسفرش، بـهحافظينهفتصدم تولد شسالروز بودهيرازبه يسسـوئيرسـف.انـدخواندها در همنشينهم آنان با استينسفر احسـاسيانـدك:نويسـديمـ.شدهم اكنميغرور فارستوانديميرسفينكه فحاشـيبه ا!كنـديروان يـناز

ز از اكنديميادترجمميزنييايبگذشته از خوشحال اوينو بخـت كـهاياررا كنار مجلس در است توانسته و است يكبار.يندبنشيباييزينبوده

شا زنيدهم از سرحسادت زياز روسـريبـابس همكـارانياهسـيبـا ازسوئ شـروت«كـهكنديمياديسسفارت همسـفر»رائـول دو از جـوانتر ،

ميگرش،د گپ او استيبا ن.زده دارديستمعلوم نظـر در را نفر يـادورايزن بـ.واحد كه است معلوم حال هر چيشبه هـر زنـانيگـرديـزاز

ا در مينحاضر برخوردار او خاص توجه از خوشـحال.انـدشدهيتجمعا ايناز كه زيناست مترجم نزديشلبهايبازن او گوش به سـاختهيكرا

صدا با درِگوشبلنييو روكـردهيمانجويد كـه را آنچـه هـر و ياسـت

545/روشنفكري

م براديدهيصحنه ميشاست مترجميصدا.استكردهيترجمه بلندزيباز است بوده بودهيراضرور نشسته بلندگو كنار در تماسكه و اندنيانم بدن هميزدو سبب طبينبه ا.استبودهيميعيگفتگو كهينازممنوينا با تضاد در حتـيجـاريتهايعتماس دسـتيـتممنوعيو

است بوده خوشحال سخت گرفته، شكل زنان با ويـنا.دادن صـحنهگونهينا به را سكسيانكته سـرخوشكنـديمـيفتوصيآشكارا و

ز برابر در را خود اينايباييشدن مـابهاميبيرانيزن .رانـديبرزبـانركيزانمينا كرديمينچنيشرقيكاگر.استانگيزيرتحييگواز

ــا ــدترگفــتيمــي ب معــرض خوارنگريندر حتــيهــاانــواع يومانديشيهايضتبع ايولطرفيبيسيسوئينا.شديواقع ويندر سن

م درتوانديسال عمـوميكآشكارا ويمجلس وجـد همـه برابـر درنما را خود ايانشعف و نينسازد را وصـفيزعمل بـه وضـوح بـه

دركشديم را خود ضعف خودنماو مـييپرتو بـه.پوشـانديكـاذبنوع بيهرحال در گستاخانه رايگفتگو.احساسيانصداقت فرهنگها

گفتگو حد ميجنسيدر ا.دهديتنزل زمزمـهيناز در غرق وكه هـاايينجواها روايباييزينبا است دسـتيرضروروغيفتهشيتيبوده به

است.دهديم توانسته است خوشحال سخت كه ااو باشينكنار .دزنم هم قول نقل او نقل.كندياز چيقولچه آن از رايزهاييبهتر او كـه

آقا انداختن دست برسانندياري»دال«يدر ا.هم جمله زيناز يبازنم او آقا:گويديبه صندل»دال«يآن چند طرفيكه استآن نشسته تر

در نامزد را مييزهجايافتخود شاداندينوبل دريدو امسال يافتهمرند»موشگ«بعد.كند نشد:افزايديميبا موفق هم باز ييكتابهـا!اما

آقــا آثــار»دال«ياز اســت خوانــده ســفرش از قبــل كــه يجــديرااستانييانسانها.داندينم سـايـرفقياز در ثـروتيههسـتند .روشـن

ا كه است بهتريديناام»دال«ينمعتقد به ميوجهينرا .كنـديوصف

روشنفكري/546 و تجدد

آا در دارد اثريمكان بتواند بنشـاندينده بـار به خود ا.از يـنمعمـوالًم زبان بر جوانان با ارتباط در را .آورنديحرف

سخنران»دال«يآقاينانويسدمي هـاشيدر ازيچگفـت بهتـر كـسحافظ است نتوانسته مگوته در كند؛ درك ايفرهنگها پليانرا از يـنبهتر

گفتگوتوانينم هر كرد، مييتصور ارتباط از سـربرياننخست انسان دوا.كشديم سخنانيكينجادر با ارتباط در موشگ«لحظه توقـف»آدولفكس.كنيميم ايستنيآخر نـهيـدبگو»دال«يآقـايـنبه توكـه آقاجـان

گوتهدانييميآلمان نه ميشناسو نه ددانييو گوته بـااستنباط ارتبـاط ردقت چه از مبنـايحافظ چـه و اسـت بوده ادبـييبرخوردار نظـر يـاياز

نويفرهنگ سه برابر در چرا است، كـهزبـانيآلمـانيمدعييسندهداشتههر خوانـدهحالبه خـودش و خـود زبـان بـه را گوته سه فضـلهر انـدرفتارهاينهمكني؟يميفروش و ايحرفها نزد را او عمالً يـنمضحكشنو ايسندهسه باور به بنگـرينكه موشكافانه چنانچه مالحظاتشـانيمبنده

چنـدان اعتبار از هرحال نيبه برخـوردار حتـيسـتهـم و ارزش يفاقـدم .سازدياحترام

موشگ« م»آدولف گسـتاخ»دال«يآقـاينانويسديبعد سـبب دريبـهم ممكن و است؛ بوده سابوديزندان با دريرهمراه كـه كشورش روشنفكران

ها برلينريشكنفرانس در بـرودينبول زنـدان بـه بـاز بودنـد كـرده .شركتسبز است(=برگزاركنندگان آلمان در سبزها حزب نكـرده.)منظورش جرأت

رژندبود بركشيممخالفان و شعاردادن از بازدارنـديهاتنكهيدنِرا .قرمزشـانا خاطر آزاينبه ميبايزيدمنشهمه عـوض در هنگـاميهمانانشـانسبزها بـه

بها خانه به پرداختنـدييبازگشت نـادق.گـران يسـبزها.اسـتيقسـخنانشبـرل كنفـرانس آغـاز در را مخالفتهـا آن انتظـار وينآلمان يمـدتتـانداشـتند

دهندتوانستندينم سروسامان را خود برايانجرينا.واكنش .بعديبماندازارتباينهمدر سپس ديكط نكنديمياديگرنفر معلـوم يسـتكـه

547/روشنفكري

است نمـ.چكاره ذكر را او كامل اييسـندهنويـايآدمـيدشـا.كنـدينامب را نامش است نخواسته كه باشد شده كـارينا.ياوردشناخته البتـه يهم

ن ايرتحقيبو.يستقشنگ اياآيديبرميوهشيناز از همينهراس ينكهبدهنديپاسخاآدمه او م.به هرحال يشـخندزنانن»گ«يآقـانويسـديبه

ا در بيانمينگفت در رفتن شـدهيسـندگاننوينزندان محبـوب چنـانبا كه جايداست موقع نو»رزرو«به بـه آرامـش بـا بتوان تا يسـندگيكرد

بيك!پرداخت مينا.پايهيسخن بـه رژينـيمعيـزانسخن زمـان يـمدرميشينپ اميدرست انمود در كاريمرژينا هرحال مخاطرهيبه پر .است

آقا چ»موشگ«يالبته ميزهمه مسخره سـكنديرا طنز با زنـدگياهو يازمردمان و نميمردم مشناسديكه بـرل.گويـديسخن كنفـرانس مـنيندر

تنكه رنگ دياالبته كه نميادبهيدمرا اما كسـيشانادانميندارم چه يازتنكهيااستيدهشن كه است خوانده رنـگيشنمـايكجا بـه شـده داده

خانم است؟ بوده طبيراهنشپيقرمز و درآورد تنكـهبوديميعيرا اشكهشود آشكار .هم

حافظيناباري مجلس در هم نفر كلمهسه گفتهياچند اما.اندسخنديشبيسيسوينا دو آن ايگراز استينبه داشته توجه ييگـو.مجلس

هميهمه در او اسـتينسفر شـده خالصـه را.مجلس گوتـه و حـافظپـاول«بـاگيرد،يم مقا»ژان آقـاروديورمـيسـهدر سـخت»دال«يو رادنوازديم نميرآو را پ.بخشديمدنش كـراواتيـراهنرنـگ كـه»دال«و

دارديجا مـ،خود مسخره هم را او هكنـديسبلت همزمـان .رايـأتشوموشگ« اداندينم»آدولف شهبانو»دال«يآقاينكه درگاه از التماس يبا

ب زندان از زمان همان در ايرونوقت گرنه و مـينآمد هـم وگرفـتيراحسابيحساب .رسيدمي»دال«بها»موشگآدولف« كنار ميندر انويسديمالحظات در يهعلانيرمردم

حافظ ابرقدرت و مـ.خواننديمقدرت قـرآن هـم حـافظ خوانـدهيخود

روشنفكري/548 و تجدد

شرا تحت روزگار آن در و معناهايطياست كـارييدشوار به را چندگانهمعناينا.استگرفتهيم عجـييچند مخلـوق بـا پرودگـار سـاختهينرا

نيحت.است قرآن ايزقرائت آميچندگانگينبا ا.استيختهدرهم ينجاازم افت اكنديناگهان بحثينكتهينو حال هر ديزانگبه كه اسـتيدهرا

ميست،زييچندمعنايعني معنـاسازديمرتبط چند چـادرييبا از.بـودنايكقول ميرانيزن بـاينانويسديآزادمنش اسـت؛ سركوب نماد چادر

بدونينا نمـخصـوصبهزنيكچادراينحال روسـتاها توانسـتهيدرهمراه بدون حرفهيابرادرياست برود، راه كنـدياپدر دنبـال بـهيـارا

ب راه حرفها.يابددانشگاه بهزنديميمعمولييبعد مردان نگاه با ارتباط درواسطه به ميزنان سرانجام و هنويسديچادر او ايچخود ماننـد يـرانجا

ا اجباربدون زينتا متوجه استيباييحد ا.نشده از مجموعـهينسرآخرمسازديماييهنظر نمافرهنـگگويـديو عرضـه كمبـود در يـانمبادلـه

آنگردد،يم وفور در .نهشپايان در ميرازاقامت ادبـيجلسهيكباشوديتوأم هـر.يخوانشنو درشركتييسندهشش نمايككننده آثارييهاتكهياتكهيشتاالر از

م حاضران بر را برويروكهآنازيشپنويسديم.خواننديخود يمصحنهوقت اما زدند كف شديرو»دال«يآقايمردم استقبال مورد آمد يدصحنه

مسـن.گرفتقرار ازياتكـه»دال«تـرهمكار بـود انباشـته كـه برخوانـدا.»آ«يهجاها مدتيدپر»دال«ينجادر را او و درآغـوشيطـوالنيوسطاز.گرفت جاكهآنپس رويشبه و گرفـتاشيصندليبازگشت قـراررويقطرات چشمانش از كـهنوشتهياشك نشـد آن از مانع اما چكاند اش

صدا رويقويبا از ستاينهميبم را گوته و بخواند .كنديشدستنوشتهحافظ استگوته بوده كرده درك .را

پاپس ادبياناز صـحنهيشتربيخوانش بـه بودنـد دختران كه حاضرانهمه از و آوردند نشاننوشتهيسندگاننويهجوم و درخواستيهايشانها را

549/روشنفكري

در به حداقل و ميافتكردند بسنده ازيـكيچهـنويسـديم.كردنديامضازينا نميبادختران را رامـاآثـارتوانسـتنديمييچندتايدشاشناختند،يما

اينانا.ندبخوان در را ما و بودند فراداده گوش ما به ويدهدينجافقط بودند؛كهيكافينهم شوند»هواخواه«بود م.ما سرزميوا:افزايديبعد كـهينيبرا نينبه شاعران به عشق باشديازهمه در»دال«يآقايدشا.داشته كـه هم را

سيانمينا امواج بوياهدر بود باشندلمسياسيدهفرورفته را!!كرده مـا امـانكرديكس راست!لمس داردينايبه مشكل زنان با بـدبخت»دال«ينا.مرد

شما و ندارد؛يليشكل سـب»موشگ«هم و رفتارها تشـبيلشاو، راه از يهرام اداندينميدشا.كنديخوار هنرپ»دال«ينكه اصل ويشـهدر اسـت بـوده

ارتباط همچونيهر حرفـه:گفتيميرند.نگرديمنقشيكرا يادرستم كه حرفـهتوانستيرا بـه و كنارگذاشـت برساند كمال به را يگـرديااو

نرس كمال به آن در كه نشسـتها»دال«يـنا.يدروآورد حـداكثريرازشـيدراماكوشيدهيم شود ظاهر پدربزرگ نقش در موشگ«است ينهمـ»آدولف

نم هم اردينجاادر.پسندديرا مينضمن مطرح اشوديپرسش چرا ينكها با نفر فخرفروشينسه گفتگويهمه عنوان ايتحت به آمدهيرانفرهنگها

وقت!اندبوده ديچرا نميگريشما كنخواهيـدينمـيـاپسنديديرا يـددركنزدكوشيديم از آن كنيكبا برقرار تماس حتـيـدهم يتوسـعهيبـرايو

برنامه به دست بزنيزيرروابط واقـعيـانغربيزهـايچيـنايـد؟هم بـه رام ناصمدانمينادرست نمـ»موشگ«يآقاينا.يمانهو محتواهـا .پـردازديبه

س دختران ميبازپوشياهانبوه نمبينديرا ابيندياما دريـنكـه دختـر همـهدارنديتجمعاتينچن فعال سـخنايرانـيايسندگاننويناياشركت چـه ز

دهگفته و بخش.يگردييمحتواينكتهاهاند تنها ظـواهرياو توصـاز يفراهمكنديم به مينو اكتفا هم .كندياندازه

تماشاپس به تهران به بازگشت ايمسابقهياز عـراقيـرانفوتبـال ـبانشينديم بركهآنو پيكدو اوانجامـديمـيـرانايـروزيبه نظـر بـه

روشنفكري/550 و تجدد

خ خطرناك بزرگ ميابانيتجمعات بار حتينا.نشانديبه يـنايحضرتشادمان نميمردميهاينوع درك پا.كنديرا بـازياندر از را خـود يدرك

مالفوتب مآورديبرزبان اگويديو ايبازيندر به را آنيـنتوپ و سـوم دروازهبرنديسو جز به هو بازيكيچبان نـيكنـاناز دسـتحـق دارد

را گيردبهخود ابزاريعنيكار همان بـرايدرست كـه تـوپيرا گـرفتنشده ا.اندخلق چيلتمثيناز يسـنجنكتـهينا.پردازديميگرديزهاييبه

جدرااو د.بينمينميچندان است .يگربساآنچه برايندر نگاه ايسه است جالب نوينمن كـه يسـندگاناست

مـيياروپا ما به باال توريـكونگرنـدياز كوتـاه تبـديسـتيسـفر يلراهميكبهكننديم بر و داورينشناخت به دست اگـر.زننـديمياساس

حافظ مهم ذكر مستقكننديرا درك سبب به نه است گوته سبب ازيمبهمـيرانـياييچارهبييسندهنويك.حافظ هـم دسـتگيرنـديرا را او و

هم.اندازنديم آخر سر گفتگوينو ابزار مـيرا يگفتگـو.داننـديتمدنهامبناياتمدنها هنوز بـهيافتهنياستواريفلسفيفرهنگها رسـد چـه است

س2001سال پرتو در جهان منماييياهكه ا.استزيستهيهم حـاليـنبانتينهم استيزنيمشخصييجهسفر بارآورده برگزارش.به در1يبنا كـه

ديرزيجهانيشبكه سـوئيـرانايـانميادبـيدارهايعنوان آمـدهيسوچن سال:خوانيميميناست از نو2001پس آدولـفيسندگانيكه چـون

شروتموشگ رائول انتزنسبرگرو مگنوس هانس بهيننخستيبراو بارمبادله انگيفرهيمنظور همكاران بودنـديرانيبا شـده دعـوت تهران به

ا آلمان بايننخست را نتيكدعوت در گفـت؛ پاسخ متقابل يجـهدعوتميكاكنون زنده آلمانيرانيايسندگاننويانارتباط سـوئيو در يسزبان

اسـت گرفتـه شكل آلمان ا.و واقـع واكنشـهاينهـابـه بـهييهمـه اسـتبرل اينكنفرانس تصور به اسـتيسرانجامروپاييانكه نداشته بـه.خوش

:نك.1 .Achse der Dichter. Literatur. Akuelle projekte. Internet.

551/روشنفكري

دهنـدينهمـيدندكوشيگرديقيطر ادامـه را بـرل.كـار در ازيننخسـتديگانشايوشدار چهـرهيگرانو و كنند صحبت كردند يگـرديادعوت

جمهور نماياسالمياز به هميشرا بعد و هينبگذارند سـهيـأتسـفركارهازبانيآلمانينفر شهرنهنمويبرا.يگرديو امپوريمندنياراز يـرو

كنار در كردند دعوت چهلتن اوروا«و»ييـرليوهانـا«حسن »يـدررافائـلادب باشنديخوانش جا.داشته اييتا در يـنايدمدينترنتيايشبكهينكه

سال تا سوئيماندهساز2003برنامه در است بوده ويسشده تهران در واصفهانيرازش .و

1388يورشهرانديشه،

ميستچروشنفكري چه گويد؟يو

مقدمهتعرمفهوم ايروشنفكريفو پريراندر ينا.استيشانيدستخوش

م.يستنياتازهيزچيشانيپر چشم به هم گذشته دسـتيـاخورديدرنحو به فضايكم در بـوديفكريمبهم ا.شناور شـنيـندر يدماواخـر

روزنامهيكي ااز بوديرانينگاران كرده تقاضا لندن را»يدنزگيآنتون«درمتـرجمحتمĤًيند،بب كمـك د.بـه هنگـام وضـعيدهپرسـيـداربـه بـود

انگليروشنفكر اسـت؟يسدر چـارچوب»يـدنزگيآنتـون«چگونه دراندكينهم فرصت در اختيصحبتها در بـودهياركه گفتـه بـود گذاشته

انگل در ما نداريساست مروزنامه!!يمروشنفكر ويانسالنگار مـات مـانگرزدهيرتح او استيستهبه مـ.بوده روشـنفكركـردهيتصور اسـت

چ ماستيزيبودن تصور و مهم افتخـار،»يـدنزگ«استكردهيبس بـام حساب به روشنفكر را خود درينايتواقع.آورديحداقل، كـه است

روشــنفكريسانگلــ و و.نــدارديتــياهميروشــنفكر شــغل كــس هــرهم به و دارد را خود براينتخصص اهمياعتبار .دشـمريبرميتيخود

اجتماع»يدنزگ«مثالً علوم متخصص را بـسدانـديمـيخود بـه.و نـه

روشنفكري/554 و تجدد

ا مانند فيكيفورينجا،خود، نهبندديم1يلسوفپسوند راكهآنو خودم .دانديروشنفكر

وينايرانادر بـه روشـنفكر فرهنـگيـژهاصطالح بـهاز فرانسـهكاال ويوارداتييصورت به و گرفته دههيژهوام تقليدر بـا يـدچهل

سارتريقنادق پل ژان شداز بسته كار آثـاريزندگيحتياريبس.به ونم را نمياشناختنديسارتر بـود.شناختنديدرست شـده او د«اما مـ«

م همه و باشنديروز سارتر مـثالًيزيچياخواستند حـدود، همان دركامو« هميزن»يستانسياليسماگز«يسطحيبحثها.»آلبر دريندر دورهبـرودآنيبيافترواجيرانا عمق به س.كه اجتمـاعياسـيرفتـار يوجــد»ســارتر« مباحــث نــه بــود جــذاب كــه يفلســفهيبــود.»يستانسياليسماگز«

ايستبيورشهراز كسينبه روشنفكر ميسو بـاشديدانسته كـهو است مخالف وجههحكومت حال هر برايابه ويچپ دست خود

م كس.كنديپا رژياگر بـا سرسـختانه مخالفـت يـدترديانـدكيـمدرچنياكرديم طبيردرگخواستينميمباحثينبا طـور بـه يعـيشود،

نم سخطينهم.بوديروشنفكر معيلتبدادهكش به ميـارشد يزانـيوــرا ــهيب جرگ ــه ب ــنفكريورود نت.يروش ــهدر ــهيج ــاچپيهم يه

ــاده ــس م ــنفكر روش را ــود خ ــه ــتنديانگاران ــماردانس ش ــاه پن در يوپـ افتـادهيشاصطالحات تعـدادينيسـتيلنيپـا سيو ياسـيواژگـان

م جا روشنفكر را خود دزدنديروزمره ميگرانو مرتجع .خواندنديراناشينا آنجا از انقالبشديمياستنباط را خود چپ، دتريكه يگرانازدتدانسيم ميگرانو خوار سازشكار حد در .شمرديرا

رشـته.1 اسـتادان فلسـفه، مترجمان كه است شده ايران مد رادر فلسـفه شـارحان و فلسـفه يبنامند تارنماي.فيلسوف فلسفي«در معامالت و حكمت توريستي فيلسـوف»آژانس را يكديگر

مي بي.كنندخطاب سيد هم ميانمايهحاال و كردهحقيقت خود مرشد را روزاي براي مرتب و اندمي او زيارت به .روندمبادا

555/روشنفكري

ميدههيفضادر كه شهريراثچهل كسـيسـتبيورخوار رايبـود،نبود چپ با مخالفت ه.جرأت كه كسيچ،چپ آغاز حتيدر جـرأتيرانبود توده حزب با جرتدريجبه.مخالفت دسـتخوشيجهانيانكه چـپ

م در شد، ترديشاندچپايرانيانِيانانشقاق تفسـيدهاييهم بـه يرنسبتماركسيروس گرفتيسماز نت.شكل چيسممائوئيجهدر ازيگرديزهاييو

پدينا رفتاريداردست اساس اما تغيگشت دستخوش .نگشـتييرچپچـيشورو و سازشـكار انقالبـينشد نت.يشـد فرهنـگيجـهدر همـان

دگرانديشيانداستبداد طرد پـفتياادامهيشيو آنجـا تا كـهيشو رفـتف ســازمايحتــيشــاندگرانديزيكــيحــذف ماننــديمــوازنهايدر چــپ

الگوبرداريزنينمجاهد چپ مق.شدياز در فقط حكومـتيـاساستبدادچپيدهپسند چپ، صفوف در گروهيانگرانبود، يامـريكـي،چريهاوحتـيانقالب كسـ.نمـوديمـيدهپسـنديو حكومـت زنـدانياگـر بـه را

فرانداختيم و ميادفغان آسمان به اعضـارسـيديهمه اگـر يـكيامـاسيكياحزب ذرهياسيسازمان خاطر رهبـرانيابه دسـتور به يـاخطا

رهبرانيبخشيحت ميااز قتل به بـهياذرهرسيدند،يفعاالن كه اعتراضنم نميزنبرانگيزينتحسيهانگاهيچ،هرسيديگوش چشم به .خورديكم

لنكرانهنو حسام قتل از است هنوز كه ديز نميگرانو ابـيـاروديسخنبه را آنها كشورها.آورنديمياداكراه حزبـييدر سـنت كه آلمان يچون

همهاييرينهد دارد حزبيوجود درون بايروابط عاميدهم مقررات طبقبگ شكل خاص عضويردو اگر مقامهـايو كـه كند ثابت يحزبـيبتواند

كشوريميتصم مقررات كـردهيرمغايايخالف اتخـاذ اساسـنامه انـدبـاطرتيم از قضايقواند تصمييمقامات آن ابطال احـزاب.شوديمخواستار

ا در حزبيرانچپ درون روابط مياما خود ملك كمتـردانستنديرا ينوخينايدربارهيسخن را ميانتروابط فقـطينا.كردنديوانمود را نكتـه

عنوان ابه چـپ هـم هنوز كه دهم نشان تا كردم ذكر حاضـريـراننمونه

روشنفكري/556 و تجدد

نحويذشتهگيستن به را ايوارسـيجديخود تـازه و روشيـنكنـدروشنفكر را گذاشتن نويسرپوش مينطراز حساب .آورديبه

روشنفكراين از عام جاياستنباط به را همـهييكار كه ويرساند اعضـاجر به وخاياسيسيانهايوابستگان به روشـنفكريشاندچپيژهص را خـود

دامنه.دانستنديم معنايفتعرينايالبته كه بود گسترده ازرمـقيبـييآنقدرزيافترواجيروشنفكر شمار سياديو يناننشـيهحاشـيحتـيـاياسيوناز

مياسيس خطاب روشنفكر ايهنگام.كردنديرا در»روشـنفكران«انبوهينكهاز57انقالب فرصـتخواه سر از خواه و باور انقالبيطلبـسر رويگـريبـه

كسان و رسيآوردند در قـدرتيدنرا همـهيـاريبـه خـالف كـه يدادنـدميروشنفكرينايشينپيادعاها مـكردنـديعمل عـادكننـد،يو ازيمـردم

دل حدروشنفكران به شدند بسيزده امروز يروشـنفكريسكهيناياريكهغ سر از ميظرا غضب اندنكوهند،يو سر از .يشهنه

اما نميندر كوتاه تعرخواهيميگفتار بپـردازيـفبه يـايمروشـنفكرروشنفكريفيتعر از بـدهيتازه دسـت تعريـايمبـه موجـوديفهـايبـر

پ.يفزاييمب كه هرجا روشـنفكريايدبيشالبته از را خـود آنياسـتنباط درب اآنيبكنيميميانحوزه تعارينكه وقف را .يمكنيروشنفكريفرساله

كسـانييمبگـوخـواهيميميشترباينجادر گـروهي،چـه چـهيـاهـاچـهاييسازمانها ميراندر روشنفكر دربست را مانددانستهيخود وداننـديوگـروهكهآنسرانجام چـه و كسـان اييهـاچه بـر كـهيـنتصـور دارنـد

نماينيديروشنفكر ا.كننديميندگيرا بـهينتصورم پـرداختن كه استايگـرديروشـنفكرياروشنفكرازمحضيفيتعر چنـدانيـندر دوران

ن بسيروشنفكر.يستسودمند مانند دياريهم مقوالت يخصـلتيگـرازروشنفكر.استيافتهيتخصص از گفتن عنـوانيسخن مفهـوميـكبـه

جا به راه شـدهكـهآنمگـربـردينمييجامع روشـن آن .باشـدكـاربردــنفكر ــونيروش كن دوران ــتربيدر ــيش ــايهمقول دريتخصص و ــت اس

557/روشنفكري

زينمعياحوزه دارد پرسشيراكاربرد طرح به حوزه آن مسائل به نسبتگذشته.پردازديم داشـتيروشنفكريكدر هم بـايمعام ارتبـاط در كـه

كل د.آورديسربرمياجتماعيمسائل امروز هم اعتبـاريگـرآن يچنـدانمگ شراندارد در ندرتيطير به و .خاص

بنديطبقهبايرانايراخيسالهيكصديروشنفكراگر يخيتـاريبندطبقهيكرا

دورهيدشايمكنيبررس افتديخيتاريسه سودمند دوره.بتواند پـنج اگرنظربگ در هم نمـيريمرا دور مطلوب منطق از يهايبنـدطبقـه.افتـيميباز

فوايخيتار مهمتريديمعموالً كه دورهينشدارند فهـم به رساندن يمددتقس.استينيمع دورهبندييمدر مشروطتوانيمياسه شهريتاز يورتا

شهريستب از سپس گفت، بهمـنيسـتبيورسخن از57تـا بـاالخره وحاضر57بهمن زمان حال.تا تقسيدر دورهبندييمكه يفاصـلهياپـنج

فاصلهيرضاشاه مـ57تامرداد28يو نظـر در هـم ا.گيـرديرا يـنبـهاسالميهادورهتوانيميبنديمتقس مثـليحكومت كـرد، اضـافه هم را

