Ορθόδοξα μοναστήρια και δερβίσικοι τεκέδες: προς μια συγκριτική προσέγγιση του οικονομικού και πολιτικού

235

Ηλίας Κολοβός

Πανεπιστήμιο Κρήτης ndash Τμήμα Ιστορίας και ΑρχαιολογίαςΙνστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

ΟΡθΟΔΟξΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΔΕΡΒΙΣΙΚΟΙ ΤΕΚΕΔΕΣ

ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΣΥγΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕγγΙΣΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΤΟΥΣ ΡΟΛΟΥ ΣΤΗΝ ΟθΩΜΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ορθόδοξα μοναστήρια και δερβίσικοι τεκέδες λειτουργούσαν παράλλη-λα αν και διακριτά στην οθωμανική κοινωνία Η σύγκριση των οικονο-μικών τους λειτουργιών και των σχέσεων που ανέπτυξαν με το κράτος μπορεί ενδεχομένως να επισημάνει ενδιαφέρουσες παραλληλίες (ή και αντίθετες διαδρομές) που μπορούν να βοηθήσουν ώστε να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς διασύνδεσης των εν λόγω θεσμών με την κοινωνική πραγματικότητα εγχείρημα που αποτελεί έναν από τους στόχους αυτού του συλλογικού τόμου σε ότι αφορά το πρώτο σκέλος της σύγκρισης τουλάχιστον τα μοναστήρια Με αυτό το σκεπτικό η παρούσα μελέτη επιχειρεί μια συγκριτική προσέγγιση των μοναστηριών και των τεκέδων των οθωμανικών χρόνων στηριζόμενη στη δευτερογενή βιβλιογραφία

Ας ξεκινήσουμε από τους δερβίσηδες και το πεδίο του πολιτικού Με ποιον τρόπο σχετιζόταν η ίδρυση και η λειτουργία δερβίσικων τεκέδων με την οθωμανική εξουσία Για τους πρώτους Οθωμανούς το ισλάμ των δερβίσηδων αποτελούσε ένα σημαντικό στοιχείο της θρησκευτικής νομι-μοποίησης της εξουσίας τους στους εν δυνάμει υποστηρικτές και υπη-κόους τους Η ίδια εξάλλου η νομιμότητα της εξουσίας της οθωμανικής δυναστείας αποδόθηκε με έναν μύθο για το όνειρο του Οσμάν στο οποίο καίριο ρόλο είχε ο σεΐχης Εντέ-μπαλί ο δερβίσης που αναγνώρισε σε αυτό το όνειρο την μελλοντική κυριαρχία της γενιάς του Οσμάν1 Η ίδρυση και η λειτουργία δερβίσικων τεκέδων εξάλλου είχε μια μεγάλη προϊστορία

1 Βλ C Kafadar Ανάμεσα σε δύο κόσμους Η κατασκευή του οθωμανικού κράτους μετ Α Αναστασόπουλος Αθήνα 2008 σ 42-43 52 250-252

copy 2011 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ amp ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΝΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΗΛ ΚΟΛΟΒΟΣ (επιμ) ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

236

ΗΛΙΑ Σ ΚΟΛΟΒ ΟΣ

στη Μικρά Ασία συμβάλλοντας στον αποικισμό της από τους επήλυδες που προέρχονταν από την Κεντρική Ασία αλλά και στον εξισλαμισμό των πληθυσμών που ζούσαν ήδη εκεί Για τους πρώτους Οθωμανούς όπως και για τους προγενέστερους ή σύγχρονούς τους μουσουλμάνους ηγεμό-νες στην Μικρά Ασία η προσέλκυση αυτών των laquoαποικιστών δερβίση-δωνraquo όπως τους ονόμασε επιτυχημένα ο Oumlmer Lutfi Barkan2 συνέβαλε στον έλεγχο του χώρου εκτός από κέντρα του ισλάμ οι τεκέδες τους λει-τουργούσαν ως μονάδες αγροτικής παραγωγής και τμήματα ενός εκτε-ταμένου δικτύου επικοινωνίας Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο οι πρώτοι Οθωμανοί σουλτάνοι υποστήριξαν με δωρεές με καθεστώς βακουφιού την ίδρυση και τη λειτουργία δερβίσικων τεκέδων τόσο στη Μικρά Ασία όσο και στη βαλκανική χερσόνησο

Ας εξετάσουμε ένα παράδειγμα Η ίδρυση του τεκέ του Κιζίλ Ντελή που λειτουργεί μέχρι σήμερα στη Ρούσα του Έβρου είναι χαρακτηριστι-κή3 Σύμφωνα με το βίο του γραμμένο πιθανώς στα τέλη του 15ου αιώνα ο Σεγίτ Αλή Σουλτάν ή Κιζίλ Ντελή ο οποίος προερχόταν από το Χορα-σάν μαζί με άλλα πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στην κατάκτηση της Ρού-μιλης για λογαριασμό του ισλάμ συνόδευε τον Σουλεϊμάν Πασά τον γιο του οθωμανού ηγεμόνα Ορχάν στις πρώτες κατακτήσεις στη Θράκη τη δεκαετία του 1350 Ένα κατά πολύ μεταγενέστερο κατάστιχο του έτους 156869 αναφέρει ότι ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α΄ του παραχώρησε στα 140102 την κυριότητα μιας σειράς μεζράδων γεωργικών περιοχών στα δυτικά του Διδυμοτείχου τα οποία μετέτρεψε σε οικογενειακό βακούφι (evlacirctlık vakfı) Για τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Α΄ είναι προφανές ότι με τη δωρεά του προς τον Σεγίτ Αλή Σουλτάν επιβράβευε έναν μαχητή για το ισλάμ στην κατάκτηση της βαλκανικής χερσονήσου εξασφαλίζοντας την ίδια στιγμή τους όρους για την εγκατάστασή του σε έναν υπό κατάκτηση χώρο Η επιλογή της θέσης για την ίδρυση του τεκέ δε φαίνεται να ήταν

2 Ouml L Barkan laquoOsmanlı imparatorluğunda bir iskacircn ve kolonizasyon metodu olarak va-kıflar ve temlikler I İstila devirlerinin kolonizatoumlr Tuumlrk dervişleri ve zacircviyelerraquo Vakıflar Dergisi 2 (1942) σ 279-386

3 Για την ίδρυση του τεκέ βλ Iregravene Beldiceanu-Steinherr laquoSeyyid lsquoAli Sultan drsquoapregraves les registres ottomans lrsquoinstallation de lrsquoislam heacuteteacuterodoxe en Thraceraquo The Via Egna-tia Under Ottoman Rule (1380-1699) επιμ Elizabeth Zachariadou Ρέθυμνο 1996 σ 45-66 Πρβλ την πρόσφατη μελέτη του R Yıldırım laquoHistory Beneath Clouds of Legend Seyyid Ali Sultan and His Place in the Early Ottoman History According to Legends Narratives and Archival Evidenceraquo International Journal of Turkish Studies 15 (2009) σ 21-62


237

ΟΡ θ ΟΔΟξΑ ΜΟΝΑ ΣΤΗΡΙΑ Κ ΑΙ ΔΕΡΒΙ ΣΙΚΟΙ ΤΕΚ ΕΔΕΣ

τυχαία καθώς βρισκόταν σε ένα σημαντικό πέρασμα σε μια περιοχή που ανήκε στην άμεση περιφέρεια της διπλής έδρας της οθωμανικής εξουσίας τότε στο Διδυμότειχο και στην Αδριανούπολη4 Εκεί χτίστηκε μετά το θάνατο του Σεγίτ Αλή Σουλτάν ο τάφος του ο οποίος μπορούμε να υπο-θέσουμε ότι ξεκίνησε να λειτουργεί ως προσκύνημα για τον στρατιωτικό αυτό άγιο

