Ն Վ Ի Ր Ա Գ Ո Ր Ծ Մ Ա Ն ԲՆԱԿԱԶՄԱԿԱՆ Ց Ո Ւ Ց Ի Չ Ն Ե Ր Ր Հ Ա Յ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ Հ Ե Ք Ի Ա Թ Ն Ե Ր Ո Ւ Մ

Թ Ա Մ Ա Ր Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Յ Ա Ն

Հայ ժողովրդական Հեքիաթներում բազմաթիվ տեղեկություններ կան

թանկարժեք մետաղների, քարերի, Հանքանյութերի, թալի и մ ան-Հմ այ իլն ե-

րի ղգլիյիչ֊Հմայական Հատկությունների մասին1'. Թանկարժեք քարերր

ծառայում են նաև իրրև. էէիս ա պա չտ ա մ ո ւնքայ ին Հաղորդության արտա֊

Հաքտություններ՜ Լւ խորՀրդանչում են ազգագրական և բանաՀյուսական

միջավայրին բնորոշ ամուսնական եիսաչարի այն փորձ ությունն երր, ո ֊

րոնք առ.նչվում են օրգանական ծագմամբ ցուցիչների մարգարիտ, սա-

դափ (գաղտակուր), մարկան (բուստ, կորալ) Հմ այ ա կան֊սլա չտ սլան ա կան

Հատկությունների Հետ'

Թագավորի որդուն մոլորեցնելու, նրա ընտրյալին սլատուՀասելոլ և

«Հուրի֊փերու» տեղր դավադրաբար նվաճելու Հայտնի դիսլաչարր որոչ

Հեքիաթներում Հանգուցալոլծվոլմ Է մարդարտի վերոՀիչյալ գործառույ-

թով'• «Շարի մարգարիտ» (Տոլրուբերան-Հարք) Հեքիաթոլ մ ՛ , /7Հ/Հ7 Վաиւդու-

րական-Վան ա զգա գր ա կան շրջանում գրաո-ված «Մ արգարիտ շար»4 Լլ

«Մարգրտաչար»5 Հեքիաթների տարբերակն Է, «բոշի գյաճկեն» (թափա-

ռական գնչուՀին) մոտալուտ վտանգր կանխելու, նսլատակով Հրաժարվում

Է մարգարտաշար շ ա սլկից Լւ իր զ ո Հին սլարտագրում ան Հ ա սլա ղ Հեռ. անալ.

«Մի չարա, մի չարա, ես էխագնիմ» Ւսկ մարգարիտների զորությամբ

1 ԱրԷստ"տելԷ ե նրա աշակերտ Թեոփրաստի (մ. թ. ա. 327-287 թթ.), Հիսլո կրատի (մ. թ. ա. 460-377 թ թ ) , Պլինիոս Ավագի (23-79 թթ.), Ավիցեննայի (980-1037 թ թ ) , Պարացելսի (1493-1541 թթ.), Աբու ՌայՀան Բիրոլնոլ ( X I դ . ) , Մխիթար Հերացոլ (XII գ.), Ամիրգովլաթ Ամա սիացու (XV դ.), Աո-աքել Ղ՝ա վրի ժե ց ո լ (XVII գ.) և. այլոց աշխատություններում սլա է ֊ սլանվել են Հանձնարարականներ մետաղների ու քարերի մոգական ուժի և գրանցից սլատրաստված նյութերի դարմանող Հատկությունների վերաբերյալ՛. Հինավուրց սլավոնա-կան բժշկարանն երր, տիբեթյան բժշկության «Բան դուր յա օբնո», «Զժու Շի» աշխատ ո ւ ֊ թյուններր, «Սու. Ջ,ոկ» բուժման մեթոգներլչ Լւս վկայում են, որ բնական քարերր, Հանքա-նյութերն ու մետաղներն իրենց մե£ խտացնում են տիեղերքի խորՀրդավոր, առեղծվա-ծային ուժերր, օժտված են է ա ր ոգիներին Հեռվացնելու, զանազան Հիվանդություններ բու-ժելու, երջանկություն Լւ բարեկեցություն սլարգԼւելու ունակությամբ՛. Այգ մասին

մանրամասն տես К. П. П а т к а н я н. Драгоценные камни, их названия и свойства по понятиям армян в XVII веке. Ереван, 1979, с. 54-57; Ա. Ա ի ւ ր -

մ ե ա ն. Պատմութիւն Հալէսլի Հայոց. Հ. 3, Փարիզ, 1950, էշ 129-133: А б у - թ -

Р а й х а н М у х а м м е д и б н А х м а д а л - Б и р у н и . Собрание све-дений для познания драгоценностей (минералогия). М., 1963, с. 92-151; 1. V. G e r m a n . Lithotherapy. Ancient Experience. Application of Minerals in Onnuri Medicine-«Onnuri medicine», M., № 8, 2001, p. 65.

г В. А н д р е е в а . Энциклопедия символов, знаков, эмблем. М., 2000, с. 227. 3 Հայ ժողովրդական Հեքիաթներ (այսոլՀետև՝ ՀԺՀ). Հ. 11, Երևան, 1980, էշ 323: 4 ՀԺՀ, Հ. 14, Երևան, 1999, էշ 507: 5 էմինեան ազգագրական ժողովաեոլ (այսոլՀետև ԷԱԺ), Հ. Բ, Մո и կո լա-Վազար֊

չասլատ, ՌՅԾ-1901, էշ 432-442: ն ՀԺՀ, Հ. 11, էշ 330:

Ն վ ի ր ա գ ո ր ծ մ ա ն ր ն ա Լ յ ա զ մ ա կ ա ն ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ե ք ի ա թ ն ե ր ո ւ մ 14!

ան պատ կա п. խափշիկին գիմ ակա զերծած թագավորի որ գին ւգա Հանվում է,

որ իր րնտրլալր շարունակի շարել մարգարիտն երր. «Թոր թր շարա, ես

կիյագնիմ, գու մի խագի»7'.

(քարգարիտն ու մարմանն ան խափան կարոդ են շարել միայն «խուո.ն իկ

֊ խրեղեն Հո ւրի մ ալ աքն ե րր »'. <Հ՝Ւէիքի մր^ան» Հեքիաթում թագավորի

ադան ուլունք շարող աղջիկներին մ ի՜մ ի մատնոց մարկան է տալիս, իսկ

Հուրի - Մալաքի գոգը լցնում է «գաբո մր Հր լ ու»8: Այգ մոգական քարերր

բոլորի մատնե րին էէ, որ ենթարկվում են. «Կտեսի ախ զիկներ խալու խալի-

ֆի վրեն նստուկ են, մարգրտե շասլիկ կշարին, գեմի կշարին, գեմի կքանգ֊

վի»9: Ւսկ «Մարգարիտ շար» Հեքիաթում ^Ավ^ի կ[[ ^արգրյրիտ կլցի արլ^/ւ,

արվւշմե թելերր կօլորի, շողշողուն մատներով որ կշարի խետն էլ անուշ֊

անուշ խաղեր կասի, ուր գլխով գյացածներր ղրմեն խաղով կասի.

Մա ր գրյ ր ի տ, գե շար, գե շար, Հալրու սլա շար,

Աստվա'ծ, տյու <&իկ արա մեկ ճար՛.

