Ιστοριογραφία της Γαλλικής ΕπανάστασηςΙστορικό Δοκίμιο που μελετά τα ερμηνευτικά ρεύματα του 19ου και 20ου αιώνα και τους κύριους εκφραστές αυτών

ΔΙΑΤΟΜΕΑΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ - ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ»

Πρόλογος

Η επανάσταση που άλλαξε τον ρου της ιστορίας και έθεσε τη

διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον παλιό κόσμο των προκαταλήψεων

και στον νέο κόσμο της νεωτερικότητας είναι η Γαλλική

Επανάσταση. Θεωρείται η σημαντικότερη από κάθε άλλη σύγχρονή

της, γιατί έγινε στην ισχυρότερη και πολυπληθέστερη χώρα της

Ευρώπης, οδήγησε στη θεαματική κατάρρευση του κράτους και του

συστήματος διακυβέρνησης του, είχε χαρακτήρα μαζικής

κοινωνικής επανάστασης και απέκτησε οικουμενικές διαστάσεις,

καθώς αποτέλεσε το πρότυπο για όλα τα επόμενα

επαναστατικά κινήματα1.

Από τη δεκαετία του 1950 μέχρι σήμερα, οι ιστορικοί έχουν

προσδιορίσει τα αίτια της επανάστασης στις εξής κατηγορίες:

οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά και πολιτικά. Κοινή

συνισταμένη όλων των παραγόντων αποτελούν τα οικονομικά αίτια

καθώς, παρόλη την παραδοσιακά ασταθή Γαλλική οικονομία, το 18ο

αιώνα η κατάσταση επιδεινώθηκε σε μη αναστρέψιμο βαθμό. Η

Γαλλική οικονομία δεν άντεξε τον συνεχή ανταγωνισμό για τη

διατήρηση του διεθνούς ρόλου της ως μία μεγάλη δύναμη, παρά τα

υψηλά της έσοδα από τις αποικίες της. Επίσης, η δαπανηρή

εμπλοκή της στον Αμερικανικό πόλεμο της Ανεξαρτησίας και οι

επανειλημμένες φυσικές καταστροφές λόγω της ξηρασίας

συνέβαλλαν καταλυτικά στην τελική οικονομική κρίση. Αυτή η

οικονομική κρίση παρείχε τις ιδανικές συνθήκες για την

ενεργοποίηση όλων των υπόλοιπων υφιστάμενων παραγόντων και

οδήγησε στην έκρηξη ενός κατακλυσμικού γεγονότος, της Γαλλικής

Επανάστασης.

1 E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, 1789-1848, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005, σελ. 85-86.

2

Ιστορικά, υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις αυτού του

γεγονότος εξαιτίας της ασυμφωνίας ως προς τη φύση και τη

σημασία των αιτίων που προκάλεσαν τα γεγονότα της Γαλλικής

Επανάστασης. Σε αυτό το δοκίμιο, επιχειρείται η παρουσίαση

όλων αυτών των διαφορετικών προσεγγίσεων μέσα από τις

ιστορικές ερμηνευτικές σχολές που τις αντιπροσωπεύουν και το

ιστορικό έργο μερικών εκ των κύριων εκφραστών αυτών των

σχολών.

Η συντηρητική σχολή

Η συντηρητική ερμηνεία της Επανάστασης όπως εκφράζεται

από τον Joseph de Maistre (1753–1821) παρουσιάζει τη Γαλλική

Επανάσταση ως «an illegitimate, bloodthirsty usurpation of

legitimate rulers»2. Σύμφωνα λοιπόν με την συντηρητική

ιστοριογραφία, η επανάσταση κατόρθωσε μόνο ότι ήδη είχε

δρομολογηθεί με την προσθήκη περιττής βίας και εχθρότητας. Η

Ρωμαιοκαθολική εκδοχή της, με κύριο εκφραστή τον Augustin

Cochin, τονίζει τις επιθέσεις στη Θρησκεία και την Εκκλησία,

τις βιαιότητες της περιόδου της τρομοκρατίας και εξυψώνει τον

πολιτικό συντηρητισμό των Καθολικών, των οποίων τα σχολεία

βρίσκονται υπό διωγμό σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα3.

2 Maistre Joseph Marie, Considerations on France, Εισαγωγή Isaiah Berlin, Cambridge University Press, Cambridge

1994,

σελ. 9.Βλέπε:http://www.sveinbjorn.org/maistre_unusual_reactionary

3 Doyle William, The French Revolution: A very short introduction, Oxford University Press, 2001.

Francois Furet, Interpreting the French Revolution, Cambridge University Press, Cambridge 1981, σελ. 164-

191.

3

Η φιλελεύθερη σχολή

Στην ιστοριογραφία, η πρωτοπορία στη μελέτη της γαλλικής

επανάστασης αλλάζει χέρια γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα.

Φιλελεύθεροι ιστορικοί, όπως ο Alexis de Tocqueville (1805-

1859) και ο Alphonse Aulard (1849-1928), κυριαρχούν σε αυτό

το πεδίο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ωστόσο, η έναρξη της

επανάστασης των Μπολσεβίκων στη Ρωσία θέτει υπό αμφισβήτηση

τον φιλελευθερισμό στους ακαδημαϊκούς κύκλους της Γαλλίας4. Η

4 Alphonse Aulard, The French Revolution: A Political History, 1789-1804, Charles Scribner’s Sons, New York 1910.

4

φιλελεύθερη ερμηνεία της Επανάστασης, όπως εκφράζεται από τον

πολιτικό François Guizot (1787–1874), τον Alphonse Aulard

(1849-1928), θεωρεί ως βασική αιτία έκρηξης της επανάστασης,

την κατάρρευση της αντιδραστικής αριστοκρατίας μέσω της ανόδου

των Ιδεών του Διαφωτισμού και των ατόμων που τις εκφράζουν5. Η

Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου διασφαλίζει την ισότητα

και την ελευθερία των πολιτών, οδηγεί στην σταδιακή κατάργηση

της δουλείας, επανακαθορίζει τις ατομικές σχέσεις, τονώνει την

εθνική ενότητα και εκμοντερνίζει κάθε πλευρά της Γαλλικής

πολιτικής, κοινωνικής, πολιτιστικής, θρησκευτικής και

οικονομικής ζωής. Τέλος, η ήττα της αντιδραστικής Καθολικής

εκκλησίας εκλαμβάνεται ως ένα κομβικής σημασίας κατόρθωμα

καθώς θα ενθαρρύνει τους Γάλλους μεταρρυθμιστές των επόμενων

αιώνων να συνεχίσουν την προσπάθεια περαιτέρω αποδυνάμωσης του

ρόλου της Εκκλησίας.6

Alexis de Tocqueville, The Old Regime and the French Revolution., Μετάφραση Alan S. Kahan, Harper and Brothers

Publishing, New York 1919. Βλέπε:http://www.archive.org/stream/oldregimeandrev00tocqgoog#page/n8/mode/1up

5 Alphonse Aulard, The French Revolution: A Political History, 1789-1804, ο.π, σελ.225-231.

Claude Lefort, Writing the political test, Αγγλική Μετάφραση από David Curtis, Duke University Press, 2000, σελ. 86-

95.

6 Claude Lefort, ο.π, σελ. 86-107.

Mona Ozouf- Francois Furet, A Critical Dictionary of the French Revolution, The Belknap Press of Harvard University Press,

Cambridge 1989, σελ. 881-1032.

5

Η Μαρξιστική σχολή

Η Μαρξιστική Ιστοριογραφία, που κυριάρχησε κατά το μέσο

του 20ου αιώνα, υποστηρίζει ότι οι οικονομικοί παράγοντες

καθιστούν την επανάσταση αναπόφευκτη, της δίνουν ισχύ και την

καθιστούν ένα κορυφαίο μοντέλο λαϊκής επανάστασης για τους

σοσιαλιστές του 20ου αιώνα7.

Οι Μαρξιστές, έχοντας ως κύριους εκφραστές τους Albert

Mathiez (1874–1932)8, Georges Lefebvre (1874-1959)9, και Albert

Soboul (1914-1982)10, διακρίνουν τη Γαλλική Επανάσταση σε δύο

στάδια: Αρχικά, μια φιλελεύθερη επανάσταση των αστών (1789)

εναντίον των φεουδαρχών Αριστοκρατών, και εν συνεχεία μια

δραστικότερη δημοκρατικού τύπου επανάσταση των επαρχιωτών

φτωχών, γνωστοί και ως sans-culottes, εναντίον των αστών

ηγετών11. Οι εύποροι έμποροι και επιχειρηματίες( οι αστοί),

όντας ενοχλημένοι από τον τρόπο του κυβερνούσαν οι ευγενείς,

συνειδητοποιούν την ταξική τους ταυτότητα, διεκδικούν, αρχικά,

την εξουσία από την ανώτερη κοινωνική τάξη το 1789, και εν

συνεχεία (την περίοδο 1791-1799) συγκρούονται με τους εργάτες

των πόλεων και τους φτωχούς, οι οποίοι κινητοποιούνται και

αυτοί με στόχο την κατάληψη της εξουσίας12. Αυτή η σύγκρουση

7 George Comninel, Rethinking the French Revolution-Marxist and Revisionist Challenge, NY 1987, σελ.179-196.

Peter Kropotkin, The Great French Revolution (1789-1793), Translation N.F. Dryhurst, Vanguard Publications, New York

1927. σελ. 8-10.

8 Albert Mathiez, The French Revolution, Αγγλική Μετάφραση από Catherine Alison Phillips, Russell & Russell, New

York 1962. 

9 George Lefevre, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μετάφραση Σ. Μαρκέτος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003.

