Canik Belediyesi Kültür YayınlarıYayın No: 55-17-01

Takım Numarası978-605-83234-2-1

ISBN 978-605-83234-3-8

Samsun 2016

Editör: Osman KÖSE

Mizanpaj ve Kapak TasarımıBurhan ÖZAKÇA

0507 669 1981

Baskı TarihiAralık 2016

Baskı YeriGüven Ofset Matbaacılık

Saitbey Mah. Çukurçeşme Sk. No: 12 İlkadım / SAMSUN0362 431 01 71

Sertifika Numarası20113

CANİK BELEDİYE BAŞKANLIĞIKarşıyaka Mahallesi İlkbahar Sokak No: 1

CANİK / SAMSUNTlf: +90 444 55 90

Faks: +90 362 238 84 30Web : www.canik.bel.tr

E-posta : canik@canik.bel.tr

İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜM

Tarihte Kadın

A – Eskiçağda Kadın

Ergün LAFLIBronze Figurines at the Museum of Ödemiş (Western Turkey) .................................................................................... 11N. Damla YILMAZ USTATarih Öncesinde Anadolu Kadınlarının Sağlık Sorunları ..............................................................................................23Ameneh BAŞERİResearch about the Position of Women in the Iran and Minor Asia of Ancient to end Ottoman Period ......................................................................................................................................................29Babür Mehmet AKARSUAnadolu’da Adına Kentler Kurulan Antik Dönem Kadınları ........................................................................................39Hasan Ali ŞAHİNAnadolu’nun İlk Yazılı Belgelerinde Kadın ...................................................................................................................51Hatice Palaz ERDEMİR/ Onur GÜNDAY/ Nurcan BARMANCumhuriyetten İmparatorluğa Geçiş Döneminde Roma Şehirli Kadınının Değişimi ...................................................59Leyla MURATAnadolu’da Hitit Döneminde Kadın ve Önemi .............................................................................................................73Fidan KASIMOVATürk Mitolojik Metinlerinde, İlk İnançlarda Kadı (Şaman, Ecdad, Demiurg gibi) .......................................................81Fatih DURGUNGeç Ortaçağ İngiltere’sinde Kitap Okuyucusu Olarak Kadınlar ve Şehir Hayatındaki Kültürel Tüketici Rolleri ........89Seda ÖZSOYAsli Günahın Bekçileri: Ortaçağ’da Kadınlar ................................................................................................................97Esma REYHAN / Tülin B. CENGİZBaşkent Hattusa’nın Şifacı Kadınları: Büyücüler ........................................................................................................105Zeynep KANTARCIErkek Hegomanyasına İlk Başkaldırı: Lilith ...............................................................................................................115Gülin Öğüt EKERKolektif Kimlik kazanma Sürecinde Türk Kadın Kimliği: İlbilge Hatun’dan Uzun Boylu Burla Hatun’a ............. 121

B – Şiir ve Edebiyatta Kadın

M. Halistin KUKULNecip Fazıl’ın Şiirlerinde “Kadın” .............................................................................................................................129Ayşe PASLANMAZŞiir ve Kadın ................................................................................................................................................................141Tuncer BAYKARAİstanbul’dan Karadeniz Kıyılarına Mektuplar. ...........................................................................................................151Ümral DEVECİKaradeniz Türkülerinde Kadın Olmak .........................................................................................................................155Ali ÇAKIRİkdam Gazetesi’nde Yer Alan “Muhasebe-i Nisa’iyye” Yazılarına DairBir Değerlendirme .......................................................................................................................................................163Banu Berber BABALIK / Dişen İnce ERDOĞANDemokrat Parti İktidarında Kadın Dergileri ve Kadın İmajı (1950-1954) .................................................................173Birkan Kargı

Edebiyat ve Sinema Etkileşiminde Şehir ve Kadın İzdüşümü ....................................................................................191

Hanife Alkan ATAMAN

Tanzimat’tan Milli Edebiyat’a Kadınlara Yönelik Kullanılan Hitaplar .......................................................................199

Nadiya SENÇİLOUkraynalı ve Türk Realist Yazarların Hikâyelerinde Kadın Karakterlerinin Tipolojisi ..............................................217

Şeyma BÜYÜKKAVAS KURANŞehir ve Kadın Bağlamında Mücellâ ...........................................................................................................................223

Yavuz BAYRAMDivan Şairinin Gözünden Osmanlı’da Kadın (Güzel, Sevgili) ....................................................................................227

Zeynep Sati YALÇIN Uyumsuzlar’da Kadın Konusu.....................................................................................................................................233