Οι απόγονοι του Σεγίτ Αλή Σουλτάν είχαν τη δυνατότητα να διατηρή-σουν και να αναπτύξουν τη λειτουργία του τεκέ που επιπλέον λειτούργη-σε ως πυρήνας για τη δημιουργία ενός χωριού Σε μια απογραφή που διε-ξήχθη αμέσως μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το βακού-φι του Κιζίλ Ντελή διαχειριζόταν ένας από τους απογόνους του με έδρα ένα καραβάν-σαράι (δηλαδή τον τεκέ) στον μεζρά ονόματι laquoTaru Buumlkiraquo Η γεωργική αυτή περιοχή κατοικούνταν από λίγους μουσουλμάνους που καλλιεργούσαν τις γαίες του βακουφιού αλλά και χριστιανούς που ανέλα-βαν επί σουλτάνου Μεχμέτ Β΄ να φρουρούν μαζί με τους δερβίσηδες το πέρασμα ως ντερμπεντζήδες δημιουργώντας ένα χωριό Παρατηρούμε λοιπόν ότι ο τεκές αναλάμβανε και ειδικότερα καθήκοντα φρουράς στην περιοχή

Αν και ο σουλτάνος Μεχμέτ Β΄ αργότερα διέλυσε το βακούφι του τε-κέ και οι πρόσοδοί του περιήλθαν σε ένα τιμάριο ο τεκές ανασυστάθηκε γρήγορα επί Βαγιαζήτ Β΄ στα χρόνια και της επανίδρυσης των μπεκτα-σήδων από τον Μπαλίμ Σουλτάν Σύμφωνα με την απογραφή του 1486 το βακούφι διαχειρίζονταν οι απόγονοι του Σεγίτ Αλή Σουλτάν υπηρε-τώντας τους επισκέπτες του ζαβιγέ τους του τεκέ τους δηλαδή Περι-λάμβανε μια σειρά από μεζράδες τους οποίους καλλιεργούσαν μουσουλ-μάνοι έχοντας ενσωματώσει πλέον και το δερβενοχώρι Taru Buumlki στο οποίο κατοικούσαν χριστιανοί με ειδικό καθεστώς απαλλαγής από τους έκτακτους φόρους οι τελευταίοι κατέβαλλαν και φόρους στο βακούφι εφόσον καλλιεργούσαν τη γη του5

4 Για τη διπλή έδρα της οθωμανικής εξουσίας στην Αδριανούπολη όπου οι Οθωμανοί είχαν το παλάτι τους και δέχονταν τους πρεσβευτές και στο Διδυμότειχο όπου εί-χαν εγκαταστήσει την εσωτερική τους υπηρεσία το χαρέμι και το θησαυροφυλάκιο βλ E A Zachariadou laquoThe Sultanic Residence and the Capital Didymoteichon and Adrianopleraquo The Ottoman Empire the Balkans the Greek Lands Toward a Social and Economic History ndash Studies in Honor of John C Alexander επιμ E Kolovos P Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis Κωνσταντινούπολη 2007 σ 357-361

5 Τον τεκέ του Κιζίλ Ντελή έχει μελετήσει η Suraiya Faroqhi laquoAgricultural Activi-ties in a Bektashi Center The tekke of Kızıl Deli 1750-1830raquo Suumldost-Forschungen 35


238


Πρόσφατα η Τόνια Κιουσοπούλου επισήμανε την αμυντική λειτουρ-γία των βυζαντινών μοναστηριών με βάση το παράδειγμα της επανίδρυ-σης και της λειτουργίας της μονής Προδρόμου κοντά στις Σέρρες6 Η μο-νή η οποία βρισκόταν πάνω στα βυζαντινοσερβικά σύνορα όπως είχαν διαμορφωθεί το 1299 φαίνεται ότι κίνησε το ενδιαφέρον του Ανδρόνικου Β΄ στην προσπάθειά του να ελέγξει την περιοχή λαμβάνοντας σημαντικά προνόμια φοροαπαλλαγών το 1309 και την επικύρωση της υπό διαμόρ-φωση περιουσίας της μεγάλο τμήμα της οποίας προερχόταν ήδη από αυτοκρατορικές δωρεές Η μονή σύμφωνα με την Κιουσοπούλου συγ-κρατούσε τους καλλιεργητές στη γη τους εξασφαλίζοντας την υπακοή στον αυτοκράτορα ασκώντας την ίδια στιγμή καθήκοντα τοποτηρητή της κεντρικής εξουσίας απέναντι στους Σέρβους αλλά και λειτουργώντας ως ανάχωμα στους εκπροσώπους της αριστοκρατίας που είχαν εγκατα-σταθεί στις Σέρρες Συγκρίνοντας με την περίπτωση που εξετάσαμε προ-ηγουμένως του τεκέ του Κιζίλ Ντελή στη Ρούσα του Έβρου μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι και στις δύο περιπτώσεις οι κεντρικές εξουσίες χρησιμοποιούσαν ως ιδεολογικούς τοποτηρητές τους τεκέδες και μονα-στήρια ενώ παράλληλα ενσωμάτωναν την laquoαποικιστική δυναμικήraquo των μοναστηριών και των τεκέδων επιδιώκοντας τον έλεγχο του χώρου

Σε αυτό το πνεύμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον νομίζω να σημειωθεί το γεγονός ότι οι πρώτοι Οθωμανοί πέραν της υποστήριξης των τεκέδων φαίνεται ότι προστάτεψαν και ορισμένα ορθόδοξα μοναστήρια όπως τον ίδιο τον Πρόδρομο Σερρών για τον οποίο έγινε λόγος αμέσως παραπάνω Όπως έχει δείξει η Ελισάβετ Ζαχαριάδου7 η μονή Προδρόμου εξασφά-λισε την προστασία του σουλτάνου Μουράτ Α΄ πριν μάλιστα από την κα-τάκτηση των Σερρών από τους Οθωμανούς στα τέλη του 1373 για τους μοναχούς και την περιουσία του μοναστηριού Για το υπό διαμόρφωση πολιτικό εγχείρημα των Οθωμανών στη βαλκανική χερσόνησο δε θα πρέπει να θεωρηθεί αντιφατικό ότι παράλληλα με την υποστήριξη στο ισλάμ των δερβίσηδων η προστασία ορισμένων μοναστηριών που αποτε-λούσαν καίρια σημεία για τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο μιας περι-

(1976) σ 69-966 Τ Κιουσοπούλου laquoΗ γεωγραφία των βυζαντινών μοναστηριών Παρατηρήσεις για

μια τυπολογίαraquo Ψηφίδες Μελέτες Ιστορίας Αρχαιολογίας και Τέχνης στη μνήμη της Στέλλας Παπαδάκη-Oekland επιμ Ό Γκράτζιου Χ Λούκος Ηράκλειο 2009 σ 95-106

7 E A Zachariadou laquoEarly Ottoman Documents of the Prodromos Monastery (Serres)raquo Suumldost Forschungen 28 (1969) σ 1-12


239


οχής αποτελούσε ενισχυτικό στοιχείο Επιπλέον θα ήταν δυνατό ακόμα να υποτεθεί ότι δεχόμενοι να υποταχθούν σε έναν μουσουλμάνο ηγεμόνα οι μοναχοί μετέφεραν και ένα ιδεολογικό μήνυμα προς τους ορθόδοξους χριστιανούς υπηκόους των σουλτάνων το μήνυμα της υποταγής στη νέα εξουσία

Οι μοναχοί του Προδρόμου πάντως διατήρησαν την περιουσία του μοναστηριού κατά τα επόμενα χρόνια που εξασφάλιζε τη συντήρηση του ιδρύματος στη βάση της είσπραξης πλεονασμάτων με τη μορφή φόρων από τους εξαρτημένους αγρότες τους έχοντας μάλιστα και απαλλαγή από τους φόρους προς την οθωμανική εξουσία8 Είναι γνωστό εξάλλου ότι στα χρόνια του Μεχμέτ Β΄ τουλάχιστον οι μοναχοί του Προδρόμου θεω ρούνταν από την οθωμανική διοίκηση ως τιμαριούχοι των χωριών της περιοχής τους9

Ένας τέτοιος πολιτικός ρόλος των τεκέδων και των μοναστηριών ήταν αδιαχώριστος από την οικονομική δραστηριότητα που αποτελού-σε επίσης όψη της λειτουργίας των μοναστηριών στον έλεγχο του χώ-ρου Η κατεξοχήν οικονομική δραστηριότητα στην ύπαιθρο ήταν βέβαια η γαιοκτησία Τεκέδες και μοναστήρια στο βαθμό που υπερέβαιναν το υπόβαθρο της laquoαποικιστικήςraquo τους λειτουργίας προικίζονταν από την πολιτική εξουσία και διατηρούσαν γαίες και εξαρτημένους αγρότες που εξασφάλιζαν τη συντήρηση και ανάπτυξή τους στον χώρο τον οποίο δι-εκδικούσαν να ελέγχουν

