– 40 –

Համ լետ Լ. Պետ րո սյան պատ մա կան գի տու թյուն նե րի դոկ տոր,

պ րո ֆե սոր, ԵՊՀ Մշա կու թա բա նու թյան ամ բի ո նի վա րի չ

ԿՅԱՆ քԻ ՄԱտՅԱ Նը ՀԱՅ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

Գաղափարաբանություն և պատկերագրություն

Կյան քի մա տյա նի գա ղա փա րա բա նու թյու նը հայ մշա կույ թում սն վել և ձևա վոր վել է հիմ քում ու նե նա լով եր կու հիմ­նա րար աղ բյուր՝ հե թա նո սա–կան-ժո ղո վր դա կան պատ կե րա ցում­նե րը և քրիս տո նե ա կան ուս մուն քը: Սա կայն այս բա ժա նու մը զուտ մե թո դա բա նա կան է. հա ճախ հետ սա գույն դրսևո րում­նե րում հնա րա վոր չէ դրա նք տա րան ջա տել ի րա րից, և կա րող ենք վա վե րաց նել այդ եր կու սի հա մադ րու թյու նը:

Գ րի ա ռա ջին օ րի նակ նե րն ու նրա սր բա զան գոր ծա ռույ թի մա սին պատ–կե րա ցում­նե րն ա մե նայն հա վա նա կա նու թյա մբ Հայաս տան են թա փան ցել Մի–ջա գետ քից և Փո քր Ա սի այի ց՝ ի դե մս աք քա դա-շու մե րա կան, խու ռի ա կան և խե թա կան գրի, ի մա ստ նու թյան և ճա կա տագ րի աստ ված նե րի: Հե տա զո տող–նե րի կող մից վա ղուց են թադ րու թյուն է ար վել, թե ուրար տա կան աստ ված նե–րից մե կի՝ Խու տուի նի ի ա նու նը, հնա րա վոր է ծա գում է խու ռի ա կան Hutena կամ Hutellura ճա կա տագ րի աստ վա ծու թյան ա նու նի ց՝ կա զմ ված խու ռի ե րեն hute-գ րել բայո վ1: Ցա վոք, այս աստ վա ծու թյան պատ կե րագ րու թյու նը մ­նում է ան հայտ: Երկ րո րդ հնա րա վոր թեկ նա ծուն կա րող է լի նել, գլ խա վոր աստ ված Խալ դի ի կի նը կամ քրմու հին հա մար վող Ուա րու բաի նին: Նրա ի րա նա կան ան–վա նում­ն է Բագ մաշ տու, ո րը կա րե լի է թա րգ մա նել որ պես ի մաս տուն աստ–վա ծու հի2, և կա րող է հի մք տալ են թադ րե լու, թե նա կապ է ու նե ցել գրի և գր–չու թյան հետ, կրկ նօ րի նա կե լով աք քա դա-շու մե րա կան Նի սա բա-Նա բուի ն3: Այս են թադ րու թյունն ա վե լի հա վա նա կան է դառ նում, ե թե նկա տի ունե նա նք, որ Խալ դի ին երկր պա գե լու տե սա րան նե րում նա աջ ձեռ քում եր կար պո չով մի ուղ ղան կյուն իր է, ո րը հե տա զո տող նե րն ան վա նում են դրոշ կամ շտան–դա րտ (նկ. 1): Այս դրոշ կոչ վա ծը, ո րը տա փակ ուղղան կյուն մի տախ տակ է՝ եր բե մ­ն սրա ծայր վեր նա մա սով, հա մա րյա նույ նա կան է հայ քրիս տո նե ա կան քան դակ նե րում «ուսում­նա սեր ե րիտա սա րդ ների» պնա կի տի հետ (նկ. 5, 7): Նման շտան դա րտ ներ հան դի պում ենք և այլ քր մե րի ձեռ քե րին, ո րո նք դրա–նք պար զում կամ մա տու ցում են Խալ դի ին: Կա րող ենք են թադ րել, որ տվյալ

1 Հմա յա կյան Ս., Վա նի թա գա վո րու թյան պե տա կան կրո նը, Եր ևան, 1990, էջ 47-48:2 Ման րա մաս նե րը տե՛ս Հմա յա կյան Ս., Նշվ. ա շխ., էջ 39-40:3 Leick G. A Dictionary of Ancient Near Eastern Mythology, London and New York, 1991, p. 123-124.

ՀԱՄ ԼԵՏ Լ. ՊԵՏ ՐՈ ՍՅԱՆ

Համ լետ Լ. Պետ րո սյան

ԿՅԱՆ քԻ ՄԱտՅԱ Նը ՀԱՅ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

– 41 –

դեպ քում քր մու հի նե րն ու քր մե րը Խալ դի ի հա վա ստ ման են ներ կայաց նում մա րդ կա նց ցու ցակ նե րը, ո րո նց ճա կա տա գի րը պի տի ո րո շի գե րա գույն աստ–վա ծը: Նման վե րա կա նգն ման դեպ քում ան մի ջա կան կապ կա րող ենք տես–նել ու րար տա կան Ու րու բա նի-Բագ մաշ տուի և ի րա նա կա նից մինչք րիս տո նե–ա կան հայ կա կան պաշ տո նա կան դի ցա րան ան ցած Տի րի4 ու բուն հայ կա կան Գրող աստ վա ծու թյուն նե րի մի ջև5: Վեր ջի նիս գրող ա նու նը, դեռ մեր օ րե րում էլ կի րառ վող «Գ րո ղի տա րած», «Գ րո ղի ծո ցը գնաս» և նման ա նեծ քային բա նաձ ևե րը ցույց են տա լիս, որ ճա կա տագ րի աստ վա ծու թյան հիմ­նա կան սր բա զան գոր ծա ռույ թը հան գում է մա րդ կա նց ա նուն նե րը գրե լուն և դրա–նով իսկ նրա նց ճա կա տա գի րը ո րո շե լուն: Այ սի նքն՝ գրե լը հա վա սա րա զոր էր վճ ռի ի րա գո րծ մա նը: Այս պատ կե րա ցում­ն է ըն կած 15-19-րդ դդ. տա րած ված հմայիլ նե րի հիմ քում, ո րո նք ժո ղո վր դա կան մի ջա վայ րում կի րա րկ վում է ին քրիս տո նե ա կան սր բա զան մա տյան նե րին զու գա հեռ: Դրա նք նեղ և եր կար (2-ից մի նչև 30 մ) թղ թյա, հազ վա դեպ մա գա ղա թյա փա թույթ ներ են՝ զա նա–զան հմայա կան-ա նեծ քային տե քս տե րո վ6: Նույն սկզ բունքն է ըն կած և ա վան–դա կան կեն ցա ղում լայ նո րեն տա րած ված « թուղթ ու գիր» ա նե լու պրակ տի–կայի հիմ քում7:

Ք րիս տո նե ու թյու նը գրե րի՝ մա հն ար ձա նագ րե լու գոր ծա ռույ թին հա կադ–րեց գրե րի օգ նու թյա մբ մա հը հաղ թա հա րե լու սր բա զան գոր ծա ռույ թը: Քրիս–տո նե ա կան կա տա րա ծա բա նու թյան մեջ Կե նաց մա տյա նը հան դես է գա լիս որ պես յու րա քան չյուր հա վա տա ցյա լի գոր ծե րի ամ փո փում, ո րը Վեր ջին օ րե–րին ներ կայաց վե լու է Ար դար դա տաս տա նին. «Եվ տե սա մե ռել ներ, մեծ ու փո քր, ո րո նք կա նգ նել է ին գա հի ա ռաջ, և բաց ար վե ցին գր քե րը, բաց վեց նաև մի այլ գի րք՝ կյան քի գիր քը: Եվ մե ռել նե րը դատ վե ցին ըստ գր վա ծք նե–րի՝ ի րե նց գոր ծե րի հա մա ձայն: ...Եվ նա, ո րի ա նու նը կյան քի գր քում գր ված չգտան, գց վեց կրա կի մեջ» (Հայտն. 30, 12, 15): Եվ բնա կան է, որ սր բա զան այդ գոր ծա ռույ թը նախ և ա ռաջ ստա նձ նեց ձե ռա գիր մա տյա նը: Հայե րե նա–գիր ա ռա ջին հե ղի նակ նե րը, սր բի լու սապ սա կով ներ կայաց նե լով հայ գրե րի գյու տի հե ղի նակ Մես րոպ Մաշ տո ցի ողջ գոր ծու նե ու թյու նը, մի ա ժա մա նակ ընդ գծում են այն խոր, զուտ մա րդ կային հու սա հա տու թյու նը, որ պա տում է նրան, երբ ի վեր ջո հա մոզ վում է, որ գրե րի ստեղ ծու մը վեր է մահ կա նա ցուի ու ժե րից: Եվ այդ դա ռը հու սա հա տու թյան պա հին էլ, երբ Մաշ տո ցն ա պա–վի նում է մի այն ա ղոթ քին, տե ղի է ու նե նում հրաշ քը. «Եվ տես նում է ոչ թե

4 Տի րի մա սին ման րա մասն տե՛ս Ա լի շան Ղ., Հին հա ւատք կամ հե թա նո սա կան կրօնք Հայոց, Վե նե տիկ, Ս. Ղա զար, 1895, էջ 288-292:

5 Ա բե ղյան Մ., Հին հայոց հա վա տա լիք նե րը - Մ. Ա բե ղյան, Եր կեր, հ. Է, Եր ևան, 1975, էջ 49: Հա րու թյու նյան Ս., Հայ ա ռաս պե լա բա նու թյուն, Բեյ րութ, 2000, էջ 391-417:

6 Одабашян А., Народные верования армян: по материалам талисамнов 15-19 веков // Кавказский этнографический сборник, т. 6, М., 1976, с. 107-113.

7 Տե՛ս օ րի նակ, Լա լա յան Ե., Եր կեր, հ 2, Եր ևան, 1988, էջ 183-189, 439-441:

– 42 –

ՀԱՄ ԼԵՏ Լ. ՊԵՏ ՐՈ ՍՅԱՆ

Նկ. 1 Ու րար տա կան ըն ծայա կան բրոնզե թիթեղ Խալ դի ի և Ուա րու բաի նի ի պատ կերով, մ.թ.ա. 7-6-րդ դդ. (ըստ Հմայա կյան Ս., Վա նի թա գա վո–րու թյան պե տա կան կրոնը, աղ. 8):

Նկ. 2 Ձե ռա գիր գր քի հի շա տա կա րան, Կա մրջա–ձոր, գրիչ Ա վե տիս, 1176թ., Մա տե նա դա րան, Ձեռ. ՄՄ 5619, թե րթ 108ա (լու սան կա րը տրա–մադ րել է Կա րեն Մաթևո սյա նը):

Նկ. 3 Խճան կար հի շա տա կա րան, Ե րու սա ղեմ, 6-7-րդ դա րեր:

Նկ. 4 Հա վա տա ցյալ նե րին խո րհր դան շող խա–չե րը, նրանց ա նուն նե րով հան դե րձ, ե կե ղեցու պա տին, Սպի տա կա վոր Աստ վա ծա ծին վա նք, 13-14-րդ դա րեր:

Նկ. 10 Ե րի տա սարդ Օր պե լի մա սին պատ մող ար ձա նագ րու թյու նը, 1331թ.:

ԿՅԱՆ քԻ ՄԱտՅԱ Նը ՀԱՅ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

– 43 –

Նկ. 5 «Ու սում­նա սե րը» պնա կի տով և գր չա տու փով, Հա ցա ռատ, 16-17-րդ դա րեր:

Նկ. 7 Ե րի տա սար դը պնա կիտով, Պետևա նի խաչ քա րը, 1265թ.։

Նկ. 9 Տա պա նա քար, Ա րե նի, 1595թ.։

Նկ. 6 Պետ ևա նի խաչ քա րը, 1265թ.։

Նկ. 8 Տա պա նա քար, Բռ նակ ոթ, 1551թ.։

ՀԱՄ ԼԵտ Լ. ՊԵտ ՐՈ սՅԱՆ

– 44 –

ե րա զում և ոչ էլ արթուն, ոչ թե տե սի լք, այլ իր սր տի մեջ, իր հո գու աչ քով. Աջ ձեռ քի թա թը, ո րը գրում է քա րի վրա, ինչ պես ձյան վրա: Եվ այս ա մե նը ոչ թե եր ևու թա պես, այլ հան գա մա նո րեն հա վաք վում է նրա մեջ, ինչ պես մի ա մա նի մեջ»8: Այս պի սո վ՝ Աստ վա ծային խոս քը տա րա ծե լու հա մար նա խա–տես ված գրե րը ստե ղծ վում են Աստ վա ծային զո րու թյան ան մի ջա կան մաս–նակ ցու թյամբ՝ շեշ տե լով դրանց սկզ բուն քային սր բա զան բնույթն ու գոր ծառ–նու թյու նը: Իր ողջ բազ մա զա նու թյա մբ հան դե րձ, մի նչև 18-19-րդ դդ. հայոց գրե րը մ­նում է ին հիմ­նա կա նում որ պես սր բա զան հա ղոր դակ ցու թյան մի ջոց: Ա ռօ րյա, զուտ աշխար հիկ զբաղ մունքն ու գոր ծու նե ու թյու նը դիտ վում է ին որ–պես ոչ ար ժա նի նրան ցով նկա րա գր վե լու: Միջ նա դա րում ինք նու րույն երկ ստեղ ծող հե ղի նա կը պար տա վոր էր հիմ­նա վո րել, որ իր մտահ ղա ցում­ն ի րոք են թա կա է գրե րով վե րար տա դր վե լու: Գի րը սր բա զան էր և ա պա գային միտ–ված, այն ինչ գր վում հի մա ա նա րա ժեք է՝ ե թե ուղղ ված չէ վեր ջին օ րե րին: Հի շա տա կը այն հզոր մի ջո ցն էր, որն ի վի ճա կի է, մե րօ րյա եզ րով ա սած, տե–ղե կատ վու թյու նը հաս ցե ա տի րո ջը հաս ցել: Եվ հի շա տա կը փո խան ցե լու կա–տա րյալ մի ջո ցն էլ հե նց « կյան քի մա տյա նն» է, ո րի դե րում հան դես է գա լիս նախ և ա ռաջ գիր քը՝ « հի շե լով» բո լոր նրա նց, ով քեր մաս նակ ցել են իր ստե–ղծ մա նը: Ձե ռա գիր գի րքն ու ներ յու րօ րի նակ մի կեն սագ րա կան բա ժին, ո րը կոչ վում էր հի շա տա կա րան, ուր ար ձա նա գր վում է ին նրա ստե ղծ ման հան գա–մա նք նե րը, պատ վի րա տու նե րի, գրիչ նե րի և նկա րիչ նե րի ա նուն ները, գր քի հե տա գա կյան քը (նկ. 2): Հի շա տա կա րան ը նախ և ա ռաջ ուղղ ված էր վեր ջին ժա մա նակ նե րին, երբ Աստ ծո ա ռաջ պի տի բաց վեն գր քե րը և ներ կայաց վեն մա րդ կային գոր ծե րը (հմմտ. Դա նի էլ, Է, 9, 10։ Յայտն., Ի, 11-15): Սա կայն, հի–շա տա կա րան նե րում գրիչ նե րն ի րե նց ան վա նում են թե րա վա րժ, ծույլ, սու տա–նուն, տգետ ևն: Ծայ րա հեղ այս հա մես տու թյունն ան շուշտ կապ չու ներ ոչ ար–հես տա վար ժու թյան և ոչ էլ գրի չի հա սա րա կա կան դիր քի հետ: Գրի չն ի րեն ստո րա դա սում է ոչ թե ար հես տա կից նե րին և մա րդ կա նց ընդ հան րա պես, այլ իր ստեղ ծա ծին, այն հա մա րե լով ի րե նից դուրս գտն վող Աստ վա ծային խո սք և « կյան քի մա տյան»: Նրան տան ջում է կաս կա ծը, թե արդյոք ի վի ճա կի՞ է ին-քը կա տա րե լա պես վե րար տադ րելու ինք նին կա տա րյա լը և ար ժա նի՞ է հիշ վե–լու « կյան քի մա տյա նում»: Տա տա նում­նե րը հույ սի և վա խի մի ջև՝ հույս, որ Աստ–ված բա րե գութ է, բայց և վախ, որ Աստ ված ար դա րա դատ է, միջ նա դա րյան մտա ծո ղի հիմ­նա կան ապ րում­նե րից են: Ու « Կյան քի մա տյա նը» դառ նում է ա մե նաար դի ա կան մե տա ֆո րան: «Եվ ան վա նս գի րը կե նաց մա տյա նից ջնջ–ված է, և ե րա նու թյան փո խա րեն կշ տա մա բա նք է այն տեղ գր ված»,- ա սում է 11-րդ դա րի հան րա հայտ պոետ Գրի գոր Նա րե կա ցի ն9:

8 Մով սի սի Խո րե նաց ւոյ Պատ մու թիւն Հայոց, Տփ ղիս, 1913, էջ 327, հմմտ. Կո րյուն, Վարք Մաշ տո ցի, Եր ևան, 1941, էջ 48-49:

9 Գրի գոր Նա րե կա ցի, Մա տե ան ող բեր գու թե ան, Եր ևան, 1985, էջ 333։

ԿՅԱՆ քԻ ՄԱտՅԱ Նը ՀԱՅ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

– 45 –

Գիր քը կեն դա նի է, հո գի ու նե ցող: Նա գեր վում է, բա նտ է նետ վում, փր կա–գն վում, ինչ պես մար դը: 1041թ. ի հի շա տա կա րա նի հա մա ձայն. «Ես՝ Սար գիս, գտա այս գիր քը ար քու նա կան գան ձա տա նը՝ մի ան կյու նում ըն կած: Ա ռա նց այ–ցե լու թա վալ վում էր հա տա կին ինչ պես մա հա մե րձ և գրե թե լուռ լա լիս էր... Նա ըն կեր նե րից զատ ված կա րոտ էր մ­նա ցել դե պի ի րեն պար զած ձեռ քե րի, և ես նրան ինձ հետ տա րա՝ ա զա տե լով այդ բան տից»10: Նույ նի սկ ար քու նա կան գան ձա տու նը չօգ տա գո րծ վող գր քի հա մար բա նտ է:

Հի շա տա կա րա նի դեր էր խա ղում ոչ մի այն գիր քը, այլ նաև ցան կա ցած սրբազ նաց ված կա ռույց և իր, ո րի վրա կա րե լի էր թող նել ան վան գի րը. խճանկար (6-7-րդ դդ. ե րու սա ղե մյան մի շա րք խճանկար հայե րեն հի շա տա–կագ րեր հե նց այդ պես էլ կոչ վում են՝ հի շա տա կա րան, (նկ 3), տա ճար (նկ. 4), խաչ քար, տա պա նա քար, հոգ ևոր կե նտ րոն նե րին նվի րա բեր վող կա րա սի, ծի սա կան ի րեր, հա գուստ և զար դեր: Թե ինչ պես պի տի հայտն վեն մա րդ–կանց գոր ծե րն Աստ ծո առջև, հե տա քր քիր տվյալ ներ կա րե լի է քա ղել ժո ղո–վր դա կան բա նա հյու սու թյու նի ց։ Ըստ հայ ա վան դա կան պատ կե րա ցում­նե րի՝ մա րդ կային գոր ծու նե ու թյա նն այս կյան քում ու շի-ուշով հետ ևում են աստ–վա ծային զգո նու թյու նը մա րմ­նա վո րող հրեշ տակ նե րը, ո րո նք լրաց նում են Ար դար դա տաս տա նին ներ կայաց վե լիք մա տյան նե րը։ Յու րա քան չյուր մար–դու հետևում է եր կու հրեշ տակ , ո րոն ցից բա րին կյան քի մա տյա նում գրան–ցում է մար դու բա րի գոր ծե րը, իսկ չա րը՝ մահ վան մա տյա նում չար գոր ծե րը11: Բայց կյան քի մա տյա նը կա րող է լրաց նել նաև ին քը՝ հա վա տա ցյա լը, նրա մեր ձա վոր նե րն ու հա րա զատ նե րը՝ ար ձա նագ րե լով բա րի գոր ծե րը, ան վան գի րը և պատ կերը։ Ըստ է ու թյան, միջ նա դա րում լայն տա րա ծում գտած հա րթ ուղ ղան կյուն խաչ քա րե րն ու տա պա նա քա րե րը, ի րեն ցից ներ կայաց նում է ին կյան քի մա տյա նի է ջեր, որ տեղ գր ված էր հան գու ցյա լի ա նու նը, եր բե մ­ն էլ՝ ուր վագ ծով «ն կար ված» էր նրա պատ կե րը, զբաղ մուն քը մատ նան շող ի րե րը և այլն: Միջ նա դա րյան և նույ նի սկ ոչ վաղ ան ցյա լի հայ ա վան դա կան աշ խար–հըն կալ ման հա մա կար գում ա նունն ան ջատ ված չէր ան հա տի ց։ Ա նու նը ոչ մի–այն ա ռա նձ նաց նում էր կրո ղին ու րիշ նե րից, այլև նրան տա լիս էր ո րո շա կի բնու թա գիր և կեր պա վո րում։ Նա խա րա րա կան տոհ մե րում ան վան կրկ նում­ն ի զո րու էր ա պա հո վել իշ խա նու թյան օ րի նա կան փո խան ցու մը: Մով սես Խո–րե նա ցին նման ան վա նա կո չու թյունն ան վա նում է « հույ սով ան վա նում». թո–ռա նը պա պի ա նու նը դնե լով, հույս է ին տա ծում, որ նա կկրկ նի պա պի ճա կա–տա գի րը 12։ Ծա նր ժա մա նակ նե րում Դեղ, Խո ցա դեղ, Սի րա դեղ, Հա զար դեղ, Մխի թար, Շա քար, Լույս և նման ա նուն նե րը պի տի հա ման ման կեր պա վո րում և գոր ծու նե ու թյուն ա պա հո վե ին դրա նք կրող նե րի հա մա ր։ Կար ծում է ին, որ

10 Հայե րեն ձե ռագ րե րի հի շա տա կա րան ներ (Ե-ԺԲ դդ.) /աշ խա տա սի րու թյամբ Ա.Մ. Մաթևոսյա նի, Եր ևան, 1988, էջ 87:

11 Տե՛ս, օ րի նակ, Ա բե ղյան Մ., Հայ ժո ղովր դա կան հա վատ քը, էջ 21-22 ։12 Խո րե նա ցի, էջ 69, 187։

