ORTH 60 03 2014 FASSOIS

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Α Ν Ο Ι Κ Τ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ

Ι Ο

Σ χ ο λ ή Α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ώ ν Σ π ο υ δ ώ ν

Σ π ο υ δ έ ς σ τ η ν Ο ρ θ ό δ ο ξ η Θ ε ο λ ο

γ ί α

______________________________________________________

__

ΟΡΘ 60 Πίστη και Βίωμα της Βίωμα της Ορθοδοξίας

Τμήμα Αθηνών Α2

Σύμβουλος Καθηγητής: π. Δημήτριος Μπαθρέλλος

3η Εργασία

του

Ευάγγελου Αλέξανδρου Φασόη

_________________________________________

Αίγινα

Μάρτιος 2014

ΘΕΜΑ :

«Σύμφωνα με τον π. Ιουστίνο Πόποβιτς: “Ἀνήκων εἰς τήν

Ἐκκλησίαν ἔκαστος, ἀνήκει εἰς ὅλους καί ὅλοι εἰς ἕκαστον,

διότι ὅλοι εἴμεθα ἕν σῶμα, μία ψυχή, μία καρδία”. Με βάση

το απόσπασμα να εξηγήσετε και να σχολιάσετε θεολογικά τον

τρόπο με τον οποίο συγκροτείται και εκφράζεται η ενότητα

της Εκκλησίας σε δογματικό, ευχαριστιακό, και ηθικό

επίπεδο.

ΟΔΗΓΙΕΣ:

Αφού κατανοήσετε τις θεολογικές απόψεις που ο π. Ιουστίνος

Πόποβιτς εκφράζει για τη συμμετοχή κάθε μέλους στην

εκκλησιαστική κοινότητα και την ενότητα του σώματος και

αξιοποιώντας τη σχετική με το θέμα βιβλιογραφία,

προσπαθήστε να καταδείξετε: α) πως κατανοείται η ενότητα

στην ορθόδοξη εκκλησιολογία και β) πως αυτή τεκμηριώνεται

Ευάγγελος Αλέξανδρος Φασόης

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑΜάρτιος 2014

2

μέσα από τη βιβλική, πατερική, λειτουργική μαρτυρία και το

ορθόδοξο βίωμα.»

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………………….………....σ.4

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ.

Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ:

ΣΕ ΔΟΓΜΑΤΙΚΟ, ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΟ ΚΑΙ ΗΘΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ …………………………...σ.6

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ.

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ ………...………...……………………………...σ.11

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ.

ΤΟ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΒΙΩΜΑ ……...……..……..…………….…………………....…...…..…σ.15



3

ΕΠΙΛΟΓΟΣ …………………………………………………………………….…………….σ.21

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …………………………………………………………………….………..σ.23

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«…η θεία της συνάξεως τελετή… ενοποιεί τους επ’ αυτήν

ιερώς αναγομένους»1 - PG 3, 429Α -

Με βάση το απόσπασμα του π. Ιουστίνου Πόποβιτς, που

αναφέρεται στην εκφώνηση του θέματος, θα επιχειρήσουμε να

εξηγήσουμε και να σχολιάσουμε θεολογικά τον τρόπο με τον

οποίο συγκροτείται και εκφράζεται η ενότητα της Εκκλησίας

σε δογματικό, ευχαριστιακό και ηθικό επίπεδο.

Αφού κατανοήσουμε τις θεολογικές απόψεις που ο π.

Ιουστίνος Πόποβιτς εκφράζει για τη συμμετοχή κάθε μέλους

στην εκκλησιαστική κοινότητα και την ενότητα του σώματος,

και αξιοποιώντας τη σχετική με το θέμα βιβλιογραφία, θα

1 Απόσπασμα αρεοπαγιτικού συγγράμματος (5ος αιώνας), όπως

καταγράφεται στη συλλογή: Migne J.P., Patrologiae cursus completus, series

graeca (PG), 161 τόμοι, Paris-Montrouge, 1844-1866, και όπως

αναφέρεται στο: Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της Ορθόδοξης

Εκκλησίας», Πίστη και βίωμα της Ορθοδοξίας, Η Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας,

επιμ. Γουνελάς Σ., τόμος Β’, εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα, 2002, σ.37.



4

προσπαθήσουμε να καταδείξουμε: α) πως κατανοείται η ενότητα

στην ορθόδοξη εκκλησιολογία και β) πως αυτή τεκμηριώνεται

μέσα από τη βιβλική, πατερική, λειτουργική μαρτυρία και το

ορθόδοξο βίωμα.

Η ευρύτητα του θέματος και η σημασία που αυτό αποκτά,

στη σύγχρονη εκκλησιολογική έρευνα, απαιτεί μια κατεξοχήν

συνοπτική αναφορά στο σύνολο της ορθόδοξης χριστιανικής

δογματικής και ιδιαίτερα στους τομείς της Τριαδικότητας,

της Χριστολογίας, της Πνευματολογίας και της Ευχαριστιακής

Λειτουργικής. Εν τέλει, η Εκκλησιολογία, ως η περί την

Εκκλησία θεολογική έρευνα, αποτελεί ενιαίο και αδιαχώριστο

πεδίο σύνθεσης της θεολογικής και λειτουργικής Παράδοσης

της ορθόδοξης Ανατολής.2

Αρχικά, οφείλουμε να προσεγγίσουμε το απόσπασμα του

π. Ιουστίνου Πόποβιτς αναλύοντας τα συστατικά του μέρη και

τον άμεσο συσχετισμό αυτών των μερών με το ευρύτερο

εκκλησιολογικό ζήτημα, και να αναδείξουμε, επιπρόσθετα, την

ενότητα του εκκλησιαστικού σώματος ως απεικόνιση της

Τριαδικότητας και της εσωτερικής Κοινωνίας των τριών

Προσώπων της Θείας Ουσίας. Στόχος είναι η ισχυροποίηση της

θέσης, ότι η Τριαδικότητα του μοναδικού Θεού είναι που

υποδηλώνει την αλληλοπεριχώρηση και την, δια του προσώπου

ενός εκάστου των ανθρώπων, συμμετοχή σε μία, ενιαία και

αδιάσπαστη εκκλησιαστική κοινότητα του χριστιανικού κόσμου.

2 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», στο Αγόρας Κ.,

Γιαγκάτζογλου Στ., π. Λουδοβίκος Ν., Φωτίου Στ., Πίστη και βίωμα της

Ορθοδοξίας, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας, επιμ. Γουνελάς

Σ., τόμος Α’, εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα, 2002, σσ.163-165.



5

Δευτερευόντως, θα επιχειρήσουμε την παράθεση και

ερμηνεία των βασικών χαρακτηριστικών της Εκκλησίας, όπως

αποδίδονται στο Σύμβολο της Πίστεως, περί ενότητας, αγιότητας,

καθολικότητας και αποστολικότητας και η κατάδειξή τους όχι ως

απλών ιδιοτήτων της Εκκλησίας, αλλά ως ασφαλή θεμέλια και

προϋποθέσεις για την αληθή και έγκυρη έκφραση της δομής και

διάρθρωσής της, ήτοι της ίδιας της βιωματικής της

υπόστασης.