Hanife Nâlân GENÇKentler Arasında Yiten Bir Kadın : Seniha ..................................................................................................................243

Yasemin ULUTÜRKTarihi Romanda Değişen Kadın Algısı .......................................................................................................................253

Hasan AYDIN / Ayşegül KUŞHenry J. Van Lennep’in Oriental Albümü’nde Doğulu Kadın Portreleri ....................................................................261

Ramazan KAZANCahiliye Şiirinde Kadın ...............................................................................................................................................275

C – Kültür ve Değerlerde Kadın

M. Halistin KUKULKadına Değer Vermek ve Kadın Cinayetleri................................................................................................................285

Abdurrahman KURTSosyo-Ekonomik ve Dini Açıdan Osmanlı Kadınları, Bursa Şehri Örneği .................................................................289

Muhammed Bilal ÇELİKHokand Hanlığı Siyaset ve Kültür Hayatında Bir Kadın: Mahlar Ayim ......................................................................301

Dilşen İnce ERDOĞANXIX. Yüzyılda Osmanlı Kentlerinde Amerikalı Misyoner Kadınlar ...........................................................................311

Edina SOLAKÇorum Milletvekili Ferit Bey’in Hayatı ve Vefatı Üzerine Ailesine Devlet Tarafından Yapılan Yardımlar ................325

Gökçe ŞİMŞEK Kadın Dostu Kent ve Kültür Varlıkları ........................................................................................................................333

İlknur YÜKSELGeleneksel Türk Evinde Kadın ....................................................................................................................................345

Nargiz ALİYEVAXIX-XX. yüzyıllarda Azerbaycanlı Kadınların Kıyafetlerinde Milli-Dini Değerler ...................................................353

Timur VURALOsmanlı Minyatürlerinde İstanbul’da Kadın ve Müzik ..............................................................................................359

Zübeyde Cihan ÖZSAYNEROsmanlı İmparatorluğu Döneminde Kadın Hattatlarımız ............................................................................................367

Nurlane KERİMLİAzerbaycan Kadını ve Kültür ......................................................................................................................................377

Nurten ÇETİNİstanbul Amerikan Kız Koleji ve Kolej’in Müslüman Kadın Algısı (1908-1918) .......................................................381

Bekir ŞİŞMANHalk Kültürünün Aktarıcısı ve İcracısı Olarak Kadın .................................................................................................395

D – Kadınların Mimari Alanda Faaliyetleri

Mehmet Sami BAYRAKTAROsmanlı Döneminde Samsun’da Bir Baniye Ayşe Hanım ve Yapıları ........................................................................411

E – Vakıf Alanında KadınlarAdnan TÜZENOsmanlı Dönemi Vakfiyelerinde Kadınlara Yönelik Hizmetler ..................................................................................469Doğan YÖRÜKSelçuklu’dan Osmanlı’ya Konya’da Vakıf Kuran Kadınlar ........................................................................................475Meryem KAÇAN ERDOĞANOsmanlı Hanım Sultanlarının Haremeyn ve Kudüs’e Yaptığı Hizmetler (XVI-XVII. Yüzyıl) ...................................489Sadi BAYRAMŞehirciliğe Katkısı Olan Hanımlar: İstanbul-Üsküdar Toptaşı (Atîk Valide) Nûrbânû Sultan Külliyesi ....................509

F – Kadına Yönelik Suçlar

Ali BAYEREşlerarası Şidet ve Din .................................................................................................................................................549Ahmet AKSIN19. Yüzyılda Osmanlıda Bir Kadın Cinayetinin Anatomisi ve Kadın Cinayetleri ......................................................561Alaattin AKÖZ / Tuğba Hilal KABAKÇI Kadın, Aile Ve Devlet Hamiliği: Osmanlı Devleti’nde Kadın Ve Aileye Yönelik Tehditler Karşısında Koruyucu Tedbir Ve Düzenlemeler ............................................................................................................569Alparslan DEMİR Mahalle Baskısından Kaçış: Tövbe İstiğfar .................................................................................................................577Hürü SAĞLAM TEKİR Osmanlı Devleti’nde “Iskat-ı Cenini” (Çocuk Düşürme) Engellemeye Yönelik İdari Tedbirler ......................... 585Hüseyin MUŞMAL / Müjgân ŞAHİNKAYAKonya Mahkemesi Kayıtlarına Göre Aile İçi Şiddet ve Çocuk Düşürme Vakaları (1650–1750) ...............................593Mehmet EVSİLECumhuriyet Döneminde Aile ve Kadın Problemleri ....................................................................................................611Özlem POYRAZ20. Yüzyılda Osmanlı’da Kadın Mahkûmlar ..............................................................................................................619Zeynep Damla KARANUH / Yeşim ARSLANKadına Yönelik Şiddetle Mücadelede Yerel Yöntemlerin Rolü ..................................................................................629