پا57مقطع تحميانتا پايلي،جنگ از تحميانو خـرداديليجنگ دوم تااصالح شكست از دورهو تا .حاضريطلبان

مبتنبنديهاييتقسيم دورهيكه بر واقـيخيتـاريهاهستند سـعدر يعخصوص گـروهيـكعامياتدارند و ويهـادوره بربكشـند را آن غالـب

حال.بشناسند تقسيدر كـهيموضـوعبنديهاييمكه دارنـد را آن قـدرتگروه درتنوع را نيكها پيزدوره فهم به و بكشند رخ يكيچيدگيهايبه

ب كمك فوا.رساننددوره كدام محـدوديـدهر دارنـديتهاييو همـراه 1.بـه

درباره.1 تفصيل به پاريس دانشگاه در سخنراني يك در پيش تفسيمسالها دري ممكـن بنديهايگفتـهحوزه سـخن روشنفكري مفهوم بـا.امي جلسـه آن ر«رياسـت وقـت»يشـاريـان اسـتاد ،

بود و.ايرانشناسي يادداشـتها از بسـياري آلمـان در ناخواسته اقامت و زندگي آشفتگي سبب بهنمي را .يابمكتابهايم

روشنفكري/558 و تجدد

رستهتوانيميزنيموضوعبندييمتقسيبرا گرفـتيكليچند نظـر درجستجويا به رسته هر روآوردبنـديهايييمتقسـيدر اگـر.خـاص مـثالً

بپـذ»چـپيروشـنفكر«اصطالح داريريم،را گـروهيـمامكـان يهـابـههميمتفاوتيروشنفكر برسيرستهيندر ا.يمچپ باينجـادر يـدناچـار

تقسيقيتلف موضـوعيخيتـاربندييماز گويو كـه آورد دسـت يـايبـهواقع و فرهنگياجتماعيتمقصود روشنفكريبرا.باشديـ چپينمونه

مشروط عصر روشنفكريكسرهاستيزيچيتدر از دريمتفاوت چـپبهمن انقالب ه.57عصر تقسيكيچپس تنهايهابنديماز بـهيوافـييبه

ن معيبيترككهآنمگريستندمقصود گيارهااز كار به بـهيـايريمرا بسـتهعلم نيهدف هنگام به معيازخود بجويبيتركيارهاياز .ييمسودروشـنفكريگريدبنديتقسيم از دسته سه به كه دارد توجـهيوجود

روشنفكريمذهبيروشنفكري،مليروشنفكر.كنديم يهيبـد.چپيوهر در كه ايكاست طرستهيناز گـروهياگسـتردهيـفها يافـتهـااز

هرشونديم نوبهيككه توجهيبه خور در بنـدييمتقسـيـنا.انـدخودسبب به خاصكهآنفقط پيهدف فاقـديتاهمگيرديميرا وگرنه دارد

استتـيامعـج ا.مطلوب واقديـبنيمـتقسنـيدر ـياسيستهايـيعـبهفرهنگياجتماع آنيرانايسالهيكصديـ بـر فـرض و است شده توجه

ا از كه ميناست تبتوانيراه تاريينيبه از حتيختازه و يتفاهميمعاصرعرصـه در دسـتيـراياسـيسيتازه امـروز ايافـتان از گذشـتهيـنو

عمليفكريرخدادها سنجيكصدسالهيدورهيو كشـيدرا نقـد به .يدوا به توجه با مرييهانكتهبندييمتقسينفعالً مورد هر در درآوريـميا و

تار مقاطع نيخيهمانحال ميزرا قرار توجه مورد .دهيميجابجا

559/روشنفكري

يملروشنفكرتـازگيمليروشنفكريدربارهسخن چنـدان بـهيگرچه امـا نـدارد

جايكعنوان تا مييمفهوم، بادانم،يكه كـه چنان و توجـهيـدمطرح ازاست نشده حال.برخوردار روشنفكريدر به راجع بسيكه سخنيارچپ

است وينيديروشنفكريدربارهيارفته ايژهبه سـريراخيسالهايندرصدا دربـارهانفراويو اسـت، افتـاده راه يـزيچيملـيروشـنفكريبهبا.استياوردهسربرنيرچشمگ روشـنفكريدنخست كـه داشـت يدرنظر

دقيملــ چنــدان ــ.يســتنيقــياصــطالح ب دارد ملــتوجــه وانديشــييهــگراناند ــيش ايمل ــراندر ــه.ي گوش اياآن ــناز ــي ــييمل ــهانديش ك را

ميسنتيچارچوبها قرار پرسش مورد ميرا يملـيروشنفكرتوانيدهدهمهيدنام .رايمليشگراناندينه

مليرامونپيستبيدههيدورهيونمل ويمحور نفـت صـنعت شدنشخص مصدقيتسپس ازدكتر پس و شدند مدد28مطرح به تنها مردادخاطره و صحنهينام در مصدق محمد گشـتندياستسيدكتر .مانـدگار

مل مفهوم هم روشنفكريالبته مشروطيمليو عصر ايتدر استنباطينبابويادشده دورهدمتفاوت در هم اخيسخصوصبهيد،جديو يـر،سـال

ا صاحب كوشينكه اييهاوهجليدقلم بر ملينتازه كـهيفزايـدبيمفهومدلبستگ حد شخصيدر حتيابرجستهيتبه و محدود مصدق بـهيچون

نماندياعتبار .محبوسروشنفكردر كه سان همان روشنفكريواقع و يممفـاهينـيديچپ

منسجم و نميواحد شمار نيمليروشنفكرروند،يبه بـاتـوانينميزراتعريشههميبرايكبارواحديچارچوبيمترس ازيميمفاه.درآورديفبه

مسينا در هم اجتماعيردست تغيتحوالت معرض مييردر گيرنـديقرارب بسته هم پيفكريهايدگرگونهو و آراسته نو امـا.شـونديمـيراسـتهاز

سعيهنگام تـاريككنيميميكه مسـيمبكشـيخيخـط هـميريو بـه

روشنفكري/560 و تجدد

نمايوستهپ م،يمبگذاريشبه واقع اندكوشيميبه راه وحـدتيشيدناز بهب معناهايابيمدست نودهندهيوندپيخيتاريو حـاليبراييو و گذشـته

.يمكنيمتنظملتا اساسـيجنبش مفهـوم دو با نفت صنعت سـروكاريملـيشدن

مشروطهيهمهيعنييتمشروطيونمليكي.يمدار كه يشـهپيخواهآنانبكردنديم دخالت برابر در ايگانگانو و ميستادگيمقاومت سـتودند،يرا

د پهلويگريو عصر مليدر كـه وينوخـواهييشـهانديـرانايـوناولا تكيرانيتجدد با ايهرا ضرورت قضـايكيجادبر حفـظي،ملـيينظـام

ا دلبستگيراناستقالل ابراز با تـاريو پيشپـيحبـه اسـالم، ادنديونـدازتاريشپيرانايختار با اسالم اسالميخاز شماريرانايدوران ايو يـناز

م آرمانها از برمخواستنديدست دفاع به آنها از كسان.خاستنديو يبعدهاچپ مانديشيكه جار حتزدند،يرا فكـريو بـه توسل با كه آنان پسانتر

عرصهياسالم به پا وياسيسياتحيفعاالنه خواهان مشروطه گذاشتند،متجدد را رانكوهيدنديطلبان آنان نـاقصيـاو انقـالب يعنـيمـدافعان

مشروطه خرده(=انقالب بهتـريابورژواهاانقالب انقـالبيندر حالـتم)اهابورژو مدرنياكردنديخطاب مغربيستهايشبه چنانناميدنديگرا

تجدد پهلوكه عصر هميطلبان به را منياول سرزنش .كردندياعتبارمليانجردر مليجنبش نفت، صنعت نفـسيرانايونشدن به اعتماد

آرمانهاايسابقهيب از دفاع به شهامت با و كردند .برخاسـتنديمليكسبم واقع ملتوانيبه جنبش كه نخسـتيگفت نفت صنعت جنـبشينشدن

مشروطيراناياتوده انقالب از ميتپس شمار ا.آيديبه جنـبش،يـنبـاايونمل قانونخواهيراندر آرمان فقط نه شدند عـدالتيموفق رايطلبـو

جنبشـ پشـتوانهيمردمـيهمچون و اندازنـد راه نظيابـه يبـرايـركـمآرمانهـايشـرفتپيآرمانها توانسـتند بـل آورنـد، دسـت بـه تجـدد يوايطلبتجدد و قانون استقرار نيجادمانند را صـورتيزعدالتخانه يـكبـه

561/روشنفكري

مردم ا.درآورنديحركت مليـناز دريـونگذشـته توانسـتند كـه بودنـدمل رويجنبش نفت صنعت خارجياروييشدن دخالت ويبا اقتصـاد در

تبدياستس را آرمانهايلكشور مردميعمومييبه ا.كننديو جـايـنتـانتوانيكسيدشا ايافترا با مخالفـتينكه منسـجم و روشـن استداللن.ندك ايمذهبيروهاياگر مشروطكوشنديميراندر مليتبه جنبش يو

معنا نفت ديگردييشدن و كننـد برجسـته را خـود نقـش و يگـربدهندب را جلوهيااهميتينقشها خود به اهموابسته از باز سازند، نقـشيتگر

هكاهدينمخواهييمل را،يچ،كه آنـان خود هـميونمـذهبيعنـيبل را،جرگهاييجز پـذيـناساسـايـرازكنـديمـيونمليز را جنـبش يرادو

ارزشونديم در تنها سنجشهايابيو به ميگرديينقشها درآونـديرو نـهقض مذهب.يهاصل از دسته آن به اكنون مشـروطيونيما جنـبش رايتكـه

ميافاجعه قلمداد شـكننديبزرگ اعـدام انحـرافاهللافضـليخو نمـاد راا مينمحض ابـرازييهـاگروهينچنقاًاتفا.پردازيمينمداننديانقالب بـا

جايكسرهينظر هم ميبرايدجديگاهيمتفاوت، پا و دست كننديخودنت در غنايجهكه همرسانند،يمياريمباحثيبه روكـهآنو يـاروييدر

حركت با مشروطيخود چون ازيمليايتبزرگ ناچار نفت صنعت شدنمـيامجموعهيارائه استداللها دشـوندياز رايگاهشـانجايـتنهاركـه

م شمار.سازديروشن مذهبياما ويوناز ايژهبه اخيندر سـال يـرچنـدروشنفكريطلباصالحيعنوانهايرز دريياصـولگرايحتـيـاينـيديو

آشفته با نوعيشهانديفضايسازعمل فكر ماغتشايو دامن را زننـديشنم معلوم سرانجام ريكشوديكه به و دارد قرار ماستيكجا گويد؟يچه

حركتهـاكـهآنازپيش ايمبپـردازيملـيگـرديبـه يـادآورينجـادرملشويميم معناگرايييكه به گرايانيمل.يستنيمليروشنفكريالزاماًبقايروهايين كه سربلنديرانايهستند مـينايو را يـنا.طلبنـديكشور

روشنفكرتواننديميشهاييگرايايشگراينچن اامـيرندبگيرتأثيملياز

روشنفكري/562 و تجدد

روشنفكر با يخاصـيشـياندروشـنيملـيروشـنفكر.يستندنيهمساندرباره تأمل به كه اياست جايرانتمدن بـه دارد، ويگـاهعالقـه گذشـته

ميكنون پرسشهاانديشديآن اياديبنييو بـاايندر ارتبـاط در و رتبـاطمـيرسـا عنــوان دربـارهكنــديتمــدنها ناچــار سرنوشــتيو و سرشــت

ميگديتمدنها هم همه.انديشدير كنار در انتقادينهاايالبته سنجش يبهاند ديملهاييشهاز روشنفكريهاگروهيگرو اصطالح ميبه .آورديرو

پشتوانهگرايييمل سيااما درهـايييشـهاندينچنـيبـراياسـياسـت وامكانات آوردن فراهم تمـدنيهمانحال بسـتر در تفكـر و تأمـل منظور به

دورهيرانامليون.يرانيا مليطوالنيادر ملـگرايييمباحث انديشـييومل جنبش به ساختند منحصر دكتـريرا آن رهبـر و نفـت صـنعت شـدن

مصدق ا.محمد مقابل ايرادهاييدر به وارينكه تفكر مـطرز كـهشـديدتاريكچرا مهم وجوديرانايخيجنبش در شخصيكويانجريكرا

م بسگفتيمكنيديخالصه هم هنوز و نمـاديناگوينديمياريند جنـبشخواه شخصيراناياستقالل و مصـدقيتاست مـنشيـكنمـاددكتـر

مينا.استياسيس امكان البته فكردهديسخن نظر از بـهيكه محـدودپد وليدهدو همينماند سبب به عمل نميندر مشخص، نام پـاشـديدو

گسترده و گذاشت وراتر اندرا اخيـناكوشش.يشيدتر دوران در يـرقلـمحوزهينا مفهوم فقط نه كه است ايبوده بـايرانـيتمدن بـل بپـراكنم را

مـورد فرهنـگيمطالعات و مهـاجرت و افغانسـتان ابعـاديشناسـماننـدملياتازه ملـيفزايمبانديشييبر مفهوم به دهم سوق را آن اصوالً ــيوبنيتمدن گرفتار ا.مانمنگرايييمليبستهاتا فـراوانينهزميندر سـخن

جا در و باياست داديدخود توجه آن بنوينهم.به يكپـ«كـهيسـمقدرناش»برداران گاه تنها ايانهنه بيناز انـد،كـردهيـدتقلمأخـذذكـريسخن

زياندك كردهانديدهغلطياديهم تصور اندو معنـايتمدنييشهاند يبـهاستسياسييرانايعنييكنونيرانايهژمون منطقه ازيبرخاميدهشن.در

563/روشنفكري

م بزنديدبايراناگوينديآنان منطقه در را اول يكودارنديبرميا!حرفتار نحويخكتاب به را رونويافغانستان خودكننديميسيموهن نام به و

نشر س«ييهدر اقتصادياسياطالعات مـ»ماهانـهيـ چـاپ رسـاننديبـهمعناآنيب بتوانند تاريتمدنييكه آن ناآگاهانـهيحت.بدهنديخبه اغلـب

بازنويدادهارويستي،پشتونيرهايتفسيراس هنگامكنند؛يميسيرا كهيوسردب نشريربه ميهآن كپشوديگفته افغانسـتانيـكبـردارييكه وياثـر

شخصجلوه نام به اثر آن ساختن ميكاريگرديگر است گويدينادرستم خجالت كنم بگويناكشميچه .يمرا

فاصلهيرانامليون دهـهيدر گفتـاريسـيسه نتوانسـتند پنجـاه تـاپ هم به و دهنداييوستهمنسجم سروسامان ب.را از پـس آغاز وتيسـدر

گفتـار كـه راندنـد سـخن قانون حكومت استقرار از مرداد بـوديهشتدنباله اساس در و هميخردمندانه دهـهگروهينمباحث در ازيهـا پـس

افراطيونملتدريجبهاما.يستبيورشهر برابر خـالگرييدر جـا يچـپبهتـر در و دادنـد دست از را خود جوانان و گفتارهـاينكردند يحالـت

كردند خود آن از و برگرفتند را بدنه.چپ يـناگرايـييملـيسـنتيدربـه غالـب گفتـار قـانون حكوت از سخن همچنان و نداد رخ البته وضع

م س.آمديشمار به مخصوصبهچپويلغزش خـارجگرايانيملياندرفرصتها كه كشور جريشتريبيآزادانهياز تمـام شـدت بـا يـانداشـتند

بد.يافت رسكار ديدانجا مليانميتفاوتيگركه و نبوديچپ .مشهودسـنتيونمل57انقالبيآستانهدر و شـدند منقسـم دريـانگرابـاز

صـديافراديأته بختيقيچـون شـماريدندسربركشـيـارو بـايـزنيودوسـوهاييدگاهدينشگز و افـراديهمـبهم وجـود سـنجابيدر يچـون

مأو و مينا.جستنديملجاء را جانكاهيجديبرشيدباياتوانيمقطع وتار آورديونمليخدر حساب مدت.به اندك جايدر يخيتـاريگـاهناچـار

رق به را آزاديبانيخود نهضت مذهبيچون متحمـليونو و واگذاشـتند

روشنفكري/564 و تجدد

اصل.گشتندياربسيهايسخت رايـانجرينايعامل فاصـلهيـدبادردنـاكم سيمليروشنفكريانافتادن درانديشـانياسـيس.دانستيملياسيونو

هم نه البته دورانـدبـيندوريشه،اساس، رويسـتندنيشو بـه يـدادهايوب ميشتربالفصل افقهابندنديدل به .دوردستيتا

مگرايييمليدوشاخهاين اصل در جبهـهاييدهپدتوانيرا يخاصبهيمل ضمن در و وحدتياددانست دوسو هر در كه روداشت و يهنظر

نداشت وجود بختيقيصديعني.هم سنجابياربا و نبود آنيزنيهمسو باحت و همياريبسيدو هميهاسازماناز شايقيصد.مسلكانشو بتوانيدرا

ايتشخصترينجممنس ارزيندر .كرديابيمجموعهاينابا تمام با و مليرادهاييحال به جبههيونكه و مجموع يمليدر

م قاطع ضرس به امروز است، وارد خاص طور آتـوانيبه يينـدهگفـتسيفكر فرهنگياسيو روشـنفكريرانايـ آن انديملـياز هـاييشـهو

ايمل معنايرانخواهيو استيگستردهيدر روزگـ.آن درياراگر همـهخو چپ مدپرتو آآراستند،يرا مليندهاكنون تمدنييبه تعلـقانديشـيـ

كس و خودآرايدارد جز ملييرا پرتو بـودياچـارهگرايييدر .نخواهـدوطن جهانيجهان انديو بتواننـدلرزانهايييهپايشيـ كـه دارند آن از تر

مل با رقابت تمدنانديشييدر علـميننونگريو جهـانيـنا.كننـدقـدرس دوران به تازه م»يتهمدرن«چوبدستبايدهوطنان وشونديميدانوارد

ا بر مـينتصورشان را همـه كـه مـهراسـانندياست سـخنانتواننـديومبتنـخانمانيب كه را ايخود سـوگريـزييـرانبـر هـر در اسـت پنهـان

زينانا.بپراكنند چيرندحقيستانيدو بـه غـرب در اقامت به جز يـزيكهنميگرد كـهيگردشـگاهينـانايبـرايـرانا.نهنديارزش موقـت اسـتكرد»يتهمدرنيشو«يكيگاهتوانيم اجرا آن دريننـوانديشييمل.در

ا مشترك تمدن به رو مليرانيمقابل چارچوب در و يكشورگراييِيداردجلـوهيراس و ماند پايهـانخواهد بـراناپـذيرييـانجـذاب يهمـهيرا

565/روشنفكري

فرهنگ ادوستداران تمـدن ارمغـيـنو بـه آوردانمنطقـه يـنا.خواهـدجهانيروشنفكر صلح همزانديشـديمـيبه تـرويتمـدنيسـتيو يجرا

همهدهديم از مهمتر زبانهـايبقاكهآنو و فرهنگهـا و يحـوزهياقواما ايرانيتمدن انسجام پرتو در همبسـتگينرا و يـانميگسـتردهيتمدن

مياجزا طلب پكنديآن تفص.گيردمييو يملـنفكريروشـيليپرداختروشنفكر كنون.استيگرديفرصتيازمندنيتمدنيو توجـهيگفتار با را

روشنفكر به مينيديخاص .دهيميادامه

ينيدروشنفكريروشنفكرينيديايمذهبيروشنفكرآنچه از سـازديمـجدايمليرا

فكر استيمحور دوم چانديشانيند.گروه مـذهبيـزهمه منظـر از رافاينا.نگرنديم تفكر مينااشيدهطرز كه متواندياست ينداراندياندر

تقو گروهـيتبه معنـايـند.ينجامـدبيانسجام همچـونييدر گسـتردهبراكنديمعمليدئولوژيا پاسخهايهمهيو ممكـنيـاروشـنييامور

م ايتمزينا.دهديارائه فقط دينـييـرغيـدئولوژيهايايـايـدئولوژيراهمهتواننديم نه تفكريگرديداشت، مبتنـخصـوصبهاشكال بـريكـه

باشند گرفته شكل شك آغازينيديروشنفكر.اصالت در انقالب از پسمانديشيليميحتياگرايييمل خوار جهـانشـمرديرا پنـاه در يوطنـو

كمونياتازه با رقابت دزديمـيسـمكوس ايـنو همچـون يـدئولوژيرااكرديميمعرف به نينو ميزنام روشـنفكرانفروخت؛يفخر مقطع آن در

بسينيد سياريو جرينيدياستمداراناز برابـر ديـاندر راينشـانچـپ،ا مكردنديميغتبلماندگارويابديدئولوژيبسان رواج 1.دادنديو

جلسه.1 در انقالب از پس بار نخستين ابطحيبراي آقا حاج دفتر در معاوناي هنگام آن در كهبا ميزگردي در بود ارشاد محققوزارت مهدي طباطباييشركت جواد خانيكيو نفـرو يـك و

مـاركسگدي تعبير به كاذب شعور يعني ايدئولوژي گفتم در.ر گفتگـو ايـن حاصـل بـود قـراربرسدمجله چاپ به معاونت دگرانديشان.ي عليه گسترده يورش تصـميماما ايـن تحقـق مـانع

قاضيان.شد ـ ابطحي آقايان را ميجلسه بـا.كردنداداره گفتگـويي در را فكـر همين ←بعدها

روشنفكري/566 و تجدد

روشنفكرسخن بهمـنخصوصبهينيدياز از ا57پس رونـقيـراندرگروه به و ميگرفت فكر اكردنديكه تـازهيـنبا سـخنان دارنـدياانقـالب

بيدبخشيتيهو صحنهترديديكه در حضورشان تداوم فكـرياسـتسيبه وبرا.شديمنته اشكال موجب ديآنچه اينيروشنفكر آغـازينشد در كه بود

كسدانينم چه فكريستند چه و دهنديرا قرار خود سرمشق .راگستردهينيديشهايگرايانقالبموج حضور سـرانجامينمجاهديو

مدت اندك عليفكريصحنهيدر سود به يعتيشر.چرخانديعتيشريرانوعيتهاييمز به كه مقايداشت در را بقيسهاو جايـهبا ممتـازيگـاهيدر

م نزدكهآننخست.داديقرار ارتبـاط آزاديـكدر نهضـت بـا دو.يبـودنوعكهآنيگرد از بود متأثر داييرهالجزيسمماركسيسخنانش هم ينكه

نما به دگذاشتيميشرا هم سـببكهآنسوم.راياجتماعيالكتيكو بهسارتر پل ژان ماترشديماستدالل بيخيتارياليسماز گرفت كـهآنيبهره

ماتريازين به اعتباريالكتيكدياليسمباشد به هـميكه و بـود فلسـفه همنت.يزگرنيد ديجهدر نمينيمبارزان كـهشديرا چنان كرد خطاب مرتجع

م هنگام آن تا عبدالناصرخروشچفيلتجل.كرديچپ جمال طـرحاز وغييهنظر رشد مناسـبداريسرمايهيرراه بـرايبستر شـدنيبـود مطـرح

اسالم تعبياليستضدامپريمبارزان طلبانه.يانروسيربه استقالل يجنبشدلچـبسيزنيرهزـالج دـتر براگريـيسب مليبود مـذهبيمبارزان ـيــ

دقيمعنايدجديبتركينا.گراماركس نميقيچندان و آنشـدينداشتمتمايكسرهرا و ولـيزمشخص وشـديمـيكرد افـراد وجـود در را آن

حماييجنبشها بـه و برخاسـتيـتبازشناخت آن بـهيـااز بسـته را آننيتموقع هويازو برخورداركردياز و.ت بـه چپ جنبش در دريـژهالبته

كردمنشريه→ عنوان كيان ديني.ي روشنفكر تا كردند حذف را قسمت اين آنجا ايـندر شـانبياورد زبان بر بار نخستين براي را اصالح.نكته بـودهطلبانمشكل گفتـاربرداري همـان همواره

كردم ذكر برلين در كه كـه.است برگزارشـد زمـاني در درست ابطحي آقا حاج دفتر در نشستبرنامه آن از پس شداندكي سازماندهي فرهنگي تهاجم با مبارزه .ي

567/روشنفكري

مائويستيكاستريبخشها اييمقاومتهايستيو برابر يروسـيـرتعبيـندرواقعاريدپد اما اياسيسيتهايگشت روز آن جهان عجيندر يـبمعجون

م حماپسنديديرا از حتيتو دريجترويو .كردينميغآنراستيعتيشرعلي چنيبه شـ.بـوديمعجونيننماد سـنت بـه يعياو

حد به داشت عالقه سخت جايخطابه را موعظه كـرديگزينكه .نوشتنبس عمل برانگياريدر عواطف حاصل سخنانش لحظـهييختهاز يهمان

ب و بود ميبرايزنيرايهاييگترديديخطابه بار به درنشانديمخاطبان كـهتودههلويپيمرژيفضا سخت مدوم د.نموديپسند وآغازيـديمـيـناز

سو مـييدرهر بـكشـيديسرك نيمطـالبپـروايو درينديشـيدهژرف رامياستسيخلسهيضاف حاضران ضعفها.پراكنديو يپهلـويـمرژياز

ا ضمن در نمـيتواقعيندوم كـه متفـاوتهـايييشـهاندگذاشـتيبودشود شر.مطرح ايعتيامثال مـيناز بهـره دجسـتنديفضا پنـاه در يـن،و

تصور.پراكندنديميشهاند به ميناكهآنحكومت افكار از تواننـديدستبازدارنده اندياسد برابر نحويستيكمونهاييشهدر به چندانيباشند نه

مع حد تا را آنها مينيروشن اكرديتحمل از همينغافل هايشهاندينكهنوعيزن ماركسياز گرفتهيسماز .اندالهام

روشنفكرشريعتي نماد اينـيديشد ويـندر درخصـوصبـهدورهانقالب ه57آغاز نبـوديگريدينيدپردازيشهانديچكه مرحـوم.مطـرح

عدهيمطهر جز كسيارا ا.شـناختينميمعدود اويـناز آثـار گذشـتهبس حتـ.نداشتكنندهيجخصلت كـه آنجـا نياز نظـر جـوانيروهـاياز

تري،مذهب نماد نمقيآخوند شمار به تحول مقطـعآمديو در 57خاصـههمه انديمذهب يِانقالبيروهاينيكه بودنـددهندهيرونهاييشهخواستار

شر .روآوردنديعتيبهايعتيشر رهبريندر و انقالب رهبر نزد در يتيشخصيمذهبيمقطع

نم طرفينمجاهد.نموديمطلوب وينعـدر بودنـد كـرده مصـادره را او

روشنفكري/568 و تجدد

مويشفكرها بود ديشده پينمجاهد.ساالرانيندماغ انقـالبيشكه ازسالخودياصليبدنه مقطع در ا1354را در(يسـمماركسيـدئولوژيبه

نك بودنـديمتسل)1386مرداد11.شرق.رتبايعلويرضاعل.ضمن كردهانقالب از نقش57پس برپايعمليكه فكـرآنييدر خـالء از ينداشتند

حوزه در آراينيديموجود با و جستند شـريشـيبهره از كـهيعتي،تـازهماركسيشترپ به اتكاء كمـاليسمبا حـد در بودنـد، گذشته در او از كامل

كردند فرصتيتجلينمجاهدرهبري.استفاده .بـوديانقالبـيطلبـكاملوس هر و است خوب ماست سود به ايابيدستيبرااييلههرچه امرينبه