Εξετάστηκε παραπάνω στην περίπτωση του τεκέ του Κιζίλ Ντελή πώς η λειτουργία του τεκέ στηριζόταν στην εκμετάλλευση των φορο-λογικών προσόδων από μια σειρά μεζράδων γεωργικών περιοχών και εξαρτημένων καλλιεργητών που είχαν παραχωρηθεί στον ιδρυτή του ο οποίος τα είχε μετατρέψει σε οικογενειακό βακούφι Στο ισλαμικό νομικό πλαίσιο ο θεσμός του βακουφιού εξασφάλιζε ως ένα βαθμό τουλάχιστον τη σταθερότητα της γαιοκτησίας10 Αποτέλεσε επίσης το θεσμικό όχημα για την ανάπτυξη της γαιοκτησίας των τεκέδων

8 Βλ τα διατάγματα του Μουσά Τσελεμπή (1412) Μεχμέτ Α΄ (1419) Μεχμέτ Β΄ (1460) που δημοσιεύονται στην παραπάνω μελέτη της Ελισάβετ Ζαχαριάδου

9 N Beldiceanu laquoMarġarid Un timar monastiqueraquo Revue des Eacutetudes Byzantines 33 (1975) σ 227-255 Με αυτή τη ρύθμιση εντούτοις οι μοναχοί φαίνεται ότι είχαν απωλέσει την κυριότητα επί των γαιών τους οι τιμαριώτες δεν είχαν δικαιώματα κυριότητας στις πηγές προσόδων που εισέπρατταν

10 Για το θεσμό του βακουφιού με αναφορά και στα laquoχριστιανικά βακούφιαraquo βλ την Εncyclopaedia of Islam νέα έκδ λήμμα laquoWaqfraquo (R Deguilhem)


240


Για τον τεκέ του Χατζή Μπεκτάς11 κοντά στο Κίρσεχιρ της Μικράς Ασίας την ίδρυση του οποίου δεν μπορούμε να χρονολογήσουμε με ακρί-βεια είναι γνωστό ότι παρομοίως βακουφικές πρόσοδοι από χωριά της περιοχής χρηματοδοτούσαν τη λειτουργία του Αυτό τεκμηριώνεται με βεβαιότητα από τα χρόνια του Μεχμέτ Β΄ συνεχίζοντας μάλλον μια πα-ράδοση που είχε ξεκινήσει από τους προηγούμενους κυρίαρχους της περι-οχής τουλάχιστον από τους Ντουλκαντιρήδες Στην περίπτωση του τεκέ του Χατζή Μπεκτάς οι δερβίσηδες μοιράζονταν στα χρόνια του Μουράτ Γ΄ τη φορολογία των αγροτών με τιμαριούχους με βάση το σύστημα laquoμαλικιανέ-ντιβανίraquo (malikacircne-divanicirc )12 Για να δοθεί ένα μέγεθος οι συ-νολικές πρόσοδοι του τεκέ έφταναν τότε τα 100000 άσπρα ετησίως συγ-κρίνονταν δηλαδή με τα εισοδήματα του σαντζάκμπεη του κυβερνήτη της επαρχίας13

Σε μια άλλη περίπτωση που έχει μελετηθεί αυτή του τεκέ που φέ-ρει το όνομα του θρυλικού Άραβα ακρίτα Σεγίτ Γαζή κοντά στο Εσκί-σεχίρ14 ίδρυμα που έχει τις απαρχές του παλαιότερα στα χρόνια των Σελτζούκων τον 13ο αιώνα και συνδέθηκε μάλλον τον 16ο αιώνα με το τάγμα των μπεκτασήδων οι δερβίσηδες είχαν επίσης κατά τον 16ο και τον 17ο αιώνα βακουφικές προσόδους από τους φόρους των αγροτών των γειτονικών χωριών Η Suraiya Faroqhi έχει τεκμηριώσει ότι γύρω στο 1600 οι δερβίσηδες του τεκέ του Σεγίτ Γαζή εμπορευματοποιούσαν αγροτικά πλεονάσματα σιταριού και κριθαριού εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων του ιδρύματος15

Ας σημειωθεί ότι σε ορισμένες από τις γαίες του βακουφιού του τε-κέ οι δερβίσηδες του Σεγίτ Γαζή χρησιμοποιούσαν μισακάρηδες και

11 Για τον τεκέ του Χατζή Μπεκτάς βλ S Faroqhi laquoThe Tekke of Hacı Bektaş So-cial Position and Economic Activitiesraquo International Journal of Middle East Studies 7 (1976) σ 183-208 Η αρχαιότερη πληροφορία για την περιουσία του τεκέ χρονολο-γείται το 1476 όταν στο κατάστιχο του Καραμάν καταχωρίστηκαν ορισμένα από τα βακούφια του στην επαρχία αυτή χωριά που κατέβαλλαν τους φόρους τους στον τεκέ

12 Για το σύστημα αυτό βλ H İnalcık ndash D Quataert (επιμ) Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τ Α΄ 1300-1600 μετ Μ Σαρηγιάννη Αθή-να 2008 σ 140-145

13 S Faroqhi laquoThe Tekke of Hacı Bektaşraquo όπ σ 193-194 14 Για τον τεκέ του Σεγίτ Γκαζή βλ S Faroqhi laquoSeyyid Gazi Revisited The Foun-

dation as Seen through Sixteenth- and Seventeenth-Century Documentsraquo Turcica 13 (1981) σ 90-122

15 S Faroqhi laquoSeyyid Gaziraquo όπ σ 100


241


δούλους για την καλλιέργειά τους στην οποία εμπλέκονταν πάντως και ορισμένοι από τους ίδιους16 Γνωρίζουμε ότι οι δερβίσηδες καλλιεργού-σαν οι ίδιοι τη γη στους μικρότερους τεκέδες δε θεωρείται όμως πολύ πιθανό τουλάχιστον ως κύρια απασχόληση για τους μεγαλύτερους μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα ασχολούνταν φυσικά με τους λαχανό-κηπούς τους εξασφαλίζοντας ίσως ένα εισόδημα όπως στην περίπτωση του τεκέ του Χατζή Μπεκτάς στο β΄ μισό του 19ου αιώνα17 Σε κάποιες περιπτώσεις είναι γνωστό ότι ορισμένοι τεκέδες είχαν μάλιστα κτίσει ειδικά καταλύματα για τους αγρεργάτες τους18 ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα εκμεταλλεύονταν τη γη τους και με αγροληπτικά συμβόλαια με καλλιεργητές19

Παρατηρήθηκε ήδη ότι ορισμένα ορθόδοξα μοναστήρια όπως ο Πρό-δρομος Σερρών κατόρθωσαν να διατηρήσουν υπό τους πρώτους Οθωμα-νούς ηγεμόνες γαιοκτησίες που υποθέτουμε ότι εξασφάλιζαν τη συντή-ρησή τους Τα μοναστήρια δεν είχαν ωστόσο την αυτόματη νομιμοποί-ηση αυτών των γαιοκτησιών με βάση το ισλαμικό νομικό καθεστώς του βακουφιού καθώς επρόκειτο για χριστιανικά καθιδρύματα Στην περί-πτωση του Προδρόμου αναφέρθηκε ήδη ότι στα χρόνια του Μεχμέτ Β΄ η περιουσία του μοναστηριού εντάχθηκε στο πλαίσιο του τιμαριωτικού συστήματος Στη συνέχεια όμως η μονή Προδρόμου απώλεσε το τιμάριό της ίσως στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων στα τέλη της βασιλείας του Μεχμέτ Β΄ γνωρίζουμε ωστόσο ότι διατήρησε κτήσεις στην αγροτική ύπαιθρο για τις οποίες όμως τώρα φορολογούνταν20

Τα μοναστήρια του Αγίου Όρους επίσης φαίνεται ότι συνέχιζαν μετά την πρώτη οθωμανική κατάκτηση να εισπράττουν πλεονάσματα με τη μορφή φόρων από τους αγρότες των κτημάτων τους21 των οποίων δια-

16 Όπ σ 101 17 S Faroqhi laquoThe Tekke of Hacı Bektaşraquo σ 204-205 18 S Faroqhi laquoThe tekke of Kızıl Deliraquo σ 83 19 Όπ σ 71-72 20 N Beldiceanu laquoMarġaridraquo σ 241-242 21 Βλ Η Κολοβός laquoΧωρικοί και μοναχοί στην οθωμανική Χαλκιδική 15ος-16ος αιώ-