G – Sosyal Hayatta Kadın

Zafer GÖLENBabur Devlet Siyasetinde Kadınların Rölü ..................................................................................................................639Ali ARSLANAile ve İnsani İlişkiler Temelinde, Şehirde ve Kırda Kadının Hayattan Memnuniyet Durumu ve Yaşam Kalitesi ....659Bayram AKÇA Muğla Güzel Yayla Dokumacılar Kooperatifi (1942-1950) ........................................................................................675Feriha AKPINARLI / Gülten KURTKadın Girişimciler Kahramanmaraş Örneği ................................................................................................................681Erol AKCANII. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kadınların “Beden Terbiyesi” Meselesi ..................................................................687Eylül AYKAN / Zübeyde G. YAĞCIXVIII. Yüzyıl’da Sultanların Boğaz Yaşamına Katkıları: Büyük Esma Sultan ...........................................................697Gülbadi ALANOsmanlı Ülkesinde Amerikan Board Kadınları ...........................................................................................................711İbrahim SERBESTOĞLUOsmanlı Devleti’nde Kadının Tabiiyeti .......................................................................................................................753Merhmet Emin ÜNEROsmanlı Döneminde Urfa’da Gündelik Hayatta Kadın ...............................................................................................759Merve Karaçay TÜRKAL

753Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

Osmanlı Devleti’nde Kadının Tabiiyeti

Doç. Dr. İbrahim SERBESTOĞLUAmasya Üniversitesi / Amasya

Giriş

Tabiiyet, ferdi devlete bağlayan siyasi ve hukuki bağdır.1 Terminolojik olarak irdelendiğinde tabiiyet, uyrukluk, vatandaşlık ve yurttaşlıkla aynı manada kullanılmıştır. Aslında kavramlar özde birbirinden farklıdırlar. Tabiiyetin muhteva olarak vatandaşlığı kapsamadığını savunanlara göre tabiiyet, henüz halkın tam anlamıyla siyasallaşmadığı dönemlere aittir. Yani tebaanın siyasal haklardan mahrum olduğu zamanı kapsar.2

Osmanlı Çağdaşı Devletlerde Kadının Tabiiyeti

Osmanlı Devleti’nin Batılı kanunlardan hareketle kanunlaştırma hareketlerini gerçekleştirdiği dönemde Batı’da kadın, baba veya evlenmesi halinde kocasının tabiiyetine geçerdi. Bu durum iki nedenden kaynaklanmaktaydı. Birincisi kocanın ailenin reisi olması; ikincisi de ailede uyruk birliğinin sağlanması düşüncesidir.3 1790 tarihli kanunlar Fransa’da, Fransız kadınla evlenen yabancı erkeğin Fransız vatandaşı olmasını öngörürken, 1889 tarihli kanun kadının kocasının tabiiyetine geçebileceğini kabul eder.4 1804 tarihli Fransız Medeni Kanunu’nda Fransız erkekle evlenen yabancı kadının Fransız tabiiyetine geçeceği hükmü yer alır.5 İngiltere’de 1844 tarihli kanun, yabancı bir kadının İngiliz’le evlenmesi durumunda İngiliz vatandaşlığına geçeceğini; İngiliz kadının yabancıyla evlenmesi durumunda da İngiliz vatandaşlığını sürdüreceğini belirtiyordu. 1870 yılındaki kanun ise İngiliz kadının, kocasının tabiiyetine geçeceğine hükmediyordu.6 1894 tarihli İran tabiiyet kanununa göre bir İranlı ile evlenen yabancı kadın eğer İran’da ikamet ederse İran tabiiyetini kabul etmiş olurdu. Ancak İranlı kadın yabancı bir erkekle evlenirse kocasının vatandaşlığına geçerdi. Japonya’da ise 1898 tarihli kanun, Japon kadının yabancı bir erkekle evlenmesi halinde erkeğin Japonya vatandaşlığına geçeceğini belirtirken, 1916 yılında yürürlüğe giren kanun ise kadının kocasının tabiiyetine gireceğini kabul eder. ABD’de 1907 kanunu kadının kocasının tabiiyetine geçeceğini kabul ederken, ölüm ve boşanma durumlarında kadın bir sene içerisinde konsolosluklara müracaat edip tekrar ABD vatandaşlığına geçebilirdi.7