Τέλος, θα αναφερθούμε στη σχετική τεκμηρίωση των

βιβλικών, πατερικών και λειτουργικών μαρτυριών και την

ανάδειξη του ορθόδοξου βιώματος ως καίριου γεγονότος της

αληθούς πραγματικότητας, της αλληλο-αναγνώρισης και της

ενότητας μέσα στην ταυτότητα της κοινής πίστης και ζωής του

ευχαριστιακού σώματος. Τόσο ο συνοδικός θεσμός όσο και η

«υπό του επισκόπου» ευχαριστιακή λειτουργία συναποτελούν την

αλήθεια και τη διασφάλιση του σταθερού προσανατολισμού της

Εκκλησίας «αυτού-του-παρόντος-ιστορικού-χρόνου» προς το βίωμα των

υπεριστορικών Εσχάτων της Βασιλείας του Θεού.3 Η διατομή και

η αλληλο-διείσδυση του χρονικού και του άχρονου

ολοκληρώνεται και εκπληρούται, ακριβώς, στην

αλληλοσυμπλήρωση των διαπροσωπικών σχέσεων ενός εκάστου με

την Εκκλησία και όλων με το σώμα του Υιού και Λόγου

Χριστού.4

Το νόημα του εδαφίου του π. Ιουστίνου Πόποβιτς είναι

περιεκτικό και ουσιώδες, κυρίως, ως προς την κατανόηση του

διττού στοχασμού που εγείρει: περί της ευχαριστιακής

3 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.173.4 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.176.



6

λειτουργικής πραγμάτωσης, αφενός, και περί της εν Εκκλησία

ηθικής πραγματικότητας, αφετέρου.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ.

Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ:

ΣΕ ΔΟΓΜΑΤΙΚΟ, ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΟ ΚΑΙ ΗΘΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ.

Επίκεντρο της συνολικής προσέγγισης στο περί

Εκκλησίας ζήτημα, τίθεται η διαπίστωση ότι: Η ενότητα της

Εκκλησίας πραγματώνεται, πάντοτε, εν Χριστώ.5 Αυτό αποτελεί ένα

συνδετικό και καθοριστικό σημείο αναφοράς, ένα ουσιαστικό

πλαίσιο εντός του οποίου δύνανται να αποκτήσουν κοινό

έδαφος, ήτοι, συσχετιστικούς δεσμούς, τόσο το επίπεδο της

δογματικής και θεολογικής θεώρησης, όσο και το επίπεδο της

ευχαριστιακής, λατρευτικής και λειτουργικής πρακτικής της

χριστιανικής πίστης, και το οποίο, αναπόσπαστα, συνδέεται

με το ευρύτερο πεδίο του ήθους των ανθρώπων και,

ειδικότερα, της χριστιανικής ηθικής. Το πλαίσιο της

θεολογικής έρευνας περί Εκκλησίας δύναται να αποκαλείται

Εκκλησιολογία και, εδώ, επισημαίνεται η απόλυτη συσχέτιση

αυτού του τομέα με τα ευρύτερα θεολογικά πεδία της

5 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας»,

Πίστη και βίωμα της Ορθοδοξίας, Η Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, επιμ.

Γουνελάς Σ., τόμος Β’, εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα, 2002, σ.34 και σ.40,

καθώς επίσης και:

Φλορόφκσυ Γεωργίου, Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, μετ. Παναγιώτου Κ.

Πάλλη, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1979, σσ.26-28.



7

Τριαδολογίας, της Χριστολογίας και της Πνευματολογίας.6

Κατά μέγα μέρος, η σύγχρονη Εκκλησιολογία7 αντλεί και

τροφοδοτείται παράλληλα, από και προς, μια πλήρη Θεολογική

θεώρηση, η οποία λειτουργεί και ως δογματικό πρότυπο της

Ορθόδοξης Παράδοσης.8

Ορισμένες σκέψεις σχετικά με την παραπάνω κεντρική

θέση θα μας οδηγήσουν ως ακολούθως: Η Εκκλησία δεν είναι το

σώμα ή το σύνολο των πιστών χριστιανών. Εκκλησία είναι,

μόνο και απολύτως, το σώμα του Χριστού.9 Με αυτό το νόημα,

κάθε ομαδοποίηση ανθρώπων ή δραστηριοτήτων δεν μπορεί να

αποτελεί Εκκλησία, με οποιονδήποτε τρόπο και αν αυτή

εκληφθεί, άνευ της ταυτόχρονης και αιτιώδους, (με τη σημασία

της οντολογικά απαραίτητης), παρουσίας του Χριστού. Ένα

σώμα ή μια ομάδα ανθρώπων αποτελούν, συχνά, ένα σύνολο

πολλών επιμέρους δυνατοτήτων και προσδιορισμών. Αποτελούν,

ίσως, έθνος, κράτος, πόλη, σωματείο ή σύλλογο. Αλλά δεν6 «Η κοινωνία των Προσώπων της αγίας Τριάδος αποβαίνει το οντολογικό αρχέτυπο

της Εκκλησίας. Έχοντας διασαφηνίσει το τριαδολογικό πλαίσιο και τη χριστοκεντρική

βάση της…» (Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.160).7 «Η ορθή αναλογία και συσχέτιση ανάμεσα στη Χριστολογία και την Πνευματολογία

είναι που διαμορφώνει τη σύγχρονη Εκκλησιολογία.» (Γιαγκάζογλου Στ., «Περί

Εκκλησίας», 2002, σ.160).8 «Η ορθόδοξη Παράδοση προτιμά να έχει μια θεώρηση της Εκκλησίας ως του

μυστηρίου της πίστεως, παρά να περιχαρακώνει ιδεολογικά και κοινωνιολογικά την

ταυτότητά της.» (Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.165).9 Από τις παραδόσεις του Μεταπτυχιακού Τμήματος (ΟΡΘ 60): Σπουδές

στην Ορθόδοξη Θεολογία, του ΕΑΠ, κατά τη διάρκεια της Συμβουλευτικής

Συνάντησης με τον σύμβουλο καθηγητή, π. Δημήτριο Μπαθρέλο, στις

15 Φεβρουαρίου 2014.



8

αποτελούν Εκκλησία, αναπόδραστα, παρά μόνο μέσω του

Ενσαρκωθέντος Υιού του Θεού, του Θεανθρώπου Χριστού.

Τοιουτοτρόπως, η «Εκκλησία ως σώμα Χριστού» εννοείται με τη

σημασία ότι αυτό που αποκαλείται Εκκλησιαστικό ή Ευχαριστιακό

σώμα διαθέτει κεφαλή τον ίδιο τον Χριστό και μέλη όλους

τους πιστούς χριστιανούς.10

Άρα, η ενότητα στην Εκκλησία έχει άμεση αναφορά προς

τον Χριστό και, κατ’ ακολουθία, μέσα από το Πρόσωπο του

Υιού, έχει άμεση αναφορά προς το Πρόσωπο του Αγίου

Πνεύματος και, οπωσδήποτε, προς το Πρόσωπο του Πατρός

Θεού.11 Αυτή είναι και η μόνη δυνατότητα ύπαρξης και

φανέρωσης της Εκκλησίας.12 Με τον τρόπο αυτό οδηγούμαστε

10 «Η έννοια της σύναξης κατά τη Λειτουργία εκφράζει την αυτοπροαίρετη πορεία του

κάθε μέλους της Εκκλησίας προς την ενότητα και προς τη συγκρότηση του

εκκλησιαστικού σώματος. Στην Εκκλησία δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν μεμονωμένα

άτομα.» και, επίσης, «Η Θεία Λειτουργία είναι το μόνο γεγονός κατά το οποίο οι

χριστιανοί καθίστανται ένα σώμα, δηλαδή Εκκλησία.» (Φίλιας Γ., «Η

Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας», 2002, σ.35).11 «Κατά τον άγιο Μάξιμο, …, με τη Θεία Ευχαριστία μυούμαστε στην «εν τη Τριάδι

νοούμενην ενότητα (π. Ν. Λουδοβίκος, 1992, σ. 37-43, 58), αφού η Ευχαριστία αποτελεί

την κατεξοχήν φανέρωση αυτής της ενότητας με την καθολική αυτοπροσφορά του Υιού,

ως Χριστού, στον Πατέρα και εν Αυτώ όλης της κτίσεως, ως Σώμα Του, εν Πνεύματι.»