موجه جلوهينمجاهد.خوب، مياگرچه جار را اسالم بـهزدنـدياز امـاپايراست قـدرت كسب راه لنـيبنـددر مجاهـد.بودنـدينبـه ينسـازمان

مصادترديديب بـودنيكدربستادعايبارزيقاز روشـنفكر به سازماناعضــا.اســت و خــود مــيشســازمان، روشــنفكر همــهدانســتيرا يوآخوندهايتروحان عقـبمجاهـديـرغيو و مرتجـع جلـوهرا گـرمانـده

سـازمانايـنا.ساختيم گروهـيسـتنباط بـودنِيو روشـنفكر يـكازپ چنانكه چيزنيشترمجموعه، البته اهـايچپ.بودنياتازهيزآمد، يـنقـبالً

پاياروش را بودندگذارييهسنت .كردهمـذهبيملـيانجريگرديسواز آزاد1يـ بـهينهضـت راجـع هـم

چيپاره سكوت جز خود نميزيتن زبان اندرانديبر با مهندسييشهواحساسات مقطع آن در هم جايبازرگان به بـهينمجاهـد.بـردينمييراه

آزادياعتبار نهضت درون شرياز كه چنان بودند بهيعتيسربرآورده همبودينهم كرده خو آزاد.نحو گـروهينهضت جرخاسـتگاه و يانهـايهـا

ناهمگنينيد و نتوانستهيمتضاد كه است دربوده حوادثياروييرواند با

هسـت.1 و بود مذهبي ـ ملي جرياني واقع در آزادي نهضت كه است اين بر كـه.تصورم ايـننمـيپارهپسانتر تغييـر را چيـزي كردنـد متمايز عنوان اين با را خود آزاديها نهضت از .دهـداي

انديشه معرف الزاماً سازماني درون نيستاختالفات متفاوت .هاي

569/روشنفكري

ا با همه و برسند وفاق راسـتينبه راه كـه سـرودانـديافتـهراينتصـوردادهييجدا آزادادامهيبدنه.اندسر نهضـت از بازمانـده و يگـرديدهندهاجمعتوان زيسرنوشتهاينكردن نـدارد را چنـيـراپراكنـده نـه ينكـه

ميضرورت حس دكنديرا نه ميگرو تمام سودش به اضداد .شوديجمعپهلو دوران سازمانهايدر شـاهيمختلفيدوم بـا مخالفـت پرتـو در فقط

درونتوانستنديم اختالفات بگذارنديبر سرپوش آن.خود در ضـمن درحض سبب به مقورهنگام در متخاصم اردوگاه چيجهانياسدو يـزهمـه

سفياهس اكنمود،يميدو پاما دوران در روشزيـيميمـاييچيـدهنون كـهبرنميطلبانهفرصتيستيهمز را .تابديسابق

پيعتيشرجايگاه اسالميشتا انقالب بحثياز كـهيزانگآنقدر نبـودانقالب از بخشيشپ.پس انقالب روحانياز سيتاز نظام وقـتياسيبه

م شريجلوآورديفشار آثار بگيعتيانتشار انقـالبيشپيروز.يردرا ازوز دفتر فرهنگيردر سرنوشـتوقت مـورد در مشـاوره منظـور به بودم

اس بحران.ياآسيفرهنگنادمركز سـببيادبه.بوديوضع چـه بـه نـدارماجازه به انتقاديبحث آثار شـريانتشار جملـه من .يدكشـيعتيمخالفان

نم چرا انتقـادگذاريديگفتم و مخالف خودنمـاهـيسخن فرصـت ييمفروغ.يابدب آدميمهندس شايرسياسيغيكه و بـهيدبود تصـادف سر از

رس ديدهوزارت جسـتبود نامـهيـبشدر و ازياكـرد ازيكـيدرآوردروحان قميبزرگان ندارم(در خاطر به اكنون را نامش نشـان)كه مـن به ،

حرف ما گفت و مخالفندينايمنداريداد خودشان برسند چاپ به 1.كتابها

حركتـي.1 بـا دادم توضـيح آسـيا فرهنگـي اسـناد مركز اهميت به راجع وقتي جلسه همين درگفت من به مبتذل و ناشيانه بل:سخت با آسـياييما كشـورهاي بـا تـا داريم قرابت بيشتر .ژيك

حيرت بازماندمچنان متناسب واكنش از كه شدم نداشـتم.زده انتظـار را پسري چنين پدر آن .ازورجاوند پرويز فرهنگي، معاون نه هم انقالب از پس فرهنگالبته وزير اولين عـالي، آموزش و

سرپر نـهكه و داد انجـام كـاري مركز اين مورد در گرفت عهده به را سابق فرهنگ وزارت ستيبركشلي شدمهدي گمارده سمت اين به او از پس كـه.كه شد عمل بد چنان هم دو اين از بعد

ندارد .گفتن

روشنفكري/570 و تجدد

خواندياندك را متن وزينگارنده.از از جلـويرنامه بود خواسته يوقتكتابها بگيعتيشريانتشار .يردرا

هـميعتيشراگر بـه را حلقـه چنـد هم كه بود آن سبب به شد محورم همكرديمتصل اندكهآنو چـونهـاييشـهبـا خـود روزگـار مطـرح

ميسمماركس نرم پنجه و ايسـنتيتروحان.كرديدست نـه زمـان يـنآنا نه و داشت را راينتوان شر.دانش نمادهـايعتيالبته و سـنت بستر ياز

ميمذهب پراكنـدگياستدالل سـبب بـه امـا ايشـهانديكـرد بسـتريـنازحدگسستيم بـه.شناختينميقفيو كـه بازرگـان مهنـدس بـرعكس

علم بوديروش مذهبدلبسته فكر و استدالل انسجام بـهيبندپايبه و بودمحدودينهم به ناچار هم ميتهاييعلت اينمجاهد.داديتن دويناز هر

چگذشتنديم لنيزيو پرولتاريـيواليرهبروينچون حـزب رايـاييوم ردادنديسامان نه انديشهكه به نه داشت، سنت دريملييشهدر حاكم

آزاد مينهضت نشان ارزشداديعالقه نه برايو بود ويدموكراسيقائلفاجعهينا.يشهانديآزاد سخت سرانجام حال.شديزبرانگملغمه كـهيدر

روشن بازرگان ازمهندس پانديشانيندديگرتر رسالت كم يـامبراندستنم كردن حكومت الزاماً شردانست،يرا عمل سـببيعتيدر ينحـوهبـه

داشتيتيموقعاشانديشه و.مبهم حكومـت صراحت با بازرگان مهندسميانتد متفاوت اصالً شغل دو 4يهانك.يرينصيمهد.نك(دانستيرانو).6ص.1373يرت باور ديكسانيهمهيهانكييسندهبه ازيـنكـه را

م جدا امرياداننديحكومت را فرديدرونيآن ميو نظر درگيرنـديدردارنديك قرار ايدربارهيسندهنوينهم.كاسه مينصاحب :نويسديقلم

د« ميگريمورد ديكيازتوانيميكه افراد كنيگراز آقايم،نقل ياظهاراترادپهلوانيزچنگ با گفتگو سـاليـنا.اسـتسـييبـيبيويدر گفتگـو

افغان مسائل با ارتباط در استگذشته شده انجام رايندييجدايدبا:ستانا از و كرد قبول دولت ديدئولوژيكاز يـند.نمـوديريجلـوگيـنشـدن

571/روشنفكري

مهمرغميعل عنوانينقش به دارد درونيككه فـرديعامل مطـرحيوبرا و بود دكهآنيخواهد خصوصـيبيآسينبه كـه بهتـر چه يتنخورد

ديدرون و شود حفظ سيـنآن ».نشـوديدولتـيروزمـرهياسـتهايوارد)همانجا.يهانك(

الئيهانكييسندهنواين ضدديكروشنفكران اساساً ودانـديمـينراكسان را سكوالر برايند«كهدانديميروشنفكران صرفاً يهـاعرصهيرا

او.»خواهنديميفرد باور آزاد«به مـينهضت درتـوانيرا مجمـوع درروشنفكرينا از داينوع (»دقـرار ا).همانجـا.يهـانك. تفـاوتيـنالبتـه

جنبهيكالئيانمناييمع سكوالر وگرنهياو دارد ياواژهيكيخودسرانهفرانسو دياست جملـهياواژهيگريو مـن زبـان چند در مشترك است

معنايوليسيانگل به هردو و آقا.واحدييهمه اسـت زحمـتيـانبهتـرحداقل و بزنندفرهنگيكبكشند ورق را زبانه صـرف.دو ازالبتـه نظـر

دينا اينجاارنكته بـر مـيـنفرض كـه كـهيكسـانيـانمتـوانياسـتكسانانديندضد ديو بـرايـنكه فـرديرا فـرقخواهنـديمـيقلمـرو

جمهورتدريجبه.گذاشت در كسـانيزتيلبهياسالمياما متوجه يحملهد كه امرينشد عرصهيرا در يتضـديعنـي.دانسـتنديميفرديمعتبر

د نمينبا ميندجداييپسنديدند،يرا را دولت دخواستنديو باور ينيوعرصه خاص مـيناياگو.پنداشتنديميخصوصيرا ازتوانسـتيگروه

ب ضـديشترياقبال گروه آن تا شود برخوردار جامعه ا.يـنددر رويـنازدينانا امـرينكه امـا محتـرم عناصـركردنـديمـيتلقـيخصوصـيرا

منا حساب به .آمدنديمطلوببگـذرينهاااز عنصـريمكـه گفتـار در ميابهـام مشـترك يـاناسـت

د چ.ينيروشنفكران چگوينديميزهمه همـه بـه مصـلحت به بسته يـزوم ا.كنندياشاره چيناز همه آثارشانتوانيميزرو اند.يافتدر يشـهامـا

مارزيهنگام وارد ابهام از دور و منسجم كه دارد برش و فرهنگيدانش

روشنفكري/572 و تجدد

قا و بنمادرشود درست را خود انديرهايتفس.ياندباشد از يشـهگوناگونايگرديسخن در كه نمينجااست آن مجـوزپردازيميبه هرحـال به ياما

آفريستن ابهام جهت ويانمونـهيعتيشـريعلـ.ينيدر برجسـته اسـتپهنهيدشا در مانند پراكنـدگيكم دريفـوران در جـوالن يممفـاهيـايو

مور.ناروشن تاريراناددر هويرانايخو ميرانيايتو ضمن :گويـديدرنم« نژاد حصارهايم،برگردخواهيميبه خـواهيمينمـيككالسيبوميبه

نميمبرگرد خون و خاك پرستش به را انسان و.يمبـرانخواهيميو صـدپيستب هزار چهار اآمدهيغمبرو كه بـهيناند را دمـاغ بد و سرافراز بشر

ك خدا زهپرستش نميباييمظهر گوش بخوانند، است حاالدهديمطلق وبخوان خاك پرستش به را او روشنفكر عنوان به مرتبه چطـوريـنايم؟دو

آيدعوت خـوينايااست، بـه بازگشت نـهيشدعوت يـكمـا...اسـت؟دورهيم،داريباستانيشخو يدورهي،ساسـانيدورهي،هخامنشـيمـال

آنيشپيدورهي،اشكان برگردياآها،از آنها خويم؟به يهخامنشيشتنآنباستان قديو خويميو تـاريشتنيما در كه جامعـهينمـورخيخ،است و

باستان و دانشمندان خوشناسان، آن كشـفتواننـديمـرايشـتنشناسان،ول بفهمند و بخوانند خويبكنند، آن ما خويشتنملت عنـوان به يشـتنرا

نمـ حس قهرمانـانكنـديخودش ويتها،شخصـ،و افتخـارات و نبوغهـاميراساط در دوره حيانآن ما قياتمردم ندارنـد، تپش و حركت يچـيو

اسالم بيتمدن و مـايشپـيشتنخوينآمده اسـالم از پـس و اسـالم ازخويافاصله كه است وسـيشپيشتنانداخته بـه فقـط مـا اسالم ييلهاز

متخصص و موزهيندانشمندان كتابخانهدر و رؤهاها مطالعـهيـتقابـل وتوده هياست، آنهايزچيچما البتـه).همانجـا.يهـانك(».يستنيادشاز

فرهنگيچه و جـدگفتهينايشناسپژوهشگر را از.انگـاردينمـيها نـهروش معنايشناسنظر نظر از نه و اعتناست خور كالمييدر انسجام بـا.و

اينا بگفتهينحال دهان از بارها را نظرسياريها اسـتادانپـردازانيهاز و

573/روشنفكري

روزنامه سو و (ايميدهشنانديشانياستنگاران .شناسـييرانايينهزم.نك.دوم ا.مقدمه.جلد كوشـش ايـنا)قلـميـنبـه كـه باسـتاننيـراتصـور

هيريتصو كه ذهن از دور عمـليارتباطيچاست در نـدارد مـا امروز بانفيختارينفينوع و اسالميرانيايرتفسياست تصـوريـنايعتيشر.از

مطلب در شيگرديرا نام شيصفوييعهبه نحويعلوييعهو يگـرديبهم ارتجاعيكي.كنديدنبال آنيرا انقالبـيكـيو ازدانـديمـيرا يـادو

صفوبرديم حال هر به شيهكه كه حتيعهبود و داد رواج بـهيلتبـديراايدشا.كرديرسميند دوانبتينجاباز مشترك وجه ميگريگفت يانكه

د صاحبنظران و اينيروشنفكران مـيراندر چشـم اسـتنباطخـورد،يبـهاعتبـاريقدقنا به و آشفته تـاريخودانگاشـتهيو از يفلسـفهويخآنـان

معيختار كه ناآگاهاست و اطالع عدم با تـارياالسف به يـرانايخنسبتاسالميحت دوران استينعجيدر م.شده پردازانيهنظرينابوديخوبشگفتينيد ميشپيرانايزانگحضور در امروز را اسالم وياناز جوانـان

حتيرانيايشگراناند ايمنطقهيو رايشانهاگفتهوديدنديميرانيتمدنفرصــت ســر از صــميطلبــنــه اصــالح بابــت از خــودييمانهكــه نگــاه

.پيراستنديمروشنفكردرست كه ويانيجرينيدياست يسـتنيكدسـتهمگن

نف واقعياما انكار هم عرفيشمار.يتهاستآن گريـزانيندياانديشانيازا بر اصل چيندر كه روشنفكريزيباورند نام ايمنـدارينـيديبه يـنو

تناقضيبترك ميفيرا ا.دانندينفسه نظر اسـتيافردينانبه روشـنفكرايروشنفكر.ينيديا نمينبه محضينيدتواندياعتبار به و كـهآنباشددينيد نيگرشد، هـيـنا.يستروشنفكر بـه دقيچاسـتدالل ويـقوجـه

ن مــ.يســتروشــن چــرا چــپتــوانيميپــس بــرايعرفــيــاصــفت يراشويكرروشنف ايم؟قائل اهميناصوالً فاقد واقعيتبحث در و يتاست

كسانيرونب ما ذهن دياز روشنفكر را خود كه دارند .داننـديمينيوجود

روشنفكري/574 و تجدد

با فقط نه ناچار مينيمببيدما باگويند،يچه ويدبل سـخنان سـنجش بـهآوريزنيشانهاگفته تعر.يمرو اگر دقيفيالبته و ويقروشن روشـنفكر از

دهيروشنفكر دست مـيمبه صـورت آن گـرفتنتـوانيميدر كـار بـه ازبپرهيـاصفتها ا.يـزيمپسـوندها ديـندر گفـتيمنخـواهيگـرصـورت

چپ خواه.ينيديايعرفياروشنفكر بـسيمتنها و روشنفكر امـا.گفتنينا نميزروش آن از دشوديمانع روشنفكر باشينيكه داشته اگر.يمهم

تعر به بنا كسيفيمثالً را ماهيمبدانيروشنفكر در ويزهاچيتكه پـرسم اكند،يجو ماهتوانـدينمـيجـدفكرروشنيكصورتيندر يـتدركنـديزهاچيهمه جو و نـاگز.پرس هـم يبرخـيـتماهيدربـارهيراو

ميزهاچ پرسش طرح چن.پردازديبه هـرتوانيميحالتيندر كـه گفـتداشـتيشيدنانديبرايمحوريروشنفكر اسـتيكـي.خواهد ممكـناند داشيشهمحور باشد، سوميمليگريچپ الينيديو مهـم.آخريو

گراييوهش و مسئله طرح روش و سويشتفكر حقيابيدستيبه يقـتبهكه ديكياست و روشنفكر مصلحتيگريرا هـر.كنـديمـيشاندرا بـه

ا بر فرض روشنفكرينحال كه مصلحتاست بـهگريـزديميشيانداز وم نشان عالقه محض ا.دهديشناخت همـهيـناما روشـنفكر كـه تصـور

تصويزدانچ باطلرياست بحرانهـا.است در كه است بـزرگيدرستفرهنگياجتماع ميو اينقشتوانديروشنفكر وليفادورانساز يـنايكند

معن همهيستنيبدان در او اسـتيكه نظـر صاحب كـهيهنگـام.امورميك رو بزرگ تقوينادهديبحران روشـنفكرشـوديميتاستنباط كـهدانايمنج ديو از اگر و است مسببيدادهارورككل را او بماند عاجزبان ميفاجعهيو خطاب بهيختهآميهاداورينايهمه.كننديبزرگ است

علم تأمل از دور و روشـنفكر.يغلو مفهـوم كه آنجا يختـهآميشـتربيازپ تفكـر با است اجتمـاعيشـروبوده امـور ايدر علـيـناز االصـوليرومفهوم بودن ايروشنفكر در است سرتباطبوده جامعـهياسـتبا مـثالً.و

575/روشنفكري

مشـروطيكس انقـالب در تحديـرانايتكه اسـتقراريـداز از و اسـتبدادم سخن روشنفكرراندهيقانون را او امـاانددانستهيم)منورالفكر(=است

كسـ دوران همان در مثالً حـوزهياگر در اروپـا بـهيدر دسـت فلسـفهكسزدهيمينوآور روشنفكرياست عنوان به او اسـتكـردهينمـياداز

عليعنياويرشتهيراز دسـتاالصـوليفلسفه حقيابيخواسـتار يقـتبـها در و وظيناست بنهـد گام كه كس هر آخـريننخسـتييفـهراه ينشوكرد استپرسش امور كنه از ا.ن فينبا قـرونيلسوفانيحال سـنت از كه

پرسشهايدندبريساكلييوسطا كردنياتازهيو دورانسـازيتحولدطرحبن هنگـاميـا.گذاشـتنديانرا مثـال عنـوان نوكانتيبـه طـرحيـانكـه بـه

حوزهييپرسشها در كانتيتازه به بازگشت فقط نه پرداختند، كهفلسفهپايقيطر را ا.كردندگذارييهتازه كسينبا آلمان در مثالً راينـانايهمه

نم خطاب عملـكنديروشنفكر كه طراحـنديشـانهاروشـنيهرچند يراسبك و مسيكرده در را كنـار،ينهـاا.انـدكـردهيمترسيشيدنانديرنو بـهفرهنگ روشـنفكريسنت و روشـنفكر عنوان استعمال در هم جامعه يهر

دارديسهم توجه خور كس.در است جامعـهيفكـريبرايممكن يادركس و شود دانسته برايگرديروشنفكر جايرا در فكر همان ايمعهطرح

.كننديابيارزيگردينوعيگرددبنا روشنفكر آمد آنچه ماهيكسينيبر در كه پرسـشينديتاست

ماه.كند در او كلينديتاگر طور فلسـفهيبه قلمـرو وارد كنـد پرسشدشوديم چيگرو به چون بود نخواهد ميزيروشنفكر يولـپردازديعام

ماه در پرسـشينيديعنيخوديجامعهينديتاگر دارد تعلق آن به كها در استينكند كرده مخاطره و جسارت ا.صورت در عامـلينجـاحال

اياتازه مينبه افزوده مخاطرشوديمبحث آن استو كردن راسـت.ه يبهروشنفكر كـردنيعنياعتباريكبهيهم با.مخـاطره هـميـدروشـنفكر

برا را الزم هـميدانش و باشد داشته پرسش خـالفكـهآنطرح بتوانـد

روشنفكري/576 و تجدد

فكـر ســنتهايعـرف ساعياجتمـيو ماياسـيـ خــود ويـهاز بگــذاردآگاهيشپرسشها به برسانديرا تارياعموم جامعهدريجراانديشييكبا

حوزهيا بزنـديادر نبرد به دست است پرداخته پرسش طرح به يـنا.كهم باشدينيديعلقهتوانديشخص بـه.يعرفيدلبستگياداشته پا او اگر

ميعرصه است ممكن بگذارد ولخاطرهعام بكند بسـتگينايهم يامـربه فرهنگـكهآندارد و جامعه مـيدر جنبـهيـنازيـديكـه يامخـاطره

دارد فكريامخاطرهياملموس صرفاً ب.ياست مخاطرهيگرديانبه ياهرنم سياجتماعيمخاطرهشوديرا كس.دانستياسيـ عرصـهياگر يدرپرسشيحتياعام غنـايخاص در بخواهـد تنهـا و كنـد طـرح جسورانه

روشيدنبخش ابعاد رايشناختبه چارچوب رشـتهيـجو ياحـوزهيـادربگ باكســيــرد،ســهم دارد تفــاوت اســاس پرسشــهايدر بــا خــوديكــه

مييچارچوبها درهم اياشكنديرا مينبه عمل وارد ياولـ.شـوديقصدمحدود شمار نزد انديدر تـازهرشـتهيشگراناز مباحـث دامـنرايااش

دومزنديم گوشـهكنديميساختارشكنياما عرصـهيچشـميبـا يبـهاجتماع ايشب.يتحوالت ايناز نـدارم قصد بشـكافميـازوايـنفعالً .را

روشنفكريمبگوخواستميم اصطالح ننايزيچينيديكه .يستمتجانسدياصطالح ماننـد خويگـراست ايشـاونداصـطالحات ويـندر حـوزهدتوانيمكهآنباالخره داشـتينيروشنفكر ا.هم اسـت مهـم يـنآنچـه

بب كه مقيناينيماست در درياسكاال ما اسـتيروشـنفكريقتحقوطنارزشيوطنيكااليكيا سعيكم پشتيكه مدد به يگروهـيبانيهايدارد

حكومت سـازمانيو كنـديبـراييجـايو پـا و دسـت اصـطالحاً.خـوداگوينديم عدهيندر پختهيسعيادوران با جايخوردارند برسـندييبه

وجهه سهولت ايابند؛بياوبه ايندر اگر البته خـداينصورت ياصطالحكار كند، صدق موردشان در پسـندياناكرده چنـدان كارشـان يدهحاصـل

ه به و بود داشتيماندگاريرويچنخواهد خـالقيـريگسهم.نخواهد

577/روشنفكري

د امر انديندر مدد بهاييشهبه شـديآسانهنو نخواهد مـورد.محو اگـرب خاطر به را نـوآوربينيميمياوريم،لوتر مـورد چنـد در او ويكـه كـرد

مسيجامعه حوزهيحيمؤمنان و تكـانيرامونيپيفرهنگيآلمان را خودش است هنوز كه هنوز و واداشت تحرك به و بحثييوهداد او يـزانگكار

اند و حال.برانگيزيشهاست اهكيدر ديـراندر شـناختهينـيروشـنفكراناله به توسل با گاه ميحيمسياتشده بـهينظـركهآنيبكنندياستدالل

دينوآور قلمرو بيندر كسيندازندخود اگر تازه برزبـانينايو را نكتهمريكيياوردب رسيداناز دوران به برميدهتازه حسـابانگيزاننـديرا تـا

برسد را را.طرف آن به كردن عمل دارند، دوست را مدارا از گفتن سخنم پس تمام قوت با .زنندياما

ابه نخستينباور جدينقلم عرصهيگام درينـيديروشـنفكريدرتنبيرانا كتاب نگارش تنزيهبا و فيهاالمة مشـروطيالملة الدولـةيةلزوم

لتقل عليلالمنتخبة حاجيالظلم توسط االمة، يينينـاينحسـيرزاميافرادفقها تقليهامامياز مراجع از شديدو ا.برداشته ريـناو لـزومكتـاب در اوتعـال.نگاشـتيتمشروط فقـه درون مشـروطيـهاماميماز نگـاهيتبـه

ا بر و بنينانداخت را خود استدالل منظـر.گذاشـتياناساس از او اگـراياسـيسيفلسـفهيـايدموكراس بـه مـيـنغـرب نگريسـتيموضـوع

اهمرساله فاقد اهميكار.بوديميتاش كرد او ويتيكه داشت دورانسازسن و استيناشدنفراموشايگپايهدارد ماندگار م.و دلخوش بهكردينه

آرزوتجددينتحس نه روز، آن هـاروارديطلبان چنـديشسـتايـابورسمؤسسه و درسرميغربيروزنامه وپرورانديرا همگنـان دشـنام از نـه و

ميهاهمپالك راه دل به ميكهبوديمرد.داديهراس هـمو هنـوز كـه متازبساواثريتاهم حوزوياريبر بيااستيدهپوشيهااز قصد، ازاعتنـايبه

م آن بهترياگذرنديكنار اويندر از دهنـدكننـديمـيادحالت نشـان تـامشروطيونمذهب در داشتهيتهم عرفـشركت تـا چنـدانمسـلكانيانـد

روشنفكري/578 و تجدد

نيوليابندنيجسارت اسـتدالليسـتندحاضـر رايروش ويرنـدبگيپـاواستدالل اياتازهيمكتب در دهنديرمسينرا .سامان

مشـروطيفاصلهدر شـهريتشكست يـنديعرصـهيسـتبيورتـابپروراند خود درون از روشنفكر بيند.نتوانست نگهـداريشترمقهور يبه

م توجه خود از حراست شهر.كرديو نـوعيسـتبيوردر واقـع در يكـهم حساب به بيتهايقابليهمهآيديانقالب معمـوالً.يخـتريرونجامعه

بحرانــ مقطــع هـر اجتمــاعيــاانقــالبماننــديدر ژرف هــريتحــوالتبياجامعه دارد پنهان و نهفته خود درون در كه را وريـزديمـيرونآنچه

نماييهايتوانايهمه به را دوره.گذارديميشخود يسـتبيورشهريدرب مرداديستتا هشت جامعهو در آنچه مشروطيرانايهر ايتاز يـنبـه

عرصه در سيفرهنگيسو اجتماعياسيو آشـكاريو و بود گرفته شكلگونهيا به بود شده پرورده بـهسابقهيبياپنهان سـرانجام و كـرد فـوران

ــفتگ ــاعيآش سياجتم ــيو زدياس ــن ــ.دام وياريبس ــگران پژوهش ازاانديشانياسيس عنوانيناز به .انـدكـردهيـاد»نـاقصيدموكراس«دوره

ن ايستمعلوم مبودميكامليدموكراسيناگر بـاريـرانايدشا.شديچهآستانهيگرد ميدر قرار محض كس.گرفتيسقوط ايكمتر دورهيـندر

نظر پرورش فكر بقـايمنسجمياسيسييهبه و حفـظ جهت يـرانايدرس.بود همياسيعمل بر چروزمره فرصتيافتيرگيچيزه برايو ينماند

دوراند و اند.يشيدرست بـازيجديرانخواهياييشهتنها مجموع در رااندتوانيم اساسـييشههمان قـانون بـه سـنتياحترام از كـه دانسـت

ميتمشروط ا.گرفتينشأت چپ ميشهاندينجناح مسخره وكـرديراروس منافع حفظ فكر ايهدر انقيراندر پرولتراز مـيالب جنـاح.زديدم

ايمذهب بيندر نيمناكمقطع از رسيروگرفتنبود قدرت به ويدنو چپهم اسـالمينبه ضـوابط اسـتقرار از سـلطنتيسبب حكومـت پرتـو يدر