Osmanlı Devleti’nde Kadının Tabiiyeti ve Yaşanan Sorunlar

Osmanlı Devleti, seküler bir tabiyet kanununu 1869 yılında uygulamaya koymuştur. Osmanlı Tabiiyet Kanunu hazırlanırken uzun tartışmalar yaşanmıştı. Bu tartışmalardan birisi de kadının evlenmesi durumunda değişecek olan tabiiyetinin eşinin ölümü sonrasında ne olacağına dairdi. Ecnebilerle evlenen Osmanlı kadınlarının, eşlerinin vefatı sonrasında tekrar Osmanlı tabiiyetine dönmelerini öngören yedinci maddedeki üç sene içinde ibaresi üzerinde de duruldu. Bazı üyeler süre sınırlandırmasının olmaması yönünde görüş belirtti. Tartışmalar sonucunda, herhangi bir dava esnasında kişinin tabiiyetinin sorun 1 Muammer Raşit Seviğ- Vedat Raşit Seviğ, Devletler Hususî Hukuku (Giris- Vatandaslık), İstanbul 1967, s. 55.2 Hande Ünsal, Çifte Vatandaslık (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi), Ankara 2005, s.11-12. 3 Rona Aybay, Kadının Uyrukluğu Üzerinde Evlenmenin Tesiri, Ankara 1980, s.3.4 Abdülhak Kemal Yörük, Devletler Hususi Hukuku: Kitap 1 Giriş Tabiiyet, İstanbul 1938, s. 136.5 Buna benzer maddeler 1832’de Avusturya, 1870’te İngiltere ve Almanya, 1881’de Belçika, 1889‘da İspanya, 1896’da Rusya ve Mart 1907’de ABD’de yürürlüğe giren kanunlarda da mevcuttu. Bk: Rona Aybay, Kadının Uyrukluğu Üzerinde Evlenmenin Tesiri, s. 3-8; BOA, DH.HMŞ, 1-1-/8-5, Tebaa-yı Ecnebiye İle İzdivaç Eden Tebaa-ı Osmaniyenin Tabiiyetleri Hakkında, 4 Temmuz 1333/4 Temmuz 1917.6 Yörük, Devletler Hususi Hukuku, s.135.7 Yörük, Devletler Hususi Hukuku, s. 86-135.

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın754

oluşturmaması için taslaktaki üç yıllık sınırlama aynen kabul edildi. Taslakta Osmanlı tabiiyetine geçecek kişinin Hariciye Nezareti’ne müracaatı öngörülmekteyken, taşradan müracaatın bazı kişiler için zor olacağı düşüncesiyle bizzat veya bi’l-vasıta ifadesi eklendi. Görüşmelerin ardından taslağa son şekli verildi ve irade-i seniyye ile Tabiiyet Kanunu olarak 28 Ocak 1869 tarihinde kabul edildi. Kabul edilen kanunun maddeleri şöyleydi8:

Madde 1: Ebeveyni veya babası Osmanlı tabiiyetinde olan kişi Osmanlı tebaası olarak kabul edilir.Madde 2: Ebeveyni ecnebi olduğu halde Osmanlı topraklarında doğan kişi, reşit olduğu andan

itibaren üç sene içinde başvurması halinde Osmanlı tabiiyetini talep edebilir.Madde 7: Ecnebi ile evlenen kadın eşinin vefatı üzerine üç sene içinde isterse tekrar Osmanlı

tabiiyetine geçebilir. Böylece Osmanlı Tabiiyet Kanunu da kadının, kocasının tabiiyetine geçmesi kuralını kabul

ediyordu. Ecnebi ile evlenen Osmanlı kadınının, kocasının tabiiyetine geçmek için izin almasına gerek yoktu. Evlenen kadının tabiiyet değişikliği otomatikman geçerli hale geliyordu.9 Buna rağmen ecnebiyle evlenen Osmanlı kadınları bazen Osmanlı muamelesine tabi tutuluyordu. Yerel idarecilerin bu gibi Tabiiyet Kanunu’na aykırı muameleleri, tabiiyet sorunlarının çıkmasına ve yabancı konsolosların müdahalelerine neden olmaktaydı. Böyle bir olay sonrasında Şura-yı Devlet, Yunan erkekle evlenen Osmanlı kadınının Yunanistan tabiiyetinde olduğuna karar vererek tartışmayı sonlandırdı.10