Աղ^իկր թե մեկ ուր ձեռ.ներով կշարեր մարգյրիտներր, տասնմեկ էլ ի ֊

րանց֊իրանց կշարվին»10:

Հայ ժողովրգական Հեքիաթներում անաուարկելի է մարգարտի ու մար֊

£անի ծիսաՀմայական նշանակությունր'. Եթե վերոՀիշյալ գիսլաշարերում

առանցքային 3nt~3ti.H. մարգարիտն է, ապա նույն գիպաշարի <ՀՒլի ք ի

մր^ան» տարբերակում մար^անր! Հեքիաթր կաՐԼՈլցված է նվիրագործվո֊

ղին խորՀրգանշող «մարկան ուլունքի» մ ոգական Հատկության վրա՛.

Մարջանի ծիսական ներքնիմաստր, որ թափանցել է Հեքիաթի գաղտնա֊

էեղվի մեջ, Հենց այգպես էլ կոչվում է սրո- (գաղտնիք), որն աուանց ր ն գ մ ի ֊

խարկման կրկնվում է Հեք իա թն ամփոփող 96 թափածո տողերում.

«Իմ պապ աշխարք պտոտեց

Ւլիք ի մր^ան սը_ռ֊' էտ ապրն^ան մեկի ձեո.նով էէղավ)

Ւէիք ի մր ^ան սրռ.'.

յէղավ իմ ձեռն ո վ, իլիքի մր^ան սրու'.

Ես էցկեցի իմ ձեո., ի էիք ի մր^ան и լւռ.» ե այլն11'.

Նուքն տեղում՛. Հնում մարգարտաշար կարր արվեստի աստիճանէ էր Հասցված Լւ

Համարվում էր աստվածատուր շնորՀ {տե՛ս Н . В . Б в Л О В . В с е О Кс1МНЯХ И а М у Л в Т а Х

ОТ А ДО Я. Минск, 2002, С. 146); «Աստղեր» լուծման առարկայով «Մին տափուրիկ

(վւայտե սկո ւտեղ) մարգարիտ, Հունար ունես Հրմրարիր» Հանելուկր մարգարիտներ

Համրելու կամ շարելու առանձնաչնորՀԷ տիսլիկ րան աՀյուսական արձագանք է ( £ / . Հա -

ր ո ւ թ յ ո ւ ն յ ա ն . Հայ ժողովրգական Հանելուկներ, հրեան, 1965, 9՝)'. Նույնն առկա

է նաԼլ Լոռվա «Ղ՝անդան»-ներում. «Ւմ աղջիկս բ-շարող ա > մանր ուլունք շարող ա» (£?.

Լ Шչ ա J ա ն. Երկեր, Հ. 3, Երևան, 2004, էշ 263): ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի րանաՀյ ո ւս ա կան արխիվ

(այսոլՀեաև՝ ԲԱ), Ե. Լալա յանէ ֆոնգ, FA IV, 3895-3948: 0 ՀԺՀ, С 11, էշ 330: 10 ՀԺՀ, Հ. 14, էշ 511: 11 P-Ա, Ե. Լալա յանի ֆոնգ, FA IV, 3895-3948'. Հեքիաթի գիսլաշարր աղերսներ ունի Հայ

ժողովրգական ավանդության Հետ, որտեղ նույնսլես ամուսինր որոնում է նրան, ում ձեո.֊ քէն կգա իր Հանգուցյալ կնո£ ասլարան^անլյ.' Ջանքերն ասլարգյուն են անցնում: Պարզ-վում է, որ ասլարան^անն էսկն էր աղ^կա ձեռքով է: Հայրր վճռում է րռնությամր նրան էր Կէնր դարձնել (Հ. Խառատ յ ա ն ֊ Ա ռ ա ք ե լ յ ա ն . Հայ ժողովրդական տոն երր. Երևան, 2000, էշ 53): Սակայն եթե ավ անգության մե£ աղ^կա նետած փոխէնձէց փոթորէկ

138 Թ ա մ ւ ս ր Հ տ յ ր ա պ ե տ յ ա ն

Ցուցանշական է, որ «Մարգրտաչար»'՜ Հեքիաթը ես ավարտվում է չա-

փածո վերշերգով (105 տող) յուրաքանչյուր տողավերջում «մարգրիտ

չար» բարլակասլակցությամբ ընդգծելով մ արգարտի խ որՀր գա գործա կան

Հատկությունը:

«Բրչել աղ1իկ» Հեքիաթի ՀերոսուՀու նորածին աղջիկն ու տղան (մար-

գարտե ատամներով, մրաՀոն, գեղձուն ծամերով, բարակ մեղքով) նվիրա-

գործական իրադրության Համատեքստում փորձության են ենթարկվում ի

սկղրանե: Զար մորաքույրների կողմից սնդուկով £ո ւրր նետվելուց Հետո

նորածինները գուրս են գալիս այսրաչխարՀ: Նրանց վերածնունդը Հարա-

բերվում է մութ ու լույս աչխարՀ ճանասլարՀի ՀաղթաՀարման Հետ՛՝.

«Բացեց ղութին, Հայավ о էրկու Հատ չոլճոլխ, օր ի ն ճ ե ֊ տ ի շ լ ի (մարգարտե

ատամ), սրրմա սաչլի, ղալեմ֊ղաչլի, ին ճ ե ֊ ւ գ ե յ լ ո լ ՜. Լոսր զարկեր ղութիի

մեջ, այնքան о սիրուն են մի աղ^իկ, մի տղա» :

Մեկ այլ «Գորտ» վերնագրով Հեքիաթում15, թագավորի կրտսեր որդու

արձակած նետից սլատո-վոլմ է գորտի սլատյանը, ինչի մե£ տեղավորված

աղ^կա «ըղընգվընին օսկի էր, ա ր ք լ ը Ն ի ն մ ա ր գ ա ր ի տ » (եղունգները ոսկի

էին, ատամներր մարգարիտ): Ւսկ «Որսորդ Հայրասլետ» Հեքիաթու մ16 ան-

զավակ ծեր թագավորը կարող է որգի ունենալ ե իր «աշխարքր պայպա֊

ն ել», եթե ամուսնանա Հ ն գի սա ա ն ի թագավո ր ի մ ա ր գ ա ր տ ե ա տ ւ ս մ Ն ե ր ո

աղ^կա Հետ. «Ամա քիղի k [ L Հ ա ' , իՆճի տիձլի»1?: Հետաքրքիր է

նկատել, որ Բորէալուի գավառի աշուղական երգերի նմուշներից մեկում

«գյք1Գաէէ>> ատամն երր գովեր գող մարգարտե մակգիրի փոխարեն գործած֊

վում ^ ՝ « ի ն ջ ի » .