νες Όψεις της οικονομικής και κοινωνικής ζωής στην ύπαιθρο και η μονή Ξηροπο-τάμουraquo αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλο-νίκης 2000 τ Α΄ σ 131-134 K Smyrlis laquoThe First Ottoman Occupation of Macedo-nia (ca 1383-ca 1403) Some Remarks on Land Ownership Property Transactions and Justiceraquo Diplomatics in the Eastern Mediterranean 1000-1500 Aspects of Cross-Cultural Communication επιμ A D Beihammer M G Parani και C D Schabel


242


τηρούσαν την κυριότητα αποδίδοντας κιόλας τον κεφαλικό φόρο των αγροτών τους στον Οθωμανό σουλτάνο22

Αν και επιβεβαίωσαν το καθεστώς αυτό και αμέσως μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης και την οριστική οθωμανική κατάκτησή της το 1430 με ένα παραχωρητήριο έγγραφο του Μουράτ Β΄23 τα αθωνικά μοναστή-ρια στη συνέχεια απώλεσαν αυτά τα εισοδήματα24 διατηρώντας όμως όπως και στην περίπτωση του Προδρόμου αργότερα φορολογούμενες πλέον κτήσεις στην αγροτική ύπαιθρο (σε πολλές περιπτώσεις με το σχε-τικά ευνοϊκό σύστημα της κατrsquo αποκοπή καταβολής των φόρων) Φαίνε-ται μάλιστα ότι επέκτειναν αυτές τις κτήσεις με τον καιρό και ανάλογα με τις συγκυρίες και τις δυνατότητές τους

Είναι πολύ σημαντικό για τη συγκριτική προσέγγιση που επιχειρεί-ται εδώ να παρατηρήσουμε πως παρά το γεγονός ότι τα ορθόδοξα μονα-στήρια από ένα σημείο και έπειτα τουλάχιστον δεν είχαν τη δυνατότητα να εξασφαλίσουν από τους Οθωμανούς σουλτάνους ατέλεια διατηρούσαν σημαντικές κτήσεις τις οποίες μάλιστα επιδίωκαν να νομιμοποιούν με βάση την οθωμανική έννομη τάξη με καθεστώς βακουφιού με το ίδιο καθεστώς δηλαδή των περιουσιών των δερβίσικων τεκέδων Παρομοί-ως βακουφικό καθεστώς διεκδικούσαν για τις περιουσίες τους οι ορθό-δοξες επισκοπές και μητροπόλεις σε αντιστοιχία με τα βακούφια των τζαμιών

Leiden Βοστώνη 2008 σ 327-34822 Βλ N Oikonomides laquoLe haradj dans lrsquoempire byzantin du XVe siegravecleraquo Actes du Pre-

mier Congres International des Eacutetudes Balkaniques et Sud-Est Europeacuteennes III Σόφια 1969 σ 682-683 του ιδίου laquoOttoman Influence on Late Byzantine Fiscal Practiceraquo Third Congress on the Social and Economic History of Turkey επιμ H W Lowry και R S Hattox Κωνσταντινούπολη Ουάσιγκτον και Παρίσι 1990 σ 240-241 Για την ερμηνεία του χαρατσιού των πηγών ως του κεφαλικού φόρου εν μέρει βλ Η Κολο-βός laquoΧωρικοί και μοναχοίraquo όπ τ Α΄ σ 117 και του ιδίου laquoNegotiating for State Protection Ccediliftlik-Holding by the Athonite Monasteries (Xeropotamou Monastery Fif-teenth-Sixteenth c)raquo Frontiers of Ottoman Studies State Province and the West επιμ C Imber K Kiyotaki και R Murphey τ ΙΙ Λονδίνο-Νέα Υόρκη 2005 σ 198-199

23 Βλ V Demetriades laquoAthonite Documents and the Ottoman Occupationraquo Mount Athos in the 14th-16th Centuries (=Αθωνικά Σύμμεικτα 4) Αθήνα 1997 σ 47 56 Η Κολο-βός laquoΤο Άγιον Όρος και η συγκρότηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςraquo 1453 Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους επιμ Τ Κιουσοπούλου Ηράκλειο 2005 σ 113-114

24 E A Zachariadou laquoOttoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos) 1495-1520raquo Suumldost Forschungen 30 (1971) σ 25-26


243


Για το βακουφικό καθεστώς των ορθόδοξων μοναστηριών η παλαι-ότερη μαρτυρία που έχω εντοπίσει είναι το έγγραφο που παραχώρησε ο Μουράτ Β΄ στους Αγιορείτες μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης το 143025 με αυτό το έγγραφο ο σουλτάνος επικυρώνει βακουφικά κτή-ματα και κτήσεις πλήρους κυριότητας (muumllk) τα οποία οι αθωνίτες μο-ναχοί κατείχαν με έγγραφα από τα χρόνια του Μεχμέτ Α΄ Σύμφωνα με το οθωμανικό φορολογικό απογραφικό κατάστιχο των πρώτων χρόνων της βασιλείας του Σουλεϊμάν η μονή Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη απο-τελούσε επίσης βακούφι στο οποίο περιλαμβάνονταν το κτιριακό της συγκρότημα οι εκκλησίες που έλεγχε μέσα στην πόλη οι πρόσοδοι από δεντρόκηπους αμπέλια και έναν ελαιώνα επίσης μέσα στην πόλη αλλά και τα εισοδήματα από ένα βακουφικό τσιφλίκι έξω από την πόλη Σύμ-φωνα με αυτό το κατάστιχο ο σουλτάνος Μουράτ Β΄ μετά την κατάκτη-ση της Θεσσαλονίκης είχε αφαιρέσει από τους μοναχούς τις γαίες που κατείχαν ως βακούφια και ως αντάλλαγμα απάλλαξε από τη δεκάτη και τους λοιπούς φόρους γη χωρητικότητας περίπου 20 μοδίων που ανήκε στο μοναστήρι Από τις προσόδους αυτές συντηρούνταν το βακούφι του μοναστηριού26

Η οριστική διευθέτηση του ζητήματος των εκκλησιαστικών και μο-ναστηριακών βακουφιών έγινε στα χρόνια του σουλτάνου Σελίμ Β΄ το 156869 όταν αποφασίστηκε όπως έχει δείξει ο ΙΧ Αλεξανδρόπουλος στο πλαίσιο του εξισλαμισμού της οθωμανικής νομοθεσίας για τη γαι-οκτησία αλλά και των αυξημένων δημοσιονομικών αναγκών η δήμευ-ση των εκκλησιαστικών βακουφιών τα οποία όπως σημειώθηκε παρα-πάνω καταστιχώνονταν ως καθrsquo όλα νόμιμα στα χρόνια του σουλτάνου Σουλεϊμάν Πολλά μοναστήρια τότε κατόρθωσαν να εξαγοράσουν τις περιουσίες τους ιδρύοντας εκ νέου βακούφια στα οποία δεν περιλαμβά-νονταν τώρα οι αρόσιμες γαίες με βάση τις υποδείξεις του σεϊχουλισλά-μη Εμπουσούουντ Τα μοναστήρια του Αγίου Όρους των Μετεώρων η μονή Αγίου Θεολόγου Πάτμου και η μονή Λειμώνος στη Μυτιλήνη δια-τήρησαν τις αρόσιμες γαίες των κτήσεών τους με ένα ειδικό καθεστώς το οποίο μάλιστα παρέκαμπτε τις απαιτήσεις του συστήματος του τίτλου (tapu) που ίσχυε για τους αγρότες27

25 Βλ παραπάνω σημ 2326 Βλ Η Κολοβός laquoΧωρικοί και μοναχοίraquo όπ τ Β΄ σ 143-144 Βακούφια αποτε-

λούσαν επίσης στη Θεσσαλονίκη η Αγία Μονή και η μονή Υπομημνίσκοντος 27 Για την υπόθεση της δήμευσης βλ J C Alexander (Alexandropoulos) laquoThe Lord