10, Albert Soboul, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μετάφραση Κ. Ζαρούκα, Εκδοτικός οίκος ΙΩΑΝ. Ν. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΑΘΗΝΑΙ 1967.

11 George Lefevre, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ο.π, σελ. 122-151.

Albert Soboul, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ο.π, σελ.72-84.

Albert Soboul, The Sans-Culottes: The Popular Movement and Revolutionary Government, 1793-1794 , Doubleday and Company, NY. Η φράση

"equal incomes" υπάρχει στη σελ.52.

12 George Lefevre, ο.π, σελ. 152.

Albert Soboul, ο.π, σελ. 64-65.

6

προκαλεί δραστικές αλλαγές στη Γαλλία και αποτελεί ιστορικά

την περίοδο της επίσημης σύστασης της Γαλλικής πολιτικής

Αριστεράς.

Ο πιο πρώιμος εκφραστής της νέας προλεταριακής έκφρασης

στη Γαλλίας είναι ο Albert Mathiez, παρά το γεγονός ότι

ορισμένες από τις απόψεις του δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς

μετά την εκδήλωση της σχολής του Furet. Ο Mathiez γεννήθηκε σε

μια επαρχιακή πόλη από μία αγροτική οικογένεια στο

FrancheComte το 187413. Απέκτησε υποτροφία στο ίδρυμα Thiers το

1900 και εκεί αρχίζει να εργάζεται για τη διδακτορική διατριβή

του υπό την εποπτεία του Alphonse Aulard ενώ το 1926 αποκτά

μόνιμη έδρα διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού14. Στο

έργο του για τη Γαλλική επανάσταση, ασπάζεται τις συμβατικές

μαρξιστικές αντιλήψεις της εποχής και αντιμετωπίζει τη Γαλλική

Επανάσταση ως μια σειρά κρίσεων της ταξικής πάλης που

καταλήγουν στην κυριαρχία της αστικής τάξης ("bourgeoisie")15.

Όπως ισχυρίζεται, το 1792 υπήρχαν κομμουνιστές αν και αναφέρει

ότι δεν σχηματίζουν ένα πολιτικό κόμμα καθώς οι περισσότεροι

από αυτούς δεν γνωρίζουν την ύπαρξη του άλλου16.

Κάθε μαρξιστής ιστορικός είχε τα είδωλα του και την

ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία του. Για παράδειγμα, ο Mathiez

αποτελεί θαυμαστή του Ροβεσπιέρου 17. Στο 2ο κεφάλαιο του τρίτου

βιβλίου της Γαλλικής Επανάστασης, που ονομάζεται «Η πρώιμη φάση

της Μεγάλης Επιτροπής Δημόσιας Ασφάλειας», η άνοδος του

Ροβεσπιέρου στην εξουσία στις Ιουλίου 27 του 1793

παρουσιάζεται ως μία πράξη που αποτελεί μια μεγάλη πηγή

13 The International Who’s Who, 1996-1997, Europa Publishing, London 1996, σελ. 532.

14 Albert Mathiez, The French Revolution , ο.π, σελ. 230.

15Albert Mathiez,ο.π, σελ. 210.

16 ο.π, σελ. 341-350.

17 ο.π, σελ. 349-350.

7

παρηγοριάς για την εργατική τάξη που πρόσφατα έχασε τον ήρωα

και εκφραστή της, Marat18. Με θαυμασμό ο Mathiez αναφέρει ότι:

«ο Ροβεσπιέρος έφερε στην επιτροπή όχι μόνο τις σπάνιες προσωπικές ικανότητες

του, την ψυχραιμία και το θάρρος, την οξεία αντίληψη, την τρομερή ευγλωττία, την

αξιοσημείωτη ικανότητα διαχείρισης και άλλα πολλά»19.

Από το 1960 και έπειτα, οι υποστηρικτές, τα θεσμικά

όργανα, και οι παραλλαγές της μαρξιστικής ερμηνείας

αυξάνονται. Μετά το θάνατό του Mathiez, ο Georges Lefebvre θα

αναλάβει ηγετικό ρόλο στην Σχολή των «Robespierrest σπουδών»

και της σχολής ιστορικής έρευνας, «Annales historiques de la Revolution

francaise»20. Αμέσως, οι συνάδελφοί του, του ζητούν να αναλάβει

την Προεδρία της Επιτροπής «economique et sociale de la Revolution francaise»

(η οποία είχε δημιουργηθεί τον Ιανουάριο του 1904). Πέντε

χρόνια αργότερα, το 1937, ο Lefebvre γίνεται Πρόεδρος του

τμήματος Ιστορίας της Γαλλικής Επανάστασης στη Σορβόννη. Αυτό

αποτελεί ένα πραξικόπημα για την Μαρξιστές, επειδή ο Aulard

είχε πρώτος καταλάβει αυτή την βαρυσήμαντη θέση21.

Μία αυστηρή Μαρξιστική-λενινιστική ορολογία προήλθε

επίσης από τον Alfred-Marius Soboul (1914-1982)22. Ο Soboul

επαναλαμβάνει και διευρύνει την ερμηνευτική του Lefebvre καθώς

ισχυρίζεται ότι υπήρχε ένα "αστικό προλεταριάτο" στο Παρίσι

τη δεκαετία του 1790 το οποίο και κυριαρχεί μετά την άτυπη

μάχη του με την εργατική τάξη23. Ο Soboul έχει σαφή άποψη που ο

ίδιος επαναλαμβάνει συνεχώς: "Η γαλλική επανάσταση, μαζί με18 ο.π, σελ. 579- 581.

19 Albert Mathiez, ο.π, σελ. 579-581.

20 βλέπε: http://en.wikipedia.org/wiki/Georges_Lefebvre

21 Mona Ozouf- Francois Furet, ο.π, σελ.822.

22 Albert Soboul, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ο.π.

23 Albert Soboul, ο.π, σελ.126-136.

Ο ίδιος,The Parisian Sans-Culottes and the French Revolution, 1793-1794, Clarendon Press, Oxford 1964, σελ.18-55.

Barry Rothaus and others, Historical Dictionary of the French Revolution, 1789-1799, Greenwood Press, Westport 1985, σελ.

581.

8

τις αγγλικές επαναστάσεις του 17ου αιώνα, αποτελούν το

αποκορύφωμα μιας μακροπρόθεσμης οικονομικής και κοινωνικής

εξέλιξη η οποία έφερε την αστική τάξη στην εξουσία»24.

Ο George Rude(1910-1993) ήταν λιγότερο κάθετος από τον

Soboul. Ο Keith McClelland παραδέχτηκε ότι ο Rude μοιράστηκε

ορισμένες από τις ανησυχίες της μαρξιστικής σχολής25. Για

παράδειγμα, υπέφερε πολλά από τις ασάφειες στην ορολογία,

ειδικά σχετικά με την «τάξη» και τους «ανθρώπους» όπως

πολλοί άλλοι Μαρξιστές ιστορικοί26. Ωστόσο, το σημαντικότερο

έργο του, το Πλήθος στη Γαλλική Επανάσταση (1959), αντέχει μέσα στο

χρόνο. Ο Rude διατηρεί τη βαθιά ηθική και πολιτική

ορθολογικότητα των "menu peuple" κατά τη διάρκεια της

καταστροφής της Βαστίλης, τη στιγμή που οι υπόλοιποι Μαρξιστές

Ιστορικοί υποστηρίζουν ότι οι ενέργειες του πλήθους ήταν μόνο

παράλογες και βίαιες27. Όταν όμως, 29 χρόνια αργότερα, ο ίδιος

προσπαθεί να συνδέσει το ιστορικό του έργο με τις

ανακαλύψεις της σχολής του Furet, επικρίνεται από όλους τους

Μαρξιστές συναδέρφους του. Προφανώς, είναι ιδιαίτερα δύσκολο

για ένας πρώην κομμουνιστή, να εκφράσει μια πιο μετριοπαθή

ερμηνεία και να μην δεχθεί αυστηρή κριτική για αυτό. Ο

McClelland σημειώνει ότι θα πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα

στον τομέα της «Μετά-Foucault» ερμηνείας και επισημαίνει ότι

δεν πρέπει να αγνοήσουμε το ιστορικό έργο του Rude αλλά να το

αξιοποιήσουμε για περαιτέρω ιστορική έρευνα28.

24Albert Soboul, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ο.π, σελ. 4,43.

25 Keith McClelland, Radical Philosophy , « http://crane.ukc.ac.uk/cprs/phil/rp/biog/1rude.html.» University of Kent,

Canturbury, Darwin College.

26 ο.π.

27 George Rude, The Social Interpretation of the French Revolution, Από Alfred Cobban, New Statesman, 1964, σελ. 504.

Ο ίδιος, French Government and Society, 1500-1850, the Athelone Press of the University of London, London 1973,

σελ.166-190.

28 Keith McClelland, ο.π.

Christopher A. Kent, "Michel Foucault: Doing History or Undoing It?", Canadian Journal of History,1986, σελ. 371-395.

9

Τέλος, πρέπει να επισημάνουμε και άλλους δύο ιστορικούς

της μαρξιστικής περιόδου: τον Jacquez Godechot και τον Michel

Vovelle29. Ο σημαντικότερος εκ των δύο, ο Vovelle, τονίζει τη

διαμάχη που επικρατεί γύρω από την «αστική επανάσταση» του

1972, όταν ο ίδιος εξετάζει τον Cobban30. Σύμφωνα με τον

Vovelle, ο Cobban ισχυρίζεται ότι δεν υφίστατο καν αστική τάξη

και ότι αυτό που αργότερα ονομάστηκε «μεσαία τάξη», ουσιαστικά

πρόκειται για τους "μη καπιταλιστές πλουσίους" στο χώρο των

ακινήτων, της ενοικίασης γης και των βασιλικών γραφείων31.

