Embed Size (px)
Citation preview
1394 زمستان، 33شماره ، نهم سال 66 تا 47 صفحه
هاتحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل بازتاب انقالب
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه شاهد عباس کشاورز شکري/
دانشجوي دکتري مطالعات سیاسی انقالب اسالمی،دانشگاه شاهد حسن ناصرخاکی/[email protected]
چکیدهي فراملــی و هــابعــد ملــی و ســرزمینی داراي بازتابها عالوه بر انقالب
طور عــام ها بــهپردازي در مورد این بعد از انقالبجهانی هستند. نظریهطور خاص کمتر مــورد توجــه بــوده و در مورد انقالب اسالمی ایران به
در پــی الکالئو وموفاست. این مقاله با استفاده از نظریه تحلیل گفتمان توجه به این بعد بوده و در صدد است به این سؤال پاســخ دهــد کــه از
، قابلیــت و نحــوه بازتــاب یــافتن یــک الکالئو وموفمنظر تحلیل گفتمان گفتمان انقالبی همچون انقالب اســالمی ایــران بــه چــه عــواملی وابســته
توان گفت که براي فهم قابلیــت وهاي این مقاله میاست؟ بر اساس یافتهبایست به عواملی چون: نظــام نحوه بازتاب یافتن یک گفتمان انقالبی می
معنایی گفتمان انقالبی، قابلیت اعتبار و قابلیت دسترسی گفتمان انقالبی، ارزي فراگیر، سطح استعاري و فراگیر توانایی آن در تشکیل زنجیره هم
ی و هــاي جهــانهــا و رقابتبــودن اســطوره گفتمــان انقالبــی، پادگفتمان .شرایط گفتمانی جوامع مخاطب توجه نمود
.الکالئو وموفگفتمان، انقالب، بازتاب، تحلیل :واژه کلید
2/11/1394 تأیید خیتار 27/9/1394 افتیدر خیتار
ی �ص�نا�ع��
ی - ��
�و
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 48
مقدمه
کننــد داراي ها عالوه بر تغییراتی که در عرصه سرزمینی و یا ملی خود ایجــاد مــیانقالب
المللــی هســتند، نــه هایی بــینها پدیدههایی فراملی نیز هستند. اساساً انقالبتأثیرات و بازتاب
تــر از شوند، بلکــه حتــی مهــمفقط به این دلیل که غالباً باعث منازعه نظامی میان کشورها می
هــاي ی ایــدهیابنــد. وقتــها و اهدافشــان بــه سراســر جهــان انتشــار مــیآن، به این دلیل که ایده
-هــا مــیشــوند، ایــن ایــدهها جذبشان مــیکنند و ملتانقالبی به کشورهاي دیگر سرایت می
ها را، بــا اهــدافی مشــابه، ها کمک نمایند و امواج جدیدي از انقالبتوانند به پیشبرد انقالب
و توان در گستره دامنــه انتشارشــان،هاي انقالبی را میخلق کنند. از سویی دیگر قدرت ایده
» پــلاســکاچ). «221: 1392در تأثیرشان بر منازعات انقالبی چند جانبه مشاهده نمــود (کــاتز،
هاي اجتماعی تنهــا بــه لحــاظ ملــی داراي اهمیــت نیســتند، در برخــی معتقد است که انقالب
شــوندالمللــی میهاي بزرگ بینها و خواستها باعث رشد الگوها، اندیشهموارد این انقالب
هــا نــه تنهــا بــر افکــار ســایر نیــز معتقــد اســت کــه انقالب» هرماســی). «20: 1389پل،(اسکاچ
گذارند بلکــه بــر کشــورهایی یر باشند، اثر میالگوپذها خواهند از انقالبکشورهایی که می
هــاي اجتمــاعی، هاي انقالبی مخالفند نیز تأثیر دارند. ویژگی شــناخته شــده انقالبکه با ایده
نیــز معتقــد » فــرد هالیــدي). «20: 1389ر ماوراء مرزها است(اســکاچپل،حاکی از تأثیر آنها د
المللی هستند، چه از حیث علــت و چــه از نظــر ها قبل از هر چیز وقایعی بیناست که: انقالب
المللــی آن ها و آثار و نتــایج بــینوسیله پیروزي انقالبمعلول،... دنیاي امروز تا حد زیادي به
). عبــارات فــوق بــه خــوبی مبــیّن اهمیــت بازتــاب 13: 1378شــکل گرفتــه اســت (هالیــدي،
ها و تأثیرات آنها در عرصه جهانی هستند بــا ایــن وجــود ایــن بعــد از ابعــاد المللی انقالببین
پردازي کمتــري در عرصــه فهــم و تبیــین آن صــورت انقالب کمتر مورد توجه بوده و نظریه
الملل؛ فــراز و فــرود شــش قــدرت ینانقالب و سیاست ب«گرفته است. فرد هالیدي در کتاب
بــه » انتشار امواج انقالبی«و مارك کاتز در مقاله » المللانقالب و روابط بین«و مقاله »بزرگ
هــاي بازتــاب نظریــه«اند. در ایران نیز دکتر ابراهیم برزگر در کتاب این موضوع توجه نموده
زمینــه مبــادرت ورزیــده و دکتــر بــه ارائــه چنــد نظریــه در ایــن » جهانی انقالب اسالمی ایران
ســعی » هــاي انقــالب اســالمی ایــران در رویکــرد نظــريبازتاب«باقر خرمشاد در مقاله محمد
هــا بپــردازد. در ایــن راســتا ایــن مقالــه نموده است به ارائه یک نظریه پیرامون بازتاب انقالب
موضوع توجه مندي از کارهاي انجام شده، در صدد است از منظري دیگر به اینضمن بهره
ارائــه نمایــد. در ایــن گــام » هاتحلیل گفتمانی بازتاب انقالب«کند و مقدماتی نظري را براي
49 94زمستان /33سال نهم/شماره
شــود تمرکز بر کارآیی روش تحلیل گفتمان در تبیین نظري بازتاب انقالب است و سعی می
هــایی همچــون انقــالب اســالمی ایــران را مبانی نظري و روشی براي تحلیل بازتــاب انقــالب
وان یک گفتمان فراهم آورد. تحلیــل بازتــاب انقــالب اســالمی ایــران از منظــر کالمــی، عنبه
گــران انقــالب فــراهم هاي خاصی را براي تحلیــلها و زمینهفقهی، سیاسی و یا اقتصادي، افق
هــاي کند و به همین ترتیب تحلیل آن به مثابه یک گفتمان نیز اقتضــائات روشــی و زمینــهمی
عنوان یک گفتمان انقالبــی از راهم خواهد نمود. انقالب اسالمی ایران بهاي را فتحلیلی ویژه
المللــی بــوده هــا و پیامــدهاي تأثیرگــذاري در عرصــه بــینبدو پیروزي تاکنون داراي بازتاب
انــداز مطلــوب رســیدن ایــن است. در ایــن میــان نکتــه مهــم آن اســت کــه تــداوم و بــه چشــم
ورد بررســی قــرار گیــرد تــا بــا نگــاهی جــامع و چنــد ها از منظرهاي متعدد و متنوع مــبازتاب
وجهی بتوان آن را به جایگاه مطلوب رساند. از این منظر ایــن مقالــه از منظــري گفتمــانی بــه
طور خــاص پرداختــه و زمینــه را بــراي تحلیــل بازتــاب انقــالب ها بــهموضوع بازتاب انقالب
نماید.اسالمی ایران از منظر تحلیل گفتمان فراهم می
تــوان از نظریــه تحلیــل گفتمــان این اساس سؤال اصلی این مقاله آن است که: آیا مــیبر
هــا بهــره بــرد؟ و بــه عبــارتی براي فهم قابلیت و نحــوه بازتــاب یــافتن انقالب الکالئو وموف
دیگر: قابلیت یک گفتمان انقالبی براي بازتاب یافتن به چه عواملی وابسته است؟ بــه منظــور
این مقاله ابتدا به اختصار به توضــیح نظریــه گفتمــان و تحلیــل گفتمــان پاسخ به سؤال اصلی،
پرداخته و سپس مفهوم انقالب را در اندیشه آنان بررســی نمــوده و در ادامــه الکالئو وموف
عنوان یک روش براي فهم نحوه و را به الکالئو وموفنحوه کاربست نظریه تحلیل گفتمان
هد. دها شرح میقابلیت بازتاب انقالب
نظریه تحلیل گفتمان-1
یک پدیده تنها از طریق گفتمان قابل فهــم اســت و هــر گفتمــان تحلیل گفتمان، از منظر
ها بــه آورد. بنابراین گفتمانپیامدهاى خاص اجتماعى را نیز به دنبال می ،عالوه بر فهم پدیده
شــود و ســاخته مــىبخشــى یند معناآدهند و جهان اجتماعى در نتیجه همین فرواقعیت معنا مى
زبان صرفاً گذرگاه انتقال اطالعات و بازنمــایى ،به عبارت دیگر، در این نظریه .کندتغییر مى
کنــد. سازد و معنــادار مــىصرف واقعیت نیست، بلکه ماشینى است که جهان اجتماعى را مى
تغییــر ،ها هســتند و تغییــر در گفتمــانها و روابط اجتماعى نیز محصول زبان و گفتمانهویت
در جهان اجتماعى را به همراه خواهد داشت و نزاع گفتمانى بــه تغییــر و بــاز تولیــد واقعیــت
شود. همچنین ایــن نظریــه بــر تــاریخى و فرهنگــى بــودن هویــت و دانــش اجتماعى منجر مى
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 50
ایــده کلــی نظریــه گفتمــان ایــن اســت کــه ).182: 1383زاده،(حســینی کندانسانى تأکید مى
تواننــد بــراي همیشــه تثبیــت گاه نمیهرگز تام و تمام نیستند. معانی هیچ هاي اجتماعیپدیده
هاي همیشــگی اجتمــاعی بــر ســر تعــاریف جامعــه و راه را بــراي کشــمکش ،شوند و این امر
،گران گفتمــانگذارد که خود تأثیرات اجتماعی به همراه دارد. وظیفــه تحلیــلهویت باز می
تثبیــت معنــا در تمــامی ســطوح امــر اجتمــاعی هــا بــر ســرنشان دادن جریــان ایــن کشــمکش
ــپس،است ــا رویکردهــاي مختلــف توســط ). 54: 1389(یورگنســن و فیلی ــل گفتمــان ب تحلی
الکالئــو ومــوفدر ایــن بــین در حــوزه علــوم سیاســی متفکران گوناگون مطرح شده است.