(Πατήρ Λουδοβίκος Ν., «Περί Θεού», στο Αγόρας Κ., Γιαγκάτζογλου

Στ., π. Λουδοβίκος Ν., Φωτίου Στ., Πίστη και βίωμα της Ορθοδοξίας,

Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας, επιμ. Γουνελάς Σ., τόμος

Α’, εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα, 2002, σ.69).12 «Η είσοδος των Εσχάτων στο νυν κατά χάρη, η διάνοιξη στην εν Τριάδι νοούμενη

ενότητα ήδη στο παρόν, αυτή η εσχατολογική ευχαριστιακή οντολογία αποτελεί τον

τρόπο ύπαρξης της Εκκλησίας στον κόσμο, ελευθερώνοντας μεγάλες ιστορικές δυνάμεις

έξοχης δημιουργικότητας και προτυπώνοντας ταυτόχρονα τη Βασιλεία του Θεού.»



9

στην Τριαδικότητα της Θεότητας και ακριβώς, εδώ, εδράζεται η

ταυτοποίηση και η καταλυτική αντιστοίχιση με αυτή την ίδια

την Κοινωνία και την Αγάπη των τριών Προσώπων της Θείας

Ουσίας. Η εσωτερική «σύνδεση και αλληλοπεριχώρηση» των Θείων

Υποστάσεων είναι που επιδρά και απεικονίζεται στην εσωτερική

ενότητα των ατομικών προσώπων του εκκλησιαστικού σώματος,

ήτοι των μελών της Εκκλησίας.13

Ας επανέλθουμε στο αρχικό εδάφιο του π. Ιουστίνου

Πόποβιτς, ώστε να εντοπίσουμε τα σημεία μέσω των οποίων με

πληρότητα, περιεκτικότητα και ακρίβεια καταμαρτυρείται η

ενότητα της Εκκλησίας, ακριβώς διότι, με απτό τρόπο,

ενσταλάζεται από τα παραπάνω χαρακτηριστικά:

«Ἀνήκων εἰς τήν Ἐκκλησίαν ἔκαστος, ἀνήκει εἰς ὅλους καί ὅλοι εἰς

ἕκαστον, διότι ὅλοι εἴμεθα ἕν σῶμα, μία ψυχή, μία καρδία.»

Εφόσον, και σε απόλυτη συμφωνία με τα προαναφερθέντα,

η Εκκλησία συντελείται ως «ευχαριστιακή κατά χάρη επίγνωση», και με

τη συνεπακόλουθη σημασία ότι κάθε έκαστος των πιστών

συμμετέχει στην ενσωμάτωση Χριστού, (ή άλλως, ενχρίστωση ή

εντριάδωση)14, συμμετέχει, ταυτόχρονα, και στον ακατάληπτο

(Πατήρ Λουδοβίκος Ν., «Περί Θεού», 2002, σ.70).13 «Αυτός είναι ο «ευχαριστιακός φωτισμός» των πιστών, «η μύησή τους κατά χάρη

στην κοινωνική ενότητα Της Τριάδος και η μεθεκτική πραγμάτωσή της στη ζωή της

εκκλησιαστικής κοινότητας» (π. Ν. Λουδοβίκος, 1992, σ. 37-43, 58).» (Πατήρ

Λουδοβίκος Ν., «Περί Θεού», 2002, σ.69).14 «Η κατά χάρη εν-χρίστωση (που είναι πράγματι έτσι η εν-τριάδωση) του

συγκεκριμένου προσωπικού ψυχοσωματικού εαυτού του καθενός και η δυνατότητα

καθολικοποίησής του, με την ασκητική μεταβολή του σε τόπο ύπαρξης ομοούσιου όλου

των όντων, αποτελεί εμπειρικά το μυστήριο της Εκκλησίας, τον τρόπο διάνοιξής της στα



10

τρόπο της Τριαδικής ύπαρξης της Θείας Ουσίας. Κατά

συνέπεια, βιώνοντας την Χριστού ενσωμάτωση, και κατ’

επέκταση την Τριαδική ενότητα, ουσιαστικά, κάθε μέλος της

Εκκλησίας ενσωματώνεται και μετέχει ενός ευχαριστιακού

φωτισμού, μιας χαρισματικής ζωής έμπλεης πίστης, ήθους και

αλήθειας. Μετέρχεται μιας διαχρονικής ζωής, εις τους αιώνες

και πέραν αυτών, «προτυπώνοντας ταυτόχρονα τη Βασιλεία του Θεού».15

Και ακριβώς μέσω αυτής της ιδιαίτερης και προσωπικής,

αλλά ταυτόχρονα κοινής ευχαριστιακής φώτισης στη χαρισματική

ζωή, κάθε πιστός ανήκει εις την Εκκλησία, ανήκει εις όλους

και όλοι εις αυτόν, διότι η ενσωμάτωση έχει ολοκληρωθεί

εντός, και δια, του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.

Υπάρχει πλέον μια ενότητα ψυχής και ένα σώμα αγάπης, πίστης

και ελπίδας. Το ηθικό πεδίο αναδύεται και πραγματοποιεί την

εν Χριστώ αληθινή ζωή, τόσο ανάμεσα στους ανθρώπους όσο και

ανάμεσα στον Άνθρωπο και την Κτίση.16

Με αυτή τη σημασία, το εδάφιο του π. Ιουστίνου

Πόποβιτς, καταδεικνύει αυτή την εσωτερική ζωή, την

απεικόνιση του μυστηρίου της Θείας Τριαδικότητας, αλλά και

Έσχατα, στην απερινόητη και υπέρλογη και υπερφυή Βασιλεία του Θεού.» (Πατήρ

Λουδοβίκος Ν., «Περί Θεού», 2002, σ.70).15 Πατήρ Λουδοβίκος Ν., «Περί Θεού», 2002, σ.70.16 «Πρόκειται για την ευχαριστιακή κατά χάρη επίγνωση του τρόπου της προσωπικής

Τριαδικής ύπαρξης του Θεού, η βίωση -με την ενσωμάτωση στον Χριστό- της Τριαδικής

ενότητας ως χαρισματικής ζωής των πιστών. Ο ευχαριστιακός φωτισμός των πιστών

αφορά την εν ζωή τους συνειδητοποίηση και πραγμάτωση της αλήθειας της εν Χριστώ

ζωής ως ένα γίγνεσθαι κοινωνίας μετά του Πατρός εν Πνεύματι, όλης της κτίσεως, κατ’

εικόνα της Τριαδικής ενότητας (π. Ν. Λουδοβίκος, 1992, σ. 68).» (Πατήρ Λουδοβίκος

Ν., «Περί Θεού», 2002, σσ.69-70).



11

το βίωμα της εν Χριστώ εμπειρίας, και, όπως θα παραθέσουμε

παρακάτω, η εμπειρία αυτή είναι καθαρά ευχαριστιακού και

λειτουργικού χαρακτήρα. Έχει τις ρίζες της στην τελετουργική

και λατρευτική δόμηση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.

Διότι αυτό είναι το Μέγα Μυστήριο που επιτελείται κατά τη

διάρκεια του εκκλησιάσματος.17

«Μετέχοντας όλοι «στον ένα άρτο», γινόμαστε «ένα σώμα». (Α’ Κορ.