ՀԱՄ ԼԵտ Լ. ՊԵտ ՐՈ սՅԱՆ

– 46 –

ան վա մբ կա րե լի էր կան խել ան գամ մա հը (հ մմտ. ոչ վաղ ան ցյա լում մահ մե–դա կան ա նուն նե րի օգ տա գոր ծու մը հայ ըն տա նիք նե րում, ուր նո րա ծին նե րը մեռ նում է ին)։ Այն պես որ, տա պա նա քա րի կամ խաչ քա րի վրա ա նու նը գրեթե հա վա սա ր էր այն կրո ղի ն։ Ե թե ինչ-որ պա ճա ռով հա րկ էր ար ձա նագ րու թյու–նը հա մա ռո տել, ա պա թո ղն վում էր ան վան գի րը։ Ուս տի հաս կա նա լի է ա նու–նը փո րագ րե լու ձգ տու մը։ Հաս կա նա լի է և այն տագ նա պը, որ ապ րում է ին կր թյալ նե րն ա նու նը ջն ջե լու սպառ նա լի քը պատ կե րաց նե լիս. «Ա ղա չում եմ մի գոր ծեք այդ մեծ չա րի քը: Ե թե որ ևէ մե կն ար ժա նի է գր վե լու, թող գրի իր ա նու նը մի այլ տեղ, այլ ոչ թե ե ղած ա նու նը կամ գի րը ջն ջի: Եվ ով հա նդգ նի ջն ջե լ՝ թող ին քը ջնջ վի կե նաց գր քից, ով էլ որ լի նի»13 « Ձե ռքս կգ նա ու հող կդառ նա, գի րս կմ­նա հի շա տա կող» - այս պես է բնո րո շել գրի զո րու թյու նը միջ–նա դա րյան գրի չը14։ Հի շա տա կը վե րա ցա րկ ված, սեն տի մեն տալ ե րա նգ նե րով հաս կա ցու թյուն չէ, ինչ պես այն հա ճախ ըն կալ վում է մեր օ րե րում։ Այն ու նի «սր բազ նաց ված» գոր ծա ռույթ, դրա տակ հաս կաց վում է ան ցա ծի հա մա րյա լի ա կա տար վե րա կա նգ նու մը։ Ան ցա ծի լի ա կա տար վե րա կա նգ նում՝ հա տուկ ծե սե րի և ա րա րո ղու թյուն նե րի ժա մա նակ, բայց հատ կա պես վեր ջին օ րե րին: Այս ա մե նն այն աշ խար հըն կա լում­ն ու հե նքն էր, ո րի պայ ման նե րում ստե ղծ–վում էր « կե նաց մա տյա նը»։ Պա տա հա կան չէ, որ ո րոշ ար ձա նագ րու թյուն ներ ուղ ղա կի նման վում են կեն սըն թա ցի մա սին յու րօ րի նակ հաշ վետ վու թյան, ա հա դրան ցից մեկը, փո րա գր ված 1229թ. «Ես Ու մե կս շի նե ցի մա տուռս և կա–նգ նեց րի խա չս և հաս տա տե ցի բե մս, և ջուր բե րե ցի իմ ար դար վաս տա կով ի հի շա տակ իմ հոր Մխի թա րին, ո րին (նաև) Պապ են կո չում, և իմ կնոջ Խա վու–թի ոն, ո րին (նաև) Տի րա մայր են կո չում»15: Հա տուկ ու շադ րու թյան է ար ժա նի կրկ նա նուն նե րի կամ մա կա նուն նե րի հի շա տա կու մը։ Նույ նը տես նում ենք և Կո շիկ ա նա պա տի 1273թ. մի խաչ քա րի վրա. «Ես Վար դան կա նգ նե ցի խա չս իմ հո գու փր կու թյան հա մար: Իմ մա կա նու նը Շեկ է: Ով քեր երկր պա գե ք՝ հիշե–ցեք»16: Ան վան ճշ տու թյան հան դեպ նման սր տացավ վերաբեր մունքը, մեկ ուրի շի ան վան հետ շփո թե լու վա խը ար տա հայ տու թյունն է շատ ա վե լի խոր–քային վա խի. չլի նի հան կա րծ Ար դար դա տաս տա նի օ րե րին շփոթ վեն ան ձն ու գոր ծը ։

Սկ սած մոտ 12-րդ դա րից՝ գրե րի հի շա տակ մա նը զու գա հեռ սկս վում է կար ևոր վել և պատ կե րը: Ա վե տա րա նային զա նա զան տե սա րան նե րում,

13 Սիւր մե լե ան Ա., Մայր ցու ցակ հայե րեն ձե ռագ րաց Ե րու սա ղէ մի սր բոյ Յա կո բե անց վան քի, Վե նե տիկ, 1948, էջ 334։

14 Աբ րա հա մյան Ա., Հայոց գիր և գր չու թյուն, Եր ևան, 1973, էջ 311։15 Շա հի նյան Ա., Հա յաս տա նի միջ նա դա րյան կո թո ղային հու շար ձան նե րը. 9-13-րդ դա րե րի

խաչ քա րե րը, Եր ևան, 1984, էջ 53-54։16 Դի վան հայ վի մագ րու թյան, պր. 5, Ար ցախ/ կազ մեց Ս. Բար խու դա րյա նը, Եր ևան, 1981, էջ

30։ Նույն գե րեզ մա նո ցում կա 1299թ. մի այլ խաչ քար, որ տեղ հի շա տակ վում է Վարդան ա նու նով մի այլ ան ձնա վո րու թյուն, Ա նդ, էջ 26։

ԿՅԱՆ քԻ ՄԱտՅԱ Նը ՀԱՅ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

– 47 –

խաչ քա րային պատ կե րա քան դա կում տես նում ենք սո վո րա կան մահ կա նա ցու–նե րի, ո րո նք ար դեն ի րե նք են ան ձա մբ միջ նոր դում ի րե նց փր կու թյան հա մար:

Մի նչև վեր ջին տա րի նե րը հա մա րյա ու շադ րու թյուն չէր դա րձ վում խաչ քա–րային և տա պա նա քա րային բազ մա թիվ քան դակ նե րին, որ տեղ « Կյան քի մա–տյա նի» պատ կե րագ րու թյու նը ներ կայաց ված է հայտ նի բազ մա զա նու թյա մբ: Եվ մե նք նպա տակ ու նե նք մի քիչ ա վե լի ման րա մա սն կա նգ նել հե նց դրա նց քն նու թյան վրա, քա նի որ դրա նք, ի դե մս ուսում­նա ռու թյան թե մայի և ու սում–նա սե րի կեր պա րի, ներ կայաց նում են եր ևույ թի ա վե լի ծա վա լուն դրս ևո րում–նե րը հայ մշա կույ թում և, ի մաս նա վո րի, ժո ղվր դա կան մի ջա վայ րում: Ցա վոք, եր կար տա րի ներ «ու սում­նա սե րի» կեր պա րը ցու ցող պնա կի տը հե տա զո տող–նե րը համ րաել են « հայե լի», գրա չա տուփ-թա նա քա մա նը՝ «ե րկ փող սրի նգ» կեր պա րն էլ՝ կին, որն էլ ստ վե րել է այս կար ևո րա գույն թե մա ն17: «Ու սում­նա սե–րի» կեր պա րը, ինչ պես այս հո րին վա ծք նե րի կե նտ րո նա կան այլ կեր պար նե ր՝ ի դե ա լա կա նաց ված է, նա պատ կեր վում է ոչ թե այն պես, ին չպես կար՝ այլ ինչ–պի սին որ պի տի՛ լի նե ր18: «Ու սում­նա սե րը» ման կա հա սակ տղայի տես քով է, ու նի եր կար հյուս քեր կամ ծա մեր, մի ձեռ քում պա հում է պնա կի տը, ո րի վրա եր բե մ­ն գրու թյուն ներ են լի նում փո րա գր ված (նկ. 5)։ Թա նա քա ման-գր չա տու–փը պատ կեր վում է կամ ձեռ քին բռ նած կամ գո տուց կախ ված կա մ՝ ա ռան ձին, եր բե մ­ն էլ՝ գոր ծա ծու թյան մե ջ։ Ե զա կի դեպ քե րում, որ պես «ու սում­նա սե րին» բնու թագ րող է հան դես գա լիս և գիր քը19:

Ու սում­նա սե րի ա մե նա վաղ քան դակ նե րից մե կը մեզ հա ջող վել է ա ռանձ–նաց նել Քա նա քե ռում 1265թ. Պետ ևա նի կող մից կա նգ նեց րած հայտ նի որմ–նա փակ խաչ քա րի հո րին ված քում, ուր քի վին պատ կեր ված են Պետ ևա նը և նրա ա վագ որ դին: Խաչ քա րի զար դա գո տւ վրա պատ կեր ված է ևս եր կու կեր պար , ո րո նք հա գուստ նե րով և զար դա րան քով չեն տար բեր վում քի վի կեր պար նե րից` ու րե մ­ն նույն պես տղա մար դիկ են: Կե նտ րո նա կան խա չից աջ գտն վող կեր պա րը ձախ ձեռ քով բռ նել է եր կա րա պոչ քա ռան կյուն մի տախ–տակ, ո րի վրա գր ված է. «Ա միր պէք, Մխի թար»: Այս պի սով, ակն հայտ է, որ ար ձա նագ րա կիր ի րը պնա կիտ է: Քա նի որ խաչ քա րի ար ձա նագ րու թյու նը նշում է, որ Պետ ևա նն ու նե ցել ու րիշ որ դի ներ էլ, ա վե լի քան հա վա նա կան է, որ այս տեղ ներ կայաց ված է Պետ ևա նի որ դի նե րից մե կը: Ձա խա կող մյան կեր պա րը ձախ ձեռ քով բռ նել է սա փո րը, ա ջո վ՝ փո ղա ձև գա վա թը։ Այս կե-րպ, սո վո րա բար, պատ կեր վում է ծա ռա-մա տռ վա կը, ո րի դե րում եր բե մ­ն կա–րող են հան դես գալ և ըն տա նի քի կրտ սեր տղա նե րը։ Կա րե լի է ամ փո փել,

17 Բար խու դա րյան Ս., Կա րա խա նա յան Գ., Հայ կա կան գե րեզ մա նա կան հու շար ձան նե րը և նրանց քան դակ նե րը - ՊԲՀ, 1959, թիվ 4, էջ 195-210:

18 Ման րա մասն տե՛ս Պետ րո սյան Հ., Բռ նա կո թի հայտ նի տա պա նա քա րի հո րին ված քի մեկ–նու թյան շուրջ // Հան դէս ամ սօ րե այ, 2000, էջ 429-456։

19 Պետ րո սյան Հ., « Մա նու կի» կեր պա րը ուշ միջ նա դա րյան հայ տա պա նա քա րային քան դա–կում // Թուխ մա նուկ, Եր ևան, 2001, էջ 68-84:

ՀԱՄ ԼԵտ Լ. ՊԵտ ՐՈ սՅԱՆ

– 48 –

որ պատ կե րա քան դակ նե րը ներ կայաց նում են Պետ ևա նին և նրա ե րեք որ դի–նե րի ն՝ ընդ ո րում, որ դի նե րից մե կը ներ կայաց ված է ու սում­նա սե րի կեր պա–րով, իսկ մյու սը` մա տռ վա կի20:

Մեր թե մայի տե սա կե տից ու շադ րու թյան է ար ժա նի 1551թ. Բռ նա կո թից մի տա պա նա քար, ո րի հո րին ված քի հիմ­նա կան լեյտ մո տի վը մահ վան և կյան քի հա կադ րու թյունն է (նկ. 4): Դա տե լով տա պա նա քա րի ար ձա նագ րու թյու նից, այդ հո րին ված քի հիմ­նա կան հե րո սը մե լիք Միր ջա նն է, ո րը պատ կեր ված է որ պես ըն տա նի քի գլ խա վոր: Մա հն այս հո րին ված քում խո րհր դա նշ ված է գե–րեզ մա նա փո սի մեջ պառ կած մի հան գու ցյա լով, ո րը եր կու ձեռ քե րով կառ չել է մե լիք Միր ջա նի ոտ քե րից, իսկ կյան քը ներ կայաց ված է մե լիք Միր ջա նի ըն տա–նի քո վ՝ ի դե մս նրա, կնոջ և որ դու: Ա մու սին նե րը մի ձեռ քով բռ նել են խա չը, Միր ջա նը մյուս ձեռ քով մա տռ վա կից վե րց նում է գի նու թա սը, կող քը սե ղան-սի նի նե րի մեջ դր ված են խո րո վա ծն ու այլ ու տե լիք ներ: Սա քրիս տո նե ա կան ու ժո ղո վր դա կան պատ կե րա ցում­նե րի մի ե զա կի հա մադ րու թյուն է, երբ խա չին ու խն ջույ քին տր վում է փր կա գոր ծա կան նույն զո րու թյու նը: Ման չու կը հա գել է մի նչև ծնկ նե րը հաս նող չու խա, որն ընդ գծ վում է գո տի ով: Նրա գլու խը հար դա–րում է գա գա թից ել նող և դե պի ձախ թեք վող փար թամ մա զա փուն ջը: Վզին ու նի պա րզ մա նյակ: Ման չու կը հա զիվ հաս նում է մոր գոտ կա տե ղին և եր կու ձեռ քով կառ չել է մոր շո րի քղա նց քից. այս հան գա մա նք նե րը թույլ են տա լիս են–թադ րել ե րե խայի բա վա կա նին կրտ սեր տա րի քը: Մոր և հոր ա րան քում պատ–կեր ված գր չա տուփ-թա նա քա մա նը խո րհր դան շում է այն հե ռան կա րը, որն սպա սում էր մա նու կին: Ա րե նի ից ծա գող տա պա նա քա րային մի հո րին վածքն ար դեն ներ կայաց նում է գրե լու բուն գոր ծըն թա ցը։ Այս տեղ քան դակ ված է ե րեք ֆի գուր , բո լո րն էլ նս տած, ո րը ցու ցում է, որ նրա նք ներ կայաց ված են շեն քի ներ սում։ Ֆի գուր նե րից ա ռա ջի նը մի ձեռ քով բռ նել է գր չա տու փը̀ նրան մի ա ցած թա նա քա մա նով և թե րևս թուղթ կտ րե լու դա նա կով հան դե րձ, իսկ մյուս ձեռ քով` գրի չը, ո րի ծայրն ի ջեց ված է պնա կի տի վրա: Երկ րո րդ ֆի գուրն ա ջով բռ նել է ար դեն գր ված կամ նկա րա զա րդ ված թեր թը, ձա խը պար զել է դե պի գա վա թը, ո րը նրան է մեկ նել եր րո րդ ֆի գու րը՝ բե ղա վոր մե կը՝ դա տե–լով դե րա կա տա րու մի ց՝ ծա ռան կամ մա տռ վա կը, ո րը ձա խով բռ նել է գի նու սա փո րը: Զգես տա վոր ման և հար դա րան քի ա ռու մով երկ րո րդ ֆի գու րը լրիվ նույ նա կան է ա ռա ջի նին, ըստ որի՝ ներ կայաց ված է նույն հե րո սն իր եր կու «զ բաղ մունք նե րով»̀ ու սում և խն ջույք: Օրի նակ նե րը կա րե լի է բազ մա պատ–կել, սա կայն ակնհայտ է, որ պնա կի տով, գր չա ձո ղով, գրիչ-թա նա քա մա նով (եր բե մ­ն էլ գր քով) որ պես կա նոն պատ կեր վում են ման կա հա սակ հան գու ցյալ–նե րը: Ի նչ պես տես նում ենք, ման կա հա սակ հե րոս նե րը մեծ թիվ են կազ մում հատ կա պես 15-18-րդ դդ. տա պա նա քա րային քան դա կում: Այս կեր պա րը շատ ման րա մաս նո րեն կա րե լի է վե րա կա նգ նել ի մաս նա վո րի Գե ղար քու նի քի

20 Ման րա մասն տե՛ս Պետ րո սյան Հ. Խաչ քար. ծա գու մը, գոր ծա ռույ թը, պատ կե րագ րու թյու–նը, ի մաս տա բա նու թյու նը, Եր ևան, Փրին թին ֆո, էջ 307-309:

ԿՅԱՆ քԻ ՄԱտՅԱ Նը ՀԱՅ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

– 49 –

տա պա նա քա րային քան դակ նե րի օգ նու թյա մբ, ուր փո քր չա փի տա պա նա քա–րե րի զգա լի մա սը ներ կայա նում է մեկ, եր կու, իսկ ե զա կի դեպ քում` նաև ե րեք հյուսք ու նե ցող « հե րոս նե րով»:

Այս պի սով, կա րե լի է հա վաս տել, որ տա պա նա քա րային քան դա կի ի դե ա–լա կան հե րոս նե րից մե կն էլ ու սում­նա սե րն է` զին ված գր չու թյան պա րա գա–նե րով ու գր չու թյա մբ պա րա պե լիս, ինչն էլ իր հեր թին հի մք է տա լիս եզ րա–կաց նե լու, որ խոս քը հե նց գրել-կար դալ սո վո րե լու մա սին է, այլ ոչ՝ ձե ռա գիր ար տագ րե լու կամ գր չու թյա մբ զբաղ վե լու: Բնու նի սի 1331թ. որմ­նա փակ խաչ–քա րի ար ձա նագ րու թյու նը տա լիս է նման « հե րո սի» խոս քային նկա րա գի րը. «(Ով) երկր պա գող ներ Աստ վա ծըն կալ սուրբ խա չիս, մե նք̀ Մար տի րո սս և Վա–նե նիս, խնդ րում ենք ձե զ՝ հի շել մեր ա նու շա տես, ա րե գակ նան ման և ծա ղ կա–տե սիլ զա վա կին` Օր պե լին, որն այն քան էր լցված աստ վա ծային շնոր հով, որ կես տա րում հայոց գի րը և մեկ ամ սում մոն ղո լա կա նը սո վո րեց, որ ի րեն տես–նող նե րին զար մաց նում էր, բո լո րին դառ նում սի րե լի և պի տա նի` թե՛ պա րոն–նե րին և թե՛ շի նա կան նե րին...»։ Թ վում է ար ձա նագ րու թյունն այս դեպ քում ա վե լին է ա սում, քան՝ տա պա նա քա րի քան դա կը. թե՛ պա րո նի և թե՛ շի նա կա–նի (և ողջ հայ հան րույ թի) հա մար ու սու մա նա ռու թյու նը ի դե ա լա կան կեն սա–ձև է, իսկ ու սում­նա սե րը̀ ի դե ա լա կան մա րդ։ Այս պի սով, « Կյան քի մա տյա նը» գրի և գրա սե րի կեր պա րի կար ևո րու մով հայ միջ նա դա րյան աշ խար հըն կալ–ման մի կար ևոր հա մա լիր էր և գոր ծուն մե խա նի զմ, ո րը հնա րա վո րու թյուն էր տա լիս հա ղոր դա կց վել, հա ճախ էլ հրա պա րա կային կեր պով, սր բա զան ո լոր տի հետ, հու սալ վաղ վա օր վան և դրա նով իսկ պահ պա նել ինք նու թյու–նը: Այս հա մա րյա մո ռաց ված հա մա լի րի վե րա կա նգ նում­ն ու թան գա րա նային ցու ցադ րու թյուն նե րում դրա ներ կայա ցում­ն ու հա մադ րու մը ժա մա նա կա կից մի ջոց նե րի հետ կար ծում եմ նոր լի քցք կհա ղոր դի մշա կու թային ժա ռան գու–թյա նն հան դեպ հե տա քրք րու թյա նը: Հայաս տա նը հա ճախ են ան վա նում թան–գա րան բաց երկն քի տակ: Ինչ պես տե սա նք հրա պա րա կային գրա վոր հա ղոր–դակ ցու թյան հա րյու րա վոր հու շար ձան ներ այ սօր էլ շա րու նա կում են մ­նալ բաց երկն քի տակ՝ որ պես կա նոն մո ռաց ված ու ան մխի թար: Կար ծում եմ, Հայաս տա նն այ սօր կա րիք ու նի ոչ թե շա րու նա կե լու այդ նմուշ նե րը տե ղա–փո խե լ գոր ծող թան գա րան նե րի սրահ ներ կամ նրա նց կից բա ցօ թյա տա րա–ծք ներ, այլ նա խա ձեռ նել մշա կու թային ժա ռան գու թյա նն ուղղ ված մի քա ղա–քա կա նու թյուն, ո րի նպա տա կը կլի նի բա ցօ թյա բազ մա թիվ թան գա րան նե րի ստեղ ծու մը՝ ան հա մե մատ փո քր ծախ սե րի մի ջո ցով բա րե կար գել ճա նա պա րհ–նե րն ու հու շար ձան նե րի տա րա ծք նե րը, տե ղադ րել ան հրա ժե շտ ցուցա նակ–ներ, կազ մել եր թու ղի ներ, դրա նց տալ թան գա րա նի կար գա վի ճա կ՝ այ սի նքն վերա կա նգ նել գրա վոր բաց, հրա պա րա կային հա ղոր դակ ցու թյան եր բեմ­նի միջա վայ րը: Նման քա ղա քա կա նու թյու նը կա րող է դառ նալ մշա կու թային ժա–ռան գու թյան հան րա հռ չակ ման, զբո սա շր ջային և հատ կա պես հա մայն քային մշա կու թային զար գաց ման գոր ծուն բա ղադ րիչ:

– 50 –

PETROSYAN HAMlETTHE BOOk OF lIFE IN ARMENIAN CHRISTIAN CUlTURE

PetROsYAN Hamlet, Doctor of History, Head of Department of Cultural Studies,Yerevan State University

THE BOOk OF lIFE IN ARMENIAN CHRISTIAN CUlTURE: IDEOlOGY AND ICONOGRAPHY

Summary

Ancient sources talk about a pre-Christian Armenian god named Grogh (writer) and his Middle Eastern prototypes that had mystic powers of predicting death through the writing. The holy function of the writing in Christianity follows and contrasts to this - being mentioned by the writing means to be saved. This is the basis of the holy function of the writing, the perception of memory in the middle ages, the confessional and ideological manifestations of the Book of life.

The analysis of the rich iconographical materials and written sources that have survived enable us to present in details the diverse themes and characters of the Book of life: different types of compilation of the Book of life, the image of the student and the theme of education, colophon, inscriptions, and items with names, the book, the paper, slate, writing implements. The main conclusion is that the writing in Armenian culture had a public and holy function, and the contemporary museums can largely use this almost forgotten cultural format.