اســاس ایــن ). این مقاله بر182: 1383زاده،اند(حسینیترین نظریه گفتمانی را ارائه کردهمهم
شود.پردازد لذا در ادامه به اختصار به تشریح آن پرداخته مینظریه به تبیین موضوع می
الکالئو وموفنظریه تحلیل گفتمان -1-1
،کنــدگفتمــانى متمــایز مــى هــاينظریــهرا از ســایر موفو ئوگفتمانى الکال نظریهآنچه
اســت. آنهــا بنــا بــر مبــانى ى گفتمــان از حــوزه فرهنــگ و فلســفه بــه جامعــه و سیاســتتســرّ
گرایانه و زبان شناسانه خود نگرشى جدید و بحث برانگیــز را در علــوم اجتمــاعى پساساختار
دهنــدهاى اجتماعى سرایت مىهاى زبانى و گفتمانى را به همه حوزهکنند و مقولهمطرح مى
هاي ر از اندیشهمتأث پردازي خود عمدتاًدر نظریه موفو ئوالکال ).194: 1383زاده،(حسینی
ســاختارگرایى شناسی متأثر از ســاختارگرایى آلتوســر و پســاآنتونیو گرامشی و در بعد روش
براي بیان نظریــه خــود از آنهــا موفو ئوترین مفاهیمی که الکالمهم هستند.دریدا و فوکو
هــم مرکــزى، زنجیــره نشــانهبنــدى، گفتمــان ، مفصــل هژمــونی، اند عبارتند از:استفاده کرده
اســطوره، ،هاى خالى، قابلیت اعتباردال قرارى و تزلزل، قابلیت دسترسى،ارزى و تفاوت، بى
.آنتاگونیسم و آگونیسم
مــا « انــد:چهار مفهوم مهــم نظریــه گفتمــان را ایــن گونــه تعریــف کــرده موف و ئوالکال
-ا تثبیت مــیهاي را میان مؤلفهآورد که رابطه یمبندي را هرگونه عملی به شمار خواهمفصل
بندي دســتخوش تغییــر شــود. آن کلیــتِشان در نتیجه عمــل مفصــلهویت کهينحوکند، به
ــه ناشــی از عمــل مفصــل ــدي را ســاختار یافت ــد. »گفتمــان«بن (یورگنســن و »خــواهیم خوان
، البتــه ایــن نظریــه وجــود هاســتگفتمان) از منظــر آنــان جهــان محصــول 56: 1389فیلیپس،
یابنــد؛ ها تنها از طریق گفتمان معنا مــیاما معتقد است اشیاء و پدیده کند؛واقعیت را نفی نمی
اي است کــه مســتقل از تفکــر و ذهنیــت براي مثال طغیان رودخانه و جاري شدن سیل حادثه
کننــد تبــدیل بــه دهد، اما از همان زمان که مردم شروع به معنادهی بــه آن مــیمردم روي می
51 94زمستان /33سال نهم/شماره
هاي مختلف، آن را به خشم خــدا، ســوء راساس گفتمانشود و افراد بموضوعی گفتمانی می
دهند و به این ترتیب واقعه براساس هر گفتمان، معنــاي مدیریت دولتی، ال نینو و...نسبت می
). بر اســاس ایــن نظریــه، گفتمــان بــه معنــادهی 194: 1383زاده،کند (حسینیمتفاوتی پیدا می
ي متفــاوتی نیــز و عملکردهاها ، واکنششود بلکه به تناسب هر معنادهیمتفاوت محدود نمی
سازند.ها در مجموع، جهان اجتماعی را میآید و این کنشبه وجود می
انقالب و نظریه گفتمان -2
الکالئو بایست به اختصار به تبیین آن پرداخت، نگاهی است که اي که در اینجا مینکته
برداشت کالسیک از انقالب را اگر به معناي الکالئو وموفبه پدیده انقالب دارند. وموف
که از لحظه وقوع » اي از مبارزات در نقطه گسست سیاسی بگیریمتعیّن چند جانبه مجموعه«
کنــار «و در بسیاري از مواقــع، » شودتأثیرات متنوعی در ساختار سیاسی جامعه منتشر می«آن
ــتن ــونت گذاش ــرکوبگرآمخش ــم س ــی» یز رژی ــامل م ــز ش ــود،را نی ــی ش ــد(م الکالئو پذیرن
). با این وجود از منظــر آنــان تعــاریف کالســیک انقــالب متضــمن بنیــاد 273: 1393،وموف
است که جامعه از آن نقطه بــه نحــوي عقالنــی » تمرکز قدرت«اي جدید براي گذاشتن نقطه
دموکراســی » کثــرت و گشــایش«انــدازي کــه شود و این امــر بــا چشــماز نو سازمان داده می
پذیرنــد. انتقــاد دیگــري کــه از منظــر کند ناهمخوان است، لذا آن را نمییجاب میرادیکال ا
کوشــند گردد ایــن اســت کــه ایــن تعــاریف میآنان بر تعاریف کالسیک انقالب مطرح می
هاي ممتــاز گسســت را بــه عامالن تغییر، سطوح تأثیرگذاري در امر اجتماعی و نقاط و برهه«
توان به ). در حالی که به نظر آنان نمی275: 1393،ئو وموفالکال(» نحو پیشینی تعیین کنند.