Kadının kocasının tabiiyetinde kabul edilmesi yalnız Osmanlı kadınlarının yabancılarla evlenmesiyle değil, Osmanlı erkeğiyle evlenen yabancı kadınların durumu dolayısıyla da sorun oluşturdu. Fransa ve İtalya, Osmanlı erkeğiyle evlenen kendi vatandaşlarının Osmanlı tabiiyetine geçmelerini kabul etmedi. Gerekçe olarak, yabancı bir erkekle evlenen Fransız kadınlarının, kocalarının tabiiyetine geçebilmeleri için kocalarının mensubu olduğu devletin kanunlarında açık hüküm olmasını gerektiğini gösterdiler.11 Osmanlı Tabiiyet Kanunu’nda Osmanlı kadınlarının, kocalarının tabiiyetine geçecekleri belirtildiği halde, Osmanlı erkeğiyle evlenen ecnebi kadınların durumu açıkça ifade edilmemişti. Fakat içtihat olarak, kadının eşinin tabiiyetine geçmesinden hareketle ecnebi kadınların da evlilik yoluyla Osmanlı tabiiyetine geçtikleri Osmanlı Devleti’nce kabul edilmekteydi. Fransa ve İtalya bu içtihadı yok saymakta ve Osmanlılarla evlenen kadın vatandaşlarının aslî tabiiyetlerini kaybetmediklerine hükmetmekteydi.12 Osmanlı hükûmeti, sorunun çözümü için şehbenderlerin yetki ve görevlerini düzenleyen nizamnamenin tescil-i tabiiyet kısmına özel bir hüküm ekledi.13 Buna göre, yabancı tebaadan olduğu halde Osmanlı erkeği ile nikâhlanan kadının, Osmanlı tebaası olarak kaydolunacağı belirtildi.14

Amerikan Tebaası Ermenilerin Eşlerinin Tabiiyeti

Osmanlı Devleti’nde kadının tabiiyetinin dolaylı da olsa tartışıldığı bir diğer konu Osmanlı topraklarında yaşadığı halde eşleri Amerika’ya göç edip, Amerikan vatandaşlığına geçmiş olan kişilere dairdi. Ermeni Osmanlı Ermenilerinin Amerika’ya göç etmesi sonrasında Amerikan vatandaşlığına geçen Ermeniler ailelerini yanlarına almak istiyorlardı. Bunlar arasında Amerikan vatandaşlığını geçip, geri döndüklerinde terör eylemlerine başvurduklarından Babıali yasaklayıcı bir politika izliyordu. Terör sorununun çözülmesi sonrasında daha özgürlükçü adımlar atabileceğini bildiriyordu.

Osmanlı Devleti, tüm çabalarına karşılık Amerikan hükûmetinden istediği desteği görmedi. Üstelik Osmanlı hükûmetine göre Amerika’ya göç eden Yahudilere uygulanan Amerikan vatandaşlığına kabul şartları, Ermenilere uygulanmıyordu.15 Amerikalı yetkililer, Osmanlı hükûmetinin bu iddiasını kabul etmediği gibi; ABD vatandaşlarının Osmanlı topraklarına seyahatinin, doğal hak olarak kabul edilmesi gerektiğinde ısrar ediyordu. İki devlet yetkililerinin ortak noktada buluşamamaları üzerine 8 BOA, Y.EE, 41/133, Tabiiyet-i Osmaniye Kanunu, 14 Şevval 1285/28 Ocak 1869.9 BOA, Y.EE, 33/27, Tamim, 15 Ramazan 1304/ 7 Haziran 1887; İlhan Unat, Türk Vatandaşlık Hukuku (Metinler- Mahkeme Kararları), Ankara 1966, s. 19-23.10 BOA. İ. DUİT, 37/21, İrade-i Seniyye, 6 Rebiyülevvel 1339/ 18 Kasım 192011 İstişare, No: 11, 20 Teşrinisani 1324, s. 481-482.12 BOA, Y.A.RES, 61/62, Arz Tezkiresi, 11 Mayıs 1308/ 23 Mayıs 1892.13 Osman Fazıl Berki, “Türk Hukukunda Evlenmenin Tabiiyete Tesiri”, A.Ü.Hukuk Fakültesi Dergisi, c.3, S. 1-4, 1946, s. 49.14 Bu tür sorunların Cumhuriyetin ilanından sonra dahi devam ettiği anlaşılmaktadır. İçişleri Bakanlığı Hukuk Müşavirliği, 1943’te Türk Vatandaşlık Kanunundan önce Türk erkeği ile evlenmiş olanların Türk olarak tescil edilmeleri gerektiğini söylemekteydi. Bk: Aybay, Kadının Uyrukluğu Üzerinde Evlenmenin Tesiri, s. 72-73.15 BOA. A.MKT. MHM, 547/13, Hariciye Nezaretine Takrir, 18 Cemaziyülahır 1320/ 21 Eylül 1902.

755Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

Osmanlı hükûmeti tek taraflı olarak yeni tedbirler aldı. İlk olarak yurtdışına göç edecek olan Ermenilere kısıtlama getirildi. İkincisi; firari olarak ülkeyi terk edenlerden, geri dönenler hakkında tahkikat yapılıp vukuatı ve başka devletlerle ilişkisi olmadığı belirlenenlerin, sıkı kefaletle salıverilmesi uygulamasının devamına karar verildi.16 Bu bağlamda geri dönecek Ermenilerden, İstanbul’a, yalnızca ailesi ve evi olanlar girebilecekti.17 Alınan kararla birlikte ABD pasaportuyla Osmanlı topraklarına gelmek isteyen Ermenilerin pasaportlarının vize edilmemesi şehbenderliklere bildirildi.18 Osmanlı hükûmetinin aldığı tedbirler karşısında Amerika’nın İstanbul elçisi Leishman ortamı yumuşatmaya çalıştı. Amerikan hükûmetinin, Osmanlı Devleti’nin görüşleri doğrultusunda bazı tedbirler alacağını belirtti.19

Osmanlı hükûmeti, kısa bir süre sonra Amerika’ya gitmiş olan Ermenilerin ailelerin göçlerini kısıtlamaktan vazgeçti. Ermeniler, daha önce eşlerini ve çocuklarını yanlarına alma taleplerini Amerikan elçiliği aracılığıyla Babıâli’ye bildirmişler fakat ret cevabı almışlardı. Ret cevabı karşısında ailelerden bir kısmı firarî olarak Amerika’ya göç etmiş iken bazıları Anadolu’da kalmıştı. Parçalanmış aileler ABD ile Osmanlı arasında sorun oluşturuyordu. İstişare Odası, ailelerin gönderilmesiyle iki ülke arasında diplomatik sorunlardan birinin çözümleneceğini bildirdi. Gideceklerden, geri dönmemeleri için kefilli ve Patrikhane’den tasdikli evrakla birlikte, üç adet fotoğraf vermeleri isteniyordu. Bunların pasaportlarına bir daha Osmanlı topraklarına dönmeyeceklerine dair ibare eklenecekti.20 Meclis-i Vükela ve padişahın onayı alındıktan sonra Ermeni ailelerin göçlerine müsaade edilmesi için vilâyetlere tebligat yapıldı. Ailelerin göçlerinde bazı vilâyetlerde sorunlar yaşanması üzerine Amerikan sefareti devreye girerek, konsolosluk kavasları gözetiminde ailelerin en yakın iskelelere götürülmesini istedi. Osmanlı hükûmeti de yaptığı tahkikatta sorunun daha önceki uygulamalardan kaynaklı olduğunu tespit etti. Önceden, kişilerin şahsen Osmanlı tabiiyetinden çıkmak ve bir daha geri dönmemek şartıyla gitmesine müsaade edilmekteyken; şimdi, ailelerin topluca ve üstelik tabiiyetten çıkartma işleminin gerçekleştirilmeden gönderilmesi kafaları karıştırmıştı.21 Oysa kadınların kocasının, küçük çocukların ise babasının tabiiyetinde oldukları dikkate alınınca; gidenler için ortada sorun yoktu. Gidenlerin eşleri veya babaları Amerika tabiiyetinde oldukları için bu kişiler de Osmanlı tabiiyetinden çıkmış ve Amerika tabiiyetine geçmiş kabul edileceklerdi. Yalnız Amerika tabiiyetine geçecek olan Ermenilerin, Osmanlı topraklarında kalacak olan gayrimenkullerini iki ay içerisinde satması gerekiyordu.22

Rusya ve Kadının Tabiiyeti

Rusya himayesine giren Osmanlı tebaasının sayısındaki artış Osmanlı Devleti’ni yeni bir tabiiyet sorunuyla karşı karşıya bırakıyordu. Hemen harekete geçen Babıâli yaptığı görüşmeler sonucunda Rusya ile karma komisyon oluşturulmasına ve komisyonun aşağıdaki kararlar doğrultusunda faaliyetlerini gerçekleştirmesine karar verildi. 30 Ocak 1862 tarihinde Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki tabiiyet sorunlarını çözmesi planlanan kararlar kadına dair şu maddeyi içermekteydi23:

Kadın kocasının, küçük çocuklar da babalarının tabiiyetinde kabul edilecek. Büyük çocuklar ise kendi tercihlerini yapabilecekler. Eğer ebeveynleri gibi Rusya tabiiyetine geçerlerse gerekli şartları yerine getirecekler.