Σύμφωνα πάλι με τον ίδιο, η αριστοκρατία της αντίπαλης

πλευράς, κατέχει μια κυρίαρχη θέση στην αύξηση του

βιομηχανικού καπιταλισμού σε διάφορες περιοχές της Γαλλίας

καθώς τους ανήκει ένα μεγάλο μέρος των μέσων παραγωγής32.

Πράγματι, «αστική τάξη» και «αριστοκρατία» σημαίνουν κάτι

μοναδικό για τους μαρξιστές ιστορικούς. Ο Καρλ Μαρξ και η

«ορθοδοξία» του 20ου αιώνα πιστεύουν στην καθολική επικράτηση

της γαλλικής «καπιταλιστικής, επαναστατημένης αστικής τάξης»

εις βάρος του «φεουδαρχικού αριστοκρατικού συστήματος»33. Η

Μαρξιστική ερμηνεία αποτελεί ένα απλό μοντέλο διερεύνησης των

αιτιών της Επανάστασης, των υφιστάμενων εσωτερικών δυνάμεων

και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της ενώ η κυριαρχία της

Αριστεράς στη Γαλλική διανόηση διασφάλισε την κυριαρχία αυτής

της ιστορικής θεώρησης για πολλές δεκαετίες παρόλο που

χαρακτηρίζεται ως ιστορικά ατελής34.

29 Alfred Cobban, Aspects of the French Revolution, George Braziller, New York 1968, σελ. 11.

30 Michel Vovelle, The Fall of the French Monarchy, 1787-1792, Cambridge University Press, Cambridge 1984, σελ. 49-

58.

31 Barry Rothaus and others, Historical Dictionary of the French Revolution, 1789-1799 , Greenwood Press, Westport 1985,

σελ. 120-121.

32 Alfred Cobban, Aspects of the French Revolution , ο.π, σελ. 12.

33 Barry Rothaus, Historical Dictionary of the French Revolution, 1789-1799 , ο.π, σελ. 200-201.

Ραφαηλίδης Βασίλης, Η Μεγάλη Περιπέτεια του Μαρξισμού, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 1999, σελ.180-189.

34 Barry Rothaus, ο.π, σελ.200-202.

10

Η Αναθεωρητική σχολή

Η ιστοριογραφία της γαλλικής επανάστασης αλλάζει ριζικά

τα τελευταία τριάντα χρόνια καθώς το ιστορικό έργο του Alfred

Cobban (1901-1968) και οι ανακαλύψεις της Σχολής του Furet

αποτελούν μια στροφή από το κυρίαρχο μαρξιστικό πρότυπο σε ότι

αφορά την πρώιμη επαναστατική περίοδο.

Όπως ο Άγγλος ιστορικός Alfred Cobban, ως κύριος εκφραστής της

Αγγλοσαξονικής εκδοχής της αναθεωρητικής σχολής, εξηγεί ότι ο

Φεουδαλισμός, ως οικονομικό σύστημα, έχει παρακμάσει πολύ πριν

η Γαλλική επανάσταση εξαφανίσει και τα τελευταία υπολείμματα

του με την Ψήφιση της Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Επίσης, εκεί όπου οι Μαρξιστές ιστορικοί βλέπουν μία

συνειδητοποιημένη καπιταλιστική αστική τάξη, ο Alfred Cobban

διακρίνει μία χαλαρή συγκέντρωση ατόμων από διαφορετικές

κοινωνικές ομάδες όπου περιλαμβάνονται κυρίως κρατικοί

υπάλληλοι και δικηγόροι παρά βιομήχανοι και επιχειρηματίες.

11

Αυτοί οι άντρες καθοδήγησαν την επανάσταση με το σύνθημα της

επανίδρυσης του κράτους και όχι ως σημαιοφόροι του

καπιταλισμού. Ενώ για τους Μαρξιστές ιστορικούς, οι ευγενείς

αποτελούν μία παρασιτική και συντηρητική τάξη, άλλοι ιστορικοί

την παρουσιάζουν ως μία πολυδιάστατη ομάδα ανθρώπων, ανοιχτών

σε νέες ιδέες, που δραστήρια επιδίωκαν τον πολιτικό και

οικονομικό εκμοντερνισμό της Γαλλίας35.

Ένα ιστορικό ερμηνευτικό ρεύμα που έχει ως στόχο να

αντικαταστήσει τη Μαρξιστική ιστορική θεώρηση είναι το τμήμα

ιστορίας του «Ecole pratique des hautes etudes» με κύριο

εκφραστή τον François Furet (1927-1997)36, ο οποίος υποστηρίζει

ότι η Γαλλική Επανάσταση μπορεί να προσδιοριστεί καλύτερα ως

νίκη του Διαφωτισμού, κυρίως όπως τον εκφράζει η σχολή του

Rousseau σε ζητήματα κοινωνικού περιεχομένου, καθώς αυτό που

κυριάρχησε ήταν οι ιδεολογικές δυνάμεις και όχι οι ταξικές ή

οι οικονομικές37.

Ο Francois Furet (1927-σήμερα) δηλώνει με αυτοπεποίθηση

ότι η επανάσταση είχε τελειώσει ήδη από το 1789 και ο ίδιος

όπως και όλοι οι ιστορικοί που αποτελούν μέλη της σχολής του,

εκθέτουν μια πληθώρα αποδεικτικών στοιχείων για να

35 Michel Vovelle, The Fall of the French Monarchy, 1787-1792 , ο.π, σελ. 49-58.

Alfred Cobban, The Social Interpretation of the French Revolution, 1962.

Doyle William, The Oxford History of the French Revolution, Oxford 1989 , Κεφάλαιο 2.

John Dunne, Fifty Years of Rewriting the French Revolution: Signposts Main Landmarks and Current Directions in the Historiographical Debate,

History Review, 1998, σελ.8.

36 Burke Peter, THE FRENCH HISTORICAL REVOLUTION-The Annales School 1929-89 ,Stanford University Press, California

1990, σελ. 77.

Η ημερομηνία γέννησης του Furet αναφέρεται στο The International Who’s Who, 1996-1997 ,Europa Publishing,

London 1996, σελ.532.

37 Francois Furet &Denis Richet, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μετάφραση Η. Αθανασιάδη & Β. Μαργώνη, Εκδόσεις Εστία,

Αθήνα 1997.Πρόλογος.

Doyle William, The Oxford History of the French Revolution, ο.π, σελ. 411-425.

12

υποστηρίξουν ότι ο Μαρξισμός-Λενινισμός είναι ανεφάρμοστος για

την αντικειμενική μελέτη των γεγονότων του 18ου αιώνα38.

Μέχρι την εμφάνιση της σχολής του Furet, κανείς δεν έχει

συνδυάσει με επιτυχία τις διάφορες εκδοχές της σύγχρονης

ιστοριογραφίας. Έτσι πλέον, ένα δίλημμα ήταν αισθητό. Θα ήταν

δυνατό να συνδυαστούν αυτές οι δύο αποκλίνουσες εργασίες από

τους σύγχρονους ιστορικούς; Επίσης, θα μπορούσε ποτέ να

υπάρχει οποιαδήποτε συσχέτιση μεταξύ της Μαρξιστικής

ιστοριογραφίας και της ιστοριογραφίας της σχολής του Furet;

Ο καθηγητής Cobban και ο Francois Furet δρομολόγησαν την

ιστορική διαλεύκανση αυτών των "παρερμηνειών" στην

εγκυκλοπαίδεια του γαλλικού Επαναστατικού Μαρξισμού.

Ο Cobban έχει ως κύριο στόχο να ακυρώσει το "Ορθόδοξο"

πρότυπο του Μαρξισμού που κατείχε δεσπόζουσα θέση στην διεθνή

ιστοριογραφία39. Η ιστορική του έρευνα αποκαλύπτει ότι η

εφαρμογή της ιστορικής ερμηνείας μέσω της χρήσης στερεοτύπων

αποτελεί συνέπεια δογματικών ή αντι-ιστορικών ερμηνειών. Προς

το τέλος της ζωής του, επαναλαμβάνει την κεντρική θέση της

ερμηνευτικής του: «Η κυρίαρχη αλλαγή δεν έγινε στην πολιτική αλλά στην ίδια

την κοινωνία, στο φόρεμα, γλώσσα και κυρίως στη νομοθεσία. Το αναφέρω αυτό

ειλικρινά για να αντιστραφεί η τάση της πρόσφατης ιστοριογραφίας και να

παραδεχτούμε ότι η πραγματική επανάσταση συνέβη στο χώρο της Ιδεολογίας».40

Η γνώση για το πού ανδρώθηκε επιστημονικά ο Cobban

οδηγεί και στη γνώση της καταγωγής της ιστορικής ερμηνευτικής

πρακτικής του. Αρχικά, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Cambridge

38 Francois Furet &Denis Richet, ο.π, Πρόλογος.

39 Barry Rothaus, Historical Dictionary of the French Revolution, 1789-1799, ο.π, σελ. 200-202.

40 Alfred Cobban, Aspects of the French Revolution, ο.π, σελ.11.

13

και εν συνεχεία, έγινε Καθηγητής Γαλλικής Ιστορίας στο

Πανεπιστημιακό Κολλέγιο του Λονδίνου από το 1953 έως το θάνατο

του, το 1968. Πριν την ανάληψη της πανεπιστημιακής έδρας,

εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο του Newcastle, και ως επισκέπτης

καθηγητής σε διάφορα αμερικανικά πανεπιστήμια όπως του Σικάγο,

του Harvard και του John Hopkins. Σχετικά με το ζήτημα αυτό,

ο Michel Vovelle διαπιστώνει ότι τίθεται ένα σοβαρό ζήτημα

όσον αφορά στο έντονα αντι-μαρξιστικό ύφος των Αγγλοσαξόνων

ιστορικών41.