نحوي پیشینی سطوح ظهور تخاصمات را مشخص ساخت؛ چون هیچ سطحی وجــود نــدارد
الکالئــو (» تغییــر نکنــد. ســطوح یرســا کننــدگی همــه جانبــهکــه دائمــاً تحــت تــأثیر تعیــین
). 278: 1393،وموف
بــه مفــاهیم گرامشــی » ابعــاد عمــل انقالبــی«براي تعیین ابزارهــاي نظــري الکالئو وموف
کننــد. بــه نظــر آنــان جنــگ استفاده می »جنگ موقعیت«ویژه از مفهوم نگاهی نو انداخته و به
موقعیت، ویژگی همه تغییرات رادیکال است. مفهوم دیگري که در تبیــین پدیــده انقــالب از
»ايمطالبــه اجتمــاعی پایــه«آن را ئــوچیزي است که الکال بایست مطرح کرد،می منظر آنان
بنــدي چیــزي اســت کــه تالش براي مفصل ،کند که این مطالبهاستدالل می ئونامد. الکالمی
اگــر بــه ایــن مطالبــه (دال خــالی).شود در یک نظم اجتمــاعی خــاص غایــب اســتفرض می
امــا ؛نتیجه در سطح یک درخواست باقی بماند، موضوع تمام شده است رسیدگی شود و در
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 52
گیــرد کــه مطالبــاتی کــه بــه یطی که این مطالبه برآورده نشود این احتمــال قــوت مــیدر شرا
و ایجاد کــردن یــک اند، شروع کنند به پیوند دادن خود با یکدیگرهمانند هم برآورده نشده
یکــی متشــکل از ؛ناپــذیرگــاه ســازشدومرز درونی، یک تقســیم فضــاي اجتمــاعی بــه دو ار
میــل یــا نــاتوان رآورده نشده و دیگري نظم اجتماعی که بیي نوظهوري از مطالبات بزنجیره
.)تاهاریسون، بی: از نقل به (Laclau,2005: 73-74 کردن این مطالبات استاز برآورده
را کــه گرامشــی مطــرح نمــوده » مقطع تاریخی بحران ارگانیک«مفهوم الکالئو وموف
انقالبــی را برداشــت نمــود. از منظــر هايتوان از آن به نوعی برههکنند که میبود، ترمیم می
شود بلکــه نتیجــه تعــین چنــد جانبــه شــرایط اي واحد حاصل نمیچنین بحرانی از نقطه«آنان
هــاي اجتمــاعی ها بلکه در بحران فراگیر هویــتاست، و خودش را نه فقط در تکثیر تخاصم
انند فوکو معتقــدیم ما نیز م«گویند: آنان می ).219: 1393،الکالئو وموف» (سازد.آشکار می
هرجا قدرت هست، مقاومت هم وجود دارد؛ اما باید به این نکته توجه داشــت کــه مقاومــت
اشکال بسیار متنوعی دارد.
کنــد و بــه مبــارزاتی اي موارد این اشکال مقاومت، خصلتی سیاسی پیدا مــیفقط در پاره
: 1393،الکالئــو ومــوف( »دهنــد.شوند که ختم مناسباتِ انقیاد را هــدف قــرار مــیتبدیل می
-هخــاص و منــزوي بــود کامالً چیزهایی که در ابتدا مطالبات دموکراتیکِ به نظر آنها ).239
حرکــت در توضیح چگونگی ئوالکال توانند به مطالبات جمعی مردمی تبدیل شوند.می ،ندا
اســتراتژي است، کند آنچه مورد نیازادعا می »مطالبات مردمی«به »دموکراتیک«از مطالبات
. منطقی که در آن هر مطالبه، هــم کندرا جایگزین منطق تفاوت می منطق هم ارزي است که
، کنــدشود و حداقل یک مطالبه خاص بــودگی خــودش را منحــل مــیي دیگر میارز مطالبه
.)هاریسون: از نقل به (Laclau,1996: 81 شودول براي بقیه میمشتبدیل به فیگوري جهان
هاي مختلف متفــاوت باشــند و در بســیاري تا زمانی که مطالبات گروه الکالئو وموفبه نظر
ارزي میــان مطالبــات دموکراتیــک از مواقــع ایــن مطالبــات بــا هــم ناســازگار، هــیچ نــوع هــم
یــک هبــراي ایــن کــه ایــن هــم ارزي ایجــاد شــود بــئو آید. به نظر الکالگوناگون پدید نمی
هــاي مختلــف را تغییــر جدیــد هویــت گــروه »عرف عامه«جدید نیاز است. این » عرف عامه«
هــا هــاي دیگــر گروهها هــم ارز بــا خواســتهاي که مطالبات هر یک از گروهدهد، به شیوهمی
).282: 1393،الکالئو وموف( شودمفصل می
ي و جابجــایی رادیکــال یــک گفتمــان قــراریبمعتقد اســت کــه نخســتین عامــلِ ئوالکال
گراییدن استعداد حفظ سیادت و هژمونی، توسط آن گفتمــان اســت. مسلط، به ضعف و فقر
53 94زمستان /33سال نهم/شماره
هاي ضعف در قابلیــت ســروري و ســیادت یــک و نشانه عالئمبه بیان دیگر، با پیدایش اولین
گفتمــان، آن گفتمــان از درون در معــرض تشــتت و تفــرق قــرار گرفتــه و اســتعداد بازتولیــد
). 32: 1392دهد(تاجیک،ارزي خود را از دست میزنجیره هم
ناقص است. بــه علــت ایــن هاهر ساختار اجتماعی از بعضی جنبه معتقد است که ئوالکال
انقالبــی بایــد کنــد کــه ظهــور ســوژهاستدالل مــی ئوشکاف در درون ساختار، الکالنقص و
نیروهاي سیاسی هژمونیک رقیب که مدعی بستن ایــن شــکاف توسط همواره به مثابه تالشی
را بحران در ساختار اجتماعی مســتقر ،ئوالکال .(Laclau.1990:41-44) درك شود هستند،
: از نقــل بــه(Laclau,2005: 85 دانــدمــیانقالبــی ظهــور ســوژه برايشرط اساسی یک پیش
.)هاریسون
مربوط به مکانیزم الزم بــراي پیونــد موفــق یــک ئوانقالبی الکال جنبه نهایی نظریه سوژه
هــم ارزي و بنــابراین وحــدت ایــن زنجیــره ئویکدیگر است. براي الکال ي هم ارز بازنجیره
هاي تهــی دال نامد.دارد که او آن را دال تهی می يانقالبی بستگی به تولید چیز امکان سوژه
شود، زنجیرهنقص در یک نظام اجتماعی بخصوص خوانده می با داللت به آنچه که معموالً
ــاظري ــل (هم ارزي)تن ــم وص ــه ه ــی را ب ــدم ــه (Laclau,1996: 103-108 کنن ــل ب : از نق
قــرار اجتمــاعى در صــدد تبیــین شــرایط بــى نیــز بــااى فضاى اسطوره. در این میان )هاریسون
بــه بازســازى آرمــانى فضــاى تا پاسخى مناسب به بحران موجود ارائه کند. اسطوره آیدیبرم
به دنبــال ایجــاد یــک شده، هاى متزلزل جدیدِ نشانهبندى و از طریق مفصل پرداختهاجتماعى
آید.برمیعینیت اجتماعى جدید
بنــدي توان گفت که هنگامی که گفتمان مسلط در جامعه قادر بــه مفصــلدر مجموع می
قراري و بحــران شــده، در هاي خالی نباشد به تدریج جامعه دچار بیهاي جدید و نشانهنشانه
رهه تصادم و تزاحم گفتمانی میان چند نسل در جامعــه آستانه انقالب قرارمی گیرد. در این ب
گیــرد. ایــن گیرد و به تدریج از دل این تخاصم، گفتمان انقالبی شــکل مــیانقالبی شکل می
هــاي گیــرد و بــه تــدریج زنجیــرهشکل می» نشانه مرکزي«گفتمان حول یک نقطه کانونی یا
قــراري و برهــه آینــد ایــن بــیدهــد. بــه عبــارتی دیگــر در فرهم ارزي و تفاوت را شــکل مــی
گیري نوعی چندگانگی و شکاف فزاینده در فضــاي معنــایی انقالبی، از یک سو شاهد شکل
تبــع، محــو شــدن شــتابان مفاهمــه، ســازگاري و تقــارن و بــهو گفتمانی ایــن جوامــع هســتیم(
ز ناپذیر شدن دقایق گفتمان مسلط براي نسل جدیــد، و بــروناپذیر و ترجمهگفتمانی، و قیاس
گیــري هاي مقاومت متمــایز)، و از ســویی دیگــر، نــاظر شــکلها و هویتو ظهور پادگفتمان
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 54
هــم ارزي هســتیم و تولد هویــت مقاومــت جمعــی و یــا زنجیــره» انتظام در پراکندگی«نوعی
قــراريِ گفتمــان مســلط و وقــوع انقــالب ســاز بــی، زمینــهســرانجامکــه )31: 1392تاجیــک،(
در الکالئــو ومــوفهاي اصــلی نظریــه گفتمــان ت فوق، مؤلفــهشوند. با توجه به توضیحامی
هاي زیر خالصه نمود:توان در گزارهها را میتحلیل انقالب
اســت؛ ناپــذیراجتنــاب در جامعــه منازعــه کــه گفت توانمی 1»سیاسی امر« مفهوم از متأثر -
وجــود امــر ایــن. دارد وجــود ســازانهغیریــت و خصــمانه رابطــه همواره ايجامعه هر در زیرا
کند. می تبیین را جامعه در انقالب براي دائمی ايزمینه
هاي متعددي وجود دارند که هریک داراي نظام معنایی و اســطوره در هر جامعه گفتمان -
هــا در حــال رقابــت بــا یابنــد. ایــن گفتمانخاصــی بــوده و در غیریــت بــا دیگــري معنــا مــی
-مفصــل توانــایی مســلط، و یافتــهرســوب انگفتم که شودمی واقع زمانی یکدیگرند. انقالب
گفتمــانی هــايرقابت در و شــده قــراريبــی دچــار داده، دســت از را جدیــد هاينشانه بندي
(رسوب یافتــه) واگذارد. به عبارتی دیگر وقتی گفتمان حاکم رقیب هايگفتمان به را عرصه
راري شــده و قــدچــار بــیهاي جدید و خالی باز بماند، جامعه بندي مطالبات و نشانهاز مفصل
آورند. ها زمینه تغییر و انقالب را در جامعه به وجود میرقابت گفتمان
طالبــات مردمــی دهــی بــه مهاي موجود در جامعه) با شــکلو نقص خألهاهاي خالی(دال -
ها و تشکیل یــک زنجیــره هــم ارزي فراگیــر در جامعــه پایه، نقش مهمی در پوشاندن تفاوت
کنند.اعی و مردمی انقالب را فراهم میداشته، پایگاه اجتم
ر یــت اعتبــادر عرصه رقابت گفتمانی در زمان انقالب، گفتمانی پیروز خواهد شد که قابل -
ي ري بیشــترو دسترسی بیشتري به نسبت سایر رقبا دارد و اسطوره آن وجه استعاري و فراگیــ
داشته باشد.