10,17). Μόνο μέσα στη Θεία Λειτουργία επιβεβαιώνεται η ιδιότητα του

χριστιανού, εφόσον μόνο εκεί αποκτούμε κοινή αναφορά προς τον Χριστό.»18

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ.

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ.

Για να ενδυναμώσουμε την κατανόηση του θεματικού

εδαφίου του π. Ιουστίνου Πόποβιτς, θα αναφερθούμε συνοπτικά

17 «Από τον άγιο Διονύσιο Αρεοπαγίτη μέχρι τον Μάξιμο τον Ομολογητή και τον άγιο

Νικόλαο Καβάσιλα η Ευχαριστία αποτελεί το τέλος και την ολοκλήρωση όλων των

μυστηρίων της Εκκλησίας. Δεν είναι σχεδόν δυνατό να τελεστεί οποιαδήποτε τελετή εάν

η Θεία Ευχαριστία δεν ολοκληρώσει στο τέλος την ενοποίηση όλων των τελουμένων

στον ένα σκοπό τους. (Περί Εκκλ. Και Ουραν. Ιερ., Γ’,1).» και «Στη σκέψη του αγίου

Μάξιμου του Ομολογητή, η Θεία Ευχαριστία δεν είναι απλώς μια λατρευτική

τελετουργία αλλά μια ιερουργική οντολογία. Αφορά το ίδιο το Είναι της Κτίσης, ως

Εκκλησίας.» (Πατήρ Λουδοβίκος Ν., «Περί Θεού», 2002, σσ.68-69).18 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.37.



12

στη εκκλησιολογική Παράδοση της ορθόδοξης Ανατολής και,

ιδιαίτερα, όπως εμφανίζεται στο Σύμβολο της Πίστεως του

Ορθόδοξου δόγματος. Η δήλωση του Συμβόλου διατυπώνει την

πίστη: «Εις μίαν, αγίαν, καθολικήν και αποστολικήν Εκκλησίαν». Με αυτά

τα κύρια χαρακτηριστικά διακρίνεται η εν Χριστώ Εκκλησία

προσδιορίζοντας, επίσης, τη σχέση κάθε τοπικής Εκκλησίας με

τις άλλες κατά τόπους Εκκλησίες, το σύνολο των οποίων

συνιστά και αποκαλύπτει τη μια και οικουμενική Εκκλησία.

Η ενότητα, η αγιότητα, η καθολικότητα και η αποστολικότητα

αποτελούν σαφή και διακριτά θεμέλια της συνολικής

εκκλησιολογικής θεώρησης, καθώς ανάγονται στη γνήσια

Πατερική Παράδοση και αποτελούν συμπίλημα της ορθόδοξης

χριστιανικής πίστης και βιώματος.

Αναλυτικότερα, η ενότητα σημαίνει τη μοναδική διάρθρωση

της Εκκλησίας, με τη σημασία είτε της τοπικής είτε της

οικουμενικής, η οποία διαθέτει ως κεφαλή τον Χριστό και ένα

Σώμα αποτελούμενο από το σύνολο των εν Χριστώ πιστών.

Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, η ενσωμάτωση των πιστών

συμβαίνει με το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και,

συνεπώς, η ενότητα συντελείται με το πνεύμα της

ευχαριστιακής εμπειρίας και μόνο.19

Η αγιότητα της Εκκλησίας εκπηγάζει, κυρίως, από την

αγιότητα του Ιησού Χριστού ως κεφαλής αυτής, αλλά και τη

μετοχή του εκκλησιαστικού σώματος στην Τριαδική και

19 ««Η ευχαριστιακή εμπειρία και το ασκητικό βίωμα» ανιχνεύονται στο επίκεντρο της

εκκλησιολογικής Παράδοσης της Ορθόδοξης Ανατολής.» και «Το ορθόδοξο βίωμα

διαμορφώθηκε εκκλησιολογικά από τους Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι το συνέθεσαν

λειτουργικά και θεολογικά, καθώς το ενέταξαν στο επίκεντρο της ζωής της Εκκλησίας.»

(Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.162).



13

Τρισυπόστατη Θεότητα. Είναι το χαρακτηριστικό της ουσιώδους

αγαθής φύσης και χάρης με την οποία διαποτίζεται, παρόλη

την ασύμπτωτη ανομοιογένεια των ατελών ανθρωπίνων όντων που

την απαρτίζουν. Η αγιότητα του σώματος της Εκκλησίας δεν

προέρχεται από την ηθική και αξιολογική καθαρότητα των

μελών της, ούτε κρίνεται με βάση το σύνολο των αρετών των

πιστών που την πλαισιώνουν. Μόνον ο Άγιος Θεός και Ιησούς

Χριστός, δια του Αγίου Πνεύματος, κοινωνεί την Αγιότητά Του

στα μέλη της θείας Ευχαριστίας «και οδηγεί τους μετέχοντες σε μια

«μεταστοιχείωση»»,20 καθώς το Σώμα της Εκκλησίας «καινουργείται

ως συμφωνία».21 Μεταλλάσσεται εντός του μυστηρίου η

απροσδιόριστη φύση του ανθρώπου σε υπερπλήρη και αγαθή

οντότητα. Η κοινωνία της Εκκλησίας δεν υπάγεται σε

κοινωνιολογικά και άλλα πολιτειακά κριτήρια, ούτε αποτελεί

θέμα κοινωνικού ψυχολογισμού. Δεν εντάσσει στους κόλπους

της μόνο χαρισματικά και ενάρετα άτομα, ως προνομιούχα

ηθική τάξη, αλλά και αποφεύγει, ταυτόχρονα, την

καθιδρυματοποίηση,22 την ηθικολογία και τον πουριτανισμό. Δεν

20 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.40.21 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,

2002, σ.40.22 «Με βάση την αμοιβαία σύνθεση Χριστολογίας και Πνευματολογίας επισημαίνουμε

ότι η Εκκλησία δεν είναι κάποιο δεδομένο θρησκευτικό καθίδρυμα οργανωμένης χάρης

και ηθικής πειθαρχίας, αλλά συνίσταται εκ νέου κάθε φορά στην ευχαριστιακή

συγκρότηση της εκκλησιαστικής κοινότητας. Η Ευχαριστία ως καθολικό Μυστήριο της

Εκκλησίας περιέχει και αναδεικνύει τις βασικές θεολογικές προϋποθέσεις και πτυχές

της Εκκλησιολογίας.» (Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002,

σ.161).



14

επιλέγει με αξιολογικά κριτήρια τα μέλη της, ούτε και με

άλλες διαχωριστικές ή απομονωτικές μεθόδους. Επίσης, η

Εκκλησία δεν είναι ο μαθηματικός μέσος όρος των πιστών

χριστιανών. Προσανατολίζεται στην καθ’ ολοκληρίαν

μεταμόρφωση του ανθρωπίνου γένους δια της Ενσαρκώσεως του

Θεανθρώπου και της Ευχαριστιακής μεταλαμπάδευσής του στο Εν

και μοναδικό Όν. Είναι ιερουργία και απαιτεί την πλήρη και

ουσιαστική συμμετοχή του χριστιανικού συναισθήματος.

Η συνοχή και η αγιότητα του σώματος της Εκκλησίας

απηχεί την Ευχαριστιακή Κοινωνία των Εσχάτων, ως μια πλήρη

και αδιάσπαστη πραγματικότητα της Συντέλειας του Χρόνου. Με

τον τρόπο αυτό ισχυροποιείται η θεώρηση που περιγράφεται

στο αρχικό εδάφιο του π. Ιουστίνου Πόποβιτς. Όλοι οι πιστοί

ανήκουν στο άγιο και τέλειο , χρονικά και τοπικά, σώμα της

Εκκλησίας. Το εγγυάται η υπεραγία ουσία της κεφαλής, ο

Χριστός.