244


Πέρα από τις επιτυχημένες διαπραγματεύσεις των μοναχών με την οθωμανική εξουσία μπορούμε να θεωρήσουμε γενικότερα ότι τα ορθόδο-ξα μοναστήρια χρειάζονταν στο οθωμανικό πλαίσιο ιδιαίτερες οικονομι-κές στρατηγικές για να μπορούν να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες τους Τα μοναστήρια του Αγίου Όρους τουλάχιστον είχαν αναπτύξει οικονομικές στρατηγικές ήδη από τα χρόνια του Βυζαντίου και οπωσδήποτε υπό τους Οθωμανούς όταν όπως αναφέρθηκε αναγκάστηκαν κάποια στιγμή να απωλέσουν μάλιστα τα φορολογικά τους εισοδήματα28 Ο Κωστής Σμυρ-λής έχει αναλύσει πρόσφατα τις στρατηγικές αυτές για πολλά μεγάλα βυζαντινά μοναστήρια29 Στην περίπτωση της μονής Ξηροποτάμου που μελέτησα στη διατριβή μου το μοναστήρι ανέπτυξε μια πολύμορ-φη οικονομική δραστηριότητα που περιλάμβανε τη σιτοπαραγωγή την αμπελουργία τη δενδροκαλλιέργεια την κηπευτική τη μελισσοκομία την κτηνοτροφία την αλιεία και την υλοτομία τη διαχείριση νερόμυλων συγκεντρώνοντας γαίες μέσω αγορών ή αφιερώσεων αλλά και κάνοντας επενδύσεις σε εργαστήρια και καταστήματα στη γειτονική πόλη30

Αλλά και για τον τεκέ του Κιζίλ Ντελή στη Ρούσα του Έβρου έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι η κρίση της αγροτικής οικονομίας του 17ου και του 18ου αιώνα σε συνδυασμό με την αύξηση του αριθμού των δερβί-σηδων που διέμεναν στον τεκέ οδήγησε τους τελευταίους στην ανάπτυξη μιας περισσότερο σύνθετης στρατηγικής προσπορισμού πόρων από την αγροτική ύπαιθρο με συγκέντρωση γαιών μέσω δωρεών και αγορών με ανέγερση νερόμυλων απόκτηση κοπαδιών αλλά και ίδρυση βιοτεχνικών

Giveth and the Lord Taketh Away Athos and the Confiscation Affair of 1568-1569raquo Ο Άθως στους 14ο-16ο αιώνες Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Αθήνα 1997 σ 149-151 Α Fotić laquoThe Official Explanations for the Con-fiscation and Sale of Monasteries (Churches) and their Estates at the Time of Selim IIraquo Turcica 26 (1994) σ 33-54middot E Kermeli laquoThe Confiscation and Repossession of Monastic Properties in Mount Athos and Patmos Monasteries 1568-1570raquo Bulgarian Historical Review 283-4 (2000) σ 39-53 Βλ επίσης Σοφία Λαΐου Τα οθωμανικά έγγραφα της μονής Βαρλαάμ Μετεώρων 16ος-19ος αι Αθήνα 2011 σ 44-45

28 Εγχειρήματα ανάλυσης της πολυεπίπεδης οικονομικής λειτουργίας τριών ορθόδο-ξων μοναστηριών Φ Π Κοτζαγεώργης Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 Η Κολοβός laquoΧωρικοί και μοναχοίraquo Σ Λαΐου Τα οθωμανικά έγγραφα της μονής Βαρλαάμ Μετεώρων 16ος-19ος αι Αθήνα 2011

29 K Smyrlis La fortune des grands monastegraveres byzantins fin du Xe - milieu du XIVe siegravecle Παρίσι 2006

30 Η Κολοβός laquoΧωρικοί και μοναχοίraquo


245


εργαστηρίων31 Τον 19ο αιώνα υπάρχουν επίσης κάποια στοιχεία που υποδηλώνουν μια μικρή εμπορική δραστηριότητα του τεκέ ενώ αναφέ-ρεται και η διεξαγωγή ενός πανηγυριού εκεί32 Ένα πανηγύρι συνόδευε μια εορτή προς τιμή του Σεγίτ Γαζή στον ομώνυμο μικρασιατικό τεκέ κάθε φθινόπωρο οι δερβίσηδες μάλιστα νοίκιαζαν τότε καταστήματα σε όσους έρχονταν για να συμμετάσχουν σε αυτό εξασφαλίζοντας επιπλέον προσόδους33 Ας επισημανθεί ακόμα ότι ορισμένοι τεκέδες των Βαλκανί-ων laquoεξειδικεύοντανraquo στην παραγωγή κεριού μελιού ή λαδιού34 Ανέγερ-ση νερόμυλων στις αρχές του 16ου αιώνα από δερβίσηδες συναντάμε και στην περίπτωση του τεκέ του Σεγίτ Γαζή35

Ορισμένοι τεκέδες όπως αυτός του Σεγίτ Γαζή είχαν περιουσιακά στοιχεία στην κωμόπολη που είχε σχηματιστεί γύρω του και στην όμο-ρη πόλη του Εσκί-σεχίρ στη διάρκεια του 16ου αιώνα αναφέρονται ένα χαμάμ ένα χάνι και περίπου 19 καταστήματα μεταξύ των οποίων και ένα καφενείο το 160036 Στον τεκέ του Σεγίτ Γαζή επιπλέον είχαν πα-ραχωρηθεί στα χρόνια του σουλτάνου Σουλεϊμάν πρόσοδοι από φόρους στην αγορά της ομώνυμης κωμόπολης37 Είναι γνωστό ότι περιουσιακά στοιχεία στην πόλη της Θεσσαλονίκης διατηρούσαν τα αθωνίτικα μονα-στήρια τόσο στα χρόνια του Βυζαντίου όσο και στα χρόνια των Οθωμα-νών38 Γενικότερα τα μεγάλα μοναστήρια όπως για παράδειγμα η μο-νή Προδρόμου Σερρών έχει παρατηρηθεί ότι χτίζονταν κοντά σε πόλεις ώστε να διοχετεύουν στις αγορές τους το πλεόνασμα της αγροτικής τους παραγωγής39 Η παρατήρηση αυτή θα μπορούσε ίσως να συζητηθεί και για πολλούς τεκέδες όπως για τον τεκέ του Σεγίτ Γαζή κοντά στο Εσκί-σεχίρ ή τον τεκέ του Χατζή Μπεκτάς κοντά στο Κίρσεχιρ

Χωρίς να εισέλθουμε στο θέμα των τεκέδων και των μοναστηριών που λειτουργούσαν στις οθωμανικές πόλεις που χρήζει μιας ειδικότερης

31 S Faroqhi laquoThe tekke of Kızıl Deliraquo όπ σ 75 32 Όπ σ 88-89 33 S Faroqhi laquoSeyyid Gazi Revisitedraquo όπ σ 96 101 34 S Faroqhi laquoThe tekke of Kızıl Deliraquo όπ σ 91 35 S Faroqhi laquoSeyyid Gazi Revisitedraquo όπ σ100-101 36 Όπ σ 98 37 Όπ σ 99 38 Φ Π Κοτζαγεώργης Η αθωνική μονή του Αγίου Παύλου όπ σ 193 Η Κολοβός

laquoΧωρικοί και μοναχοίraquo όπ σ 4939 Τ Κιουσοπούλου laquoΗ γεωγραφία των βυζαντινών μοναστηριώνraquo όπ σ 103-

104


246


μελέτης ας σημειωθεί ότι οι τεκέδες που λειτουργούσαν σε επαρχιακές πόλεις όπως ο τεκές του Μεβλανά Τζελαλεντίν Ρουμή στο Ικόνιο είχαν κατά κύριο λόγο εισοδήματα από την αγροτική ύπαιθρο τα οποία εισέ-πρατταν με τρόπο παρόμοιο με αυτόν που περιγράφηκε παραπάνω για να τα εμπορευματοποιήσουν στη συνέχεια σε μεγάλο βαθμό40 Αντίθετα οι τεκέδες της Κωνσταντινούπολης στηρίζονταν κυρίως σε αστικά βα-κουφικά ενοίκια41 Αλλά και πέντε τεκέδες των Μεβλεβήδων στην Κων-σταντινούπολη το 1847 είχαν εισοδήματα από ενοίκια βακουφικών αγρο-κτημάτων σε χωριά της Μικράς Ασίας και της Θράκης μαζί με ενοίκια από την εκμετάλλευση λουτρών (χαμάμ) στην Πόλη42