ش مهمــی در قــراري و انقــالب، نقــهاي سیاسی به مثابه رهبران انقالبی در دوره بیسوژه -
کنند.گیري گفتمان انقالبی ایفا میشکل
ظریــه و ارائــه وجــوهی از ن الکالئــو ومــوفپس از بررسی اجمالی مبانی نظري و روشی
و هــم قابلیــتگردد با برداشتی از ایــن مبــانی، اصــولی بــراي فانقالب آنان در ادامه سعی می
رائه گردد.نحوه بازتاب یافتن گفتمان انقالبی ا
منظــور مــن از امــر «گویــد: شــود و مــیتمایز قائل مــی(the political)و امر سیاسی (politics)موف بین سیاست - 1
ت، کــه بــه نظــرم عنصــر قــوام بخــش جوامــع بشــري اســت در حــالی کــه سیاســسیاسی، بعد تخاصم(آنتاگونیسم) اســت
)16: 1391(موف،». شوداي از کردارها و نهادها است که از طریق آن نظم ایجاد میمجموعه
55 94زمستان /33سال نهم/شماره
تحلیل گفتمانی بازتاب انقالب-3
هــا حــول اي از نشانهبندي مجموعهگفتمان انقالبی همچون هر گفتمان دیگري از مفصل
ها در مجموع نظام معنایی ایــن گفتمــان و تصــور یک نشانه مرکزي تشکیل شده و این نشانه
هــا بنــدي برخــی نشــانهمفصــلســازند. در جریــان گفتمان انقالبی از جهان پیرامون آن را مــی
کنــد و هایی را براي گفتمان انقالبی ایجاد مــییتقابلشوند و این امر جذب و برخی دفع می
کند. ها را نیز براي آن ایجاد مییتمحدوددر مقابل برخی
مثابه یک گفتمان مســلط صــرفاً امروز به» دنیاي جهانی شده«معتقدند که الکالئو وموف
است که نتیجه تحریکــات هژمونیــک از ســوي » اصی از مناسبات قدرتتجلی پیکربندي خ«
اند دگرگونی عمیقی در مناســبات میــان شــرکتنیروهاي اجتماعی خاصی است که توانسته
تــوان بــه چــالش کشــید ین هژمونی را مــیو اها ایجاد کنند ملت - داري و دولتهاي سرمایه
اي توان گفت که نظــم جهــانی در هــر دوره). لذا از این منظر می14: 1393،الکالئو وموف(
هــا و گرفتــه و لــذا انقالباي خــاص شــکلدر نتیجه هژمونیک شدن یــک گفتمــان در برهــه
توانند نظم مسلط را به چــالش بکشــانند و بــا تضــعیف ایــن گفتمــان هاي اجتماعی میجنبش
الب بــه معنــی مسلط، نظام نوینی را در عرصه جهانی مستقر سازند. بر این اساس بازتــاب انقــ
اي یــا جهــانی و هاي گفتمانیِ منطقــهوارد شدن و تأثیر یک گفتمان انقالبی در عرصه رقابت
ــک ــا هژمونی ــر و ی ــهفراگی ــدن آن در عرص ــکلش ــه ش ــر از عرص ــت. اي فرات ــري آن اس گی
اي یا جهــانی را بــه توانندگفتمان مسلطِ منطقهها میهاي انقالبی با ورود به این رقابتگفتمان
تواننــد بــه گفتمــانی بکشند و در صورتی کــه تــوان بازتــابی بــاالیی داشــته باشــند مــی چالش
ي ها تبدیل شــوند. بــا توجــه بــه منظومــههژمونیک در سایر نقاط و در رقابت با سایر گفتمان
هاي تــازه سیاســی و بنديتوان گفت که این مهم نیازمند ترسیم جبههمی الکالئو وموففکر
-خاصم است. همانطور که وجود غیریت، مطالبات اجتماعی و نشــانهپذیرش گریزناپذیري ت
-کنند وجــود غیریــتهاي وقوع یک انقالب را فراهم میهاي خالی در عرصه داخلی، زمینه
هــا و بســترهاي هــاي خــالی در عرصــه فراملــی و جهــانی زمینــهها، مطالبات اجتماعی و نشانه
ی در خارج از مرزهاي حدوث انقالب را نیــز بازتاب یافتن یک انقالب و ایجاد امواج انقالب
کنند. فراهم می
-کننــد، قابلیــت و نحــوه هژمونیــکمطرح می الکالئو وموفبا توجه به مبانی نظري که
شدن یک گفتمان انقالبی به عوامل گفتمانی خاصی وابســته اســت. بــه عبــارتی دیگــر بــراي
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 56
اي و یــا هاي گفتمانی منطقــهدر رقابتاینکه گفتمان انقالبی در عرصه فراملی بازتاب یابد و
بایست:جهانی توفیق یافته و بتواند هژمونیک شود می
شکلى و رود مّلی فراتر تقاضاهاى و هاقرارىبى سطح آن از اسطوره نظام معنایی و -
.بگیرد خود شمول بهاستعارى عام وجهان
نقالبی داراي قابلیتبه نوبه خود مستلزم آن است که نظام معنایی گفتمان ا این امر -
اعتبار در سطح فراملی باشد. قابلیت دسترسی و
هاي خالی فراملّی بندي دالفراگیر و مفصل ارزيهم هاينظامی از زنجیره تشکیل در و -
شمول توانا باشد.و یا جهان
هاي سیاسی فعال و توانا در عرصه فراملی باشد.داراي سوژه -
هاي ها(گفتمانبر موانع ایجاد شده از سوي پادگفتمان هاگفتمان یرسابتواند در قابت با -
هاي مسلط جهانی غلبه نماید. ضد انقالب) و گفتمان
- توانایی تغییر در فضاي گفتمانی جامعه مخاطب را داشته باشد و یا بتواند از شرایط بی -
قراري موجود در جامعه مخاطب جهت هژمونیک شدن خود استفاده کند.
پردازیم.تشریح این عوامل میدر ادامه به
یافتن گفتمان انقالبیتشریح عوامل مؤثر در بازتاب-3-1
بودن اسطوره گفتمان انقالبی جهانشمول-3-1-1
قــرار اجتمــاعى اســت و در نوعى بازنمایى و تبیین شــرایط بــى ،»اسطوره« ئودر نظر الکال
ســازى آرمــانى زهــا بــه باصدد است تا پاسخى مناسب به بحران موجود ارائــه کنــد. اســطوره
بــه دنبــال شــده هــاى متزلــزل جدیدِ نشــانهبندى پردازند و از طریق مفصلفضاى اجتماعى مى
بــراى بازنمــایى و تبیــین یــک ئــوالکالباشــند. بــه نظــر ایجاد یک عینیت اجتماعى جدید مى
اى دارد. فضاى اجتماعى نیاز به ایجاد فضــایى اســت کــه لزومــاً وجهــى اســتعارى و اســطوره
بنابراین دو فضــا وجــود دارد: فضــاى اجتمــاعى موجــود و فضــاى گفتمــانى کــه بــه صــورت
خته ها ســااى که توسط سوژهحوزه اسطوره .(Laclau,1990: 61) آرمانى ساخته شده است
شود شکل منطقى مشابهى با ساختار موجود ندارد، بلکه نقد و جایگزینى ساختار موجــود مى
هر گفتمان انقالبی نیــز داراي یــک دهد. اى را تشکیل مىاست که ویژگى کارکرد اسطوره
گیرنــد. اگــر ایــن هــا شــکل مــیها به دنبال تحقق ایــن اســطورهاسطوره است و اساساً انقالب
فراملی و یا جهانی توانایی اســتعاري شــدن و تبیــین کننــده و پاســخگوي اسطوره در سطحی
اي نیــز هاي موجــود باشــد در ایــن صــورت قابلیــت بازتــاب یــافتن گســتردهقراريیبشرایط
57 94زمستان /33سال نهم/شماره
براي تبیین امکــان پــذیرش و گســتردگی گفتمــان و اســطوره الکالئو وموفخواهد داشت.