Εν συνεχεία, η καθολικότητα της Εκκλησίας εκφράζεται με

την καθολικότητα του χριστιανικού μηνύματος, την

κανονιστική τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, καθώς επίσης και

«με την εκκλησιολογική ακεραιότητα και πληρότητα κάθε τοπικής Εκκλησίας».23

Η καθολικότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι εμφανής στα

ποιοτικά χαρακτηριστικά, με τα οποία η κάθε τοπική Εκκλησία

πληροί τις προϋποθέσεις της «ολότητας και ταυτότητας του Σώματος

του Χριστού εν τη Θεία Ευχαριστίας», εν αντιθέσει με την

καθιδρυματοποίηση της Χριστιανικής Δύσης, που προσέδωσε ένα

χαρακτήρα, πρωτίστως, γεωγραφικής και ποσοτικής εξάπλωσης

του Καθολικισμού, ως παγκόσμιο και πυραμοειδές καθίδρυμα

υπό του επισκόπου Ρώμης. «Όμως η καθολικότητα ως εκκλησιολογική23 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.198.



15

πληρότητα των κατά τόπους Εκκλησιών είναι μόνιμο στοιχείο της Εκκλησίας ως

εσχατολογικής κοινότητας, ενώ η καθολικότητα ως γεωγραφική

οικουμενικότητα είναι παροδικό και μεταβαλλόμενο μέγεθος της Ιστορίας.»24

Τέλος, η αποστολικότητα της Εκκλησίας αντανακλά τη

διαδοχή και τη συνέχιση του έργου των Αποστόλων, καθώς «η

πίστη και η εμπειρία ταυτίζεται απόλυτα με την πίστη και την εμπειρία των

Αποστόλων».25

Συγκεφαλαιώνοντας τα παραπάνω, παρατηρούμε ότι το

εδάφιο του π. Ιουστίνου Πόποβιτς καταδεικνύει τα εγγενή

αυτά χαρακτηριστικά της Εκκλησίας. Την ενότητα, πρωτίστως,

αλλά και την καθολικότητα, επίσης. Η ενότητα της Εκκλησίας

συνεπάγεται ενότητα πίστης και συνεπάγεται αποδοχή του

συνολικού δογματικού πλαισίου. Με τη σημασία αυτή η ενότητα

οδηγεί στην καθολικότητα της δομής και της διάρθρωσης του

εκκλησιαστικού προτύπου, με ένα διττό και απόλυτα διακριτό

τρόπο. Η καθολικότητα, αφενός, σημαίνει την ακεραιότητα και

την πληρότητα της κάθε Εκκλησίας που τελεί την Ευχαριστιακή

λειτουργία, καθώς ολοκληρώνει εκκλησιολογικά το παραδοσιακό

και δογματικό πεδίο, αλλά σημαίνει, ταυτόχρονα, και την

καθολικότητα της διασύνδεσής της με όλες της κατά τόπους

ισότιμες και ισόνομες Εκκλησίες. Είναι βασικό

χαρακτηριστικό της ορθόδοξης ανατολικής παράδοσης η

συνεκτική και ισόνομη διάρθρωση των τοπικών Εκκλησιών, που

οδηγεί και σε μια αντίστοιχη ισόνομη και δίκαιη

μεταχείριση, οδηγεί σε ένα πλέγμα εκκλησιαστικών κοινοτήτων

24 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.199.25 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.200.



16

και ευχαριστιακών λειτουργημάτων. Αυτό είναι το πλαίσιο

εντός του οποίου παρέμεινε το εκκλησιολογικό περιεχόμενο

της ορθόδοξης Ανατολής, έναντι στην καθιδρυματική διάταξη της

Δυτικής Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Πρόκειται για ένα δομικό

και βαθύ χάσμα εκκλησιολογικής προσέγγισης, που αντανακλά

και ένα διαφορετικό περιεχόμενο σε ηθικό και βιωματικό

επίπεδο. Αυτή η δογματική διαφοροποίηση έχει σαφή αντίκτυπο

στην λειτουργική και ηθική πλευρά της εκκλησιαστικής

εμπειρίας.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό, που δηλώνεται από την

ενότητα της Εκκλησίας, είναι το γεγονός της ανοικτότητας προς

όλους. Η ενότητα αυτή εκκινεί ως λειτουργική και ευχαριστιακή,

οριοθετείται ως δογματική και δηλωτική της εν Χριστώ πίστεως,

και, εντέλει, αποσκοπεί προς μιαν ηθική και καθοριστική

συνέπεια, έναν ηθικό προορισμό των εκκλησιαζομένων μελών

της. Είναι η Εκκλησία που προσδιορίζει το ηθικό βάθος της

κοινότητας. Εξ ου και η αυτάρκεια του εκκλησιαζομένου

σχεδίου, η αυτοτέλεια και η αυτενέργεια της επί το αυτό και

κατά τόπον εκκλησιαστικής σύναξης, η τελείωση του θεϊκού

προσδιορισμού της Βασιλείας των Εσχάτων. Η Εκκλησία

ολοκληρώνει τη χρονική σύμπτωση του άχρονου. Ή, άλλως

εκφρασμένο, μόνον εντός της Εκκλησίας ολοκληρώνεται η

άχρονη σύμπτωση των τετελεσμένων εις τους αιώνες.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ.

ΤΟ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΒΙΩΜΑ.



17

Το γεγονός της συμμετοχής όλων στην ευχαριστιακή

σύναξη διασφαλίζει την αληθινή ενότητα και αλληλοπεριχώρηση

των πιστών.26 Διότι, πρωτίστως, η ευχαριστιακή σύναξη

αποτελεί γεγονός. Ένα πλήρες και απόλυτο γεγονός αλήθειας,

πίστης και ομοψυχίας.27

Η κοινωνική του διάσταση θεμελιώνεται, καίρια, ως

βιωματική συμμετοχή και όχι ως ιδεολογική σύμπτωση.

Αποτελεί έκφραση γνήσιας κοινωνίας, υπέρβαση του

ατομικισμού προς το συλλογικό εκκλησιαστικό πνεύμα, καθώς

πραγματώνεται, διαδραματίζεται και συμβαίνει κατά τη θεία

Λειτουργία και την επιτέλεσή της. Αυτό παράγει την

εκκλησιαστική συνείδηση και την αυτοσυνειδησία της

χριστιανικής ιδιότητας. Με τον τρόπο αυτό η Ευχαριστιακή

Λειτουργία αποτελεί πρότυπο κοινωνικής συλλογικότητας.

Αποτελεί ένα πλέγμα διαπροσωπικών και υπερατομικών σχέσεων

με επίκεντρο και συνισταμένη, αποκλειστικά, την αγαθότητα

της αγάπης. Μια τέλεια μορφή αγαπητικής κοινωνίας.

«…στην Καινή Διαθήκη τα χαρίσματα του Πνεύματος είναι δεμένα με την

ευχαριστιακή αυτοσυνειδησία των πιστών ως μελών του ενός Σώματος (Α’ Κορ.,

12), με μέγιστο ακριβώς των χαρισμάτων την αγάπη, ως οντολογική πεμπτουσία

αυτής της κοινωνίας, που είναι πρόγευση της εσχατολογικής κοινωνίας του

«ίνα ώσιν εν», όπως το είδαμε στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (Zizioulas, 1970, σ.