Ένα έσοδο που εκτός από οικονομικό είχε και laquoπολιτικόraquo ενδιαφέ-ρον τόσο για τους τεκέδες όσο και για τα μοναστήρια ήταν οι περιουσίες των αποθανόντων δερβίσηδων και μοναχών αντίστοιχα Όταν κάποιος μοναχός ή δερβίσης πέθαινε τι γινόταν η ατομική περιουσία που τυχόν διέθετε Είναι προφανές ότι οι σύντροφοί του θα ενδιαφέρονταν να διατη-ρήσουν τα περιουσιακά αυτά στοιχεία στον έλεγχο του ιδρύματος και να μην περιέλθουν στους τυχόν κληρονόμους Είναι γνωστό ότι στον τεκέ του Σεγίτ Γαζή φιρμάνια της εποχής του σουλτάνου Σουλεϊμάν καθόρι-ζαν ότι οι δερβίσηδες που πέθαιναν στον τεκέ θεωρείτο ότι δεν είχαν νόμι-μους κληρονόμους απαγορεύοντας την ανάμιξη των καδήδων σε διανομή κληρονομιών Τα κληροδοτήματά τους περιέρχονταν εξ ολοκλήρου στο βακούφι του τεκέ43 Επισημάνθηκε ήδη παραπάνω ότι για τους μοναχούς του Αγίου Όρους στα 156869 έγινε ειδική πρόβλεψη ώστε να εξασφαλί-σουν το δικαίωμα να διατηρούν την αρόσιμη γη των μοναχών που πέθαι-ναν εξαιρούμενοι από το καθεστώς του τίτλου (tapu)44

Δερβίσικοι τεκέδες και ορθόδοξα μοναστήρια αποτελούσαν πόλους έλξης προσκυνητών οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις ανταπέδιδαν τη φι-λοξενία που αποτελούσε ένα σημαντικό κόστος για τα ιδρύματα με δω-ρεές Σχεδόν το 13 των εξόδων του τεκέ του Μεβλανά στο Ικόνιο πλην

40 S Faroqhi laquoSeventeenth Century Agricultural Crisis and the Art of Flute Playing The Worldly Affairs of the Mevlevicirc Dervishes (1595-1652)raquo Turcica 20 (1988) σ 43-70 (ανατυπώθηκε στο Making a Living in the Ottoman Lands 1480 to 1820 Κωνσταντινούπολη 1995 σ 249-273)

41 K Kreiser laquoThe Dervish Livingraquo The Dervish Lodge Architecture Art and Sufism in Ottoman Turkey επιμ R Lifchez Μπέρκλεϊ και Οξφόρδη 1992 σ 49-56

42 Όπ σ 52 43 S Faroqhi laquoSeyyid Gazi Revisitedraquo όπ σ 101-102 44 J C Alexander (Alexandropoulos) laquoThe Lord Givethraquo όπ σ 164


247


μισθοδοσιών αφορούσαν την παρασκευή τροφής για τους δερβίσηδες και τους επισκέπτες τους που απολάμβαναν τον τελετουργικό χορό των πε-ριστρεφόμενων μεβλεβήδων δερβίσηδων με συνοδεία μουσικής αν και σημαντικές περικοπές ήταν αναγκαστικές στο α΄ μισό του 17ου αιώνα45 Ο τεκές του Σεγίτ Γαζή πρόσφερε στα 1599-1600 πιλάφι και ζερντέ σε 3357 επισκέπτες όλο το χρόνο46 Από την άλλη στους ίδιους ισολογι-σμούς του βακουφιού του τεκέ εντοπίζονται δωρεές προβάτων και κα-τσικιών που προσφέρονταν από τους προσκυνητές για τελετουργικούς σκοπούς αλλά και αλόγων Ορισμένες από τις δωρεές που γίνονταν στα μεγάλα ιδρύματα πωλούνταν περιοδικά47 Σε άλλες περιπτώσεις όπως σε αυτή του τεκέ του Χατζή Μπεκτάς το ίδρυμα γινόταν αποδέκτης δω-ρεών φορολογικών προσόδων που αφθονούσαν στην περιοχή ως μαλικια-νέδες (malikacircne) ισόβιες μισθώσεις για το λόγο αυτό η περιουσία του τεκέ του Χατζή Μπεκτάς εμφανίζει μια ενδιαφέρουσα διασπορά στο χώ-ρο περιλαμβάνοντας εκτός από τις γαίες γύρω του κτήσεις εδώ κι εκεί μέχρι το Κίρσεχιρ ακόμα και ως την Καισάρεια τις οποίες θα μπορού-σαμε να παραλληλίσουμε με τα μοναστηριακά laquoμετόχιαraquo48 Οι δωρεές τέλος αφορούσαν τη διακόσμηση του ιδρύματος όπως στην περίπτωση της δωρεάς της ασημένιας θύρας που οδηγεί στο μαυσωλείο του Χατζή Μπεκτάς από τον κυβερνήτη του Κίρσεχιρ το 1610 λίγο πριν ο τεκές αυ-τός περιέλθει στην αφάνεια για έναν αιώνα περίπου49

Τα αρχεία των ορθόδοξων μοναστηριών βρίθουν από ελληνικά και οθωμανικά έγγραφα δωρεών και αφιερώσεων που φαίνεται ότι αποτε-λούσαν σχετικά σταθερό έσοδο γιrsquo αυτά Όταν οι αφιερώσεις επικυρώνο-νταν στο ισλαμικό ιεροδικείο τους αποδιδόταν καθεστώς βακουφιού50 Την laquoπολιτικήraquo σημασία των δωρεών υπογραμμίζει με πολύ ενδιαφέ-ροντα τρόπο μια αναφορά του ηγουμένου της μονής Αγίας Άνδρου του έτους 1624 προς τον καπουντάν πασά μάλλον η οποία καταγγέλει έναν μοναχό που είχε κάνει βακούφι στη μονή την περιουσία του αλλά στη συνέχεια το μετάνιωσε Η επιχειρηματολογία του ηγούμενου είναι πολύ ενδιαφέρουσα καθώς μας δείχνει ότι οι μοναχοί σύγκριναν τους εαυτούς

45 S Faroqhi ldquoThe Worldly Affairs of the Mevlevicirc Dervisheshellipraquo όπ σ 257-259 46 S Faroqhi laquoSeyyid Gazi Revisitedraquo όπ σ 10447 Όπ σ 10148 S Faroqhi laquoThe Tekke of Hacı Bektaşraquo όπ σ 190 192 49 Όπ σ 194 50 Για το καθεστώς αυτών των αφιερώσεων βλ τον προβληματισμό στη μελέτη του

Ιωάννη Χ Αλεξανδρόπουλου στον παρόντα τόμο


248


τους με τους δερβίσηδες όταν απευθύνονταν στην οθωμανική εξουσία laquoΤο εν λόγω μοναστήρι μοιάζει με τεκέ των μουσουλμάνων mdash άπαγε της συγκρίσεωςraquo προσθέτει ο καδής που γράφει την αναφορά για λο-γαριασμό των μοναχών laquoΠερνούν και διαμένουν σε αυτό ένα σωρό επι-σκέπτες και διερχόμενοι Επιπλέον όταν υπάρχει σιτοδεία και ακρίβεια επωφελούνται από το μοναστήρι ένα σωρό ραγιάδες Σε περίπτωση που ο παπα-Φραντζέσκος ο καταγγελόμενος μοναχός ανακαλέσει το βακούφι και πουλήσει τα μούλκια του σε άλλον θα το ανακαλέσουν και πολλοί άλλοι με αποτέλεσμα να διαλυθεί το βακούφι του μοναστηριού και οι επι-σκέπτες και οι διερχόμενοι να ζημιωθούνraquo51

Είναι γνωστό τέλος ότι η οθωμανική κεντρική διοίκηση διέθετε επι-χορηγήσεις (rugan baha) σε τακτική ή έκτακτη βάση σε δερβίσικους τεκέδες όπως στο ίδρυμα του Μεβλανά Τζελαλεντίν Ρουμή στο Ικόνιο τον 17ο αιώνα52 και στον τεκέ του Σεγίτ Γαζή κοντά στο Εσκί-σεχίρ53 Ο τεκές του Σεγίτ Γαζή λάμβανε επίσης στη διάρκεια του 16ου αιώνα επιχορήγηση σε είδος ρύζι από τους ορυζώνες του Μπέισεχιρ ένα μέρος του οποίου πουλούσε για να εξασφαλίσει χρηματικά εισοδήματα54 Στην κρατική επιχορήγηση στηρίζονταν επίσης οι τεκέδες των Μεβλεβήδων στην Κωνσταντινούπολη τον 19ο αιώνα55

