1

TITELPAGINA ‘FOSSIEL VERLEDEN’

Door: H. A. P. Veldman Studentnr: 9800492 Opleiding: Europese Archeologie, Provinciaal Romeinse Archeologie aan het Amsterdams

Archeologisch Centrum (Universiteit van Amsterdam) Scriptie: Fossiel Verleden, het gebruik van barnsteen in de Romeinse tijd augustus 2003 Achtergrond: - barnstenen Dionysos beeldje gevonden in Esch (nr. 89 uit de catalogus) - barnstenen kylix gevonden in Heerlen (nr. 291 uit de catalogus)

2

INHOUD Voorwoord ................................................................................................................................................................... 4

1. Inleiding ................................................................................................................................................................... 5

1.1 Doelstelling / Vraagstelling ...................................................................................................................... 5

1.1.1 Catalogus .................................................................................................................................................. 5

1.1.2 Vraagstelling ........................................................................................................................................... 6

2. Barnsteen als natuurlijk materiaal ............................................................................................................... 7

2.1 Benamingen .................................................................................................................................................... 7

2.2 Ontstaan ............................................................................................................................................................ 8

2.3 Natuurlijk verspreidingsgebied ............................................................................................................ 10

2.4 Chemische samenstelling ........................................................................................................................ 12

2.5 Soorten barnsteen ..................................................................................................................................... 13

2.6 Bestendigheid ............................................................................................................................................... 14

2.6.1 Met betrekking tot de archeologische vondsten ................................................................... 14

2.7 Infrarood onderzoek voor herkomstbepaling ................................................................................ 15

2.8 Vergelijking met kopal, amber van potvis en git ........................................................................... 15

2.8.1 Kopal ........................................................................................................................................................ 15

2.8.2 Amber van een potvis ....................................................................................................................... 16

2.8.3 Git .............................................................................................................................................................. 16

2.9 Vervalsingen ................................................................................................................................................. 17

3. Barnsteen in klassieke bronnen ................................................................................................................... 18

3.1 Klassieke bronnen ...................................................................................................................................... 18

3.1.1 Homerus ................................................................................................................................................. 19

3.1.2 Ovidius .................................................................................................................................................... 19

3.1.3 Plinius...................................................................................................................................................... 21

3.1.4 Tacitus ..................................................................................................................................................... 27

3.1.5 Artemidorus ......................................................................................................................................... 28

4. Handelroutes en verzamel- of productie plaatsen tussen de Baltische zee en Aquileia ....... 31

4.1 Bekende pre – Romeinse handelsroutes ........................................................................................... 31

4.2 Handelsroutes in de Romeinse tijd...................................................................................................... 33

4.2.1 Terugkoppeling naar de huidige vindplaatsen ...................................................................... 34

4.3 Laat Romeinse situatie ............................................................................................................................. 34

4.4 Winning ........................................................................................................................................................... 35

4.5 Opslag en bewerkingsplaatsen ............................................................................................................. 36

4.5.1 Aquileia als bewerkingscentrum ................................................................................................. 38

4.5.2 Werkplaatsen in Germania Inferior? .......................................................................................... 41

5. Bewerking van barnsteen ............................................................................................................................... 44

5.1 Gereedschap .................................................................................................................................................. 45

6. Archeologische neerslag, resultaat van de catalogus .......................................................................... 48

6.1 Barnsteen vondsten in onderzoeksgebied: ...................................................................................... 48

6.1.1 Germania Inferior ............................................................................................................................... 50

6.1.2 Germania Superior ............................................................................................................................. 51

6.1.3 Britannia ................................................................................................................................................ 52

6.1.4 Gallia Belgica ........................................................................................................................................ 52

6.1.5 Gallia Lugdunensis ............................................................................................................................. 53

6.1.6 Raetia ....................................................................................................................................................... 54

6.2 Vondstomstandigheden ........................................................................................................................... 54

6.2.1 Grafcontext ............................................................................................................................................ 54

7. Waarde, betekenis en gebruik van barnsteen in het onderzoeksgebied in de Romeinse tijd ........................................................................................................................................................................................ 57

7.1 Waardering .................................................................................................................................................... 57

7.1.1 Muntequivalent? ................................................................................................................................. 57

7.2 Algemeen gebruik ....................................................................................................................................... 58

3

7.3 Gebruik en betekenis in grafcontext ................................................................................................. 58

7. 3 Typen barnstenen objecten uit het onderzoeksgebied ............................................................. 61

7.3.1 Dateren van barnstenen artefacten in archeologische context ...................................... 61

7.4 Vormenspectrum in grafomstandigheden ....................................................................................... 62

7.5 Thema’s .......................................................................................................................................................... 63

7.5.1 Personen ................................................................................................................................................ 63

7.5.2 Goden ...................................................................................................................................................... 64

7.5.3 Dieren ..................................................................................................................................................... 66

7.5.4 Schelpen ................................................................................................................................................. 70

7.5.5 Vruchten ................................................................................................................................................ 70

7.6 Enkele begravingen met ( barnstenen) bijgiften belicht .......................................................... 71

8. Samengevat .......................................................................................................................................................... 76

9. Conclusie................................................................................................................................................................ 78

9.1 Vormenspectrum ........................................................................................................................................ 78

9.1.1 Terugkoppeling catalogus .............................................................................................................. 78

9.2 Archeologisch verspreidingsgebied, bewerkingsplaatsen en handel ................................... 78

9.3 Gebruik, waarde en betekenis ............................................................................................................... 79

9.4 Concluderend ............................................................................................................................................... 79

9.4.1 Aanbeveling .......................................................................................................................................... 80

CATALOGUS BIJLAGE I ......................................................................................................................................... 87

4

VOORWOORD Ter afsluiting van de opleiding ‘Europese Archeologie’, richting ‘Provinciaal Romeinse Archeologie’, aan het Amsterdams Archeologisch Centrum, is deze scriptie geschreven over het gebruik van barnsteen in de Romeinse tijd; een Fossiel Verleden.

Dit werk bestaat uit een scriptie met twee bijlagen. Deze bijlagen vormen samen een catalogus over de gevonden barnstenen voorwerpen in het onderzoeksgebied, de Romeinse provincies ten noorden van de Alpen. De catalogus heeft de basis gevormd voor de scriptie.

In mijn derde jaar, 2000 – 2001, heb ik een essay geschreven over de ideologie van grafgiften. Hierbij heb ik de graven uit Esch (Noord Brabant) gebruikt als casestudy, waarin onder andere barnstenen artefacten waren gevonden. Het feit dat barnsteen in de Romeinse tijd in een graf werd meegeven intrigeerde mij zo, dat hieruit het thema van mijn scriptie is ontstaan.

Dankwoord

In het bijzonder wil ik mijn twee scriptiebegeleidsters bedanken:

Mevr. Dr C. van Driel – Murray, van de Universiteit van Amsterdam, voor het begeleiden en vooral het bijsturen met betrekking tot de inhoud van mijn scriptie.

Mevr. Drs A. Koster, conservator archeologie van het ‘Museum het Valkhof’ in Nijmegen, voor haar hulp bij het samenstellen van de catalogus, bij het zoeken naar informatie en literatuur en voor het begeleiden tijdens het schrijven. Daarbij heb ik dankbaar gebruik mogen maken van de faciliteiten van het C.M. Kam instituut.

En tevens wil ik mevr. Dr S.M.E. van Lith bedanken, die de eerste versies van mijn scriptie heeft willen lezen en deze daarbij van commentaar heeft voorzien.

Deze scriptie had nooit geschreven kunnen worden zonder de hulp van diegenen die mij stimuleerden en corrigeerden als dat nodig was en die elk op eigen wijze bijgedragen hebben aan dit project.

5

1. INLEIDING Barnsteen is een intrigerend materiaal waar zowel vroeger als tegenwoordig onder andere sieraden van zijn gemaakt. Aan het barnsteen worden bovendien nog altijd medicinale krachten toegeschreven. Al vanaf de Prehistorie wordt barnsteen door de mens gebruikt. In deze scriptie zal vooral het gebruik van barnsteen in de Romeinse tijd worden beschreven. Het grote aantal vondsten in het Romeinse rijk doet vermoeden dat er in deze periode meer barnsteen is verzameld, bewerkt en gebruikt dan in de Prehistorie en de Middeleeuwen.

De belangstelling voor barnsteen heeft waarschijnlijk te maken met zijn opvallende eigenschappen: barnsteen heeft een aantrekkelijk uiterlijk en is vaak doorschijnend geel, oranje tot bruin van kleur. Het barnsteen is licht en voelt zacht en warm aan. (In tegenstelling tot edelsteen, dat altijd koud aanvoelt.) Het materiaal heeft een bepaalde hardheid waardoor hij makkelijk te bewerken is. De fossiele hars is licht ontvlambaar; als hij brandt, ontwikkelt zich een witte en aangename geurende rook1. In de Romeinse tijd dacht men dat barnsteen genezende krachten bezat. Zo zou het dragen van barnsteen aandoeningen aan de luchtwegen genezen.2

1.1 DOELSTELLING / VRAAGSTELLING Het doel van deze scriptie is om een beeld te krijgen van het gebruik, de functie, de waarde, de betekenis en de verspreiding van barnstenen artefacten in het Romeinse rijk ten noorden van de Alpen, het onderzoeksgebied. Dit inzicht zal onder andere worden verkregen door middel van een catalogus en het beschrijven van het materiaal.

Er is gekozen om slechts een deel van het Romeinse rijk te behandelen omdat het anders een te langdurig onderzoek zou worden voor een scriptie. De catalogus is als bijlage I en II toegevoegd.

1.1.1 CATALOGUS De catalogus is gebaseerd op een database, waarin barnstenen objecten die bekend zijn uit het noordelijke Romeinse rijk en het contemporain Vrije Germanië (eerste t/m vierde eeuw) zijn verzameld. De barnstenen vondsten komen uit publicaties en museum inventarissen. In deze database zijn gegevens over de verschillende objecten gedocumenteerd: eventueel catalogus of inventaris nummer, vindplaats, type, beschrijving, datering, vondstomstandigheden, ‘eigenaar’ (man, vrouw of kind, in het geval van een grafvondst) en literatuur over dit specifieke barnstenen artefact.

Om de catalogus te vormen zijn de objecten uit de volgende Romeinse provincies ten noorden van de Alpen geselecteerd: Germania Inferior, Germania Superior, Britannia, Gallia Lugdunensis, Gallia Belgica en Raetia. Voor Gallia Lugdunensis en Raetia geldt dat er wellicht nog gegevens ontbreken, aangezien het niet zeker is of alle barnstenen vondsten uit deze gebieden bekend en gepubliceerd zijn. Voor de overige provincies geldt dat het beeld zo goed als zeker volledig is.

1 La Baume, 1970, 11, 31 - 36 2 zie hoofdstuk 3; Plinius Nat. Hist. XXXVII, 51 - 52

6

De in deze scriptie en de catalogus bijlage I en II besproken barnstenen objecten zijn niet allemaal met eigen ogen bestudeerd: vaak is gebruik gemaakt van fotomateriaal en beschrijvingen uit publicaties.

1.1.2 VRAAGSTELLING Aan de hand van het onderzoek zullen de volgende vragen ten opzichte van het onderzoeksgebied behandeld worden:

1. Hoe ziet het vormenspectrum van deze objecten in het onderzoeksgebied eruit?

2. Wat is het verspreidingsgebied van barnstenen objecten?

3. Hoe kwamen de Romeinen in aanraking met deze fossiele hars? Hoe wisten ze waar ze het ruwe barnsteen moesten halen? Hoe kwamen ze op het idee om het materiaal te gebruiken?

4. Hoe is ruwe barnsteen in de Romeinse tijd verzameld, bewerkt en gebruikt?

5. Waar zijn de barnstenen voorwerpen vervaardigd?

6. Welke betekenis en waarde gaven de Romeinen aan het ruwe materiaal en aan de artefacten?

7. Worden barnstenen artefacten inderdaad alleen in grafomstandigheden gevonden?

8. In hoeverre komen historische bronnen over het gebruik van barnsteen met archeologische vondsten overeen?

Voordat er op deze vragen wordt ingegaan, zullen eerst het materiaal en het ontstaan ervan beschreven worden. Verder is het belangrijk om weer te geven waar het natuurlijke herkomstgebied van barnsteen ligt. Daarnaast zullen de klassieke bronnen over barnsteen behandeld worden. Uiteindelijk zullen in de conclusie de bovenstaande vragen samengevat worden geëvalueerd.

7

2. BARNSTEEN ALS NATUURLIJK MATERIAAL Barnsteen is een verzamelwoord voor fossiel hars, dat verschillende herkomsten en fysische eigenschappen kan hebben en ouder is dan een miljoen jaar. In dit hoofdstuk zullen het ontstaan, de verspreiding en de verschillende eigenschappen van barnsteen worden behandeld. Dit zijn tevens de redenen waarom de Romeinen dit materiaal waarschijnlijk zo waardevol achtten.

In de wetenschap en in de klassieke bronnen kent barnsteen verschillende benamingen, waardoor soms verwarringen ontstaan. Vandaar dat hieronder eerst de benamingen van barnsteen staan beschreven.

Figuur 1. Barnsteen verspreidingsgebied. (Uit: Ganzelewski & Slotta 1997, 79)

2.1 BENAMINGEN In de naamgevingen van barnsteen in verschillende talen en culturen spiegelen het uiterlijk, het ontstaan, het voorkomen, de winning, de handelswegen, het gebruik en de belangrijke eigenschappen zich af. Hieronder volgen enkele voorbeelden.

In de mineralogie, ook al is barnsteen geen mineraal, wordt het begrip ‘barnsteen’ voor elke fossiele hars gebruikt. In de negentiende eeuw werd het woord ‘Succinit’gebruikt. Het woord succinit (= Nederlands) komt voort uit het begrip ‘succinum’ (= Latijn) dat al door Plinius en andere geschiedschrijvers beschreven is. Deze naamgeving komt uit het Latijn: succus of sucus betekent ‘zacht’. Succinit of succinum betekent zachte steen of wel barnsteen.3

In de dertiende eeuw werd de naam ‘Bernstein’ of ‘Börnstein’ van het Nederduitse woord ‘bernen’ of börnen’ dat branden betekent, afgeleid. In de Nederlandse taal vertaald, is dat ‘brandende’ steen ofwel barnsteen of brandsteen. In de Engelse taal spreekt men vaak over ‘amber’, niet te verwarren met de amber uit een potvis4. Amber is net als het Franse ‘ambre’,

3 Ganzelewski & Slotta 1997, 19 4 zie paragraaf 2.8.2 Amber van een potvis

8

Italiaanse ‘ambra’, Spaanse ‘ambar’ afgeleid van het Latijnse woord ‘ambrum’, dat Phoeniciërs voor barnsteen gebruikten.5

Voor de glans van de barnsteen komt het woord ‘glaesum’, van het oud - Germaanse woord ‘glaere’ dat glanzen betekent. De oude Grieken noemden de barnsteen op grond van zijn elektromagnetische eigenschappen ‘elektron’ of ‘elektros’, de Romeinen ‘electrum’. In de Odyssee (van Homerus) is dit woord gebruikt voor zowel barnsteen als voor een legering van goud en zilver. Ook in sommige teksten van Plinius kan men niet met zekerheid zeggen welke van beide betekenissen hij bedoeld heeft. Er zijn nog meer namen voor barnsteen bekend, sommige hebben betrekking op de kleur, andere op de heilzame werking van de stof.6

2.2 ONTSTAAN Barnsteen is een onder de grond hard geworden hars dat miljoenen jaren geleden werd afgescheiden door bomen. De boomsoorten die hars produceerden, waaruit later barnsteen is ontstaan, worden barnsteenbomen genoemd. De grootste concentraties hars zijn tijdens het Tertiair (65 tot 2 miljoen jaar geleden) afgescheiden. In deze periode bestond er een barnsteenbomenwoud in het Baltische gebied, het zogenoemde Samland7. Dit woud bestond voornamelijk uit coniferen, palmen, eiken, beuken, olmen, kastanjebomen en wilgen.

Door onder andere plantparasieten, insecten en natuurverschijnselen raakten veel bomen beschadigd, waardoor grote hoeveelheden hars uit de bomen stroomden. De Tertiaire bomen bevatten veel meer hars dan tegenwoordig. Dit hars vormde grote en kleine druppels (zie figuur 2), die op een gegeven moment van de stam loslieten en op de grond terecht kwamen. In de loop der tijd zijn ze met afzettingen overdekt, overstroomd, overspoeld en verplaatst.

Tabel 1. Geologische geschiedenis sinds het optreden van fossiele hars en de ontwikkeling van de plantenwereld (uit:

Ganzelewski & Slotta 1997, 12)

5 Waldmann 1883, 20 6 Ganzelewski & Slotta 1997, 22-23 7 zie paragraaf 2.2 voor de ligging

9

Het woud is door de gletsjers van de Pleistocene ijsmassa’s verstoord geraakt, waardoor het onder de zee in sedimenten afzet is. Het is nog niet bekend waar en hoe groot het gebied van het barnsteenwoud precies was, ook weet men nog niet helemaal in welke periode, in hoeveel tijd dit alles is ontstaan. Men neemt aan dat het Baltische barnsteenwoud ongeveer 15 tot 20 miljoen jaar bestaan heeft.8

Figuur 2. De natuurlijke vorming van barnsteen: 1. Groeivullingen, 2. Vorming onder de schors, 3. Harsaders, 4.

Vorming in de schors, 5.Harsvorming door verwonding, 6. Vullingen in holtes met vlakke buitenkant, 7. Vormen van

stromende hars, 8. Druppels, 9. Stalagmieten, 10. aan de lucht geharde hars.(uit: Ganzelewski & Slotta 1997, 22)

In veel stukken barnsteen worden gedeelten van planten en insecten gevonden. Deze resten, meestal uit het Tertiair, kleefden aan het uitgevloeide hars en werden door nieuw hars bedekt.

Veel van de hars uit het Baltische zeegebied is secundair terecht gekomen in de zogenaamde ‘Blauwe aarde’, een moedergesteente uit het Tertiair. Dit is kleiig zand dat in frisse toestand een blauwgrijze kleur heeft. Deze afzetting kan één tot negen meter dik zijn, waarin ongeveer 2,5 kilogram barnsteen per kubieke meter aanwezig kan zijn. De barnsteenvoorraad in de blauwe aarde in het Baltische gebied schat men op ongeveer 640.000 ton.9

8 Ganzelewski & Slotta 1997, 15 9 Ganzelewski & Slotta 1997, 16 ff

10

2.3 NATUURLIJK VERSPREIDINGSGEBIED Het primaire ontstaansgebied van barnsteen is zuidelijk Scandinavië, het zogenaamde schiereiland Samland waar het barnsteenbomenwoud (zie figuur 1) waarschijnlijk gelegen heeft. De grootste verplaatsingen van de fossiele hars afzettingen vonden tijdens het Pleistoceen plaats. Grote ijsmassa’s schoven vanuit Scandinavië over het vaste land, waardoor de lagen die barnsteen bevatten verspreid raakten. Ook werd barnsteen getransporteerd door sterk stromend smeltwater dat diep in de barnsteenvoerende lagen

sneed. Ook de lagen met ‘blauwe aarde’ raakten hierdoor verspreid.10 Uiteindelijk wordt barnsteen over vrijwel de hele aardoppervlakte gevonden, behalve op Antarctica, zij het niet altijd in grote hoeveelheid.(figuur 3)

De bekendste vindplaats van barnsteen is de Oostzeekust, waar het vooral na sterke stormen aanspoelt: deze Baltische barnsteen wordt nog altijd door verscheidene afzettingsprocessen naar verschillende gebieden verplaatst. Hieronder wordt schematisch aangegeven hoe dat kan zijn gebeurd (tabel 2):

Tabel 2. Geologische tijdschaal en de geschiedenis van de Baltische barnsteen (Uit:Ganzelewski & Slotta 1997, 14)

10 Ganzelewski & Slotta 1997, 17 ff

11

Grote concentraties barnsteen komen voor in het Baltische gebied, Polen, Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, Frankrijk, Hongarije, Oekraïne, Roemenië, Bulgarije, Italië en in Nederland. In de voormalige Sovjet – Unie, Libanon, Jordanië, Israël, Birma, China, Indonesië – Maleisië, Japan, Nieuw – Zeeland, Amerika en Afrika kan ruwe barnsteen in mindere mate gevonden worden.

Het is uit klassieke bronnen11 en infrarood onderzoek12 gebleken dat de Romeinen ruwe

barnsteen voornamelijk uit het Baltische zeegebied haalden, en dus niet uit andere gebieden zoals Roemenië of Italië, waar het blijkbaar ook te vinden was. Hier spoelde of het barnsteen

waarschijnlijk niet in grote hoeveelheden aan, was de kwaliteit niet goed genoeg13, of was het niet aan de oppervlakte te vinden, omdat het zich diep onder de grond bevond. De Romeinen zullen niet geweten hebben dat ze dicht bij huis ruwe barnsteen diep onder de grond konden vinden.

11 zie hoofdstuk 3 over historische bronnen 12 Kars 1983, 71 / zie paragraaf 2.6 over infrarood onderzoek voor herkomstbepaling 13 zie paragraaf 2.3 over chemische samenstelling

12

Figuur 3. Verspreiding van fossiele hars over de wereld en haar geologische leeftijd: 1 Devoon; 2 Carboon; 3 Trias; 4

Krijt; 5 Tertiair; 6 Pleistoceen, Holoceen. (Uit: Ganzelewski & Slotta 1997, 32)

2.4 CHEMISCHE SAMENSTELLING Bij een onderzoek van de chemische samenstelling bij meerdere stukken barnsteen, die afkomstig zijn uit het hetzelfde gebied en uit dezelfde laag, is gebleken dat die van elkaar kan

verschillen.14 Bijvoorbeeld Baltische barnsteen heeft een chemische samenstelling

(formule: C10H16O) die steeds variërend is; het bevat een gemiddelde van 79 % koolstof, 10,5% zuurstof en 10,5% waterstof, met ietwat zwavel en slechts een beetje anorganisch

materiaal.15

Barnsteen uit Italië komt vooral voor aan de mondingen van een aantal rivieren van Sicilië, met name bij de Simeto bij Catania. De chemische samenstelling hiervan is anders dan die

14 La Baume 1969, 3 15 Strong 1966, 1

13

van de Baltische barnsteen, waardoor het vaak ook zachter van structuur is: de Romeinen zullen dit dus niet als kwalitatieve barnsteen gezien hebben.

De Roemeense barnsteen vindt men in de Miocene afzettingslagen, vooral bij de rivier Buzau. Deze ‘steen’ wordt tegenwoordig ook gedolven in de beddingen van de rivier. De structuur en chemische samenstelling lijken wel erg veel op de barnsteen uit het Baltische zeegebied, alleen zijn deze stukken niet groter dan 10 cm, waardoor het voor de Romeinen waarschijnlijk niet lucratief was om te verzamelen.

Figuur 4. Barnsteen in moedergesteente (Ganzelewski & Slotta 1997, 116)

2.5 SOORTEN BARNSTEEN Aangezien hars in verschillende perioden en door verschillende bomen / planten in verscheidene regio’s kan zijn afgezet, bestaan er ook zeer veel soorten barnsteen. Er zijn tegenwoordig ongeveer 250 varianten Baltische barnsteen bekend. Veel van deze soorten hebben ook hun eigen benaming gekregen. Barnsteen kan men onderscheiden door verschillende variëteiten in kleur, mate van doorschijnendheid en andere kenmerken zoals fysische eigenschappen en structuur. Barnsteen komt in veel verschillende kleurnuances, met talrijke overgangen voor. De kleur varieert van wit naar geel tot bruin en rood. Er bestaan ook kleurloze, groene, blauwe, grijze en zwarte stukken barnsteen. Er komen bovendien stukken voor met een zilveren of gouden glans. De meest bekende barnsteen is donkergeel van kleur.

De kleur van barnsteen kan onder invloed van de omstandigheden in de bodem, door lucht en licht veranderen.16 Bijvoorbeeld: veranderingen in bodem- en luchtvochtigheid en temperatuur kunnen verwering veroorzaken. Sterke zonnestraling of kunstlicht zorgen ervoor dat de barnsteen donkerder van kleur wordt. De kleur groen wordt gevormd door onder andere verhittingseffecten. In het geval van vondsten aan de kust kan de barnsteen in zee door de algen verkleurd zijn.

16 La Baume 1970, 32

14

Volgens klassieke bronnen17 vonden de Romeinen de geel tot oranje barnsteen het meest waardevol, witte barnsteen zou meer worden gebruikt als reukwerk: er zijn bovendien (nog) geen groene, zwarte of witte barnstenen objecten uit de Romeinse tijd gevonden.

2.6 BESTENDIGHEID De hardheid kan per stuk barnsteen verschillend zijn. De hardheid van barnsteen bedraagt ongeveer 2 tot 2,5 Mohs.18 Het soortelijk gewicht hiervan ligt tussen 1,05 en 1,1 gram.19

Barnsteen is licht ontvlambaar, verbrandt als een kaars met walmende rook en ontwikkelt daarbij een aromatische geur. Bij ongeveer 170 graden Celsius wordt een stukje barnsteen plastisch vervormbaar en kleverig. Bij een temperatuur hoger dan 300 graden Celsius verliest barnsteen zijn coherentie en smelt zonder nog een geheel te vormen. Verder heeft barnsteen een electro - magnetische eigenschap. De steen laadt zich bij wrijving negatief op en wekt daarbij statische elektriciteit op.20

De steen verweert onder oxiderende omstandigheden, waarbij de kleur steeds donkerder wordt. Van geel verandert de kleur in de loop der tijd in rood tot bruin. Bij sieraden is de kleurverandering na 15 à 20 jaar al te zien. Door de steen in water te leggen kan dit worden verhinderd. Water heeft een conserverende werking; onder water blijft de steen miljoenen jaren onveranderd. Tegen niet oxiderende stoffen is barnsteen bestendig: sterke zuren of logen kunnen de steen, zelfs na langdurige blootstelling, niet beïnvloeden. Tegen verschillende organische oplosmiddelen (zoals groene zeep) is de steen ook grotendeels bestand: de barnsteen lost slechts voor een gedeelte, bij langere inwerkingstijd, daarin op.21

2.6.1 MET BETREKKING TOT DE ARCHEOLOGISCHE VONDSTEN Dat nog altijd veel barnstenen objecten uit de Romeinse tijd worden gevonden , ligt aan het feit dat deze onder de grond terecht zijn gekomen, waardoor ze niet konden eroderen. Toch zullen in de loop der tijd veel barnstenen voorwerpen verloren zijn gegaan omdat ze in de openlucht hebben gelegen. In waterputten en in (afval)kuilen zou barnsteen goed bewaard moeten zijn gebleven. Dit geldt ook voor deposities in het veen.

In een inhumatiegraf kan een barnstenen object goed geconserveerd zijn gebleven, mits er geen of weinig zuurstof bij kon komen. Dat er in crematiegraven relatief minder barnstenen artefacten gevonden worden, is waarschijnlijk veroorzaakt doordat ze door het vuur op de brandstapel ‘gesmolten’ zijn.

Hoe meer barnsteen al geërodeerd is, des te minder kan het materiaal tegen bijvoorbeeld zuren. Ter conservering kan een stuk barnsteen geïmpregneerd worden met een wasachtig middel, geheel afhankelijk van de staat waarin het stuk verkeerd. Hierdoor wordt de aantasting door zuurstof geremd.

17 zie hoofdstuk 3: Plinius 18 Strong 1966, 1, Edwards 1977, 161. Hardheid wordt in schaal van Mohs uitgedrukt tussen 1 en 10. Diamant is 10,0 Mohs, talk is 1,0 Mohs. 19 Edwards 1977, 163 20 Ganzelewski & Slotta 1997, 23 ff 21 Ganzelewski & Slotta 1997, 25 - 26

15

Het transporteren van barnsteen zal, gezien het soortelijk gewicht, geen problemen hebben opgeleverd. Het vervoer van ruwe barnsteen kan zowel over land als over water hebben plaatsgevonden.

2.7 INFRAROOD ONDERZOEK VOOR HERKOMSTBEPALING Mede afhankelijk van de plek waar barnsteen gevonden is, wijken de chemische samenstellingen van het fossiele hars deels sterk van elkaar af (zie chemische samenstelling). Het is gebleken dat verschillende soorten barnsteen verscheidene barnsteenzuren bevatten die per soort anders samengesteld kunnen zijn. Een hoog gehalte barnsteenzuur zou wijzen op herkomst uit de Oostzee, een laag gehalte op een zuidelijke herkomst.22 Deze methode kan lang niet alle soorten van elkaar onderscheiden, en is vaak onbetrouwbaar.