13-74)».

26 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.34.27 «Στις πράξεις των Αποστόλων η Λειτουργία χαρακτηρίζεται ως σύναξη στον ίδιο

τόπο, «ομοθυμαδόν», με ομοψυχία.» (Πρ. 2,44 και 2,46).» (Φίλιας Γ., «Η

Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας», 2002, σ.34).



18

Που εδράζεται όμως το γνήσιο και αληθές χριστιανικό

βίωμα; Τι σημαίνει η σύμπτωση πίστης και βιώματος; Πως

ενυπάρχει η απόλυτη αγάπη στην απλή καθημερινότητα του

πιστού χριστιανού;

Μέσα από το ορθόδοξο βίωμα, κάθε πιστός ανακαλύπτει

την ουσιαστική προσέγγιση των παραπάνω ερωτημάτων, καθώς

εκλαμβάνει τη θέωση μέσω της θείας ευχαριστιακής χάρητος.28

Δια το λόγο τούτο, ορθόδοξο βίωμα σημαίνει,

πρωτίστως, την αναγνώριση του Ευχαριστιακού μυστηρίου ως

κορυφαίου και ακατάληπτου γεγονότος και την καθοριστική του

διάσταση που διαμορφώνει το απόλυτο αληθές και γνήσιο

αίσθημα της μεταστοιχείωσης των Θείων Δώρων.

«Και γαρ σώμα και αίμα Χριστού τα μυστήρια» και «Σημαίνεται η

Εκκλησία εν τοις μυστηρίοις, ουχ ως εν συμβόλοις… ου γαρ ονόματος ενταύθα

κοινωνία μόνον ή αναλογίας ομοιότης, αλλά πράγματος ταυτότης.»

(Νικόλαος Καβάσιλας, Εις την θείαν Λειτουργίαν, ΛΘ’, πρ. ΛΗ’, PG

150, 452-53).

Διότι, η θεία Ευχαριστία αποτελεί το επίκεντρο της

εκκλησιαστικής σύναξης με τρόπο ώστε να προσδιορίζει το

σώμα των πιστών, αλλά και να προσδιορίζεται από αυτή τη

σύναξη.29 Αποτελεί την ευγενή συνισταμένη των προσδοκιών

όλων των εκκλησιαζομένων, καθώς επιτελείται από την ευδοκία

του Πατρός, την αυτουργία του Υιού και τη συνεργεία του

28 «Μέσα στην Εκκλησία «αι μερισταί ημών ζωαί» οδηγούνται σε «κοινωνία ενώσεως»,

όπου και η «ενοειδής θέωσις» παρέχεται ως χαρισματική δωρεά.» (Πατρώνου Π.

Γ., Η θέωση του ανθρώπου υπό το φως των εσχατολογικών αντιλήψεων της

Ορθόδοξης θεολογίας, εκδ. Δόμος, 1995, σ.202).29 «Η Ευχαριστία συνιστά την Εκκλησία και συνάμα συνίσταται από αυτήν.»

(Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.189).



19

Πνεύματος. Πρόκειται για την ελεύθερη και απεριόριστη κοινή

διάσταση της αγάπης ως ανυπέρβλητο σχέδιο Θείας

Οικονομίας.30

Επιπρόσθετα, η σύμπτωση πίστης και βιώματος

συντελείται, επίσης, στο ευχαριστιακό γεγονός της

Εκκλησίας, διότι η ταύτιση της Ευχαριστίας με την Εκκλησία

δεν είναι εικονική και συμβολική, αλλά, αληθώς και

βιωματικώς, πραγματική.31 Καθώς, «η Ευχαριστία εικονίζει προπαντός

την εσχατολογική σύναξη του διασκορπισμένου λαού και κατ’ επέκταση

σύμπαντος του κόσμου.»32

Σύμφωνα με την ορθόδοξη εκκλησιολογική προσέγγιση, η

κοινωνία των πιστών, ως μέλη του σώματος του Χριστού, δεν

είναι μια χαρισματική κοινωνία, μια ομάδα κοινωνιολογικά

προσδιορισμένων ως χαρισματικών ατόμων. Είναι, πρωτίστως,

μια ομάδα ενχρίστωσης, μια συνάθροιση ανθρώπων με κεντρικό

άξονα και μόνο γνώμονα την εν Χριστώ αλληλοσύνδεση, την

παρακλητική μέθεξη και την κατά χάρη τελείωση εντός της θείας

κοινωνίας. Ενώνομαι με τον άλλον δια του Χριστού σημαίνει

ότι κοινωνώ το σώμα του Χριστού, όπως επίσης κοινωνεί και ο

αδελφός πιστός το ίδιο σώμα του Χριστού, και αυτό είναι που

με διατηρεί σε βιωματική σύνδεση με τον αδελφό πιστό και με

ενοποιεί, καθοριστικά, ως ένα σώμα, μια ψυχή, μια καρδία. Ούτως

συγκροτείται η ενότητά μας και ούτως νοείται η ενότητα των

30 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.177.31 «Η ορθόδοξη Παράδοση βιώνει την Ευχαριστία ως υπαρξιακό γεγονός κοινωνίας».

(Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.196).32 Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.190.



20

μελών, ενός εκάστου προς όλους και όλων προς έκαστον. Διαμέσου της

εν Χριστώ μέθεξης.33

Αυτό το καίριο γεγονός της μετοχής εντός της

ευχαριστιακής λειτουργίας, είναι που τονίζει το εδάφιο του

π. Ιουστίνου Πόποβιτς. Το γεγονός της μετοχής, το οποίο

καταδεικνύεται ως ορθόδοξο βίωμα και αποτελεί, ταυτόχρονα,

προσωπικό βίωμα στο βαθμό που ο κάθε πιστός συμμετέχει με

ιδιαίτερο τρόπο στην κατά χάρη Τριαδική ζωή. Και δεν

ταυτίζεται με τον τρόπο των άλλων, διότι αποτελεί, επίσης,

και πρόσωπο. Ήτοι, διαθέτει μια προσωπική ετερότητα,

σύμφωνα με τον άγιο Μάξιμο, ως απαραίτητο και απαραβίαστο όρο για

να λειτουργήσει η εν Χριστώ κοινωνία, σε βάθος ανθρώπινης

ελευθερίας, κοινωνικής αγάπης και χριστιανικού ήθους.34

Εν συνεχεία, διαμορφώνεται η χαρισματική και

εκκλησιαστική κοινότητα, καθώς έπεται του μυστηριακού και

ευχαριστιακού συμβάντος.35

33 «Ο Ιησούς ως Κύριος της ιστορίας μέσα στον ευχαριστιακό δείπνο παρουσιάζεται

ως ζώσα πραγματικότητα και ως άρτος του Θεού, καταβαίνων εκ του ουρανού και ζωήν

διδούς τω κόσμω (Ιωάν. 6,33). Πρόκειται για τον αληθινόν άρτον της ζωής, ο οποίος

είναι δυνατό να θρέψει πάντα ερχόμενον προς αυτόν, αφού τελικά μόνον εάν τις φάγη

εκ τούτου του άρτου, ζήσεται εις τον αιώνα και επιπλέον θα έχει ζωήν αιώνιον (Ιωάν.