ԼԼտամգ է՚^^է1) պո. ո շգ մերջան,

Ում սեր չի տվիր, կրակվեց նրա £ան1Տ

Զ ար սանճագի բարբաո.ով պատմված «Գորտ» Հեքիաթու Մ19 Է,, երբ ա ղ ֊

£իկն իր մ ա ր գ ա ր տ ե { ^ ա ս ե ր ի ց մեկր տալիս է սուլթան ի (թագավո ր ի կնոֆ)

է բարձրանում և. կուրացնում Հորր, իսկ փրկվում է նստելով իրեն օգնության Հասած՝ Սուրբ Սարգսի ձիու գավակին, ասլա Հեքիաթում աղ$_իկր մի թաքնե (սնգուկ) է սլա տ ր ա и տ ել տալիս, մտնում մե^ր և սլատվիրում իրեն նետել Վանա ձովր.' Սնգոլկր գտնում է թագավորի որգին, ե նրանք երկուստեք ՀաղթաՀարում են նվիրագործման խորՀյւգածեսի փորձություններր'.

ԺԷԱԺ, Հ. Բ, էշ 437-442: 13 Ցայսօր ժողովրդախոսակցական լեղվում ձ՜ՆՆ դաբե ր п ւթյ п ւՆ բաո.ր Հաջողությամբ

փոխարինվում է ագատ ւ̂ ե լ բայի ծի и ա աո֊ա и սլելա կան նրբիմաստով՛. 14 ԷԱԺ, հ. Բ, էշ 166: 15 Նույն տեղում, էշ 198-216: 10 Նույն տեղում, էշ 257-267: 17 Նույն տեղում, էշ 260:

13 ե. Լ ա լ ա յ ա ն. նչվ. աչիյ., հ. 3, էշ 316: Անի քաղաքից Հայտնի XIII դ. վերաբերող

մի արձանագրության մեշ Ն. Մաո_ի կողմից չթարգմանված « Х а С И Н Д Ж » (խասինշոլ, ինշոլ)

րաո-ն իր աոաշին խաս (արար) և երկրորդ ինշոլ (մոնղոլ.) բաղադրիչներով, ամենայն

Հավանականությամբ, բնութագրում է Անի քաղաքն իբրե. րնտիր մարգարիտ (Н. М а р p.

Новые материалы по армянской эпиграфике,— Отдельный оттиск из "Записок восточного отделения императорского русского археологического общества", т. VIII, СПб., 1893, с. 7 7 - 8 0 ) :

10 ԷԱԺ, Հ. Բ, էշ 198-216:

Ն վ ի ր ա գ ո ր ծ մ ա ն ր ն ա Լ յ ա զ մ ա կ ա ն ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ե ք ի ա թ ն ե ր ո ւ մ 14!

ձեո քր, որ իր վրա £ուր լցնի, Հենց նույն պաՀին սուլթանի որդին, գորտի

չապկի Հոտն առնելով, այն նետում է Լլրակր'. «Կեցիր, էալ մի՜ լեցներ,

տղադ իմ տունր աւրեց»,— ասում է աղշյյկյլ, մ ա ր գ ա ր տ ե թ ա ս Ն առնում,

կե ր и/արան ա փոխվում ա ղավն ու Լւ «Համ ամ ի» (րաղնիք) պատուՀանից

դուրս է թռչում. «Թագաւորի տղաիմ տեղր եօթ տարուայ ճամփայ է...

Աղ^իԼլր «մնրս րարի» րսրՀք, փռլանմիչ եղաւ փէնճէրէէն, Հայտէ դնրց»2°

(J* ւսր գ ա ր տ ե | ^ ա ս ո ւ լ ԼՑՀ^ԼՒՔ ?.nt~[Jll երԼլու աշիյարՀների սաՀմանադիծ

«փէնճէրէից» այն կողմ տղային մղում է նվիրագործման փորձություննե-

րի Հորձանուտր'.

1Г արգարտի Հմայական֊սլաչտսլանական, խ որՀր դա գործական դոր&ա֊

ոույթր սլաՀսլանվում է Հա յա и տան ի սլա տ մ ա ղգա գր ա կան տարրեր շրջան-

ներիդ գրառված այլ Հեքիաթների դիսլաշարերում Լւս՝. «Մախոխի Հեքիա-

թում»21 ավադ ու միջնեկ քույրերին շ ամվւրել ով «սեՀրրաղր» (կախարդ)

նրանց կա խում է օճորքից, իսկ մ ա ր գ ա ր տ ե շաւգէԼլու լ կրտսեր քույրն արկ-

ղով (ղութի) րնկղմվում է ծովր Լւ նախամուսնական խորՀրդածեսի փոր-

ձութլուններր ՀաղթաՀարելով դառնում է թագավորի որդու կի՚եր'. «Առչի

աղի նաղյում» սատանի քամին շրջանցելու նսլատակով Ծամթելն իր

«մարքարտե չասլիկր» Հանում է ու տալիս ամուսնուն22'.

Մեկ այլ Հեքիաթում Հորթարածր « գ մ ա ր գ ը ր տ ե շ ա պ կ ի » զորությամբ է

գտնում կնո^ր Մ սրա թագավորի աղջկան23՝: «Արարու սլռկոշից» (թուխ

թանձրաշուրթ) ծնված երեխայի («էսա տղէն խալալ սիրոյ սլտուղ էի»)

տևական լաղր կարողանում է դադարեցնել միայն թագավորի որդու աչ-

քերից մարգարիտներ թափող Հարսնացուն2^'.

«Մի и ո» Հեքիաթում չանսալով աղավնու խնդրանքին Հերոսր ոչ

միայն չի վերադարձնում վ/ետուրներր, այլԼւ ամուսնանում է նրա Հետ.

«Մե ձեռք մ լավ մարգրիտներով կար ած Հալավմ րերի, ասոր Հագցուց ի,

տարա տուն» .

Հնադույն սլատկերացումների Համաձայն, մա րդար իտն արգասավո-

րություն խորՀրդանշող իգական ցուցիչ է26'- Հայ մատենագրության մե^

ես տեղեկություններ կան մարդարտի և. սադափի27 (գաղտակուր) իգական

ծագման («սերմն քանց ձկան կու ձգէ ծովն, սադափն էլ նորա սերմանէն

20 Նույն ահ ղում, էշ 204-205: 21 ՀԺՀ, Հ. 2, Երևան, 1959, էշ 356: 22 ՀԺՀ, Հ. 1, Երևան, 1959, էշ 154: 23 ՀԺՀ, Հ. 10, Երևան, 1967, էշ 59: 24 ԷԱԺ, Հ. Բ, էշ 440-441: 25 ՀԺՀ, Հ. 4, Երևան, 1963, էշ 412: 20 М. Э л и а д е. Азиатская алхимия. М., 1998, с. 48. 27 Արևադարձային շրերում երկու֊երեք տասնյակ մետր խորո ւթյան տակ ապրում են

մինչև 8 սմ չափսեր ունեցող փափկամորթ խխունշներ, որոնց մարմնի և խեցու միշև

ընկած անհանգստացնող ավաղաՀատիկի ՀՈէ֊Ր^Ր մարգարիտ Է գոյանում: Մարգարտի

չսյփերր տարրեր են լինում սիսեռից մինչև կաղինի մեծության.՚ Մարգարիտն իր

կաղմությամր նույնն Է, ինչ որ սագափր՝. «Սատավւ (սատաֆ) — գաղտակրայ, մարգարիտի

խեցի, սէտէֆ» ( Հ ր . Ա ճ ա ո. յ ա ն. Հայերեն արմատական բա ուա ր ան. Հ. Դ, Երևան, 1979,