Sinds 1960 wordt fossiel hars met infrarood - spectroscopie onderzocht en wordt het vergeleken met de hars van de tegenwoordige harsafscheidende planten / bomen om zo de botanische herkomst van de hars en dus de oude barnsteenboom te herleiden. Dit blijkt een meer succesvolle methode te zijn.23

In de Romeinse tijd kon men het Baltische barnsteen niet op het oog oonderscheiden van bijvoorbeeld Roemeense barnsteen. Waar de Romeinen blijkbaar het meest op hebben gelet is de kleur, de grootte en de kwaliteit van barnsteen. En waarschijnlijk was Baltische barnsteen dus het meest geschikt voor hun doeleinden.

2.8 VERGELIJKING MET KOPAL, AMBER VAN POTVIS EN GIT Barnsteen is niet moeilijk van andere gesteenten te onderscheiden, maar toch zijn er een aantal materialen die er sterk op lijken, qua uiterlijk, naam of gebruik. Zo is er kopal, geen gesteente of mineraal, maar ook een soort hars. Meer verwarrend is amber van een potvis, waar in het Engels barnsteen mee wordt bedoeld. Git, zwart versteend hout, lijkt voor dezelfde doeleinden te zijn gebruikt als barnsteen.

2.8.1 KOPAL Kopal is verharde hars van bomen. Kopal en barnsteen hebben, behalve dat ze beide een hars zijn, veel kenmerken gemeen. Zo is kopal bijna altijd geel van kleur en wekt het evenals barnsteen statische elektriciteit op. Het verschil tussen kopal en barnsteen is de ouderdom. Wetenschappers kunnen echter de grens tussen kopal of jonge barnsteen moeilijk vastleggen. Kopal kan, net als barnsteen, insecten bevatten, alleen is het insect dan slechts enkele tientallen of enkele honderden jaren oud. Barnsteen is niet alleen ouder, maar vertoont ook andere kenmerken. Het is harder en het ‘smeltpunt’ ligt hoger, bovendien lost kopal snel op in alcohol en aceton. Nu rijst de vraag: kon men in de Romeinse tijd al onderscheid maken tussen kopal en barnsteen? En is barnsteen beschreven in historische bronnen in werkelijkheid geen kopal geweest? Voor de sieraad- en artefactbewerking moet het wel om ‘echte’ barnsteen zijn gegaan, kopal is daar te zacht voor. Voor wierook kan heel goed kopal zijn gebruikt.

22 La Baume 1970, 32 23 Kars & Boon 1993, 76 - 85

16

2.8.2 AMBER VAN EEN POTVIS Hoewel ‘amber’ de Engelse term in voor barnsteen, wordt het in het Nederlands soms met iets anders verward. Amber is een zeer kostbaar product uit de darm van een potvis. De Romeinen zullen beide materialen niet door elkaar gehaald hebben. De benaming kan echter in de (vertaalde) literatuur problemen opleveren.

Amber van een potvis drijft in klompen van 0,5 – 10 kilogram in zee en spoelt, net als barnsteen, soms op het strand aan. Het bestaat uit onregelmatige wasachtige broze stukken, licht geelgrijs tot bruinzwart, zonder smaak maar met een aangename muskusgeur. Het hoofdbestanddeel is een cholesterol-achtige stof. Amber van een potvis behoorde tot de wondermiddelen en werd bijvoorbeeld door de Chinezen met reukstoffen gekneed tot bolletjes, die in een opengewerkt medaillon aan een sierkettinkje om de hals werden gedragen en als een heilig parfum werden beschouwd. Ook in Europa werden tot in de 18e eeuw bolletjes amber gedragen (amberappel of pomander), ten dele echter om bijgelovige redenen als middel ter voorkoming van ziekten. Amber wordt tegenwoordig nog gebruikt in de parfumindustrie als fixatief voor andere reukstoffen. Men heeft synthetische producten ontwikkeld die de zeer kostbare amber kunnen vervangen.

2.8.3 GIT Git is in zekere zin versteend hout: het is ontstaan uit drijfhout dat onderworpen was aan de chemische werking van stilstaand water, en vervolgens onder hoge druk werd samengeperst.24 Deze materie heeft een zeer donkerbruine tot zwarte kleur en heeft na polijsten een zwarte glans. Het wordt, ruw en in de vorm van verschillende objecten, in tegenstelling tot barnsteen vooral in Engeland gevonden. De hardheid bedraagt ca. 3,5 Mohs. Het lijkt alsof in Engeland git in plaats van barnsteen voor dezelfde doeleinden is gebruikt.

Git werd al vanaf het Neolithicum gebruikt en bewerkt. Het gebruik kwam pas aan het begin van de tweede eeuw en vooral in Engeland goed op gang. Klassieke bronnen maken ook pas vanaf deze periode melding van git (in het Latijn: gagates), dat in het Duits vaak vertaald wordt als Schwartzbernstein.25 In de periode vóór de derde eeuw zijn gitten objecten elders in het Romeinse Rijk erg zeldzaam. (Vondsten in Mediterrane provincies zijn in deze periode zeer ongebruikelijk.) Git was in Engeland tot in de vierde eeuw populair maar dat werd na de Romeinse bezetting steeds minder.26 Onder gagates werden toentertijd waarschijnlijk veel zwarte bewerkbare stoffen verstaan; dezelfde objecten die van git gemaakt waren, bestonden ook van leisteen, vlamkolen en bruinkool en voor deze stoffen waren geen aparte Latijnse benamingen bekend. Wellicht werden deze stoffen als inferieur git gezien.27

Git komt nog altijd voor in Engeland (Yorkshire), Rusland, Duitsland (Rijnland), Spanje, Portugal, Frankrijk en Noord – Amerika, waar vooral na sterke regenval stukken git vrij aan

24 Edwards 1977, 165.

25 Woodward 2002, 1046. 26 Allason-Jones 1996, 9 27 Allason-Jones 1996, 7

17

de oppervlakte komen te liggen. In de Romeinse tijd is git het meest in Engeland bewerkt, en waarschijnlijk is die Romeinse gitbewerking door individuele specialisten uitgevoerd.28

Git heeft bijna dezelfde eigenschappen als barnsteen. Zo heeft git net als barnsteen een electro – magnetische eigenschap en is het ook makkelijk bewerkbaar. Van git wordt nog altijd beweerd dat het heilzame krachten bezit. Git zou bij verbranding in tegenstelling tot barnsteen niet lekker ruiken. Van git zijn er enkele beeldjes, haarpennen, spinklosjes, kettingen, armbanden, ringen, handvatten, deksels, dobbelstenen en gespen gemaakt. Net als barnsteen komt git vooral voor als grafbijgift bij vrouwen. Er zijn slechts enkele graven van mannen bekend waarin git was meegegeven. Ondanks de uitzonderingen bestaat het sterke idee dat git van speciaal belang was voor vrouwen.29

2.9 VERVALSINGEN Tot slot nog iets over de diertjes die vaak in de hars zijn blijven plakken; een eigenschap waaraan tegenwoordig wellicht meer waarde wordt gehecht dan vroeger. Het is bekend dat Romeinen bijvoorbeeld een bepaalde kleur waardevoller achtten, maar er is niets bekend over de waardering van de insluitsels in de barnsteen. Wellicht werden die als verontreiniging gezien en werden alleen de stukken barnsteen zonder insluitsels uitgezocht om er voorwerpen van kunst van te maken.

Het is echter oppassen voor vervalsingen; door barnsteen enigszins te verwarmen, waardoor het plakkerig wordt, kan er zo een vliegje ingesloten worden. In de Romeinse tijd kon er ook sprake zijn van vervalsing, maar dan bijvoorbeeld van amethyst, dat in werkelijkheid paars geverfde barnsteen was.30

28 Allason-Jones 1996, 11 29 Allason-Jones 1996, 16-17 30 Zie Plinius in hoofdstuk 3

18

3. BARNSTEEN IN KLASSIEKE BRONNEN Barnsteen is reeds in de oudheid beschreven en genoemd. Een aantal bekende teksten die hierover gaan, zullen in dit hoofdstuk worden besproken. Teksten en verhalen over barnsteen zijn voor zover bekend behandeld door (kunst) historici. Zo bestaan er veel historische ‘feiten’, maar ook antieke en meer recente mythen en sagen over dit bijzondere materiaal. Het is in het vorige hoofdstuk al gebleken dat barnsteen veel verschillende benamingen kent, en dat het niet altijd even duidelijk is of hier echt barnsteen, andere hars of - in het geval van bepaalde klassieke auteurs - bijvoorbeeld een legering van goud en zilver mee wordt bedoeld.

3.1 KLASSIEKE BRONNEN Verschillende geschiedschrijvers noemen barnsteen in hun geschriften. Sommigen hebben geschreven over barnsteen als natuurlijk materiaal en waar het zoal gevonden werd, anderen beschreven de betekenis, de waarde en het gebruik in het dagelijks leven.

De waarde van barnsteen heeft in de loop der eeuwen sterke veranderingen meegemaakt. Homerus (ca. achtste eeuw v. Chr.) schreef over het zeer waardevolle materiaal barnsteen waar grafgiften van werden gemaakt. Volgens Homerus waren kralen en halskettingen van barnsteen geliefd. Daarna zou de interesse voor barnsteen in Griekenland minder zijn geworden; de Griekse kunst ontwikkelde zich en ook volgens Romeinse overleveringen scheen barnsteen in Griekenland nergens meer gebruikt te worden. Barnsteen intrigeerde natuurwetenschappers en filosofen in deze tijd weliswaar nog, maar zij waren alleen geïnteresseerd in en schreven over de merkwaardige eigenschappen van dit materiaal. Zo’n zelfde situatie was in Italië met betrekking tot het gebruik van barnsteen waar te nemen. Het materiaal moet bij de bevolking van de Po-vlakte bekend zijn geweest, maar ook daar duikt het zelden op. Alleen ten oosten van de Appenijnen lijkt barnsteen in de eind vijfde, begin vierde eeuw v. Chr. te worden gebruikt31.

Pas in de tijd van de Romeinse republiek werd barnsteen weer in grote mate voor het vervaardigen van voorwerpen of versieren van sieraden gebruikt. In de Romeinse keizertijd, zo schreef Plinius, was barnsteen weer hoog gewaardeerd, hoewel de witte en waskleurige barnsteen minder geliefd waren en alleen als reukwerk gebruikt werden. Voor sieraden gebruikte men voornamelijk rode barnsteen en het meest gewaardeerd waren de doorzichtige stukken van dat ‘soort’. Barnsteen zou zo nu en dan als minderwaardige edelsteen gezien worden. Om de ‘steen’ te ‘veredelen’ kon deze gekleurd worden waardoor het bijvoorbeeld net amethist (een paarse edelsteen) leek.32 Een beeldje van barnsteen zou duurder zijn dan een aantal levende, gezonde mensen of slaven.33

De Romeinen kwamen aan literaire kennis over barnsteen via de Grieken, later ook via de Etrusken. Pas in het midden van de eerste eeuw is barnsteen een meer geliefde materie, en komt het ook vaker in de Romeinse literatuur voor.34 Hieronder staan de bekendste bronnen

31 Het is onbekend of hiervoor Baltische of andere barnsteen werd gebruikt. 32 Plinius, Nat. Hist. XXXVII, 48 - 49 33 Plinius, Nat. Hist. XXXVII, 51 - 53 34 Waldman 1883, 14-15

19

uit de klassieke oudheid over barnsteen35: het meest bekend zijn de verhalen van Ovidius en Plinius.

3.1.1 HOMERUS Homerus (eind achtste eeuw v. Chr.) is wellicht de eerste die het woord elektron heeft gebruikt, onder andere bij het beschrijven van het paleis van Menelaos. Naast versiering van brons, goud, zilver en ivoor was het gebouw ook met barnsteen (elektron) bekleed. Elektron kan ook duiden op een legering van goud en zilver, dus misschien gaat hier niet om barnsteen maar om metalen versiering.

‘Toen ze naar hartelust hadden gegeten en gedronken, zei Telemachos tegen Peisisstratos – en hield zijn hoofd dicht bij hem, omdat hij niet wou dat iemand het hoorde: ‘Moet je eens kijken, zoon van Nestor, vriend van mijn hart, naar al die schittering in deze galmende ruimte, die glans van brons en goud en barnsteen en van ivoor en zilver! Zo moet het in het huis van Zeus zijn op de Olympos, zo rijk, zo overdadig. Ik kijk mijn ogen uit hier.’36

Er zijn bij Homerus ook stukken tekst bekend waarin wel sprake lijkt te zijn van elektron in de betekenis van barnsteen. Hij beschrijft sieraden van goud en barnstenen kralen.

‘Toen het gewelfde schip weer geladen was en ze konden vertrekken, stuurden ze iemand naar het paleis, een eersteklas zwendelaar, om de vrouw een seintje te geven. Hij kwam aanzetten met een halssnoer van goud en barnsteen En toen mijn edele moeder en al haar slavinnen die ketting met hun handen betastten en met hun ogen bekeken daar in de zaal en probeerden om nog wat af te dingen, gaf hij zonder iets te zeggen de vrouw een teken.’37

3.1.2 OVIDIUS In de epos Metamorfosen schreef de dichter Publius Ovidius Naso (43 v. Chr. – 17 n. Chr.) over de Heliaden, de dochters van de zonnegod, die over de dood van hun broeder Phaëthon treurden en vervolgens in bomen veranderden waarna hun tranen in barnsteen (elektron) verstarden.38 Uit deze mythe blijkt dat sommige Romeinen wel degelijk wisten over het ontstaan van barnsteen.

35 Ganzelewski & Slotta 1997, 395 ff, La Baume 1969, 8 ff, van Buchem 1975, 205 ff 36 Uit: Homerus, Odysseia, boek IV, 61 37 Uit: Homerus, Odysseia, boek XV, 255 38 Uit: Ovidius, Metamorphosen, boek I 750 – boek II 366

20

De naam Phaëthon betekent ‘de glanzende’ of ‘de stralende’. Phaëthon is de zoon van de zonnegod Helios en Clymene (de dochter van Oceanus). Hij groeit bij zijn moeder op aarde op. Op een dag twijfelt Phaëthon of hij werkelijk de zoon van de zonnegod is. Voor bevestiging gaat hij naar zijn vader Helios. Zijn vader zweert (bij de Styx) dat hij als bewijs dat hij zijn vader is, elke wens zal vervullen. Helios’ woord overtuigt Phaëthon niet en hij vraagt als bewijs voor een dag de zonnewagen te besturen. Helios waarschuwt hem dat het te zwaar zou kunnen zijn, maar omdat hij het gezworen heeft, moet Helios de wens van zijn zoon inwilligen. Phaëthon is het niet gewend om de paarden van de wagen aan te sporen, het gevolg is dat de paarden losbreken en op aarde afstormen. Jupiter weet een ramp af te wenden door dit met een bliksemstraal tegen te houden, maar Phaëthon stort neer in de Eridanus (= rivier op aarde). Aan de oevers bewenen zijn zusters (de Heliaden) hem, door hun treurnis veranderen zij in zwarte populieren en hun tranen in barnsteen.

‘De zusters van Phaëthon, in rouw, veranderen in barnsteenbomen.

340 De zonnedochters rouwen ook, zij storten tranen uit - nutteloos dodenoffer – en zich stompend op de borst roepen zij dag en nacht om Phaëthon, zonder dat hij hun droef geklaag ooit hoort, en knielen wenend bij zijn grafsteen. De maan heeft viermaal reeds haar sikkel tot een bol gevuld, Als zij naar hun gewoonte – want gebruik werd tot gewoonte- hun rouwklacht uiten. Phaëthusa, oudste van de drie, wil knielen op de grond, maar klaagt erover dat haar voeten verstijfd zijn. Als Lampetia haar wil gaan helpen, zit het lieve kind opeens met wortels aan de grond geklonken, 350 en als de derde met haar handen naar het haar wil grijpen, rukt ze er blaadjes af! Ze kermen dat er langs hun benen een stam omhooggroeit, dat hun armen lange takken worden… Terwijl zij dit verbijsterd zien, sluit boomschors om hun heupen, steeds hoger, over buik en borst, schouders en armen, tot alleen de hoofden overblijven, roepend ‘moeder! moeder!’. Wat kan een moeder anders doen dan steeds weer, één voor één, haar dochters langsgaan en hen voor de laatste keer omarmen, zelfs meer nog: zij probeert hen los te rukken van hun stronk en breekt er met haar handen dunne takken af, waarna er 360 druppels rood bloed naar buiten vloeien, net als uit een wond. ‘Spaar, moeder, spaar mij toch!’ roepen zij alle drie, gepijnigd. ‘Spaar mij, ik ben het zelf die in de boom gefolterd wordt! Moeder, vaarwel!…’De boomschors overdekt hun laatste woorden. Sindsdien vloeien hun tranen; van hun jonge takken drupt een vocht dat in de zon tot barnsteen stolt. Door heldere stromen wordt het als sieraad voor Latijnse meisjes meegenomen.’39

39 Uit: Ovidius, Metamorphosen, boek II 339 – 366.

21

Figuur 5. Hans von Aachen: Der Sturz des Phaethon, Wenen, Kunsthistorisch museum (Uit: Ganzelewski & Slotta

1997, 4)

3.1.3 PLINIUS Plinius Secundus (de oude) (23 – 79 n. Chr.) schrijft in zijn ‘Naturalis Historia’ (boek 37, 30-53) over de herkomst en het wijds gebruik, al in de eerste eeuw, van barnsteen. Hij schrijft dat het zeker is dat barnsteen op de eilanden aan de noordelijke oceaan is ontstaan en dat de steen door de Germanen ‘glaesum’ genoemd werd. Volgens Plinius ontstaat de barnsteen uit hars die daar uit bomen vloeit, die door de kou, de tijd en de zee harder wordt. Deze verharde hars wordt door eb en vloed van de eilanden weggevoerd, en spoelt aan de kust aan. Hij gebruikte voor barnsteen de term ‘succinum’. Verder vertelt hij dat de steen na wrijving ‘ruikt’, en als men het zou aansteken, brandt en geurt. Hij vermeldt bovendien dat de steen slechts door vrouwen gedragen en gebruikt werd. Verder schrijft hij over de Germanen die barnsteen naar Pannonië zouden hebben gebracht. Volgens hem droegen vrouwen van het platteland (villa bewoners?) barnstenen kettingen omdat ze dachten dat de steen zou werken tegen gezwollen amandelen en verkoudheden. De steen zou, om de hals gebonden ook koorts en ziekten verhelpen, en met honing en rozenolie gewreven zou het oorpijnen genezen, met honing gewreven zou het goed zijn tegen slecht zien of blindheid. Men zou barnsteen ook naar believen kunnen verven, van rood tot paars. Barnsteen kan een grote rol hebben gespeeld bij het vervalsen van edelstenen, vooral bij amethysten. Dat is vreemd, omdat amethyst koud hoort aan te voelen en in vergelijking met barnsteen veel zwaarder behoort te wegen. Verder neemt Plinius waar dat een kleine menselijke afbeelding van barnsteen waardevoller is dan een aantal levende, gezonde mensen ofwel slaven. Plinius laat tevens de enorme verwarring van verschillende geschiedschrijvers zien omtrent de herkomst en het gebruik van barnsteen. Dit betekent dat de ‘gewone’ mens in die tijd waarschijnlijk ook niet precies wist wat barnsteen voor materiaal was en hoe je het kon

22

gebruiken. Wellicht is barnsteen op meer verschillende wijzen gebruikt, waar men nu geen weet van heeft.

30 ‘XI. The next place among luxuries, although as yet it is fancied

only by women, is held by amber. All the three substances now under

discussion enjoy the same prestige as precious stones; but whereas

there are proper reasons for this in the case of the two former

substances, since rock – crystal vessels are used for cold drinks and

myrrhine – ware for drinks both hot and cold, not even luxury has yet

succeeded in inventing a justification for using amber.

31 Here is an opportunity for exposing the falsehoods of the Greeks. I

only ask my readers to endure these with patience since it is

important for mankind just to know that not all that the Greeks have

recounted deserves to be admired. The story how, when Phaethon was

struck by the thunderbolt, his sisters through their grief were

transformed into poplar trees, and how every year by the banks of the

river Eridanus, which we call the Po, they shed tears of amber, known

to the Greeks as ‘electrum’, since they call the sun ‘Elector’ or ‘the

shining one’ – this story has been told by numerous poets, the first of

whom, I believe, were Aeschylus, Philoxenus, Euripides, Nicander and

Satyrus.

32 Italy provides clear evidence that this story is false. More

conscientious Greek writers have mentioned islands in the Adriatic

named the Electrides, to which, they say, amber is carried along by

the Po. It is quite certain, however, that no islands of this name ever

existed there, and indeed that there are no islands so situated as to be

within reach of anything carried downstream by the Po. Incidentally,

Aeschylus says the Eridanus is in Iberia – that is, in Spain – and that it

is also called the Rhone, while Euripides and Appolonius, for their

part, assert that the Rhône and the Po meet on the coast of the

Adriatic. But such statements only make it easier to pardon their

ignorance of amber when their ignorance of geography is so great.

33 More cautious but equally misguided writers have described how

on inaccessible rocks at the rising of the Dog Star shed this gum.

Theophrastus states that amber is dug up in Liguria, while Chares

states that Phaethon died in Ethiopia on an island the Greek name of

which is the Isle of Ammon, and that here is his shrine and oracle, and

here the source of amber. Philemon declares that it is a mineral which

is dug up in two regions of Scythia, in one of which it is of a white,

waxy colour and is called ‘electrum’, while in the other it is tawny and

known as ‘sualiternicum’.

23

34 Demonstratus calls amber ‘lyncurium’ , or ‘lynx – urine’, and

alleges that it is

formed of the urine of the wild beasts known as lynxes, the males

producing the kind that is tawny and fiery in colour, and the females,

that which is fainter and light in colour. According to him, others call

it ‘langurium’ and state that the beasts, which live in Italy, are

‘languri’. Zenothemis calls the same beasts ‘langes’ and assigns them a

habitat on the banks of the Po, while Sudines writes that a tree which

produces amber in

35 Liguria is called ‘lynx’. Metrodorus also holds the same opinion.

Sotacus believes that it flows from crags in Britain called the

Electrides. Pytheas speaks of an estuary of the Ocean named Metuonis

and extending for 750 miles, the shores of which are inhabited by a

German tribe, the Guiones. From here it is a day’s sail to the Isle of

Abalus, to which, he states, amber is carried in spring by currents,

being an excretion consisting of solidified brine. He adds that the

inhabitants of the region use it as fuel instead of wood and sell it to

the neighbouring Teutones.

36 His belief is shared by Timaeus, who, however, calls the island

Basilia. Philemon denies the suggestion that amber gives off a flame.

Nicias insists on explaining amber as moisture from the sun’s rays, as

follows: he maintains that as the sun sets in the west its rays fall more

powerfully upon the earth and leave there a thick exudation, which is

later cast ashore in Germany by the tides of the Ocean.

37 He mentions that amber is formed similarly in Egypt, where it is

called ‘sacal’, as well as in India, where the inhabitants find it more

agreeable even than frankincense; and that in Syria the women make

whorls of it and call it ‘harpax’, or ‘the snatcher’, because it picks up

leaves, straws and the fringes of garments. Theochrestus holds that it

is washed up on the capes of the Pyrenees by the Ocean in turmoil, a

view which is shared by Xenocrates, the most recent writer on the

subject, who is still living. Asarubas records that near the Atlantic is a

Lake Cephisis, called by the Moors Electrum, which, when thoroughly

heated by the sun, produces from its mud amber that floats upon the

surface of its waters.

38 Mnaseas speaks of a district in Africa called Sicyon and of a River

Crathis flowing into the Ocean from a lake, on the shores of which live

the birds known as Meleager’s Daughters or Penelope Birds. Here

amber is formed in the manner described above. Theomenes tells us

24

that close to the Greater Syrtes is the Garden of the Hesperides and a

pool called Electrum, where there are poplar trees from the tops

which amber falls into the pool, and is gathered by the daughters of

Hesperus.

39 Ctesias states that in India there is a river Hypobarus, a name

which indicates that it is the bringer of all blessings. It flows from the

north into the eastern Ocean near a thickly wooded mountain, the

trees of which produce amber. These trees are called ‘psitthacorae’, a

word which means ‘luscious sweetness’. Mithridates writes that off the

coast of Carmania there is an island called Serita covered with a kind

of cedar, from which amber flows down on to the rocks.

40 Xenocrates asserts that amber in Italy is known not only as

‘sucinum’, but also as ‘thium’; and in Scythia as ‘sacrium’, for there too

it is found. He states that others suppose that it is produced from mud

in Numidia. But all these authors are surpassed by the tragic poet

Sophocles, and this greatly surprises me seeing that his tragedy is so

serious and, moreover, his personal reputation in general stands so

high, thanks to his noble Athenian lineage, his public achievements

and his leadership of an army. Sophocles tells us how amber is formed

in the lands beyond India from the tears shed for Meleager by the

birds known as Meleager’s Daughters. Is it not amazing that he

should have held

41 his belief or have hoped to persuade others to accept it?

Can one imagine, one wonders, a mind so childish and naïve as to

believe in birds that weep every year or that shed such large tears or

that once migrated to Greece, where Meleager died, to the Indies to

mourn for him? Well then, are there not many other equally fabulous

stories told by the poets? Yes; but that anyone should seriously tell

such a story regarding such a substance as this, a substance that

every day of our lives is imported and floods the market and so

conflutes the liar, is a gross insult to man’s intelligence and an

insufferable abuse or our freedom to utter falsehoods.

42 It is well established that amber is a product of islands in the

Northern Ocean, that it is known to the Germans as ‘glaesum’, and

that, as a result, one of these islands, the native name of which is

Austeravia, was nicknamed by our troops Glaesaria, or Amber Island,

when Caesar Germanicus was conducting operations there with his

naval squadrons. To resume, amber is formed of a liquid seeping from

the interior of a species of pine, just as the gum in a cherry tree or the

25

resin in a pine bursts forth when the liquid is excessively abundant.

The exudation is hardened by frost or perhaps by moderate heat, or

else by the sea, after a spring tide has carried off the pieces from the

islands. At all events, the amber is washed up on the shores of the

mainland, being swept along so easily that it seems to hover in the

water without settling on the sea

43 bed. Even our forebears believed it to be a ‘sucus’, or exudation,

from a tree,

and so named it ‘sucinum’. That the tree to which it belongs is a

species of pine is shown by the fact that it smells like a pine when it is

rubbed, and burns like a pin torch, with the same strongly scented

smoke, when it is kindled. It is conveyed by the Germans mostly into

the province of Pannonia. From there it was first brought into

prominence by the Veneti, known to the Greeks as the Enetoi, who are

close neighbours of the Pannonians and live around the

44 Adriatic. The reason for the story associated with the river Po is

quite clear, for even to-day the peasant women of Transpadane Gaul (

agrestibus feminis monilium vice sucina gestantibus) wear pieces of

amber as necklaces, chiefly as an adornment, but also because of its

medicinal properties. Amber, indeed, is supposed to be a prophylactic

against tonsillitis and other affections of the

45 phranynx, for the water near the Alps has properties that harm

the human throat in various ways. The distance from Carnuntum in

Pannonia to the coasts of Germany from which amber is brought to us

is some 600 miles, a fact which has been confirmed only recently.

There is still living a Roman knight who was commissioned to procure

amber by Julianus when the latter was in charge of a display of

gladiators given by the Emperor Nero. This knight traversed both the

trade – route and the coasts, and brought back plentiful a supply that

the nets used for keeping the beasts away from the parapet of the

amphitheatre were knotted with pieces of amber. Moreover, the arms,

biers and all the equipment used on one day, the display on each day

being varied, had amber fittings. The heaviest lump that was brought

by the knight to Rome

46 weighed 13 pounds. It is certain that amber it to be found also in

India. Archelaus, who was king of Cappadocia, relates that it is

brought from India in the rough state with pine bark adhering to it,

and that it is dressed by being boiled in the fat of a sucking – pig. That

amber originates as a liquid exudation is shown by the presence of

26

certain objects, such as ants, gnats and lizards, that are visible inside

it. These must certainly have struck to the fresh sap and have

remained trapped inside it as it hardened.

47 XII. There are several kinds of amber. Of these, the pale kind has

the finest scent, but, like the waxy kind, it has no value. The tawny is

more valuable; and still more so if it is transparent, but the colour

must not be too fiery: not a fiery glare, but a mere suggestion of it, is

what we admire in amber. The most highly approved specimens are

the ‘Falernian’, so called because they recall the colour of the wine:

they are transparent and glow gently, so as to have, moreover, the

agreeably mellow tint of honey that has been reduced by

48 boiling. However, it ought to be generally known also that amber

can be tinted, as desired, with kid – suet and the root of alkanet.