م مذهب.رانديسخن البته مذهبينايونبعدها جنبش دورهيـنايخصلت

579/روشنفكري

ناد ولـيدهرا مـيگرفتنـد فـدائداننـديهمـه برنامـهيانكـه در ياسـالمحتيمنتشرشده و دربار از مـيخود دربـار اصـوالًانـدگفتـهياصـالح و

كمونيهمكار برابر در اسالم سود به را سلطنت بـا.انـدپنداشتهيميسمباباينا ايدحال فاصـلهينبه در كـه داد توجه تـايسـتبيورشـهرينكته

ب نوعيستمرداد هشت ميخودآگاهيو يـرانايمـذهبهـاييرونياندربود گرفته سـويسنگلج.شكل آيياز و داشـت خطابـه و اهللايـتوعـظ

سيگرديسوازيكاشان عمل مياسيدر اسـالميانفـدائ.جستيشركتف حذف به مجموع در آنانيزيكيهم قول به يشگرا»فاسد«حكومتگران

اسالم.داشتند ايفكر در اسالمينغالب فكر همان فقهـيسنتيدوره يوعرصه.است در سوياستسيآنچه مـيانگرااسالمياز درشـديعنـوان

ديقتحق مشاركت سرطلب مياسـيامـر و تأثيـلبـود دريرگـذاريبـهكاشانيتآ.ياسيسگيريهاييمتصم اياهللا جز .خواستينميزيچينهم

ايونروحان در نينتهران روحـانتـررومنديمقطع ولـيوناز هسـتند يقـمبيعنيبعدياندك از ايستپس مرداد، هشت كـهيتروحانينو است قم

باز را باال ر.كنديميدست گلهوحانيتاگر مصدق دلاز بـه بـود يـلمندنمينا مصدق كه تصمگذاشتيبود معرض در بـهيماتحكومت لحظه

روحانيلحظه ن.يفتدبيسران رادانستيميكاو كـه هر مدرس چگونهخانه به مكه چـارفتياش زدنيـكدرنوشـيديمـيو هـم بـه چشـمعنا مياتمشمول قرار وثوق.داديخود با كه حتـهلدولـاچنان بـايكـرد

قرارداد ديعرصه.1919وجود رضاشـاهينيتحرك دوران وجـوددر درتبلور افتيامدرس از انديناما مخالفتيامدبرنيبزرگييشهعرصه جز

رضاشاهيمورد دينمهمتر.با بايناينيتحول را ويانگـذاريبنيـددورهشـييهعلميحوزهيتتقو كمك به دانست ويحـائرميعبـدالكريخقم

پشت و موافقت بخشيعنياقدامينا.رضاشاهيبانيبا حـوزهيدننفوذ يبـهملييهعلم نظر از بزرگيقم و مهم مياقدام شمار بهآيديبه عمل در كه

روشنفكري/580 و تجدد

محفلسازييملينا.يدانجاميعهشيتروحانسازييمل توانست درياوالًا نجف نتيجـادبرابر در و بيجلـويجـهكنـد امـوريگاننفـوذ در را گـان

ثانيردبگيعهشيتروحان زيتحولياًو بود تـازهكهيرامهم يـانمياروابطروحانيجناحها ايتمختلف در جاهايرانشعه و عراق برقـراريگرديوتأثيفوريرتأث.ساخت اما نبود ملموس اكنـونيرآن هـم را آن درازمدت

مبينيميم جان به تقو.آزماييميو روحانيعلميـهيحوزهيتبا يـتقـمرسالتيعهش هميافتتازهيهم دركهآنو تمـدنبعدها يـرانايمعادالت

مالحظـهياثربخش برجاگذاشـتياقابل خـود رو.از دريـداديكمتـر راشيختار اتوانيميعهمعاصر به كه اهمينبرشمرد اندازه و داشـتهيتحد

بد البته و ايهيباشد؛ كه تقويدادرويناست بر ايتدورانساز يرانيتمدنتأثيزن د.استيرگذاشتهسخت كه ازانستيينمطمئنم سـريـنبا اسـتدالل

زاو از اگر اما دارند ايتمدناييهمخالفت نيدادروينبه ديروو ينگرفتنپذيعهش به ناچار آنگاه .شونديميفرهنگيرتفسينايرشبنگرند

بپس چيستاز همه مرداد هشت سيزو خـرد.يافـتياسـيخصلتشخصيعهش وجود آيمانندكميتدر بروجرديتچون يافتتبلورياهللا

كس بود او تا گونـهيو بـه نبود جرأت مـؤثرخصـوصبـهويگـردياراكند اندام ديعتيشريعل.عرض راسـتيرتركه بـه اييـدهپديسـربرآورد

محسوبروشنفكر مشـدميمĤبانه در اوالً مـؤثريتـودهيـانكـه مؤمنـانثانافتادينم مياًو در و حوزه درون روبـهيونروحانياندر مخالفـت روباحتشديم بيو در او طرد ميناز سخن يعتيشريهاخطابه.گفتنديخود

انقالب از پس عمل كـم57در رونـق كـه بـهيافـتيماننـدبود او از ومطلق«عنوان مي»دكترِ ايعيطب.شدياد در كه تقابـليناست در مـا دوره

اند چهاييشهانديكي.يمهستينيدييشهچند كـه بازرگان يـزيمهندسعرصه در دياست و رسـتگاريـنمذهب عنصـر دي،همچـون يگـردو

ميعتيشرهاييشهاند دشوار درتوانيكه را منسـجميمجموعهيكآنها

581/روشنفكري

نوعيبندبسته اما نينديجترويكرد عصـر در دريرومنـدياسـت چـپدهه دورايدوران در و دههچهل مين باالخره و انقالب تا تـوانيپنجاه

تأث خميتآيراز بنـايادينياهللا كه دياتـازهيكرد كـهيـادبنيـناز كـردديليختوانيم را آن نهاديحكومتينساده توجـهيبناينا.نام بـا سوم

اقتصاد امكانات پيـران،ايگسـتردهيبه پشـتيـروزيبـا بـا و انقـالبتجاوزگرانـهيكسرگذاشتن حاضـريطـوالنيجنگ حـال در همچنـان

انديرومندترينن ايحكـومتينيدييشهوجه مـيـراندر شـمار .روديبـهايگرانيد كه اينهم از آنجا و كردهيشهاندينجا مانتقاد و بـهكننـدياند

نم پياتازهيبناتواننديواقع منتظـرتيـآ.كنندگذاريايهرا ازياهللا كـهبعد انديمخالفان معماران از خود شـماريـهفقيـتوالييشـهاست، بـه

نخستيشهاندينا.روديم كه درينچنان سخنران1993بار دريدر خـودآنتـون سنت كالج در درياريشـهرييشـهانديدنبالـه:گفـتميزآكسفورد

گونـهيـرانا بــه جامعيگــرديااســت بــا ييشــهاند.يــدئولوژيكايـتوپذياريشهر حـاليرشبراساس در بود گرفته شكل انديتنوع ييشـهكـههمســانيــهفقيـتوال اســاس اســتيسـازبـر شـده گونــه.پــرورده دوروسازييمل گونه دو ايتمـدنيكـردو پرتـو انديـندر سـامانيشـهدوجايابديم در بايكه ايدخود و پرداخـت آنها قوتهـابه يشـانضعفهاوز

گفت .سخنمكتبيدورهينادر سه گرچه گـرايـاانقالب فـوقينـيديشسـه

دار را اوجگتدريجبهامايمالذكر ايـريبـا در حكومـت بـايـرانبحـرانانديامجموعه ميزنهايشهاز دشويميمواجه روشنفكران را خود ينـيكهم .نامنديمدرن

جامعهيناامروز كه تبد»يانتقاليجامعهيك«يرانايتصور يلاستبه است نت.ياسيسييشهانديكشده برايجهدر كـهينفرض است شده

ايزچيچه پيندر قابل ا«گوينديم.يستنبينييشجامعه يجامعـهيندر

روشنفكري/582 و تجدد

وقاي،انتقال و رفتارها تغيعهنجارها، حال در فقط حـييرنه در بلكه الاستتغفرمهايعني.استيسيدگرد حال تغ.استييردر حال در .اسـتييـرآراء

سطوح تا روشنفكر عنوان به ميما آيمكنـبينـييشپـتـوانيميرا راينـدهوبزن ابراه.شرق(».يمحدس با )6ص.1386يرت30.يزدييمگفتگو

هميزدييمابراهدكتر پـيندر در انتخابـات با ارتباط در يشمصاحبهم همهيحت«:گويديرو ايتصالحييدتأيانآقاياگر درينشوند سـؤال

اصالح شما كه هست مردم دسـتذهن در را قـوه سـه از قـوه دو طلبانكاريدداشت دليد،بكنيدنتوانستيو چـه واردخواهيـديمـيـلبـه مجـدداً

شو بايد؟مجلس اصـالحيدديدو روشـهاكه و برنامـه چـه بـا ييطلبـانشـوندخواهنديم هشـتم مجلس اصـالح.وارد مـاگـر خواهنـديطلبـان

آزادگيرند،يشهپيطلبتنزه نهضت ملياز مذهبيو وقتيدوريـ يكنند،دل چه به شوند قدرت كننـدتريقوتواننديميلوارد در.عمـل فعـالً مـا

آ انتخابات حق.كنيمينماظهارنظريندهمورد چـهدانيمينميقتاًما اسفند تاگال)همانجا(».افتديمياتفاق هم حتـكنـديمـيهبعد نبـويكـه يبهـزاد

ن سريستحاضر او آزاد«آنچه.يندبنشيزميكبا برديمياداز»ينهضتنمـينا را قـدرت در مشـاركت كـه راهيتكـدتـوانياسـت از و كـرد

دستيحتنص اعضاحكومينا.آوردبه و كنونيت و الحقشيسابق وآزاد نهضت به ديندبگويچگونه گـويگرحاال بله حد در فقط را ييشما

بخواهيميم حكومتاصالح.يشترنه ايطلبان بـهيـلتمايـنهـم بارهـا راوفاداردرآوردهيشنما فقط و ازياند برتـر قدرت در بازگشت به را خود

چ ديزهر اصل هر پـيهنگـام.انددانستهيريگو سـال چنـد دريشكـهنو«يمجله آزادبينييشپ»راه نهضت كه روشيكردم پيبا گرفتهيشكه

صحنه شـديراناياستسيدر خواهد اثر كم كه محو نه حـداقليـااگرآزاديجد نهضـت شـد نخواهـد پاسـخيگرفتـه تنهـايدر نـه مفصـل

گاميبرآشفتگ داد، بروز را مـتهماشتگذوراتريخود مرا آمد چنانكه و

583/روشنفكري

با ارتباط به مع«كرد كارينا.»ينمحافل تـودهيهمان معموالً كه يهـاابودجايعني:كردنديم به زدن دادنيافترا سـال.پاسخ چند كه آنياكنون از

م آزادبينيميمگذرديمقاله نهضت دنبالهيكه تنها اصـالحنه ورو طلبـاننت ايجهدر كم جامعه حتبارعتدر است، داصالحيشده هم ينايگرطلبان

جد را چن.گيرندينمينهضت به آوردن يـكيازمندنبينيهايييشپينروب خـاصاند،ياسيسينشمقدار محافـل با ارتباط محـافل.نه مگـر يتـازه

چندانستنديم به نهضت ميوضعينكه آقايناآيد؟يگرفتار خود يـانرابدهنديدبا .جواب

ابراهالبته علتيزدييمدكتر سيكيرهبركهآنبه ــياسـيسازماندوستانيمقديمذهب با و و دارد دست به همـيرا در كـه است ينهمگام

دبودهيرمس دهايشيدگاهاند، گراهايدگاهمعرف معيشهايو درينـيگروهمليجامعه صورت به گهگاه كه مذهبيماست دروشنفيايـ ياينيكراناينيدطلبانحاصال از سربرمينو نامها اآورنديدست آنجـايـنو و جـا

وجهه خوديشانا.يتروحانيزدهبحرانيبخشهايبراتراشنديمياهمد روشنفكر وقتدانديمينيرا البته مـينايو زبـان بـر را دررانـدينكته

آزاد نهضت تمام مـياصل تصـور روشـنفكر چـونيميمفـاه.كنـديرااجتماعري،روشنفك اصالحيشياندنوي،مصلح دو راحـتينيگر هـم را

جا به گاه ميو كار به ا.گيرديهم باينبا كهيدحال گفت و بود منصفــراه تحصــيــزدييماب ســبب ــه كــهيدانشــگاهيالتب دارد را آن ــوان ت

آم اغلب هرچند را عقايختهمقصودش غيعرفيدبا خواننـدينييرو دهبـهماوآنچه.بشناساند نهاخواهدياكنون ديكاستقراريتدر ينـيحكومت

بـرا و باشـد مـدارا اهـل كـه چنـدينـتزياست اسـت شـده كـه هـمحاشمسلمانيرغيحتياانديشيعرف در هم اجـازهآنيبيردبپذيهرا كـه

پا بلرزاننديناينيدهاييهدهد را ايشآرزو.حكومت كـهيـنبـر اسـتدموكراسـيند مـدد نمـيبه روشـن امـا برسـد قـدرت اگـرگويـديبـه

روشنفكري/584 و تجدد

ديدموكراس نپـذينيحكومت تجليرفترا در كـرد؟ خواهـد ازيـلچـهم بازرگان تنها«:گويديمهندس بازرگان، مهندس يشنوانـديكشادروان

اصالح دو وينيگر بلكه ديكينبود، اجتمـاعينيروشنفكر مصـلح يومحـدودهينـي،ديشنوانـد.بوديزن ويـجراينـيديباورهـايدر مـردم

م كنكاش به بازسازپردازدينخبگان به ديو مـينيفهم امـازنـد،يدستا بر عالوه صدداالصول،يعلين،روشنفكر، در و بوده موجود وضع منتقد

سييرتغ مناسبات در و افراد منش در تحول فرهنگـياقتصادياسي،و يوم سكينـيديروشنفكر.يزدييمابراه(».باشديجامعه مـتن.والريسـمو

آقاينا.يسخنرانيكيشدهينيبازب را ابـراهيمتن راهيـزدييمدكتر ازطر از و الكترونيقلطف اختيكپست .)گذاشتيارمدر

بـهيسنجشينادر اوالً اسـت شده بازرگان مهندس مرحوم از كهپژوه بازرگانيقرآن عرصـهيكارينمهمتريعنيمهندس در او يكه

داديند سـخنران.نك(انجام به ضمن فالطـوريدر دريعبـدالجوادنم)20ص.1386يرت12.شرق.كلن ثانشودياشاره در بينـيميميو

د روشنفكر نواندينيكه فقط موجودينيديشنه وضع منتقد بل است،م و هست سخواهديهم اقتصادياسيمناسبات فرهنگيو جامعهيو

حتيزنرا و سازد عمـر.دهدييرتغيمتحول آخـر در بازرگان مهندسانب رسالتياءرسالت ا.دانستينمياسيسيرا از بگـذريـنامـا يمكـه

ميپرسش مطرح آيناشوديكه كه منحصـروضعينايااست موجوددورهشوديم دورهيـاشـاهيبه برمـيكنـونيبـه يـاآگـردد؟يهـم

د دينيروشنفكر حكومـت استقرار از چنـينـيپس دارد حـق ينهـمبديموضع كند؟ ايهياتخاذ كه بلـيشاناست گفـت هـمي،خواهنـد

آزاد نهضت هم مينهمياكنون نم.خواهديرا نهضتگويندياما كهراستيآزاد ميبه گذاشـتهياآخواهد؟يچه كنـار حكومـت از چـون

ا است مينشده طرفدارياخواهديرا اساس ترددر و اسـت؟يدشك

585/روشنفكري

استياآ بپـذيپرسـهمـهيـكحاضر اسـتيـاآيرد؟را يـكحاضـرغ بپذدينييرحكومت هم رأيردرا با رسـيتاكثرياگر قـدرت يدهبه

آ بهياباشد؟ است ضـديـكحاضر دردهـدتـنهـمينـيدحكومـتاكثر ايتچنانچه باشـد؟ رسانده قدرت به را بـانويسـديمـيشـانآن

نيهفقيتوالييهنظر دگويدينميوليستموافق اصول به يگرراجعاساس اسـالميقانون قـوانيكه امـرينبـودن ابـديشـگيهميرا يو

نظردانديم آيچه اساسيادارد؟ تغيسنديقانون يـاييرپـذيراسـتقانونييرناپذيرتغ اگر تصوي؟ وجههيببه كه نداشـتهياسالميبرسد

ا عنوانيشانباشد، آيكبه از تبعشهروند بـهيـاكنديميتن دسـتميا»يمدنينافرمان« دينازند؟يانقالب هـر از كـهيـدگاهيمسـائل

عرف مسائل عمل در شوند ميمطرح شمار همـ.رونديبه علـتينبهعرف كه دگوينيمانديشانياست آميند ايايختهرا به يزهاچينآلوده

اعتبار امور ميكه شمار بازرگاناگر.يدنكنروند،يبه مهندس چنانكهرستگاريندخواستيم آنجهانينجهانيايبه دريو كند توجه انسانروزمرهيندصورتينا مسائل سيانسـودجويگرفتار ياسـتمدارانو

ب و شد گشت؛اعتبارينخواهد سببخودنخواهد به بازرگان مهندسشـد معـرض در حكومت در ويهـاداوريدترينشركت گرفـت قـرار

مسئوليدترديب نادرستياريبسيتبار ميهااز دوش بر .كشديرابخشيزديابراهيم ايگرديدر پيناز كـه چنان آمـديشـترگفتار هـم

انتقال از جامعهيسخن بودن گذرا چكنديميرانايو همه ناخواسته يزوب :گويديم.نمايانديماعتباريرا

گذيراني،ايجامعه« تارادرحال بـيخير يجامعـهيـكازسـابقهيوتمـاميـدجديجامعهيكبهيسنت و يجامعـهيـكيژگيهـايوياسـت

ميانتقال دارا تـار.باشديرا نظر وضـعيدشـايخياز يجامعـهيتبتـوانايرانايكنون به اسالم ورود از پس دوران با مقايرانرا .دانسـتيسهقابل

روشنفكري/586 و تجدد

ويكي درياساسـيسـيدگردي،انتقاليجامعهينايبرجستهيژگيهايازاجتماعيفرديرفتارها .)همانجا(».استيو

ايشاناآنچه مينجادر يكنونيجامعهييسهمقاخصوصبهكنديذكرايرانا به اسالم ورود از پس دوران علمـيقدقيسخنيرانبا يسـت،نيو

جامعه هرحال به ميفعلياما گذار معرض در جامعـهينا.بينديرا يكهسـخنياجامعهيرانا اوالً گذار حال در نياست ثانيسـتتـازه يـنايـاًو

هنگام فقط پيسخن خصوصـكنديميدااعتبار دريجامعـهيـناياتكهمس ثالثاً و شود طرح درست انتقال آيرحال روشـنيـنايينـدهو گـذار

ا وگرنه حدينشود، در رونويكسخن و بيسياستنباط .ودخواهدبسينابا اپذيريميميارخوب،حال است،ينكه گذار حال در جامعه

ديناياآ حكومـت استقرار از پس درست اينـيگذار وقـوعيـراندر بـهجامعـهپيوندد؟يم كـه باشـد درسـت طـيدورهيـراناياگر را يگـذاراكنديم چيندر همه غلبهيتحكايزصورت دارديعرفيشهايگراياز

چ ا.يگرديزينه سنتيندر ميانيگراصورت يـنايجلـوخواهنـديكهبگ را آقـاكننديمخواهيينديشترباالصوليعليرندگذار ويـزدييتـا

ديگرد ياساسـيمسـئله.طلبـاناصـالحيمجموعـهيـاينيروشنفكرانديناانديشانيعرف كه حوزهيناست حريخصوصيدر بـهيفـرديمو

آس تا شود گذاشته باپذييببحث منصـفانه وگرنـه نباشد كـهيـدر گفـتدتريرومندنياناصولگرايدگاهد دوستانشـانيزدييآقاهاييدگاهاز يـاو

حكومتاصالح كم.استيطلبان ويان،اصـولگراكهآندست خـوب چـهد بد عرصهترييجدخواهيينچه در ميرا يـزدييآقا.طلبنديقدرت

نظر نشايفرهنگهاييهبه عالقه بايولدهديمنتحول ينـدبرآيـدناچـاركارگ بپذياتنظرينايريبه هم گفتـاريردرا انسجام ازيوگرنه را خـود

داد خواهد ادامهيشانا.دست انتقـاليدر بـا ارتباط در خود بـودنينظر:گويديميرانايجامعه

587/روشنفكري

برآاما« نيغالبيندهنوز وجـود هنجارهـايامـدهبـه هكـيـديجديوجايرفراگ باشند، نشدهيگزينشده درينبنابرا.اندسنتها تضـاد و تنوع هم

اجتماعيفرديرفتارها پراكندگيو و تشتت هم عقايو و افكـار يـد،درميحت چشمياندر جامعه، يمنطقـييجـهنت)همانجا(».استيرگنخبگان

اينا اوالً هينسخن كه حاضـرينمـداريديحتينظريچاست حـال درا آستانه.يستنيرفراگيراندر د1357انقالبيدر رواجينمداريحداقل

قر از پس اكنون اما ايسـيـبداشت انقالبيشـانسـال از خـود يـونكـهمبوده جامعهيزچيچهگويندياند يچهـيعنـييسـتنيـرفراگيرانايدر

منش و ا.يرفتار مينبا هم باز اخواهديحال به دوستانشـانيشانمردم وكنند چرا؟.اعتماد آخر

مدر مدرنيراناگويديادامه و سنت پارادوكس .اسـتيتـهدستخوشمـيناياريبس هم انقالب آغاز در را هنـر.گفتنـديسخن همـه از ياولآمريخارجهيروزيسينجرك ايكـاسابق انقـالب علـت كـه رايـرانبـود

آقا.دانستيعسريزاسيونمدرن همـيزدييخود مـيندر گويـديگفتـاراسالم مدرنيراناعوضيانقالب عنصر سود به دريشـانا.دادييرتغيتهراز نظر نيراظهار برخوردار انسجام و دقت از :گويديميستكه

جامعهمهمترين« در گذار،يمسئله وي،همكنشدرحال تقابـل از اعمهمگراياتضاد و مدرننيامييتعامل و زمـانباشـديمـيتـهسـنت از كـه

فرازهايركبيرام و شده دورهييشروع مشروطه، انقالب يسـتبيهمچونپهلويساله مليحكومت جنبش و سرياول پشت را نفت صنعت شدن

است سـالياسالمنقالبا.گذارده نفـعينـدفرايـنا1357بهمـن بـه راتسرييرتغيتهمدرن و استيعداده )همانجا(».نموده

راستآيا اسالميبه درخواسـتيمـيـاداشـتيهدفينچنيانقالبمدرن اصطالح به اگـريسـتد؟بايپهلويسلسلهييغربگرايايباوربرابر

مـينايتهمدرنيانجر چگونـه است داشته قدمت كـهتـوانيهمه گفـت

روشنفكري/588 و تجدد

اسالم ايانقالب است؟ گرفته وضع آن سود يگفتارهـايهمـهيشـانبهاس انقالب همهالميرهبران ايو در شـده مطـرح راينـهزميـنمباحـث

گونهگيرنديميدهناد به اسالمياستنباطياو فرايانقالب نفـعينديرا بهتسـريتهمدرن عامل اينـدفرآيعو مدرنيـرانورود درداننـديمـيتـهبـه و

مهمت هم مينرهمانحال تقابل را جامعه مدرنيـانپارادوكس و يتـهسـنتم بـديناياآ.كننديذكر اسـالميمعنـينسخن انقـالب تـا كـه ياسـتمدرنيمقاومت برابر است؟يتهدر داشته ايعنيوجود مقاومـتيـنانقالب

ا در ــه ك ــه همانگون ــت؟ اس ــته شكس ــم دره ــنرا پي ــته ــترنوش ــميش هاصلاميادآورشده ديمشكل چيـناينـيروشنفكران همـه كـه يـزاسـت

چيندبگوخواهنديم همه هگوينديميزو هيثابتيجايچاما و يچندارندنم قرار بنگـر.گيرنديجا كـه طـرف هر زيبه بـه جامعـه يـانتحـوالت

اينانايولدهديميگواهينانايتجربه بـه انـداختن دست آنيـايـنبابرم باز اناالخيزندياستدالل بحقو واقعاعتنايكنان خـوديـاتبـه راه بـه

م .دهنديادامهوقتاما ايبخواهيدرست بگيشانبر :گوينديميريخردهديرنظيران،ادر« جامعه وروديگريهر به فرهنگياواكنش وتهاجم

غرب هويتمدن با مليتناهمگن فرهنگ ضربهيو شـدهياموجب شوكا.است اثر دچارينبر ما مدرن«شوك و سنت از.ايـم-شده»يتهپارادوكس

ب به شدهيرونسنت مدرنايم،-پرتاپ به نرسيتهاما )همانجـا(».ايـميدههماسالمياآخرهباال مدرنيانقالب به ازاييتهورود كه پـيكصدرا يشسال

تسر است شده استيعشروع مدرن«ماياكرده نرسيتهبه اگر؟»ايميدههمشدهوارد مدرن داريماعصر قرار مدرن عصر در بـديـمپس اسـتيهيو

پا مدرن عصر بتوانيافتهنيانكه كه رسييمبگويماست آن .هيانـايـميدهبها اينتصورم كه انـدازهيندبگوخواهنديميشاناست به هنوز يكـافيما

نشده ايمامدرن سخنينكه ايستنيقدقيهم فقـطيـنچـون را حـرف

589/روشنفكري

نهاتوانيميوقت باشد معلوم كه بـودنيـتزد چـهيعنـيمـدرن و چـهمييالگو آورديالگويتوانرا حساب به ا.كامل يـاتواننـدينميشانآنچه

صرينم سرخوردگينايندبگويحخواهند كه تجربـهياست يـنايهـاازبيس چه هر را مردم سويشترسال خـودينوخواهيبه نـه اسـت رانـده

سنتانقاليعني.انقالب روبهب شكست با استگرا شده .روغيكي سخنان دجدييراز دوينيروشنفكران اصـل از گفـتن سـخن

حكايـنا.اسـتيرانـيايـتهويبعد نـايـتسـخن از بـاييآشـناداردفرهنگيتهوهاييهنظر ارتبـاطو مـورد در انسجام عدم همانحال در و

مليند شـمارشوديمياآي؟چيانه؟ياانديرانيايانارمنياآ.يتو گفـتايدرخورتوجه :فرماينديميشانااند؟يتيهويمنيرانياناز

بعداگر« دو هوياصل و)يرانيتا(يتمليعنييرانيان،ايمليتبودنبپذ)يتاسالم(يانتد مدرنيبوميريم،را مقوالت ويرانـيايعنييتهكردن

آنهاياسالم )همانجا(».كردناصـليتهمدرنايشان اسـت آمـده غـرب از خودشـان زعـم بـه كه را

مگيرنديم بومخواهنديو را همهينا.كننديآن را روشـنفكرانيسخنمينيد زبان نم.راننديبر توجه اكنندياما معناينكه به اسـتيگفته آن

مدرن اسالم نيعنيندارد،يتهكه ازيگـرديسـت،كامل اسـت ناچـار آنكـهو سوميردبگامغرب بومخواهديمكهآنو را بـهيعنيكنديآن را خود

نزد غرب به بـهيكهرحال خودشان قول به هرحال به و ازيقرائتـ«كندا.يونددبپ»يتهمدرن رسالت تمام مينپس خالصه بـومشـوديانقالب يدر