էշ 180)'. ԱչխարՀում ամենամեծ մարգարտաՀատիկր վեց ու կես կգ կչո.ով, ցուցադրվում է

Նյու Տորքում: Այն գտնվել է 1934 թ. Ֆիլիսլինյան կղզիների մոտ (Խաղաղ օվկիանոս) I

ԱյԳ ՀԱկա մարգարիտր որսած սուղորգր գարձել է իր իսկ գտածոյի ղոՀը. նրան գտել են

խեղգված ձեռքր տրիգակնա կոչվող խխունշի աատյանի մեշ (HL В. Б в Л О В . Ն}վ. աշխ., էշ 145-146):

1 4 0 Թ ա մ ւ ս ր Հ տ յ ր ա պ ե տ յ ա ն

Հասլ կու լ ի ն ի » ) և աստվածային ( « ո ղ ՚ է ա ն ա յ Ա ս տ ո լ ծ ո վ » ) Հ ա տ կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե -

րի մասին28: Վիպական երգում տեղացող ոսկե ու մարգարտե անձրևր վ ե ֊

ր ո Հ ի չ յ ա լ պատկերացումների դիցաբանական արձագանքն է ՜ ՜ : Հայկական

Հ ե ք ի ա թ ն ե ր ո ւ մ Հերոսները Հազվադեպ են անուն ո ւ ն ե ն ո ւ մ , սակայն Տու-

րուբերան — Մ ո ւ լ ի ց գրառված Հ ե ք ի ա թ ն ե ր ի ց մեկր կ ո չ վ ո ւ մ է «Պառավ

Մ ա ր գ ա ր ի տ » 3 0 , ի ն չ ը ևս վկայում է Հայոց մե£ սիրված « Մ ա ր գ ա ր ի տ » անձ-

նանվան իգական ս կ զ բ ի մասին:

Լնում Հավատում է ի ն , որ իրենց խ ղ ճ ի Հետ գ ո ր ծ ա ր ք կ ն ք ո ղ , շողոմ և

ստորաքարշ մարդկանց վրա մարգարիտը փայլատում ու խամրում է՜. Ա յ ն

Համարվում է ր մ ա ր դ ո ւ գործած ա ր ա ր ք ն ե ր ի ու խ ղ ճ ի յ ո ւ ր օ ր ի ն ա կ դատա-

վ ո ր , բ ա ց ա ռ ի կ ը ն տ ր յ ա լ ի սիրո և Հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յ ա ն ե ր ա շ խ ա վ ո ր : Իր մե£

կրելով լ ո ւ ս ն ի բացասական ուժը մարգարիտը կարող է պւստժել չարագոր-

ծին մատնելով նրան ա ն Հ ո ւ ս ո ւ թ յ ա ն 3 1 , ի ն չ ի ն և ականատես ենք լինում

Հայկական Հ ե ք ի ա թ ն ե ր ի վ ե ր ո Հ ի շ յ ա լ դիպաշարոլմ՝. Ծ ո վ ա խ խ ո լ ն ^ ն ե ր ի

Հմայական Հ ա տ կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի մասին պերճախոս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յ ո ւ ն է Հաղոր-

դում Խորենացին վկայակոչելով ասորական և Հայկական ա վ ա ն դ ո ւ թ յ ո ւ -

նը Շ ա մ ի ր ա մ ի Հ ո ւ ռ ո ւ թ ն ե ր ի մասին « Ո ւ լ ո ւ ն ք Շ ա մ ի ր ա մ ա յ ի ծ ո վ » 3 ՜ :

Դյութական Հ ա տ կ ո ւ թ յ ա մ բ օժտված Հ ո ւ ռ ո ւ թ ( ք ) ն ե ր ի մասին արձագանք-

ներ են պաՀպանվել նաև ուշ շ ր ջ ա ն ի Հայ դ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ 3 3 ՝ .

Տ ա ր բ ե ր ժ ո ղ ո վ ո լ ր դ ն ե ր ի ա վ ա ն դ ո ւ յ թ ն ե ր ո ւ մ տ ա ր ի ք ա յ ի ն մ ի խ մ բ ի ց

մ յ ո ւ ս ն անցնելը, առավել ևս ա մ ո ւ ս ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ուղեկցվել է եռամասն ի Ն Է ֊

ց է ա ց ի ա յ ի ծ ե ս ո ւ լ ^ , լատիներեն « i n i t i a t l O » նվիրագործում բառից [բնակա-

՜ Տ Ա. Ղ ՝ ա լ ր ի ժ ե ց ի . Չ՛իրք պատմութեանց (այսոլՀետև Ա. Դ ա լ ր ի ժ ե ց ի). (աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի). Երետն, 1990, ԷԼ 453՝.

29 «Տեղ ոսկի տեղայր / ի փեսայութեանն Արտաշիսի/ Տեղայր մարգարիտ /Ь Հարսնու-

թեան Սաթինկանն» (Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն Հայոց (քննական բնագիրը Մ.

Աբեղյանի և Ս. Հարությունյանի, աշխատասիրությամբ Ստ. Մալխասյանի). II Ծ, Երևան,

1981, 214): «Ալագյազի մանիներ» պոեմում այլ երիտասարգի կողմից «իր յարի Հդէն

մարգարիտ մանյակ կախելու» երազր սլատանու Համար Հավասարազոր է սիրած էակին

Հասնելու Հույսի տարակայության. «Տղան մարգրիտ մանյակ ուներ / Յարիս վգին կախ

արավ՜/ Արդյոք Հր / նր , չորեր Հովե րJ Իմ եղնիկին յար արավ» (Ա վ. Ւ ս ա Հ ա կ յ ա ն .

Երկերի ժողովածու վեց Հատորով. Հ. 2, Երևան, 1974, էշ 49): Հարավային Աֆրիկայի սուտ ո ցեղում Լւս րնիկներր մարգարիտր Համարում են «ամուսնության քար» (տ,ե ս Ա. Դ ր ի ձ ո,

Լ. Մ ի ն д. Մարդիկ և սովորույթներ. Երևան, 1987, էշ 113):

ՀԺՀ, Հ. 12, Երևան, 1984, էշ 34: 3 , Н . В . Б е л о в , կ վ . աշխ., էշ 147-148: 32 Մ ովսիսի Խորենացւոյ սլա տ մ ութիւն Հայոց. ԺԸ, 70՝. ժողովրգական րանավոր

ԳՐոլյՅ[Լ "է միայն բացատրում Է Հուռութների խեցի էԷնելր, այլև, մատնանշում ղրանց,

իրոք, ծովային ծագումր՝. Հուռութի ծովա խխունջ լինելու սլա րա գան վկայում Է

Հայերենում սլաՀսլանված նրա «որոճ» (Հոգնակի «որ ոճ իք») Հոմանիշի ստուգարան ո ւ ֊

թյունր Հայերենի արմատական բառարանում «ուլունքի նման խեցամորթ». (տես Ա

Փ ի լ ի սլ ո и յ ա ն . Հայկական լեռնաշխարՀր Մերձավոր Արևելքի սլատմա֊մշակութային

փոխառն Էությունն երի ոլորտում (մ. թ. ա. I I I ֊ I Հազարամյակներ), գոկտ. ատ., Երևան,