Indeed, it is now stained even with purple dye. To resume, when

rubbing with the fingers draws forth the hot exhalation, amber

attracts straw, dry leaves and linden-bark, just as the magnet attracts

iron. Moreover, amber chippings, when steeped in oil, burn brighter

and longer than the pith of flax. Its rating among luxuries is so high

that a human figurine, however small, is more expensive than a

number

49 of human beings, alive and in good health; as a result it is quite

impossible for a single rebuke to suffice. In the case of Corinthian

bronzes, we are attracted by the appearance of the bronze, which is

alloyed with gold and silver; and in the case of chased metalwork, by

artistry and inventiveness. Vessels of fluor – spar and rock – crystal

have beauties which we have already described. Pearls can be carried

about on the head, and gems on the finger. In short, every other

substance for which we have a weakness pleases us because it lends

itself either to display or to practical use, whereas amber gives us only

the private satisfaction of knowing that it is a luxury. Among the

other

50 portentous events of his career is the fact that Domitius Nero

bestowed this name of hair of his wife Poppaea, even going so far as

to call it in one of his poems ‘sucini’, or ‘amber – coloured’, for no

defect lacks a term that represents it as an asset. From that time,

respectable women began to aspire to this as a third possible colour

for their hair.

51 However, amber is found to have some use in pharmacy, although

it is not for this reason that women like it. It is of benefit to babies

27

when it is attached to them as a amulet. Callistratus says that it is

good also for people of any age as a remedy for attacks of wild

distraction and for strangury, both taken in liquid and worn as a

amulet. This writer also introduces a fresh distinction, given the name

‘chryselectrum’, or ‘gold amber’, to a kind which is golden in colour

and has a most delightful appearance early in the day, but which very

easily catches fire and flares up in a moment when it is close to

flames. According to Callistratus, this kind of amber cures fevers and

diseases when worn as an amulet on a necklace, affections of the ears

when powdered and mixed with honey and rose oil, as well as weak

sight if it is powdered and blended with Attic honey, and affections

even of the stomach if it is either taken as a fine powder by itself or

swallowed in water with mastic. Amber plays an important part also

in the making of artificial transparent gems, particularly artificial

amethysts, although, as I have mentioned, it can be dyed any colour.’40

3.1.4 TACITUS De Romeinse geschiedschrijver Publius Cornelius Tacitus (55 – 116) schrijft in zijn Germania (hoofdstuk 45) ook een en ander over het Samland en barnsteen. Hij heeft het over de Germanen die zee en strand doorzoeken naar barnsteen, dat zij ‘glaesum’ noemen. Tacitus schrijft dat ‘de Barbaren, zoals dat bij de hen te verwachten was, niets wisten over en ook geen onderzoek hebben gedaan naar de ontstaanswijze van barnsteen. Ze zouden de stukken ruwe barnsteen naar de handelaren brengen en verbaasd staan van de prijs die men ervoor betaalde.’ Hij vertelt bovendien over de geur van barnsteen wanneer men het in het vuur legt.

‘Maar ook de zee zoeken zij nauwkeurig af en bovendien zijn zij van

alle Germanen de enigen die barnsteen – wat zijzelf ‘glaesum’ noemen

– op de wadden en langs het eigenlijke zeestrand inzamelen. Maar

wat hiervan de aard is, of welk natuurlijk proces het doet ontstaan,

hiernaar is door hen, ongeciviliseerd als zij zijn, geen onderzoek

ingesteld, noch zijn zij het te weten gekomen. Ja, lange tijd is het zelfs

onder het overige wat de zee aanspoelt als van geen belang blijven

liggen, totdat onze zucht naar weelde het zijn naam verleende. Voor

henzelf is het tot niets dienstig: in ruwe staat wordt het ingezameld,

onbewerkt wordt het doorgezonden en de prijs die zij er voor maken,

toucheren zij tot hun verbazing.

Dat het nochtans een hars van bomen is, kan men licht begrijpen,

aangezien er dikwijls van die op de grond levende en zelfs gevleugelde

40 Uit: Plinius, Natural History, Libri XXXVII, 186 - 203

28

diertjes in doorschemeren, die eerst vastkleven in het sap en

vervolgens in de zich verhardende materie worden ingesloten. Ik ben

geneigd te geloven dat er – evenals in de afgelegen gebieden van het

morgenland, waar wierook en balsem uitsijpelen – derhalve ook op de

eilanden en vaste landen van het avondland buitengemeen rijke

wouden en bossen bestaan, waarvan de afscheidingsproducten, door

de stralen van de nabije zon uitgeperst en vloeibaar gemaakt, in de

naastgelegen zee afvloeien en door het geweld van de stormen op de

tegenovergelegen kusten worden aangespoeld.

Onderzoekt men de natuurlijke eigenschappen van het barnsteen

door er vuur bij te brengen – welnu, het vliegt in brand als een fakkel

van pijnhout en het ontwikkelt een vettig walmende en riekende

vlam; daarna wordt het tot een taaie massa die aan pek of hars doet

denken.41

3.1.5 ARTEMIDORUS Artemidorus van Daldis leefde aan het einde van de tweede eeuw. Hij schreef over de betekenis van dromen. In het zogenoemde dromenboek vertelt hij over de symbolische betekenis van de gewoontes en het gebruik in de oudheid en over de kunst. Zo zouden ijzeren ringen geluk brengen. Ook gouden ringen zouden deze betekenis hebben, vooral met een edelsteen erin verwerkt. Ringen van barnsteen en ivoor worden in dit boek alleen aan vrouwen toegeschreven. Vrouwelijke sieraden voorspelden volgens Artemidorus een huwelijk en het krijgen van kinderen.

Wanneer iemand zou dromen over dieren zou dat volgens Artemidorus iets moois en goeds betekenen in het leven.

Voor de interpretatie van barnstenen ringen gevonden in het onderzoeksgebied is deze bron heel interessant.

‘Eiserne Ringe bedeuten Glück, aber auch, daß man es nicht ohne

Abmühung erlangen wird; denn “das mühevoll bearbeitete Eisen”

nennt es der Dichter. Glück bringen auch die goldenen Ringe, und

zwar die mit einem Edelstein versehenen, während die ohne

Edelsteine keine nutzbringenden Unternehmungen andeuten; denn

Stein heißt bei uns sowohl der Edelstein im Ring als auch eine

bestimmte Summe Geldes. Die massiven Ringe sind aber immer die

besten, während die getriebenen, die mit Schwefel ausgefüllt sind,

dadurch, daß sie etwas Verstecktes enthalten, Betrügereien und

Nachstellungen bedeuten oder trügerische Erwartungen, weil ihre

41 Uit: Tacitus, Germania 45, 203 - 204

29

Größe dem Gewicht nicht entspricht. Ringe aus Bernstein, aus

Elfenbein und aus was immer für anderem Material verfertigt, sind

bloß Frauen zuträglich. Halsbänder, Ketten, Ohrgehänge, kostbare

Edelsteine und jedewedes Frauengeschmeide sind für Frauen von

guter Vorbedeutung, denn unverheirateten prophezeien sie die Ehe,

kinderlosen Kinder und jenen, die solche schon haben, Zuwachs an

Vermögen und großen Überfluß; denn (für) Frauen, welche schon von

Natur aus reichtum- und prunkliebend sind, sind die Männer, die

Kinder und der Reichtum gleich dem Geschmeide ein Schmuck;

überdies schlingt sich auch das Geschmeide um den Hals wie Mann

und Kind.

Einem Manne dagegen bedeutet es wegen der äußeren Form und der

Art der Verarbeitung, nicht aber wegen des Stoffes, Betrügereien,

Nachstellungen und großen Wirrwarr in seinen Angelegenheiten;

denn das Gold ist nicht wegen des Stoffes, wie es einige behaupten,

von böser Vorbedeutung, sondern es bringt ganz im Gegenteil Glück,

doch nur dann, wenn es weder das Maß überschreitet noch infolge

seiner äußeren Gestalt unschicklich ist (z. B. Als Ketten bei Männern),

noch über die Stellung hinausgeht, wie zum Beispiel in Form von

Kränzen, großartigem Gerät und vielem Geld bei armen Leuten.

Schaut man also derlei im Traume, so wird das Gold nicht wegen des

Stoffes, sondern wegen der Bearbeitung von böser Vorbedeutung.

Wenn nun das Halsgeschmeide einer Frau verlorengeht, zerbricht

oder zerfällt, so bedeutet es ihr den Verlust derjenigen, von welchen

zuvor die Rede war. Einem Manne aber offenbart in diesem Falle das

Handgeschmeide nicht bloß den Verlust der häuslichen Vertrauten –

ich meine den der Gattin oder des Hausverwalters -, sondern auch den

Ruin seines Vermögens. Personen in einer Vertrauenstellung zeigt es

an, daß sie kein Vertrauen mehr genießen werden, denn solche

bedürfen keiner Ringe mehr. Hinwiederum weissagt vielen dieses

Traumgesicht Blindheit, denn es besteht infolge des Glanzes der

Edelsteine zwischen den Ringen und den Augen eine gewisse

Sympathie. Dasselbe endlich wie die Kleidung bedeutet auch die

Beschuhung.’42

42 Artemidorus van Daldis, Traumbuch, 130 - 132

30

Andere geschiedschrijvers zoals Herodotus, Martialis, Pytheas, Diodorus Siculus en Lucianus hebben ook, maar minder uitvoerig dan hierboven aangehaalde schrijvers, over barnsteen geschreven.43 Tot ver in de Middeleeuwen en de nieuwe tijd zijn barnsteen en het ontstaan ervan beschreven.

De klassieke auteurs hadden dus een vaag idee over het ware ontstaan van barnsteen en hadden een vermoeden waar ze het konden vinden. Ze schreven over de verschillende vormen van gebruik en associeerden het bij uitstek met vrouwen. De Romeinen hechtten er veel waarde aan, hoewel de ‘barbaren’ dat in mindere mate deden. Hoe deze klassieke bronnen zich verder verhouden tot de archeologische neerslag wordt vooral in hoofdstukken 6 en 7 behandeld.

43 Ganzelewski & Slotta 1997, 395 ff

31

4. HANDELROUTES EN VERZAMEL- OF PRODUCTIE PLAATSEN

TUSSEN DE BALTISCHE ZEE EN AQUILEIA Barnsteen speelde, als zeldzaam materiaal, een belangrijke rol in de lange afstandshandel tussen de provincies van het Romeinse rijk en het Vrije Germanië. Het materiaal kan gezien worden als een soort gidsfossiel voor handelswegen door de tijd heen. Dit wordt door schriftelijke bronnen en archeologisch onderzoek bevestigd.44

Al voor de Romeinse tijd werden stukken barnsteen van de Noordzeekusten van Jutland en Pommern naar het Middellandse zeegebied gebracht.45 In de eerste helft van de eerste eeuw wisten de Germanen, zo schrijft Tacitus in zijn Germania, niet zo goed wat ze ermee moesten en waren ze verbaasd dat ze voor die ruwe barnsteen betaald kregen.46 Plinius meldt dat in de regeringsperiode van Nero een Romeinse eques (persoon uit de ridderstand) een reis vanuit Rome via Carnuntum naar de Baltische kust maakte. De eques bracht barnsteen om onder andere het amfitheater mee te versieren. ‘This knight traversed both the trade – route

and the coasts, and brought back plentiful a supply that the nets used for keeping the beasts

away from the parapet of the amphitheatre were knotted with pieces of amber. Moreover, the

arms, biers and all the equipment used on one day, the display on each day being varied, had

amber fittings.’47

Ongeveer vanaf dat moment zijn grote hoeveelheden grote stukken ruwe barnsteen uit het Baltische zeegebied naar het Romeinse rijk getransporteerd. In dit hoofdstuk wordt een poging gedaan de handel van barnsteen te belichten. Voor de routes waarlangs barnsteen mogelijk is verhandeld, is men overgeleverd aan klassieke bronnen en de archeologische neerslag van Romeins export materiaal.

4.1 BEKENDE PRE – ROMEINSE HANDELSROUTES De eerste bekende handelsweg, waarlangs waarschijnlijk onder andere barnsteen is vervoerd, zou rond 2500 v. Chr. zijn ontstaan en gebruikt. Deze weg begon bij de monding van de Elbe in het Noorden, liep daarvan Elbe afwaarts, vervolgens langs de Saale, verder door Zuid – Duitsland, over de Brennerpas tot Adria.48 (zie figuur 6)

Rond 600 v. Chr. zou er een tweede belangrijke handelsweg zijn ontstaan, de Rijn – Rhône weg, die mogelijk ook voor de barnsteenhandel gebruikt is. Deze weg is volgens historische overleveringen49 door kooplieden uit Marseille gesticht en gebruikt. Rond 600 v. Chr. is aan de Rhône monding Marseille (als Griekse kolonie) gesticht, met het doel handel met het noorden te drijven en toegang tot barnsteen en tin te krijgen; barnsteen via de Rhône en de Rijn, tin via de Rhône en de Loire. De kooplieden uit Marseille beschikten over kleine schepen waarmee zij goed over de rivieren handel konden drijven.50

44 o.a. Wielowiejski 1997, 321 45 Raunig 1971, 47 ff 46 Tacitus, Germania 45, 203 - 204 47 Plinius, Nat. Hist. XXXVII, 45 48 Ganzelewski & Slotta 1997, 398 49 o.a. Tacitus, Germania hoofdstuk 3 50 Ganzelewski & Slotta 1997, 398

32

De hierboven genoemde routes zijn het meest bekend. In de loop der tijd zijn er ook andere wegen in gebruik genomen. In de vroege IJzertijd ontstonden er handelswegen via de Weichsel en de Donau. De nauwkeurige ligging van de wegen is niet helemaal duidelijk.51 Er zijn echter niet veel barnstenen objecten langs de Loire - Rhône weg (in het onderzoeksgebied) gevonden.

Figuur 6. Barnsteenroutes: zwart vanaf 2500 v. Chr., rood en geel vanaf 600 v. Chr. (m.b.v.: Encarta Wereldatlas)

De Kelten zullen ook invloed hebben gehad op de handelsbetrekkingen: in de graven uit die tijd zijn veel barnstenen artefacten meegegeven. Waarschijnlijk komen deze stukken barnsteen oorspronkelijk uit het Baltische gebied. Men neemt aan dat in deze periode de ruwe barnsteenproducten eerst naar de grote handelsplaatsen Hallstatt en Hallein zijn getransporteerd. Mogelijk hebben de Kelten zout tegen barnsteen geruild. Vervolgens zou de barnsteen naar Noord – Italië zijn vervoerd waar het bewerkt werd tot bijvoorbeeld sieraden. Deze bewerkingscentra bevonden zich onder andere in Etrurië. Vanuit Italië zouden de eindproducten weer verspreid worden over de Alpen naar midden Europa tot het noorden. Karakteristieke vormen waren lang ovale kralen, geprofileerde gedraaide ringen

51 Follmann 1976, 290

33

en flesvormige hangertjes. Barnsteen raakte in de Latène tijd geleidelijk weer uit de mode. De Keltische stammen toonden meer interesse in glas, git en ander materiaal.52

De Germaanse stammen in het noordwesten van Germania Libera daarentegen hadden in deze periode nog maar weinig te maken gehad met barnstenen goederen. Zij raakten er, volgens Plinius, pas mee in aanraking toen de Romeinen het barnsteen uit het Baltische gebied lieten halen.

4.2 HANDELSROUTES IN DE ROMEINSE TIJD Barnsteen kwam rond het midden van de eerste eeuw n. Chr. vermoedelijk door uitwisseling van geschenken en later door ruilhandel in het Romeinse cultuurbereik. Dit zal zich hebben afgespeeld gelijk na de stichting van de provincie Pannonia en de occupatie van het grensgebied langs de Donau, waar Germaanse stammen handelden in barnsteen, dat ze aan de kusten van de Baltische zee verzamelden.53

De Romeinen richtten handelscentra op, die gericht waren op de provincies ten noordwesten van de Alpen. De Romeinen zouden naast eigen handelscontacten ook gebruik kunnen hebben gemaakt van de reeds bekende handelsroutes. In deze periode zal Aquileia (zie figuur 6) het centrum voor bewerking van barnsteen zijn geweest en zullen veel handelroutes tussen het Baltische zeegebied en Aquileia hebben gelopen. Helaas zijn vaak alleen delen van routes uit bijvoorbeeld historische bronnen bekend. Archeologisch zijn de barnsteenroutes te lokaliseren door de Romeinse export langs wegen. Dit betreft vondsten zoals munten, militaria en amforen waarin onder andere wijn, olie, olijven en vissaus zijn getransporteerd. Deze vondsten dateren voornamelijk uit de vroeg - Romeinse tijd tot in de derde eeuw. Import en export zijn in de loop der tijd minder geworden en uit de laat - Romeinse tijd zijn de vondsten schaars.54

In het midden van de tweede eeuw zal de vraag vanuit het Romeinse rijk naar barnsteen het hoogst zijn geweest. De handel tussen het Romeinse rijk en het Vrije Germanië raakte echter door oorlog tegen de Markomannen en Quaden aan de middenloop van de Donau tussen 167 en 180 ernstig verstoord. Na de strijd was er weliswaar sprake van vrede, maar deze werd om de zoveel tijd door Germanen en Sarmaten verstoord. Aan het begin van de derde eeuw steeg de druk van Germaanse stammen uit het noorden aan de grenzen van het Romeinse Rijk. Er braken vaker oorlogen uit aan verschillende stukken van de Limes, het meest bij de bovenloop van de Rijn en aan de benedenloop van de Donau. Vooral de oorlogsperikelen in de periode tussen 250 en 275 hadden nadelige gevolgen voor de barnsteenhandel. De barnsteentoevoer vanuit het noorden naar het zuiden moet in die tijd vrijwel gestagneerd zijn geraakt.55 Men ziet dat de betrekkingen tussen het oostelijk en westelijk deel van het Vrije Germanië nu werden aangehaald evenals het contact tussen het Vrije Germanië en de westelijk gelegen gebieden van het Imperium, in het bijzonder de Germaanse provincies. Er ontstond een oost – west handelsverbinding.

52 Follmann 1976, 292 53 Plinius, Nat. Hist. XXXVII, 43 - 45 54 Bezeczky 1987, 43 - 47 55 Wielowiejski 1997, 258

34

Een algemene aanname is dat Aquileia alleen in de vroeg -Romeinse tijd als producent van barnstenen voorwerpen geopereerd heeft en rond 180 met productie gestopt is en dat Keulen56 de productie van barnstenen artefacten overneemt57. Een eventuele werkplaats in Keulen zou vanaf het midden van de tweede eeuw tot en met de vierde eeuw geproduceerd hebben. Aan de vraag of Keulen inderdaad het nieuwe centrum voor de bewerking van barnsteen is geweest, zal later in dit hoofdstuk aandacht worden besteed.

Carnuntum was voordat de aanvoer van barnsteen stagneerde waarschijnlijk een overslagplaats voor ruwe barnsteen (zo meldt Plinius58), dat vervolgens in Aquileia terecht zou komen, waar het bewerkt en weer (via Carnuntum) verhandeld werd. Archeologische vondsten van talrijke ruwe barnsteen stukken in Carnuntum bevestigen dat deze stad in ieder geval een overslagplaats is geweest.59 Het is goed mogelijk dat niet alleen in Aquileia barnsteen bewerkt werd, maar dat er ook kleine hoeveelheden barnsteen in Carnuntum of in een van de andere Romeinse steden bewerkt werden.60

4.2.1 TERUGKOPPELING NAAR DE HUIDIGE VINDPLAATSEN Op, voor zover bekend, geen enkele uitzondering na komen de barnstenen vondsten in het onderzoeksgebied uit een Romeinse context ( meestal uit begraafplaatsen in de omgeving van fort, stad of villa). Geen enkel object komt uit rurale nederzettingen, of de hieraan gerelateerde begraafplaatsen. Wat opvalt is dat veel vondsten in de omgeving van Romeinse legerplaatsen gedaan zijn, zoals – op enige uitzonderingen na - in Britannia: o.a. Chester, Ribchester, Dorchester, Wroxeter, Winchester en Doncaster. Ook in Germania Inferior en Gallia Belgica zijn veel barnstenen artefacten in de omgeving van Romeinse legerplaatsen of steden terecht gekomen (o.a. Nijmegen,Vechten, Valkenburg, Heerlen, Dorweiler, Keulen, Niederzier, Neuss, Xanten, Tongeren, Trier, Boulogne sur Mer). Hier zijn ook veel objecten gevonden in graven van bijvoorbeeld villa bewoners (Esch, Elsdorf, Stein, Cortil – Noirmont).

Hieruit kan mogelijk geconcludeerd worden dat barnsteen tot het Romeinse cultuurgoed behoord en onder geromaniseerde personen verspreid geraakt is.

4.3 LAAT ROMEINSE SITUATIE Het beeld voor de barnsteenhandel in de laat - Romeinse tijd (vanaf eind tweede eeuw) is dat de noord – zuid verbindingen opgeheven waren terwijl de oost – west contacten versterkt werden. In Aquileia is na 180 geen barnsteen meer bewerkt, aangezien de toevoer van barnsteen gestopt was. Toch ziet het er niet naar uit dat hierdoor de verspreiding van barnsteen geheel tot stilstand kwam. Verder in dit hoofdstuk zal er gewezen worden op de Przeworsk cultuur die buiten de grens juist in de laat Romeinse tijd actief was met het bewerken van barnsteen. Mogelijk hielden Keulen of andere werkplaatsen in Germania Inferior zich ook bezig met barnsteen bewerking. Er zijn vondsten uit vierde eeuwse graven bekend die erop lijken te wijzen dat in Keulen tot in de vierde eeuw barnsteen bewerkt moet zijn geweest.61 Andere vondsten doen vermoeden dat de barnstenen artefacten niet van

56 Wielowiejski 1997, 294, La Baume 1958, 108 ff 57 Meer hierover in 6.5.1 Aquileia als bewerkingsplaats 58 Plinius, Nat. Hist. XXXVII, 45 59 Jobst & Hiller 2000, 56, zie ook 4.5.1 Aquileia als bewerkingsplaats 60 Strong 1966, 35 61 Hoops 1976, 293

35

Romeinse makelij zijn, maar Germaanse producten.62 Tevens lijkt barnsteen buiten Romeinse kringen niet meer speciaal voor vrouwen bewerkt te worden: Het materiaal wordt in de post Romeinse tijd ook meer gebruikt ter versiering van bijvoorbeeld zwaarden.

In de laat – Romeinse tijd is wellicht de noordelijke zeehandelsroute van het Samland naar de Rijnmonding van groot belang geweest. Hierdoor konden bijvoorbeeld de zwaardhangers van de Hunnen in het midden van het Vrije Germanië verspreid raken. In de loop van de vijfde eeuw nam de hoeveelheid kettingen met grote barnstenen kralen af. Anderzijds nam het aantal zwaardhangers met inlegwerk van barnsteen toe. Deze zwaardkralen van barnsteen kwamen vanaf de vijfde eeuw tot de zevende eeuw in Engeland voor. Hiernaast werden bovendien nog ‘gewone’ kralen meegegeven in het graf. Waarschijnlijk waren deze kralen gemaakt van oudere voorwerpen, misschien afkomstig uit geplunderde graven; deels kon het materiaal ook afkomstig zijn van de Noordzeekusten. In deze periode was er in ieder geval geen sprake meer van eenduidige productieplaatsen en werd de ruwe barnsteen niet meer massaal uit het Oostzeegebied getransporteerd. Het lijkt erop dat men weer, net als in de periode voor de Romeinse tijd, lokaal barnsteen gaat verzamelen.

4.4 WINNING Een groot deel van het barnsteen is in de Romeinse periode uit het Oostzeegebied gehaald. Echter, waar werd dit materiaal gevonden? Tacitus beschreef dat de ruwe stukken barnsteen aan de kusten werden geraapt.63

Bronnen van barnsteen bestaan bijna overal waar tertiaire grondlagen voorkomen. Men gaat er niet vanuit dat mensen in de Romeinse tijd naar barnsteen gegraven hebben. Ten eerste wist men waarschijnlijk niet eens dat men het materiaal diep in de grond kon vinden. En ten tweede spoelde ruwe barnsteen aan de kusten aan, dat dus makkelijk te verzamelen was. Klassieke bronnen maken geen melding van het winnen van barnsteen op een andere manier dan het rapen langs de kust.64

62 Zoals barnstenen sieraden uit rijke graven van bijvoorbeeld Alamannische vorsten. 63 Tacitus, Germania 45, 203 - 204 64 La Baume 1969, 6 - 8

36

Figuur 7 & 8. Tegenwoordig zoekt men nog steeds naar ruwe barnsteen langs de kust (Uit: Ganzelewski & Slotta 1997,

143 – 145)

4.5 OPSLAG EN BEWERKINGSPLAATSEN Zoals in de volgende paragrafen zal blijken, hebben er waarschijnlijk enige werkplaatsen bestaan in en buiten het onderzoeksgebied, maar duidelijke bewijzen voor depots van ruw en bewerkt barnsteen in het onderzoeksgebied zijn er vooralsnog niet.65 In het Vrije Germanië zijn naast meerdere werkplaatsen ook opslagplaatsen voor barnsteen gevonden. Vooral in de Przeworsk cultuur is hier, voor zover mogelijk, onderzoek naar gedaan66. Een opslagplaats valt vooral te herkennen aan een grote hoeveelheid ruw en bewerkt barnsteen. Een werkplaats kan niet herkend worden aan bepaalde werktuigen, aangezien er geen speciale werktuigen voor barnsteen (hebben) bestaan. (zie hoofdstuk 5 over bewerking). Voordat de Romeinse werkplaatsen aan bod zullen komen, worden eerst de bewerkingsplaatsen en depots uit de Przeworsk cultuur behandeld.

De Przeworsk cultuur omvat het gebied tussen de Oostzee en de noordelijke grenzen van het Romeinse rijk. Het volk van de Przeworsk cultuur had een de rol van bemiddelaar tussen de westbaltische cultuur, de zogenoemde Wielbark cultuur, en het midden van zuid - Europa. Zij kunnen een belangrijke rol hebben gespeeld bij de verspreiding van barnsteen. (eerste t/m vijfde eeuw n. Chr.)

65 zie hoofdstuk 6, Archeologische neerslag 66 Wielowiejski 1997, 224 - 226

37

Figuur 9, Situering van het volk van de Przeworsk cultuur. De onderbroken strepen geven de mogelijke handelsroutes

voor barnsteen aan. De grootte van de stippen geeft de vondstconcentraties weer. (uit Wielowiejski 1977, 218)

Aan het begin van de Romeinse tijd was de interesse voor barnsteen bij de mensen van de Przeworsk cultuur, zie figuur 9, nog niet zo groot. Dit begon pas te groeien toen de vraag in het Romeinse rijk steeds hoger werd. Zij waren in eerste instantie de bemiddelaars in de ruwe barnsteenhandel. In de loop van de Romeinse tijd begonnen zij ook voor eigen gebruik te handelen en barnsteenateliers op te richten. In de laat - Romeinse tijd nemen de barnstenen bijgiften in de graven van de Przeworsk cultuur toe. Dit verschijnsel ziet men ook in de westelijke en zuidelijke delen van het Vrije Germanië, met uitzondering van de Wielbark cultuur waar barnsteen alleen in de vroeg - Romeinse tijd gebruikt is.

De meeste Przeworskse barnsteenateliers ontstaan dus pas in de laat – Romeinse periode. De crisis van de derde eeuw was natuurlijk ook in de ver van het Romeinse rijk liggende gebieden te bespeuren: Men ziet een afname van toevoer van importen (zoals munten). Tegelijkertijd werd de export van barnsteen naar het Romeinse rijk minder. Dit gaf de mensen van de Przeworsk cultuur - die zich voorheen hadden beziggehouden met de winning, de handel en de (voor)bewerking van barnsteen voor exportdoeleinden - een aanleiding zich te concentreren op binnenlandse afnemers.

Naast de gestegen interesse valt ook de verplaatsing van de ruilhandel op: de betrekkingen tussen het oostelijk en westelijk deel van het Vrije Germanië werden nu aangehaald als ook het contact tussen het Vrije Germanië en de westelijk gelegen gebieden van het Imperium, in het bijzonder de Germaanse provincies. Een aanwijzing voor deze verandering is wellicht dat Aquileia alleen in de vroeg - Romeinse tijd als centrum voor barnsteenbewerking

38

opereerde en rond 180 stopt met productie en dat de bewerking mogelijk ergens in Germania Inferior verder gaat.