Είναι ενδιαφέρον να επισημανθεί ότι το γεγονός πως οι τεκέδες επιχο-ρηγούνταν για τη συντήρησή τους οδήγησε στις αρχές του 20ού αιώνα στο πλαίσιο των νέων νοοτροπιών που διαμορφώθηκαν στην κοινωνία για την εργασία στην αντίληψη ότι οι δερβίσηδες αποτελούσαν παράσιτα Ταιριάζει με το θέμα της παρούσας μελέτης να αναφερθεί μια τουρκι-κή έκφραση που μάλλον χρονολογείται από αυτά τα χρόνια laquoGacircvurun tembeli keşiş Muumlsluumlmanın tembeli dervişraquo (Οι τεμπέληδες γκιαούρηδες ονομάζονται μοναχοί και οι τεμπέληδες μουσουλμάνοι δερβίσηδες)56

51 Η Κολοβός H νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Πρώτη προσ-έγγιση με βάση τα οθωμανικά έγγραφα της Καϊρείου Βιβλιοθήκης Άνδρος 2006 σ 151-152 και 243-244

52 S Faroqhi laquoThe Worldly Affairs of the Mevlevicirc Dervishesraquo όπ σ 256 Η επιχορή-γηση προερχόταν από τον κεφαλικό φόρο των μη μουσουλμάνων της περιοχής του Ικονίου

53 S Faroqhi laquoSeyyid Gazi Revisitedraquo όπ σ 98 και υποσημ 28 54 Όπ σ 99-100 55 K Kreiser laquoThe Dervish Livingraquo όπ 56 Την έκφραση χρησιμοποιεί ως motto στη μελέτη του ο K Kreiser laquoThe Dervish Liv-

ingraquo όπ σ 49


249


Στα χρόνια των Οθωμανών βέβαια οι ορθόδοξοι μοναχοί δε θα μπο-ρούσαν να ελπίζουν σε τέτοιου είδους επιχορηγήσεις από τους Οθωμα-νούς σουλτάνους Αλλά τουλάχιστον οι Αγιορείτες μπορούσαν να διεκ-δικήσουν την οικονομική υποστήριξη των ομόδοξων ηγεμόνων της Βλα-χίας και της Μολδαβίας57 Τέτοιου είδους οικονομική υποστήριξη ήταν απαραίτητη ιδιαίτερα για τη συντήρηση ή την ανάπτυξη οικοδομικών προγραμμάτων Η αθωνική μονή Ξηροποτάμου για παράδειγμα επι-σκεύασε και διακόσμησε το γκρεμισμένο καθολικό της το 1564 στηρι-ζόμενη σε γενναία χορηγία του ηγεμόνα της Μολδαβίας58 Ο τεκές του Σεγίτ Γαζή στο β΄ μισό του 16ου αιώνα χρειαζόταν επίσης ενίσχυση για το οικοδομικό του πρόγραμμα που περιλάμβανε την επισκευή για να μη στάζει η στέγη του τζαμιού Το προσκύνημα είχε την τύχη να δεχθεί την επίσκεψη του επαρχιακού διοικητή κατά την επιστροφή του από μια εκ-στρατεία στα ανατολικά ο οποίος έπεισε την κεντρική διοίκηση να δωρί-σει ένα μεγάλο ποσό για τις επισκευές59

Επιχειρήθηκε παραπάνω μια συγκριτική επισκόπηση των οικονο-μικών δραστηριοτήτων των δερβίσικων τεκέδων και των ορθόδοξων μοναστηριών Ας επανέλθουμε τώρα σύντομα στο πεδίο του πολιτικού Μια γενική παρατήρηση που μπορεί να γίνει είναι ότι στην οθωμανική κοινωνία μοναστήρια και τεκέδες βρίσκονταν σε σταθερή laquoγραμμή επι-κοινωνίαςraquo με την Κωνσταντινούπολη το κέντρο της πολιτικής εξουσί-ας Όταν ένα παράδειγμα μεταξύ αρκετών το 1610-11 οι απόγονοι του σεΐχη Χατζή Πιρή στο Καραχισάρ-ι Σαρκή πιέστηκαν να καταβάλουν έκτακτους φόρους καθώς και σιτηρά για τα στρατεύματα στο ανατολικό μέτωπο παραπονέθηκαν στο αυτοκρατορικό συμβούλιο παρουσιάζοντας την έγγραφη απαλλαγή τους από τέτοιου είδους φορολογία και πέτυχαν να επιβεβαιώσουν το προνόμιό τους60 Σε ορισμένες περιπτώσεις οι σεΐ-

57 Βλ σχετικά P Ş Nasturel Le Mont Athos et les Roumains Recherches sur leurs relations du milieu du XIVe siegravecle agrave 1654 Ρώμη 1986 Για τις χορηγίες των ηγεμόνων προς τα μοναστήρια βλ επίσης την περίπτωση της μονής Χιλανδαρίου A Fotić laquoAdapta-tion and Survival Hilandar in the Ottoman Empire (15th-17th centuries)raquo Hilandar Monastery επιμ G Subotić Βελιγράδι 1998 σ 93-100

58 Βλ Η Κολοβός laquoΝέα στοιχεία για την ιστορία του Καθολικού της Μονής Ξηροπο-τάμουraquo Κληρονομία 29 (1997) σ 121-153

59 S Faroqhi laquoSeyyid Gazi Revisitedraquo όπ σ 105-106 60 S Faroqhi laquoSainthood as a Means of Self-Defense in Seventeenth-Century Ottoman

Anatoliaraquo Coping with the State Political Conflict and Crime in the Ottoman Empire 1550-1720 Κωνσταντινούπολη 1995 σ 49-51 (Η μελέτη έχει ανατυπωθεί με άλλη


250


χηδες των τεκέδων θεωρούσαν αποστολή τους να επιχειρήσουν να προ-στατεύσουν τους αγρότες της περιοχής τους από τις πιέσεις των επαρ-χιακών κυβερνητών και των ανθρώπων τους όπως στην περίπτωση του χαλβετή σεΐχη Αλή στο Ντενιζλί ο οποίος στην αντιπαράθεσή του αυτή στις αρχές του 17ου αιώνα χρησιμοποίησε αναφορά στον ανταλετναμέ το σύγχρονο σουλτανικό έγγραφο που απαγόρευε τις διαδεδομένες πρα-κτικές πίεσης των επαρχιακών διοικητών και των ανθρώπων τους είναι πολύ πιθανό ότι χρησιμοποίησε και τα δίκτυα των τεκέδων των χαλβετή-δων στην Κωνσταντινούπολη για να πετύχει μια ευνοϊκή απάντηση της κεντρικής διοίκησης στο αίτημά του61 Τα ίδια περίπου χρόνια το 1617 ο διάσημος σεΐχης Μαχμούτ Χουνταή μπορούσε να εξασφαλίσει φορο-λογικές απαλλαγές για το χωριό του62 Τα αθωνικά μοναστήρια όπως η μονή Ξηροποτάμου κατέφευγαν συχνά στην Κωνσταντινούπολη για να εξασφαλίσουν την προστασία τους από αυθαιρεσίες των φοροεισπρακτό-ρων ή για να επιλύσουν τις μεταξύ τους συνοριακές διαφορές63

Από την άλλη πλευρά όταν οι συνθήκες άλλαζαν φαίνεται ότι τόσο οι τεκέδες όσο και τα μοναστήρια ήταν σε θέση να ελιχθούν ώστε να προστα-τεύσουν τα συμφέροντά τους Όταν οι νομάδες οπαδοί ενός υποτιθέμενου Σαχ Ισμαήλ εμφανίστηκαν στον τεκέ του Χατζή Μπεκτάς γνωρίζουμε ότι προχώρησαν σε θυσίες ζώων σε ένδειξη σεβασμού στον άγιο Η πηγή που έχει μελετηθεί δεν καταγράφει καμία συμμετοχή των δερβίσηδων του τεκέ αλλά μπορεί να υποτεθεί ότι συναίνεσαν σε αυτό Άλλοι σεΐχη-δες όπως ένας Μπεκτάς σε έναν τεκέ ενός χωριού κοντά στο Ιλγκίν συ-νεργάστηκαν ενεργά με ηγέτες των Τζελαλήδων64 Η μονή Αγίας στην Άνδρο στη διάρκεια του Κρητικού Πολέμου φαίνεται από την άλλη πλευ-