2004, Է չ 38):

33 Հուո֊ութի Լուլին и ուռթել) իբրև Էարագյութ բժժանքի մասին տե՜ս Տեառն ՀովՀան֊

նու Մանգակունւոյ Հայոց Հայրասլետի ճառք. Վենետիկ, 1860, Է£ 191՝. «Մինն ասեց՝ Սոսի

վրա թլսիմ (Հուռութք) կա. մինն ասեց սուրբ Կարասլետու սլասն ա սլաՀել, նա ա տվել,

մեկելր թե սուրբ Գևորգն էլ շատ ա գնում, ամեն շաբաթ մում ա վառում նրա սիրու, նրա

շնորՀքն ա» (Պ. Պ ռ ո շ յ ա ն . Սոս և Վարգի թեր. Երկեր. Երևան, 1982, էշ 366): 34 Г. Л е в и н т о н. Инициация и мифы.— "Мифы народов мира" (далее ֊

MHMJ, т. 1, М., 1991, с. 543. Վաղնջական Հասարակություններում տարածված

արբունքի նվիրագործման ծիսական արարողության մասին տե и Ս. Հ ա ր ո ւ թ յ ո ւ ն ֊

յ ա ն . Արբունքի նվիրագործման ծիսական մի արարողության գրսևորում Դավթի

Ն վ ի ր ա գ ո ր ծ մ ա ն ր ն ա Լ յ ա զ մ ա կ ա ն ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ե ք ի ա թ ն ե ր ո ւ մ 14!

տեղից օտարում, փորձության ենթարկում (մ

աՀ)} ծիս ա կան լվացում (վե-

րածնունդ յ՛

Աարնե-Թոմփ սոնի Համացույցի «ժողովրգական Հեքիաթների տի պե-

[փ»Ն 433 Համ արին Համապատասխանող Հայկական Հեքիաթներում օձին

կեր դաոնալուց աո.ա£ աղջիկն այցի է դնում մոր գերեղմանին Լւ աղի ար-

ցունք թափելով քնում այնտեղ՛. ՝Ք*նելր, Հարրելր, թունավորվելր} տեսո-

ղության Լւ գիտակցության կորուստր, մաՀր վերածնվելու սլայմանով, Հե-

քիաթներում Հավասարազոր են բնակատեղից օտարման (նվիրագործման

ասածին փուլ)30'. ՎերոՀիշյալ ծեսի երկրորդ փորձության փուլն աղ^իկշ

ՀաղթաՀարում է բանաձևային Հմա յա խոսքով («Օձիկ-մօձիկ, ճլպլտուն օ-

ձիկ, խան քլո օձեղեն շապիյկդ, որ ես էլ խանեմ իմ ողնեղեն շապիյկ»,

«Հկնե չարէչար շապիկդ, ուր Հէնիմ ապայէ լա թերս»)37 1ւ այլն: Բարկացած

(երբեմն անզգուշաբար) օձլյ պոչով խփում-դցում է աղ^կա մեկ կամ մի

քանի ատամն երր տեղագրելով մարգարիտ կամ սադափ38

Հայաստանի ազգագրական տար բեր մարզերից գր ա ո_ած նույն գիպա-

շարի վա փոխակն երից մեկում աղ^կա օտարած ատամի փոխարեն տեղադր-

վում է անգին քար33, իսկ երկու այլ փոփոխակներում արծաթЮ 1ւ ոսկի41'.

Ղիցաբանական Համակարգում թե վերոՀիշյալ բնակազմություններր

(մարգարիտ, սա դավ/, անգին քար) Լւ թե երկրաբանական գոյացություն-

ներր (ոսկի, արծաթ) իմաստավորվում են իբրև արարողակարգված խորՀր-

գանշային ցուցիչներ Լւ ծառ.այում են որոշակի գաղափարի աո֊արկայաց-

մանր'. Լ1 լՍյՐ^ո) ա յ գ ՅոլՑՒէ.^յ^1Ր11 ^"Օ^Ւ՚Հ է ամուսինր գտնում խորթ մոր

Լլողմից Հանիրավի պատուՀասված իր րնտր յալին Լւ Հետամ ուսն ական փոր-

ձությունն ավարտվում է ծիսական լվացումով աուա^ին երեխայի ծննդով

Լւ ամուսնացած կնո£ կարգավիճակի ամրապնդումով:

վե սլում.— Հայ ժողովրգական մշակույթ, X զեկուցումների Հի մնա գրո ւյ թներ, Երևան, 1999,

էշ 44-47: J Ձեռագիրր ՀՀ 9՝ԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում (գործավա-

րական թարգմանություն): 30 Հնագույն պատկերացումների Համաձայն մաՀն րնկալվել է իբրև քուն, իսկ քունր

միջանկյալ մաՀ, որոնց Հետքեր ր ժամանակակից Հայերենում պաՀպանւԼել են Հանգուցյալ֊ ներին տրվող «ննջեցյալ» անվան մեշ. այս մասին մանրամասն տե и Ա. Հ ա ր ո ւ թ -յ ո ւ ն յ ա ն . ՄաՀվան պատկերացումներր Հայկական անեծքներում.— ՀԽՍՀ 4՝Ա «Լրաբեր Հասարակական գի տ ո ւթյ ո ւնն ե ր ի», Երևան, 1985, N* 12, էշ 55:

37 ՀԺՀ, Հ. 14, էշ 514, Տ. Վ. Պ ա լ ե ան. Օձամանուկ և Արևմանուկ.- «Բիւրակն», Կ. Պոլիս, 1898, N° 47-49, էշ 827:

38 ՀԺՀ, Հ. 14, էշ 514, 516, ՀԺՀ, Հ. 6, Երևան, 1973, էշ 80: Ավստրալիական մայրցամաքի Հարավում մութ, Հատուկ պատրաստված խրճիթում կայծքարով կամ խեցու կտորով ա ղ ^ կ ա մեշքին կտածո ւմ էին բարգ նախշ կամ շարգում էին ատամ լ7.' «Քննություն Հանձնած» աղշիկր Համարվում էր չափաՀաս և նրանց տուն կարելի էր Հարսն ախ п и п ւթյ ան

գնալ {տես՝ Ա. Դ ր ի ձ ո, Լ. Մ է ն д. նչվ. աչի,., էշ 93-94): ԱկնՀայտ է AT433 տիլգին սլատկանող Հայկական Հր ա չա սլա տ ո ւմ Հեքիաթների գիպաշարերի ծագումր նվիրագործման հեսերից:

36 ՀԺՀ, Հ. 3, Երևան, 1962, էշ 177:

10 ՀԺՀ, Հ. 2, էշ 358, Գ. Ս ր վ ա ն ձ տ յ ա ն ց . Երկեր. Հ. Լ Երևան, 1978, էշ 491: Գ. Սրվանձտյանցի գրառման մեշ Օձեմանուկր արծաթե ատամ է գնում աղ^կա րնկած ատամի փոխարեն (էշ 491), սակայն նրան ճանաչում է ոսկե ատամից (էշ 495): Այս ան Հա մ ապա֊ տ ա и խ ան ո ւթյունր, Հավանաբար, ասացողի շփոթության Հետևանք է, իսկ «Մախոխի Հեքիաթում» օձին փոխարինում է «սեՀրբազր» և կնոշ գիմացի երկու ատամներր քաշելով՝ տեղագրում է արծաթե ատամներ (ՀԺՀ, Հ. 2, էշ 358):