Κατά τη διάρκεια των πρώτων φάσεων του ψυχρού πολέμου, ο

Cobban είχε μόλις αρχίσει να επικεντρώνεται στη μελέτη της

γαλλικής επανάστασης. Πέντε μεγάλα έργα έχουν δημοσιευτεί σε

αυτήν την περίοδο: Causes of the French Revolution (1946), the Debate on

the French Revolution (1950), the Myth of the French Revolution (1955),

Social Interpretation of the French Revolution (1964), και Aspects of the French

Revolution(1968).

Η ερμηνεία του αποτελεί μια σθεναρή πρόκληση των

κοινωνιολογικών-ιδεολογικών συμπερασμάτων της «Αριστερίζουσας»

ιστοριογραφίας καθώς τον απασχολούσε περισσότερο η καταδίκη

μιας ολόκληρης ερμηνευτικής σχολής42. Ο ίδιος προτείνει την

αντικατάσταση της Μαρξιστικής ερμηνευτικής σχολής με την

εισαγωγή μιας νέας ερμηνευτικής προσέγγισης, μη επηρεασμένης

από παλαιότερες ερμηνευτικές εκδοχές43.

Το 1965, η κριτική του έργου του Cobban « Social Interpretation of

the French Revolution» ποικίλλει. Ο Jeffrey Kaplow αναγνωρίζει ότι

Cobban αποδεικνύει με επιτυχία ότι η επανάσταση δεν

πυροδοτήθηκε από την αστική τάξη ούτε εγκαθίδρυσε τη41 Michel Vovelle, The Fall of the French Monarchy, 1787-1792, ο.π, σελ. 49-58.

42 George Rude and others, French Government and Society, 1500-1850 , University of London, London 1973, σελ. 166-

190.

43 Alfred Cobban, Aspects of the French Revolution , ο.π, σελ.12.

14

βιομηχανική αστική τάξη και αρνείται ότι κάποιος έχει πει ποτέ

κάτι τέτοιο44. Η Barber G. Elinor αναφέρει την εντύπωση που της

προκαλεί η εχθρότητα του Cobban προς "όλες τις θεωρίες

κοινωνιολογικού τύπου", ωστόσο, πιστεύει ότι πολλές από τις

προτάσεις του προκαλούν περαιτέρω ιστορική έρευνα»45. Η

εφημερίδα The Economist σχολιάζει τον Cobban με μια πιο ευνοϊκή

αντιμετώπιση από τον υπόλοιπο επιστημονικό τύπο, συμφωνώντας

στο ότι οι ενδείξεις ύπαρξης σοσιαλιστικής ιδεολογίας κατά

την επαναστατική περίοδος ήταν σπάνιες46. Το Times Literary

Supplement επαινεί τον Cobban για την καταδίκη των χωρίς νόημα

κλισέ όρων αλλά προειδοποιεί επίσης το ακροατηρίου του: «Ο

Cobban υπονοεί ότι η ιστορική σκέψη είναι πιο σημαντική από

την ίδια την ιστορία και ότι οι πειραματισμοί στους ορισμούς

είναι πολυτιμότεροι από την πρωτογενή έρευνα»47. Με βάση όλα τα

παραπάνω, ο Cobban αποτελεί έναν από τους πλέον αμφιλεγόμενους

ιστορικούς.

Ο Francois Furet εμφανίστηκε στο χώρο τη δεκαετία του

1960, όταν ήταν περίπου 40 ετών48. Γεννήθηκε στο κοσμοπολίτικο

Παρίσι σε αντίθεση με τον Mathiez ή τον Lefebvre. Σπούδασε στη

σχολή των Annales και επηρεάστηκε σημαντικά από τον Claude

Braudel49. Μέρος του πολυσχιδούς επιστημονικού έργου του είναι

ότι επιτέλεσε διευθυντής του «Ecole des Hautes Etudes en Sciences

Sociales» (1966-σήμερα) και καθηγητής Γαλλικής Ιστορίας στο

Πανεπιστήμιο του Σικάγο (1985-σήμερα)50. Πάνω από όλα όμως,

ανέπτυξε μια ξεχωριστή ερμηνευτική προσέγγιση σε ότι αφορά τις

44 Jeffry Kaplow, review of The Social Interpretation of the French Revolution, Απο Alfred Cobban, American Hist. Rev. 70,

Ιούλιος 1965, σελ. 1094-1095.

45 Elinor G. Barber, review of The Social Interpretation of the French Revolution, by Alfred Cobban, American Sociological

Review 30, Ιούνιος 1965, σελ. 447-448.

46 The Economist, Review of The Social Interpretation of the French Revolution by Alfred Cobban, 23 January 1965, σελ.346.

47 The Times Literary Supplement, 7 January 1965, σελ. 7-8.

48 The International Who’s Who, 1996-1997 , Europa Publishing, London 1996, σελ. 532.

49 Burke Peter, THE FRENCH HISTORICAL REVOLUTION- The Annales School 1929-89, ο.π, σελ. 76-77.

15

ιστορικές πηγές, τα ερμηνευτικά «μοντέλα» και τις

χαρακτηριστικές ορολογίες του «λόγου» και της «γλώσσας»51.

Ο Furet δέχθηκε σημαντικές επιρροές καθώς μεγάλωνε και η

θέση του μεταβλήθηκε από «Annaliste» (1960), σε «μετά-

Annaliste»(1970s and 1980s) και τελικά σε «αναθεωρητική»

(1988-1997) 52. Αυτές οι τρείς φάσεις της ερμηνευτικής του Furet

μπορούν να σχολιαστούν ως εξής: ο αυθεντικός Furet της

δεκαετίας του 1960, ο ώριμος Furet των δεκαετιών του 1970 και

του 1980 και τέλος ο αφηγηματικός Furet των ετών 1988-1997.

Ίσως η δογματική του προσέγγιση να έχει πληγεί από τις

επιδράσεις των δύο τελευταίων σταδίων της συγγραφικής του

ζωής, ωστόσο ο ίδιος συνεχίζει να εξελίσσεται διανοητικά.

Αρχικά, ο Furet έγραψε για την επανάσταση σε συνεργασία

με τον Denis Richet (1965)53. Παρόλο που η αφηγηματική του

προσέγγιση έγινε από φιλελεύθερη-δημοκρατική σκοπιά, ο ίδιος ο

Furet ξεκίνησε την διανοητική του πορεία ως κομμουνιστής. Ως

εκ τούτου, ασχολήθηκε κυρίως με τη μελέτη των οικονομικών

δυνάμεων που υφίσταντο πριν και κατά τη διάρκεια της

επανάστασης54. Είναι σαφές ότι ανήκε στη σχολή των Annales και

είχε ως οδηγό την μεθοδολογία που πρώτος ανέπτυξε ο Braudel55.

Στο κεφάλαιο «Η Γαλλία του Λουδοβίκου 16ου» γίνεται εκτενής αναφορά

στην κατώτερη τάξη και κυρίως τους φτωχούς, ενώ οι ιδέες και η

50 William Harms, "Chicago Professor Francois Furet receives France’s Top Scholarly Honor," University of

Chicago News, March 1997, σελ. 1.

51 The International Who’s Who, 1996-1997, ο.π.

52 Burke Peter, ο.π, σελ. 79-93.

53 Francois Furet &Denis Richet, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μετάφραση Η. Αθανασιάδη & Β. Μαργώνη, Εκδόσεις Εστία,

Αθήνα 1997.

54 Donald Sutherland, "An Assessment of the Writings of Francois Furet", French Historical Studies 16, 1990, σελ.

785.

55 Timothy C. W. Blanning, Interpreting the French Revolution, review of La Revolution by Francois Furet and Denis

Richet, The Rise and Fall of the French Revolution, University of Chicago Press, Chicago 1996, σελ. 3, 10-11.

Burke Peter, ο.π, σελ. 32-64.

16

ιδεολογία της Διαφωτισμού κυριαρχούν στο κείμενο56. Ο Furet και

ο Richet καταλήγουν στο ότι η επανάσταση «παρέκλινε της

πορείας της» και ότι την πρώτη δημοκρατική επανάσταση του 1789

διαδέχθηκαν δύο εντελώς περιττές επαναστάσεις, όπως αναφέρουν

χαρακτηριστικά: «Γιατί δεν υπάρχει μία επανάσταση του

καλοκαιριού του 1789, ούτε καν διαδοχικές επαναστάσεις.

Υπάρχει ένα τηλεσκοπικά σπονδυλωτό φαινόμενο τριών

επαναστάσεων εκ των οποίων μόνο η πρώτη είναι εκείνη της

διαυγούς πολιτικής συνείδησης και της κοινωνίας του αύριο»57.

Η Ώριμη περίοδο του Furet εκφράζεται μέσα από το έργο του

Interpreting the French Revolution 58. Ο Blanning συνοψίζει τη θέση του

Furet ως εξής: «Ο άγριος αγώνα που σημάδεψε την πρώτη

πενταετία της επανάστασης, δεν έγινε μεταξύ των κοινωνικών

τάξεων ή των διαφόρων κοινωνικών ομάδων59. Περισσότερο ήταν

ένας ανταγωνισμός για την κατάκτηση της εξουσίας μέσω του

συμβολισμού της Επαναστατικής νομιμότητας»60. Αυτή η ανοιχτή

σύγκρουση με την ιστοριογραφία του παρελθόντος σημαίνει την

απόρριψη μιας αφηγηματικής προσέγγισης61. Ήταν μια ιστορική

διατριβή που μέσω της επανεξέτασης του ιστορικού έργου των

Αλέξης de Tocqueville και Augustin Cochin, στρέφεται κάθετα

εναντίον του «Ορθόδοξου» ερμηνευτικού μοντέλου που εισήγαγε ο

Soboul62. Ήταν ένα έργο με λιγότερο πολιτική ιστορία και

περισσότερο εξέταση των διάφορων ερμηνευτικών μεθόδων63.