Dikwijls bevonden de barnsteen werkplaatsen zich in nederzettingen.67 Bij vondsten uit nederzettingen gaat het voornamelijk om kralen, zelden om hangers, productieafval of ruwe barnsteen. Men gaat er vanuit dat dit voorwerpen zijn die verloren zijn. In de nederzettingen waar zich ook een werkplaats bevond, ligt dit wellicht iets anders. De analyse van de vondstomstandigheden in vindplaatsen in het gebied van de Przeworsk cultuur toont aan dat veel barnsteen in het bijzonder in economisch zeer actieve plaatsen gevonden is. Hierbij gaat het om plaatsen waar geproduceerd is voor uitsluitend lokale behoefte als ook om plaatsen met regionale handelsbetrekkingen.

Er zijn elf werkplaatsen bekend in het gebied van de Przeworsk cultuur. Werkplaatsen tekenen zich niet alleen af door de aanwezigheid van veel barnstenen objecten, maar ook door het voorkomen van veel importmateriaal, zoals Romeins aardewerk en munten. Dit betekent dat deze werkplaatsen waarschijnlijk deelnamen aan landelijke uitwisseling en handel.68

Alleen in het Vrije Germanië, zoals uit de Przeworsk cultuur, zijn vijf depots bekend waar barnsteen lag opgeslagen.69

In Wroclaw – Partynice lagen drie depots, in Basonia vond men één depot met ruwe barnsteen en één depot met kralen. De drie depots uit Wroclaw - Partynice bevonden zich in een gebied van 50 bij 50 meter, waar bij elkaar opgeteld ongeveer 1375 kilogram aan ruwe barnsteen lag. Ze dateren uit het einde van de eerste eeuw, het begin van de Przeworsk cultuur. Mogelijk heeft hier ook een werkplaats bij gelegen.

In Basonia is het tot nu toe grootste depot van barnsteen uit de Romeinse tijd in Europa gevonden, de zogenaamde schat van Basonia. Dit depot bestond uit barnstenen artefacten en ruwe barnsteen. Nu zijn er nog 304 kralen, elf brokstukken van kralen en 18 knollen bewaard gebleven. In dit depot hebben waarschijnlijk alle fases van bewerking gelegen: voorbewerkte ruwe barnsteen, halffabrikaten, eindproducten en onbewerkte barnsteenknollen. De barnsteen van Basonia was van uitzonderlijke kwaliteit en was zonder twijfel bedoeld voor handelsdoeleinden. De schat is moeilijk te dateren: de barnstenen objecten kunnen niet gedateerd worden en de vondsten die ernaast gedaan zijn ook niet.70

4.5.1 AQUILEIA ALS BEWERKINGSCENTRUM In 181 v. Chr. werd Aquileia gesticht als veteranenkolonie, om zo de toenmalige oostgrens van het Romeinse rijk veilig te stellen. Tijdens de regeringsperiode van Augustus (27 v. Chr. – 14 n. Chr.) maakte Aquileia grote economische en culturele ontwikkelingen door. De stad had op een gegeven moment niet alleen het grootste aantal inwoners van Noord – Italië, ze was tevens de belangrijkste en de rijkste stad van het gebied. De stad kreeg een uitgebouwd stratennet en kreeg te maken met uitgebreid zeeverkeer. Hierdoor stond Aquileia in directe verbinding met de hele (toen bekende) wereld. Na 180 werd de stad steeds minder

67 Wielowiejski 1997, 276 ff 68 Wielowiejski 1997, 259, 276 ff 69 Wielowiejski 1997, 304 ff 70 Wielowiejski 1997, 313

39

belangrijk, aangezien haar handelspositie geblokkeerd werd door de opstanden aan de grensgebieden. Pas in 452 is de stad geheel verwoest. 71 Waarom Aquileia juist hèt centrum voor de bewerking van barnsteen is geworden, ligt waarschijnlijk aan de hierboven genoemde feiten. De stad beschikte over goede handelscontacten en lag aan het begin (of het eind) van handelswegen via het land en het water, en was daarom ook een belangrijke overslagplaats.

Aquileia stond ook bekend om zijn werkplaatsen voor het slijpen van edelstenen, voor gemmen en juwelen. Dat er grote hoeveelheden barnsteen in Aquileia bewerkt zijn, is onder meer te zien aan de barnstenen artefacten die gevonden zijn in de graven in en rondom Aquileia. Daar zijn bovendien talrijke onbewerkte stukken barnsteen en halffabrikaten gevonden. Vanuit Aquileia zijn barnstenen objecten over de Romeinse provincies verspreid, vooral in Pannonia en in het noordwesten van het rijk. De bewerking van barnsteen begon in Aquileia aan het begin van de eerste eeuw n. Chr. Door onder andere oorlogen tegen de Markomannen raakten de handelswegen tussen Aquileia en het Vrije Germania in het midden van de tweede eeuw geblokkeerd. Hierdoor kwam er na ongeveer 100 jaar een einde aan de bewerking in Aquileia en verspreiding van barnsteen uit Aquileia: de productie ging voort tot de barnsteenvoorraad op was. Men ziet dat de noord – zuid contacten steeds minder intensief raken en dat de oost – west verbindingen worden aangehaald. Naar men aanneemt, is er in Keulen72 een nieuwe productieplaats voor barnsteen gesticht.73

In Aquileia zijn onder andere voorwerpen gemaakt die bedoeld waren voor het toilet van vrouwen zoals parfumflesjes, spiegelvattingen en schaaltjes in de vorm van vleugels of schelpen waarin make-up en zalf werd bewaard of gemengd. Verder zijn er veel ringen vervaardigd. Deze waren waarschijnlijk niet bedoeld om te dragen, maar zijn als amulet gebruikt. Bovendien zijn er beeldjes gemaakt in de vorm van Amores, dieren, goden en personen. De Amores kunnen in verband gebracht worden met een Venuscultus. Beeldjes in de vorm van kleine slapende, in elkaar gerolde, honden zouden geluksbrengers zijn. Zoals Artemidorus schreef, beschouwde men de dromen over dieren als iets moois in het leven. Wellicht werden daarom veel dieren afgebeeld. Ook veel bustes van vrouwen met speciale haardracht waren dankbare onderwerpen voor de barnsteenbewerking, niet alleen voor ringen maar ook voor beeldjes. Een andere categorie vormen de staven van barnsteen. De meningen over de functie van deze staven zijn verdeeld: waren het roerstaafjes of waren ze soms bestemd voor in het haar of voor het parfumeren van de handen? Een andere meer plausibele hypothese is dat de meeste van de staven spinrokkens zijn geweest. Men is er echter niet zeker van of deze echt gebruikt zijn of dat ze meer een symbolische betekenis hadden. Men brengt de spinrokkens wel in verband met de Clothoscultus.74 De discussie over de betekenis en het gebruik van spinrokkens wordt in de catalogus bijlage I verder vervolgd.

71 Bertacchi 1996, 6 ff 72 Follmann 1976, 292 73 meer hierover in 4.5.2 Werkplaatsen in Germania Inferior 74 Moormann & Uitterhoeve 1987, 174, zie in catalogus type Spinrokken

40

Aquileia wordt meestal als enige productieplaats in het Mediterrane gebied voor barnsteen genoemd. Hier zijn niet alleen veel barnstenen objecten gevonden, maar ook halffabrikaten en werkafval. Langs de barnsteenroute via Triest, Ljubljana (lat. Emona), Ptuj (lat. Poetovio), Zalalövö (lat. Salla), Szombathely (lat. Savaria) naar Sopron (lat. Scarbantia) zijn vele inscripties gevonden waarop de handelscontacten tussen Aquileia en Sopron (zie figuur 10) zijn beschreven. Veel barnstenen voorwerpen zijn langs deze route teruggevonden. Als tussenstation voor de handel heeft Carnuntum in Pannonia, de eerstvolgende plaats na Sopron, waarschijnlijk een grote rol gespeeld. 75 De grote

hoeveelheden barnstenen vondsten, bijvoorbeeld ook in Split76, doen vermoeden dat Aquileia niet als enige stad barnsteen bewerkte.

Figuur 10. Romeinse steden langs de handelsroutes voor barnsteen

75 Ganzelewski & Slotta 1997, 423, Jobst & Hiller 2000, 56 – 57. 76 Jantar (= barnsteen) in Split (2002), waar in een begraafplaats ca. 168 stuks zijn gevonden.

41

4.5.2 WERKPLAATSEN IN GERMANIA INFERIOR? Na 180 hield Aquileia geleidelijk op met produceren van barnstenen artefacten. De barnstenen vondsten uit Keulen en omgeving zouden het bewijs moeten zijn dat Keulen (na 180) vervolgens als centrum voor bewerking van barnsteen fungeerde.77

La Baume meent dat een aantal barnstenen vondsten (in zijn publicatie 43 stuks) laat zien dat Keulen mogelijk participeerde in de handel van barnsteen, en zelf een bewerkingsplaats voor barnsteen heeft gehad. “Die hohe Anzahl römischer Bernsteinarbeiten in Köln legt die

Wahrscheinlichkeit nahe, daß hier eine Bernsteinschnitzerei bestanden hat.” 78

Keulen is een stad in Noordrijn – Westfalen (Duitsland) op een plateau aan de westoever van de Rijn. De stad is ontstaan op een kruispunt van verschillende handelswegen en nabij een gebied met vele bodemschatten. Deze plaats werd al vanaf het Neolithicum bewoond. In 53 v. Chr. is onder Caesar een nieuwe civitas – hoofdplaats: het Oppidum Ubiorum gesticht. Het aanzien van de stad steeg toen het een centraal heiligdom kreeg (Ara Ubiorum). Keulen werd als legerplaats pas belangrijk na 9 n. Chr (na de Varusslag); tussen 10 en 35 lagen er onder veldheer Germanicus twee legioenen: Legio XX Valeria Victrix en de Legio I (Germanica).

Keizerin Agrippina, dochter van Germanicus, verhief het Oppidum omstreeks 50 n. Chr. tot Colonia: Colonia Claudia Ara Agrippinensium (CCAA). Na 89 werd CCAA hoofdstad van de provincie Germania Inferior. De crisis rond het midden van de derde eeuw ging aan Keulen voorbij omdat hier Postumus resideerde, de eerste keizer van het Gallische rijk. Keulen was rond deze periode reeds uitgegroeid tot een belangrijk centrum voor de aardewerk- en glasindustrie. In deze periode zou Keulen ook de barnsteenproductie van Aquileia hebben overgenomen. Mogelijk zouden ook werkplaatsen aan de Rijn barnstenen objecten vervaardigen en exporteren vanuit het Noord – of Oostzeegebied.79

In Keulen zijn tot nu toe 51 barnstenen voorwerpen gevonden (van de meeste objecten zijn de vondstomstandigheden niet bekend80). Hier zijn geen vondsten gedaan van halffabrikaten of ruwe barnsteen, die men bij een werkplaats of centrum voor bewerking van barnsteen wel zou verwachten. Opvallend is dat het aantal voorwerpen nogal gering is in vergelijking met het aantal vondsten uit Noord - Italië.

Tabel 3. Datering van barnstenen vondsten in Keulen. Aangezien sommige vondsten preciezer gedateerd konden

worden, staan zij apart in een kolom)

77 La Baume 1968, 108 - 123 78 La Baume 1968, 111 79 Horn 1987, 191, 459 - 521 80 zie hoofdstuk 6

Datering 0 –

100 125 – 150 100 – 200 200 - 300 300 – 400 onbekend Totaal

in Keulen 4 4 10 0 1 32 51

42

Van 19 voorwerpen is een datering bekend, waarvan 15 vanaf 125 tot later dan 200 dateren (4 tussen 125 – 150, 10 tussen 100 – 200 en 1 tussen 300 – 400), de vier andere barnstenen voorwerpen dateren tussen het begin van de jaartelling en 100. (zie tabel 3) Waarop deze dateringen gebaseerd zijn, is in zeker acht gevallen onduidelijk (gegevens over vondstomstandigheden ontbreken). De anderen zijn gebaseerd op de context en de datering van overige vondsten. Opvallend is dat er geen barnstenen objecten gevonden zijn die tussen 200 en 300 dateren, de periode waarin Keulen juist als productiecentrum zou hebben opgetreden.

Keulen zal als hoofdstad van Germania Inferior, als handelscentrum en knooppunt van verkeerswegen mogelijk een belangrijke rol hebben gespeeld bij de verspreiding van barnstenen objecten, ook toen Aquileia nog produceerde. Het kan echter niet worden vastgesteld of Keulen tegelijkertijd met Aquileia heeft geproduceerd. De bewijzen voor productie in Keulen alleen zijn zwak.

Voor zover bekend zijn er in Germania Inferior vergelijking met de andere Romeinse provincies ten noorden van de Alpen de meeste barnstenen objecten gevonden (van 173 in totaal, 109 in Germania Inferior, zie tabel 4). Deze aantallen geven aan dat in geval van een bewerkingsplaats (waar dan ook in Germania Inferior), er niet massaal geproduceerd is en dat het wellicht gaat om incidentele productie. Dit is ook meteen een reden om aan te nemen dat er in Germania Inferior mogelijk helemaal geen sprake is geweest van een ‘professionele’ bewerkingsplaats gespecialiseerd in alleen barnsteen. Helaas valt een verschil qua techniek of bewerking (tussen bijvoorbeeld Aquileia en Germania Inferior) bij de barnstenen objecten niet op. Er is ook geen andere vormenschat waarneembaar.

Tabel 4. Datering van barnstenen vondsten in Germania Inferior

Van de 109 barnstenen vondsten in Germania Inferior kon van 58 een datering bepaald worden. Hiervan dateren 16 tussen 0 en 100, 22 tussen 100 en 200, 12 tussen 200 en 300, 2 tussen 300 en 400. Deze gegevens kunnen, omdat het hier om kleine getallen gaat, geen uitkomst bieden over mogelijke bewerkingsplaatsen. In Germania Inferior zijn waarschijnlijk wel barnstenen objecten vervaardigd, maar dit hoeft niet alleen in bijvoorbeeld Keulen hebben plaatsgevonden. Door het al bestaande handelsnetwerk, kunnen kleine hoeveelheden ruwe of half bewerkte barnsteen vanuit het Oostzeegebied in bijvoorbeeld Keulen terecht zijn gekomen. Via Keulen kwam het wellicht weer in handen van specialisten die niet persé werkzaam waren in een werkplaats, maar die naar behoefte van de afnemer produceerden en zich waarschijnlijk ook bezighielden met andere zaken. Een mogelijke reden om aan te nemen dat er in Germania Inferior een productie plaats voor onder andere barnsteen heeft bestaan, is de verspreiding van de barnstenen mesheften. Voor zover bekend zijn barnstenen heften van messen (n = 7) alleen in Germania Inferior en één in Britannia gevonden. Dit aantal is echter weer te klein om aan te nemen dat er sprake

Datering 0 – 100 125 – 150 100 – 200 200 - 300 300 – 400 Onbekend Totaal

In Germania

Inferior 16 6 22 12 2 51 109

43

was van een barnsteenatelier. Vijf heften hebben een datering vanaf 150, één heft wordt rond 100 gedateerd en van één heft (uit Britannia) is de datering onbekend.

Mogelijk zijn er in het Mediterrane gebied wel heften van barnsteen gemaakt, alleen zijn die in dit stadium van onderzoek, aangezien er vooral naar de verspreiding in het gebied ten noorden van de Alpen is gekeken, niet opgemerkt. Sommige objecten kunnen niet zijn herkend als mesheft zoals nr. 38 (Victoria mesheft) dat in eerste instantie namelijk niet lijkt op een mesheft. (zie figuur 11)

Figuur 11. Victoria mesheft, gevonden in Keulen (zie catalogus)

44

5. BEWERKING VAN BARNSTEEN

Barnsteen is een zacht en makkelijk te bewerken materiaal; hiervoor waren geen speciale werktuigen nodig: barnsteen breekt niet zo snel en is eenvoudig te polijsten. Tot in de late IJzertijd werd barnsteen alleen met weinig reliëf bewerkt in tegenstelling tot de Romeinse periode waarin barnsteen met hoger reliëf vervaardigd werd. (zie figuur 12 & 13)81

Figuur 12 & 13. Links: Barnstenen paard, Neolithicum, gevonden in Dobigniew (Uit: Ganzelewski & Slotta 1997, 416)

Rechts: Barnstenen leeuw met prooi, Romeinse tijd, gevonden in Elsdorf – Esch (zie catalogus)

Er is weinig informatie over de bewerking van barnsteen. Aquileia staat bekend als dé productieplaats in de Romeinse tijd, maar gegevens over de bewerking, de werkplaatsen of de specialisten zijn er bijna niet.

81 Strong 1966, 12-13

45

5.1 GEREEDSCHAP Uit het onderzoeksgebied zijn geen barnsteenwerkplaatsen bekend. Barnsteen kent ook geen specifiek, alleen voor barnsteen bestemd, gereedschap. Dat zou kunnen betekenen dat barnsteen in bijvoorbeeld een ivoor- of beenatelier kan zijn bewerkt en visa versa. Omdat het herkennen van gereedschap voor de bewerking van barnsteen lastig is kan wellicht alleen de vindplaats of de vondsten daaromheen uitkomst bieden. Zoals in het gebied van de Przeworsk – cultuur waar een ijzeren boorfragment gevonden is dat zeker te maken heeft gehad met de bewerking van barnsteen. Het gaat hier om een fragment van ijzer dat in een stuk barnsteen is blijven zitten, gevonden in Tluste, daterend uit de Romeinse keizertijd.82

Figuur14. Werktuigen voor barnsteen? In nederzettingen en werkplaatsen gevonden van de Przeworsk cultuur: 1 & 3:

Boren van been met afgesleten rand, 2 & 6: Slijpstenen, 4, 5 & 7 Spitse schrapers van steen, 8: Fragment van een

ijzeren mes?, 9:Boortje van been (eenzijdig geslepen), 10: Benen werktuig? (uit: Wielowiejski 1977, 228, 235, 240)

In het Vrije Germanië zijn wel enkele werkplaatsen bekend die reeds voor de Romeinse keizertijd barnsteen bewerkten.83 In deze werkplaatsen is gereedschap gevonden dat mogelijk voor de bewerking van barnsteen is gebruikt (zie figuur 14). Dit waren voorwerpen

82 Wielowiejski 1997, 253

83 Wielowiejski 1997

46

van ijzer, zandsteen en dierlijk botmateriaal.84 De objecten van been hadden vaak een scherpe hoek. Men denkt dat deze voorwerpen zijn gebruikt als werktuigen om op een stuk barnsteen te markeren waar er geboord moest worden. Van zandsteen werden er wetstenen gevonden. Deze kunnen zijn gebruikt voor het slijpen van barnsteen maar ook van bijvoorbeeld metaal. Van ijzer zijn er fragmenten van mesjes gevonden. Hier kan het barnsteen mee gesneden zijn.

Het is bekend dat reeds in de Romeinse tijd draaibanken gebruikt werden voor het vervaardigen en bewerken van verschillende voorwerpen. Er zijn verschillende Romeinse geschiedschrijvers die dit gebruik beschrijven.85 Onder andere Plinius schrijft over de uitvinding van dit werktuig, waarmee zowel hout, glas, steen als metaal bewerkt is.86 Resten van een Romeinse draaibanken zijn nooit gevonden: deze waren waarschijnlijk van hout gemaakt.

Vermoedelijk zijn sommige barnstenen voorwerpen met behulp van een draaibank vervaardigd. Dit is te zien aan de soms toegepaste techniek van bijvoorbeeld boringen die duidelijk niet met de hand gemaakt kunnen zijn. Mogelijke andere verklaringen om aan te nemen dat de Romeinen bekend waren met het bewerken van barnsteen met behulp van een draaibank, zijn de schetsen van een barnsteenbewerker uit Kurpië (in de omgeving van het huidige Polen) uit 1900. Deze zijn weliswaar jonger, maar aangezien ze zo simpel zijn, gaat men ervan uit dat die uit de Romeinse tijd er niet veel anders hebben uitgezien. (zie figuur 15)

Figuur 15. Schetsen van een barnsteenbewerker uit Kurpië. A.Draaibank met boog ; B.Draaibank met windrad.(Uit:

Wielowiejski 1997, 251.)

84 Wielowiejski 1997, 227, 241, 251-253 85 Mutz 1972, 18 – 20 86 Plinius Nat. Hist. VII, 198 / XVI, 188 – 205 / XXXVI, 90 – 193.

47

Figuur 16. Reconstructie werkwijze draaibank. (Uit: Ganzelewski & Slotta 1997, 322)

48

6. ARCHEOLOGISCHE NEERSLAG, RESULTAAT VAN DE

CATALOGUS In de Romeinse tijd werd barnsteen uit het noorden gehaald en vervolgens in productiecentra in Noord - Italië bewerkt. In dit hoofdstuk zal beschreven worden onder welke vondstomstandigheden barnstenen artefacten in het onderzoeksgebied gevonden zijn. De meeste barnstenen voorwerpen zijn afkomstig uit graven en er zijn bovendien vondsten bekend waarvan de precieze context niet duidelijk is. Er kan naast begraving mogelijk ook sprake zijn geweest van omstandigheden zoals nederzetting, depot, bewerkingsplaats of verlies. In het onderzoeksgebied zijn deze vondstcontexten echter nog niet aan het licht gekomen.

Bij de behandeling van de verschillende vindplaatsen van barnsteen wordt de nadruk gelegd op het onderzoeksgebied, de Romeinse provincies ten noorden van de Alpen.

Hieronder worden de vondsten in het onderzoeksgebied besproken. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de catalogus (bijlage I en II) waarin de objecten per type zijn gecategoriseerd; beeldje, ring, pyxis, mesheft, kralen, hangertje, ketting, spinrokken, schijfje, spiegel / vatting, dobbelstenen, halffabrikaat / productieafval en diversen.

6.1 BARNSTEEN VONDSTEN IN ONDERZOEKSGEBIED87: De algemene indruk is dat barnstenen voorwerpen in het gebied ten noorden van de Alpen (in catalogus: 174 stuks88) vooral langs rivieren verspreid zijn geraakt. Dit zijn onder andere rivieren waarlangs al vanaf 2500 v. Chr. barnsteen getransporteerd werd, de zogenaamde barnsteenroutes: o.a. de Rijn, de Maas, de Moezel, de Rhône, de Donau en de Main. Andere vindplaatsen zijn aan de kusten van Britannia, Gallia en Germania Inferior. De grootste concentraties vindt men aan de Maas en de Rijn en in het gebied daartussen, zie figuur 17.

87 Deze gegevens komen uit de catalogus. 88 Opgemerkt moet worden is dat de kralen, indien bij elkaar gevonden en waarvan onzeker of het een ketting is, in de catalogus soms per stuk geteld zijn. Let wel, kralen kunnen ook tot een spinrokken hebben behoord!

49

Figuur 17. Verspreiding barnstenen objecten in het onderzoeksgebied (Uit: Encarta Wereldatlas, eigen bewerking)

Het verspreidingskaartje toont opvallend weinig objecten in Gallia Lugdunensis (het huidige Frankrijk). Dit is met Raetia een provincie waarvan het nog niet helemaal zeker is of het beeld compleet is. Dit zou kunnen liggen aan de huidige stand van zaken wat betreft grafveldonderzoek in Frankrijk en de wijze waarop gegevens (over grafgiften en ‘opvallende’ vondsten zoals barnsteen) wel of niet gepubliceerd zijn. Tevens zijn de Franse Romeinse vondsten vaak gepubliceerd in tijdschriften die voor ons moeilijk toegankelijk zijn. In Britannia zijn ook niet zoveel barnstenen artefacten gevonden. Hier liggen de vindplaatsen ook voornamelijk aan zee en aan rivieren. In en in de directe omgeving van Keulen zijn de meeste barnsteen vondsten (n = 51) gedaan.

: 1 – 5 objecten

50

Ger

man

ia In

feri

or

Ger

man

ia S

up

erio

r

Bri

ttan

ia

Gal

lia

Bel

gica

Gal

lia

Lugd

une

nsi

s

Rae

tia

Tot

aal

Gra

fcon

text

On

du

idel

ijk

On

beke

nd

Beeldjes 31 6 2 1 2 0 42 23 2 17

Ringen 11 3 3 6 0 3 26 9 0 17

Mesheften 6 0 1 0 0 0 7 6 0 1

Pyxides 7 1 0 1 0 0 9 4 0 5

Kralen 9 1 13 6 0 4 33 12 3 18

Hangertjes 5 0 1 2 0 0 8 5 0 3

Kettingen 9 0 0 0 0 0 9 2 1 6

Spinrokkens 15 0 0 1 0 0 16 14 0 2

Spiegelvattingen 2 0 0 0 0 0 2 1 0 1

Dobbelstenen 3 0 0 0 0 0 3 3 0 0

Diversen 11 2 2 3 1 0 19 11 0 8

Totaal 109 13 22 20 3 7 174 90 6 78

Tabel 5. Typen per Romeinse Provincie

6.1.1 GERMANIA INFERIOR In Germania Inferior zijn tot nu toe 109 * barnstenen artefacten gevonden89, waaronder 31 beeldjes, 11 ringen, 6 mesheften, 7 pyxides, 9 * kralen, 9 kettingen, 15 spinrokkens, 2 spiegelvattingen, 5 hangertjes, 3 dobbelstenen en nog 11 diverse vondsten.

De artefacten worden tussen het laatste kwart van de eerste en de late derde eeuw gedateerd. In veel gevallen waren het bijgiften ( n = 69) in graven, voor zover bekend van vrouwen (n = 24). Slechts één voorwerp is in een nederzetting gevonden. Van de meeste vondsten is de context onbekend. In Keulen is de grootste concentratie barnstenen voorwerpen gevonden. (In de database worden er 51 geteld, wellicht zijn het er meer). In Nijmegen zijn ook veel (n = 21) barnstenen objecten gevonden. Grote concentraties zoals in Keulen en Nijmegen komen in geen van de andere aan de Limes gelegen Romeinse steden voor.

89 De wildcard ‘*’ betekent hier ‘maal’. In catalogus: Brunssum, Deurssen, Dorweiler, Elsdorf (6*), Esch

(3*), Heerlen (8*), Keulen (51*), Luggewiese, Maastricht, Millingen, Neuss, Niederzier (2*), Nijmegen (21*), Schiedam, Stein (2*), Tongeren, Valkenburg (Z-H), Vechten, Velsen, Venlo, Wijchen en Xanten.

51

Vondstomstandigheden

Beeld

je

Rin

g

Pyxis

Mesh

eft

Kra

len

/ h

an

gert

je /

kett

ing

Sp

inro

kken

Do

bb

els

teen

Div

ers

e

To

taal

Graf 21 5 5 6 8 13 3 8 69

Onbekend 10 6 2 0 14 2 0 5 39

Anders 0 0 0 0 1 0 0 0 1

Totaal 31 11 7 6 23 15 3 13 109

Tabel 6. Barnstenen objecten in Germania Inferior

6.1.2 GERMANIA SUPERIOR In Germania Superior zijn in tegenstelling tot Germania Inferior, veel minder barnstenen artefacten gevonden, namelijk slechts 13 objecten90. Het kan zijn dat er slechts 13 barnstenen voorwerpen zijn gepubliceerd, maar dat er in werkelijkheid veel meer gevonden is. De vindplaatsen liggen allemaal langs of in de buurt van de (huidige) loop van rivieren. Deze rivieren hebben mogelijk een rol gespeeld bij de verspreiding van barnstenen objecten. Wel duidelijk is dat de afzetmarkt zich hier niet in eerste instantie bevond, maar in Germania Inferior. In Germania Superior zijn onder andere enkele beeldjes en ringen gevonden, maar geen mesheften of spinrokkens. Slechts in één geval is er zeker sprake van een bijgave in een graf, van de andere objecten zijn de vondstomstandigheden onbekend, net als de precieze datering.

Vondstomstandigheden

Beeld

je

Rin

g

Pyxis

Mesh

eft

Kra

len

/ h

an

gert

je / k

ett

ing

Sp

inro

kken

Do

bb

els

teen

Div

ers

e

To

taal

Graf 1 0 0 0 0 0 0 0 1

Onbekend 5 3 1 0 1 0 0 2 12

Anders 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Totaal 6 3 1 0 1 0 0 2 13

Tabel 7. Barnstenen objecten in Germania Superior

90 In de catalogus: Bingen (6*), Birminsdorf, Brumath, Cannstatt, Heddernheim, Kriegsheim, Mainz en Rückingen.

52

6.1.3 BRITANNIA In Britannia zijn minstens 22* barnstenen objecten bekend91. Opvallend is dat een groot deel hiervan kralen zijn (van 22 is er 13* keer sprake van kralen). De vraag is of deze kralen van Romeinse makelij zijn. Het is namelijk bekend dat barnstenen kralen vaak als erfenis kunnen zijn overgebleven uit bijvoorbeeld de vroege Bronstijd.92 Er komen in Britannia geen barnstenen spinrokkens en weinig beeldjes voor, in plaats daarvan werd git gebruikt. Een verklaring voor het gebruik van git is wellicht omdat barnsteen in Britannia zeldzaam was.