41 ՀԺՀ, Հ. 9, Երևան, 1968, էշ 263: Ոսկու և արծաթի իբրև ա րա կան և ի գա կան սկիղբ

ներդաշնակող մետաղների մասին տե՛ս Н . В . Б е Л О В . նշվ. աշխ., էշ 148-314:

142 Թամւսր Հ տ յ ր ա պ ե տ յ ա ն

Մարգարիտն ու սա գւսփն իրենց ֆիզիկական 1ւ աս աղա գուշակ ան Հատ֊

կություններով Համապատասխանում են նվիրագործման ծեսին ենթարկ-

ված աղջիկների քաշած ատամներին փոխարինելու ծի и ա րան աՀյ ո ւս ա կան

պատկերացումներին, մանավանգ որ վերոՀիշյալ «քարերի» բնակազմա-

կան (կենդանական) ծագումն Լւս Համապատասխանում է ատամի իրրԼլ ա ֊

ճող ոսկրային գոյացության գործաոույթինI

ՋուղաՀայ գաղութից մեզ Հասած «հալալի, Հայ ^անիման, £անիման»42

սկսվածքով Հազվագյուտ միջնադարյան ծիսական երգի ամբողջական

րնագիրն ուղղակիորեն աոնչվում է ն ախ ա մ ո ւսն ա կան նվիրագործմանր.

Եալալի, Հայ ^անիման, £ան իմ ան,

Ջ^ախտարարին £անիման.՚

Պատկերրգայ աննրման,

Ղէմք քո պայծառ, փայլման...

Հյերքրնիտ մարդարիտայ,

Տասն ^որս տարիդ թամ ամ աJ^ •

Սադափի Հետ ատամնաշարի աոնչության վերաբերյալ տեղեկություն-

ներ կան նաև. «Սասնա ազգագրություն»44 ժողովածուի մե£. ավելին սա-

դափին է միանում մեկ այլ բնակազմ ական ց ո լ ֊ ց ի չ ես սաթր ( Լ լ ա ր բ ա Ն ) 4 5 .

Զղքու ադո-եք, որ ես դասեք, սադաֆի կարբան նման46'.

Այս աուումով պակաս ուշագրավ չէ Լոոու պատմ ազգագրական մար-

զում դրաոված սիրաՀարների զուդերգր.

Ե ր ի տ - ֊ - Ա յ Հայի ախչիկ, ա յ շաՀի ախչիկ,

Տանեն դուրս արի, ատամներդ տեսն եմ ՚

Աղ^.֊ Ա՛յ Հայի տղա, ա յ շաՀի տղա

Վզնոց չե и աուել, սադափ չե и տեսել47'.

Ամենայն Հավանականությամբ, վերոՀիշյալ գիցաբանական պատկերա-

ցումների վերա պրուկն երն են րնկած ցայսօր գեղեցիկ ատամնաշարին

տրվող մարգարտաշար Հոմանիշի Հիմքում՛.

«Սատաֆ խանրմ» Հեքիաթում48 «բաղգագա շան քսմաթ» (ղսմաթ) Հա-

մարվող աղ^կա ձեռքից թռած կախարգական կրակից վառվում է նախ

շան գլուխր, ապա աղ՚էկա դիմացի ատամր: Ռշտոլնիքից մեզ Հասած այս

գի սլա շ արում օձին փոխարինում է շունր 1լ բոցավառվող կաշին սլատռելով

գոլրս է թռչում «տրսրնխինգ տարեկան քՀել րմ»: Դեպքերի բարեբախտ

բերումով ամուսինր (Բաղգագա թագավորի որգին) խորթ մորից գավված

42 «Սիրակարկաչ», Կալկաթա, 1830, էշ 65: Նույն տեղում: Վ. Պ ե տ ո յ ա ն. Սասնա ազգագրությունը. Երևան, 1965, 392:

45 В. Ш у м а н. Мир камня. Т. 1, М., 1986, с. 60; Н. В. Б е л о в. Ն,վ. ա,խ. էէ 590:

40 Վ. Պ ե տ ո յ ա ն. նչվ. աչխ., էշ 392: " Ե. Լ ա լ ա յ ա ն. նչվ. աչխ., Հ. 3, էշ 271:

48 ԲԱ. Ե. Լալա յանէ ֆոնգ, FA 111:3070-3089:

Ն վ ի ր ա գ ո ր ծ մ ա ն ր ն ա Լ յ ա զ մ ա կ ա ն ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ե ք ի ա թ ն ե ր ո ւ մ 14!

գԼյղեղկուՀի կնո^ ր ճանաչում է իր իսկ տեղագրած սագափե ատամից

{«Լաճ տեսավ էն ատամ, ինչ ինքյ սադաֆ էր տրե տեղ»՝)49Խորթ մայրն

իր այլանդակ աղ^կա Հետ ձիու, պոչից կապվելով չարաչար պատժվում է՛.

«Սատաֆ խանում»5՜* Հեքիաթում թագավոր ի տղան սիրաՀետում է

աղայի շոր մտած (վաճառականի Հագուստի մծպտված) աղջկան և. խո-

սող մատանու, «բոն ճուխ ի» (մարգարիտ ու սադափ) մոդությամր սլար-

ղում Հարսնացուի ինքնությունր. «Տղեն Հ ելավ ղուր բերած մարդրրաներ

թողեգ աղչկան ու ն շան եզ, գնաց օր զուր թատարուկ տեսն ա, ա ոն է զուր

կնիկն, երթա»յ1 ՚ Այստեղ խոսք չ կա ատամր Հանելու ե այն սադափով փո-

խարինելու_ մասին, սակայն Հեքիաթի «Սատաֆ խանում» վերնադիրր Լւ

այն Հանգամանքր, որ թագավորի որդին իրեն փորձությունների ենթար-

կող Հարսնացուին քանիցս կոչում է Սատաֆե խանում, մարգարիտներով

ու սա դավ/ով նշանելով ամուսնանում վերջինիս Հետ, մեզ Հուշում է, որ

ասացողի մտքից սսլրդել է ատամի օտարում ր, մանավանդ որ Վան-Վաս-

պո լրական ում գրառված նույնանուն Հեքիաթն ամբողջությամբ սլաՀսլա-

նում է նվիրագործման ծեսի եռամասնությունր52:

քննարկվող դիսլաշարի նախորդ Տուրուբերան — Մ ուշից Հա յան ի

տարբերակում53 Սատաֆ խանում ր գունային ցուցիչների (կարմիր, սԼւ,

սսլիաակ Հալավներ) ի^ոցով փորձության է ենթարկում թագավորի որ-

դուն, ապա մի տիկ գի՚եի է կա պո ւմ սրտին 1ւ մտնում Հոր պատրաստած

սնդուկր (չաքմաճե): Փորձությունր շարունակվում է լեզվակռվի մակար-

դակում'. Թագավորի տղան «խոցում է» սնդուկից ելնող աղ^կա սիրտր,

սակայն պատռված գինու տիկր նվիրագործվողներին ողողում է երանութ-

յամբ (ծիսական լվացում-վերածնունդ):

Հետաքրքիր է նկատել, որ Այրարատում գրառած «Մախոխի Հեքիա-

թր»՝յ4 Տուրուբերան — Հարքից պաՀպանված «Թիզ ու կես, դետնի Մ ո ւ ֊

սես»յյ դի պա շա ր ի փոփոխակն է մի տ ա ր բեր ո ւթյ ա մ բ , որ ա ռա^ին ո ւմ Հմա-

յական ցո1-[ւիչ[1 մարգարիտն է, իսկ երկրորդում մար^անր. «Մարկան, որ

Հայերեն բուստ ասեն... այլւի ի ծովէն կու Հանեն քան զ մարգարիտ, քանի

որ ի ծովն է կակուղ է, երբ Հանեն ի դուրս ամ բանայ»56'.