کنند. لــذا در ادامــه بــه ها را مطرح میگفتمانآن، دو مفهوم قابلیت اعتبار و قابلیت دسترسی
پردازیم.تبیین نقش این دو قابلیت در بازتاب یافتن گفتمان انقالبی می
قابلیت اعتبار و دسترسی گفتمان انقالبی-3-1-2
گفتمان انقالبی در صورتی قابلیت بازتاب یافتن در جامعــه یــا عرصــه مــورد نظــر را دارا
اعتبار باشد. این امر بدان مفهوم است که نظام معنــایی گفتمــان است که در آن محیط داراي
بایست با اصول مسلم و پذیرفته شــده آن جامعــه و یــا گــروه در تضــاد باشــد. بــه انقالبی نمی
پــرورده، هایی از اعتبــار برخــوردار هســتند کــه زمینــهها و گفتمانعبارت دیگر، همواره متن
با افق معنایی و ارزشــی جامعــه همســو باشــند و در یــک پرورده باشند وپرورده و نیازشرایط
ـــه ـــذاق و ذائق ـــالم، م ـــان ک ـــذیراي آن ـــه پ ـــی جامع ـــی و ارزش ـــی، معرفت ـــاي فرهنگ ه
). 35: 1392باشند(تاجیک،
دسترسی گفتمان انقالبی در محیط یا جامعه مــورد نظــر اســت؛دومین مؤلفه مؤثر قابلیت
عنوان یچ گفتمــان دیگــرى خــود را بــهیعنــى در دســترس بــودن در زمینــه و مــوقعیتى کــه هــ
اي کــه . این مفهوم بدان معنا اســت کــه اســطورهجایگزین واقعى هژمونیک نشان نداده است
بایســت همســو و بــر طــرف کننــده مشــکالت روزمــره و کنــد مــیگفتمان انقالبی مطرح می
انقالبــی کننده نیازهاي جامعه مورد نظر باشد. لذا هر چه مشکالتی که موجــد گفتمــان تأمین
تــر باشــد، قابلیــت بازتــاب یــافتن اند با مشکالت جامعه و یا گــروه مــورد نظــر همخــوانشده
یک گفتمان با دارا بودن قابلیت دسترسی ئوگفتمان انقالبی بیشتر خواهد بود. از منظر الکال
هــا تضــمین کنــد بنــابراین پــذیرش و توانــد پیــروزي خــود را در رقابــت بــا ســایر گفتمانمی
اي شدن یک گفتمــان و از منظــر ایــن مقالــه بازتــاب یــافتن گفتمــان انقالبــی رابطــه استعاري
تنگاتنگ با استعداد آن گفتمان در بازنمایی خود به مثابــه حامــل و عامــل نظــم، بــه ویــژه در
هاي فراگیر دارد. به دیگر سخن، باور مــردم بــه توانمنــدي یــک قرارينظمی و بیشرایط بی
قرار موجود، عاملی است که شرایط هژمونیــک جانشینی گفتمان بیگفتمان در ایجاد نظم و
سازد. شدن(بازتاب یافتن)آن را فراهم می
که به ظرفیت و استعداد یک گفتمان در ایجاد نظم نوین اعتمــاد پیــدا کننــد، مردم زمانی
شــوند و در ایــن شــرایط، تــوجهی بــه انســجام منطقــی و اســتحکام عقالنــی به آن متمایل می
ها،کــه توانــایی هاي آن ندارند و آن چه اهمیت دارد، نه قدرت منطقی و صدق گــزارهگزاره
ارتباط موفق با عامالن اجتماعی و تأثیرگذاري بر ذهن مردم و اقناع و اشــباع آنهــا اســت. در
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 58
). 34: 1392شــود(تاجیک،هاي تبلیغ، برجســته مــیاین شرایط نقش بازیگران سیاسی و شیوه
توانــد هاي اساسی نظام معنایی آن الحاد است نمــیانقالبی که از نشانهالمثل یک گفتمان فی
میــدان «در یک جامعه یا گروهی که خداباوري جزو مسلمات آن است و نشانه الحــاد را بــه
خود طرد نموده داراي اعتبار باشد؛ لذا این گفتمان در جامعه مورد نظــر چنــدان » گفتمانگی
باشــد قــرارو بىبسیار بحرانی سازمان جامعه ین وجود اگربا ا قابلیت بازتاب نخواهد داشت.
توانــد باشند، صرف داشتن قابلیــت دسترســی مــیاصول اساسى آن پراکنده و شکسته شده و
هاي بازتاب مناسبی را براي گفتمان انقالبی فراهم کند. بازتاب یــافتن گفتمــان انقالبــی زمینه
نمونه بارزي از موضوع فوق است. هاي گذشتهکمونیستی در جوامع اسالمی در دهه
اي در دوره آغازین انقالب عمدتاً اسطوره و قابلیــت اعتبارگفتمــان انقالبــی، نقــش ویــژه
دارند و میزان قابلیت دسترسی آنان تأثیر چندانی در باتاب یــافتن آن نــدارد؛ امــا بــا گذشــت
یابــد، خــود مــیهایی کــه گفتمــان انقالبــی در تحقــق اســطوره زمان و توفیقات و یا شکســت
ي هاســالالمثــل در قابلیت دسترسی آن نیز در بازتــاب آن نقــش آفرینــی خواهــد نمــود. فــی
نخستین وقوع انقالب فرانسه صرفاً اسطوره آزادي و برابري که داراي قابلیت اعتبار بســیاري
گیــري دولــت و نمــود؛ امــا بــا شــکلیرگذاري میتأثدر سطح جهانی بود در باتاب یافتن آن
ت گفتمان دموکراسی و توفیق آن در ایجاد جامعه مدرن و پیشرفته، قابلیت دسترســی آن تثبی
نقش مهمی در بازتاب یافتن گفتمان انقالب فرانسه در عرصه جهانی ایفا نمود.
بایســت بــدان توجــه اي که است کــه مــیتغییر در قابلیت اعتبار و دسترسی گفتمان، نکته
هاي جدید و در نتیجه تغییر و بندي نشانهنقالبی با مفصلنمود. با گذشت زمان، هم گفتمان ا
تواند قابلیت اعتبار و دسترسی خود را افزایش دهــد و اصالح نظام معنایی و اسطوره خود می
ارزي فراگیرتــر بــه یابد بــا تشــکیل زنجیــره هــمپذیراي گفتمان انقالبی، فرصت می گروههم
تــوان در گــروه . مصداق این موضوع را میبپردازدگسترش گفتمان انقالبی در سطح جامعه
اي خــاص عنوان یک گروه پذیراي گفتمان انقالب اسالمی دید که در برههاهللا لبنان بهحزب
تــر عربــی فــراهم هــاي گســتردهتوانست سطح پذیرش گفتمان انقالب اســالمی را در محــیط
آورد.
ارزي فراگیرهاي همرههاي خالی فراملی و تشکیل زنجیبندي نشانهمفصل-3-1-3
گیــرد؛ هاي خــالی شــکل مــیهر گفتمان انقالبی بر اساس مطالبات اجتماعی پایه و نشانه
انــد بــا مطالبــات گیــري گفتمــان انقالبــی شــدههرچه مطالبه اجتماعی پایه که موجــب شــکل
هــاي خــالی هاي خالی در سایر مناطق یکسان باشد و به عبارتی دیگــر نشــانهاجتماعی و نشانه
59 94زمستان /33سال نهم/شماره
-یابی گفتمان انقالبی بیشتر خواهــد بــود. فــیآن داراي خصلت فراملی باشد، قابلیت بازتاب
هاي خالیِ موجــد انقــالب فرانســه را آزادي و برابــري المثل اگر مطالبه اجتماعی پایه و نشانه
-اشــتههاي خالی در سایر نقاط جهان نیز بعضاً وجود دبدانیم از آنجا که این مطالبات و نشانه
اند؛ لذا گفتمان انقالب فرانسه قابلیت بازتاب بسیاري یافته است.