In zes gevallen waren de voorwerpen grafbijgaven, waarvan twee graven duidelijk van vrouwen waren. Van zeven objecten is de datering bekend. Deze ligt op één uitzondering na (twee armbanden uit de eerste eeuw) tussen de derde en de vijfde eeuw. Van 15 objecten is de datering onbekend. Verder valt op te merken dat de meeste vondsten uit de omgeving van Romeinse legerplaatsen afkomstig zijn. Mogelijk hebben immigranten de barnstenen voorwerpen mee naar Britannia gebracht.

Vondstomstandigheden

Beeld

je

Rin

g

Pyxis

Mesh

eft

Kra

len

/ h

an

gert

je / k

ett

ing

Sp

inro

kken

Do

bb

els

teen

Div

ers

e

To

taal

Graf 1 0 0 0 4 0 0 2 7

Onbekend 0 3 0 1 10 0 0 0 14

Anders 1 0 0 0 0 0 0 0 1

Totaal 2 3 0 1 14 0 0 2 22

Tabel 8. Barnstenen objecten in Britannia

6.1.4 GALLIA BELGICA Uit Gallia Belgica zijn 20 barnstenen artefacten bekend93, waarvan 14 in graven zijn gevonden. In twee gevallen zijn het graven van vrouwen; van de overige twaalf begravingen is het geslacht onbekend. De vondsten dateren, voor zover bekend, tussen de eerste en de vierde eeuw. Ook hier lagen de barnstenen artefacten vaak langs of in de omgeving van een rivier (de Maas). Slechts één barnstenen object (nr. 216) is gevonden aan zee (bij Boulogne, een Romeinse havenplaats). Opvallend is dat hier bijna geen barnstenen beeldjes en spinrokkens gevonden zijn. De vondsten bestaan voornamelijk uit ringen en onderdelen van kettingen.

91 In catalogus: Brough under Stainmoor, Cantley, Carlisle (2*), Chester (3*), Colchester (3*), Doncaster, Dorchester, London Walbrook, Lydney Park, Newstead, South Shields, Water Newton, Winchester, Wroxeter en York (2*). 92 Woodward 2002, 1040 - 1047 93 In catalogus: Biesme, Blicquy (3*), Boulogne sur Mer, Cortil – Noirmont (6*), Streé (2*), Treignes, Trier (3*), Vermand, Villees en Wancennes.

53

Vondstomstandigheden

Beeld

je

Rin

g

Pyxis

Mesh

eft

Kra

len

/ h

an

gert

je / k

ett

ing

Sp

inro

kken

Do

bb

els

teen

Div

ers

e

To

taal

Graf 1 3 0 0 7 1 0 2 14

Onbekend 0 3 1 0 1 0 0 1 6

Anders 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Totaal 1 6 1 0 8 1 0 3 20

Tabel 9. Barnstenen objecten in Gallia Belgica

6.1.5 GALLIA LUGDUNENSIS Er zijn slechts drie objecten bekend uit Gallia Lugdunensis94. Het is nog onbekend of dit ligt aan het feit dat hier werkelijk geen barnstenen vondsten zijn gedaan of dat de stand van onderzoek het nog niet toelaat om hier meer over te weten te komen. Zowel de vondstomstandigheden als de datering van deze objecten zijn onbekend.

Vondstomstandigheden

Beeld

je

Rin

g

Pyxis

Mesh

eft

Kra

len

/ h

an

gert

je / k

ett

ing

Sp

inro

kken

Do

bb

els

teen

Div

ers

e

To

taal

Graf 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Onbekend 2 0 0 0 0 0 0 1 3

Anders 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Totaal 2 0 0 0 0 0 0 1 3

Tabel 10. Barnstenen objecten in Gallia Lugdunensis

94 In catalogues: Azay-le-Rideau en Lillebonne (2*).

54

6.1.6 RAETIA Uit Raetia zijn zeven barnstenen artefacten bekend95. In drie gevallen gaat het om grafbijgiften, van vier zijn de vondstomstandigheden onbekend. Slechts van één object is de datering bekend: midden derde eeuw.

Vondstomstandigheden

Beeld

je

Rin

g

Pyxis

Mesh

eft

Kra

len

/ h

an

gert

je / k

ett

ing

Sp

inro

kken

Do

bb

els

teen

Div

ers

e

To

taal

Graf 0 1 0 0 2 0 0 0 3

Onbekend 0 2 0 0 2 0 0 0 4

Anders 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Totaal 0 3 0 0 4 0 0 0 7

Tabel 11. Barnstenen objecten in Raetia

6.2 VONDSTOMSTANDIGHEDEN

6.2.1 GRAFCONTEXT De meeste barnstenen objecten uit het onderzoeksgebied, waarvan de context bekend is, komen uit een grafcontext (n = 90). Voor zover bekend zijn dit zonder uitzondering vrouwengraven (n = 31). De objecten die zijn meegegeven bestaan uit bewerkte stukken barnsteen. Er zijn geen ruwe barnsteen of halffabrikaten meegegeven. De onderzochte barnstenen artefacten (uit de catalogus) zijn zowel in inhumatie- als crematiegraven gevonden; de meeste vondsten zijn in inhumatiegraven gedaan, aangezien barnsteen in crematiegraven wellicht weggesmolten zal zijn.

Wanneer er in crematiegraven nog harsresten worden gevonden bestaat de mogelijkheid dat hier barnsteen is meegegeven. Barnsteen kan ook als reukwerk hebben gediend.96 In het onderzoeksgebied zijn er echter geen harsresten gevonden, maar misschien zijn ze ook niet als zodanig herkend.

Wanneer er sprake is van een grafcontext, worden meestal ook meerdere barnstenen objecten bij elkaar gevonden. Zoals in een graf in Nijmegen97 waarin twaalf voorwerpen zijn gevonden of in Elsdorf98 waar in een graf ook meerdere barnstenen vondsten zijn gedaan.

95 In catalogus: Epfach, Pförring, Regensburg (4*) en Wiggensbach. 96 Wielowiejski 1997, 301 97 Kars 1993 98 Gaitzsch 1998 & 2000

55

Complex vondsten

Beeld

je

Rin

g

Pyxis

Mesh

eft

Kra

len

/ h

an

gert

je / k

ett

ing

Sp

inro

kken

Do

bb

els

teen

Div

ers

e

To

taal

Cortil - Noirmont 1 1 0 0 2 0 0 2 6

Elsdorf – Esch 3 0 1 0 0 1 1 0 6

Esch 1 0 0 0 1 1 0 0 3

Heerlen 1 0 1 3 1 1 0 0 7

Keulen (Fundstelle 33) 3 0 0 0 0 1 0 1 5

Niederzier 0 0 0 0 1 1 0 0 2

Nijmegen - Oost (graf 2) 0 0 1 0 0 1 0 0 2

Nijmegen - West (graf 1) 5 1 1 1 0 1 0 3 12

Stein 0 0 0 0 0 1 0 1 2

Tabel 12. Complex barnstenen vondsten uit grafomstandigheden

Een opvallende vondst, (staat niet in de catalogus99) is uit een graf uit het laat – Romeinse Nijmegen. Het inhumatiegraf dateert waarschijnlijk uit de vierde tot vijfde eeuw n. Chr. Op de oogkassen van een skelet zijn barnstenen klompjes gevonden. Hoe het komt dat de barnsteentjes op de oogkassen zijn blijven liggen, is vooralsnog onbekend. Er zal nog onderzoek verricht moeten worden naar het geslacht van de overledene, het skelet is echter slecht bewaard gebleven. Gegevens over andere bijgaven zijn op dit moment nog niet beschikbaar. Eind dit jaar wordt een rapport over dit graf verwacht.100

Uit het onderzoeksgebied zijn in de Romeinse tijd geen gegevens bekend over bijgiften van barnsteen in graven van mannen.101 Als er geslachtsbepaling mogelijk was, waren het uitsluitend vrouwen. In het Vrije Germaanse gebied zijn er wel mannengraven bekend met barnstenen bijgiften, zoals bij de Przeworsk cultuur.102

De barnstenen voorwerpen lijken in zowel inhumatie- als crematiegraven van de Przeworsk cultuur gevonden te worden. Slechts weinig barnstenen objecten uit brandgraven vertonen sporen van versmelting of roet. Dit betekent dat in het bijzonder halffabrikaten of ruwe

99 Staat niet in de catalogus omdat het zeer laat gedateerd wordt en omdat de vondstomstandigheden vooralsnog enigszins dubieus zijn. 100 Mondelinge mededeling van H. van Enckevort 101 wordt behandeld in hoofdstuk 6 102 Wielowiejski 1997, 282: In een soldatengraf in Jakuszowice is een zwaardhanger met barnstenen inleg gevonden.

56

barnsteen, die geen onderdeel waren van de uitrusting van de overledene (zoals halskettingen, andere sieraden of kledingaccessoires), buiten de brandstapel hebben gelegen of na de verbranding zijn meegegeven.103

In het onderzoeksgebied zijn vrijwel geen barnstenen voorwerpen in nederzettingen of werkplaatsen gevonden. In het gebied van de Przeworsk cultuur zijn barnstenen vondsten niet alleen in graven maar ook in nederzettingen, werkplaatsen en depots gedaan.104

103 Wielowiejski 1997, 282 ff 104 Wielowiejski 1997, 280 - 323

57

7. WAARDE, BETEKENIS EN GEBRUIK VAN BARNSTEEN IN HET

ONDERZOEKSGEBIED IN DE ROMEINSE TIJD Zoals in hoofdstuk 3 over bronnen uit de klassieke oudheid staat beschreven, hechtten de Romeinen veel waarde aan barnsteen. De archeologische neerslag (hoofdstuk 6) in het onderzoeksgebied laat zien dat barnsteen vooral in Romeinse grafomstandigheden zijn gevonden, waaruit mogelijk ook opgemaakt kan worden dat barnsteen zeer geapprecieerd was. Uit deze gegevens blijkt bovendien dat barnstenen artefacten aan voor zover bekend vrouwen zijn meegegeven. In dit hoofdstuk zal de waardering, betekenis en gebruik van deze objecten verder toegelicht worden. Er zal blijken dat in graven vaak meerdere waardevolle objecten zijn meegegeven. Wellicht kan men hier uit concluderen dat barnsteen alleen voor de rijk bedeelden toegankelijk was.

7.1 WAARDERING Enkele argumenten die voor de waardering van barnsteen in de Romeinse tijd van belang kunnen zijn geweest, zijn de volgende:

- het zeldzame voorkomen in het onderzoeksgebied, - de specifieke fysische, chemische en esthetische eigenschappen, - het was makkelijk te bewerken, - het zou bruikbaar kunnen zijn geweest bij religieuze en magische rituelen en

begravingceremonies, ook als reukwerk, - barnsteen was relatief makkelijk te verzamelen en op te slaan.105

Na de Romeinse tijd leek barnsteen niet meer zo geliefd te zijn: De toevoer vanuit het Baltische zeegebied stagneerde. Barnsteen werd bovendien in mindere mate gebruikt, slechts voor het vervaardigen van bijvoorbeeld paternosterkraaltjes in de Middeleeuwen. Waarschijnlijk werd barnsteen in die tijd op kleinere schaal alleen lokaal verzameld en bewerkt. Vergeleken met de roodgele, wijngele barnsteen uit de Romeinse tijd was de sneeuwwitte barnsteen in de Middeleeuwen waardevoller.106

7.1.1 MUNTEQUIVALENT? Wielowiejski stelt tijdens zijn onderzoek over de Przeworsk cultuur de vraag of barnsteen wellicht als ook muntequivalent gebruikt kan zijn.107 Het gelijktijdig verschijnen van barnsteen en Romeinse munten aan beide kanten van de Limes steunt het vermoeden dat barnsteen in wederzijdse ruil en handelscontacten een vergelijkbare functie als muntgeld vervuld zou kunnen hebben. Of barnsteen in het Vrije Germanië werkelijk als geldmiddel is gebruikt, is onduidelijk en staat nog ter discussie. In het onderzoeksgebied lijkt dit (voorlopig) niet het geval te zijn. Het valt op dat in associatie met alle barnsteen in laat - Romeinse context alleen munten uit de tweede eeuw gevonden worden. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de nauwe contacten tussen de Przeworsk cultuur en het Romeinse rijk in de tweede eeuw toen de toevoer van barnsteen zijn hoogtepunt beleefde. Het lijkt erop dat barnsteen zijn economische waarde en functie tot in de laat - Romeinse tijd

105 Wielowiejski 1997, 318 106 Ganzelewski & Slotta 1997, 410 ff 107 Wielowiejski 1997, 317 ff

58

behouden heeft, ondanks het feit dat na de crisis van de derde eeuw er minder barnsteen in het Romeinse rijk terecht kwam en ook minder Romeinse import in het Vrije Germanië.108

“Als Aquileia Zentrum des Bernsteinhandels war, häufen sich auch am anderen Ende der

Straße, in der Danziger Bucht, römische Münzen der Zeit zwischen 138 – 180 n. Chr., während

sie aus Zeiten der römischen Republik ganz und aus den Anfängen der Kaiserzeit weitgehend

fehlen. Welche Funktion die Münzen in einer Wirtschaftsordnung ohne Geld gehabt mögen,

bleibt problematisch.”109

7.2 ALGEMEEN GEBRUIK Vòòr de Romeinse tijd werd barnsteen reeds benut. Van barnsteen zijn op zeer eenvoudige wijze kettingen, kralen en amuletten gemaakt. Amuletten waren symbool voor geluk, of een teken van welstand. Barnsteen zal toentertijd ook bij geschenkuitwisseling of als ruilmiddel zijn gebruikt.110 Verder dacht men toen ook al dat het materiaal heilzame krachten bezat en symbool was voor vruchtbaarheid. Vrouwen zouden in de pre – Romeinse tijd de voornaamste gebruikers zijn, hoewel barnstenen fibulae in zowel mannen- als vrouwenbegravingen (buiten het onderzoeksgebied) zijn gevonden. Kettingen werden alleen aan vrouwen meegegeven.111

In de Romeinse tijd zijn van barnsteen, behalve kettingen en amuletten ook veel andere objecten gemaakt zoals beeldjes, ringen, kralen, hangertjes, spinrokkens, spinschijfjes, dobbelstenen, pyxides en handvatten, of het materiaal is gebruikt ter versiering van andere voorwerpen zoals fibulae en handvatten van messen. Barnsteen zou volgens de klassieke bronnen ook als reukwerk gebruikt zijn; geurverspreiding door de warmte van de handen, of door het te branden. Of men hier daadwerkelijk barnsteen voor heeft gebruikt of kopal, is onduidelijk. Voor het vervaardigen van artefacten was kopal te zacht. Barnsteen zou volgens de klassieke bronnen tevens in deze periode medicinale krachten bezitten.112 In deze bronnen wordt bovendien vermeld dat barnsteen door de mens in het dagelijks leven vooral als sieraad gedragen werd.

7.3 GEBRUIK EN BETEKENIS IN GRAFCONTEXT Barnstenen artefacten zijn in de provincies ten noorden van de Alpen vooral in graven (voor zover bekend van vrouwen, zie grafiek 1) meegegeven.113 It is fairly certain, however, that

some objects buried with the dead were not for their own use, but were intended as offerings to

powers of the underworld, to make the soul of the deceased acceptable in its new home, or to

ensure its safe passage there.”114

108 Wielowiejski 1997, 320 109 Ganzelewski & Slotta 1997, 423 110 Lund Hansen 1997, 18 - 23 111 Strong 1966, 10-11 112 Plinius, Nat. Hist. XXXVII, 51 113 zie hoofdstuk 4 114 Merrifield 1987, 66

59

05

10

1520

25

3035

40

4550

Ge

rma

nia

Infe

rio

r

Ge

rma

nia

Su

pe

rio

r

Bri

tan

nia

Ga

llia

Be

lgic

a

Ra

etia

Ga

lia

Lu

gd

un

en

sis

To

taa

l

Vrouw?

Onbekend

Grafiek 1. Barnstenen vondsten in grafomstandigheden (van een vrouw of onbekend) per provincie

De meeste van deze in graven gevonden barnstenen artefacten tonen geen sporen van slijtage. De algemene theorie is dat barnstenen voorwerpen enkel als grafbijgift gemaakt zijn, en dat ze in het dagelijks leven niet gebruikt of gedragen zijn. Dit zou niet alleen de veel voorkomende doodssymboliek (zie tabel 13) van de meeste objecten kunnen verklaren, maar ook dat alle objecten uniek zijn: De barnstenen objecten lijken niet op elkaar en zijn waarschijnlijk ook niet massaal en tegelijkertijd vervaardigd. Als ze speciaal op bestelling voor in het graf vervaardigd moesten worden, zullen deze in een kort tijdsbestek zijn gemaakt en afgeleverd. Dit ‘gebruik’ wordt niet in de klassieke bronnen (hoofdstuk 3) genoemd, waarin juist vermeld staat dat bij de levenden het barnsteen zeer geliefd is.

Wat meer strookt met de klassieke bronnen is dat het ook persoonlijke prestige objecten kunnen zijn geweest die na de dood meegingen in het graf. - als gift meegeven door nabestaanden òf als eigendom - De overledene zou het object eerder in zijn leven kunnen hebben aangeschaft en bewaard omdat het wellicht zeer waardevol was of omdat het voor diegene een speciale betekenis had. Het object kan ook een erfstuk zijn geweest. Een idee is dat sommige mensen geloofden dat objecten, gedragen of gebruikt door één persoon, doordrongen raakten met de geest van die persoon en als andere mensen deze objecten na de dood van de oorspronkelijke eigenaar in bezit zouden nemen, waren ze bang dat de geest van de overledene ongunstige of noodlottige krachten door middel van die objecten zouden kunnen uitoefenen op de nieuwe eigenaars. Misschien was het deze angst waardoor mensen hun persoonlijke eigendommen meenamen in het graf.115 De depositie van barnstenen sieraden zou hierdoor enigszins verklaard kunnen worden. Echter, waarom veel objecten qua onderwerp vaak met de dood te maken hebben, is onduidelijk. Zo zijn er verschillende beeldjes bekend waarop de zogenaamde ‘Amor des doods’ afgebeeld, waarvan wordt gezegd dat het de begeleider van de dode moet voorstellen.116

115 Allason-Jones 1996, 16-17 116 zie verderop in dit hoofdstuk

60

Grafcontext

An

dere

co

nte

xt

On

beken

de c

on

text

Catalogus nummer Voorwerp afbeelding / thema

To

taal

Man

vro

uw

onbekend

Bacchus

symbolen 0 2 2 0 0 89, 191, 296, 340 Bacchus, ranken, druiven, panter, kantharos 4

Dood symbolen 0 9 9 0 15 6, 13, 39, 40, 41, 44, 46, 122, 141, 144, Amor, leeuw, dolfijn, beer, hagedis, hond?, 33

224, 227, 228, 249, 250?, 255, 257, slang, schelp

258, 267, 280, 282, 283, 285, 288, 289

315, 316, 317, 324, 334, 335, 337, 353

Vruchtbaarheid symbolen 0 1 4 0 1 45, 145, 294, 325, 326, 328 Venus, haas, vruchten 6

Christelijke symbolen 0 2 3 0 1 44, 144, 253, 267, 324, 337 Schaap, dolfijn, Bacchus, schelp, vis, slang 6

(NB sommige artefacten zijn dubbel geteld!)

Tabel 13. Symboliek ten opzichte van de barnstenen artefacten uit het onderzoeksgebied

De barnstenen objecten kunnen verschillende betekenissen hebben gehad. Zo kan een barnstenen beeldje de welstand of de status van een persoon hebben aangegeven. – een beeldje van barnsteen was volgens Plinius immers evenveel waard als een levende slaaf - Of men dacht dat het barnsteen de overledene zou begeleiden in de dood, zoals het hierboven beschreven voorbeeld over de Amor des doods. Waar ook nog aan gedacht kan worden is dat het barnsteen wellicht als soort medicijn gezien werd, waardoor de overledene in het hiernamaals niet met dezelfde klachten zou voortgaan.117

117 Strong 1966, 11

61

7. 3 TYPEN BARNSTENEN OBJECTEN UIT HET ONDERZOEKSGEBIED In deze en volgende paragrafen wordt het gebruik en de betekenis meer toegespitst op de barnstenen objecten uit het onderzoeksgebied behandeld. Deze artefacten uit het onderzoeksgebied zijn in de catalogus118 met behulp van een database119 per type gecategoriseerd;

1. Beeldje n = 42

2. Ring n = 26

3. Pyxis; waaronder pyxis, doosje, deksel, schaaltje n = 9

4. Mesheft n = 7

5. Kralen, hangertje, ketting n = 50

6. Spinrokken n = 16

7. Dobbelsteen n = 3

8. Diverse; waaronder armband, masker, flesje, kam, lepeltje, schijfje, n = 21 spinschijf, speelstenen, knoppen, spiegelvattingen, halffabrikaten en overig.

24%

15%

5%4%30%

9%2%

11%Beeldje

Ring

Pyxis

Mesheft

Ketting ed.

Spinrokken

Dobbelsteen

Diverse

Tabel 14. Typen barnstenen artefacten

7.3.1 DATEREN VAN BARNSTENEN ARTEFACTEN IN ARCHEOLOGISCHE CONTEXT Een datering van een barnstenen object is niet makkelijk te bepalen. Meestal is die aan de hand van andere, bij het barnsteen gevonden, voorwerpen bepaald. De barnstenen objecten zijn namelijk op basis van bijvoorbeeld stilistische criteria niet te dateren; er kunnen geen typologieën worden opgesteld. C14 – dateringen zijn bij barnstenen artefacten ook niet mogelijk. Een element dat van belang kan zijn bij de datering is de haardracht van de vrouwen die soms op barnstenen objecten staat afgebeeld.120

118 zie bijlage Catalogus 119 Zie inleiding, hoofdstuk 1 120 Calvi 1977, 95

62

7.4 VORMENSPECTRUM IN GRAFOMSTANDIGHEDEN De vier meest voorkomende typen barnstenen voorwerpen in graven zijn: ringen, beeldjes, kraal/ketting/hangertje en spinrokkens. De geringe aantallen bij de typen mesheften, pyxides, dobbelstenen en diversen, zoals die hieronder in grafiek 2 staan vermeld, beïnvloeden het beeld over het vormenspectrum in grafomstandigheden niet opvallend. De verschillende typen worden in de catalogus bijlage I algemeen beschouwd qua beschrijving, archeologische vindplaats, verspreiding, datering, gebruik en betekenis.

05

10152025303540455055606570758085

Ring

Beeldje

Kraal/ket

ting/

hang

ertje

Mes

heft

Pyxis

Spinr

okke

n

Dob

belste

en

Diver

se

Totaa

l

Onbekend geslacht

Vrouw ?

Grafiek 2. Typen barnstenen vondsten in grafcontext

63

7.5 THEMA’S Hieronder wordt een poging gedaan om de thema’s die steeds terugkeren bij beeldjes maar ook bijvoorbeeld bij ringen en mesheften, te beschrijven en een betekenis te geven.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Pe

rso

na

ge

s

Am

or

Ba

cch

us

Min

erv

a

Ve

nu

s

Vic

tori

a

Be

er

Do

lfijn

Ha

as

Ha

ge

dis

Ho

nd

Le

eu

w

Pa

nte

r

Ca

pri

co

rnu

s

Sla

ng

Vis

se

n

Vo

s

Vru

ch

ten

Sch

elp

en

Diverse

Spiegelvatting

Mesheft

Pyxis

Ring

Beeldje

Tabel 15. Afbeeldingen versus typen. Overige typen zoals spinrokken, ketting ed. zijn hier niet bij betrokken, omdat deze

typen geen van de hier besproken afbeeldingen hebben.

7.5.1 PERSONEN Op in totaal 10 beeldjes, ringen en pyxides staan personages afgebeeld. Soms zijn het mannen (in toga):

Beeldjes: nr. 42 (Keulen), 43 (Keulen), 219 (Keulen), 320 (= beeldje of hangertje uit Colchester)

Pyxis: nr. 264 (Millingen)

soms vrouwen:

Ringen: nr. 16 (Nijmegen), 64 (Strée), 168 (Regensburg)

en soms lijken het kinderen:

Beeldje: nr. 7 (Lillebonne),

Pyxis: nr. 250 (Nijmegen).

Nrs. 168, 219, 250, 264 en 320 komen uit grafcontext. Opvallend is dat de beeldjes en pyxides kinderen of mannen voorstellen en dat op de ringen alleen vrouwen worden afgebeeld. Op de pyxis nr. 250 staat wellicht een hoofd van kind of van een Amor uitgesneden.

64

De beeldjes met mannen in toga stellen wellicht een status voor; bijvoorbeeld geromaniseerd. Slechts twee afbeeldingen van mannen komen uit grafomstandigheden, geslachtbepaling was niet mogelijk. Over de betekenis van deze artefacten tast men nog in het duister.

Hoofden van vrouwen, met hoge kapsels, komen alleen voor op ringen. Slechts één ring is mogelijk in een graf, geslacht onbekend, gevonden in Regensburg. Mogelijk zijn dit ook status uitingen of het gaat hier om mode kapsels.

Afbeeldingen van kinderen zijn vaak moeilijk te onderscheiden van die van Amores. De betekenis van deze artefacten is daarom ook onduidelijk.

7.5.2 GODEN Amor: ofwel Cupido (= Latijn) of Eros (= Grieks) is een geliefd onderwerp op barnstenen beeldjes. Hij kan worden gezien als het oudste symbool voor de liefde waar voortplanting van mens, dier en plant uit voortkomt. De god zorgt voor verliefdheid tussen mensen door zijn pijlen in hun hart te schieten. Wanneer hij staat afgebeeld met een omlaag gehouden fakkel, is hij in functie van genius van de dood, of van de beëindiging van de aardse genoegens. Zo staat hij dikwijls op grafmonumenten.121

Op 17 artefacten staan Amores afgebeeld, waaronder een Amor des doods met een omlaag gehouden fakkel en een gevallen guirlande (nr. 249 uit Nijmegen). Op een ander beeldje staat een Amor met fakkel en hagedis (nr. 288 uit Heerlen). In Birminsdorf is ook een Amor met fakkel beeldje gevonden (nr. 353). Hier ontbreekt het hoofd. Op de andere barnstenen artefacten met Amor zijn geen fakkels afgebeeld:

Beeldjes: nr. 6, 39, 41, 46, 285, 316, 317

Spiegelvatting: nr. 40

Ringen: nr. 224, 283

Pyxis: nr. 250, 280

Flesje: nr. 282

Mesheft: nr. 289

Vaak staan de Amores in rustende houding, liggend of slapend en soms met een pijl en boog. Op nr. 250 is of het hoofd van een Amor of dat van een kind te zien.

Van de 16 zijn 8 (39, 40, 46, 249, 250, 280, 288, 289) in graven gevonden, de vondstomstandigheden van de andere objecten zijn onbekend. Nrs. 249, 250, 280, 288, 289 komen uit graven van vrouwen.

121 Moorman & Uitterhoeve 1987, 92 - 94

65

Duidelijk is dat Amor mogelijk iets met de dood te maken heeft en dat hij symbool staat voor het einde van het leven. Wellicht had de liggende of slapende houding van de Amor dezelfde ‘dood’ betekenis als de fakkel, en waren de pijl en boog meer ter herkenning van Amor. Op een paar artefacten worden de Amorfiguren vergezeld van waterwezens zoals dolfijnen (39 & 41). Zoals verderop in dit hoofdstuk zal blijken zijn dolfijnen ook symbolen voor de dood. Het lijkt erop dat deze artefacten speciaal als grafbijgift vervaardigd zijn.

Bacchus: ofwel Dionysos ( = Grieks) is de god van de wijn. Bacchus staat tevens symbool voor de overwinning op de dood. Zijn gevolg, de ‘Maenaden’ (of Bacchanten), waren ‘bezeten’ vrouwen die zich overgaven aan de door Bacchus geïnspireerde ‘ekstasis’ ( = het buiten zichzelf treden). Satyrs en Silenen behoren ook tot zijn gevolg. In de Romeinse tijd waren zijn mysteriën, alleen bestemd voor ingewijden, zeer populair. De kennis over deze mysteriën is schaars en vertroebeld door speculaties aangezien de gelovigen verplicht waren alles geheim te houden. Bacchus staat vooral vaak op Griekse vazen afgebeeld, met in zijn hand een thyrsosstaf, midden tussen wijn- of klimopranken, met een drinkschaal en met de huid van een panter over zijn schouder, vergezeld door bijvoorbeeld panters of geiten. Meestal bevindt hij zich te midden van zijn thiasos, de maenaden, satyrs en silenen.122 Zowel Bacchus als de afbeelding van wijnranken kunnen mogelijk ook als Christelijke symbolen hebben gefungeerd.