بايمشخصيزچيكيتهمدرنياآي؟غربييدهپديككردن كه آنيداستبوم نميناناكرد؟يرا نظر نوسـازگيرنديدر تجربـهيكه هـريجامعـهتقلينيمعيجامعه نـه كلـيـكازيـداست نيمفهـوم معلـوم يسـتكـه

روشنفكرينا.يستچ ناشينيديمشكل آنجا بـهشـوديمياز يـككـهپا مشخص ا.ماندينميبندروش سنتيناز غيكه شـودمدرنيرو خطـاب

روشنفكري/590 و تجدد

ا از و است دينناراحت ناخرسنديزشگرنيكه بنامند نت.هم ينبـيجهدراستينزم نوسان در آسمان .و

سكوالريشانانظر مورد اميسمدر را ما افقـسـازدينمـيدوارهم يونم برابرمان در :گوينديم.گشايديروشن

ــا« ــارام ت ــارب تج ــاس ــورهايخيبراس كش ــانيدر جه ــف مختلميسيتهالئيايسمسكوالر وتوانيرا سه گرفتيرزيژگيبا نظر :درسكوالراول كه سيسمآن حكومت)است(ياسيصرفاً راياو دولـت

د نهـاد د.كنـديمـينمعـ)يـتروحان(يسـاكليـايـنبا عبـارت يگـربـهفكريكيسمسكوالر فاقـديامريست؛نيدئولوژيايكيايمكتب است

سيـژهويفكـرييهمادرون و قـدرت قلمـرو در تنهـا وياسـتو كـالنقديانميرابطه نهاد پرتدو .كنديميدامعنا

پدوم اصل كه نفـيسمسكوالريدايشآن ديبراساس دريـندخالـتم بالعكس و د.باشديدولت عبارت ايسلبيفتعريگربه نه .يجابيدارد

اسوم همه، از مهمتر رابطهينو قـدرتيانميكه نهـاد /ياسـيسدود نهاد با پويارابطـهينحكومت تحـوليـااسـت برحسـبير،پـذو كـه

وضــعيطشــرا سيتو مناســبات اجتمــاعياســيو اقتــداريو و اعتبــار ودينهادها و مكانينقدرت و زمان هر پي،در متفاوت و متنوع يدااشكال

متنوعيعوسيفطينبنابرا.كنديم ويو محتمـل تصـور، قابـل روابط ازشرايكدر.استيرنپذامكا براساس شكلييژهويطجامعه جامعه همان

تقل قابل لزوما است كـارگيدگرفته به جامعـهيريو وايدر يژگيهـايبـانم )همانجا(».باشديمتفاوتانظرصرف نادقيناز اول مورد در سخنشان كهيعني(استيقكه چه

درونيرام«يسمسكوالر فاقد ايا؟»يژهويفكريهمااست دارديـراديچهفكر س«يكه و قدرت قلمرو در رابطهياستتنها و نهـاديانميكالن دو

پ معنا استنباط)؟»كنديداقدرت سوم مورد در اي، مقبـول كه را يشـانعام

591/روشنفكري

م مطرح است شده آمكننديهم بـرايختهكه را راه كـه ابهـام بـا ياسـتنت مگيرييجههرگونه هنگام.گذارديباز اما ازيفكر كـه اسـت ارزشـمند

بـه كـس هـر اسـت ممكـن وگرنـه باشـد برخوردار انسجام و صراحتروشـنفكر از سيسهولت ا.بغلطـدياسـتمداريبـه در ارتبـاطيـنفقـط

باتوانيم كه شراتوجهگفت جـداياآيرانايطبه موافـق ازيـندييشماهست البتـهيانه؟يددولت صـريـكو ايحپاسـخ در روشـن ينـهزميـنو

.داردياربسيامدهايپديدموكراسيينهزمدر حكومت استقرار :گويديميزدييآقاينيوداكنون« بخش رويگريبه مبنيكرداز دييجدابـرياول ازيـنكامل

معتقد.پردازيم-يمياستس كه آنجا مبلغيناز دينو جامعـه،ينحذف ازدموكراس به را مـي،ساالرمردمي،خود متعهد و آنيـاداننـد،يمعتقد بـه

م جامعـهكننـد،يتظاهر اكثريادر ديـتكـه را دينـدارانآن ينمـدارانوهسـتنديكبادهد-يمكيلتش روبـرو اسـتقرار.پـارادوكس هـدف اگـر

اكثر اگر صورت آن در است، مردم بر مردم بـهيتحكومت آزادانـه مردمخاص راينوع حكومت ياربسـ)همانجـا(»يسـت؟چيـفتكلدند،داياز

ا بگويشانخوب ما اكثريندبه اگر تكليرأيـتو يسـت؟چيـفندادنـداصولگرا ايانفقط دادهزمينهيندر منسجم پاسخ انـدگفتهينانا.اندتاكنون

ا ديندر موارد در و اكثريگرمورد نظر نه است شرط فقها .مـردميتنظرديانآقا باينيروشنفكران نهيدهم باشند داشته فكركهآنصراحت هر به

اند بكشنداييشهو آقا.سرك بازرگـانيـزدييچرا مهنـدس سـنت بـهامريندهكماندينميبندپا جهـتدانسـتيمـيشخصـيرا در را آن و

جلوهيرستگار ضرور ممؤمنان بازرگـانيندساخت؟يگر نظر يعنـيازديعهشيند معناهاينا.يگردينينه البته اييسخن كه فرصـتينجـادارد

ندار را آن به .يمپرداختنبيزديدكترآقاي دوران از مدام انتقـاديپهلـويسـالهيسـتكه اول

روشنفكري/592 و تجدد

ميزچيككمدستكند،يم را مپسندديآن مدن«:گويديو يـرانايقانون

پ سال زمانيشهفتاد فقهـداوردر احكـام از گـرفتن الگو وينتـدويباتصديينها به و اروپاحقوقيقشد قوانيي،دانان جمله يمـدنيمترقيناز

مدنيا وقت.گردديمحسوب حال هر به ديكياما قـانونيكبهينيحكمديگرديد،گرديلتبديمدن نمينيحكم يـاآ).همانجـا(».شوديمحسوبدتوانيميبترتينبد غييناحكام هم تنـاقضقانونييررا در اگر دانست

مدن قانون بگيبا آيايرندقرار فتـواتوانيميانه؟ فـرديگفـت يكشـتننتيانه؟استقانونيغير در بـهيجهو را فتوادهنـده باشـد مثبت پاسخ اگر

تحر دسـتگيكجرم قتل هنگـاميـككـرد؟يربه كـهيفكـر دارد ارزشبپـذيجنتايشگراند را اسـتدالل از باشـديردبرآمـده حاضـر ضـمن در و

نها تا را خود دهديتاستدالل .ادامهديانمدر كلـيكينيروشنفكران مـيتصور كـه دارد گوينـديوجـود

دههينيديروشنفكر زميدر رايكتئورهايينههفتاد اصـالحات جنـبشآورد برخ.فراهم هيروشنفكريگرچه و همسـان اصالحات با مجـنسرا

نمـدانندينم منكـر اصـالحات با را آن تنگاتنگ ارتباط (شـوندياما .نـك.قائــد تاريــنا)6.ص.1383يــرت10.شــرق.يمحمــد بــه ييخچــهنظــر

ندارد توجه ناراضـيانجرينا.اصالحات توسط اصل يهـادسـتگاهياندرميتيامن گذاشته كنار نحوينانا.شدگذارييهپاشدنديكه خـوديحتـيبه

سوس الگوها.پنداشتنديمياليسترا ازنگريسـتنديمـيشورويتيامنيبه وچ مينسرمشق حكـومتگرفتنديالهام اصالحات از مـيو يـك.زدنـديدم

كمون« گ»يستسالن هم دكتـريـرآوردهرا هـم كـه هـمداديمـيبودنـد وحكومتگفتيم درون بـنيرقابت از رفـت بـرون راه نظـاميبسـتهاتنهـا

م.است در حاكم تصور با بود همسان رايانتصورشان حكومـت كـه مردمدوران در گســترده فســاد ســبب ــه ــســازندگيب ــديم يهاشــم.نكوهيدن

نميرفسنجان اپسـنديدنديرا مـينـانچـون دور قـدرت از وسـاختيرا

593/روشنفكري

اصـالحگوينديم.باشديدانمتازيكهخواستيم كـه اسـت طلبـاندرستحكومت روشـنفكريدرون اما خوردند نخـوردهينـيديشكست شكسـت

ماركس چنانكـه اسـتيسـماست نخـورده آقايـنا.شكسـت خـود نيـاراالفـارقياسقگوينديم حـاليـكيسـمماركس.مع در اسـت كـهيفلسـفه

بهترينيديروشنفكر كوششهايندر بهينمدارانديپراكندهيحالت استاح عرصهينديايمنظور اينـيديروشنفكر.ياجتماعياتحيدر يـنبـه

فرزند رسياعتبار دوران به سنتيدهتازه طور به وگرنه احياست يـاگرانماداصالحيا ميمدارينيگران و هستند مجدد زمانـهيـندكوشـنديكه بـا را

د.دهنديقتطب اينيروشنفكران در ميكسانيرانامروز شمار كـهرونـديبهد انحطاط ناظر را جامعهينخود مپندارنديمدر رايـقغريـناخواهنديو

كنون وضع گناه و دهند سـنتينجات گردن به اصـوليـانگرارا يـانگراوهمه.يندازندب در آغاز از جستهيخود شركت فعاالنه چنـدامور از اما ياندبحرانيشپ را اوضاع منجـكردهيابيارزيكه صـورت بـه خردمنـديانـد و

م وارد مع.اندگشتهيدانمحله حد در هم اكنون تغينيهم كـهييرندخواهاننت تغيستنيزيچيجهدر سطحييرجز هم.در فعلـيناز منـدبهـرهيوضـع

موقعشــونديمــ بــه باتوجــه ضــمن در بســيتهــايو ماننــد ازياريگذشــتهوجيشــينپياســتمدارانس دارنــد راه.باشــندالملــهيــهآرزو از روزگارشــان

پـاسگذرديمنشينييهحاشيخواررانت آگاهانه قدرت با را ارتباطاتشان وشغلينانا.دارنديم مكان مثالً كه بار مشانيهر بـهشـويعوض جنجـال د

م سواندازنديراه به را غرب توجه مـيو هـمكشـاننديخـود آنجـا در وامكانات و ميبورس پا و اصالح.كننديدست مانند حكـومتدرست يطلبـان

م غرب به مدام اند.گرندنيكه انسجام به نسبت تردييشهخودشان يدخودم«.دارند اينيديروشنفكركنميتصور انسـجام«يعنـي(خصـوصيـندر

برسديمشكالتيدارا)»يشهاند انسجام به نتوانسته و انسجاميااست ياگررا آن نتوانسته داشته وجود قائد.شرق(».كنديانبهم ).همانجا.يمحمد

روشنفكري/594 و تجدد

ازجالبولي متر آنكه مينـيديروشـنفكر«:گوينـديهمه ييانـهراهاقتداريدموكراسيبرالل ادبينيدييگراو و بخشياتشاست ادبيبا ياتازمينا گره اخورديدو در مينو مشكل دچار نهاشوديمواقع راهيتـاًامـا

م از را جستيناييانهخود خواهد بيـترتينبـد)همانجـا.شرق(».دواندينيديروشنفكر يعنـيياپسـنددنيقيتلفخواهديم.ندارديشهاصالت

ببغرب تدارك هميندپسند به اسـتينو شده مشكالت دچار هم .سببپرسـشيادهايبنخواهدينم را زيـزبرانگموجـود سـوديـراسـازد آن ازعاقلبرديم رانتو در كه است آن از رويخوارتر بـه ببنـدديرا .خـود

ضم اقتـداريچشميگوشهندر بـه خودشـانيـايـانگراهـم قـول بـهمياناصولگرا چون جاتأييديبدانديدارد به راه .بردينمييآنان

براثرتجربهينيدروشنفكران اسالميهمه رايباورهايانقالب خـودايحت.انددادهييرتغ شريدشا«كهانديدهعقينبر ايعتياگر تا زمانينهمكتابياتح ميهشبيداشت، نظرنوشتيبازرگان كهيو آنچه از متفاوت

م ارائه بود، كرده عرضه خود امامت و امت كتاب جرداديدر اسالميانوگونهينوگرا به ميگرديارا كـد(».داديارائه يـرت10.شـرق.يورمحسنيتجربـيروشـنفكريـكينـيديروشنفكريبترتينبد).6ص.1386موقعبسته.ندارديماندگار.است ميتهابه د.كنديواكنش بـهيناگر بستهميتواقع تجربه به بسته ابدانديشد،يو خصلت مـيپس كجا رود؟يآنا دينبا روشنفكر فكرينياستدالل مكتب ميگريديدر كـهگيـرديقرار

ابـد خصـلت رسـتاخيتبا رسـالت دارديـنديزيو بـاريـك.تفـاوتار« ــاون.اچ.پروفســور ــهيت لحظ ــرخوردگيادر س ــارهياز ــوتريدرب ل

دربـارهيهـاگفته را اجتمـاعياو انفجارهـايمسـائل بيبـا و يگـاهگـاهميآتشفشان در كه نـوريليسيانهوسباز نـدرت به فقط آتش و دود ياز

بيناگهان آن افسردگيسهمقاجهديميروناز با و بود بـوديكرده :افزودهبخـواهيهودهب اگر همچـونيماست را پاييـهنظرآنهـا هـم ويوسـتهبـه

595/روشنفكري

بررس چنگ.ياسيسهاييشهاند.نك(»يمكنيمنسجم .پهلـوانيـزترجمـهجا).1366 و مقام ديگاهالبته روشنفكران با قينيلوتر قابل .يستنياسمام گفتهخواستميتنها كه دهم تـاونينشان بـايپروفسور ارتبـاط در اگـر

نكنــ صــدق هــم گفتــهلــوتر ســنجياد، بــهيدهاســت راجــع پرداختــه ود قدر.ماينيروشنفكران به ذوقيسخنانشان از انباشـته و يزدگـپراكنده

زمانخواه ميو كه عملرتبطاست هم با آنها اسـتيساختن بـا.ناممكنا بنماييهاگوشهكوشيميمينوجود را آنها .يانيماز

د مدرنينيروشنفكر بـه كه هم حاال مـيدلبسـتگيتـهما دهـدينشـاننماندخواهديم عقب قافله ا.از اعمـاقينبا به كه ندارد را آن توان حالبركشديند برون حل راه آنجا از و بنيابرود و كند راينديادهايجرأت

سازد عمـر.دگرگون كـرد احسـاس كار آخر در بازرگان دريمهندس راخودتيجه اشتباه به است؛ گذرانده كـميپنامطلوب شـهامت بـا و بـرد

افراديمانند ميكه او اتواننديچون آورديـنداشت زبـان بـر را .نكتـهنام به بازرگان اثر انب«همان نهضـت هـدف آخرت و تنهـا»يـاخدا ييبـه

ديكاف روشنفكران كنار در را او كه صالحيبزرگينياست نجفيچون.دهدرقرايآباد

ايميصمينيدروشنفكران مصرفباينبر هنوز كه هستندورند .كنندها نها«رويناز بتوانينايتشو كه پينكاتيماست كه ويشـهانديشتازانرا

كرده مطرح حدودفلسفه تا امـا)همانجا.شرق.يوركد(».يمكنيبومياندستا در ميشبعد بـوميكسان«:افزاينديخود نروشـنفكراكننـديمـيكه

مينيد كسانشونديمحسوب بـوميو عكننـدينمـيكـه ترجمـهينـاو ٌعرفكننديم ميروشنفكران حساب ياآ)همانجا.شرق.يوركد(».آينديبه

د روشنفكر بومينيرسالت الگويفقط ازيگرانديكردن تازه يـاداست؟همبرنديم ترجمهييهاآشناينكه اثر بر عرفيهارا اصطالح مسـلكانيبه

كرده ب.اندكسب گرفتـههايييشهانديعنييگرديانبه دوم دست ورا انـد

روشنفكري/596 و تجدد

شمار.كننديبومخواهنديم كهيآن اروپـايكهم آنداننـديمـييزبانترجمـه نهضـت نتوانسـتند كـه بود اندك تعدادشان راهينـيديقدر بـه

نت.اندازند مقيجـهدر همـيعوسـيـاسدر بـه ماندنـد نهضـتينوابسـتهنوبهيهگسترد به كه اهميترجمه داردبرانگيزييشهانديفرهنگيتخود

د روشنفكران نميتاهمينيكه درست را ايشترپ.سنجنديآن بـارهيندربدان.يماگفته است خوب ايماما مينكه كجا در بـهخواهنديروشنفكران

همـ»يگريبوم« انقالب آغاز در دينبپردازند؟ قبـالينـيروشـنفكران درتوسعهتوسعهيهاچپ و وقتگرا اما بودند ايمدار يـناپرسـيدييمـيشاناز

م كجا در را روشنخواهنديتوسعه جهانيپاسخ و وطننداشتند خوديـم م.پوشاندنديرا كه دخواهنديحاال بگـودرسـتيـايگـريفكر ييمتـرغربدينييرغييالگو بوميو توانيرا نه و دارند صراحت نه كـهآنكنند

بروند انتها به منيا.تا كه كجاست بـوميتـهمدرنيناخواهنديمكان يراآ ايراناياكنند؟ فكر وقتـيشكجـايرانياست؟ اسـت؟ ازيترجمـه كـه

ايحوزه ميرانيتمدن به كجايانسخن وقتـيآمد بود؟ ترجمه كـهيآنحت و افغانستان جنبش اسـالمياز تهمتهـايجنبش توفـان در افغانسـتان

آگفتهسخن آياشد بود؟ حتـشماياترجمه خـوديـكيهـا بـه نفرتـاند آن به داد ببيارزحمت و كند وضعيعيانشيندسفر چه مسلمانانيدر و

مشكالت چه ميبا گربرنديبسر به دست روشـنفكراند؟يبانو چند با تنهامقاطعه چند و سرخورده فلسفچپ رفتيكار مترجم چند دارو يـدوآمد

ع تازه مبهمندقدهو مدرننگريديآنان و اسـالم سـازش از دم مدام يتـهومسئله.زنيديم استيطرح نادرست اساس از يفكـرنشينييهحاش.شما

نم كندهدياجازه جسارت و جرأت گامهايدكه برداريينهايو آن.يدرااص فكر ناديرانيايلوقت هسـتگيريديميدهرا آن دنبال متفكـريدو كـه

ادوريد؟بشويجهان استيمتفكرانينچنينان سرآمده اگـر.به كس هركس بايهم بايداست بـردارد، گـام خود تمدن بـايـددر و كنـد جـرأت

597/روشنفكري

ش جنبش از برخيعيانصراحت دفاع به لبنان ازيـزددر قـوت تمـام بـا وش دورانساز بگويعيانحركت عراق در كردان همهيدو كه بداند ينهاايو

تم چارچوب ميرانيادندر اسـت؟ينايكجا.دهنديرخ ترجمـه فكـربگو ما به را آن مأخذ ميكسانييد؟حداقل يالگـويـككهكننديترجمه

سازشخطريب نام مدرن«به و سوانديدهبرگز»يتهاسالم آن محبوب هم تاا مطبوع هم و ايـنباشند بـه اگـر و چشـمتانيبـاالينـدبگوينـانسـو؛

همه داد مجههاينهرسايابروست در اآيـديان اگـر يبـدبختهايـنامـاساليعرف شايانرا نگهدارند دربند نيماداميكيدسال يـداپيويـوركدر

نام و كند گل بشرش حقوق و ببرديشود او هياآ.از فكـريچگاهشما بهظلمـيـاآيد؟ابودهيكانتاج و بخـارا و سـمرقند وياز مـردم آن بـر كـه

م رروديفرهنگشان وضـعدانيـديمياآيد؟ااندهسخن چـه در يبلوچـانشـيـاآزنيد؟يم زيلياسـماعيعياناز علـويـديو حـرفيو آن جـز ودهزنيد؟يم از مسئلهو ايگرديها تمدن خاص عالقـهيرانيكه مورد يو

بازسازيكسان به كه دلبستگياست دارند؟يآنماركسينيدروشنفكر مانند هم بـهيزيچيككهيستهاما نـامدارنـد

چيختار همه توجيزكه ديـزيچيـككنـد،يمـيهرا نـام بـه ويـندارداخواهديم مدد ن»خدا«ينبه تمام ازيتهمدرنيروبا تـا بكشد درآغوش رازمانه« نماند»روح (عقب .دهـميشـماره.آفتـاب.يانملكيمصطف.نك.

طرازنوينا).73ـ70.صص.1380آذر سوينروشنفكر استينيدييازعرفــعنــيي ســويبــا از و دارد اســتيگــرديتفــاوت بــايعنــيمــدرن

مسنت برقرار فاصله تارينانا.سازديمداران ماركسيخمانند نظـر يسـتهاازلواييخدايك تحت كه هركاريدارند مـياو مجاز توجداننـديرا يـهو

مصطفتردييب.كننديم ديانملكيد روشنفكران امـايميصمينياز اسـتنمـ اكنـديتوجه ازيـنكـه زمانـه«اسـتنباط مـ»روح بـهتوانـديآسـان

شوديرتعبيطلبفرصت ترجمه اصالتينيديروشنفكرياآ.و يـادارديما

روشنفكري/598 و تجدد

ا غمش و هم مينتمام نماند؟ عقب قافله از كه زمانه«:گويدياست روحر امروزه من گمان مدرنيتهمدرنوحبه روح و تـرموافـقياربسـيتـهاست

آنچ با داست روشنفكران روحانگوينديمينيه ).همانجا.يانملك(».يتتاتجلينا كجا در و آمده كجا از زمانه كـهيافتـهيروح غـرب در اسـت؟

مدرن زادگاه را مدرندانديميتهخود پسـت از آدمهـايتـهسـخن ياسـت؛جارتريجد زبان بر تمدنها از مـكننـد؛يميسخن از پرسـتييهنسـخناساسيمبتن قانون جهانرود؛يميبر از امپراتوريسخن و يخاصيشدن

مروديم تسخخواهديكه به را درآورديرجهان م.خود تصور كنيديچرازمانه روح سرخوردهيكيته؟مدرنيعنيكه مترجم مرتـبيرانيايتعداد

مدرن روشنگوينديميتهاز مينيدفكرانو تصور هم يعنـييـناكننـديمام.زمانهروح هم معنـاگوينديبعد بـه بودن زمانه روح حـقيموافق بـر

ن ديوليستبودن روشـنفكر هسـتينـياتفاقـاً هـم يـلقبيـنا!برحـقماتر استدالالت جنس از را:استيخيتارياليسماستدالالت خـود مرتـب

بپندار حق كسانيدبر پيسرانجام حـقيدهم بـر را شـما كه شد خواهند ادانست .خواهند

در اينيوشنفكر ازيندر زنـدگبـرديميادمرزوبوم .كنـديمـيكجـام.باشديجهانخواهديم سكنديفكر عربيناابن ابن سپريو يدورانشان

اندك موالنا فقط و است ميشده تمـدن.زنديسوسو فكـر نـدارديچـونتمدن نميتحوالت نظر در هم د.گيـرديرا هـم غـرب يشـگرانديگـردر

هميواحد زهكه بگيررا خود علـتيـنا.شـودينميافتيردپرچم بـهپ ديشرفتنوع كـه اسـت آن شـدن شـاخه شاخه و تـوانينمـيگـرعلم

جامعيشگراند دانشمند داشـتو مختلـف.االطـراف علـل بـه دوران آناستيسپر عرصهيحت.شده دينديكيدر مانند هـميعيشـينواحد

نينايگرد ممكن متيستامر به رسد مقكريفچه يشپـ.يجهـانياسدرم انقالب خودبزرگيناگفتندياز جنون مـينيبشاه و بـهخواهـديدارد

599/روشنفكري

ايپا از غافل اما برسد اينسوئد كه اياريبسـيخـوينبودند يرانيـانازجا به كه مكهآنياست دهند انجام درست را خود شب خواهنـديمشق

دهنديتبشر نجات پـيرانـيايك.را ايشرا سـببنقـالباز كـهآنبـهطرممنوع از بود شده آكسـفورديـقالقلم فرسـتادند حكومـت در.همـان

ا جلسهينچارچوب در خواستند او از ايادعوت شـروع.يـدبگويرانازفرما به اساطيونانتمدنيدربارهيشاتكرد شهريونانييرو در هم يآن

به دارد شهرت است.شناسييونانكه بهتر گفتند او احمـديدربارهبه آلبزن ايحرف در 1.بارهيننه

ازينيدروشنفكر دبرديميادما همـيعيشـيـنكـه و يعنـيينداردجا.يتمحدود اكهآنيبه خـودبزرگيتمحدودينبه باشد ينانـهبواقف

درسرميجهانياثرگذاريآرزو ايدباپروراند؛يرا اگـر تمـدنيـنبدانـدبرجيرانيا هم او بماند مبرجا مهمـ.مانديا بخـش در كـه جهـانِياو از

مرافضياسالم نشود،يقلمداد خوديستحاضر خاص مسائل به آشكاراا و كند وهابگرييسلفينتوجه سازديتو برمال يسـتاومانشـوديم.را

معنـاآنيب عمـق به پايفلسـفيكه دهـديبنـديآن رايسـماومان.نشـانانسانيدوستانسان جـدينا.پندارديمييگراو را مـا تسـنن اهـل يكـه

كگيرندينم تقروششهاييو بسـتر در كـه مـيـاناديـبرا كـار روديبـهمكننديميتلقيسطح در كه است سبب يـرانايعيشـيندارانديانبدان

روشن ديخطوط مگريزييناز چشم حضراتينا.خورديبه كه سخنان

مي.1 گفته قبل رژيم زمان ممنـودر افـراد از اسـت كرده پخش ليستي ساواك ايـن.القلـمعشدبود مشكوك سخت سازمان.ليست در مثالً زمان همان در كه داشتند قرار ليست اين در افرادي

داشتند مديريت سمت ليسـتعده.برنامه ايـن از سـرمايهاي را ليسـت همـين خـودنشـينان يبهره آن از و بردندساختند نسـنجيد.ها ناگهان سالها گذشت از پس افشار ايرج چون هم هكسي

نشريه مـي»بخارا«يدر ميـان بـه سخن فرزندش قول از ليستي چنين همچـوناز آن از و آوردمي ياد مي.كندسند ازتصور كـه باشـد داده انجـام نشـريه اين مدير اصرار به را كار اين اوكنم

مجموعه در است نوشتهخواسته بگيردي خرده نيز رژيم آن به افشـار.هايش ايـرج اسـت بهتـرنداردجاي اشراف آن به كه نشود گودي وارد و بنشيند .خود

روشنفكري/600 و تجدد

ميگفتاربردارياريبه ديرانجامسدهنديسروسامان بـهيـزيپرهينجزنشاند نخواهد ا.بار هميرچپ هم داشتيبدبختينان جا.را كـهآنيبه

م كند توجه خود خاص مسائل روسخواستيبه زور پناه راياندر جهانسوس براياليسمبه البته و دهد ايشسوق در كه نبود رايرانايرمسينمهم

سوس را جهان تمام بود قرار باالخره چون كند واگذار در.كندياليستيهمچيحال هينيانكه بودنـدماركسييشهاندماناز نتوانسـته هـم را آن كه

باالتر در اكنون را كشورشان كه بردند سود آنچنان كنند سطوحينترجمهمگذاشته فخر آن به و ا.فروشندياند از جانبازينما ايهاييهمه در ينكه

تحم بهرهيرانايبرايليجنگ چه مـيـم؟اگرفتـهياشد خـواهيميتـازهبويتهمدرن بفرمايم؟كنميرا سطحييدخوب چه اي،در حـوزه چه ي؟درفرهنـگيتهمدرن پـرورشيعنـيدر و آمـوزش در دريعنـيچـه، چـه؟