در تشکیل مطالبات مردمی و انقالبی، تبدیل منطق تفاوت به منطق ئوهمانگونه که الکال
توان گفت که براي آنکه یــک گفتمــان انقالبــی دانستند در اینجا نیز میارزي را الزم میهم
ارزي را در دستور کار خود قرار دهد و بتواند از یست منطق همبااي یابد میبازتاب گسترده
ارزي فراگیــر و یــک ذهنیــت هــاي هــمطریق اعمال هژمونیک و با ایجــاد نظــامی از زنجیــره
معتقدنــد کــه: الکالئــو ومــوف انقالبی عمومی، مجموعه متنوعی از مطالبات را شامل شــود.
ارزي به دیگر مبارزات اســت. اي همتقویت مبارزات دموکراتیک، مستلزم گسترش زنجیره
گرایی و ضد داري، ضد جنسهاي هم ارز میان مبارزات ضد سرمایهبنديبراي نمونه مفصل
نژادگرایی، نیازمند نوعی ساختمان هژمونیک است که در شرایط معین چه بسا شــرط ادغــام
دهایش، به محــو و انسجام هریک از مبارزات باشد...؛ لذا منطق هم ارزي، درحد اعالي پیام
گیرند؛ نه ضرورتاً استقالل فضاهایی اشاره دارد که در آنها هریک از این مبارزات شکل می
شود بلکه به این دلیل که همه آنهــا بــه بیــان دقیــق اي منقاد دیگري میبه این دلیل که مبارزه
ــارزهکلمــه، نهادهــاي هــم ــل تفکیــک مــیارزي از مب ــر قاب ــه و غی ــو شــوند (اي یگان الکالئ
).280: 1393،وموف
-تــوان در حرکــتارزي را مــیاي افراطی از این منطق هممعتقدند نمونه الکالئو وموف
هــایی هــا، بــدون رابــطارزيگرایی یافت. جهان در اینجــا از طریــق نظــامی از هــمهاي هزاره
اســت مصــرّ ئوالکال). 12- 11: 1393،الکالئو وموفشود(مشخص به دو اردوگاه تقسیم می
یک کنش خــود ویرانگــر ،در پیوند با سیاست هویت است گرایی محض که غالباًکه خاص
نقــل بــه(Laclau,1996: 26 بست کور سیاسی منتهی شــودتواند به یک بناست که تنها می
گرایی، باعث انزوا و ناتوانی گفتمان انقالبی از ایجــاد تأکید بر غیرت و خاص )هاریسون: از
هــاي انقالبــی گفتمانبه ایــن دلیــل شود. فراملی(بازتاب) میو سوژه انقالبی مطالبات مردمی
خــود را کنــار گذاشــته انحصارگرایانه بودگی باید خاصیافتن در عرصه جهانی براي بازتاب
ایــن امــر نیــز دهنده وحدت زنجیره است، تقویت کنند. شمولی را که شکلي جهانمطالبه و
-شمول در گفتمان انقالبــی دارد؛ چــرافراملی و یا جهانهی هاي تدالبندي مفصلبستگی به
لذا هرچه یــک ارزي است. ي همکردن یک زنجیرهمتحد هاي تهی،دالکارکرد اساسی که
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 60
ي تنــاظري ، زنجیــرهکنــدداللت تريشمولجهان )هاي تهیدالگفتمان بر خألها و نواقص (
تري نیز خواهد یافت.گستردهتواند تشکیل داده و بازتاب تري را نیز میوسیع
ه فراملی هاي انقالبی توانا در عرصنقش سوژه -3-1-4
بلیــغ، تهــاي هــاي سیاســی) و شــیوهدر شرایط انقالبی نقش رهبران و سیاستمداران(سوژه
و نمــادین آفــرینهــاي شــوربرجسته است. در بسیاري از مواقــع مــردم از راه ســخنان و بیانیــه
ها آشنا شده و به طرفداري یا مخالفــت بــا ها با انقالبحامالن گفتمانرهبران و نمایندگان و
پردازند.گفتمان انقالبی می
هــاي خــالق و انــد، ســوژهگیــريها در حــال شــکلزمانی که در شرایط بحرانی، اسطوره
ت یافتن گفتمــان، لحظــه کســوف ی؛ ولی لحظه تبلور اسطوره و عین2شوندنیز پیدا می نندهیآفر
-اي کاهش مــیحالل آن در ساختار است. در این صورت سوژه به موقعیت سوژهسوژه و ان
-هایی را براي افراد تدارك مــییابد. باید توجه داشت که در این نظریه هر گفتمان موقعیت
ولی در شــرایط شود؛ می» گذاريموقعیت«ها بیند و هر فرد در شرایط عادي در این موقعیت
ــرد از راه تغییــهــا ناپایدبحرانــی ایــن موقعیت ــد و ف ــر ر در گفتمانارن ــرار از جب هــا امکــان ف
اي را کننــد و نقــش ســازندهالکالئو و موف همچون فوکو خصلت ماقبل گفتمانی سوژه را نفــی مــی - 2
پذیرنــد. بــه نظــر آنهــا ســوژه عاقــل، شــفاف و دهنــد نمــیافراد انسانی مــی گرایی و تجربه گرایی بهکه عقل
خودآگاهی که منشأ روابط اجتماعی و سازنده نهادها و اشکال اجتماعی تلقی شود وجود نــدارد. الکالئــو و
اي از طریــق روابــط متمــایز بــا دهنــد. هــر موقعیــت ســوژههاي سوژگی تقلیــل مــیموف سوژه را به موقعیت
ها در درون ساختار گفتمــانی بــه هویــت شــناخت از خــود شود. سوژهاي دیگر ساخته میي سوژههاموقعیت
political»(ســوژگی سیاســی«زننــد. بــا ایــن وجــود یابنــد و بــر اســاس آن دســت بــه عمــل مــیدست مــی
subjectivity (آورد که افراد بتوانند در شــرایط خــاص از نــوعی اســتقالل و اختیــارشرایطی را فراهم می
عنوان عامالن اجتماعی عمل کنند. به نظــر الکالئــو ایــن مفهــوم بــه حــل مشــکل شده و بتوانند به برخوردار
گویــد بــه دلیــل اینکــه گفتمانهــا و کند. الکالئــو مــیکارگزار در علوم اجتماعی کمک می-دیرین ساختار
دارد و به دلیل امکانی بودن شوند و همواره نوعی تزلزل و بحران در آنها وجودساختارها هیچگاه تثبیت نمی
توانیم شاهد ظهور سوژه سیاسی باشیم. زمانی کــه کنند میو تصادفی بودن گفتمانها و جوامعی که ایجاد می
تواند به عامالن اجتماعی هویت اعطا کند امکان ظهور سوژه سیاسی شود و نمییک گفتمان دچار تزلزل می
-رهبران و سیاستمداران و متفکران بزرگ در نقش سوژه ظــاهر مــی گردد. در اینجا افراد به عنوانفراهم می
)194-192: 1383زاده،شوند.(حسینی
61 94زمستان /33سال نهم/شماره
کند. در واقع در شرایط بحرانی، این فرد اســت کــه ساختاري و بازسازي موقعیت را پیدا می
گیــرد و از ایــن راه در بازســازي براي گزینش و یا حتی طراحی گفتمــانی ویــژه تصــمیم مــی
کــارگزار «عنوان یک ها بهقراريرگ در بیکند. رهبران و اندیشمندان بزجامعه دخالت می
-رسانند(حســینیاي جدیــد یــاري مــیکنند و بــه آفــرینش جهــان و جامعــهظهور می» مستقل
هــاي ). به همین ترتیب در فراینــد بازتــاب یــافتن گفتمــان انقالبــی نیــز ســوژه33: 1389زاده،
نقــش مهمــی ایفــا کننــده) در نقــش رهبــران و کــارگزاران انقالبــی مفصل هايسیاسی(سوژه
کنند. می
د شرایط جهــانی آشــنایند و قادرنــ هاي سیاسی آن با زبان وهاي انقالبی که سوژهگفتمان
اي هــاي انقــالب بــه مخاطبــان منطقــههــا و ارزشبا زبانی ساده و بدون واسطه به انتقال آرمان
ب جلــهاي سیاسی و مــردم را در جامعــه مخاطــب بــه ســمت خــود وجهانی بپردازند و سوژه
رهبــران نمایند در بازتاب دادن به انقــالب، توفیــق بیشــتري خواهنــد داشــت. در ایــن حالــت
هــا و ژهانقالب باید بتوانند گفتمــان مســلط در جامعــه مخاطــب را بــه چــالش بکشــانند و ســو
تبلیــغ هاي انقالبی را از طریق آنها در جامعــهرهبرانی همسو در جامعه مخاطب یافته و آرمان
نمایند.