In het onderzoeksgebied zijn tot nu toe twee artefacten gevonden die het Bacchustafereel mooi uitbeelden: uit Esch (nr. 89) en uit Kriegsheim (nr. 340), beide beeldjes zijn in grafcontext gevonden. Wellicht waren of de overleden personen op de hoogte van de rituelen van Bacchus, of de nabestaanden. Volgens Zadoks – Josephus Jitta123 was de overledene in ieder geval geen ingewijde:

“But there is not any reason to suppose that it had any special religious significance for its

mistress: a Dionysiac community, even of a few members, seems impossible in our well to do but

still rustic Esch.”

De mogelijkheid bestaat natuurlijk ook dat de overledene, of diegene die het in het graf gedeponeerd heeft, het beeldje gewoon mooi vond.

In het graf (van een vrouw) van Esch lagen behalve het Dionysosgroepje (nr. 89) ook nog andere barnstenen objecten, zoals een spinrokken (nr. 90) en twee gladiatoren of vogel (nr. 91) hangertjes. Hierbij werden ook nog zogenaamde ‘gouden’ muiltjes gevonden.124 Deze voorwerpen hebben nagenoeg geen betrekking tot de Bacchuscultus, maar tonen wel aan dat de overleden vrouw waarschijnlijk welvarend was.

Meer gegevens over het graf in Kriegsheim ontbreken nog. Aangezien beide beeldjes geen sporen van slijtage vertonen, zullen deze niet in het dagelijks leven ‘gebruikt’ zijn. Ze lijken daarom speciaal voor het graf vervaardigd te zijn.

122 Moorman & Uitterhoeve 1987, 81 – 84 123 1962, 66 124 Van den Hurk 1986

66

Minerva: ofwel Athena (= Grieks), was godin van de oorlog; zij staat voor de met beheersing, verstand en strategisch inzicht gevoerde strijd. Ze is ook de godin van de vrede. Bovendien staat zij voor wijsheid, beschaving, de politieke gemeenschap van de stad, filosofie, de poëzie, de muziek en de algemene technische vaardigheden. Deze godin was zeer geliefd bij de Romeinse militairen.

Minerva staat slechts eenmaal afgebeeld op een barnstenen ring, gevonden in Carlisle (nr. 274). De vondstomstandigheden zijn helaas onbekend. Of deze ring en de afbeelding van Minerva met de dood te maken heeft gehad of dat de ring een andere betekenis had, is tot dusver onduidelijk.

Venus: ofwel Aphrodite (= Grieks) is de godin van de liefde. Ze staat symbool voor de schoonheid, het opbloeien van de natuur in de lente, en in het leven van de goden en van de mensen de seksuele aantrekkingskracht en het genot van de liefdesdaad. Ze is daarom ook bekend als vruchtbaarheidsgodin. Vrouwen lieten zich soms als Venus afbeelden. Bij privé – portretten (op barnstenen ringen) gaat het naar alle waarschijnlijkheid om beeltenissen van gestorvenen, of het zijn schoonheidsidealen.125 Venus is tevens bekend als beschermgodin voor overleden vrouwen.126

In het onderzoeksgebied is een spiegelvatting in Keulen gevonden waarop Venus staat afgebeeld (nr. 45). Verdere gegevens over de vondstomstandigheden ontbreken. De spiegel en Venus, als symbool voor schoonheid, zijn hier goed verenigbaar, maar of de spiegel eigendom was van een (overleden) vrouw blijft onduidelijk.

Victoria: de Griekse Nike is de personificatie van de overwinning. Voor de Romeinse keizers was ze een belangrijke symbolische figuur vanwege haar band met Minerva. Er zijn sarcofagen bekend waarop ‘engelen’ de gedaante hebben van Victoria, ze dragen vaak een palmtak als attribuut. Deze godin was bij Romeinse militairen geliefd en ze is bovendien vaak op munten afgebeeld.127

In de catalogus komt Victoria slechts één keer duidelijk naar voren, als een mesheft (nr. 38) gevonden in een crematiegraf (geslacht onbekend) in Keulen. Wellicht was dit object persoonlijk eigendom van de overledene en had deze dit mes gebruikt bij ceremoniën. Het metaal van het mes is niet bewaard gebleven.

7.5.3 DIEREN Op ongeveer 24 barnstenen voorwerpen uit de catalogus staan dieren afgebeeld, op beeldjes, ringen en mesheften. Hieronder worden deze artefacten beschreven, waarbij ook een poging wordt gedaan om achter de betekenis te komen. 14 barnstenen beeldjes in de vorm van dieren (Nrs. 39, 91?v, 141, 144, 191, 253v, 255v, 267v, 290v, 295v, 334, 335, 336, 337128) zijn in graven gevonden, 6 keer in die van vrouwen, 8 keer geslacht niet bekend. Wat deze dieren met elkaar verenigd is niet helemaal duidelijk, maar het lijkt erop dat de meeste hiervan iets met de dood te maken kunnen hebben. Veel van deze dieren zijn tevens in de Romeinse (graf)kunst en op terra sigillata te vinden.

125 Moorman & Uitterhoeve 1987, 39 - 42 126 Mariën 1978, 17 – 22. 127 Moorman & Uitterhoeve 1987, 181 - 183 128 .. + v = uit een vrouwengraf

67

Beer: De beer was een van de wilde en gevaarlijke dieren waarop in de Romeinse tijd veel gejaagd is. Beren zijn ook voor shows gevangen genomen, of als huisdieren gehouden.129

Slecht één barnstenen beeldje uit het onderzoeksgebied (nr. 255) is in de vorm van een beer, gevonden in een graf van een vrouw. De beer heeft een gat in zijn rug, en lijkt door zijn poten te zaken. Misschien is dit een stervende beer, is hij geraakt door een speer?

Opvallend is dat in Engeland, en soms ook in Duitsland, uit de Romeinse periode veel beren van git in (voornamelijk kinder-) graven zijn gevonden. Ze staan meestal lopend afgebeeld op een platte sokkel (net als nr. 255). Bij de beren van git wordt onder andere gesuggereerd dat het speelgoed voorstelt en dat de gitten beren door ouders, genezers of priesters in graven zijn meegegeven. In grafcontext zouden deze gitten beren een sterke bondgenoot voor de reis naar de onderwereld kunnen betekenen.130 Dit is ook de meest logische verklaring voor de ‘stervende’ barnstenen beer, nr. 255 gevonden in Nijmegen.

Dolfijn: Een veel voorkomend thema in de Romeinse kunst (mozaïeken, wandschilderingen, beelden) zijn dolfijnen, dikwijls bereden door Amores. Dolfijnen komen vaak in de grafkunst voor; ze zijn de begeleiders van de ziel die over de oceaan naar het eiland der gelukzaligen moet reizen.131

In het onderzoeksgebied is er één beeldje (nr. 41) waarop een Amor rijdend op een dolfijn staat afgebeeld. Dolfijnen zijn hiernaast nog twee keer gevonden in het onderzoeksgebied (beeldje van een mossel met dolfijn: nr. 144, ring met dolfijn: nr. 228). Deze artefacten, ook al zijn ze niet als grafgift gevonden, zullen mogelijk iets met het grafritueel te maken hebben gehad.

Haas: In de Romeinse tijd is er veel op hazen gejaagd. Soms zijn ze ook als huisdieren gevangen genomen. Vanwege hun snelle voortplanting, stonden hazen onder andere symbool voor de vruchtbaarheid.132

In de catalogus staat op een mesheft (gevonden in een graf van een vrouw) een haas afgebeeld (nr. 294).Het meest waarschijnlijk staat de haas hier dus symbool voor vruchtbaarheid. Waarom dit in de vorm van een mesheft vervaardigd is, is onduidelijk. Hier lijkt een symbolische betekenis omtrent de dood niet waarschijnlijk.

Hagedis: De Romeinen geloofden dat de hagedis de gehele winter in winterslaap was, en in de lente weer wakker werd. Hagedissen worden vaak naast Amores afgebeeld. In die gevallen zijn de dood (de Amor) en wederopstanding (de hagedis) als symbolen met elkaar verbonden.133

129 Toynbee 1983, 83 - 91 130 Crummy 2001, 13 - 15 131 Toynbee 1983, 194 - 198 132 Toynbee 1983, 188 - 191 133 Toynbee 1983, 213 - 214

68

Nr. 288 is het enige barnstenen beeldje gevonden in het onderzoeksgebied met een hagedis (naast een Amor). Dit beeldje is in een graf van een vrouw gevonden. Hier heeft de afbeelding stellig met het grafritueel, de dood en de wederopstanding te maken. In een graf in Cortil – Noirmont is een barnstenen schelp gevonden (nr. 267) met daarbij een bergkristallen hagedis; hier lijkt wederopstanding als betekenis ook waarschijnlijk.

Hond: Honden werden in de Romeinse tijd veel voor de jacht gebruikt. Ze waren tevens schaapherders, wachthonden en huisdieren. Een hond werd gezien als beschermer van huis en gezin. Het kwam zo nu en dan wel eens voor dat honden (ren)wagens moesten trekken. In grafomstandigheden was de hond een symbool voor trouw. Aan de hond werd bovendien genezende krachten toegeschreven; de overledene zou genezen door middel van de wedergeboorte in het hiernamaals.134

Op zeven artefacten in de catalogus is een hond afgebeeld (beeldje: nr. 13, 122, 315, 334, flesje: nr. 282, ring: nr. 227, mesheft: nr. 141). Op de beeldjes staan de honden liggend en lopend afgebeeld. Alleen van nr. 141( mesheft) en nr. 334 (beeldje) kan met zekerheid gezegd worden dat ze in graven gevonden zijn. Deze afgebeelde honden kunnen dus symbool hebben gestaan voor trouw, genezing en wedergeboorte. Onwaarschijnlijk, maar mogelijk kunnen de beeldjes ook nog de honden voorstellen die hun baasjes overleefd hebben.

Leeuw: In de Romeinse periode werden leeuwen uit Noord – Afrika, Arabië, Syrië of Mesopotamië gehaald om ze voor groot publiek te showen. Dikwijls zijn er in de arena ook mensen ‘voor de leeuwen gegooid’. In de grafkunst zijn leeuwen, al dan niet met een prooi tussen de voorpoten, een geliefd en veel voorkomend thema, symbolisch voor de dood.135

Van barnsteen is in het onderzoeksgebied één leeuw bekend (nr. 335). Dit beeldje is afkomstig uit een graf in Elsdorf (Germania Inferior), daterend tweede helft van de derde eeuw. Mogelijk staat dit beeldje symbool voor de dood.

Panter: De panter wordt voornamelijk in verband gebracht met Bacchus, net zoals ranken en druiven. Panters verschijnen of aan de zijde van Bacchus of ze trekken zijn wagen. Dit spektakel wordt dikwijls op sarcofagen afgebeeld.136

In het onderzoeksgebied zijn twee afbeeldingen van panters gevonden. Één mesheft is gevonden (nr. 191) in een graf van een jonge vrouw. Een andere panter is afgebeeld op het Dionysos beeldje van Esch (nr. 89), gevonden in een graf van een vrouw. Wellicht zijn deze vrouwen bij de Bacchus mysteriën betrokken geweest.

Geit / Capricornus: In tegenstelling tot de klassieke traditie (geiten waren goed voor melk, kaas en vlees) kregen schapen en geiten, lammetjes en rammen in de Christlijke kunst een betekenis als zinbeeld voor de gelukzaligen en de verdoemden bij het Laatste Oordeel.137 Een capricornus, een wezen met een geitenkop en een visstaart, is in de Romeinse tijd een symbool van Augustus.

134 Toynbee 1983, 94 - 109 135 Toynbee 1983, 54 – 64, Brown & Henig 1977, 32 136 Toynbee 1983, 69 - 75 137 Toynbee 1983, 148 - 150

69

Er zijn twee voorbeelden bekend uit het onderzoeksgebied waarop een zogenaamde capricornus, of geitenkop afgebeeld is. Uit een graf in Elsdorf met meerdere barnstenen voorwerpen kwam een deksel (?) van barnsteen tevoorschijn in de vorm van een schelp met een zeemonster waarop ook een geitenkop, mogelijk een Capricornus, te zien is (nr. 337). Gezien de datering van dit graf, 250 – 300 n. Chr., zou het een vroeg – Christelijke uiting kunnen zijn.

Opvallend is het beeldje uit een graf van een vrouw uit Cortil – Noirmont waarop eveneens een capricornus (nr. 267) staat afgebeeld, daterend uit het midden van de tweede eeuw of later.

Deze ‘capricornus’ beeldjes zijn mogelijk uit dezelfde werkplaats uit de omgeving van Aquileia afkomstig. Een geit of capricornus lijkt geen typisch symbool te zijn voor de dood.

Slang: In het Romeinse rijk geloofde men dat slangen symbool waren voor de wedergeboorte en wederopstanding. De slang wordt dikwijls in verband gebracht met verschillende mysteriën zoals de Mithras cultuur.138

De slang is slechts één keer afgebeeld op een beeldje. In het onderzoeksgebied is, zover bekend, alleen een beeldje van een jongen gevonden die een slang neerdrukt (nr. 44), hiervan zijn zowel de datering als de vondstomstandigheden onbekend. Mogelijk is dit een afbeelding van Hercules, die als baby in zijn wieg slangen gedood heeft. Welke betekenis de slang hier verder heeft, is onduidelijk.

Vissen: Vissen betekenden voor de Romeinen vooral voedsel. Verder zijn vissen vaak in bijvoorbeeld badhuizen afgebeeld. In de grafkunst kwamen ze dikwijls in vroeg – Christelijke of heidense omstandigheden voor. Men zag vissen als symbool voor het leven na de dood.139 In het oude Egypte droegen kinderen hangers in de vorm van een vis, gemaakt van goud en ingelegd met edelstenen. De vis zou het kind tegen verdrinking beschermen. De vis stond tevens symbool voor Hathor, godin van de schoonheid, liefde, muziek, dans en geluk.140

In een graf van een vrouw in Nijmegen – West zijn twaalf beeldjes bij elkaar gevonden, waaronder mogelijk een hangertje in de vorm van een paar vissen (nr. 253). Dit graf wordt tussen 80 – 100 gedateerd. De vroeg – Christelijke (heidense) betekenis of de Egyptische symboliek zal hier, qua datering en de combinatie met de andere bijgaven, niet opgaan. Meest waarschijnlijk hadden de vissen dezelfde functie als dolfijnen, namelijk de overledene naar het hiernamaals begeleiden.

Vos: In Rome zijn ieder jaar tijdens een feest ter ere van Zeus (op 19 april) vossen geofferd door een aantal vossen los te laten in het Circus Maximus met aan hun staart brandende fakkels.141

138 Toynbee 1983, 217 - 223 139 Toynbee 1983, 200 - 207 140 Fletcher 1999, 7 141 Toynbee 1983, 94 - 94

70

Er is één beeldje in de catalogus bekend waarop mogelijk een vos staat afgebeeld (nr. 336), gevonden in een graf in Elsdorf. De vos lijkt een halsband te dragen. De mogelijkheid bestaat natuurlijk dat dit eigenlijk een afbeelding van een hond is, maar niet als zodanig herkend is. De betekenis van een barnstenen vos in grafcontext is vooralsnog onduidelijk.

7.5.4 SCHELPEN In het onderzoeksgebied zijn ook enkele schelpen gevonden: nr. 39, nr. 144, nr. 257, nr. 258, nr. 267, nr. 324, nr. 337. Op sommige schelpen staan soms nog andere zaken afgebeeld.

Nr. 39, uit een graf in Keulen, heeft de vorm van een schelp maar is aan de ene kant een scheepje met Amores en aan de andere zijde is het een schelp met daarin meer schelpen en een dolfijn.

Op nr. 144 uit een graf in Keulen, staat een dolfijn afgebeeld.

Nr. 267, uit een vrouwengraf in Cortil – Noirmont, en nr. 337, uit een graf in Elsdorf, zijn schelpen met daarop onder andere een capricornus (?) afgebeeld.

Behalve nr. 324, gevonden in Keulen, zijn alle schelpen in graven gevonden. Alleen van nr. 257, nr. 258 en nr. 267 kon met enige zekerheid worden gezegd dat ze bij een vrouw lagen.

De schelpen hebben een maritiem karakter. De dolfijnen op de schelpen symboliseren wellicht de begeleiders naar het hiernamaals (zie hierboven).142

7.5.5 VRUCHTEN Beeldjes van graan en vruchten, zoals korenaren (nr. 92), granaatappel (nr. 145), vijg (nr. 325), dadel (nr. 326) en een ‘paradijs’appel (nr. 328), zouden volgens sommige (kunst)historici nieuwjaarspresentjes voorstellen.143 Deze vruchten zouden ook symbool kunnen staan voor vruchtbaarheid, deze betekenis lijkt in dit opzicht het meest logisch. Alleen de granaatappel is in een graf gevonden, waarvan het niet bekend is of het een graf van een vrouw of man was. Juist een granaatappel staat in de kunstgeschiedenis bekend als een vruchtbaarheidsymbool voor vrouwen.

Het is niet bekend of nieuwjaarspresentjes ook als bijgaven in een graf werden meegegeven.

142 Brown & Henig 1977, 31 143 Rice 1980, 44

71

7.6 ENKELE BEGRAVINGEN MET ( BARNSTENEN) BIJGIFTEN BELICHT Van veel barnstenen objecten ontbreken de precieze vondstomstandigheden. Om een beeld te krijgen van het soort graven waarin barnsteen vooral gevonden wordt, zullen in deze paragraaf enkele begravingen qua verdere inhoud worden behandeld.

In veel gevallen zijn meerdere waardevolle (barnstenen) voorwerpen bij elkaar in een graf gevonden. De barnstenen objecten, die hieronder genoemd zullen worden, staan in de catalogus bijlage II afzonderlijk meer in detail beschreven.

Men kan ervan uitgaan dat personen begraven met onder andere barnstenen objecten rijk gesteld waren. Andere grafgiften bestonden vaak uit glazen voorwerpen, sieraden en objecten van goud en brons. De iconografie zoals die wordt gebruikt op de barnstenen artefacten, komt vaak niet terug op de andere bijgiften in de graven.

Wat opvalt is dat de hieronder beschreven graven niet alleen qua inhoud bijzonder zijn, maar ook wat betreft de wijze waarop de overledenen begraven zijn. De doden zijn of in stenen sarcofagen of in grote kuilen met daarin bijvoorbeeld een bijzondere urn of kistje bijgezet. Bovendien valt op dat er slechts weinig terra sigillata, geverfd, gladwandig aardewerk of munten zijn meegegeven, dat men eventueel wel in een geromaniseerd graf zou verwachten.

Elsdorf; nr. 334 t/m 339144

In 1998 zijn in Elsdorf, langs een Romeinse weg (Keulen – Jülich) in een klein Romeins crematiegrafveld in een bijna 2 meter diep graf rijke grafgiften ontdekt. Op de bodem van de 2 bij 1,2 m grote grafkuil stond een rechthoekige, niet geconserveerde houten kist (1,1 bij 0,35 m). Hierin lagen naast crematieresten en houtskool, ca. 20 grafgiften van onder andere glas (4 hoge cilindrische kruiken met twee oren uit zeer dun, helgeel glas, een twee-orige fles van blauwzwart glas, een kogelbuikvormige fles, en 2 kelkvormige glazen met voet, waarschijnlijk allemaal afkomstig uit Keulen), goud (een vingerring, een 23 cm lange (hals?)band en kledingbeslag van goudblik) en barnsteen (leeuw nr. 335, hond nr. 334, vos nr. 336, schelp met capricornus nr. 337, spinrokken nr. 338 en 2 dobbelstenen nr. 339).

Op grond van de stijl waarop bijvoorbeeld de manen en de ogen van de barnstenen leeuw vervaardigd en geboord zijn, zou dit graf in het begin van de 3de eeuw gedateerd kunnen worden. Het glazen vaatwerk, in het bijzonder de grote cilindervormige kruik, doet vermoeden dat het graf uit een latere periode is, midden of tweede helft van de derde eeuw.

Esch; nr. 89 t/m 91145

In Esch (Noord Brabant) zijn in 1960 zeven tumulusgraven opgegraven, die elk waarschijnlijk van een vrouw waren en een rijke inhoud hadden. In graf V van een vrouw vond men een klein barnstenen beeldje van Dionysos vergezeld met een satyr en een panter (nr. 89), twee hangertjes (vogels of gladiatoren, nr. 91) en een spinrokken (nr. 90). De andere grafgiften bestonden uit aardewerk, opvallend mooi vervaardigd glaswerk, een glazen zalfpotje in de vorm van een hoofd met twee mannelijke gezichten, sieraden (een

144 Gaitzsch 1998, 77-79 & 2000, 290 - 295 145 van den Hurk 1986

72

kralentasje met juwelen) en een paar gouden muiltjes. Van de muiltjes zijn alleen de zolen en gouden versiering teruggevonden. Ze verkeerden in een te slechte staat om de originele vorm te herleiden. In bepaalde opzichten lijken de kurken zooltjes op Egyptische slippers.

De kist, in een rechthoekige omheining, was gesloten met een houten deksel. Op de deksel was een glazen ‘Aquiminale’ set bijgezet; waarschijnlijk werden een kan en een kommetje gebruikt om de handen te reinigen. Aan de hand van de grafgiften wordt de begraving tussen 225 – 250 gedateerd. Dat dit graf tot een rijk bedeeld persoon moet hebben behoord, wordt ook door van Es beschreven:

“De begraven vrouwen waren dames die tot de geromaniseerde bovenlaag van de bevolking

gerekend mogen worden. Men kan veronderstellen dat zij tot de familie van de eigenaars van

de villae behoord hebben”146

Heerlen; nr. 288 t/m nr. 294147

In een stenen grafkist (IV) van een vrouw (crematie), uit het einde van de tweede eeuw, waren onder andere zeven barnstenen artefacten gevonden:

288: Beeldje: slapende Amor

289: Mesheft: Amor met vruchten

290: Mesheft: in de vorm van een sprinkhaan

291: Kylix / schaaltje

292: Spinrokken

293: Ronde kraal

294: Mesheft: in de vorm van een haas.

Daarnaast zijn nog meer waardevolle grafgiften ontdekt: twee vierkante glazen flessen, een olielampje, een weefsel van gouddraad dat als een krans om de beenderresten in de kist lag, een gouden ring met camee, een lange ketting met schakels van dun gouddraad en een gouden kettinkje van diabolovormige kraaltjes en de resten van schildpadbeslag die samen met een bronzen slotje en een grendeltje met dennenhout een soort ‘beauty – case’ moest voorstellen.

Men veronderstelt dat de barnstenen voorwerpen in dezelfde periode in hetzelfde atelier zijn gemaakt. Twee van de drie mesheften komen overeen wat betreft grootte en vorm (nr. 290 & nr. 294). Ze zijn aan beide kanten bewerkt, en lijken op dezelfde wijze gesneden. De bloemen of vruchten op het mesheft (nr. 289) en de kylix (nr. 291) zijn op dezelfde wijze afgebeeld; ronde vormen met ingeboorde gaten.

Dit graf is er een van vier die bij elkaar zijn gevonden. Vier stenen grafkisten (I, II, III & IV) lagen op een afgezonderd deel van een grafveld, 10 tot 15 m ruimte was eromheen

146 van Es 1981, 211 - 213 147 Stuart 1986, 49 - 50

73

opengelaten. Uit de stenen kisten en uit de kostbare bijgiften blijkt dat het rijke mensen zijn geweest. I en II waren van zachte zandsteen, kisten III en IV van harde steen. Dit zou kunnen betekenen dat het om twee paren kisten gaat. In I en III waren weinig bijgaven, en kunnen graven van mannen zijn geweest. In tegenstelling tot II en IV waarin veel grafgiften zijn gevonden, waar het waarschijnlijk om graven van vrouwen gaat. Wellicht hebben we hier te maken met twee echtparen. Hun belangrijke sociale positie wordt onderstreept door hun geïsoleerde ligging in het grafveld. Of er samenhang tussen de twee echtparen (I en II zijn eerder opgegraven dan III en IV) bestaat, is niet duidelijk.

Maastricht; nr. 191148

In 1964 werd in de Maastrichtste wijk Belfort, die toen in aanbouw was, een rijk graf ontdekt. Tijdens de opgraving werden resten gevonden van een 80 cm brede muur, binnen de ommuring werden drie graven gevonden, en een rechthoekige kuil. In graf 1 (samengesteld uit zeven dikke platen van blauwgrijze kolenkalksteen) lagen in de noordelijke helft de bijgaven en de gecremeerde resten van twee doden (een kind van 5 – 6 jaar, een volwassene tussen 18 – 30 jaar). Aan de overledenen waren meer dan 25 voorwerpen meegegeven: een beker, twee kruiken van aardewerk, glazen bord en twee kommetjes, een wrijfschaal, een kruikamfoor, zeven vierkante glazen flessen, rookschaaltje, glazen zalfflesje, een bronzen lepeltje in een bronzen kokertje, een schminkdoosje, een ijzeren vouwstoel, een schaar, een mesje en een vorkachtig voorwerp. Een bijzondere vondst was een ijzeren mes met een barnstenen heft in de vorm van een panter (nr. 191).

Het schminkdoosje en het barnstenen mesheft doen vermoeden dat de persoon in het graf een vrouw was.

Niederzier; nr. 296 - 297149

In 1981 zijn twee stenen sarcofagen opgegraven. Uit een van de graven, van een vrouw, kwam ca. 300 gram honinggeel tot helbruin barnsteen tevoorschijn, bestaande uit 183 stukken die oorspronkelijk mogelijk tot een sieraad behoorden. Ter hoogte van het hoofd lagen 165 druifvormige kralen en 4 grotere hangers die samen een collier (nr. 297) zouden kunnen vormen. In de buurt van haar linker hand lagen 14 ronde en cilindrische kralen, die waarschijnlijk een spinrokken hebben gevormd (nr. 296). Op deze wijze gereconstrueerd zou de ketting niet comfortabel te dragen zijn. Verdere gegevens over deze opgraving ontbreken in dit stadium van onderzoek.

Nijmegen – West; nr. 249 t/m 258 & nr. 352150

In het voorjaar van 1982 zijn er tijdens een noodopgraving in het grafveld van de Romeinse stad Ulpia Noviomagus onder andere dertien barnstenen voorwerpen in een 1ste - eeuws graf (graf 1) gevonden.

- beeldje; Amor des doods (nr. 249) - pyxis; afbeelding van een meisje of Amor (nr. 250) - divers; kam (nr. 251)

148 Koster 1997, 43 – 49. 149 Gaitzsch & Gerlsdorf 1990, 247 - 250 150 Koster 1997, 19 – 20, Gelderse oudheden 1989, 38 - 39

74

- 3 spinrokkens (nr. 252) - beeldje / hangertje; paar vissen (nr. 253) - ring (nr. 254) - beeldje; beer (nr. 255) - parfumflesje (nr. 256) - beeldje; mosselschelp (nr. 257) - beeldje; schelp (nr. 258) - spinschijfje (nr. 352) -

In de grafkamer van hout (2,2 bij 2,15 m) waren 70 tot 80 objecten bijgelegd, waarvan een aantal in zeer slechte staat verkeerden. De andere bijgiften bestonden uit; fragmenten van een bronzen object, 21 stukken terra sigillata (8 borden, 2 bekers en 11 kleine kopjes), drie terra nigra bekers, een olielampje, 25 glazen objecten, een bergkristallen ring, 4 ijzeren voorwerpen, een aantal kralen en twee objecten van been.

De barnstenen voorwerpen zullen in tegenstelling tot de andere bijgiften geen gebruiksvoorwerpen zijn geweest. Het idee is dat ze speciaal gemaakt zijn om aan de overledene mee te geven.

Het graf wordt tussen 80 en 100 n. Chr. gedateerd, op basis van een verbrande as van Vespasianus (71 n. Chr.), de terra sigillata en het andere aardewerk. Door de barnstenen voorwerpen en de bergkristallen ring dacht men dat hier een vrouw begraven lag. Het fysisch antropologisch onderzoek wees uit dat het inderdaad om een vrouw tussen 20 en 30 jaar oud ging.