باياستس معناست؟ چه به اقتصاد كليكو نميحرف خودشوديكه ازمسئول صرييدبگو.كرديتسلب بگويحو اياآييدهم به انقـالبيـنشما

پاياسالم هم مـياآيبنديد؟هنوز ضـرور را آن وقـوع هـم دانيـد؟يهنوزپديدربارهياييدب نظـريـناهاييدهتمام ابهـام از دور و روشـن انقـالب

جديدبده را شما ميرندبگيتا بـازيفكـريزرنگـشوديوگرنه بـايوبود نخواهد مقبول البته كه .كلمات

تمـدنيسـازبـازيرانيانايرويشپيمسئلهترينمبرم از وحراسـتايرانيا و است آن درون تنوع به احترام پرتو نميندر مگـرشوديممكن

اند پناه همهيعرفهاييشهدر رايكه شهروندان و .داننديميكسانمردمجداينيدشنفكررو كه سينديياكنون و دولت شـدهيلتبدياستاز

به عموميكاست مليآرمان ميكازيو واژهخواهديطرف مـدد يبهرفتـيتهمدرن ديـدبجويبرون طـرف از وارديـندخواهـديمـيگـرو را

پشتوانهيعموميعرصه تا بتراشديبراياكند ناگز:گويديم.آن يرمردمتبيدبا شـرععيتبه حكـم بـا موافقتشان اما دهند تن قانون صـوابياز

601/روشنفكري

اجباريعني.دارد شـرعيقانون حكم و (يـارياختياست .يوركـد.نـك.اينايمعنا)همانجا.شرق عمـومينسخن امر قانون كه وياست اسـت

شرع خصوصيحكم دموكرات.يامر صورت به عمل در يـدتوليـكقانونهمشوديم به تغينو هم وليرپذيريسبب .يسـتنييرپـذيرتغيندياست

د جاينيروشنفكر منطقيناكهآنيبه بپذيوضع يـندخواهـديميردراعرصه وارد ارزشـهايعموميرا تا دموكرات«آنيكند شـكل دريـكبـه

باشديعموميهاعرصه داشته تنـاقضينا).همانجا.يوركد(»ظهور همـهدموكراسياچه؟يبرا ميشما قـوليوقتـ.پذيريدينميادپذيرييرا بـه

م مرتب وسط«خواهيديخودتان ميدكنيداپ»راه فقطيدبزنيانبرو و فقطفكر خواهياغتشاش بار حاصل.آورديدبه بخـواهيالبته يمنطقـيمندارد

چن د.ييمبجـوييهـاگفتـهيندر روشـنفكر كـهيـناينـيمشـكل اسـتبگخواهــدينمــ بپــذيــردفاصــله را خــود گناهــان و.يردو اصــطالحات

فرهنگييمعناها از بـومگيـرديميگرديرا هنگـام بـه صـدهايو كـردنمـ تازه اآفرينـديتناقض تـازه خـوديـنو خـدمات حسـاب بـه هـم را

راه.گذارديم واقع ديدر روشنفكر عرفـيدهبرگزينيكه به گـريياستديچهيرازانجامديم كشيگركس دوش بر آشفتگينايدنتوان رايهمه

هميكي.ندارد برليانآقايناز احتمـاالًيهنگاميندر شـد گفتـه او به كهروحان دادگاه پيتبا عمامـهينا:گفتيمانهصمكنديميدامشكل و امعبا

شوم راحت تا بردارند مشروط.را بسيتدر بودند عبـاياريهم بعدها كهعمامه شدندو راحت و گذاشتند كنار را راهيكـيهـميـنا!شان يهـااز

ايعرف در .استيرانشدن

چپروشنفكرينماين را پاتوانيگفتار بيانبه نگاهآنيبرد بـهيكه گـذرا چنـد هر

ايروشنفكر در برخيرانچپ كم دست و راياتخصوصـيانداخت آندربارهينازهميمطالبيشترپ.برشمرد روشـنفكريـانجريقلم چـپيو

روشنفكري/602 و تجدد

ا حد.استيافتهانتشاريراندر مهـريتا در دارم خـاطر به االن 1360كهنشر توق»آرش«ييهدر ناميفكه به اينيسـملن«شد در،»يـراندر بعـد و

نام»يرانايكتابنما« اجـازه»يـافتنيناغلبهيگذشته«به پيكـه يـداتـداومگفتگو در البته و كتاب»يانك«باينكرد، در گفتگـو«كه چـاپ»پـنج بـه

پ.يدرس كه را نمنوشتهيشترآنچه تصورخواهميام كه هرچند كنم متكرارفكرينا خط كه داردياست اعتبار هم هنوز .آنها

اروشنفكري در پييـدهپديـرانچپ اعتبـاريـكبـه.يچيـدهاسـتروشنفكر عجيكدرياصطالح جريندوره بـا .چـپياسـيسيـانشـد

دنباليكسان نمـيختاريككه هستند چپ يـناياجـزاتواننـديمنسجمگونهيختار به بپيمنطقيارا هـم بـه منسجم روشـن.يونداننـدو علـتش

ز ايبخشهايرااست دورهتاريخينمختلف رويهادر انـددادهيمختلفا از دورهينو با دوره هر در هم چپ مفهوم و معنا تفاوتيگذشته بعد

است ا.داشته مشروطيرانچپ در ايدنبايترا چپ آسـتانيـرانبا يهدرروس در اكتبر ايكييهانقالب و نباينگرفت را ايـددو چـپ دريـرانبـا

ا چـپ و شاه رضا دانسـتيسـتبيورشـهررديـراندوران در.همسـانبيدوره از آسـتانهيستپس تا مرداد هشت حتـ57انقـالبيو دريو

ــا چپه آن درون از و ــت گش ــم منقس ــپ چ ــالب، انق ياربســيدورانخصوصـ هركدام كه هـمياتيسربرآوردند بـا تضـاد در اغلـب و داشـتند

.كردنديسرممينابا مهمترتوانيحال كه تـودهينگفت حـزب همانا چپ حزب

شكل به هم هنوز كه است ا.دارديـاتحيـفنحيبوده يكبـاررويـنازايختارتوانيم ويرانچپ نوشت ميكباررا غالبهاييشهاندتوانيهم

بررسـرا چپ جنبش مـ.كـرديدر البتـه همـتـوانيو چـارچوب يندروهاييشهاند شـناخت و جسـتجو در چـپيروشـنفكريژگيهـايغالب

د و ميستچيروشنفكرينايدبرآمد چه مگفتهيو چه و .گويدياست

603/روشنفكري

فرارسـشايد آن هنگـام ببيدهاكنون كـه اينـيماسـت چـهيـرانچـپمسيداپيسرنوشت چه در و است اسـتيريكرده گرفته يهـاگـروه.قرار

فروپاش از پس چپ جماهيمختلف گوشهيكهريشورويراتحاد يابهجا در و جستندييرفتند تندرو.پناه آنقدر انقالب آغاز بودنـديدر كردهدر بتوانند بجوكشورهايكه پناه دگراندينـدگوناگون بـر آنقـدر يشـانو

بودند زده اتهام و بودند رواداشته جاستم در بتوانند مييكه خوديهنجزكننديبرايابهانه پا و دست شدن ا.پنهان انقالبيمدتيرانچپ از پس

اسالميروهاينيورشبا حكومت و اهللا اروبهيحزب و شـد بـاريـنروظلم و ستم معرض در بيخود دوام نتوانست كه گرفت يشترِب.ياوردقرار

بردا را خـود بازمانـدگان و عقـبهواخواهان كشـور خـارج بـه و شـتايبخش.نشست در كه همكاريرانهم به كرد شروع گونـاگونيهايماند

س از نظام، امنياسيبا فرهنگيتيو تا رسانهيگرفته آمـده.ياو وارد فشارنبا چپ ريدبر داوراما يـاتجنايدرمـوارديحتياخطاهايدربارهياز

تحر به چپ، توسط شده داده توجايـچپيكسازمان بـازيـهبـا چـپ،ايهمه.دارد سر بر كه آنچه برابر در اينما سر بر و آمدهينكشور مردم

مسئول بايماست همه كردهيدو كه آنچه به كردهيمانسبت وو روشـن اندبگيحصر ا.يريموضع تاريبخشيرانچپ از دريخدرخورتوجه اسـتبداد

دوگانه.استيرانا با چپ درخورتـوجهيسازاحزاب سهم درياستبدادايشيانداستبدادياشاعه ا.اندداشتهيراندر كـهيناز هرجـا چپ، گذشته

است بسته كار به هم را استبداد ايسـازدوگانـه.توانسته بـه يـناسـتبداداس چپ كه ناشتبدادمعناست پادشاهيرا نظام آندانستيمياز آسـان و

م سرزنش نتكرديرا در معرفيراناخيتاريجهو استبدادزده كـرد،يمـيراسو از قـرارينـوعيگـردياما كـارگر طبقـه خـدمت در كـه را اسـتبداد

تحسكرديميشستاگرفتيم درخور قـدرت.دانستيمينو كه آنجا ازاختيحكومت در نمنداشتياررا كـاريناتوانستيو بـه را دوم اسـتبداد

روشنفكري/604 و تجدد

عالقه مورد استبداد ناچار سازمانهااشاندازد در بـهيرا خود نفوذ تحتم بدترگرفتيكار به هم سازمانيانناراض.يوجهينآن محكـوميدرون

حقوقشدنديم نظام مـيتهامحكومينايخاصيو اجـرا به .گذاشـتيرااجرا در شركت از خداحكميلذت به خدمت چپيگانو يعنيمبارزان

ميختار عملشديموجب همرزمان قتل جلـوهيانقالبـيكه موجـه گـروشبه.شود و مجاهدچپ مثل بررسـينچپ از اسـت هنوز كه هم يهنوز

علن و مهايييدهپدينچنيآشكار .زننديسربازاهايگروه در چپ اسـالميدورهينمختلف وضـعيـكيانقـالب

تنها به توده حزب و حكومـت.يگرديوضعييدارند فشـار براثـر آنچـهمياسالم گـروهرفياناز بـوديهـات چـپ درگـروهيـنا.مختلـف هـاوييهادوره زيژهبه نفوذ از انقالب آغاز حياددر گاه اغلبانگيزيرتو و

تأثربرا و بودندنگيزيدردناك محـض.برخوردار بـه سـركوبكـهآنامافعالياشدنديم مـيتاز برمـماندنـد،يباز رخـت ومحـوبسـتنديچنـانگوشدنديم خارجييكه وجود همـه.اندنداشتهيهرگز مشـترك يوجه

اقتدارگرا خودكامگييآنها، .بوديوآستانهيراناچپ در مجموع عمـده57انقالبيدر تضـاد شـعار بـا

راحت با فجايتوانست از و انقالب از اعتقاد سر از و ازيعوجدان برآمـدهمؤثر سهم و كند دفاع ايآن در استبداد استقرار بگيراندر بـه.يردبرعهده

گروه تمام صرفيهانظر ازچپ روسكهآننظر باشنديهبه بـهيـدلبسته اكوباياينچ نظريحتيابه از بپندارند، مستقل را بهييهخود عمده تضاد

برمـ باخاسـتنديدفاع نخسـت بودنـد معتقـد امپريـدو برابـر ياليسـمدرفرصتيستادگيا در سپس داخليگرديو مسائل كرديبه طـرزينا.توجه

سازمانها در چپ عرفياسيسيگرديتفكر حتيـ عرفـياسيسيو ـيـبسيمل سياريو فعاالن اثربخشياسياز فرصـت.داشتيمستقل كـهيهرواقعهگشتيميدارپد هر فرصتياو مـيكه بار سـنجشيبـراآورديبه

605/روشنفكري

دموكراسيعالقهيزانم به آزاديمردم چپي،و ايهاتوسط به بهانـهيـنوا منشأيلقبينكه مييبورژواييعالئق و انقالتواننديدارند انحراف ببه

مينجامندب سركوب تمامتر هرچه شدت ا.شديبا چپ كـهينحرف بـودتجربهيدنبا داد مشروطياجازه ناقص شوديتانقالب حاالينهم.تكراربهياليسمامپريفتكليدبا سرفرصت و ساخت روشن داخلرا يمعضالت

اندازهيلباسيهنظرينا.پرداخت روحانيبود برازندهيانقالبيونتن يوآنتــن انــدازه.رهبــران مــيكــافيبــه فــراهم بتــوانآورديفرصــت تــا

جرياسيسيسازمانها حركتهايشدگرانديانهايو متوقـفيصنفيو راب شـدت به صحنه از و فرصـتيـرونساخت در تـا رايگـرديرانـد آنهـا

روانهيكسره و كرديسركوب از.عدم فـراكهآنپس تـوده حزب نوبتقربانيدرس تردسياستينايو تازه ايدهاييشد، به وياسـتسيننسبت

سربرآورديشپييشهاندينا افتاده .پارويراناچپ دو پرتو در ظاهر تاريدادبه خـودهاييدگاهديخيمهم

تغ فروپاشيدادرو.دادييررا همانا مهم و جماهينخست يشورويراتحادكعبهيگرد.بود افقيانه نه داشت بتـوانينزريوجود آن خـاطر بـه كه

چ توجيزهمه بـه.كرديهرا و آمـد خـود بـه تازه چپ كه بود آن از پسبومينيدروشنفكرانقول فكر ايبه معـرضيشهاندينكردن در كه افتاد

قرا مدام فشار و نمسركوب و دارد حتيدعقاتواندير را سـوديخود بـهس براندياسينظام زبان بر قربان.حاكم كه بود كرده عادت ويچپ شـود

ا برايقربانيناز افتخار هم لذتيشدن آن از هم و كند پا و دست خودبرادببر كه ببالد خود به محافل در فـداكاريمتحكيو به دست يانقالب

است اخالقتدريجبه.زده اعتبار لبه57انقالبيكه شديبه رانده پرتگاهبس و شدند سرخورده آن از جوانان تـرجياريو قرار بر را دادنـديحفرار

منحله«تازه منحله«و»چپ عقده»حزب فكر شـييگشابه و روعافتادنـدوال نظـام از انتقـادكردن به ازتـدريجبـه.يـهفقيـتكردند گفتنـد سـخن

روشنفكري/606 و تجدد

برخيدموكراس حقيزنيو ميقتكه انتقـادجستنديرا بـه كردنـد شروعنظر از عمدهييهكردن ا.تضاد بر اينفرض كه ويـنبود مرگبـار گفتـار

سطحيزانگاسف چند دموكراسـيهر جهـت در را دريچپ امـا برانـد،تحوليشيانداستبداديادهايبندريقتحق نياديبنيچپ ويـاوردفـراهم

ايدلبستگ جايرانبه وطنـيننشرا تـودهياعـده.نكـرديجهان يهـاياازكيشينپ سربازان بسان آرمانهايانوريكه راه رويدر به كسيحزب هر

م خنجر كس همه اهمكشيدند،يو از دموكراسيكاآمريتحاال غـربيوم گونـهزدنيحرف بـه و سـتايشپـياد در افتـاده افـراطيشپـا غـرب

چفرهنگ.كردنديم افراط و عميزياستبداد ايقاست چـپ دورهيـندرسادگ به ميكه كش.رودينمياناز طول برخـيدمدتها چپيتـا بـهيهـااز

انديرانا دهنـديرانـياييشـهو نشـان فقـطيـهاوليسـرخوردگ.عالقـهديلفظيدموكراس رواج قومادرا به كردند شروع اييگرااما از راهيـنتـا

دميلتما به را بكشنديوكراسخود رخ كسان.به به را اتهامات كـهيانواعتمام ايرانايتاز تمدن و فرهنگ از حـوزهيـرانو از اصـوالً تمـدنيو

ميرانيا سعكردنديدفاع و ساختند بـدترينـاناكردنديميوارد بـه ينراتهمتيوجه عرصهوبا از تأثيافترا و براننـد؛يـرونبيرگـذارياجتماع

حتيحضوريشاندگراندگذاشتندينم باشند داشته كهيهنگاميملموسدمكراس به ظاهر به بودنديخودشان همـيكـيمثاليبرا.روآورده يناز

رسـيهاچپ دوران بـه تازه دموكرات لنيدهكه از و بـود فقـطينيسـمشـدهفراگرفتييسودجو پلههرا و پول و برايابود بود زده هم به كـهآنيهم

آسوده رفقاياوجدان نقد از و بگريبخرد هـم راهيمجمعـيـزدحسـودبرا قوميانداخت درباره قوميتهابحث اييگراو توصـيـراندر بـه ييهوكتـاب مشـروطيمؤلف بـا ارتبـاط دريتدر هـم مـن كـه داشـت اصـرار

شهرت و رونق نظر هر از تا كنم شركت آورديمجمعش دسـت يـك.بـهكردهيوطنيستتركپان سفارش هم ورا خـودش و بپـرد مـن بـه تا بود

607/روشنفكري

دموكراسيشرفقا بساط رخواهييبتوانند به و كنند يرانخـواهيايشپهنرفقايهنگام.بخندند و او جديشكه كودكانـهيرا دام و رانگرفتم شـان

گيشخندر كه من نكوهش به افتادند نمـيدموكراسوياكردم، خـواهميرانم گفتگو به همه با همـيگـرديكـي.نشينميو اثـريهـاچپيناز بـر كـه

اسـتادفيزيكيامكانات بـه تركـيدهرسـيخود جهـان راه از و ويبـودايخــواهيآذر از كنفرانســهايــنو حرفهــا ترتيبــراييدســت يــبخــود

نـوعدهـديم عـمل در تركيو ـ بـ1خجـوليسـمپــان دريشنمـاهرامآورد؛يم كه جا هر ايهعلتوانستيدر تمدن ميرانيفكر گرفـتيوضع

م در مرا اشرقيانو و كـرديمـيمعرف»ينيستشوو«شناسانيرانشناسانآدم عنوان به بتواند شـوديتا شـناخته است ترك مردم نگران كه .معقول

سو از هميگردياما حكومتينبا آشـكاريـزنيحضرات و نهـان روابـطتصوجستيم روزنامهيرتا در خرداديهامباركش چاپيدوم .برسدبهخردادينا خاطريچارهبيهايدوم به سويكهم آن به همهيدعوت مرز

م مكردنديكار ارتباطكننديو مـيهدوسويو سـو.پروراننـديرا درييازوفادار ميداخل ابراز نظام به را همـهكننديخود از درديشـاندگرانيو

ميعرصه سوپرهيزنديعمل از ايگرديو برابر خـارجيممقـيرانيـاندرامكانات دانشگاهيكه كوچكدر دارند ادارات و مـيها خـرج ودهنـديبه

را جديكخود ميمخالف موجود .نماياننديوضعجايشياندچپيرانادر لنـمـاركسيبه برگزين، انـدكيـدرا در و

فرصتترـپان.1 رفتار خجول منطقـهطلبانهكيسم تركـان و آذريهـا ميان در كه است كساني يمي جلوه تركخواه را مـدامخود ايـران ارضي تماميت نگران و غيرآذري ايرانيان ميان در و دهند

مي نكنيدهشدار چنان و چنين اگر ميدهند تجزيه عرصه.شودمملكت در را رياكاري هـاياينمي پيش كساني نيز دنيـاديگر قبـال در سياسـت آن يـا ايـن بگـويي بخواهي هروقت كه گيرندمي فوري است حملهنادرست خطر آخر شودگويند تجزيه كشور نبايد و دارد وجود آمريكا .ي

سياس همين كه بپذيرند نيستند حاضر شده كه هم تجزيـههاتيكبار سـوي بـه را كشـور كه ستمي .دهدسوق

روشنفكري/608 و تجدد

جـايناستاليمدت به كبيرا رهبـر از پـس و نشـاند بـهيفـادارويـر،اوسوس مياليسماردوگاه در كه روسـيزيچيتواقعيدانرا ينچـيـايهجـز

جا به عرصهينبود در و نشاند سيبرايمليآن يشخطاياستهايجبرانمصدق به اسـالميوفادار،نسبت انقـالب رهبر كـليبه آن از بعـد و را

وظ را دانستييفهنظام حال.خود بـرايدر اشـكيكـه گهگـاه مصـدقم اندريخت،يتمساح توانست كه جا هر داخل كرديملييشهدر طرد را

حت نـابوديو بـه حكم هرحال به كه بازرگان مهندس نمـياز داديآنـانهواخياذره و نكرد زواهيدفاع شمرد مردود را او بحـرانيـرااز در كـه

ســرماياســتس همچــون او بــه انقــالب طــول بــورژواويــراناداريهدرغييهنظر.نگريستيم رشد روسـداريسـرمايهيـرراه برافراشـتهيانكـه

س تا غياستهايبودند و توجماركسيسـتييـرنامنسـجم را كننـد،يـهخـودچپيابزار دست در فكربسركويبرايهاشد نوع مقطـعيهر آن در كه

آزاد دموكراسـيبرالليبه مـيانـدكيو بـروز ا.داديعالقـه يـنقهرمـانكسياستهايس نورالديدردناك جز فاجعـه.يـانوريكيننبود تبلـور ياو

نماد اصوالً و هـميهايياتوده.استياسيسيفاجعهيكچپ امـروز كهحما او فاجعهكننديميتاز از واقع دفاعيابه به است آمده برسرشان كه

ك.خيزنديبرم نفيانورياگر نفيعنييكنيرا را اگـرياكـردهيحزب ونف را نفـيعنييكنيحزب را بهتـرياكـردهيخودت نمـادكـهآنپـس

باش داشته دوست را .يفاجعهديراناچپ هيگرامروز پرورش نـدارديمنسجمييهنظريچتوان .راالگو سوسيينه تبلياليسماز بتوان كه مانده جا نـهيغشبه و كشـور«كرد

چ»مادر همه بتوان قربايزكه راهش در چـپآاز.سـاختينرا كـه نجـاانديرانا به اتكاء نماركسهاييشهبا عمل در نگرفت رايزشكل آن توان

انداردند مدد به تجزيماركسهاييشهكه تحليهبه يرانايدادهايرويلوبپردازد جهان گذشته.و به درست اخياگر و بيرانايردور يفكنـيمنگـاه

609/روشنفكري

انديزيچيمجموعهبينيميم نام به اييشهكه در شـد،يرانچپ عرضـهتهييكااليبندبسته و هممغزيساده به درست كه توانسـتينبود سببعيبراسابقهيبيتيجذاب و كنـد پا و دست بپوشـانديـوبخود را خـودكنديعلمياوجههيوحت پا و بيبندبستهينا.دست و بهارزشيارزان

جامعه كه علت دريآن خودآگـاهيطوالنيدورانما بحران معرض يدرحتـ و روشـنفكران ذهـن در جا همه داشت رژيقرار دو يـمدولتمـردان

كن و بهرهيشهرونيگذشته با البته و حضـوريريگدواند قـدرتيـكازهمسا در راينايگيبزرگ انديافتامكان همچـون را خـود اييشـهكـه

كند وانمود .معتبردورهيراناچپ ويپهلويدر به شهريژهو فروپاشـيستبيوراز يتا

قاجاري،شورو چپ اساس پينا.استيدر را نشـريشـترهانكتـه يهدربودم»كلك« هدفينا.نوشته سرنگونيچپ جز ويپهلويمرژينداشت

ا كــردن روســيــرانوابســته چيــنا.يهبــه روســيــزيهمــان كــه يانبــودتضخواستنديم همان قاجارمينيو بـه كـه بودنـديـهبـود يـبترك.داده

نيرهبر توده قاجـاريتحكايزحزب عناصـر نفوذ اياز حـزبيـندرروس.داشت آغاز در روسـيانگرچه دائرةالمعـارف شـهادت يـمرژيهبـه

مترقرضاشاه انگلدانسـتنديميرا مخالفـت از رژيسـيانچـون آن يـمبـاهنگام اما داشتند، دياطالع خـودينميدندكه سـود بـه رضاشاه از توانند

بجو وقتيندسود كردنديو درك ازتوانـديمـيوناليستيناسيمرژيككهالگو كشـورهاياليستيسوسياعتبار در و معـرضيههمسـايبكاهـد در

بگيدتقل سيرد،قرار حمايتـزارييهروسيمقدياستبه و يـتبازگشـتندسلسلهنا از كـهيلدلينهمهب.گرفتنديپرايهقاجاريگفته تـوده حـزب

ا نياستسينبرآمد خود بود، چندجانبه و ويچيـدهپيمخلـوقيـزبغرنجدرآمديچند بعد آب متفقـ.از توافـق محصول آغاز سـپسيندر و بـود

روس تقويعنصر اصـلينمتفقـگـوييميميوقت.گشتيتآن يعنـيدر

روشنفكري/610 و تجدد

انگليهروس ايكاآمريرازيسو تجربهيندر ا.نداشتيغنيامنطقه يـنازبس هم متماداننديمياريرو اشخاص تـودهيلكه حـزب در انگلستان به

داشتند نفوذ و ايهنگام.حضور دادگاه در مصدق مرحوم وينكه حـزبنفتيرهبر توده را عمينايدناميآن اطالع از ايقسخن بـه نسبت يـناو

حكا ه.كرديميتحزب بعدها ايچگاهاما رايـننخواست درسـتگفتـهاشـتباهات.بشكافد از مرتـب و وسط بود افتاده توده حزب هنگام آن در

مل جنبش با ارتباط در مـيخود سخن نفت صنعت يدشـا.گفـتيشدنمصدق اظهارنظرهاخواستينمدكتر قضـيـناتريقدقيبا از رايهجنبـه

.كنديفتضعببه از پس بـهيستخصوص تـوده حزب خاطر تعلق مرداد هشت ومتفقــشــدينمــيگــرد.يافــتصــراحتيكبلشــوييهروســ مــدد ينبــههمزيپوشانچهره به و انگليستيكرد عنصر روسيسيدو داديو از.ادامه

دوره دستگرضاشاهيهمان نفريريو سه و يكبلشـويهستهيكپنجاهكيروس داشت وجود حزب روسـهدر نفع به مجموع در را كارها يانسر

بدنـهآنيبچرخانديم برنجانـديسـيانگليكـه را .كنـدينفـيـاخـودستدريجبه نيكبلشوييهروسياستكه حضور ايرومندخواستار يـراندر

س و انگلـياستشد نفوذ پـيسكاهش را غـرب مجمـوع در گرفـت،يوسويكشتيرمس به بيهروسيحزب قوت بـاريـنا.شديتهدايشتريبا

كمون تأكيستيعنصر قاجاريدمورد عناصر و گرفت شـاهزادگانيقرار وبلشــو عنــوان بــه ضــديكســرخ عرصــهو در سيســلطنت ياســينبــرد

اختالف.سربرافراشتند هم عنصـريـاريبهگشتيميدارپديانشانمياگرمـيشاونديخو غلبـه اكردنـد،يبـرآن چهـارم پلنـوم در كـه يـرجچنـان

مـريناسكندريا بـا ارتبـاط در را عالئـق از نمـايـروزفيموجه يشبـهجلوگ حزب در انشعاب از و .كرديريگذاشت

قاجـاريكتودهحزب روسـيحـزب آغـازيوقتـ.بـوديـ در كـه

611/روشنفكري

موجودخواستيم نيتاعالم متفقيازمندكند همـينموافقت به و ينبودانگل درونيســيانلحـاظ در را خــود عناصـر وتوانســتند كننــد حفــظ آن

ا.بگنجانند متفقـيناز توافق براساس روسـيعنـي(ينرو و يه،انگلسـتانايكاآمر سـازمان.)نداشـتينقشـينهزميندر يسـتفاشضـديهمچـون

كرد چهـرهيـنايـاتادب.قدعلم شـاه احمـد از همـواره يملـياحـزبانگلساختيم جايسيانكه به و كرده خلع سلطنت از را رضاشـاهيشاو