56 Francois Furet &Denis Richet, ο.π, σελ.26-51.

57 ο.π, σελ. 122.

58 Francois Furet, Interpreting the French Revolution, Μετάφραση Elborg Foster, Cambridge University Press,

Cambridge 1981.

59 Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution, ο.π, σελ.90-110.

60 Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution, ο.π, σελ. 314-326.

Francois Furet, Interpreting the French Revolution, ο.π,σελ.70.

61 Francois Furet, ο.π, σελ.7.

62David D. Bien, "Francois Furet, the Terror and 1789," French Historical Studies 16, 1990, σελ. 778.

Timothy C. W. Blanning, ο.π, σελ. 3, 10-11.

63 ο.π, σελ. 11-12.

17

Όταν ο Furet δημοσίευσε το In the Workshop of History , η

παραδοσιακή ιστοριογραφία της γαλλικής Επανάστασης είχε σχεδόν

εξαφανιστεί. Οι συγκρουόμενες ερμηνευτικές προσεγγίσεις ήταν

πλέον πιο σημαντικές από τις όποιες ταξικές συγκρούσεις ή την

πολιτική ιδεολογία και οι ιστορικοί όροι που εισήγαγε ο Furet

ήταν στην ημερήσια διάταξη όταν ο Soboul πέθανε το 198264.

Ο Furet δημοσίευσε και άλλα έργα κατά τη διάρκεια της

ώριμης επιστημονικής περιόδου. Χαρακτηριστικότερο όλων είναι

το έργο Marx and the French Revolution , στο οποίο ο Furet, αντί να

γράψει μία Μαρξιστική ιστορία της γαλλικής επανάστασης όπως

θα πρόδιδε ο τίτλος, επανεξετάζει σε βάθος τι γράφει ο ίδιος

ο Μαρξ σχετικά με την επανάσταση65. Όντας ο πατέρας της

αναθεωρητικής σχολής, τονίζει το γεγονός ότι: «όλες οι

μαρξιστικές ερμηνείες της γαλλικής επανάστασης αποτελούν

νεολογισμούς καθώς η ανάγκη σύνδεσης της Ρωσικής επανάστασης

του 1917 με τη γαλλική επανάσταση, οδήγησε πολλούς Μαρξιστές

ιστορικούς, να αποπειραθούν να γράψουν για κάτι που ο ίδιος ο

Μαρξ δεν έγραψε ποτέ»66.

Φαίνεται ότι ο μαρξισμός αποτελεί κάτι πιο χειραγωγίσιμο

από την αυστηρά ελεγχόμενη από το γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα

μεταγενέστερη «ορθοδοξία»67. Επιπλέον, ο Furet με ευχαρίστηση

αντιπαρατίθεται τους μαρξιστές μέσω του ιδεολογικού τους

πατέρα, του Μαρξ68. Για τον νεαρό Μαρξ (1843-1844) που

διατήρησε την ιστορική μέθοδο χρονολόγησης του Hegel, ηDonald Sutherland, An Assessment of the Writings of Francois Furet," ο.π, σελ.785.

64 Francois Furet, In the workshop of History, The University of Chicago Press, Chicago 1984, σελ.27-67.

Βλέπε:http://books.google.gr/books?

id=hMvFIjZ7amgC&dq=In+the+Workshop+of+History&printsec=frontcover&source=bl&ots=Q6c6qNcNp&sig=R7Q0wFgg5Hi2C96ag47XBbMNfcA&hl

=el&ei=gXD5Sp2lApeZjAfHxry6Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CAcQ6AEwAA#v=onepage&q=&f=false

65 Francois Furet, Marx and the French Revolution, University of Chicago Press, Chicago 1988, σελ. 38-239.

66 ο.π, σελ. 3.

67 ο.π, σελ. 94.

68ο.π, σελ. 12,23.

18

επανάσταση προέκυψε από τη διαλεκτική σχέση της κεντρικής

εξουσίας και της κοινωνία των πολιτών που ήταν σαφώς πιο

σημαντική από το κράτος69. Μετά το 1848, επιζητώντας μια

γερμανική επανάσταση, αναθεώρησε τη θέση του να ενσωματώσει τη

γαλλική επανάσταση στη δική του υλιστική θεώρηση της ιστορίας.

Ο ώριμος Furet δεν φοβήθηκε επίσης να επικρίνει το απορριπτικό

λεξιλόγιο του Jacques Derrida70. Για παράδειγμα, επέκρινε τον

Derrida για τον όρο «dis-recognition» της ανθρώπινης ευσυνειδησίας

στα συγγράμματα του Rousseau για την έκφραση του τελευταίου:

«κεφάλια που πέφτουν όπως τα λάχανα»71. Ο Colin Jones θεωρεί

τον Furet ως τον αδιαπραγμάτευτο ηγέτη της αναθεωρητικής

ερμηνευτικής σχολής ενώ τον επικρίνει για το ότι εστιάζει στις

αδυναμίες των θέσεων του νεαρού Μαρξ σχετικά με τη Γαλλική

Επανάσταση72. Όπως αναφέρει, ο Μαρξ δεν ήταν ούτε 30 κατά την

περίοδο έκδοσης των περισσότερων συγγράμματα του, ενώ ο Furet

σχεδόν 60 μετά τη δημοσίευση του έργου του Marx and the French

Revolution. Επίσης, ο Furet διευκρίνισε την άποψη του Μαρξ για το

ότι η περίοδος της Τρομοκρατίας δε μετέβαλλε σιωπηλά τις

δομές της αστικής κοινωνίας73. Ο Jones με σαρκασμό επισημαίνει

ότι «Ο νεαρός Μαρξ κατέληξε να αποτελεί τον εμπνευστή του

ώριμου Francois Furet»74.

Στην τρίτη φάση του ιστορικού έργου του Furet ανήκει μια

αφηγηματική ιστορία με τον τίτλο: Revolutionary France : 1770-1880 .

Εκφράζοντας ανοιχτά τις φιλελεύθερες ρίζες του, καταλήγει στο

69 Timothy C. W. Blanning, ο.π, σελ.138-140.

70 Jacques Derrida, Of Grammatology,Μετάφραση Gayatri Chakravorty Spivak, Johns Hopkins University Press,

Baltimore 1997.

71Jacques Derrida, Of Grammatology, ο.π, σελ. 97-119.

72 Colin Jones, " The Crowd and Politics in France" Απο Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution, ο.π,

σελ. 199-200.

73 Francois Furet, Marx and the French Revolution , ο.π, σελ.1-10.

74 Colin Jones, Review of Marx and the French Revolution, by Francois Furet, New Statesman and Society 26 May 1989,

σελ.32.

19

συμπέρασμα ότι η περίοδος της τρομοκρατίας δεν αποτελεί ένα

αναπόφευκτο γεγονός που διαδέχθηκε την επανάσταση του 1789,

όπως έχει ισχυριστεί το 197875. Ωστόσο, δεν αμφισβητεί το

γεγονός ότι υπήρξαν δύο επαναστάσεις. Η Revolutionary France

διαιρείται χρονολογικά και πολιτικά. Ο Robert Tombs το

χαρακτηρίζει ως «ένα εκτεταμένο δοκίμιο για τον πολιτικό

πολιτισμό του αιώνα των επαναστάσεων και κυρίως των ανώτερων

τάξεων» καθώς στο έργο αυτό οι επαίτες και οι χωρικοί

αγνοούνται σχεδόν παντελώς, ενώ δίνεται ιδιαίτερη προσοχή σε

ευρέως γνωστούς και άγνωστους πολιτικούς φιλόσοφους όπως ο

Constant, ο Tocqueville, ο Proudhon, και ο Quinet76. Για τον

αφηγηματικό Furet, η επικράτηση των ιδεών του 1789 απαιτεί

την υπερκέραση όλων των άλλων επαναστατικών φιλοδοξιών όπως ο

Βοναπαρτισμός και η δράση των sans-culotte στην Κομμούνα του

Παρισιού ενώ καταλήγει λέγοντας ότι όταν πλέον ο νόμος

κατόρθωσε να αντικατοπτρίζει την "κυριαρχία του λαού", η

επανάσταση λύθηκε το 188077.

Ο Furet υιοθέτησε μια αμφιλεγόμενη χρονολογική σειρά για

την επαναστατική περίοδο. Το πρώτο μέρος αποτελείται από 5

κεφάλαια: ξεκινώντας από το «παλαιό» καθεστώς και συνεχίζει

έως το 1815. Σύμφωνα με τον Furet η επανάσταση δεν έληξε σε

μία σύντομη δεκαετία. Το έργο του ουσιαστικά αφορά την

πολιτική ιστορία. Ο καναδός ιστορικός Leigh Whaley δήλωσε: «Οι

αληθινοί ήρωες του Furet δεν είναι οι ίδιοι οι επαναστάτες,

αλλά όλοι οι συγγραφείς του 19ου αιώνα που μελέτησαν και

ερμήνευσαν τις ενέργειές τους»78.

75 Claude Langlois, Furet’s Revolution, French Historical Studies 16, 1990, σελ. 775.

76 Robert Tombs, review of Revolutionary France: 1770-1880, by Francois Furet, Times (London) Literary Supplement 5,

Φεβρουάριος 1993, σελ. 8.

77Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution ο.π, σελ. 90-110.

78 Leigh Whaley, review of Revolutionary France: 1770-1880, by Francois Furet, In Canadian Journal of History, 28 August

1993, σελ. 352-354.

20

Ανακεφαλαιωτικά, η κριτική που δέχεται ο Furet δεν είναι

σε καμία περίπτωση τόσο αυστηρή όπως με τον Cobban είκοσι

χρόνια νωρίτερα, καθώς ο πρώτος έλαβε πληθώρα θετικών

σχολίων79.

Πέντε κορυφαίοι ιστορικοί της σχολής του Furet,

προβάλλοντας την αρχή της «πολιτικής κουλτούρας» ήρθαν στο

προσκήνιο τις δεκαετίες του 1970 και 1980. Αυτοί είναι οι:

Mona Ozouf, Keith Baker, Roger Chartier, Lynn Hunt, και Lucas.

Κάθε ένας έχει μια ξεχωριστή μεθοδολογία και

επιχειρηματολογία:

Η Ozouf, εκτός από τη συνεργασία της με τον Furet για τη

συγγραφή του έργου The Critical Dictionary , εξετάζει τον ανεκτίμητης

σημασίας ρόλο της "κοινής γνώμης" κατά τη διάρκεια της

αποκαθήλωσης του παλαιού καθεστώτος80. Επίσης, μελετά τη σχέση

των γεγονότων της Γαλλικής επανάστασης με τη θρησκεία και

επανεξετάσει τον ρόλο των εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών

κατά την περίοδο της τρομοκρατίας81.

Ο Αμερικανός ιστορικός Keith Baker του Πανεπιστημίου του

Σικάγο επικεντρώνεται στη γαλλική "πολιτική σκέψη" του 1775

και τη συγκρίνει με αυτή του 178982. Ο Baker, ως μέλος μιας

79 Tony Judt, Review of Marx and the French Revolution, by Francois Furet, Times (London) Literary Supplement 26

September 1986, σελ.1070.

William Scott, Review of Marx and the French Revolution, by Francois Furet, Times (London) Literary Supplement, 19

May 1989, σελ. 554-555.

Timothy C. W. Blanning, Review of Marx and the French Revolution, by Francois Furet, French Historical Studies 16,

no. 4, 1990, σελ. 138-140

David D. Bien, "Francois Furet, the Terror, and 1789, French Historical Studies 16, no. 4, 1990, σελ.778.

80 Mona Ozouf and Francois Furet, A Critical Dictionary of the French Revolution, ο.π, σελ.1021.

81 Mona Ozouf and Francois Furet,ο.π, σελ 20-32.

82 Keith Michael Baker, The French Revolution and the Creation of Modern Political Culture, Elsevier Science, Tokyo 1994,

σελ.177-207.

Ο ίδιος, Inventing the French Revolution, Cambridge University Press, 1990, σελ. 167-200.

21

γλωσσολογικής πρωτοποριακής προσέγγισης με πρωτοπόρο τον J. G.

A. Pocock83, αναγνωρίζει τρείς ανταγωνιστικές εκφάνσεις της

ανθρώπινης σκέψης οι οποίες διαμορφώνονται το 2ου μισό του 18ου

αιώνα: τη «γλώσσα της θέλησης»(η οποία υπόσχεται δικαιώματα

στην πλειοψηφία των πολιτών),84 τη «γλώσσα της δικαιοσύνης» και

τη «γλώσσα της ισότητας», οι οποίες μαζί διαμορφώνουν τις

πολιτικές αξίες καθώς, η δικαιοσύνη εκφράζει την επιθυμία της

διατήρησης των κοινωνικών συμβολαίων, και οι εκφραστές της

ισότητας αναζητούν τον τρόπο κυριαρχίας στη διαδικασία λήψης

των κυβερνητικών αποφάσεων85. Σύμφωνα με τον Baker, το

καλοκαίρι του 1789, οι επαναστάτες εξέφρασαν τη «γλώσσα της

θέλησης»86. Σε αυτή την πορεία ακολούθησε ο τρόμος από την

επιμονή της πλειοψηφίας να προσδιορίσει τις φιλοδοξίες της87.

Οι πολιτικοί και κοινωνικοί παράγοντες συμβάλλουν καταλυτικά

στην τελική έκβαση των γεγονότων, ωστόσο οι τρείς πολιτικές

αρχές της Θέλησης, της Δικαιοσύνης και της Ισότητας είναι

αυτές που αποτελούν τις κυρίαρχες δυνάμεις της Επανάστασης88.

Ο Chartier, αναθεώρησε την ερμηνεία των εννοιών "επίπεδα"

και "κοινωνικές εντάσεις" ενώ στα έργα του γίνεται συχνή

Mona Ozouf and Francois Furet, ο.π, σελ. 148.

83 J. G. A. Pocock, Politics, Language and Time: essays in political thought and history , University of Chicago Press, New York

1989.

84 Keith Michael Baker, French Political Thought at the Accession of Louis XVI, Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the

French Revolution , ο.π, σελ. 65-89,72.

85 Ο Baker αναφέρει: "It sees politics as about making claims; as the activity through which individuals and

groups in any society articulate, negotiate, implement, and enforce the competing claims they make upon one

another and upon the whole. Political culture is, in this sense, the set of discourses or symbolic practices

by which these claims are made." Timothy C. W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution, ο.π, σελ. 11-12

86 Timothy C.W. Blanning, ο.π, σελ. 65-89, 72.

87 Keith Michael Baker , The French Revolution and the Creation of Modern Political Culture, ο.π, σελ. 199-203.

88 ο.π, σελ. 374-375.

Censer, Amalgamating the Social in the French Revolution, Journal of Social History, Vol. 37, 2003.

Βλέπε: http://www.questia.com/googleScholar.qst;jsessionid=LGqGRh309X0Q12QR16JpppxJX5LyhlJzCB9ThZYlDXJfGjt1Q1yk!-2106413634!-

891952362?docId=5002024664

22

αναφορά ιστορικών στοιχείων σχετικά με την εξέλιξη της

τυπογραφίας και την ανάγνωση βιβλίων και χειρογράφων89.

Η Lynn Hunt προχώρησε σε μία πρωτοποριακή προσέγγιση του

έργου «Τα πολλά σώματα της Μαρίας Αντουανέτας: Πολιτική Πορνογραφία και το

ζήτημα της θηλυκότητας στη γαλλική επανάσταση»90. Επισημαίνει ότι οι

καταγγελίες που αμφισβητούν τη σεξουαλική ηθική της

βασίλισσας, ήταν ένα αγαπημένο θέμα μεταξύ των φυλλάδων

εκείνης της εποχής91.

Ο Colin Lucas αποτελεί ένα παράδειγμα ενός ιστορικού της

σχολής του Furet που ωστόσο διαφέρει από τον Furet. Παρόλο που

ο ίδιος απέρριψε το Μαρξιστικό ερμηνευτικό μοντέλο,

παραδέχεται ότι υπήρχαν συγκεκριμένες κοινωνικές αντιθέσεις

μεταξύ των ευγενών και της μεσαία τάξη. Στο έργο του "Το πλήθος

και η Πολιτική μεταξύ του παλαιού καθεστώτος και της επανάστασης στη Γαλλία »,

διαπιστώνει την ύπαρξη τεσσάρων ομάδων πλήθους: «το πλήθος των

εορτασμών», «το πλήθος ακροατηρίου», «το πλήθος πανικού» και «το επιθετικό

πλήθος»" Στο έργο αυτό, ο Lucas διαφοροποιείται αρκετά από τον

Rude που διακρίνει μόνο ένα επιθετικό και επαναστατικό πλήθος

και κατηγορεί τους παλαιότερους ιστορικούς για ελλιπή μελέτη

και εσφαλμένα αξιολόγηση του ρόλου του αντιδραστικού και

αντεπαναστατικού πλήθους92.

Άλλοι αναθεωρητές προέκυψαν από το ιστορικό έργο του

Blanning: «Η Αρχή και το Τέλος της Γαλλικής Επανάστασης » καθώς και άλλες

ιστορικές πηγές93. Κάθε ένας αντιμετωπίζει το ιστορικό γεγονός

με τον δικό του τρόπο, ωστόσο οι περισσότεροι συμφωνούν με την89 Roger Chartier, Forms and Meanings: Texts, Performances, and Audiences from Codex to Computer, University of Pennsylvania

Press, Philadelphia 1996, σελ.116.

ο.π, The Cultural Origins of the French Revolution, Duke University Press, Durham 1991, σελ. 106-187.

90 Lynn Hunt and others, Eroticism and the Body Politic, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1991, σελ. 108-

144.

91 ο.π, 116-127.

92 Colin Lucas, Rewriting the French Revolution,Oxford University Press, NY 2002, σελ. 69-117.

23

γενική ερμηνευτική προσέγγιση του Furet. Εξαίρεση αποτελούν οι

νέο-μαρξιστές, οι οποίοι παρουσιάζουν μια αρκετά αποκλίνουσα

προσέγγιση.