Nijmegen, Hunerberg; nr. 280 & nr. 281151

Tussen 21 juli en 19 augustus 1840 is onder andere één stenen sarcofaag opgegraven, een crematiegraf van een vrouw. Deze tufstenen kist was bijna vierkant: 1 m bij 0,70 m. In het graf zijn naast een barnstenen pyxis (nr. 280) en een spinrokken (nr. 281) van barnsteen de volgende grafgiften gevonden: een zilveren spiegel, twee blauw en rood geëmailleerde fibulae, een slagtand van een wildzwijn in een bronzen houder, een glazen kraal, een bronzen emmer met twee bronzen belletjes (een met klepel) erin, een donkergroene glazen beker, drie bronzen pennen, een stenen plaatje, tientallen stukjes bronsbeslag (afkomstig van een houten kistje dat zelf vergaan is) en een aantal ijzeren spijkers. Volgens Leemans hebben de spijkers een symbolische of magische functie gehad.

De twee woord- en letterfibulae dateren waarschijnlijk uit de tweede eeuw. Het emmertje met belletjes lijkt uit de tweede eeuw of het begin van de derde te dateren.

De donkergroene bijna ondoorzichtig glazen beker is waarschijnlijk het jongste object van de grafbijgiften: dateert vermoedelijk uit de vierde eeuw.

151 Leemans 1842, Stuart 1986, 47 - 48

75

Nijmegen, st Jorisstraat; nr. 141152

In 1907 is er in de Sint Jorisstraat een twee meter lange sarcofaag, met de skeletresten van een vrouw, gevonden. Daarin zijn zeer bijzondere grafgiften aangetroffen: een kostbare fles van slangdraadglas, een ijzeren mes met barnstenen heft (nr. 141) in de vorm van een liggende hond, een glazen spiegeltje en enkele ‘gewone’ glazen. Naast de sarcofaag stond een kaarsenhouder van brons.

De fles was versierd met witte, blauwe en vergulde glasdraden. Aan beide kanten van de buik is hetzelfde versieringsmotief van bladeren en slingers aangebracht. Deze glazen fles getuigt van buitengewone vaardigheid, vooral als het gaat om ingewikkelde motieven. De werkplaats van de ‘meesters’ van het slangdraadglas bevond zich vanaf het midden van de tweede eeuw tot in de tweede helft van de derde eeuw zeker in Keulen.

Aangezien Keulen toentertijd al een belangrijke overslagplaats was, kan het barnstenen mesheft qua tijd nog uit Aquileia afkomstig zijn.

De overleden personen die in de hierboven genoemde graven beschreven zijn, waren waarschijnlijk mensen met een hoge sociale positie. Dit kunnen zowel bewoners uit een stad (Nijmegen, Heerlen) of van het platteland (villaomgeving) (Esch, Niederzier, Elsdorf) zijn geweest. Hoe men aan het barnsteen is gekomen, blijft onduidelijk. Ze hadden waarschijnlijk goede handelsbetrekkingen, waardoor ze aan exclusieve objecten konden komen zoals barnsteen. Het is niet waarschijnlijk dat men een bepaald soort godsdienst moest aanhangen, om met barnsteen begraven te worden. Daarvoor zijn de graven te verschillend. Er kan slechts worden vastgesteld dat het meegeven van barnsteen waarschijnlijk voor vrouwelijke begravingen was bestemd, waarin meestal ook andere rijke en bijzondere grafgiften werden bijgezet. Voor zover bekend zijn de graven met barnsteen meestal rijker dan de andere graven in het zelfde grafveld (indien aanwezig).

152 Gelderse oudheden 1989, 40 – 41, Isings & van Lith 1992, 18 - 20

76

8. SAMENGEVAT In het onderzoeksgebied, de Romeinse provincies ten noorden van de Alpen, zijn uit de Romeinse tijd, in vergelijking met de Prehistorie en de Middeleeuwen, relatief veel barnstenen voorwerpen gevonden. Aangezien dit dikwijls opzienbare objecten zijn, zullen de meeste vondsten gepubliceerd en bekend zijn. Toch moet er rekening mee gehouden worden dat het overzicht wellicht incompleet is.

Aan het begin van deze scriptie, in hoofdstuk 2, zijn de eigenschappen van het barnsteen behandeld, waar de Romeinen kennelijk reeds vanaf wisten en die zij zeer waardevol achtten. Hierna zijn de meest bekende klassieke bronnen over barnsteen beschreven. Het blijkt dat men in de Romeinse tijd al vermoedens had over het ontstaan van het barnsteen en de vindplaatsen. Ook het medicinale gebruik is in deze bronnen uitvoerig beschreven. In hoeverre de Romeinen al onderscheid maakten tussen hars, kopal en barnsteen is onduidelijk. In de bronnen uit de klassieke oudheid zijn verschillende benamingen gebruikt voor barnsteen. Het is niet helemaal zeker of het hier ook steeds om barnsteen zou gaan, of om bijvoorbeeld een legering van goud en zilver (= electrum). Opvallend is dat het meegegeven van barnstenen objecten in graven in geen van de klassieke bronnen wordt vermeld. En dat we visa versa geen archeologische neerslag kennen van het door de klassieke schrijvers beschreven gebruik van het materiaal.

In het daaropvolgende hoofdstuk zijn de mogelijke handelsroutes en verzamel- of productie plaatsen beschreven, gevolgd door een hoofdstuk gewijd aan de bewerking. Barnsteen zou vanaf het begin van de eerste eeuw tot ongeveer 180 vooral in Aquileia bewerkt zijn. Waarom Aquileia juist het belangrijkste centrum voor barnsteen is geworden is niet helemaal duidelijk. Mogelijk kwam het door de ligging, aan het einde van een handelsroute en aan de zee gelegen. Tevens telde deze stad een groot aantal bewoners, en was het in de vroege Romeinse tijd een van de belangrijkste en rijkste steden in Noord – Italië. Vermoedelijk bestonden er naast Aquileia ook andere productiecentra in het mediterrane gebied die op kleinere schaal ruwe barnsteen (voor)bewerkten. Dit wordt echter in de bronnen uit de klassieke oudheid niet vermeld. Of er in Germania Inferior ook een centrum voor de bewerking van barnsteen bestaan heeft, is twijfelachtig. Gezien het aantal vondsten in deze provincie ten opzichte van de aantallen in de andere provincies, zou hier inderdaad barnsteen bewerkt en verhandeld kunnen zijn. De verspreiding van barnstenen artefacten geeft echter geen enkele aanwijzing voor waar een eventuele werkplaats heeft bestaan. Vandaar dat het vermoeden is gerezen dat er in Germania Inferior door de tijd heen barnsteen is verhandeld, maar dat na de stagnatie in Aquileia het barnsteen niet persé in een atelier in Germania Inferior bewerkt is.

In hoofdstuk 6 wordt de archeologische neerslag in het onderzoeksgebied behandeld. Duidelijk is geworden dat men in de Romeinse tijd het ruwe barnsteen alleen uit het Baltische zeegebied haalde, en dat de bewerkte barnstenen artefacten in het mediterrane gebied, in het Vrije Germanië en in de Romeinse provincies ten noorden van de Alpen door handel terecht kwamen. Het blijkt dat in het onderzoeksgebied de grootste concentratie barnsteen is gevonden in Germania Inferior. Uit Gallia Lugdunensis en Raetia zijn opvallend weinig barnstenen artefacten bekend. Mogelijk is er in deze gebieden wel meer barnsteen in omloop geweest, maar dat gegevens hierover tot nu toe nog ontbreken.

77

In het daaropvolgende hoofdstuk worden het gebruik en de betekenis van barnsteen onder de loep genomen. Aangezien er van de gevonden barnstenen objecten alleen bekend is of ze in graven gevonden zijn of onbekend, ligt de nadruk in dit hoofdstuk vooral op het gebruik en betekenis van barnsteen in graven. Hierbij wordt gelet op de verschillende terugkomende thema’s en het vormenspectrum.

Hierna is met behulp van de catalogus verder ingegaan op de vraagstellingen die in de inleiding (hoofdstuk 1) zijn geformuleerd.

78

9. CONCLUSIE

9.1 VORMENSPECTRUM De objecten die ik in de literatuur heb kunnen vinden, staan in de catalogus beschreven. Opmerkelijk is dat de meeste van deze typen: beeldjes, ringen, pixides, mesheften, kettingen (kralen en hangers), spinrokkens, dobbelstenen en diversen, alleen in de Romeinse tijd vervaardigd zijn. In de prehistorie zijn weliswaar beeldjes gemaakt, maar die hebben een geheel ander uiterlijk: met laag reliëf en vaak in geometrische stijl bewerkt. Kettingen, kralen en hangers zijn in alle periodes, van de Prehistorie tot het heden, goed vertegenwoordigd.

9.1.1 TERUGKOPPELING CATALOGUS Als bijlage in deze scriptie is een catalogus samengesteld van alle bekende en gepubliceerde vondsten uit het onderzoeksgebied. Deze objecten zijn per type ingedeeld: beeldjes, ringen, pyxides, mesheften, kralen (kettingen en hangers), spinrokkens, dobbelstenen en diversen. De steeds terugkomende thema’s, die vaak op de voorwerpen staan afgebeeld, worden in hoofdstuk 7 behandeld. Sommige barnstenen artefacten zijn bij elkaar in graven gevonden; deze vondsten zijn tevens als complex behandeld. In bijlage I zijn per type de volgende zaken beschreven: uiterlijk, verspreiding, datering, herkomst en gebruik, waarna in bijlage II een serie afbeeldingen (van hetzelfde type) met beschrijvingen volgt. De catalogus heeft de basis gevormd voor de behandeling van de vraagstellingen.

9.2 ARCHEOLOGISCH VERSPREIDINGSGEBIED, BEWERKINGSPLAATSEN EN HANDEL Het zwaartepunt van de verspreiding van de barnstenen voorwerpen lijkt in Germania Inferior te liggen. Opvallend is het lage aantal vondsten in Gallia Lugdunensis en Raetia. De objecten zijn in geromaniseerde context gevonden; geen enkele vondst lijkt uit inheemse vondstomstandigheden te komen.

De barnstenen voorwerpen zijn veelal in graven ontdekt, voor zover bekend alleen in die van vrouwen: deze artefacten lijken speciaal voor het graf te zijn vervaardigd.

Hoe de barnstenen artefacten uiteindelijk verspreid zijn geraakt in het onderzoeksgebied, is vooralsnog onduidelijk. In nederzettingen, kuilen, waterputten of in andere bewoningscontexten komt bewerkte of ruwe barnsteen nauwelijks voor.

Veel van de artefacten zullen oorspronkelijk afkomstig zijn uit Aquileia of wellicht uit andere mediterrane ateliers. Voor barnstenen objecten met een datering na 180 is de oorsprong twijfelachtig, aangezien Aquileia vanaf dat moment stopt met produceren en Keulen hier volgens sommigen mee doorgaat. Echter, bewijzen voor een werkplaats in Keulen153 zijn zwak. Wellicht zijn er in Germania Inferior meerdere werkplaatsen geweest die zich onder andere bezighielden met het bewerken van barnsteen. Nergens in Germania Inferior is één plaats vast te stellen waar barnsteen bewerkt kan zijn.

153 La Baume 1968, 108 - 123

79

9.3 GEBRUIK, WAARDE EN BETEKENIS De Romeinen hechtten veel waarde aan barnsteen.154 Ze lieten de ruwe barnsteen uit het Baltische zeegebied naar Aquileia, hèt centrum voor de bewerking van barnsteen van het Romeinse rijk, komen om het tot allerlei objecten te bewerken. Dat ze barnsteen importeerden vanuit het noorden naar Noord - Italië is te zien aan de Romeinse import langs de zogenaamde barnsteenroutes. Waarschijnlijk zijn de Romeinen door ruilhandel / geschenkuitwisselingen, met bijvoorbeeld de Kelten of de Etrusken, in contact gekomen met het gebruik van barnsteen. Volgens Plinius155 is barnsteen pas massaal geïmporteerd vanaf het moment waarop een Romeinse ridder barnsteen naar Rome bracht.

Behalve de kettingen (kralen en hangers) lijken de andere typen barnstenen objecten speciaal voor in het graf gemaakt te zijn. De steeds terugkomende thema’s op de objecten zijn, zoals in hoofdstuk 7 te lezen is, vaak symbool voor de dood of lijken ter begeleiding van de dode naar het hiernamaals te zijn vervaardigd. Dit laatste gaat vooral op voor de beeldjes. Bij de ringen, spinrokkens, mesheften etc. bestaat enige twijfel. Vanwege het feit dat deze objecten geen sporen van slijtage vertonen, gaat men ervan uit dat zij, evenals de beeldjes, niet in het dagelijks leven zijn gebruikt. De hypothese dat barnsteen eigenlijk alleen zou worden meegegeven in graven van vrouwen blijkt steeds meer te kloppen. Er zijn bijvoorbeeld in het onderzoeksgebied geen graven van mannen met barnstenen grafgiften gevonden.

Zowel het medicinale gebruik van barnsteen als de toepassing als reukwerk van barnsteen zijn archeologisch (bijna) niet traceerbaar.

9.4 CONCLUDEREND De belangstelling voor barnsteen heeft altijd bestaan. Ten tijde van de Steen- ,Brons- en IJzertijd is barnsteen dikwijls lokaal (aan de kust) verzameld en verwerkt tot bijvoorbeeld een amulet. In de Romeinse tijd lijkt barnsteen in het Romeinse rijk intensiever te zijn gebruikt, als sieraad, amulet, grafgift of medicijn. Het gebruik van barnstenen objecten lijkt in de Middeleeuwen minder te worden, het wordt nauwelijks in graven meegegeven. Tegenwoordig worden er nog steeds sieraden van barnsteen gemaakt. Het medicinale gebruik is bovendien nooit helemaal weggeweest; er worden nog steeds heilzame krachten toegekend aan het dragen van barnsteen. Zo zou het goed zijn voor onder andere de luchtwegen. Als reukwerk (wierook) wordt barnsteen tegenwoordig niet meer gebruikt, in tegenstelling tot amber van een walvis, dat vaak in de parfumindustrie en voor wierook wordt gebruikt.

De funeraire betekenis van barnstenen objecten is in deze tijd helemaal verdwenen. Niet het barnsteen zelf had in de Romeinse tijd een symbolische betekenis voor de dood, het waren de afbeeldingen die deze betekenis meedroegen. Het materiaal maakte de objecten waardevoller dan bijvoorbeeld dezelfde voorwerpen van been of hout. Omdat het materiaal zo waardevol en kwetsbaar geacht werd, is het waarschijnlijk nooit voor gebruiksvoorwerpen bedoeld geweest.

154 Plinius Nat. Hist. XXXVII, 49

155 Plinius Nat. Hist. XXXVII, 45 - 46

80

9.4.1 AANBEVELING Dit onderzoek heeft zich beperkt tot de Romeinse provincies ten noorden van de Alpen. Voor een gedetailleerd overzicht zou het hele Romeinse Rijk onderzocht moeten worden op barnstenen artefacten en de vondstomstandigheden. Ook zouden daarbij de barnstenen vondsten uit het Vrije Germanië bestudeerd moeten worden.

Hierbij zouden gebruik, betekenis, waarde, werkplaatsen, bewerking en handel van barnsteen in bredere zin onderzocht kunnen worden.

De stand van onderzoek is in de te bestuderen gebieden niet overal op hetzelfde niveau. Toekomstig onderzoek is zeer wenselijk om de conclusies die hier beschreven staan met meer argumenten te bevestigen of te weerleggen.

81

BIBLIOGRAFIE Alcock, J. P., 1980, Classical Religious Belief and Burial Practice in Roman Britain. In: Archaeological Journal 137, Londen, 50 – 85. Allason-Jones, L. & R. Miket, 1984, The Catalogue of small finds from South Shields Roman Fort. In: Society Antiquaries of Newcastle upon Tyne 2, Gloucester, 33. Allason-Jones, L., 1996, Roman jet, in the Yorkshire museum. York. Allason-Jones, L., in voorbereiding, Archaeotechnology Review; Jet and allied materials. Artemidorus van Daldis, 1965, Traumbuch, vertaald door F. S. Krauss, Basel – Stuttgart, 130 – 132. Baume, P. La, 1964, Römisches Kunstgewerbe zwischen Christi Geburt und 400, Braunschweig. Baume, P. La, 1968, Römische Bernsteinarbeiten in Köln. In: Studien zur Europäischen Vor- und Frühgeschichte, Neumünster, 108 – 123. Baume, W. La, 1969, Die Lagerstätten des Bernsteins und ihre kulturgeschichtliche Bedeutung im Altertum. In: Die Kunde 20, Niedersächsischer Landesverein für Urgeschichte, Keulen, 3-10. Baume, W. La, 1970, Die Naturkundliche Bernsteinforschung und ihre Bedeutung für die Frühgeschichte des Bernsteinhandels. In: Kölner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte 11, Keulen, 31 – 36. Bechers, J., 1926, De begraafplaats de Romeinsche kolonie te Stein. In: Publications 62, 361 – 387. Behrens, G., 1920, Bingen, Kataloge West – und Süddeutscher Altertumssammlungen IV, Frankfurt am Main, 178 ff. Bequet, A., 1909, Les cimetières Belgo – Romaine d’Arbe et de Treigne. In : Annales de la Société Archéologique de Namur 28, Namur, 189. Bertacchi, L. et alii, 1996?, Aquileia, Kreuzweg des Römischen Imperiums, Dokumentaraustellung zur Geschichte von Aquileia, Aquileia, Wirtschaft, Gesellschaft, Kunst. Bezeczky, T., 1987, Roman Amphorae from the Amber Route in Western Pannonia, BAR International Series 386, Oxford. Blanchet, A., 1913, Etude sur la Décoration des Edifices de la Gaule Romaine, Parijs, 148 – 149. Bogaers, J.E., 1967, Maastricht – Belfort. In: Römer am Rhein, Katolog, Römisch Germanischen Museums Köln, Keulen, 336 – 338. Bogaers, J. E. & J. K. Haalebos, 1986, Schlichte Gräber, Reiche Gräber, Römische Funde aus Nijmegen (1979 – 1983), Führer des Regionalmuseums nr. 23, Landschaftsverband Rheinland, Regionalmuseum Xanten. Bohnsack, D. & A. B. Follmann, 1976, Bernstein und Bernsteinhandel. In: Hoops, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde II, Berlijn, New York, 88 – 298. Brown, D. & M. Henig, 1977, Figured Amber in the Ashmolen Museum Oxford. In: J. Munby & M. Henig (eds.), Roman life and art in Britain, BAR 41, Oxford, 21 – 34.

82

Brown, D. & M. Henig, 1977, Figured amber in the Ashmolean Museum. In: J. Munby & M. Henig (eds.), Roman life and art in Britain, part 1, British Archaeological Report 41, Oxford. Brulet, R., 1969, La nécropole Belgo – Romaine de Biesme. In : Annales de la Société archéologigue de Namur 55, Namur, 47 – 125. Buchem, H. J. H. van, 1951, Beknopte gids van Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen, Nijmegen. Buchem, H. J. H. van, 1971, Het flesje met de kronkelende glasdraden uit de St. Jorisstraat. In: Numaga 18, Nijmegen, 192 ff. Buchem, H. J. H. van, 1975, Barnsteen in onze oudheid. In: Numaga 22, Nijmegen, 205 – 218. Bunney, S., 1994, Golden glue in ancient weapons. In: New scientist, 16 april 1994, New York, 17. Buora, M., 1996, Militaria da Aquileia e lungo la via dell’ambra (I sec. a. C. – I sec. d. C.). In: M. Buora, Lungo la via dell’Ambra, Aquileia, 157 – 184. Buora, M., 2001, Da Aquileia, al Danubio, Materiali per una Mostra, Trieste. Bursche, A., 1996, Contacts between the late Roman empire and north – central Europe. In: The Antiquaries Journal 76, Londen, 31 – 50. Calvi, M. C., 1977, Le ambre Romane di Aquileia. In: Aquileia Nostra 48, Aquileia, 93 – 104. Calvi, M. C., 1996, Le ambre romane di Aquileia: aspetti e problemi. In: M. Buora, Lungo la via dell’Ambra, Aquileia, 13 – 20. Clarke, G., 1979, The Roman Cemetery at Lankhills. Winchester Studies, 3, Pre-Roman and Roman Winchester Part II, Oxford. Cochet, A., 1855, La Normandie souterraine, Rouen, 136 ff. Crummy, N., 1983, Colchester Archaeological Report 2 : The Roman small finds from excavations in Colchester 1971-9. Colchester. Crummy, N., 2001, Bears and coins – powerful guardians for the afterlife. In: Instrumentum 14, Chauvigny, 13 – 15. Curle, J., 1911, A Roman frontier post and its people. The fort of Newstead in the parish of Melrose, Glasgow, 337. Edwards, R., 1977, Sieraden maken, Amerongen. Eggers, H.J., 1951, Der römische Import im freien Germanien I- II, Hamburg. Es, W.A. van, 1981, De Romeinen in Nederland, Haarlem. Esmonde Cleary, A. S., 2000, Roman Britain in 1999. In: Britannia 31, Oxford, 411. Evelein, M.A., 1930, Gids van het Rijksmuseum G.M.Kam te Nijmegen, Den Haag. Faber, F.J., 1961, Barnsteen. In: Geologie en Mijnbouw 40, nr. 5, Den Haag, 194 – 196. Fletcher, J., 1999, Treasure Trove of an ancient Egyptian child. New York.

83

Fremersdorf, F., 1957, Das Römergrab in Weiden bei Köln, Keulen. Frere, S. S., 1986, Roman Britain in 1985. In: Britannia 17, Oxford, 391. Gaitzsch, W. & F. Gelsdorf, 1990, Ein bedeutender Bernsteinfund im Hambacher Forst. Rekonstruktionsversuch eines antiken Schmuckensembles. In: Archäologie in Nordrhein – Westfalen, Schriften zur Bodendenkmalpflege in Nordrhein – Westfalen 1, Mainz, 247 – 250. Gaitzsch, W., 1998, Reicher Bernsteinschmuck aus einem römischen Brandgrab. In: Archäologie im Rheinland, Landschaftsverband Rheinland, Rheinisches Amt für Bodendenkmalpflege, Keulen, 77 – 79. Gaitzsch, W., 2000, Grabfunde an der römischen Fernstraβe Köln-Jülich im Braunkohlentagebau Hambach. In: Fundort Nordrhein – Westfalen, Schriften zur Bodendenkmalpflege in Nordrhein – Westfalen 5, Mainz, 290 – 295. Ganzelewski, M. & R. Slotta (hrsg.), 1997, Bernstein, Tränen der Götter, Essen. Gottschalk, R., 1996a, Ein Spätrömischer Spinnrocken aus Elfenbein. In: Archäologisches Korrespondenzblatt 26, Mainz, 483 – 500. Gottschalk, R., 1996b, Spinnende Römmerinnen. In: Archäologie im Rheinland, Keulen, 197 – 199. Koster, A., 1997a, Domein van de doden. In: M. de Grooth & B. Mater, Een huis voor altijd, Bonnefantenmuseum Maastricht, Maastricht, 41 – 49. Koster, A., 1997b, Nijmegen. In: Bronze Vessels 2, Acquisitions 1954 – 1996, Provinciaal Museum G. M. Kam, Nijmegen. Grünewald, M., 1986, Die Römer in Worms, Stuttgart. Hedinger, B. & S. Hochuli, 2003, Ein römisches Heiligum auf der Kantonsgrenze zwischen Zug und Zürich. In: Archäologie der schweiz, 26.2003.1, Basel, 16 – 25. Henkel, F., 1913, Die römischen Fingerringe der Rheinlande und der benachbarten Gebiete, Berlijn. Holwerda, J. H., 1930, Romeinsch kunsthandwerk uit Heerlen. In: Oudheidkundige Mededeelingen uit ’s Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, Leiden, 1 – 13. Holwerda, F., 1962, A short introduction to the Roman Amber trade. In: BABesch (Bulletin antieke beschaving) 37, Leiden, 66 – 67. Homerus, 1991, Odysseia, vertaald door Imme Dros, Athenaeum – Polak & van Gennep, Amsterdam. Horn, H. G., 1987, Das Leben im Römischen Rheinland. In: H. G. Horn (hrsg.), Die Römer in Nordrhein – Westfalen, Stuttgart, 139 – 319. Hurk, L. J. A. M. van den, 1986, The Tumuli from the Roman Period of Esch, province of North Brabant, Nijmegen. Immerzeel, M., 1987, Een slapende amor in Heerlen, barnstenen voorwerpen in Germania Inferior, scriptie Universiteit van Leiden. Isings, C., 1964, Glass from Ulpia Noviomagus. In: BaBesch (Bulletin antieke beschaving) 39, Leiden, 174 – 179.

84

Isings, C., 1979, Een barnstenen hangertje uit Vechten. In: Westerheem 28, Haarlem, 158 – 159.

Isings, C. & S.M.E. van Lith, 1992, Flesje met slangdraadversiering. In: Museumstukken III, Romeins glas, Nijmegen, 18 – 20. Jankuhn, H., 1954, Das angebliche Bernsteinzepter aus Lugewiese (Kreis Lauenburg in Pommern) und seine Parallelen. In: P. E. Schramm (ed.), Herrschaftszeichen und Staatssymbolik, Stuttgart, 115 ff. Jobst, W. & H. Hiller, 2000, Bernsteinhandel. In: Carnuntum, Römische Metropole an der Bernsteinstraße, Bad Deutsch Altenburg, 56 – 57. Kars, H. & J.J. Boon, 1993, Amber research in the Netherlands. In: C.W. Beck & J. Bouzek (eds.), Amber in Archaeology, proceedings of the second international conference on Amber in Archaeology, Liblice 1990, Praag. Klinkenberg, J., 1906, Das römische Köln, Düsseldorf. Laet, S.J. de, A. van Doorselaer, P. Spitaels & H. Thoen, 1972, La nécropole gallo – romaine de Blicquy, Brugge. Leemans, C., 1842, Romeinse steenen doodskisten, bij Nijmegen in den zomer van 1840 opgedolven en thans, met de daarin gevonden voorwerpen, bewaard in het museum van oudheden te Leijden. In: Bijdragen voor vaderlandse geschiedenis en oudheidkunde 3, Arnhem, 235 – 265. Lindenschmidt, L., 1911, Die Altertümer unserer heidnischen Vorzeit 5, Mainz, 308. Jantar. In: Longae Salonae II, 2002, Split, 177 – 201. Lund Hansen, U., 1987, Der Handel mit Bernstein. In: Romischer Import im Norden, Nordiske Fortidsminder Serie B Band 10, Kopenhagen, 235-239. Lund Hansen, U., 1997, Faszinierendes Material, Thema: Bernstein. In: Archäologie in Deutschland 3, Stuttgart, 18 – 23. Lunsingh Scheurleer, R.A., 1987, Antieke Sier. Amsterdam, 62 ff. Mariën, M. E., 1944, Le symbolisme funéraire de la coquille de Cortil – Noirmont. In: Bulletin Musées Royaux Art Historie 51, Brussel, 113 – 120. Mariën, M. E., 1978, Der Tumulus von Noirmont und seine Bernsteinmuschel. In: Antike Welt 9, Zürich, 17 – 22. Mariën, M. E., 1980, Belgica Antiqua, de stempel van Rome, Antwerpen. May, T., 1930, Catalogue of the Roman pottery in the Colchester and Essex Museum, Cambridge. McCarthy, M.R., T.G. Padley & M. Henig, 1982, Excavations and Finds from the Lanes, Carlisle. In: Britannia 13, 88. Merrifield, R., 1987, The archaeology of ritual and magic, Londen. Moormann, E. M. & W. Uitterhoeve, 1987, Van Achilleus tot Zeus, Thema’s uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater, SUN, Nijmegen. Morin, J., 1908, Archéologie de la Gaule et de pays circonvoisins, Parijs, 96 & 196. Müller, G., 1977, Die römischen Gräberfelder von Novaesium, Limesforschungen 17, Berlijn.