نشانده ا.اندرا در نظريندرست انگلستان قاجـاريمقطع به نسبت موافقه.داشت حزب ارزيچگاهالبته ويكانبلشـويننخسـتيابيبه رضاشـاه از

ناس دانستن چيمترقيوناليسممثبت نرانـديزياو زبـان بـر يـك.ملموسهم مانديشهنكته اطالعـاتيكبلشوييهروسياآ:مبهم نداشـتن سبب به

ارزيكاف مثبت را هنگاميابيرضاشاه و بود ديكرده بـايـدكـه منـافعشتأم او برگرداند،يسوبهرايغتيزتيلبهشودينمينحضور يابيارزيااو

بلشوينا جنبشهايكحزب كـهاييشـهانديوناليسـتيناسياز بـود خطـامبايديم تروشد؟ياصالح با توده كهيخيتاريشياندسادهكييجحزب

رسـ قـدرت رايدنبه پـيبرنامـهيـكرضاشـاه يشـدهيطراحـيشازجنجالهــادرديبــدانســتيمــيســيانانگل از گريــتئوريســر ويخــتكپيمحورـقاجارگراييِيهروس و آراسته را حـزب.كـرديراستهخود اگـر

د مقطع دو برجسـتهيگردر رجـل دو بـا آشـكار مخالفت يقاجـاريدرروش قوام كه بود سبب بدان برافراشت ميپرچم آرزو را كهكرديمتعادل

تقو به آمريتسرانجام نتيكاحضور در انگلـيهروسـيفتضعيجهو يسونهضتانجاميد،يم مصدق محمد دكتر خلعيو جهت در بـهيسانگليدرا

م شكل و بود انداخته روسبخشيديراه مطلوب انگليهكه بـا.نبـوديسونباينا حزبيشياندسادهيدحال را توده حزب و ـيقاجـاريكسرهيكرد

ح.دانستيروس و اعتبـار مقطـع آن در چـپ افكـار يجهـانيثيتـياوالًهمدداشتن از بسينو اياريرو جوانان ايراناز جنـبشيـنبـه و حـزب

روشنفكري/612 و تجدد

پ اميوستندچپ ثانيدبه خـود، كشـور ناچـاريـاًاصالح حـزب عمـل درهويوجهشديم زيتاز به را ديانخود بتوانـدچربيگروجه تا كند تر

صحنه وياستسيدر بماند ا»تهمت«برجا به بودن آنجـاينجـاوابسته وب دريمجموعهينا.سازداعتباريرا است گرفته نام توده حزب كه بغرنج

ب آشفتهيتهويانگرواقع و ايبغرنج ضعفيرانچپ ضمن در كه استج خاطر هويرانايامعهتعلق نينراستيتبه را كمتـر.نمايانديميزخود

چپ اشناسميميحزب تا باشـديـنكه بـوده وابسـته يطلبـرفـاه.انـدازهپيرهبر و ايزنيشازدگييشينهحزب ورسـانديميارييوابستگينبه

ميفاجعه دامن را درسـتيكاگريانوريكيننورالد.زديحزب سـخنب رانده زبان دسـتگبر هنگـام بـه كـه اسـت همان هنگـاميـايرياشد بـه

بـدبخت فاجعـهياعترافات، وابسـتگيو در را بـوديحـزب دانسـته .آنك جايانوريعاقبت ميدرسييبه بسنده دالر هزار چند به كه بود .كـرديه

حد تفريكدر اطالعيحيمسافرت رفقايرسانو .بهفروپاشپس و حزب سقوط اعضـايشوروياز و يـنايهواخواهان

حت تحليحزب ايلينتوانستند از رويـنجامع دهنـديـداددو دسـت .بـهنگاهيكاف مجلهيندازيدبياست بـا»ينهآد«يبه اغلـب و مثبت نظر با كه

رويافراطيهمبستگ ميدادهايبه مجموع در چپ و ونگريستيحزبمرايشانانددگريهمه پرويهعلياكرديطرد وكـرديمـيسـازنـدهآنان

م راه به دورهخصوصبهانداختيتهمت گردانندگيادر كمـك«يايكهدست»يريسردب به مايكآن اندك و آشفته كـهاييهآدم بود گرفته قرار

م آلوده را آب بازساختيهمواره امنيسيونياپوزيگريهايو دراشيتيـحديك در پيمرحله تحول .كرديدازننده

گـروهيراناچپ وجود در فقط خـونيدوسـتيهـاامروز ادامـهيوا.يابديم دگراندگروهينالبته و مخالفـان و آگاهند خود منافع به يشـانها

ن بخواه.تابنديبرنميزرا اگر انديماما بگـوييشهاز سخن يگـردييمچپ

613/روشنفكري

آشكارينمونهيچه و ميدهپدينا.يمنداريروشن فقط اتوانيرا نيـبهايحتوضــاعتبــار در كــه ادبيــرانداد و چــپ چــپيــاتمتفكــر مســتقلبودنـديكسانيحت.ياوردسربرن اروپا در دريـاكه چـپ بحـران از پـس

نتوانسـتندياسالميجمهور رفتنـد اروپـا چـپيـكبـه منسـجم فكـرسـازمانها.بپرورانند در ويخـواهجمهوريحـداكثر آمدنـد يكـيگـردهم

سازشـكاريگريد به جريـاكـردتهممـيرا از دفـاع بـه يانهـايافتادنـدمسلطنت در چون اعتباريشانرفقايانطلب و ارج بودنـد،يافتهنيچندان

اعتقاد سر از ييهاگروه.يستيماركسيايماركسيلتحليكبراساسيانهم چپ را خود كه دارند وجود دمداننـديهم بشـر حقـوق از حـداكثر و

دفيازننديم آنكه تصور اقلاعبه مشخصـهيقوميتهاياز ازيوجـه آنهـااگروهيگرد در افراطـيشپهاييشهاندينهزمينهاست و افتـاده ازيپا و

عقب مهمتر مهمه عنوان ب.كننديافتاده كشور خارج يهـاگـروهيشـتردرسازمانها با ارتباط در ايكشورهاياسيسيچپ از و دارند قرار يـنخود

برا فقط نه كمكهايوزمرهريزندگيراه كننـد،يمـيافتدريماليخوداخت در مياربل قرار اطـالعگيرنديآنها مورد به بسته .كننـديمـيرسـانو

درخورتوجه قابليشمار كـه خـدمتينـيلنيعملـيتهـايهم در دارنـدا.انديتامنيهادستگاه از چپينهااما انديهاگذشته بـه اتكـاء بـا ييشـهكهميتفعالينيلنيطلبانهفرصت سازمان را همـدادند،يخود يشـهانديناز

مبهره فعاليبراشدنديمند به دادن كـهينا.يتجاريتهايسروسامان نكتهبرايبسترينيلنييشهاند ادارييهسرمايتهايفعاليشد ازيـندر بخـش

اهم از استيشناختجامعهيتيجهان، مـينيستهالن.برخوردار گفتنـديكـهخيلهوس امتددر به و است وسينهدف هر برااييلهاعتبار دسـتيرا

ميافتن موجه هدف مدانستند،يبه تجارتوانستنديآسان كار و عمل يدررق بر برسنديرهچيبانخود سود به و لن.شوند يشـرفتپييهماينياخالق

توسعه ميتجاريو استياندر شده سابق نمينانا.چپ خواهنديچون

روشنفكري/614 و تجدد

نك معرض رفقايبرخهشودر گياز قـرار رايرنـد،خود خـود لفـظ درمـ چپ فعاليولـشناسـاننديهنوز چـارچوب در عمـل سـوديتهـايدر

بييانهجو اخالقآنكهيخود تشتت بهرهيدچار با اصـوليـريگشوند ازسودينيلن حداكثر ميطلببه بس.بندنديدل كشـورهاياريدر خـارجياز

چپ خـيفوريهاهم همـدل شناسـاودگـروه ازكننـديمـييرا هـم بـا ومحل كشوريامكانات ميو دگيرنديبهره »يرخوديهـاغ«يـايررسيدگانو

دا از محتاج چند هر امتيـازگيريامتيسممكانييرهرا دسـتيـازاتو بـهم دور ا.سازنديآمده ميدهپدينايزنيراندر چشم به وضوح .خـورديبه

دستگاهياريبس كهاز چپيرزجتدريبهها تودهچپيايهانفوذ قـراريهـااـمـ را خـود هواخواهان و دوستداران تنها درخصـوصبـهپذيرنـديدارند

طرحهارسانهيحوزه و ا.توسعهيها كه شود فكر اگر يهمبسـتگيـناماسيتجار رسانهياسيـ به طرحهـاتنها و مـيها محـدود شـود،يتوسـعه

بودياشتباه خواهد تجارينيلنيهمبستگ.ملموس گستردهيـ يتـرابعادگر اخــالق و ســودطلبانه ــار رفت همــه از ــر مهمت كــه ــهدارد خــودييزان

استيدجددارانيهسرما .چپ

يرامونيپروشنفكرانبسالبته پيگردياريهستند روشـنفكران بـريـاكـهيرامـونياز و دور

بوده گروهيااندچپ اطراف ميلمتمايهادر چپ ازينـانا.اندزيستهيبهتما همكاريلآغاز به جمهوريداشتند ولـياسالميبا مختلف ابعاد يدرنپذياسالميجمهور را بهمـن.يرفتآنان انقـالب آغـاز اهللايـتآ57در

الفاظينيخم با دوشيرمردپ«چونيرا به طـردستودنديم»عبا كه بعد وسـ از نشسـتند عقـب كشور از خارج به باز و بـايخـاتميدمحمدشدند

بارينا«چونيالفاظ سـنگيمرد مـگوربـاچفينيبه دوش »كشـديبـهامكـان.كردنديميلتجل باز منتظرند است هنوز كه هم دريابنـدبيهنوز و

نش تفص»طلباصالح«يريهچند و عكس يبرخ.كنندييخودنمايالتبا

615/روشنفكري

ا كميناناز شگرد كه پوزشيرينظهم محـضيخواهدر به كـهآندارندتصـحيبو بـه برسـد مشامشان به وپردازنـديمـيشـانهاگفتـهيحكبابه«:گوينديم ك«يا»امنبودهيستكمونيچوقتمن دربـارهيسـتممن يكـه

ازيفورياكنميدترديابدهمنظر»يهفقيتوال را همكـار«خود ياتهـامسلطنت مجـالسسـازنديمـيمبـر»طلبانبا در كـه نقـشهرچنـد آنـان

اپردازيهنظر ا.كننـديميفارا جمهـوريـنبـا يـلقبيـناياسـالميحـالم را صـحنهدهدينميدانروشنفكران منظـور بـه تنهـا آنـان از ويـيآراو

مدخويشينمايسفرهيينتز گروهـگيرديبهره آن گـرزيو كـه هـم راحقهينچوب مـينگلـيو سرشـان دور خلسـهچرخاننـديرا عـالم در و

كسان و ذرهيمخالفان كـه رمانهايارا بـر سـركوبيرنـدبگيشـانخـردهازهكننديم بالفاصله ترسـياهويو جمهـوريدهخود دامـان بـه يدسـت

هاشـمشوند،يمياسالم از دفـاع حد وآورديمـيينپـانجانيرفسـيدرنميحت رفدهدياجازه مقام در سـيعكه از راربرقـيخـاتميدمحمددفاع

صـحنهيلقبينا.بمانند وارد بحران در معموالً دست به گرز روشنفكرانبشونديم خودشان قول به گـزينو بـه دست بدتر و خردمندانـهينشبدكسانياسالميجمهور.زننديم با ضمن كـهيدر ياحرفـهخـدماتهم

ميدالل دنبال دركننديرا ايونسكوخواه در خواه و يمتحدهياالتباشندوسايكاآمر ميكباريلبسان رفتار .كنديمصرف

يانيپاكالمروشنفكرينا خفت شبهيهمه و روشـنفكرچپ كـل اصـوالً و يچپچيپهلوضديايپهلوضد در رژينايست؟شده، در كه يپهلـويـمحضرات

م اوج آرازيستنديدر مجلـس حـد در حاال داشتند عزت احتـراميـيو هـمنشر.ندارند هم صفحهيرتصوياتياگر در را قدشان تقليتمام به يـدنخست

روزنامه اروپاعامههاياز برييپسند ميژيتمانند چاپ به رسـاننديباردونداردييمعنا آنان انداختن دست .جز

روشنفكري/616 و تجدد

حاضريبخشيكنونبازياسباب حال در روشنفكران »يتـهمدرن«ازدارد ديبازاسبابينا.نام روشنفكران دست گرفتـهينيدر قـرار هم

م رقابت به هم با همه حاال و بـهيـدباگويـديميكي.پردازندياستديوناناصل و راگويديميگريبازگشت آن خـودم اسـالم مـدد بـه

ه.كنميميبوم انتقـاديكچياما پرسـش فكر موجـوديبه وضـع ازنمافتدينم واقعخواهديو درگيـاتبـا ازيـنا.ودشـيـرروز دسـت

واقعنگريكلهاييشهاند هالهگريزنديميزندگيتاز در ابهامياو ازم پرسشـهايتها،واقع.شونديشناور برابـر در را ويجـديروشـنفكرميپاسخها قرار حالدهند،يروشن انديدر اونگـريكلييشهكه بـه

م همهدهديفرصت برابر از تبختر ا.يزدبگريهادشواريبا يانميندرروشنفكريبيتركيانجريك اصطالح كهيبه است آمده وجود به هم

اسالم:همتاستيبياملقمه سابقِ مقاطعهيچپ مشاوران با كـارشدهرژ همكاريمدو فيو توريلسوفبا رهبـرمياساليستمسلكان يبه

.نماعارفحقيقتيبيدساآنچه در ما بـهيمتكـيكرروشـنفيـانجريـكيمنـداريـرانامروزافرهنگ تمدن بهيرانيو رسد چه فكريكاست .يشاندروشنيجنبشپ نشريشسالها ا»يانك«ييهدر از راه يِروشنفكرينسرخورده درمانـده،

ا از رفت عقـبنينبرون تـازهيمبسـت حركـت بـه توسـل نـاميارا بـهروشنفكر.نستمدا»يشياندروشن« نشريبازماندگان در »ينـهآد«ييهچپ

بسيهعل به دست دريجمن افتـرا و تهمـت از آنچـه هـر و زدنـد گستردهفخيزرادخانه تحريمـهحزب منظـور بـه تـروريـتواقعيـفداشـتند و

گرفتنديتشخص كار اندك.به افراد برخـيهمان و گشـتند پراكنده يبعدطعمهيزن چون دستياخود رفتندهاامنيتيدر كار موقعآ.به تدريجبهن

مروشن مديدميتر تصور كه است آن از ژرفتر ما مشكل پـس.كردميكهدر آن كسيافتماز نميسخنيكه بسـته.شنوديرا چشمها و وگوشها انـد

617/روشنفكري

راستا در گروهيفقط ميمنافع دياندك.كننديعمل هـيـدمبعـد يچكـههيزبان دستمايبراياريمعيچو ديگريبا اسـتنمانـديگرانو دوم.ه

بيهاخرداد زبـانپروايچنان خاسـتگاه كـه درآوردنـد خدمت به را يزبانرگــروه هــم در را ا.يختنــدهــا بــرليــناز كنفــرانس در اصــطالحينرو

كاربردم»يگفتاربردار« به بـرا.را روشـنينامروز كـه دريشـياندبـاورمنميرانا اندگيرديپا زبانصريحاييشهاگر كـاريراسـتهويو بـه پـاك و

ا.نرود در معناهايزبانينجامنظورم خاص و روشن وياست نظـر موردترويزپره اغتشاش جهت در آنچه ميجاز مـبهميدنبا.شوديداده را زبان

د روشنفكران كه چنان كاربست به چندپهلو عرفـيـاينيو يِروشـنفكرانم محور ـ تييهدفهايدبا.كننديترجمه كرد انتخاب زبـانروشن بتوان يا

ن با متناسب و ناآلوده و .پرورانديازهاروشناروشنفكري انقـالبيراندر داعتبـاريبـ57با و آسـانيگـرگشـت

دوپهلوگـوتوانينم چنـد و نوشته چند بازگردانـدياعتبـارييبا آن .بـهد اصالحينيروشنفكران مانند كه كارهم ندارنـد»يسيرونو«جزيطلبان

رو عرفياز بابحرانمسلكانيدست م»يسيبازنو«زده گذراننـديروزگاراز ميو نمبرندياد آشفته سرمشق مدد به رستگارتوانيكه راه گـاميدر

ا.برداشت باينبا تحولينانهبواقعيدحال جامعـهيبه در رخيـرانايكـهنگردهديم ايستدرست سـنجينو درسـت را جـوانينسـل.يدتحول

صحنه ويوارد اسـت دلبسته خود منافع به سخت كه است شده اجتماعكسبيزيچ نداردمنافعجز نظر بـهينا.در را خارج جهان راه كه نسل

ميرو بسته ابينديخود آگاهانـهكنـديمـيـلمينـدهفزاگرايـييرانبه وكشور پرتو در را منافع ايكسب نام ميرانبه بورژوا.دانديممكن يياگر

پ در اروپا ناسييسودجويدر ايوناليسـمبه در نسـليـكيـرانروآورد،ر خود مامنفعت اگيرديبرابر حفظ پينا.يرانبا بـهترديديبيچيدهوضع

ميدلبندينوع مـشوديمنجر تحـولتـوانيكه را زميآن در يينـهتـازه

روشنفكري/618 و تجدد

ايونمل.يدنامگرايييمل انديراندر راه از حـال عالقـهيشـهتـا ابـراز بـهمادپرداختنديم اسباب حاال آمدهيكدوستييرانايبراياما فراهم نسلاستا از نينو ملينوعيزراه از كـهيـتتقوگرايييخاص اسـت شـده

زم است نتوانسته فكرهايينههنوز اعتباريايالزم ويكيبه مـدون فكرآورد دست به را .منسجم

بخشـاين اندينسل كسـبيرفتـارييشـهاز تجربـه راه از را خـودجوكنديم و جست در كـهيمليكنندهيتهداهاييشهانديو هرجا به

م دست ايـرانايروشنفكرييفهوظ.اندازديبتواند يـاريمرحلـهيـندرفكر نسليرساندن آيبه حـال هـر به كه دريـنايينـدهاست را كشـور

گرفت خواهد مـ.دست بدانـد، روشنفكر را خود كه هركس توانـديالبتهشكل هر به و كند رفتار خود دلخواه مـيبه سـخن.ينديشـدبپسـندديكه

كسانيكنون انديروشنفكرانيامتوجه كه هـدفياجتماعييشهاست رام فرهنگداننديخود به او تمدن بقايرانو پاآيو .يبندندن

اايران آستانهينبه در اكنون ملـيمـوجياعتبار از يـاگرايـييتـازهداردانديشييمل به.قرار توجه ملكهآنبا انديشـييعرفيرانياييونسنت

جد موج است، هميزنيدبوده تكينبر خوديهسنت صفوف و زد خواهدمتما گروه دو از كرديزرا ديكسانيكي:خواهد با ودارنـديتضدينكه

و شينديژهبه عقبيعياسالم موجب دداننـديميماندگرا دو ازيگـروديكسان در مـپروريينكه دكننـديافـراط حكومـتيـنو در فقـط را

بياخواهنديم عرصهتازهيانيبه در را آن نرم حضور دنبـاليعموميترجداانديشانيمل.كننديم خواستار صراحت معنـايندييبا به دولت ياز

هكلمهوسيع به و نميچاند سيندگذارنديرو به شودياستهايآلوده .روزد هر آنان نظر سينـدارياز راه آزادنـه دارد شخصـاًياسـيحـق را خـود

دآنيبيندبرگز به را آن باشد داشته حق همـ.كنديلتحميگرانكه ينبهه نيچسان حوزهيزكس داشـيدر نخواهـد حـق كسـقـدرت ازيت را

619/روشنفكري

كنديابازدارديهينخواد عرفـيرتفسينا.منع از يمبنـاانديشـييجـامعسيحقوق كردارهاياريبسياسيو آياز ايملـيينـدهحكومت يـراندر

بود روشنفكر.خواهد هميملياما به كارش نمينتازه ختم .شوديحدرســالتيملــروشــنفكري ــون ــهياكن درون كــه اهميدارد از يــتآن

ايدورانساز آن و است مـينبرخوردار بـهيكـرديروكوشـديكه تـازهدارديكردروينا.بپرورانديرانايختار تفس.دوسو آنكه يفرهنگـيرياول

س تارياسيـ ايخاز معنـايرانمعاصر يـراخيسـالهيكصـديختـاريبـهمبتنتفسيرينا.كندينتدو نگرشـيتازه مـيـدجديبر و كوشـدياسـتپيناييدادهارو هم به را ب.دهديحتوضيوستهدوران يگـاميگـرديانبه

م مسشودينوبرداشته كنونيمليختارينتدويردر ينتـدو.يرانايكشورزيتاهميختارينا دارد جديمبنـايراخاص نسـل نگـرشيـدعمـل وويكنونيرانيانا كشور همچنتمدنبه و مينخود، جهان .شوديبه

ادوم تاريرتفسينآنكه از ايختازه ميرانمعاصر تفسـشـوديهمراه يربـاتار كل از جامع و صبغهيرانايخگسترده تمـدنيختارينا.دارديتمدنياكه

اصليرانيا پارهيمحور با ما ايهاروابط از جدا و خواهـديكنونيرانگسستهتمدنينا.بود جدي،منظر ميدينگرش بار تمـدنكـهنشـانديبه نـامينگـاه

ا.دارد پرتو تمدنيندر مينگاه كه تـازهتوانياست مقياروابـط در يـاسرانويختريپيامنطقه ارتباطات مقينيو در يـنا.كرديطراحيجهانياسرا

تمدن نگرشينگاه دو ميبا كننـديوناليستيناسييسودجوخواهنديكه دنبـالاياستسيا مـالبـاليرايكيدئولوژگسترش فاصـله بپوشـانند وگيـرديآن

ميمرزها مشخص دو آن با را .كنديخوداايعده اخيندر سال حـوزهيرچند فكر ايكه مطـرحيرانـيتمـدن

كپ با است ايانه،ناشـبردارييشده مـيشـهانديـنجـوهر وگرداننـديرابزنـديـدبايراناگوينديم منطقـه در را اول طيـنا.حـرف يـفمردمـان

تشكيعيوس سلطنت:دهنديميلرا پـاناز تـا گرفتـه يرانيسـتهاياطلبـان

روشنفكري/620 و تجدد

حتگونه و تـروجاهيانگرااسالميگون كـه بلنـدپرواز و تفسـيريجطلـبمخاصي ذهن در مپروراننديرا آرزو .كننديو

همهيتمدننگاه اصل اياجزايدر ميرانيتمدن برابر يـنا.دانـديرام ايدهندهليتشكيكشورهاتوانندياجزا مـيرانيتمدن و تواننـديباشند

باشندفرقه مختلف اقوام و دارا.ها هـيهمه و برابرنـد يبخشـيچحقوقد بر ندارد تمدن.يگريرجحان پينگاه ايدر تمدن كه است رديرانـيآن

پيمجموعهيك هم احيوستهبه برابر چيـاءو نـه بـريكـييرگـيشـودكهينبنابرا.يگريد دارد هرامكان مقطع هر ايكدر بتوانـدپارهيناز هـا

اصطالح اول«به بزند»حرف نقشـيك.را افغانسـتان اسـت ممكـن يباربگ دست به هميكستانتاجيكبارويردمهم به سو.يبترتينو يگردياز

فكريعيانشيكباراستكنمم فرهنگـيمقام ويمهمـيو كننـد كسـبديايلياناسماعيكباريايانسنيكبار تمـدن.يگرفرق درينگاه ضـمن در

افراط با نداردينيديايمليگرياساس پـارهيكنونيرانا.توافق تـنيراا بدانديميرانيتمدن ا.يشترنه از جرينو رايتمـدنيـاياحيـانگذشته

اقناعيطوالنريانيج مدانديميو توافق به بنا پـارهيانكه و يهـابخشهاميك شكل تمدن.گيرديتمدن نگاه در اساس اجزايدر مختلفيوجود

بازسازيمل سود ايتمدنيبه ادغام هرگونه و دريناست يـكواحـدهاز را تمـدنيبقـايكننـدهينتضـميملـيهـاپارهينا.دانديميانباربدنه

نگاهدارندهيرانيا بوديدموكراسيو گوشـه.خواهند در اسـتبداديااگربگ گوشهتوانيميردشكل امكاناتيگرديابه برديكه پناه بتوان.دارد اگراياصطالح در تنـوعينمناسب در وحـدت اصل همانا برد، كار به مورد

بد.است بازسازيتمدنتوانيميقطرينتنها را سـهيشكوفا و ميكـردپ انديكسان.داشتيبشريشرفتدر برتريتمدنييشهكه به يكنونيرا

تيرانا منطقه اياربسيانهايزترديديبكننديميلبددر وارديـنبـه فكـركسانسازنديم تمدنيو فكر پرتو در غلبـهنايكه دريعيانشـيگفتـه را

621/روشنفكري

اديعيانشيرومندينيحتيامنطقه به نسبت يرنـد،گيمـيپـيگـرديانراتمدن فكر ميسرانجام نابود .سازنديرا

طبيتمدنفكر بر انديعتبنا عرفاييشهخود دياست كه رايـنچونميفرهنگيامر نظر همهگيرديدر اياناديو تمـدن در رايرانـيموجود

م امـرينخـواهيديعني.دانديبرابر اگـر.كنـديمـيتلقـيخصوصـيراد ديني،روشنفكر كه كند عرصهينادعا به دريخصوصـيمتعلق اسـت

خاسينا ديننخستتگاهصورت و گفته ترك را دريگرخود ينـيوشنفكرنم تازه.شوديمحسوب سخن ضمن اسـتيادر نرانده زبان و.بر مـدتها

پ هميشسالها شدهيسخنينچنيني،ديروشنفكريناز پرورانده و گفتهتمدن در هم آن عرف.يگردياست روشنفكران ايتازه سـخنينايراندر

پ مدتها زبانيشرا دينا.اندراندهبر روشـنفكر دينـيكـه را ينـدارخـودمجلوه اييريتغسازديگر نميداوريندر وجود ينديوقتيرازآورديبه

ايخصوصيامر در شد كسـينمحسوب است ممكن ينـدارديصورتشخص و روشـنفكر.نباشـدينـدارديگرديباشد درينـيدياگـر بتوانـد

ديينهزم كه خود دينداروضع و دينعـراسـت بـهيـنحـال متعلـق رابيسخندانديميخصوصيعرصه زبان بر مـوقعياوردتازه آن از يتيكـه

ايديجديگاهجايا در شود عرفـيناستنباط فكـر گسترش در ـيحالتاستيخصوصينداريد گرفته غ.سهم رونواينيردر فقـط يسـيحالـت

اندك با است جايـدبا.يماندگعقبيكرده پرتـويـنديگـاهبتوانـد در راروشـنفكريينتبيروشنفكر حرف آنكه نه بگيعرفـيكند بـهيـردرا و

حرف بگويعنوان ديدتازه را خود .دانديميندارچونروشنفكراما سياسـييـرغيـدنبايـاتوانـدينمينديدبگوينيدياگر

هم به و باينباشد عرصهيدخاطر رايعموميدر خـود ملموس حضوردمكرات شكل نمايكبه ايشبه در بزرگـينبگذارد دور ويصـورت زده

نها جايتدر همان دگردديبرميگاهيبه عرصـهيـنكـه بـه متعلـق يرا

روشنفكري/622 و تجدد

دكساني.دانديميخصوص حضـور عمـوميـنكه عرصـه در طلـبيراآيدباكننديم كه كنند براياروشن برابر قائـليهمهيحقوق شـهروندان