6,35-6,47-51)». (Πατρώνου Π. Γ., 1995, σ.192).34 «Κάθε πιστός μπορεί να κοινωνεί του Χριστού και να μετέχει κατά χάρη στην

Τριαδική ζωή με έναν ιδιαίτερο τρόπο, που δεν ταυτίζεται με τον τρόπο των άλλων,

ακριβώς ως πρόσωπο. Η προσωπική ετερότητα για τον άγιο Μάξιμο είναι απαραίτητος

και απαραβίαστος όρος για να λειτουργήσει την εν Χριστώ κοινωνία πραγματικά,

δηλαδή ελεύθερα και αγαπητικά.» (Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας»,

2002, σ.70).



21

Η σχετική επισήμανση των αρεοπαγιτικών κειμένων του

5ου αιώνα είναι σαφής, «…σε μυστήριο συνάξεως, είτουν κοινωνίας…».36

Άρα, η προσδοκία του εκκλησιάσματος είναι που

επιφέρει την ολοκλήρωση της ευχαριστιακής κοινότητας, καθώς

δεν προηγείται ως πρότυπο σύναξης, αλλά μόνον επιτελείται

και συντελείται ως γεγονός πνευματικής ανάτασης και θείας

χάρητος.

Δια τούτο, «η Εκκλησία και η Θεία Ευχαριστία έχουν κοινή αρχή»,37

καθώς «οι ρίζες μιας σύνδεσης της Ευχαριστίας με την ίδια την

πραγματικότητα της Εκκλησίας είναι βιβλικές. Ο ίδιος ο Απόστολος Παύλος

χρησιμοποιεί την έκφραση «συνερχομένων ημών εν εκκλησία» (Α’ Κορ. 11, 18)

για να περιγράψει την ευχαριστιακή σύναξη των Κορινθίων…».38

Στο σημείο αυτό, παραθέτουμε ένα σημαντικό απόσπασμα

του π. Α. Σμέμαν, ο οποίος συνοψίζει την ουσία της

ορθόδοξης ευχαριστιακής σύναξης, και, συγχρόνως, οριοθετεί

το ορθόδοξο βίωμα, ως ακολούθως: «Όταν η Εκκλησία συνέρχεται επί

το αυτό για την Ευχαριστία, έστω κι αν αποτελείται από δυο ή τρεις, φανερώνει

και εικονίζει το σώμα του Χριστού σε όλη την πληρότητά Του. Οι δυο ή τρεις

γίνονται η εικόνα και το μυστήριο επί της γης, αλλά και όλων των απ’ αιώνος

35 «Ο Χριστός προσλαμβάνει και με το Πνεύμα αγιάζει τον πραγματικό και όλως έτερο,

ιδιαίτερο, ανεπανάληπτο ψυχοσωματικά εαυτό του κάθε ανθρώπου και όχι γενικά την

ανθρώπινη φύση (ή κάποιο μέρος της, π.χ. την ψυχή), ως κατά χάρη Υιό του Πατρός.»

(Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», 2002, σ.70).36 PG 3, 425Β, όπως εμφανίζεται στο: Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ωςκέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας», 2002, σ.40.37 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.35.38 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.36.



22

πιστευσάντων. Προπάντων όμως οι δυο ή τρεις συνηγμένοι στο όνομα του

Κυρίου γίνονται η εικόνα και το μυστήριο του ίδιου του Χριστού. Και για αυτό

ακριβώς μπορούν να κοινωνήσουν, να μεταλάβουν το σώμα και το αίμα του

Χριστού, και έτσι να ζήσουν με τη ζωή με την οποία ζη η σάρκα του Χριστού.»

(1963, σελ.79).39

Στη Λειτουργία του Μ. Βασιλείου και, συγκεκριμένα,

στην ευχή της Αναφοράς τονίζεται η κοινή αυτή συμμετοχή που

οδηγεί στην πνευματική ενότητα των μελών της Εκκλησίας:

«Ημάς δε πάντας, τους εκ του ενός άρτου και του Ποτηρίου μετέχοντας,

ενώσαις αλλήλοις, εις ενός Πνεύματος αγίου κοινωνίαν…»40 Το

εκκλησιαστικό σώμα αποκτά ενότητα και συνοχή λόγω αυτής της

πνευματικής ενότητας και, κατ’ αντιστοιχία, η εκκλησιαστική

κοινωνία μεταμορφώνεται σε Θεία κοινωνία. Η ένωση είναι

πλήρης και αληθής. Ήδη, από τις Ευαγγελικές και Αποστολικές

μαρτυρίες,41 καταμαρτυρείται η συλλογικότητα της πρώτης

Θείας Ευχαριστίας κατά τον Μυστικό Δείπνο, ως έργο

επιτελούμενο από τη σύναξη του Χριστού μετά των Αποστόλων,

με στόχο την έκφραση της ενότητας και της κοινωνίας που

τους διακρίνει. Με τη σύσταση του Μυστικού Δείπνου, ο

Χριστός μεταβιβάζει τη συλλογική πράξη στους Αποστόλους και

μέσω Αυτών στο σύνολο των πιστών.

39 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.38.40 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.37.41 Ματθ. 26, 26-28 . Μαρκ. 14, 22-24 . Λουκ. 22, 19-20 . Α’ Κορ.11, 23-26, όπως εμφανίζεται στο: Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως

κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας», 2002, σ.34.



23

«Αυτός ο συλλογικός χαρακτήρας διαφαίνεται ήδη από την πρώτη Θεία

Ευχαριστία κατά τον Μυστικό Δείπνο: όχι μόνο διότι παρίστανται οι

Απόστολοι…, αλλά και διότι ο Χριστός τονίζει ότι η πράξη αυτή απευθύνεται σε

πολλούς («Το αίμα μου το περί πολλών εκχυνόμενον»).»42

Τα παραπάνω ενισχύονται και από ορισμένες

επισημάνσεις του π. Γεωργίου Φλωρόφσκι, σχετικά με την

ευχαριστιακή προσευχή ή Αναφορά στη Λειτουργία του Μ.

Βασιλείου, σύμφωνα με τον οποίο: «η αποκορύφωση του μυστηρίου

βρίσκεται στην παρουσία του Χριστού, («ότι συ ει ο προσφέρων και

προσφερόμενος») και στην προσωπική συνάντηση των πιστών με τον ζώντα

Κύριο, ως συνδαιτημόνων στον «Μυστικό» του «Δείπνο»... η προετοιμασία είναι

ακριβώς για την συνάντηση κάποιου με τον Χριστό στο μυστήριο, κατά

προσωπικό και άμεσο τρόπο… πραγματικά, συναντά κανείς τον Χριστό μόνο

μέσα στην αδελφότητα της Εκκλησίας… Αυτή η προσωπική συνάντηση των

πιστών με τον χριστό είναι η καρδιά της ορθοδόξου λατρευτικής ζωής.»43

ΕΠΙΛΟΓΟΣ.

42 Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της ορθόδοξης Εκκλησίας»,2002, σ.34.43 Φλορόφκσυ Γεωργίου, Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, μετ. Παναγιώτου

Κ. Πάλλη, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1979, σ.26.



24

Προσεγγίζοντας το απόσπασμα του π. Ιουστίνου

Πόποβιτς, που αναφέρεται στην εκφώνηση του θέματος,

επιχειρήσαμε να εξηγήσουμε και να σχολιάσουμε θεολογικά τον

τρόπο με τον οποίο συγκροτείται και εκφράζεται η ενότητα

της Εκκλησίας σε δογματικό, ευχαριστιακό και ηθικό επίπεδο.

Με βάση τις θεολογικές απόψεις που ο π. Ιουστίνος

Πόποβιτς εκφράζει για τη συμμετοχή κάθε μέλους στην

εκκλησιαστική κοινότητα και την σημασία που διατυπώνει για

την ενότητα του σώματος, επιχειρήσαμε να καταδείξουμε: α)

πως κατανοείται η ενότητα στην ορθόδοξη εκκλησιολογία και

β) πως αυτή τεκμηριώνεται μέσα από τη βιβλική, πατερική,

λειτουργική μαρτυρία και το ορθόδοξο βίωμα.