Babıâli, tabiiyet değişikliği nedeniyle yerel idarecilerin yaşadığı tereddütlerden haberdar oldukça açıklama yapıyordu. Ancak savaş şartlarından dolayı yerel yöneticilere gönderilen bazı emir ve açıklamaların dikkate alınmadığı veya gözden kaçtığı anlaşılıyor. 1914 yılının sonlarında eşleri veya ebeveynleri Rusya’da olan kadın ve çocukların sınır dışı edilmemesi Kudüs mutasarrıflığına bildirildi.24

Cezayirliler ve Fransa ile Yaşanan Sorun

Topraklarının Fransa tarafından işgali üzerine başta Suriye olmak üzere sair Osmanlı topraklarına 16 BOA, ZB, 316/78, Dâhiliye Nezaretine Tahrirat, 7 Haziran 1316/20 Haziran 1900.17 BOA, A.MKT.MHM, 546/26, Sadarete Arz Tezkiresi, Kanunievvel 1317/Aralık- Ocak 1901-2.18 BOA, Y.EE. KP. 86-20/1921, Aydın Vilâyetine Şifre, 20 Haziran 1319/ 3 Temmuz 1903.19 BOA, İ.HUS, 1323.C/97, İrade, 14 Ağustos 1321/ 28 Ağustos 1905.20 BOA, Y.A.RES, 120/13, Lef:1, Sadarete Arz Tezkiresi, 3 Mart 1319/ 16 Mart 1903.21 BOA, Y.A.RES, 120/13, Lef:2, Sadarete Arz Tezkiresi, 15 Mart 1319/ 28 Mart 1903.22 BOA, Y.A.RES, 120/13, Lef:3, Sadarete Arz Tezkiresi, 23 Mart 1319/ 5 Nisan 1903.23 BOA, HR.TO, 472/31, Mazbata Tercümesi, 30 Kanunisani 1862.24 BOA, DH.ŞFR, 48/211, Dördüncü Ordu Kumandanlığına Şifre, 17 Kanunievvel 1330/30 Aralık 1914.

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın756

göç eden Cezayirliler de tabiiyet tartışmalarına sebep olmuşlardı. Osmanlı Devleti ile Fransa arasında yapılan görüşmede alınan kararlar şunlardı25:

Fransız tabiiyetini kabul eden Cezayirlilerin, Osmanlı tebaası bir kadınla evlenmesi yasaktır. Bu yasağa uymayanlar Osmanlı topraklarını terk edecektir. Daha önce Fransız vatandaşı Cezayirli bir erkekle evlenmiş olan Osmanlı kadını, eşiyle gidip gitmeme konusunda serbesttir.26

Suriye tarafına yerleşmiş olan Cezayir muhacirleri, Fransız tabiiyetinde kalıp, kapitülasyonların getirdiği imtiyazlardan yararlanmak istiyordu. Osmanlı hükûmeti, 22 Kasım 1889’da aldığı bir kararla, Cezayir göçmenlerinin, Osmanlı topraklarına geldiği andan itibaren, iki yıl içinde, ya Fransız vatandaşlığını seçmesi ya da Osmanlı tabiiyetini devam ettirip, kanunlara uyması gerektiğini bildiren bir karar aldı. Gelenler içerisinde Fransız pasaportu taşıyanlar da iki yıl içinde Osmanlı tabiiyetine geçmek zorundaydı. Osmanlı tabiiyetini kabul etmeyenler tıpkı İranlılar gibi Osmanlı kadınlarıyla evlenemeyecekti.27