σελιδαρίθμηση από τον τόμο Manifestations of Sainthood in Islam επιμ G Smith και C Ernst Κωνσταντινούπολη 1993 σ 193-208)

61 Όπ σ 52-5362 S Faroqhi Κουλτούρα και καθημερινή ζωή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από τον Με-

σαίωνα ως τις αρχές του 20ού αιώνα μετ Κ Παπακωνσταντίνου Αθήνα 2000 σ 96 Πρβλ για τις διεκδικήσεις των δερβίσηδων του τεκέ του Χατζή Μπεκτάς για επικύ-ρωση των φορολογικών τους απαλλαγών και προνομίων τον 18ο αιώνα S Faroqhi laquoThe Tekke of Hacı Bektaşraquo όπ σ 195-197

63 Βλ Η Κολοβός laquoΧωρικοί και μοναχοίraquo όπ τ Α΄ σ 243-256 και 164-183 αντί-στοιχα

64 S Faroqhi laquoSainthoodhellipraquo όπ σ 51-52 Έχει επισημανθεί (όπ σ 57-58) σε ότι αφορά τους μπεκτασήδες ότι έχοντας ως στόχο να φέρουν τους ετερόδοξους πλη-θυσμούς της Μικράς Ασίας στο δρόμο του σουνιτικού ισλάμ είχαν τη δυνατότητα να νομιμοποιούν τις πρακτικές τους ενσωματώνοντάς τες


251


ρά ότι ακολουθούσε μια πιο ισορροπημένη στάση γνωρίζουμε ότι παρεί-χε πληροφορίες στους Βενετούς αλλά από την άλλη πλευρά βοηθούσε και μουσουλμάνους φυγάδες να περάσουν σε ασφαλή οθωμανικά εδάφη65

Η παρούσα μελέτη δεν έχει στόχο να καλύψει συνολικά το θέμα της συγκριτικής προσέγγισης ορθόδοξων μοναστηριών και δερβίσικων τεκέ-δων κατά τους οθωμανικούς χρόνους Από την πρώτη προσέγγιση προκύ-πτουν όμως ορισμένα αρχικά συμπεράσματα ως υποθέσεις εργασίας για μια ευρύτερη έρευνα Είναι νομίζω σχετικά σαφές ότι ως ιδρύματα που λειτουργούσαν μέσα στην αγροτική οικονομία τεκέδες και μοναστήρια των οθωμανικών χρόνων παρά τη θρησκευτική διαφορά παρουσιάζουν ένα κοινό προφίλ Για την εξουσία φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία η λειτουργία τους που laquoοργανώνειraquo την αγροτική οικονομία αποδίδοντας φόρους και ασφάλεια στην ύπαιθρο Οι δερβίσηδες αποτελούσαν σε πολ-λές περιπτώσεις mdashοι Χαλβετήδες για παράδειγμα όπως τους έχει μελε-τήσει η Nathalie Clayermdash66 ιδεολογικούς εκφραστές του σουνιτικού δόγ-ματος της οθωμανικής εξουσίας εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο την πολιτική προστασία για τους τεκέδες που ίδρυαν και τα δίκτυά τους Από την άλλη θρησκευτική πλευρά οι ορθόδοξοι μοναχοί δε θεωρούνταν γενι-κά ιδιαίτερα κατά τους πρώτους οθωμανικούς αιώνες ότι αποτελούσαν κίνδυνο για την οθωμανική εξουσία εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο την πολιτική ανοχή για τα μοναστήρια που ίδρυαν και τα δίκτυά τους Εν τέλει για την οθωμανική εξουσία δερβίσηδες και μοναχοί αποτελούσαν εφόσον υπάκουαν σε αυτή δυνάμει φορείς της νομιμοποίησής της στην αγροτική ύπαιθρο

65 H Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου όπ σ 66-68 66 N Clayer Mystiques Etat et socieacuteteacute Les Halvetis dans lrsquoaire balkanique de la fin du XVe

siegravecle agrave nos jours Leiden Νέα Υόρκη Κολωνία 1994


236


στη Μικρά Ασία συμβάλλοντας στον αποικισμό της από τους επήλυδες που προέρχονταν από την Κεντρική Ασία αλλά και στον εξισλαμισμό των πληθυσμών που ζούσαν ήδη εκεί Για τους πρώτους Οθωμανούς όπως και για τους προγενέστερους ή σύγχρονούς τους μουσουλμάνους ηγεμό-νες στην Μικρά Ασία η προσέλκυση αυτών των laquoαποικιστών δερβίση-δωνraquo όπως τους ονόμασε επιτυχημένα ο Oumlmer Lutfi Barkan2 συνέβαλε στον έλεγχο του χώρου εκτός από κέντρα του ισλάμ οι τεκέδες τους λει-τουργούσαν ως μονάδες αγροτικής παραγωγής και τμήματα ενός εκτε-ταμένου δικτύου επικοινωνίας Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο οι πρώτοι Οθωμανοί σουλτάνοι υποστήριξαν με δωρεές με καθεστώς βακουφιού την ίδρυση και τη λειτουργία δερβίσικων τεκέδων τόσο στη Μικρά Ασία όσο και στη βαλκανική χερσόνησο

Ας εξετάσουμε ένα παράδειγμα Η ίδρυση του τεκέ του Κιζίλ Ντελή που λειτουργεί μέχρι σήμερα στη Ρούσα του Έβρου είναι χαρακτηριστι-κή3 Σύμφωνα με το βίο του γραμμένο πιθανώς στα τέλη του 15ου αιώνα ο Σεγίτ Αλή Σουλτάν ή Κιζίλ Ντελή ο οποίος προερχόταν από το Χορα-σάν μαζί με άλλα πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στην κατάκτηση της Ρού-μιλης για λογαριασμό του ισλάμ συνόδευε τον Σουλεϊμάν Πασά τον γιο του οθωμανού ηγεμόνα Ορχάν στις πρώτες κατακτήσεις στη Θράκη τη δεκαετία του 1350 Ένα κατά πολύ μεταγενέστερο κατάστιχο του έτους 156869 αναφέρει ότι ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α΄ του παραχώρησε στα 140102 την κυριότητα μιας σειράς μεζράδων γεωργικών περιοχών στα δυτικά του Διδυμοτείχου τα οποία μετέτρεψε σε οικογενειακό βακούφι (evlacirctlık vakfı) Για τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Α΄ είναι προφανές ότι με τη δωρεά του προς τον Σεγίτ Αλή Σουλτάν επιβράβευε έναν μαχητή για το ισλάμ στην κατάκτηση της βαλκανικής χερσονήσου εξασφαλίζοντας την ίδια στιγμή τους όρους για την εγκατάστασή του σε έναν υπό κατάκτηση χώρο Η επιλογή της θέσης για την ίδρυση του τεκέ δε φαίνεται να ήταν

2 Ouml L Barkan laquoOsmanlı imparatorluğunda bir iskacircn ve kolonizasyon metodu olarak va-kıflar ve temlikler I İstila devirlerinin kolonizatoumlr Tuumlrk dervişleri ve zacircviyelerraquo Vakıflar Dergisi 2 (1942) σ 279-386

3 Για την ίδρυση του τεκέ βλ Iregravene Beldiceanu-Steinherr laquoSeyyid lsquoAli Sultan drsquoapregraves les registres ottomans lrsquoinstallation de lrsquoislam heacuteteacuterodoxe en Thraceraquo The Via Egna-tia Under Ottoman Rule (1380-1699) επιμ Elizabeth Zachariadou Ρέθυμνο 1996 σ 45-66 Πρβλ την πρόσφατη μελέτη του R Yıldırım laquoHistory Beneath Clouds of Legend Seyyid Ali Sultan and His Place in the Early Ottoman History According to Legends Narratives and Archival Evidenceraquo International Journal of Turkish Studies 15 (2009) σ 21-62


237








238








239










240











241








242










243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







237








238








239










240











241








242










243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







238








239










240











241








242










243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







239










240











241








242










243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







240











241








242










243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







241








242










243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







242










243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







243







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







244









245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







245







104


246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







246









247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







247







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







248








ingraquo όπ σ 49


249









250










251







249









250










251







250










251







251