Παρουσιάζοντας, συνοπτικά, τη σημασία της σύγχρονης

Εκκλησιολογίας, για το σύνολο της ορθόδοξης χριστιανικής

δογματικής αναφερθήκαμε, εν συντομία, στους τομείς της

Τριαδικότητας, της Χριστολογίας, της Πνευματολογίας και της

Ευχαριστιακής Λειτουργικής και το σύνδεσμο αυτών των

θεολογικών πεδίων με τη θεολογική και λειτουργική Παράδοσης

της ορθόδοξης Ανατολής.

Κύριος στόχος όλων των παρουσιάσεων υπήρξε η

ισχυροποίηση της θέσης, ότι η Τριαδικότητα του μοναδικού

Θεού είναι που υποδηλώνει την αλληλοπεριχώρηση και την, δια

του προσώπου ενός εκάστου των ανθρώπων, συμμετοχή σε μία,

ενιαία και αδιάσπαστη εκκλησιαστική κοινότητα του

χριστιανικού κόσμου, καθώς και ότι η ενότητα του

εκκλησιαστικού σώματος αποτελεί, πρωτίστως, απεικόνιση της

Τριαδικότητας και της εσωτερικής Κοινωνίας των τριών

Προσώπων της Θείας Ουσίας.



25

Αναλύοντας, παράλληλα, με την αντιστοίχιση του

εδαφίου του π. Ιουστίνου Πόποβιτς, τα βασικά χαρακτηριστικά

της Εκκλησίας, όπως αποδίδονται στο Σύμβολο της Πίστεως,

περί ενότητας, αγιότητας, καθολικότητας και αποστολικότητας Αυτής,

οδηγηθήκαμε στην κατάδειξή τους όχι ως απλών ιδιοτήτων της

Εκκλησίας, αλλά ως ασφαλή θεμέλια και προϋποθέσεις για την

αληθή και έγκυρη έκφραση της δομής και διάρθρωσής της, ήτοι

της ίδιας της βιωματικής της υπόστασης, ακριβώς διότι η

κεφαλή Αυτής είναι ο Ιησούς Χριστός.

Τέλος, μέσα από μια σχετική τεκμηρίωση των βιβλικών,

πατερικών και λειτουργικών μαρτυριών, επιχειρήσαμε την

ανάδειξη του ορθόδοξου βιώματος ως καίριου γεγονότος της

αληθούς πραγματικότητας, της αλληλο-αναγνώρισης και της

ενότητας μέσα στην ταυτότητα της κοινής πίστης και ζωής του

ευχαριστιακού σώματος. Τόσο ο συνοδικός θεσμός όσο και η

«υπό του επισκόπου» ευχαριστιακή λειτουργία, (δυο κεφαλαιώδη

θέματα της Ορθόδοξης Εκκλησιολογίας, τα οποία θεωρούμε ότι

δεν είναι της παρούσης εργασίας να παρουσιαστούν),

συναποτελούν την αλήθεια και τη διασφάλιση του σταθερού

προσανατολισμού της Εκκλησίας «αυτού-του-παρόντος-ιστορικού-

χρόνου» προς το βίωμα των υπεριστορικών Εσχάτων της Βασιλείας

του Θεού. Και αυτό δύναται να ολοκληρωθεί, όπως εντοπίσαμε,

μόνο στην αλληλοσυμπλήρωση των διαπροσωπικών σχέσεων ενός

εκάστου με την Εκκλησία και όλων με το σώμα του Υιού και

Λόγου Χριστού.

Το νόημα του εδαφίου του π. Ιουστίνου Πόποβιτς είναι

περιεκτικό και ουσιώδες, (και επαναλαμβάνοντας την αρχική

μας θέση): ακριβώς, διότι εγείρει ένα διττό προβληματισμό

σχετικά με την ευχαριστιακή και λειτουργική πραγμάτωση,



26

αφενός, και, αφετέρου, με την εν Εκκλησία σύγχρονη ηθική

πραγματικότητα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Γιαγκάζογλου Στ., «Περί Εκκλησίας», στο Αγόρας Κ.,

Γιαγκάτζογλου Στ., π. Λουδοβίκος Ν., Φωτίου Στ., Πίστη και

βίωμα της Ορθοδοξίας, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας,

επιμ. Γουνελάς Σ., τόμος Α’, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα, 2002.

2. Ζηζιούλας Ι., “Ευχαριστία και βασιλεία του Θεού”, Σύναξη49 (Ιαν.-Μάρτ. 1994) σσ.7-18, Σύναξη 51 (Ιούλ.-Σεπτ. 1994)σσ.83-101, και Σύναξη 52 (Οκτ.-Δεκ. 1994) σσ.81-97.

3. Ζηζιούλας Ι., “Η ευχαριστιακή θεώρηση του κόσμου και ο

σύγχρονος άνθρωπος”, Χριστιανικό Συμπόσιο, εκδ. Βιβλιοπωλείο

της Εστίας, Αθήνα, 1967, σσ.183-190.

4. Μπαθρέλλος Δημήτριος, «Η αρχιερατική Θεία Λειτουργία και τοαίτημα της συνοδικότητας», Σύναξη 117, 2013.

5. Μπαθρέλλος Δημήτριος. Σχεδίασμα δογματικής θεολογίας, Με βάσητο συγγραφικό έργο του Αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης (+1429),εκδ. Εν Πλω, Αθήνα, 2008.

6. Πόποβιτς Ι., Άνθρωπος και θεάνθρωπος, εκδ. Αστήρ, Αθήνα,1989.



27

7. Πατρώνου Π. Γ., Η θέωση του ανθρώπου υπό το φως των

εσχατολογικών αντιλήψεων της Ορθόδοξης θεολογίας, εκδ. Δόμος, 1995

8. Σμέμαν Α., Η Εκκλησία προσευχομένη, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα,1991.

9. Σμέμαν Α., Ευχαριστία : το μυστήριο της Βασιλείας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 2000.

10. Φίλιας Γ., «Η Λειτουργία ως κέντρο της Ορθόδοξης

Εκκλησίας», Πίστη και βίωμα της Ορθοδοξίας, Η Λατρεία της Ορθόδοξης

Εκκλησίας, επιμ. Γουνελάς Σ., τόμος Β’, εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα,

2002.

11. Φίλιας Γ., “Η εκκλησιολογική θεώρηση της θείαςΕυχαριστίας”, Σύναξη 61, 1997, σσ.45-52.

12. Φίλιας Γ., “Στις πηγές της ευχαριστιακής ενότηταςκλήρου και λαού”, Σύναξη 50, 1994, σσ.101-107.

13. Φλωρόφκσυ Γεωργίου, Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, μετ.

Παναγιώτου Κ. Πάλλη, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1979.

14. Φλωρόφσκυ Γ., Ορθόδοξος λατρεία. Θέματα ορθοδόξου θεολογίας,Αθήνα, 1973.

15. Φλωρόφσκυ Γ., Το σώμα του ζώντος Χριστού: μία ορθόδοξος ερμηνείατης Εκκλησίας, εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών,Θεσσαλονίκη, 1972.

16. Φλωρόφσκυ Γ., Αγία Γραφή, Εκκλησία, Παράδοσις, μετ. Δημητρίου

Γ. Τσάμη, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 2003.



28



29

Documents

ORTH 60 03 2014 FASSOIS