Çocukların Durumu

Kız çocuklarının tabiiyeti de genel olarak çocukların tabiiyeti çerçevesinde değerlendirmek gerekmektedir. Fransa tabiiyetine girmede kanunlar ilk zamanlarda ebeveynin tabiiyeti dikkate alınırken, sonra Fransa’da doğan çocuğun Fransız tabiiyetinde kabul edilmesine karar verildi. Ancak bu şekilde Fransız tabiiyetine giren çocuk reşit olunca tabiiyet değiştirme hakkına sahip olacaktı. İngiltere ve Portekiz tabiiyet kanunları da Fransız kanununa benzerlik göstermekteydi. İngiltere’de tabiiyet, babanın İngiliz olmasına veya kişinin İngiltere’de doğmaya bağlıydı. Anne- baba başka bir ülkenin vatandaşıysa, çocuk ancak reşit olduğunda İngiliz vatandaşlığını terk edebilirdi. Portekiz’de ise çocuklar reşit olmadan ebeveynler, çocuklarının tabiiyetini seçme hakkına sahiptiler. İtalya’da da tabiiyet anne- babanın tabiiyetine bağlı olarak kazanılmakla beraber, anne-baba eğer on seneden fazla bir süre İtalya’da ikamet ediyorlarsa çocuk İtalyan tabiiyetini kazanırdı. Çocuk reşit olduktan sonra da anne-babasının mensup olduğu yabancı tabiiyetine geçebilirdi. Almanya, Avusturya- Macaristan İmparatorluğu ve İsviçre’de yalnız babanın tabiiyeti dikkate alınmakta, doğum yerine bakılmamaktadır. Rusya, İspanya ve Belçika yalnız ebeveynin tabiiyetini dikkate almaktaydı. Norveç ve Danimarka’da ikamet dikkate alınırken, ABD’de istimlâk veya bir Amerikalı kadınla evlenmekle ABD vatandaşlığına geçilmekteydi. Tabiiyet değiştirme, Osmanlı Devleti’nde, Fransa’da, Belçika’da ve İspanya’da, kişiye özgü bir değişiklik olarak kabul edilirken diğer devletlerde zevce ve çocuklar da tabiiyet değişikliğinin kapsamına alınmaktaydı. Ancak İngiltere, Almanya ve İtalya, kadının kocasına bağlı olarak vatandaşlığa kabullerini kabul etmekle beraber zevcenin de ülkede ikametini zorunlu saymaktadır.28

Sonuç

Osmanlı Devleti, modernleşme sürecinde Fransa’dan örnek aldığı tabiiyet kanununu 1869 yılında kabul ederek, İslam dünyasında ilk seküler vatandaşlık kanununu uygulamaya koymuştu. Bu kanunda kadın genel teamüllere uygun olarak babasının ve eşinin tabiiyetinde kabul ediliyordu. Kadının tabiiyetine dair devletlerarasında yaşanan sorunlar da ikili anlaşmalarla çözümlenmeye çalışılıyordu.

Kaynakça

Başbakanlık Osmanlı ArşiviSüreli Yayınİstişare, No: 11, 20 Teşrinisani 1324Kitap ve Makaleler

25 BOA, Y.A.RES, 49/39, Surat-i İtilafiye, 1305/1888; BOA, Y. EE. KP, 86-39/3834, Arz Tezkiresi, 1305/1888; BOA, Y.EE.KP, 86/37, Takrir, 1305/1888; BOA, Y.PRK.EŞA, 10/7, Fransa Sefiri Kont Montebello Tarafından Sadrazam Kamil Paşa’ya Gönderilen Tahrirat Tercümesi, 17 Eylül 1889; Nedim İpek, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon 2006, s. 239–240.26 BOA, Y.EE.KP, 86-37/3643, Arz Tezkiresi, 1305/1888.27 BOA, Y.EE.KP, 86-40/3981, Kamil Paşa’nın Mütalaası, 1305/1889; BOA, Y.EE.KP, 86-38/ 3709, Arz Tezkiresi, 1305/1889; Selim Deringil, Simgeden Millete II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İstanbul 2007, s. 131.28 Mahmud Fuad, Tabiiyet, İstanbul 1312, s. 10-29.

757Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

AYBAY, Rona, Kadının Uyrukluğu Üzerinde Evlenmenin Tesiri, Ankara 1980.BERKİ, Osman Fazıl, “Türk Hukukunda Evlenmenin Tabiiyete Tesiri”, A.Ü.Hukuk Fakültesi

Dergisi, c.3, S. 1-4, 1946, s. 46-61.DERİNGİL, Selim, Simgeden Millete II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet,

İstanbul 2007.İPEK, Nedim, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon 2006.Mahmud Fuad, Tabiiyet, İstanbul 1312.SEVİĞ, Muammer Raşit- Vedat Raşit Seviğ, Devletler Hususî Hukuku (Giris- Vatandaslık),

İstanbul 1967.UNAT, İlhan, Türk Vatandaşlık Hukuku (Metinler- Mahkeme Kararları), Ankara 1966.ÜNSAL, Hande, Çifte Vatandaslık (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi- Ankara Üniversitesi),

Ankara 2005.YÖRÜK, Abdülhak Kemal, Devletler Hususi Hukuku: Kitap 1 Giriş Tabiiyet, İstanbul 1938.