Պատմական Հայաստանի ամենամեծ լճի Կապուտանի (այժմ Ուրմիա)

^ուրն իր մեջ պարունակում է վեց անդամ ավելի աղ, քան օվկիանոսինր՝.

Լճի ափ երր, Լի՚եչի ասելով, մեծ մասամբ ցածր են, աղով ներծծված, Լւ ա-

ռափնյա շերտր, ուր կարելի է գտնել քարացած կորալների57 ու խեցիների

կտորներ, լճի կապտության մեք} շողում է որպես սպիտակ ժապավեն58'.

^ Նույն տեղում՛. 50 ՀԺՀ, Հ. 13, երևան, 1985, էշ 354: 51 Նույն տեղում, էշ 358: 52 ՀԺՀ, Հ. 14, էշ 513-517: 53 ՀԺՀ, Հ. 13, էշ 359-361: Տ" ՀԺՀ, Հ. 2, էշ 354-362: 53 ՀԺՀ, Հ. 11, էշ 353-355: 50 Ա. Դ ա լ ր ի ժ ե д ի, էշ 456: 57 X. Փ. Л и н ч. Армения. Путевые очерки и этюды. Т. II, Тифлис, 1910, с.

5 5 . ՄալՎանի իրրև Հարսանեկան ցանկալի նվերի մասին տես Պ. Պ ո. ո շ յ ա ն. նչվ. աշխ., էշ 520:

՚ Կորալներչյ (մարկան) արևագարձային շրերոլմ ասլրող ծովային մանր օրգանիզմներ են, որոնք օվկիանոսային շրերից անշատելով կալցիում տարրր կառուցում են կենդանի-

144 Թամւսր Հ տ յ ր ա պ ե տ յ ա ն

Հին Հնդիկների դիցաբանական պատկերացումների Համաձայն կորալի

(մարք ան) ծառը (Tirythrina IndicaJ օվկիանոսի խնոցաՀարվածներից ծնված

«դրախտային ծառ» մանդարայի (ա?ւոճ2ւ12ւ) երկնային Համարժեքն է ՝ ;

Մանդարան ծաո-անման բույս է, որի տ արատեսա կն երր մորմաղդիների ր ն ֊

տանիքին պատկանող, ատրոպին պարունակող թմրախոտեր են, իսկ մար֊

£անլյ բնակաղմական բաղադրությամբ կենդանածին կրաքար է «երբեմն

Ժայռոտ, երբեմն Հարթ ե սնկանման»6": ԱՀավասիկ Հայ ժողովրդական

Հեքիաթներից մեկում մարմանից ծնված ծաո_ի նկարադրությունր. «Աււա-

տուն ի ախչիկ կէլեի վեր, կառնի ուր ախպեր, կէրթա էլմել էն քյեոշկ-սա-

րի տակ, կտիսնա, որ ի նչ էրեկվան ուր մառլան խորած տեղ դյեո մեյ

խատ ծառ մի պյուսե, էլե խետ թակավորի քյեոչկ-սարի բոյին, կանաչ

կազլներաց խետն էլ ճութ-ճոլթ կարմիր մառլան ի կախվե. րսկուն, որ

մարթու, աստծու այ ո՛ւր կուդյւս»61:

Ուսումնասիրողները բանաՀյուսական նյութերով Հիմնավորում են

մանդարայի ծաղիկների անզգայացնող և քնաբեր Հատկությունների կի-

րառություն բ Հնադույն խ ո ր Հրդածես ե ր ո ւմ նվիրագործվողին իրակա-

նության գիտակցման բնազանց վիճակի (արանս) մե£ ներքաշելու նպա-

տակով62Ժամանակի րնթացքում մթագնել է մանդարայի և մարջանի ծա-

գումնաբանության առասպելական բնդՀանբությունր և մանդարայի ան-

վան ա փ ոխո ւթյո ւնր մարջանի խնամքով քողարկել է ծի и ա պա շտ ա մունք ա ֊

յին տեղեկատվությունը՛. Այս և. այնկողմնային աշխարՀներն իրար կապող

այդ թմրամիջոցը, որի չարաշաՀումը կարող է Հասցնել կաթվածի ե մաՀ-

վան, միջնադարից մինչև, այսօր ելուզակներն օգտագործում են իրենց զո-

Հին բթացնելու Համար63: Այս ամենի արձագանքն առկա է «Թիզ ու կես,

դետնի Մ ուսես» Հեքիաթում '.

ՎերոՀիշյալ Հեքիաթում «Հալիվորն» իր տնօրինած մար^անր Հանելով

կամրջի տակից տրամադրում է աղ՚էկա Հորր առաջադրած պայմանր

խախտելու պարագայում աղջկան կնության տանելու պաՀան^ով: Օրգա-

նական ծագմամբ բնակազմական այս ցուցիչի միջոցով Հեքիաթում խա-

ղարկվում են նախամոլսնական և. Հետ ա մ ո ւսն ա կան փորձություններր՝. Ա ֊

մենայն Հավանականությամբ, աղ^կա խնդրած մար^ա նի (մեկ այլ տարբե֊

Ների խեցիներից, զրահներից և կմախքներից բաղկացած կորալային կրաքարերի խութեր:

Պլինիոս Ավագի վկայոլթյամր կորալն օժտված է մարգոլն երջանկացնելու, չար աչքից,

ֆիզիկական ե Հոգեկան Հ ի վան գո լ թ յ ո լններ ի ց բուժելու մոգական Հատկություններով (Н.

В . Б е л о в . Նչվ. աշխ., էշ 247-249): 59 Я. В. В а с и л ь к о в . Древнеиндийский вариант сюжета о «безобразной

невесте» и его ритуальные связи. — "Архаический ритуал в фольклорных и ран-нелитературных памятниках. М„ 1988, с. 103; Տ. М. G u р է a. Plant Myths and Tradi-tions of India. Leiden, 1971, p. 46-47.