Ο James Hood, μελετώντας τις θρησκευτικές ομάδες εκείνης

της περιόδου καταλήγει σε πολύ χρήσιμα συμπεράσματα. Σημειώνει

ότι η μεγάλη επανάσταση του 1789 στράφηκε ευθέως κατά των

Προτεσταντών επιχειρηματιών και των Καλβινιστών διότι αναφέρει

ότι αυτοί επωφελήθηκαν περισσότερο κατά τη διάρκεια της

Βασιλικής ανοχή της δεκαετίας του 1760. Εν συνεχεία, σημειώνει

ότι, οι Καθολικοί, όντας ενοχλημένοι από την ισότιμη πολιτική

κατάσταση και τη ευμάρεια των εμπόρων της αστικής τάξης,

προχώρησαν σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να συντρίψουν τους

εμπόρους το 1790 στην οποία ωστόσο, έχασαν. Ακόμη αναφέρει ότι

οι sans-culottes (και όχι οι καθολικοί) ήταν αυτοί που

αντιμετώπισαν επιτυχώς τους Συντηρητικούς Προτεστάντες με μια

πράξη αντεπανάστασης94.

Ο Emmet Kennedy συνέγραψε δύο εξαιρετικά αναθεωρητικά

ιστορικά έργα: «Theatre, Opera, and Audiences in Revolutionary Paris » και

«The French Revolution in Culture and Society » . Η πρώτη είναι μια

αναλυτική ιστορία, στην οποία αναφέρεται ότι το πιο δημοφιλές

είδος θεατρικού έργου πριν και μετά την περίοδο του Τρόμου

ήταν η Κωμωδία95. Το δεύτερο ιστορικό έργο του αποτελεί μελέτη

της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας96. Ο Kennedy εξέτασε τη φυσική

πράξη της βεβήλωσης των τάφων στο Saint-Denis και καταλήγει

στο ότι το γεγονός αυτό αποτελεί άλλη μια αντιδραστική βίαιη

πράξη διαγραφής του μοναρχικού καθεστώτος97. 93 James N. Hood, "Patterns of Popular Protest in the French Revolution: the Conceptual Contribution of the Gard," Από Timothy C.W.

Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution , ο.π, σελ. 433-465.

94 James N. Hood, ο.π, σελ. 433-465.

95 Emmet Kennedy, Theatre, Opera, and Audiences in Revolutionary Paris, Greenwood Press, Westport 1996, σελ.60-62.

96 ο.π, σελ. 35-80.

97 ο.π, σελ. 123-134.

24

Ο David H. J. Larmour εξετάζει την "ανασύσταση" της

Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, η Susan B. Grayson μελετά το σκοτεινό

πνευματικό κόσμο της περιόδου μέσα από το έργο «GOTHIC

SEXUALITY AND SOCIAL DECAY IN DIDEROT AND SADE», ενώ τέλος, ο

Claude Sturgill αποδίδει στην έλλειψη πίστης του γαλλικού

στρατού στην μικρή αμοιβή των στρατιωτών αρχής γενομένης το

172098.

Ο Michel Vovelle, η Theda Skocpol και ο Colin Jones

αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα τις νέες ερμηνευτικές

προσεγγίσεις. Όντας υποστηρικτές των δύο κυρίαρχων

ερμηνευτικών ρευμάτων, των Μαρξιστών και των αναθεωρητών,

αναπτύσσουν μία ερμηνευτική προσέγγιση που αντιστέκεται στο

νέο κύμα ιστορικών.

Ο Vovelle επανεκτιμά την επίδραση που είχαν οι Γάλλοι και

Σοβιετικοί κομμουνιστές στην ιστοριογραφία από το 1917, και

καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν απλώς ακαδημαϊκοί

πειραματισμοί. Επίσης, θεωρεί την κωδικοποιημένη γλώσσα των

αναθεωρητών ως "πλαστική"99.

Η Skocpol μελετά τα μειονεκτήματα που προκύπτουν από μια

ανθρωπολογική προσέγγιση των πολιτικών συστημάτων και επιζητά

μια πιο ιστορικά αιτιολογημένη προσέγγιση100.

Ο Colin Jones συμφωνεί σε ελάχιστα με την αναθεωρητική

προσέγγιση101. Επιμένει ότι ακόμη και οι χωρικοί που πουλούσαν

εμπορεύματα για μετρητά αποτελούν μία στοιχειώδη μορφή

καπιταλισμού και κατηγορεί τους αναθεωρητές ότι υποβαθμίζουν

98 Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution , ο.π, σελ.314-326.

99 Michel Vovelle, The Fall of the French Monarchy, 1787-1792 , ο.π,σελ.49-58.

100 Theda Skocpol, States and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France, Russia, and China, Cambridge 1979.

101 Colin Jones, Review of Marx and the French Revolution, ο.π, σελ. 32.

Ο ίδιος, " The Crowd and Politics in France," Από Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution ο.π, σελ.

199-200.

25

το ρόλο των κοινωνικών τάξεων102. Τέλος, επικρίνει ευθέως τον

Furet για την αμφιταλάντευση και σύγχυση που τον χαρακτηρίζει

η ενασχόληση του με επιμέρους γεγονότα, όπως η μελέτη των

αιτίων της Τρομοκρατίας, όταν μάλιστα οι προγενέστεροι

ιστορικοί της «Ορθοδοξίας» και πολλοί αναθεωρητές

παρουσιάζονται ιδιαίτερα συνεπείς103.

Οι Φεμινίστριες ιστορικοί έχουν μια μοναδική προσέγγιση

που παρουσιάζει κοινά σημεία με αυτή του Furet και της Ozouf

ενώ παράλληλα ασχολήθηκαν με τον σαδισμό του Marquis de Sade

και τον ανδρικό αριστοκρατικό.104Η Susan Desan προσεγγίζει τον

θεσμό της οικογένειας ως πεδίο πολιτιστικής σύγκρουσης ενώ η

Lynn Hunt αντιπαρέθεσε την «αρετή» των ανδρών με τη

«δημοκρατικότητα» των γυναικών105. Η Sarah Maza εκθέτει τον

υποβόσκων σεξισμό όσον αφορά την υπόθεση σκάνδαλο της περιόδου

1785-1786 που αφορά τη Μαρία Αντουανέτα και το διαμαντένιο

κολιέ106.

102 Colin Jones, the Nobles, Bourgeois, and the Origins of the French Revolution, Past and Present 60, 1973, σελ. 84-126.

103 Colin Jones, "Bourgeois Revolution Revivified: 1789 and Social Change," Από Jack Censer the French Revolution and Intellectual

History, 1976, σελ. 69-118.

Ο ίδιος, " The Crowd and Politics in France," ο.π, σελ.199-203.

John T. Graham, Consciousness of Crisis Before and During the French Revolution, Consortium on Revolutionary Europe

Proceedings , 1983, σελ.320.

104 Tjitske Akkerman and Sier Stuurman, Perspective on Feminist Political Thought in European History- From the Middle Ages to the

Present, Routledge Publishing, London 1998, σελ. 122-139.

105Suzanne Desan , Family, Gender, and Law in Early Modern France, Pennsylvania University Press, Pennsylvania 2009,

Κεφάλαιο 1.

Lynn Hunt, Jack Richard Censer, Liberty, equality, fraternity: exploring the French Revolution, Pennsylvania University Press,

Canada 2001, σελ. 14-38, 66-74.

106 Lynn Hunt and others, Eroticism and the Body Politic, ο.π, σελ.73-97.

26

ΣΥΝΟΨΗ

Συμπερασματικά, διαπιστώνεται ότι η διαχρονική ισχύς της

αφηγηματικής ιστορίας είναι προφανής. Από τη δεκαετία του

1980, η ιστοριογραφικές απόψεις έχουν δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα

στο παγκόσμιο περιεχόμενο των κοινωνικών αναταράξεων, των

εξεγέρσεων και των επαναστάσεων στο Δυτικό Κόσμο (Ευρώπη και

Αμερική) του τέλους του 18ου αιώνα, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα

στην προσπάθεια καταγραφής των ομοιοτήτων και των διαφορών

τους. Η συμβολή της σύγχρονης ιστοριογραφικής σχολής έγκειται

στο γεγονός ότι δίνεται έμφαση στο ειδικό και όχι στο γενικό.

Σε αντίθεση με τους Μαρξιστές ιστορικούς όπως ό Eric Hobsbawm

(1917-)107, οι σύγχρονοι ιστορικοί τείνουν στο να βλέπουν την

107 E. J. Hobsbawm, "The Making of a 'Bourgeois Revolution'" Social Research 2004, σελ. 455-480.

Ο ίδιος, Επαναστάτες, μετ. Πάρις Μπουρλάκης, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 2008. σελ. 29.

27

Γαλλική επανάσταση ως ένα αυθόρμητο γεγονός με απρόβλεπτες

συνέπειες. Είναι πλέον γεγονός ότι τα πολλαπλά κοινωνικά και

ιδεολογικά ζητήματα έχουν εκτοπίσει τη παρελθούσα μονοδιάστατη

οικονομική ερμηνεία του γεγονότος αυτού108. Όπως είδαμε, ο Furet

και οι διάδοχοι του δεν αποτελούν ένα ενιαίο μέτωπο, ενώ

πλέον, οι διάφορες μαρξιστικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις

έπαψαν να αποτελούν τη μεγάλη πανάκεια της ιστορικής

ερμηνευτικής προσέγγισης μετά την ήττα του σοβιετικού

κομμουνισμού και τον θρίαμβο της Νέας τάξης πραγμάτων.

Αντιθέτως, προσφέρουν ένα σύνολο παραδοσιακών ερμηνευτικών

εργαλείων που συμβάλλουν στην αποκάλυψη των μυστηρίων του

παρελθόντος.

Η σύνθεση και η αντικειμενικότητα είναι τα κλειδιά για την καλύτερη

κατανόηση

της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης

 

Βιβλιογραφία

Albert Mathiez, The French Revolution , Αγγλική Μετάφραση από

Catherine Alison Phillips, Russell & Russell, New York 1962. 

Ο ίδιος,Η Εποχή των Επαναστάσεων, 1789-1848, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005,σελ.90.