85

Mutz, A., 1972, Die Kunst des Metalldrehens bei den Römern, Interpretation antiker Arbeitsverfahren auf Grund von Werkspuren, Basel – Stuttgart, 9 – 40. Niessen, C. A., 1911, Beschreibung Römischer Altertümer, Band 1: Beschreibung. Keulen, 265 – 266. Oldenstein, J., 1982, Der obergermanisch Raetische Limes, Fundindex, Mainz. Ovidius, 1993, Metamorphosen, vertaald door M. D’Hane – Scheltema, Amsterdam. Pasquinucci, M., 1982, Aquileia and the Amber Trade. In: Savaria, bulletin der Museen des Komitas Vas 16, Internationales Kolloquium 1982 Bozsok – Szombathely, Boedapest, 273 – 281. Pelka, O., 1920, Bernstein, Berlijn. Pirling, R., 1976, Klothos Kunkel. In: T.E. Haevernick & A. von Saldern (hrsg.) Festschrift für Waldemar Haberey. Mainz, 101-109. Pirling, R., 1993, Ein Römischer Grabfund aus Brunssum in Limburg. In: Archäologisches Korrespondenzblatt 23, Mainz, 213 – 221. Plinius, 1962, Natural History Libri XXXVI – XXXVII, volume X, vertaald door D. E. Eichholz, William Heinemann LTD, Londen. Poppelreuter, J., 1906, Die römischen Gräber Kölns, In: Bönner Jahrbücher des Rheinischen Landesmuseums Bonn und des Vereins für Altertumsfreunden im Rheinlande, 114 – 5, Keulen, 344 – 378. Raunig, W., 1971, Landrouten. In: Bernstein, Weihrauch, Seide, Waren und Wege der antiken Welt, Wenen, 47 – 84. Reineking von Bock, G., 1981, Bernstein, das Gold der Ostsee, München. Rice, P. C., 1980, Amber, the golden gem of the ages, New York. Schatkamer van Gelderse Oudheden, 1989. Provinciaal Museum G.M. Kam, Nijmegen, 38 – 41. Schnurbein, S. von, 1977, Das römische Gräberfeld von Regensburg. Archäologische Forschungen in Regina Castra Reganesburg 1, Materialhefte zur Bayerischen Vorgeschichte 31, Kallmünz. Sherratt, A., 1999, Traces on the amber route. In: The Times Higher June 11, archaeology, 30. Smith, H.E., 1866, Some interesting features of a neglected Roman station, Transactions Historic Society Lancashire and Cheshire 18, Londen, 137 – 152. Strong, D.E., 1966, Catalogue of the carved Amber, in the department of Greek and Roman antiquities, the Trustees of the British Museum, Londen. Stuart, P, 1986, Romeinsche steenen doodkisten. In: Provincie van een imperium, Leiden, 46 - 50 Tacitus, 1992, Dialoog over welsprekendheid, Agricola, Germania, vertaald door J. W. Meijer, Ambo, Baarn. Toynbee, J. M. C., 1983, Tierwelt der Antike, Mainz. Vanvinckenroye, W., 1970, Enkele romeinse graven uit Tongeren, Tongeren. Waldmann, F., 1883, Der Bernstein im Altertum, eine historisch – philologische Skizze, Wiesbaden.

86

Wallis Budge, E. A., 1930, Amulets and talismans, Oxford. Waterbolk H.J. & H. T. Waterbolk, 1990, Amber on the coast of the Netherlands. In: Studia Archaeologica. Liber Amicorum Jacques A. E. Nenquin, Gent, 201 – 209. Waterbolk H.J. & H.T. Waterbolk, 1992, Barnsteen in het waddengebied. In: Wadden bulletin, Harlingen, 70 – 77. Werner, J., 1969, Der Lorenzberg bei Epfach 2, München. Westdeutsche Zeitschrift für Geschichte und Kunst 8, 1889, Trier, 267 ff. Weyns, J., 1974, Spinnen. In: Volkhuisraad in Vlaanderen, deel 2, Antwerpen, 832 – 838. Wheeler R.E.M, & T.V. Wheeler, 1932, Report on the excavation of the Prehistoric, Roman and Post – Roman site in Lydney Park, Gloucestershire. In: Reports Research Committee Society Antiquaries of London 9, Londen, 84. Wielowiejski, J., 1975, Amber in Poland in the La Tène and Roman Periods, results and plans of the future research. In: Studi e Richerche sulla Problematica dell Ámbra, Volume I, Rome, 71 – 88. Wielowiejski, P., 1997, Bernstein in der Przeworsk – Kultur. In: Bericht der Römisch – Germanischen Kommission 77, Mainz am Rhein, 217 – 342. Will, C., 1987, Noordbrabants Museum, bezoekersgids. ’s Hertogenbosch, 84. Woodward, A., 2002, Beads and beakers; heirlooms and relics in the British Early Bronze Age. In: Antiquity 79, nr. 294, Cambridge, 1040 – 1047. Zadoks – Josephus Jitta, A. N., 1962, Dionysus in Amber. In: BABesch (Bulletin Antieke beschaving) 37, Leiden, 61 – 66.

87

CATALOGUS BIJLAGE I

1. Beeldje

Omschrijving type

In de catalogus zijn 42 barnstenen beeldjes opgenomen die in de Romeinse provincies ten noorden van de Alpen gevonden zijn. In de catalogus lijkt geen enkel beeldje op elkaar, ze lijken verschillende onderwerpen / figuren / personages uit te beelden. De beeldjes zijn in enige subcategorieën te onderscheiden; schelpen, vruchten, dieren, personen, goden en diversen.

De volgende dieren werden helemaal of gedeeltelijk afgebeeld: hond, dolfijn, everzwijn, vis, beer, capricornus, leeuw, vos, ram en hagedis. Dolfijnen zijn vaak in combinatie met een schelp afgebeeld

Voor zover bekend zijn de hier beschreven beeldjes allemaal unieke objecten.

Archeologische vindplaats

Veel van de beeldjes met bekende herkomst komen uit graven (n = 18). Van een beeldje (nr. 219) kon vastgesteld worden dat het in ieder geval niet uit een graf afkomstig was. Over de overige beeldjes ontbreken gegevens over de vondstomstandigheden.

Verspreiding

De meeste barnstenen beeldjes zijn in Germania Inferior gevonden (31 van de 42 stuks). De andere tien beeldjes zijn verspreid over de andere provincies: twee uit Gallia Lugdunensis, één uit Gallia Belgica, twee uit Britannia en zes uit Germania Superior.

Datering

Van slechts 19 beeldjes zijn dateringen bekend: vanaf eind eerste eeuw tot begin van de vierde eeuw. Een van de jongste beeldjes is een hangertje/beeldje in de vorm van een Afrikaans hoofd dat werd gevonden in Colchester (Engeland), daterend uit de derde, begin vierde eeuw (nr. 320). In Nijmegen – West zijn de oudste beeldjes (in het onderzoeksgebied) gevonden, daterend tussen 80 en 100.

Herkomst?

Het Afrikaanse beeldje/hangertje (nr. 320) zal waarschijnlijk niet uit Aquileia afkomstig zijn. Argumenten hiervoor zijn dat dit beeldje een te late datering heeft voor productie in Aquileia en dat deze ‘Afrikaanse’ vorm niet in Aquileia bekend is. Mogelijk is het beeldje wel al eerder geproduceerd en is het pas in de derde, begin vierde eeuw in een graf in Britannia terechtgekomen. Voor de andere beeldjes geldt dat de meeste mogelijk wel in Aquileia vervaardigd zijn.

Gebruik

88

De barnstenen beeldjes zijn vaak in graven ‘meegegeven’. Voor zover het geslacht kon worden bepaald zijn de beeldjes zeker negen keer in vrouwengraven terecht gekomen. Van sommige beeldjes wordt beweerd dat ze zijn meegegeven als symbool van bijvoorbeeld vruchtbaarheid of geluk (respectievelijk vruchten, slapende honden). Andere beeldjes zouden ten opzichte van de dood een symbolische betekenis hebben, zoals de Amor des doods uit Nijmegen.

Figuur 1. Verspreiding beeldjes in het onderzoeksgebied: elke cirkel is één vondst, daar waar cijfers bijstaan gelden die aantallen. Bewerkt in Encarta Wereldatlas 2001

4

3 18

7

89

2. Ring

Omschrijving type

In de catalogus staan 26 ringen. Ringen van barnsteen zijn vaak dikker en qua binnendiameter kleiner dan de vingerring die men tegenwoordig kent.

Er zijn verschillende soorten ringen te onderscheiden: glad, of miniem versierd (n > 9), geribbeld (n = 3), met vrouwenkop (n = 4), met een Amor (n = 2) en met dieren (n = 2). Er is bovendien een ring bekend met een holte waarin dobbelsteentjes zaten (nr. 230).

Archeologische vindplaats

De meeste ringen, waarvan de herkomst bekend is, zijn in graven gevonden (n = 9, waarvan één van een vrouw, van de rest is het geslacht onbekend).

Verspreiding

De verspreiding van barnstenen ringen wijkt niet zoveel af van het totale beeld; een concentratie van elf stuks in Germania Inferior, zes in Gallia Belgica, drie in Britannia, drie in Germania Superior, drie in Raetia en geen in Gallia Lugdunensis.

Datering

Aan deze categorie valt geen precieze datering te geven. Mede daarom valt er voor de ringen geen chronologische typologie op te stellen. Dateringen zijn dikwijls op basis van andere vondsten uit dezelfde vondstomstandigheden bepaald. Wat wellicht nog een datering kan opleveren is de haardracht van de vrouwen die soms op de ringen staan afgebeeld.156 De oudste ring komt uit Nijmegen - West (nr. 254) en heeft een datering tussen 80 en 100. De jongste ring dateert uit 230 en komt uit Wiggensbach (nr. 103).

Herkomst?

In de pre-Romeinse periode zijn er in het onderzoeksgebied ten noorden van de Alpen geen ringen bekend. Pas in de Romeinse tijd lijkt de productie van barnstenen ringen te beginnen. Waarschijnlijk komt het oorspronkelijke ontwerp van de ringen uit het Mediterrane gebied.

Gebruik

156 Calvi 1977, 95

90

“When and where and why men first began to wear rings cannot be said, and the fundamental

ideas which they held about them can only be guessed at. They probably associated the ring

with the solar disk and believed that it therefore possessed strength and power and continuity

and wore it as amulet.”157 Men gaat er soms van uit dat deze ringen niet om de vinger gedragen zijn, maar dat ze als amulet gebruikt zijn. De meeste ringen tonen geen sporen van slijtage. Zoals Artemidorus158 al beschreef werkte het dromen over barnstenen ringen alleen bij vrouwen voordelig. Er zijn enkele ringen bekend met ‘draagsporen’, misschien droeg men ze alleen tijdens het slapen. Het is ook heel goed mogelijk dat men de ringen aan een leren veter om de hals droeg. Op deze wijze zouden er ook geen opvallende slijtsporen ontstaan. Een barnstenen ring is wellicht meegegeven in een graf om bijvoorbeeld de overleden vrouw bij te staan in haar oneindige slaap.

Figuur 2. Verspreiding ringen in het onderzoeksgebied: elke cirkel is één vondst, daar waar cijfers bijstaan gelden die aantallen. Bewerkt in Encarta Wereldatlas 2001

157 Wallis Budge 1930, 291 158 zie hoofdstuk 3; Artemidoris van Daldis Dromenboek

2

2

2

7

91

3. Mesheft

Omschrijving type

Er staan zeven mesheften in de catalogus. Op vier ervan staan dieren afgebeeld, een panter, een haas, een sprinkhaan en een hond. De andere zijn versierd met Victoria, een Amor, en een is niet herkenbaar.

Archeologische vindplaats

Slechts één mesheft is niet in een grafcontext gevonden. Drie van de zes werden in hetzelfde graf van een vrouw gevonden. Het is niet bekend of in die andere graven mannen of vrouwen lagen.

Verspreiding

Opvallend is dat de mesheften in het noordwesten van het Romeinse rijk gevonden zijn; één in Britannia, de overige zes zijn in Germania Inferior gevonden; Maastricht, Heerlen (3*) en Nijmegen.

In het Mediterrane gebied lijkt dit soort mesheften vooralsnog niet voor te komen.

Datering

Van zes van de zeven mesheften uit Germania Inferior is de datering bekend; tussen ca. 100 en 200.

Herkomst

Gezien de datering zouden de mesheften nog uit Aquileia afkomstig kunnen zijn. Het is echter ook goed mogelijk dat de mesheften ergens in Germania Inferior vervaardigd zijn, omdat het erop lijkt dat Aquileia geen mesheften heeft geproduceerd.

Gebruik

De handvatten van de messen zien er niet uit alsof ze vaak gebruikt zijn. Of deze messen zijn niet zoveel gebruikt, of ze zijn speciaal als bijgift voor de overledene vervaardigd.Wellicht zijn deze messen alleen bij bepaalde rituelen ter hand genomen. En omdat dit ‘bijzondere’ messen waren, zijn deze wellicht om die reden ook in het graf meegenomen.

92

Figuur 3. Verspreiding mesheften in het onderzoeksgebied: elke cirkel is één vondst, daar waar cijfers bijstaan gelden die aantallen. Bewerkt in Encarta Wereldatlas 2001

3

93

4. Pyxis

Omschrijving type

In deze catalogus staan zeven pyxides beschreven, één deksel en een kylix (schaaltje nr. 291). In deze zogenoemde doosjes is, behalve nr. 216, niets gevonden, maar er zal allicht iets in gezeten hebben, zoals zalf of make-up. In nr. 216 zaten dobbelstenen.

Archeologische vindplaats

Drie van de zeven doosjes kwamen uit een grafcontext, waarbij twee graven waarschijnlijk van vrouwen zijn. Het deksel kwam ook uit een graf, het geslacht van de overledene is onbekend. Van de overige pyxides zijn de vondstomstandigheden onbekend. Het schaaltje is afkomstig uit een vrouwengraf te Heerlen, waarin onder andere barnstenen ook mesheften zijn gevonden.

Verspreiding

Deze doosjes kwamen verspreid over het Romeinse rijk voor; Gallia Belgica, Germania Inferior en Germania Superior. Het deksel en het schaaltje kwamen ook uit Germania Inferior.

Datering

De deksel dateert tussen 250 en 300. Van slechts twee pyxides is de datering bekend, de ene dateert tussen 80 en 100, de andere tussen 275 - 300.

Herkomst

Gezien de verspreiding zouden de pyxides zowel uit Aquileia als uit een werkplaats in bijvoorbeeld Germania Inferior kunnen komen. Wat betreft de bewerking valt niet af te leiden waar ze gemaakt zijn. Qua datering zou de ene (daterend tussen het laatste kwart van de eerste eeuw en het eerste kwart van de tweede eeuw) uit Aquileia afkomstig moeten zijn. De andere, uit de late derde eeuw daterend, zou uit Aquileia kunnen komen als het een lange gebruiksperiode in het dagelijks leven heeft gehad.

Gebruik

Zoals hierboven al staat aangestipt, kunnen barnstenen pyxides ook in het dagelijks leven gebruikt zijn. Wat er eventueel in gezeten heeft, kan niet meer achterhaald worden.

94

Figuur 4. Verspreiding pyxides in het onderzoeksgebied (rood = schaaltje, geel = deksel): elke cirkel is één vondst, daar waar cijfers bijstaan gelden die aantallen. Bewerkt in Encarta Wereldatlas 2001

3

95

5. Kralen / Ketting / Hangers

Omschrijving type

In de database zijn kralen, ketting en hangers apart van elkaar ingevoerd. In de catalogus worden ze samen behandeld, aangezien ze voor hetzelfde doeleinde gebruikt moeten zijn geweest: opsmuk. De kralen zijn allemaal verschillend van vorm, sommigen zijn rond, anderen zijn acht-vormig etc. Het aantal kralen varieert van één tot zeventien losse kralen. Hoe groter het aantal des te eerder het resten zullen zijn geweest van een ketting. Bij de kralen zijn dikwijls ook hangers gevonden. Dit is evenzo een reden om aan te nemen dat er hier sprake is van een ketting, alleen zijn ze niet aan elkaar geregen gevonden. Wel moet er rekening gehouden worden met het feit dat losse kralen ook afkomstig kunnen zijn geweest van bijvoorbeeld een spinrokken. Er was 33 keer sprake van kralen, acht keer hangers, negen keer een echte ketting.

Archeologische vindplaats

Kralen zijn twaalf keer in graven gevonden, waarvan er drie van vrouwen waren, van de andere graven was het geslacht onbekend. In twee graven (waarvan één in ieder geval vrouwelijk) zijn kettingen gevonden, van de andere kettingen zijn de vondstomstandigheden onbekend. Vijf hangers werden gevonden in graven, waarvan één zeker van een vrouw was. Van de drie andere waren de vondstomstandigheden ook onbekend.

Verspreiding

Kralen, hangers en kettingen worden over alle Romeinse provincies in het onderzoeksgebied gevonden.

Datering

De kralen kunnen tussen het laatste kwart van de eerste eeuw en het eerste kwart van de vijfde eeuw gedateerd worden. De kettingen en de hangers worden, zover bekend, tussen het begin van de tweede eeuw en het eind van de derde eeuw gedateerd. Hierbij moet wel vermeld worden dat van meer dan de helft (van kralen, kettingen en hangers bij elkaar) de datering niet bekend is. Dit genre barnsteen, behalve misschien de hangers, kan mogelijk deels als erfenis uit de Brons- en IJzertijd in de Romeinse vondstomstandigheden terecht zijn gekomen.159

Herkomst

Misschien zijn kralen, kettingen en hangertjes de allereerste objecten van barnsteen die ooit gemaakt zijn. Het idee om kettingen van barnstenen kralen en hangers te rijgen is waarschijnlijk al zeer oud. Om de herkomst van de ketting, kralen en hangers uit Romeinse

159 Woodward 2002, 1040 - 1047

96

vondstomstandigheden terug te vinden is lastig. Dit ligt aan het feit dat men niet zeker weet of de kettingen of kralen wel in de Romeinse tijd gemaakt zijn.

De hangers zijn in tegenstelling tot kralen en kettingen beter herkenbaar als van Romeinse makelij.

Gebruik

Kralen, kettingen en hangers zijn waarschijnlijk gebruikt om als sieraad te dragen. Plinius vermeldt dat barnstenen kettingen in het dagelijks leven gedragen werden door vrouwen.160 Hiervan kan dus niet worden verondersteld dat ze, zoals de beeldjes, mogelijk alleen voor funeraire doeleinden gebruikt werden.

Figuur 5. Verspreiding ketting (grijs), kralen (rood) en hangertjes (geel) in het onderzoeksgebied: elke cirkel is één vondst, daar waar cijfers bijstaan gelden die aantallen. Bewerkt in Encarta Wereldatlas 2001

160 zie hoofdstuk 3

Keulen:

7 x ketting

5 x kralen

2

2

97

6. Spinrokken

Omschrijving type

In de catalogus staan 16 spinrokkens, ook wel konkels genoemd. Een spinrokken is een staafje van kralen op een metalen draad geregen. Deze staven kunnen tussen de 20 en 30 cm lang zijn. Een uitzondering hierop was een spinrokken uit Brunssum, deze was 40 cm lang (nr. 295). Spinrokkens konden van verschillende materialen gemaakt zijn: ivoor, git, barnsteen, glas, hout en metaal.

Archeologische vindplaats

Van drie spinrokkens zijn de vondstomstandigheden onbekend, de andere 13 zijn in graven gevonden, waarvan zeven van vrouwen (van de anderen is het geslacht niet bekend).

Verspreiding

Het verspreidingsgebied van spinrokkens ligt vooral in Germania Inferior. Slechts één spinrokken is in Gallia Belgica gevonden. Waarschijnlijk zijn er geen spinrokkens in Britannia gevonden omdat ze daar de spinrokkens van git maakten.161

In het Mediterrane gebied lijken spinrokkens van barnsteen ook geen zeldzaam goed.

Datering

Bij 13 spinrokkens was het mogelijk een datering vast te stellen, meestal op basis van andere vondsten. Zeven dateren vanaf 200 tot 350, de andere zes hebben een datering tussen 70 en 200.

Herkomst

De spinrokkens die voor 200 gedateerd kunnen worden, zijn waarschijnlijk in een van de Mediterrane werkplaatsen vervaardigd. Van de spinrokkens met een latere datering is de herkomst lastiger te bepalen. Er wordt vanuit gegaan dat barnstenen spinrokkens geen lange gebruiksperiode hebben, maar ze zouden ook door nalatenschap langer in omloop kunnen zijn gebleven. Het is niet uitgesloten dat deze spinrokkens gemaakt zijn in bijvoorbeeld Germania Inferior.

Gebruik

Sommige archeologen menen dat men vroeger dacht dat spinrokkens van barnsteen of van git magische krachten bezaten, en daarom niet in het dagelijks leven gebruikt zijn.

161 Allason – Jones 1996

98

Spinrokkens worden soms in verband gebracht met de Moiren ofwel schikgodinnen; Clotho, die de levensdraad spint, Lachesis, die de draad meet, en Atropos 'haar die men niet kan vermijden', die de levensdraad afknipt.162 Spinrokkens zijn bovendien de attributen van de godinnen Artemis, Minerva en Deidameia.

Andere spinrokken specialisten menen dat barnstenen (of gitten) spinrokkens heel goed bruikbaar waren, dat het materiaal stabiel genoeg was om te gebruiken. Weer anderen zien spinrokkens als statussymbool en als kenmerkend voor een vrouw(elijk huishouden).163

Wel of niet in het dagelijks leven gebruikt; het spinrokken komt voor zover bekend eigenlijk alleen voor in graven van vrouwen. Wellicht gebruikten de vrouwen in het dagelijks leven alleen houten of benen spinrokkens en kregen ze in het graf een barnstenen spinrokken mee. Of een barnstenen spinrokken is kenmerkend voor een hoge status: dat de vrouw in kwestie niet voor eigen gebruik hoefde te spinnen. Uit historische bronnen is bekend dat de rijkere vrouwen liever niet zelfgemaakte kledij droegen, of maakten. In armere gezinnen zou de textiel- en wolarbeid niet alleen voor eigen gebruik zijn, maar was het ook een bron van inkomsten.164

Figuur 6. Verspreiding spinrokken in het onderzoeksgebied: elke cirkel is één vondst, daar waar cijfers bijstaan gelden die aantallen. Bewerkt in Encarta Wereldatlas 2001

162 Moormann & Uitterhoeve 1987, 174 163 Gottschalk 1996a 164 Gottschalk 1996b

3

4

99

7. Dobbelsteen

Omschrijving type

Van barnsteen zijn ook dobbelstenen gemaakt. In het onderzoeksgebied zijn barnstenen dobbelstenen vijf keer gevonden. In de catalogus zijn drie keer dobbelstenen ‘los’gevonden (nr. 217 in Neuss, nr. 329 in Keulen & nr. 339 in Elsdorf), in twee gevallen waren de dobbelstenen in een ander object verwerkt (in een pyxis: nr. 216 in Boulogne sur Mer & in een ring: nr. 230, in Keulen).

Archeologische vindplaats

In drie gevallen (nr. 217, 230 & 339) zijn dobbelstenen in graven (geslacht onbekend) gevonden, van de andere twee zijn de vondstomstandigheden niet bekend.

Verspreiding

Vier van de vijf dobbelstenen zijn afkomstig uit Germania Inferior, de andere komt uit Gallia Belgica. In het Mediterrane gebied zijn ook enkele dobbelstenen gevonden.

Datering

Zover bekend ligt de datering van de dobbelstenen in de gehele tweede en derde eeuw.

Herkomst

De herkomst van deze dobbelstenen is onduidelijk. Ze zouden zowel in het Mediterrane gebied als daarbuiten vervaardigd kunnen zijn.

Gebruik

Over het gebruik van dobbelstenen is vooralsnog niet zoveel bekend, behalve dat ‘gewone’ dobbelstenen bij spelletjes gebruikt zijn. Het is de vraag of de barnstenen dobbelstenen ook echt voor het dobbelen gebruikt zijn.

100

Figuur 7. Verspreiding dobbelstenen in het onderzoeksgebied (rood = een ring met dobbelstenen, roze = een pyxis met dobbelstenen): elke cirkel is één vondst, daar waar cijfers bijstaan gelden die aantallen. Bewerkt in Encarta Wereldatlas 2001

101

8. Diverse

In deze catalogus staan voorwerpen beschreven die hierboven per type ingedeeld zijn. Naast deze typen barnstenen objecten zijn ook andere voorwerpen van barnsteen gevonden die geen opvallende groepen vormen, de zogenaamde diverse. Deze unieke objectengroepen zullen hieronder beschreven worden.

Armband: In een graf in Britannia werden twee barnstenen armbanden gevonden (nr. 180). Voor zover bekend zijn dit de enige armbanden uit het onderzoeksgebied. Van git zijn er wel meerdere armbanden gevonden, zowel in Britannia als Germania Inferior.165 Het graf dateert uit de tweede eeuw.

Flesjes: Van barnsteen zijn tevens flesjes gemaakt: in het onderzoeksgebied zijn er vijf herkend (nr. 14 uit Nijmegen, 15 uit Nijmegen, 256 uit Nijmegen, 282 uit Bingen, 314 uit Bingen). Sommige van deze flesjes zijn wellicht gebruikt om parfum in te bewaren. Er zijn helaas geen resten gevonden van de inhoud van de flesjes. De vondstomstandigheden van vier flesjes zijn niet bekend, één flesje is zeker afkomstig uit een vrouwengraf, dit dateert tussen het einde van de eerste eeuw en het midden van de tweede eeuw. Uit het mediterrane gebied zijn ook barnstenen flesjes bekend.

Halffabrikaat of afval: In het onderzoeksgebied is een enigszins onbekend barnstenen voorwerp gevonden(nr. 321 uit Venlo). In het object is geboord en gezaagd en het lijkt alsof het werk niet is afgemaakt. Misschien zijn er barnstenen kralen uit ‘geboord’. Aangezien barnsteen zo’n waardevol materiaal was, zal men dit stuk niet als afval hebben weggegooid. Een meer plausibele verklaring is dat het wellicht een halffabrikaat is of dat men het stuk gewoon verloren heeft. Het stuk heeft enkele parallellen met botmateriaal: afvalstukken van bot zien er ook zo ongeveer uit.166 De vondstomstandigheden kunnen bij het verklaren van dit stuk geen uitkomst bieden; het stuk is bij bouwwerkzaamheden samen met allerlei ander Romeins materiaal opgeraapt, in een werkput langs de Maas in Venlo. Half- of afvalproducten van barnsteen uit bijvoorbeeld Mediterrane werkplaatsen zijn nooit gepubliceerd, daarom is vergelijking in dit stadium lastig.

Kam: Kammen van botmateriaal zijn geen opvallende vondsten, maar een barnstenen kam is wel erg zeldzaam (nr. 251). De vraag is of deze kam ooit gebruikt is. Door wrijving kan barnsteen elektro – magnetische krachten opwekken. Deze kam komt uit een vrouwengraf in Nijmegen, daterend tussen 80 en 100. Gezien de datering zal de kam waarschijnlijk uit het Mediterrane gebied afkomstig zijn.

Knoppen: In Stein is een doorboord knopje (nr. 310) gevonden in een graf, datering onbekend. In Cortil – Noirmont is een knopje als fibula versiering (nr. 271) gevonden, in een graf met een datering van midden tweede eeuw of later.

Lepeltje: In het onderzoeksgebied is één lepeltje gevonden (nr. 333), vermoedelijk afkomstig uit een van de werkplaatsen in het Mediterrane gebied, omdat lepeltjes vaker in het

165 Allason – Jones 1996 166 mededeling van Dr E. Künzl, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz

102

Mediterrane gebied gevonden zijn.167 Verdere vondstomstandigheden van dit lepeltje uit Keulen zijn onbekend.

Maskertje: Aangezien hier de afbeelding nog van ontbreekt, is het niet zeker of dit wellicht onder beeldje of onder hangertje gecategoriseerd kan worden. Vandaar dat dit object hier nu apart behandeld wordt. Dit is één van de voorwerpen die in Gallia Lugdunensis gevonden is (nr. 8 in Lillebonne), de verdere vondstomstandigheden of datering zijn niet bekend.

Speelstenen: In Cortil – Noirmont zijn in plaats van glazen, barnstenen speelstenen (n = 9) in een graf van een vrouw gevonden. Dit graf dateert midden tweede eeuw of later. Over de herkomst valt niets te zeggen, er zijn geen duidelijke parallellen voor deze vondst.

Spiegelvattingen: In het onderzoeksgebied zijn slechts twee voorwerpen als zondanig herkend (nr. 40 & 45). Ze komen uit Keulen; één uit een graf, één waarvan de vondstomstandigheden onbekend zijn. Ze dateren tussen het begin van de jaartelling tot het eind van de tweede eeuw. Plaats van herkomst zou wat betreft de datering Aquileia of omgeving kunnen zijn.

(Spin)schijfjes: Van spinschijfjes (of klosjes) zijn er drie meldingen gedaan, één in Streé (nr. 65), zes in Keulen (nr. 331) en één in Nijmegen (nr. 352). Zowel de vondstomstandigheden als de datering zijn onbekend. In Keulen is nog een schijfje gevonden (nr. 244), hiervan zijn de vondstomstandigheden en datering ook niet bekend.

167 La Baume 1964

103

Figuur 8. Verspreiding diverse objecten (grijze cirkel = divers, gele cirkel = armband, rode cirkel = flesje, roze cirkel

= halffabrikaat, blauw vierkant = kam, rood vierkant = knoppen, roze vierkant = lepeltje, geel vierkant = maskertje,

rode driehoek = (spin)schijfje, blauwe driehoek = speelstenen, groene driehoek = spiegelvatting).

Bewerkt in Encarta wereldatlas 2001.

3

2

2