برا برابر حقوق اگر ميهمهيهستند؟ نظر در ايرندگيشهروندان يـندرد حضور عرصهينصورت داشتيدارناپايتوضعيعموميدر .خواهد

اكثريعني كسب اثر بر است عرصـهيـندينـدارانديت،ممكن وارد يراهنگاميعموم به و اكثريبكنند حضوريتكه عمل در بدهند دست از را

شديمنتفيزنيند با.خواهد اصوالً عرصـهيندبگويدالبته از يمنظورشانديست؟چيعموم حضور ميناگر جامعه در اخواهنديرا صورتيندر

تازه معضلنگفتهياسخن و نگياند د.اندشودهرا درينحضور جامعه دربرابر اصل قبول ديصورت بـه غينـدارانشـهروندان حـقيردينـدارانو

م اعطاء نهاكنديبرابر در خصوصـيامـريـنديعنييتو اگـر.ياسـتايندبگوخواهنديم گونهخواهنديمينتضمينانكه به بتوانند يعلنياكهنمايند به را تبليشخود و اند،كنيغبگذارند بايـندر يـنايـدصـورت

همـه حـق را بداننـدياصل برمـ.شـهروندان حـوزهگردنـديبـاز يبـهدولتيندييجدايعنييخصوص ا.از دموكراتيناگر شكل به را يكامر

عرصه وارد وقت آن بگذارند بحث دشـونديمـيابه حضـور رايـنكـهم اكثركنديوابسته ايتيبه مقطع هر در استيجادكه استدالليناوشده

آسان زتوانديميبه شوديانشانبه عرف.تمام اصل اگر مذهبيآزاديامابپذ اساسيرندرا قانون تضمينايو را ايناصل در هـميـنكند صـورت

تبلتواننديم به هـميـغآزادانه و بپردازنـد دهنـدكـهآنمذهبشـان اجـازهپيگراند را خود مذهب يعنـييحكـومتهريبقايبرا.يرندبگيآزادانه

س نظام پـياصـوليـدبايداريپاياسيهر جامعـه در دريرا كـه گرفـتنباشند روزمره تحوالت مـ.معرض هرحال ينـيديروشـنفكربينـيميبه

سخنيحرف جايو بتواند كه عرفيندارد بگيروشنفكر اگريردرا تازه وم كه كند بوميتهمدرنخواهديادعا ايرا در دنيـنكنـد هـم بـالصـورت

623/روشنفكري

جديقتطب وضع با است خود سخنيددادن با عرفـيو روشـنفكران يكهم جدل و گفتگو هم با آن سر بر .كننديسالهاست

شراالبته در ميطيما سر دوريمبريبه دور، فعـالً معـروف قول به كهدينهم اصالحينيروشنفكران حكومتو كشـور.استيطلبان خـارج در

بخشـنشستهيرانيانيا رونق دنبال كه موسسـاتيدناند در خـود حضـوردانشگاهيقاتيتحق ديشـتربينـانا.انـديو گـروه هـر يگمراهـيگـرياز

زدهآمريكاييانويياناروپا دامن ارا و تولاند نادرست .اندكردهيدطالعاتموقعيبرايرانياناينا جايـتحفـظ كشـورهايگـاهو در محـليخـود

دانا را خود جلوهياقامتشان مكل اقامـتسازنديگر محـل مقامـات به وم وانمود اكننديخود اوضاع ديرانكه از بهتر ينـانا.داننـديمـيگـرانرا

ايراناهايروزنامه در شـاخواننـديمـينترنـترا ايعاتيو از آنيـنرا وتحلشنونديم به دست سپس نتيلو هـمياندكينانا.زننديمگيرييجهوالرجال« مگيرنديمياد»علم مثالً فالنيفالنگوينديو ويبا دارد قرابـت

مينبرا اشوندياساس مسائل مـيا.يرانعالم ايبدنـهسـپاهگوينـديمثالًك بدنـهدارد و اسـت اوضـاع سـالمت خواستار فسـادياه كـه دارد هـم

اصـالحيلتحلينهم.كنديم با ارتباط در دررا و بسـتند كـار بـه طلبـاناروپايكاييانآمريتنها گمراهـييانو بـه افتادنـد.كشـاندنديرا راه بعـد

د روشنفكران بتينيدنبال آنان از ايسازو بـه و آنجـايـنكردند و جـاو عنايحتبردند اثر پنهـان«يتبر مـدتيبورسـها»يرهبر دريهـاروارد

فرما ايشاتآنجا به اينكردند كه بزرگ«دارندينانتصور را»رفرم اسالمم ثمر هم.نشاننديبه ايكيحاال دنبـاليناز افتـاده يفسـتمان«حضراتا»يخواهيجمهور ميالخينبه ايحركتتوانديكه بيراندر راه .ينـدازدبه

خاتمحرفهيرانياناينا دنبال افتادند غلويدوست چنان اويو بـه راجـعكاال كه غربواقعييرغييكردند به او ا.فروختنـديـاناز از كـهيـنغافـل

داصالح روشنفكران و فرصـتينيطلبان هر مـياز نگيرنـديبهـره يـكو

روشنفكري/624 و تجدد

بقا در سودشان كه اينهميآگاهند و است نهفته انـدكگرحكومت يهمميبازبه باز نشوند رانتتواننديگرفته راه امتيخواراز ياربسـيـازاتبه

ب ايبرخ.يابنددست سابقه»انديشيتجار«يرانيانايناز همياسيسيكهبسـداشته ماننـد سـازمانهايارياند دنبـالياسـيسياز كشـور از خـارج

مـاصالح چـون افتادند راه نـاتوخواسـتنديطلبان سـرپوشانيبـر خـودكار و نتوانسـتهيبگذارند خود كه درا از برسـانند انجـام بـه يگـرانانـد

ا.بطلبند اصالحيدامينبه مكه كنـونتواننديطلبان بلرزاننـديحكومت راپ خود انحالل حد برخيشتا و ميزنيرفتند خـاتمگفتنديآشكارا ياگـر

هستند خدمت به حاضر بخواهد نبود.سرباز خـارجپـسمعلوم از چـرانم دل نمكننديكشور باز وطن به خاتمگردند؟يو از اعتصـابيپس به

اميگنجيغذا به و بستند اند»يفستمان«يددل از در.بازماندنديشيدناوهم ايلقبينآلمان بختيرانيان،از بيبرگشـتهحزب بـه را يراهـهسـبزها

آمر در و عـدهينهمـيكاكشاندند را واشـياكـار نننگتدر ويويـوركوكرده دنبال استانفورد و مراتگرز و .كنندياند

ضمنيرانيانااين وينـيديروشـنفكريكـاالكـهآنتاجرمسلكغربياسالميطلباصالح به آلمانيكاييـانآمرخصـوصبهيانرا يـانو

نفروشند،يم را جمهـوريزخود به كاال صورت عرضـهياسـالميبهفرار.كننديم از ممدام دم مـدعزننديمغزها اگـرشـونديمـيو كـه

ايفراريمغزها چنرگردند،بيرانبه شـدينكشور خواهـد چنـان .ونم مگوينديالبته تابعخواهنديكه و شـغل كنـار شـانيكنـونيـتدر

بگيازاتيامت نميرند؛اضافه هم باز البته بزرگتـرگوينديو فـرارينكـها داخل در انـدك.تاسيافتهتحققيرانمغزها خـارجيشـمار در كـه

تحلكننديميزندگ سـينايلهايدر امهـمختحضـرات امـا يـنانـدنســليــتواقع كــه دريرا پژوهشــگران و متفكــران و كارشناســان از

شدهيعرصه گذاشته كنار كشور بزرگترداخل و دريناند مغزها فرار

625/روشنفكري

ا ناديرانداخل است، گرفته مييدهپد.گيرنديميدهشكل غزهـافـرارپد داخل باييدهدر تارهمتاياست .يرانايخدر

معنايمبخواهاگر و دريروشنفكريمفهوم ويكرا عـام چـارچوببگ كار به روشنفكرييمبگوتوانيميميريممتعارف بهيرانايننويمليكه

ميشهانديتجامع اكنديتوجه منافع به راهجويايننه گروه؛ يبراييآنكنون معضالت ايـرانايحل داخـل در مـيـرانرا دركنـديجسـتجو نـه

دوزاساس.خارج ايستيتفكر سود به نمداندينميرانرا بـرخواهـديواجتنـابيكاثر هرحـال بـه ايرناپـذتحـول دسـتيـرانسرنوشـت بـه

.يفتدبيستاندوزروشنفكريننويروشنفكراين تمدنيمليهمانا اكنـونيـ كه است

ــول تح ــر براب ديدر ــالف خ ــر ب و دارد ــرار ق ــاز ــردورانس ــكلهايگ يشچپي،روشنفكر ازيـدبايسـنتيمل يِروشنفكرياينيدياخواه بتوانـد

حت و درگذرد نفيخود ميبه همـ.كنديلخود يملـيروشـنفكرينتنهام كه ديناتواندياست اسـبابيالكتيكيخصلت و دهـد بروز خود از را

سو به خود از بيتمـدنيروشـنفكريگذار فـراهم گـذاريـنا.يـاوردراارزشمنديمعظييتوانايانگرب روشنفكريو فقط كه توانديميملياست

نما به خود ب.بگذارديشاز بايگرديانبه مفاهياريبسيدحاال يـجرايمازمفاه و بزند كنار عرصـهيميرا وارد فرهنـگيتازه و ستفكـر ياسـتو

ا.كند بايناز مفـاهياريبسيدگذشته بـايماز و كنـد پرداخـت نـو از راپهنهياجلوه به بكشانديشهاندينو كارزار .و

گوشهاينها اندييهاتنها فرصـتها.استيمليروشنفكرييشهاز يدرداده توجه آن به آمختلف در البته و ايزنيندهام و داد خـواهم يـنتوجـه

هرگـاهياتخصوص فرصـترا تفصـيكـه بـه آورم دسـت خـواهميلبـه.شكافت

1386مرداد31پايان

روشنفكرده يفرمان

ب)1 مينديش،تنها جمع ينديش،با

بپره)2 توده مشو،يز،از همĤواز توده با

ه)3 نپيچبه حزب و سازمان و گروه و تنهـايوند،دسته عمـلييبه

كن،

شخص)4 ترورِ و افترا و اتهام سريتاز و ده ادامه را راهت مهراس،

با يست،سخت

حق)5 به مران، زبان بر مصلحت بر بنا را بگو،يقتسخنها سخن

فداييشهاند)6 را دور و نزدييشهانديبلند و مكن،يكپست

محبوبالملهيهوج)7 پمباش، جسارت مشو، كن،يشهالقلوب

انديدپروريمر)8 و خوارشمار فدااتيشهرا مساز،يچاپلوسيرا

اند)9 تحول از مزن، مپرهيزمگريشهدرجا گذشته نقد از يز،و

تق)10 از و كن عمل .بجويدوريهشفاف

نمايه

آ،91،131،144،175،177،آدورنو

180،221،223،224،226،227،229،236،239،247،249،525،522،542،544،546،موشگآدولف

547،549،550509،512،سيآدون

146،شونبرگآرنولد254،گلنآرنولد

565،ابطحيآقا554،كاموآلبر185،نيمارتفونآلفرد77،يلوآزرمنيفآلفرد273،نيآلو211،213،214،هيداسآن

421،فرانسآناتول114،آرنوآنتوان553،دنزيگيآنتون

79،81،82،83،85،كهيووآسآندره580،يبروجرداهللاتيآ515،581،ينيخماهللاتيآ579،يكاشاناهللاتيآ581،يمنتظراهللاتيآ168،زنشتاتيآ

ا582،583،585،يزديميابراه227،229،پوآلنادگار291،321،آلوورثادوارد517،ديسعادوارد99،109،362،408،489،ارسطو147،ماخارنست66،192،ينگويهمارنست،276،290،ينسكيگاسپريبلياسماع

323319،يگاسپراللياسماع319،ينسكيگاسپرلياسماع

روشنفكري/630 و تجدد

393،السلطنهاعتماد100،362،408،489،افالطون

554،سمياليستانسياگز291،گسنيبنالكساندر

69،486،وتيال141،نيوالرشتاامانوئل

587،ريركبيام168،ميدوركاليام421،زوالليام

146،واگنراوتو210،211،213،موتالدواودار421،رابويماوكتاو230،پازوياوكتاو229،وپازياوكتاو

167،كنتاوگوست174،بكشياولر199،200،افشاررجيا268،ستوليكرنگيرويا268،هاونگيرويا63،67،202،273،450،623،نترنتيا

ب411،احمديبابك362،باخ153،بال563،564،اريبخت125،نووديابراد423،وسيموتفونبرنار196،سيلوئبرنار268،برنام160،يشللبرونه

65،كواوتينيبر502،كونبال302،شوايكارمسيبلق508،511،529،الدنبن،227،230،239،242،261،نياميبن

262،538

109،110،114،209،210،بوالو89،اريبودر،86،87،88،114،146،224،بودلر

227،228،239،260،261،149،153،155،181،182،بوركارت184،185158،161،182،بوركهارت

97،98،99،100،379،كنيب

پ76،ششمپاولپاپ74،76،وسيپپاپ76،دومپاولژانپاپ236،لورنتسپاول

156،162،184،پترارك72،پرن

71،73،92،170،215،پروتستان70،الوندرنيكاترپروفسور

110،112،113،پرول569،ورجاوندپرويز،65،89،90،93،120،مدرنپست

179،221،222،223،224،244،247،250،254،255،264

،68،373،414،417،560،يپهلو567،569،587،591،609،615

123،يتوهتريپ433،نيكيببرچيويتريدمتريپ69،86،كاسويپ

ت435،502،يتروتسك

72،نيتور408،نوسيآكوتوماس

631/روشنفكري

ج360،413،518،533،احمدآلجالل509،يطانيالقجمال509،516،566،عبدالناصرجمال200،565،طباطباييجواد77،رليتجورج155،سارتنجورج517،518،يشيطربجورج

69،سيجو254،كُلمنمزيج

چ،570،595،637،638،پهلوانزيچنگ

640

ح،352،364،365،391،527،حافظ

534،542،543،544،546،547،548،550

خ183،198،332،لمتنخانم

565،خانيكي462،566،خروشچف

507،508،509،يالمعالليخل

د362،نيدارو

101،داالمبر156،185،362،دانته

204،بوزنآزاددانشگاه،165،230،232،263،264،بلليدان

265،266،267،268،270،271،

272،273263،يبلُوتسكليدان167،168،لرنرليدان71،كيكاتولرةالمعارفيدا245،دايدر421،فوسيدر

379،دكارت559،562،610،مصدقدكتر

160،دوناتلو56،57،302،357،419،420،دهخدا

101،درويد

ذ364،393،الملكذكاء

ر،522،532،537،538،شروترائول

539،540،544،550551،درياوروارافائل

،333،356،373،416،579،رضاشاه609،610،611

469،آرونرمون84،246،منياسپروبرت155،لوپزروبرت146،ليموزروبرت485،كينوزروبرت230،262،ريروبسپ502،لوكزامبورگروزا

132،268،روسو66،گانيررونالد

204،ويشلير

ز179،180،باومنگمونتيز146،147،439،ديفروگمونديز

روشنفكري/632 و تجدد

ژ102،تورگوژاك422،554،566،سارترپلژان81،ريبرودوالژان72،روسوژاكژان89،وتاريلفرانسواژان245،يباتاژرژ421،كلمانسوژرژ149،182،شلهيمژول

س111،تمپلاميليوسر

352،362،364،365،391،يسعد414،508،527،يرشدسلمان

303،يافندمانيسل365،ييسنا

563،564،يسنجاب66،سيلوئ.اس.يس،368،378،379،زادهيتقحسنديس

384514،517،قطبديس368،زادهيتقدحسنيس512،513،نصراهللادحسنيس191،اروپادرحكمتريس184،185،سرويس

ش86،228،بودلرشارل80،204،205،209،210،پروشارل

257،نگيشل362،شوپن

429،453،471،شومپتر561،اهللافضلخيش

ص190،تيهداصادق315،563،564،يقيصد326،327،ازوفينمرادصفر

ع509،دونيبعباس374،579،ميعبدالكر

69،70،130،ييايكتوريوعصر568،تباريعلو512،ديسعاحمديعل199،يمهدواصغريعل566،567،572،580،يعتيشريعل

،146،156،190،261،283،يعنصر365،391،571

ف146،190،كافكافرانتس95،97،مريونيمارتفرانتس96،101،كنيبسيفرانس223،تيراديلوفرانك

522،تونگيتزانهيآلگمافرانكفورتر365،يفرخ421،ريبرونتنانيفرد128،129،168،سيتوننانديفرد

،56،57،59،60،61،65،66،فرهنگ67،91،93،100،103،104،

115،116،124،127،131،136،137،139،140،142،148،149،151،152،153،154،161،163،164،167،171،177،181،186،187،189،192،193،197،199،203،205،206،207،212،218،231،232،234،236،�239،240،241،242،243،247،249،

633/روشنفكري

251،252،254،259،265،266،268،270،284،285،287،297،300،304،306،308،311،316،322،326،333،338،340،341،348،351،356،360،361،363،368،369،374،380،386،392،395،400،402،404،405،410،411،414،415،419،420،423،425،426،427،430،432،437،440،441،445،477،481،500،506،519،522،524،528،532،534،543،548،554،555،565،569،571،588،589،600،606،616،618،625،637،638،640

114،اشلگلشيدريفر114،لريششيدريفر66،146،153،چهينشيدريفر184،201،تيآدمدونيفر327،يكورلكسيفل

122،245،512،534،فوكو335،340،يچيوكيفوكوتساوا110،فونتونل

ق382،كيبقاسم

565،قاضيان

ك246،تياشمكارل408،پوپركارل435،يكائوتسككارل146،كراوسكارل،81،121،143،167،ماركسكارل

181،269433،بلتيلكارول،104،132،192،205،237،كانت

238،240،262،362،57586،ينسكيكاند

102،يكانگكس73،يكاواالنت

102،وولفانيستيكر524،527،528،هوفمننهيستيكر311،موفيكر

139،والكالوس204،206،211،كلود379،كيكوپرن

گ181،مليزگئور

184،گتيووگيلودوگئورگ153،تگيوگئورگ181،422،يگرامش314،موايدازيسعگلناز246،255،بنديگوتفر102،تسيبنياللهلميوديگوتفر

424،614،گورباچف63،64،گوگل

178،553،دنزيگ

ل246،استروسلئو

162،ينچيلئوناردوداو209،ريالبرو

78،يليالمنتاب102،408،تسيبنيال

198،332،لمتن،217،435،502،533،568،نيلن

570،607،181،497،498،499،501،لوكاچ

502223،هيلوكُربوز

72،ترهيل

روشنفكري/634 و تجدد

103،نئوسيل90،198،221،250،وتاريل268،نگيليترونليل

م66،نيتوامارك

،81،111،143،147،240،ماركس241،268،270،362،497،500،565،600،607،608

105،دوساديمارك298،يساتلناواايمار111،وويمار

،129،140،141،142،وبرماكس170،181،234،236،251،252،253،255،257،270

267،269،270،271،273،نديلكليما336،ياردكانيمحبوب368،درخششمحمد298،يالكاشغرمحمود287،يطرزمحمود178،179،نيپسيتهيمدرن178،179،180،شناوريتهيمدرن174،175،يانعكاسونيزاسيمدرن176،يواكنشونيزاسيمدرن

364،يفروغالملكذكاءمرحوم191،يفروغمرحوم،511،513،514،516،يديمشارالز

518132،194،فرانكفورتمكتب102،منچو421،بارسيمور197،352،362،365،يمولو

100،ويمونتسك569،بركشليمهدي565،محققمهدي

569،يفروغمهندس382،رنظاميامخانيتقرزايم

577،ينيينانيحسرزايم367،خانملكمرزايم160،آنژكليم،85،91،97،219،268،270،ليم

304،311،314،371،372،382،384،394،491،535،579،617،625

177،ايمورالماينيم

ن268،زريگلناتان

88،89،153،189،چهين113،بوالوكالوسين109،بوالوكوالسين128،كوسيكوپرنكوالوسين273،چينگريگوتين362،379،وتونين

و،467،469،471،472،كالوسواسالو

475،477،480،482،483،484433،يژوكوفسكيليواس268،وبلن579،الدولهوثوق72،يورچل101،102،229،ولتر

82،ولشولفگانگ89،146،147،246،نيتگنشتايو89، هزلهويتوريو228،كوزنكتوريو69،ايكتوريو69،سميانيكتوريو99،لبريژاميليو

635/روشنفكري

ه،112،181،221،222،223،هابرماس224،225،226،227،228،229،230،231،232،233،234،235،237،238،239،240،241،242،243،244،245،247،249،251،252،253،255،256،257،258،259،260

523،529،نگتنيهانت147،كلسنهانس522،550،انتزنسبرگرمگنوسهانس

273،تافلريديها379،408،تيهراكل

167،اسپنسرهربرت145،بارهرمان66،نيفيهكلبر،91،93،108،111،222،240،هگل

256،257،258،259،394256،مندوكيهندر267،فورديهنر587،نجريسيكيهنر

121،يماودزليهنر،131،175،180،223،مريهوركها

52586،بالهوگو146،هوفمنتالهوگو

132،هولباخ144،179،180،هولوكاست

114،211،هومر

ي149،181،183،184،بوركارتاكوبي149،160،181،بوركهارتاكوبي184،بوكارتاكوبي68،يكشنريوردي،133،141،165،221،هابرماسورگني

267،537155،نگايزيياووهاني114،هردرديگوتفروهاني551،رييلوهاناي486،تسيي

سال/مولفآثار بهار از آلمان در ناخواسته اقامت زمان از مترجمبهار2000 2006تا

اييهنظر.1 در آن،يراندولت ي،گـردآور.لمتـون.اس.يكـ.اثـرانگل زبان از پافزودهيسي،ترجمه و چنگيوستهاها .پهلـوانيـزاز

گ ).1379(2000تهران.يونشرعرب.2 جـاهليشعر عهد بـروكلمن.يدر كـارل ي،گـردآور.اثـر

آلمان زبان از افزودهيترجمه چنگو از گ.پهلـوانيزها .يـونشـر).1379(2000تهران

خرداديگردينگاه.3 دوم تحـوالتييگفتارهـا.به شـناخت درايكنون سنبله.نپهلوايزچنگ.يراندر اوت.هامبورگ.انتشارات

مرداد2000 .1379ـفوكوتساوا.تمدنييهنظر.4 انگل.يوكيچياثر از از.يسـيترجمـه

گ.پهلوانيزچنگ ).1379(2000تهران.يونشروفرهنـگيدفترهـا.فـرازيمجموعـه.پهلـوانيزچنگ.تمدن.5

.2002مونستر.جامعهچنگ.6 بـا گفتگو مجموعـه.پهلـوانيـزپنج اول، .فـرازيچـاپ

جامعهفرهنگيدفترها دوم2002سـال.و چـاپ ن:، .يمـانشـرسوم2002اسن چاپ حـذف:، با همراه و مولف موافقت بدونعطايبرخ انتشارات توسط ساليي،قسمتها .2003تهران

سلطان.7 محمـدتقپهلوانيزچنگ.ياحكام با .پـژوهدانـشيهمراهجامعهفرهنگيدفترها.فرازيمجموعه سال.و .2002مونستر

غزال.8 اباحيرد ادبـيايدجدياترجمه.يهبر يگزارشـ.يسرقتچن .وجامعـهفرهنـگيدفترهـا.فرازيمجموعه.پهلوانيزگاز

ژوئ .2002ييهمونسترزمييگفتارها.يشناسفرهنگ.9 تمـدنفرهنگيينهدر چـاپ.و

قطره.شدهيبازخوان.دوم سال.نشر .2003تهران

روشنفكري/638 و تجدد

چنگ.تجددهاييشهر.10 قطره.پهلوانيزپژوهش سـال.نشر تهران2004.

كمـان.11 دو در گفتن .يانـدلارنسـتيشـعرهاييـدهگز.سخنفارســ بــه چنگيبرگــردان يدفترهــايمجموعــه.پهلــوانيــزاز

جامعهفرهنگ .2005مونستر).5(ومدرسـه.12 بـا ارتباط در رساله سيسه كوشـش.ياسـيعلـوم بـه

وفرهنـگيدفترهـايمجموعـه.2005مونستر.پهلوانيزچنگ).6(جامعه

شخص.13 چنگ.اسناديمجموعه.يتترور كوشـش پهلـوانيـزبـهجامعهفرهنگيدفترهايمجموعه.2005مونستر ).7(و

آن.14 از پس و خرداد .2006مونسـتر.هـانوشـتهيمجموعه.دومجامعهفرهنگيدفترها ).8(و

درباره.15 تاجيمقاالت و چنگ.يكسـتانافغانسـتان .پهلـوانيـزاز.)9(وجامعهفرهنگيدفترها.2006مونستر

درباره.16 زمسـتان.پهلـوانيـزچنگ.شـگاهدانيمقاالت مونسـتر،جامعهفرهنگيدفترها.2006 ).10(و

نا.17 كميابمقاالت وفرهنـگيدفترهـا.پهلـوانيـزچنگ.يابو.2006مونستر.11جامعه

زبانهابرخي به :يگرديآثار1- Deutsch-Iranische Beziehungen. Kulturaustausch 2000.2- Die Justiz. Münster 2001.3- Kultur und Religion. Münster 2002.4- Eine Weltkonferenz. Münster 2002.5- In der Fremde. Münster 2002.6- Ist das iranische Regime reformierbar? Münster / Berlin 2003.7- Der Schläfer. Münster 2003.8- Warum Kulturhauptstadt? Ein Wort für Münster. 2003.9- Conflict and Tansformation: New Forms of Nation-State Building in Iran,Afghanistan und Tajikistan. In: Worlds on the Move.Edited by J. Friedman.USA: 200410- Many Bookreviews in Abstracta Iranica, volume 24 and volume 25.Published in Paris 2003 and 2004.11- Übersetzung und Ernst Jandl. Vortrag: Münster, November 2005.

انگلبرخي به آلمانيشپيسيآثار در ناخواسته اقامت :ازArticles in English- Measurement of Progress at the Local Level 1972UNRISD.Geneva- Seminar on Cultural Planning in Asia 1976- Cultural Planning in Iran. 1978- Religion and Identity, Japan 1998- Iran and Turkey, US Institute for Peace 1997- Afghan Refugees in Iran, USA 1997- Iran and Central Asia, London 1997…

روشنفكري/640 و تجدد

ابرخي به بازگشت زمان از 2006ازيرانآثارمادرـ1 كريزبان آگاتا فرانسه.يستفاثر زبان از يزچنگ.برگردان

.1386.ينشرآب.پهلوانترانهـ2 با معرف.پرواز باخمنينگهايدر و.برگ ترجمـه با همراه

آبـ.پهلـوانيـزچنگ.شعرهاييدهگزيرتفس چـاپ.ينشـر دو1388.

تمدنفرهنگـ3 تحقيفتـأل.و نـ.پهلـوانيـزچنگ.يـقو ينشـر1388.

فروپاشـيسـتبـ4 بحـران و خـرداد دوم بـابيارسـاله.يو دركنون ايتحوالت دفترهـا.يراندر از دوم نشـر.پراكنـدهيدفتر

.1388يشه،اند.محدوديعتوز.فرازروشنفكرانـ5 خفت و عزت دفترهـا.در از سوم .پراكنـدهيدفتر

فرازپهلوانيزچنگ .1388يشه،اند.محدوديعتوز.نشراستـ4 برحق از.شورش چهارم يـعتوز.پراكنـدهيدفترهـادفتر

.1389خرداد.فراز.محدودتحقيتعدادـ5 و روزنامـه.يقمقاله در شده ويهـامنتشر تهـران

.ينترنتيايتارنماها