108 Carol E. Harrison, "The Bourgeois after the Bourgeois Revolution: Recent Approaches to the Middle Class in European Cities"

Journal of Urban History, 2005, σελ. 382-392.

28

Albert Soboul, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μετάφραση Κ. Ζαρούκα,

Εκδοτικός οίκος ΙΩΑΝ. Ν. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΑΘΗΝΑΙ 1967.

Albert Soboul, The Sans-Culottes: The Popular Movement and Revolutionary

Government, 1793-1794, Doubleday Company, NY.

Albert Soboul, The Parisian Sans-Culottes and the French Revolution, 1793-1794,

Clarendon Press, Oxford 1964,

Alexis de Tocqueville, The Old Regime and the French Revolution.,

Μετάφραση Alan S. Kahan, Harper and Brothers Publishing, New

York 1919.

Alfred Cobban, Aspects of the French Revolution, George Braziller, New

York 1968.

Alphonse Aulard, The French Revolution: A Political History, 1789-1804,

Charles Scribner’s Sons, New York 1910.

Barry Rothaus and others, Historical Dictionary of the French

Revolution,1789-1799, Greenwood Press, Westport 1985.

Burke Peter, THE FRENCH HISTORICAL REVOLUTION-The Annales School 1929-89

,Stanford University Press, California 1990.

Carol E. Harrison, "The Bourgeois after the Bourgeois Revolution: Recent

Approaches to the Middle Class in European Cities" Journal of Urban

History, 2005.

Censer, Amalgamating the Social in the French Revolution, Journal of

Social History, Τεύχος 37, 2003.

Claude Lefort, Writing the political test, Αγγλική Μετάφραση από David

Curtis, Duke University Press, 2000.

Claude Langlois, Furet’s Revolution, French Historical Studies 16,

1990.

29

Christopher A. Kent, "Michel Foucault: Doing History or Undoing It?",

Canadian Journal of History,1986.

Colin Jones, "Bourgeois Revolution Revivified: 1789 and Social Change," Από

Jack Censer, the French Revolution and Intellectual History, 1976.

Colin Jones, the Nobles, Bourgeois, and the Origins of the French Revolution,

Past and Present 60, 1973.

Colin Jones, " The Crowd and Politics in France" Από Timothy C.W.

Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution, University of

Chicago Press, Chicago 1996.

Colin Jones, Review of Marx and the French Revolution , by Francois

Furet, New Statesman and Society 26 May 1989.

Colin Lucas, Rewriting the French Revolution, Oxford University Press,

NY 2002.

David D. Bien, "Francois Furet, the Terror, and 1789, French Historical

Studies 16, no. 4, 1990.

Donald Sutherland, "An Assessment of the Writings of Francois

Furet", French Historical Studies 16, 1990.

Doyle William, The French Revolution: A very short introduction, Oxford

University Press, 2001.

Doyle William, The Oxford History of the French Revolution, Oxford 1989.

E. J. Hobsbawm, "The Making of a 'Bourgeois Revolution'" Social Research

2004.

E. J. Hobsbawm, Επαναστάτες, μετ. Πάρις Μπουρλάκης, Εκδόσεις

Θεμέλιο, Αθήνα 2008.

E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, 1789-1848, ΜΙΕΤ, Αθήνα,

200530

Elinor G. Barber, review of The Social Interpretation of the French

Revolution, Από Alfred Cobban, American Sociological Review 30,

Ιούνιος 1965.

Emmet Kennedy, Theatre, Opera, and Audiences in Revolutionary Paris,

Greenwood Press, Westport 1996.

Francois Furet, Interpreting the French Revolution, Cambridge

University Press, Cambridge 1981.

Francois Furet & Denis Richet, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μετάφραση Η.

Αθανασιάδη & Β. Μαργώνη, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1997.

Francois Furet, In the workshop of History, The University of Chicago

Press, Chicago 1984.

Francois Furet, Marx and the French Revolution, University of Chicago

Press, Chicago 1988.

Francois Furet, Interpreting the French Revolution, Μετάφραση

Elborg Foster, Cambridge University Press, Cambridge 1981.

George Comninel, Rethinking the French Revolution-Marxist and Revisionist

Challenge, NY 1987.

George Lefevre, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μετάφραση Σ. Μαρκέτος, Μορφωτικό

Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003.

George Rude, The Social Interpretation of the French Revolution, Από Alfred

Cobban, New Statesman, 1964.

George Rude, French Government and Society, 1500-1850, the Athelone

Press of the University of London, London 1973.

George Rude and others, French Government and Society, 1500-1850 ,

University of London, London 1973.

31

http://www.questia.com/

googleScholar.qst;jsessionid=LGqGRh309X0Q12QR16JpppxJX5LyhlJzCB9ThZYlDXJfGjt1

Q1yk!-2106413634!-891952362?docId=5002024664

http://www.archive.org/stream/oldregimeandrev00tocqgoog#page/n8/mode/1up

http://en.wikipedia.org/wiki/Georges_Lefebvre

http://books.google.gr/books?

id=hMvFIjZ7amgC&dq=In+the+Workshop+of+History&printsec=frontcover&source=b

l&ots=Q6c6qNcNp&sig=R7Q0wFgg5Hi2C96ag47XBbMNfcA&hl=el&ei=gXD5Sp2lApeZj

AfHxry6Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CAcQ6AEwAA#v=onep

age&q=&f=false

http://www.sveinbjorn.org/maistre_unusual_reactionary

J. G. A. Pocock, Politics, Language and Time: essays in political thought and

history , University of Chicago Press, New York 1989.

Jacques Derrida, Of Grammatology, Μετάφραση Gayatri Chakravorty

Spivak, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1997.

James N. Hood, "Patterns of Popular Protest in the French Revolution: the

Conceptual Contribution of the Gard," Από Timothy C.W. Blanning, The

Rise and Fall of the French Revolution , University of Chicago Press,

Chicago 1996.

Jeffry Kaplow, review of The Social Interpretation of the French Revolution,

Από Alfred Cobban, American Hist. Rev. 70, Ιούλιος 1965.

John T. Graham, Consciousness of Crisis Before and During the French

Revolution, Consortium on Revolutionary Europe Proceedings ,

1983.

32

John Dunne, Fifty Years of Rewriting the French Revolution: Signposts Main

Landmarks and Current Directions in the Historiographical Debate, History

Review, 1998.

Keith McClelland, Radical Philosophy,

«http://crane.ukc.ac.uk/cprs/phil/rp/biog/1rude.html. » University of Kent,

Canturbury, Darwin College.

Keith Michael Baker, The French Revolution and the Creation of Modern

Political Culture, Elsevier Science, Tokyo 1994.

Keith Michael Baker, Inventing the French Revolution, Cambridge

University Press, 1990.

Keith Michael Baker, French Political Thought at the Accession of Louis XVI,

Timothy C.W. Blanning, The Rise and Fall of the French Revolution ,

University of Chicago Press, Chicago 1996.

Leigh Whaley, review of Revolutionary France: 1770-1880, by Francois

Furet, In Canadian Journal of History , 28 August 1993.

Lynn Hunt & Jack Richard Censer, Liberty, equality, fraternity: exploring

the French Revolution, Pennsylvania University Press, Canada 2001.

Lynn Hunt and others, Eroticism and the Body Politic, Johns Hopkins

University Press, Baltimore 1991.

Maistre Joseph Marie, Considerations on France, Εισαγωγή Isaiah

Berlin, Cambridge University Press, Cambridge 1994.

Michel Vovelle, The Fall of the French Monarchy, 1787-1792, Cambridge

University Press, Cambridge 1984.

Mona Ozouf- Francois Furet, A Critical Dictionary of the French Revolution,

The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1989.

33

Peter Kropotkin, The Great French Revolution (1789-1793), Translation

N.F. Dryhurst, Vanguard Publications, New York 1927.

Ραφαηλίδης Βασίλης, Η Μεγάλη Περιπέτεια του Μαρξισμού, Εκδόσεις του

Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 1999.

Robert Tombs, review of Revolutionary France: 1770-1880, by Francois

Furet, Times (London) Literary Supplement 5, Φεβρουάριος 1993.

Roger Chartier, Forms and Meanings: Texts, Performances, and Audiences from

Codex to Computer, University of Pennsylvania Press, Philadelphia

1996.

Roger Chartier, The Cultural Origins of the French Revolution, Duke

University Press, Durham 1991.

Suzanne Desan , Family, Gender, and Law in Early Modern France,

Pennsylvania University Press, Pennsylvania 2009.

The Economist, Review of The Social Interpretation of the French Revolution by

Alfred Cobban, 23 January 1965.

The Times Literary Supplement , 7 January, 1965.

The International Who’s Who, 1996-1997 , Europa Publishing, London

1996.

Theda Skocpol, States and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France,

Russia, and China, Cambridge 1979.

Timothy C. W. Blanning, Review of Marx and the French Revolution , by

Francois Furet, French Historical Studies 16, no. 4, 1990.

Timothy C. W. Blanning, Interpreting the French Revolution , review of

La Revolution by Francois Furet and Denis Richet, The Rise and Fall of

the French Revolution , University of Chicago Press, Chicago 1996.

34

Tjitske Akkerman and Sier Stuurman, Perspective on Feminist Political

Thought in European History- From the Middle Ages to the Present, Routledge

Publishing, London 1998.

Tony Judt, Review of Marx and the French Revolution , by Francois

Furet, Times (London) Literary Supplement 26 September 1986.

William Harms, "Chicago Professor Francois Furet receives

France’s Top Scholarly Honor," University of Chicago News,

March 1997.

William Scott, Review of Marx and the French Revolution , by Francois

Furet, Times (London) Literary Supplement, 19 May 1989.

35