ها گفتماناي و جهانی و پادهاي گفتمانی منطقهرقابت-3-1-5
هــاي هــاي گفتمــانی و مواجهــه گفتمانعامل دیگري که نیاز به تشریح دارد تــأثیر رقابت
اید بــه بضد انقالب در عرصه جهانی در بازتاب انقالب است. در توضیح این مسائل نخست
ن را کــه از جهــا» پسا سیاسی«برداشت موفبه عرصه جهانی پرداخت. الکالئو وموفنگاه
اذعــان کننــد بــه »یاســیسامــر «ســازنده عنوان جزء بــرخواهند به بعد خصمانه سیاست بهنمی
نــد تــوان سیاســت را بــر حســب مفــاهیمی مانچالش کشیده و معتقد است این تصور کــه مــی
یاســی س اجماع و آشتی تعریف کرد نه تنهــا بــه لحــاظ نظــري اشــتباه اســت، بلکــه از لحــاظ
تنــی بــر ده باشد مبپیروز ش» ما/آنها«باشد. به نظر او اشتیاق به جهانی که بر تمایزخطرناك می
).10: 1391،موف( مقدمات و مفروضات معیوبی است
یــابی در هویــت» غیــرِ ســازنده«عنوان هــاي رقیــب بــهتوان گفت کــه گفتماندر اینجا می
اســت. البتــه » آنهــا«مستلزم وجــود» ما«گیري کلکه شکنند؛ چراگفتمان انقالبی نقش ایفا می
رابطه ما/آنها ضرورتاً رابطه مبتنی بر تخاصم و آنتاگونیسم نیست. این رابطه زمانی بــه رابطــه
اي به تصویر کشیده شوند که گــویی هویــت به گونه» آنها«شود که دوست/دشمن مبدل می
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 62
3).23-22: 1391،مــوفدیــده شــوند (» ما«هستیکنند و به مثابه تهدیدکننده را تهدید می» ما«
ي آشتی میــان منــافع و معتقد است که به جاي تالش براي ایجاد نهادهاي ایجاد کننده موف
هاي عمومی پیکارگرایانه و آگونیسمی را ایجــاد کــرد بایست حوزههاي متعارض، میارزش
: 1391،موفپیکــار کننــد(هاي سیاسی هژمونیک مختلف بتوانند با هــم تا در آن انواع پروژه
هــا شــکل هــایی وجــود ندارنــد تــا منازعــات گفتمانهنگــامی کــه کانال مــوف). بــه نظــر 11
ـــی ـــدا م ـــل پی ـــات تمای ـــن منازع ـــد، ای ـــمی) بگیرن ـــکل پیکار(آگونیس ـــا در ش ـــد ت کنن
توان گفت که هــیچ ). بر این اساس می13: 1391،موفخصمانه(آنتاگونیسمی) ظاهر شوند (
ند یک فضاي استعاري کامالً جهانی ایجاد کنــد، لــذا هــر انقالبــی پــس از تواانقالبی نیز نمی
کنــد و در می برقرارهاي رقیب رابطه ما/آنها را وقوع در مواجهه با محیط پیرامونی و گفتمان
گیرد. رقابت، پیکار و بعضاً تخاصم با آنها قرار می
گونیســمیِ دوست/دشــمن، اهــا رابطــه آنتاین که رابطه گفتمان انقالبــی بــا ســایر گفتمان
ــا راب ــد ی ــان باش ــه گفتمان/پادگفتم ــر رابط ــارتی دیگ ــه عب ــی و ب ــد انقالب ــهانقالبی/ض اي ط
هــاي تمانآگونیسمی، وابسته به اهداف گفتمان انقالبی و میزان احساس خطري دارد کــه گف
اي و جهــانی بــه خصــوص قــههاي مســلط منطکنند. گفتمانرقیب از گفتمان انقالبی پیدا می
گفتمــان قراري باشند به منظور حفظ هژمونی خود به مخالفــت بــاامی که خود دچار بیهنگ
هــا بــراي فتمانپردازند تا تأثیرات آن را در حیطه خود محدود سازند. لــذا ایــن گانقالبی می
کننــد اینکه مانع از نفوذ و گسترش گفتمــان انقالبــی در حــوزه نفــوذ خــود شــوند ســعی مــی
نقالبــی اگفتمــان از گفتمان انقالبی بسازند تا مانع از بازتاب یافتن تصویري دشمنانه و شرور
راملــی هاي انقالبی عمدتاً یا براي خود رســالتی فدر حوزه نفوذ خود شوند. در مقابل گفتمان
د کننــي و یا جهانی ســعی مــیاهاي رقیب منطقهقائلند و یا براي حفظ خود در مقابل گفتمان
ظــام معنــاییآنها بسازند تا با ایجاد یک دشــمن خــارجی در حفــظ ناي آنتاگونیستی با رابطه
گفتمان تازه شکل گرفته موفق شوند.
ها خــود ناشــی ها تمایز قائل شد؛ برخی انقالببایست بین دو دسته از انقالبدراینجا می
هــا هاي مســلط جهــانی هســتند ایــن دســته از انقالباز تغییــرات و اعمــال هژمونیــک قــدرت
در حالی که آنتاگونیسم رابطه ما/آنهــایی اســت کــه «کند: موف تفاوت میان آگونیسم و آنتا گونیسم را چنین بیان می -3
هآنهایی است کــشریک نیستند؛ آگونیسم رابطه ما/شوند که در هیچ زمینه مشترکی سهیم و دو طرف دشمنانی تلقی می
نهــا شناســند. آهیچ راه حل عقالنی براي حل منازعاتشان وجود ندارد معهذا مشروعیت مخالفان خود را بــه رســمیت مــی
)27: 1391(موف،» مخالف هستند و نه دشمن.
63 94زمستان /33سال نهم/شماره
یرگــذار باشــند، تأثتوانند بر محیط خــارجی المللی داشته و نمییر را در حوزه بینکمترین تأث
هاي مســلط ها و گفتمانها نه تنها ریشه خارجی ندارند بلکه قدرتدر مقابل برخی از انقالب
کنند تا با مداخالت خود مانع پیروزي آن شوند. در این حالت ایــن تمامی تالش خود را می
ها و بی پــس از پیــروزي، خواســته یــا ناخواســته، خــود را در مقابــل قــدرتهاي انقالگفتمان
کنند از طریق گسترش خود به حوزه فرامــرزي بیند و سعی مییمهاي مسلط جهانی گفتمان
هــا نیــز اساســاً بــراي خــود رســالتی براي خود ایجاد امنیت و ثبات کنند. برخی از این انقالب
ــا گفت ــل هســتند و مخاصــمه ب هــا و هــاي مســلط جهــانی را بخشــی از آرمانمانجهــانی قائ
ها، هــم نظــام معنــایی گفتمــان انقالبــی اقتضــاي دانند؛ لذا در این انقالبهاي خود میارزش
هــاي هــا را دارد و هــم گفتمانهــا بــا ســایر گفتمانتشکیل زنجیره هم ارزي فراگیــر و رقابت
لذا در این حالــت غیریــت ســازي رقیب سعی در کنترل و مداخله در گفتمان انقالبی دارند؛
اي وجهانی ناگزیر است.ي منطقههاپاد گفتمانآنتاگونیستی بین گفتمان انقالبی و
قراري گفتمانی در جامعه مقصدثبات یا بی-3-1-6
باشــد، و مســلطیافته اگر جامعه مورد نظر داراي ثبات بوده و داراي یک گفتمان رسوب
زمینه کمتري براي ورود یک گفتمان در عرصه منازعه گفتمــانی در جامعــه وجــود خواهــد
اي کــه داراي یــک داشت و به همــین ترتیــب صــدور و یــا بازتــاب یــک انقــالب در جامعــه
اي نخســت بایــد گفتمان رسوب یافته است بسیار مشــکل خواهــد بــود. لــذا در چنــین جامعــه
انی باشیم تا فرصت بازتاب یــافتن گفتمــان انقالبــی در آن قراري گفتمشاهد رخداد یک بی
قــراري در هاي انقالبــی یــا خــود اقــداماتی جهــت ایجــاد بــیفراهم آید. بدین منظور گفتمان
عنوان مانند تا از آن بهقراري در جامعه مورد نظر مینمایند و یا مترصد بیجامعه مخاطب می
فرصتی براي نفوذ استفاده نمایند.
طور ست در یک بازه زمانی خاص، اسطوره گفتمان انقالبــی در یــک جامعــه بــهممکن ا
ها) در آن جامعه باشــد، هایی خاص(خرده گفتمانعام مقبولیت نداشته باشد؛ اما مقبول گروه
هــاي گســترش گفتمــان انقالبــی را در جامعــه خــود توانــد زمینــهدر این حالت این گروه می
اجتمــاعی تــربزرگزان مقبولیت از سطح گروه به ســطوح فراهم کند. با این وجود هرچه می
-تر گفتمان انقالبی و بازتاب بیشتر آن را فراهم مــییعوسهاي مقبولیت گسترش یابد، زمینه
کند.
هســتند هاییبرهه جهانی هايقراريبایست این نکته را در نظر داشت که بیهمچنین می
هرچــه دیگــر عبارتی به. است ترفراهم انقالب يهاگفتمان جهانی بازتاب امکان آنها در که
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 64
شــده باشــد، ترگسترده جهانی سطوح به ايمنطقه و ملی محلی، سطح از جامعه در قراريبی
کــه ییهــاانقالب گردد؛ لــذامی انقالبی فراهم گفتمان یک یافتن بازتاب براي بیشتري زمینه
-در جوامــع مخاطــب مــی بیشــتري بازتــاب امکان دهندمی رخ جهانی هايثباتیبی هنگام به
یابند.
بندي جمع
هــا هاي انقالبی در غیریــت بــا ســایر گفتمانقراري اجتماعی، گفتمانبا وقوع بحران و بی
المللــی ترســیم گرفته و متناسب با نظام معنایی خود تصویر خاصی از محیط ملی و بــینشکل
اســت؛ لــذا ایــن شــمولجهانه فراملــی و هــا غالبــاً داراي وجــوکنند. اسطوره این گفتمانمی
المللــی بازتــاب کننــد اســطوره انقالبــی خــود را در عرصــه بــینهاي انقالبی سعی میگفتمان
، عوامــل مــؤثر در الکالئو ومــوفدهند. در این مقاله سعی گردید با توجه به منظومه فکري
توان گفــت ایــن ها مییافته یابی گفتمان انقالبی ارائه گردد. با توجه بهنحوه و قابلیت بازتاب
ســطح براي فراتــر رفــتن از گفتمان انقالبی اسطوره و معنایی عوامل عبارتند از: قابلیت نظام
فراملــی، توانــایی در ســطح آن در اعتبــار قابلیــت و دسترســی خاص و محدود ملــی، قابلیــت
شــمول،جهــان یــا و فراملّی خالی هايدال بنديمفصل و فراگیر ارزيهم هايتشکیل زنجیره
و هــا گفتمان یرســا بــا رقابــت فراملی، توانایی عرصه در توانا و فعال انقالبی هايوجود سوژه
در تغییــر جهانی، توانایی مسلط هايگفتمان ها وپادگفتمان سوي از شده ایجاد موانع غلبه بر
مخاطب. جامعه گفتمانی فضاي
تأثیر این عوامل در طول زمان دچــار کــاهش و بایست افزود که میزان این نکته را نیز می
-هاي اساســی خــود، نشــانههاي انقالبی که بتوانند ضمن حفظ نشانهشود. گفتمانافزایش می
بندي کننــد و خــود را روزآمــد ســازند ایــن هاي جدید را متناسب با نظام معنایی خود مفصل
یــا، همچنــان در عرصــه عنوان یــک گفتمــان انقالبــیِ پوتــوان را نیــز خواهنــد داشــت کــه بــه
هاي گفتمانی باقی بمانند.رقابت
هــاي نظــري و روشــی تحلیــل گفتمــانی بازتــاب آوردن زمینــهاین مقالــه بــه دنبــال فــراهم
تــوان گفــت انقــالب ها همچون انقالب اسالمی ایران بوده اســت. بــا ایــن وجــود مــیانقالب
یرســاران و در غیریــت بــا قــراري اجتمــاعی در ایــاســالمی ایــران نیــز بــا وقــوع بحــران و بــی
-گرفته و متناسب با نظام معنایی خود تصــویر خاصــی از محــیط ملــی و بــینشکل هاگفتمان
المللی را ترسیم کرده است. تحلیل گفتمانی بازتاب انقالب اسالمی ایران مســتلزم اســتخراج
بنــدي فصــلهایی که ایــن گفتمــان آنهــا را منظام معنایی این گفتمان و به عبارتی دیگر نشانه
65 94زمستان /33سال نهم/شماره
اي و باشــد. انقــالب اســالمی ایــران متــأثر از نظــام معنــایی خــود در ســطح منطقــهنمــوده مــی
المللــی کرده آنهــا را در عرصــه بــینهاي خاصی را مطرح نموده و سعیاي، اسطورهفرامنطقه
و دسترســی ها مورد شناسایی قــرار گرفتــه و قابلیــتبایست این اسطورهبازتاب دهد. لذا می
فراملی بررسی گردد. همچنین توانایی گفتمان انقالب اســالمی ایــران در سطح آن در اعتبار
شــمول جهــان یا و فراملّی خالی هاينشانه بنديمفصل و فراگیر ارزيهم هايتشکیل زنجیره
از نکاتی است که در تحلیل گفتمانی بازتــاب انقــالب ها گفتمان یرسا آن با رقابت و توانایی
بایست مورد توجه قرار گیرند.اسالمی ایران می
... تحلیل گفتمانی؛ روشی براي تحلیل 66
:مآخذ و منابع
ــــدا ( - ــــل، ت ــــا و انقالبدولت)،1389اســــکاچ پ ــــاي ه ه
تن،انتشارات سروش.،ترجمه مجید روئیناجتماعی
انقــالب هاي بازتاب جهانینظریه)، 1391برزگر، ابــراهیم ( - 3
، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)اسالمی ایران
ـــــــا ( - 4 ـــــــک، محمدرض ـــــــم و )، 1392تاجی پسامارکسیس
نشر علم.پسامارکسیسم،
ــینى - 5 ــیدحس ــدزاده، س ــی (محم ــی در )،1389عل ــالم سیاس اس
،دانشگاه مفید.ایران
)،نظریــه گفتمــان و تحلیــل 1383علــی (محمــدســید زاده،حســینى - 6
.28دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شماره،فصلنامه علوم سیاسیسیاسى،
هــاي انقــالب اســالمی بازتاب)، 1393خرمشاد، محمــدباقر ( - 7
، انتشارات سمت.ایران
)،تحلیل گفتمان بــه مثابــه نظریــه و 1383سیدعلی اصغر ( سلطانی، - 8
.28،دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شمارهفصلنامه علوم سیاسیروش ،
و مطالعـــات نظري،تطبیقـــی)، 1392گلدســـتون، جـــک ( - 9
ویراستار ، مترجم:محمدتقی دلفــروز، ها،تاریخی در باب انقالب
نشر کویر.
، هژمونی و استراتژي سوسیالیستی)، 1393(الکالئو وموف - 10
ترجمه محمد رضایی،نشر ثالث.
،ترجمــه علــی ایدئولوژي و پسا مارکسیســمالکالئو(بی تــا)، - 11
http://tarjomaan.com تدین راد،به نقل از:
،ترجمــه منصــور درباره امــر سیاســی)،1391، شــانتال (موف - 12
انصاري،نشر رخداد نو.
سوبژکتیویته انقالبــی در اندیشــه تا)، هاریسون، اولیور (بی - 13
و بادیو، برگردان: فریدون تیموري، به نقل ئو: الکالپسامارکسیستی
http://anthropology.ir/node/27198 از:
الملل،ترجمه مســعود )، انقالب و روابط بین1378هالیدي، فرد ( - 14
،ســال اول ،پــیش شــماره فصلنامه انقالب اســالمیاخوان کاظمی،
سوم.
)، نظریه گفتمان،ترجمــه ســیدعلی اصــغر 1377هوارث، دیوید ( - 15
.2،دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شماره فصلنامه علوم سیاسیسلطانی،
نظریــه و روش در )،1389یورگنسن، ماریان؛ فیلیپس، لوئیز ( - 16
مه هادي جلیلی،نشر نی.،ترجتحلیل گفتمان
17- Laclau, E., and Mouffe, C. (2001),
Hegemony and Socialist Strategy: Towards a
Radical Democratic Politics, 2nd Edition.
London: Verso.
18- Laclau, E. (1990), New Reflections on the
Revolution of Our Time. London: Verso.
19- Laclau, E. (2005), On Populist Reason.
London: Verso
20- Halliday, Fred,(1999), Revolution and
World Politics: The Rise and Fall of the Sixth
Great Power, London: Macmillan.
Laclau, E. (1996), Emancipations. London:
Verso.