60 Թ. Թ ա գ և ո ս յ ա ն . Քարերը և քաղաքներր. Երևան, 1990, էշ 60, В. Ш у М Э H. Նչվ. աչխ.,էշ 60:

01 ՀԺՀ, Հ. 15, Երևան, 1998, էշ 399: 62 Я. В. В а с и л ь к о в . Նչվ. աչխ., էշ 103; А. В a s հ a m. History and Doctrines of

theAjivikas. L., 1951, p. 136. 03 Т. M. С у д н и к, Т. В. Ц и в ь я н. Мак в растительном коде основного

мифа. — "Балто-славянские исследования", М., 1980, с. 303; Я. В. В а с и л ь -к о в . Նչվ. աչխ., էշ ЮЗ:

64 ՀԺՀ, Հ. 11, էշ 353-355:

Ն վ ի ր ա գ ո ր ծ մ ա ն ր ն ա Լ յ ա զ մ ա կ ա ն ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ե ք ի ա թ ն ե ր ո ւ մ 14!

բակում մարդարտի/" և ոսպի միջև, մի կողմից ընկած է մոգության նմա-

նակման օրենքի կիրառումը, մյուս կողմից Մեծ պասի կերակրատեսակնե-

րի մախոխի և ոսպապուրի ծիսական բովանդակությունը՜. Չմոռանանք

նաև, որ դիցաբանական պատկերացումների Համաձայն Հա տ ի կա զդին ե ր ը

խ որՀր գանչում են սեռազդացությոլն տվյալ դեպքում ամուսնության

ն ա իւ ա սլա տ ր ա и տ ո ւ մев: Երկ ու Հեքիաթներում էլ Հայրը «մր^ան ոլլնիկն»

ու «մարգարաե շապիկը» տուն բերելով տնեցիներին խստորեն պատվի-

րում է «րսվւե շուրվա» և «մախոխ» չեփել՜. Եթե «Թիզ ու կես, դետն ի Մ ու-

սես» Հեքիաթում «ճժեր կըսին - Մենք Հ՛որի՞ ոսփե շուրվա կէփինք,

մենք կուտի՞ն ք, օր էփինք»'7, ապա «Մախոխի Հեքիաթում» որոշ ժամա-

նակ անց, «օրն էլ շաբաթապաս էր», աղջիկը մոր պատվերով «թթուն լցրեց

պղնձի մեջ ր, սկսեց մախոխ էվւիլ մտիցն ընկել էր» - Հեքիաթի երկու

տարբերակում էլ «սխալմամբ» եփված ծիսապոլրները (և ոսփե շուրվան,

ե' մախոխը) ազդարարում են Մեծ պասի սկիզբը՛. Իբրև, կր սնապաշտ ա-

մո/.նքալին պարտք նվիրագործումը ենթադրում է զսպվածության դրսևո-

րում: ՎերոՀիշյալ Հեքիաթներում այդ սակավապետությունն արտաՀայտ-

վում է նւ]իրագործվողների Մեծ պասով սկսվող փորձությունների Հաղ-

թաՀարումով մսի օգտագործման խստիվ արգելքով, ինչն ավելի է ընդգծ-

վում Հում մսի միջոցով՛. Աարնե-Թոմփиոնի «ժողովրդական Հեքիաթների

տիպերի» AT 311 Համարի ներքո զետեղված այս Լւ նման դիպաշարերոլ մ69

ս ա Հ ր բ ա ւ լ ը (կախարդ), Հ ա լ ի վ ո ր ը , օ շ ա փ ը , քո и ակր, ԳաՐւԼԷ^_[Լ ^

Հերթով ամուսնանում են երեք քույրերի Հետ ու ստիսլում նրանց ուտել

մարդկային ականեր, միսր, դ ա յ լ ի կամ կովի Հում միսր, էյարգը^յ եփած շան

թուլան Լւ այլն: Փորձությունր ՀաղթաՀարում է փոքր քՈԼ-J Ր [[ դրանցով

կերակրելով եդիսլտական, րալթա-սլ ա վոն ա կան—դեր մ ան ա կան, ինէսլես

նաև. Հա լ կա կան Հավատալիքներով սլաշտ ամ ունքային կենդանի Համար-

վող կատվին™ Լւ ամուսնանում թագավո ր ի որդու Հետ՛. «Չորս թիզ Հասակ,

երԼյու թիզ մորուք» ունեցող Հաէիվոր[լ Հնարամիտ կնո^ր վնաս ելու նսլա-

տակով / լ / յ ր սլա ր ան ա վյ ո խ վո ւմ է անմեղ դա ււան' 71: Կն ոջ պա Հան ջով թագա-

վորի որդին մ ո ր թո ւմ է գառան կերպարանք առած Հալիվորին ե ոս կո բնե-

րը իժաղում Հողում՛. Մարջանի ան դր ա շխ արՀյ ան Համարժեքը (Հալիվորի

ոսկորները)72 ցուցիչի Համար խորթ միջավայրում (Հող) առաջացնում է

ջերմաէներզետիկ Համակարգի խախտում, ինչի պատճառով Հեքիաթի Հ ե ֊

" 5 ՀԺՀ, Հ. 2, էշ 354-362: И В . А н д р е е в а . Նչվ. աչխ., էշ 132: 07 ՀԺՀ, Հ. 11, էշ 353: 0Տ ՀԺՀ, Հ. 2, էշ 355: 00 ՀԺՀ, Հ. 5, Երևան, 1966, էշ 163-169, Հ. 6, էշ 62-64, Հ. 8, Երևան, 1977, էշ 314-317, հ.

9, էշ 114-118, 258-265, Հ. 10, էշ 92-99, հ. 11, էշ 139-146, ԷԱԺ, հ. Դ, Մոսկոլա֊ Վաղարշապատ, 1902, 201-208, Հայ ազգագրություն և. րանաՀյուսություն (այսոլՀետե ՀԱԲ), հ. 19, Երևան, 1999, էշ 61-63:

70 Т. В. Г а м к р е л и д з е, В. В. И в а н о в . Индоевропейский язык и индо-европейцы. Тбилиси, 1984, с. 600; В. Н. Т о п о р о в . Кот. — МНМ, т. II, М., 1992, с. 11.

71 Գառան իբրև զոհարերվողի Հավատալիքի մասին ( տ ե ՛ ս В . Н . Т 0 П 0 р 0 В . О В Ц а . —

МНМ, т. II, с. 237-238 . Հանգուցյալի ոսկորների միջոցով կենգանի մարդկանց զգոն ո լ թ յ ո ւնր բթացնելու Հ ո ֊

մեոպաթիկ (նմանակման) մոգության մասին տե՜ս Ջ- Ֆ ր ե զ ե ր. Ոսկե ճյուղր (մոգության և կրոնի ուսումնասիրություն). Երևան, 1989, 41:

146 Թ ա մ ա ր Հ ա յ ր ւ ս պ ե տ յ ա ն

րոսուՀին, ոսկորներից աճած սոիյր սննդի մե£ օգտագործելով, կորցնում է

բանականությունն ու խենթանում՛.

Ժամանակակից գիտության կենսառեզոնանսային մեթոդի ակունքնե-

րում ծանրակշիռ, տվյալներ կան կենդանի բնության, քարերի, ծառերի և

մարդու օրգանիզմի չակրաների վերաբերյալ, որոնց բ^իքնե րից ճառա-

գայթված ալիքների տատանոլմներշ Հանգեցնում են տվյալ կառուցված-

քում խնդիրների ծագմանր: Ցանկացած Հիվանդություն, տկարություն,

որևէ Համակարգի անկանոնություն պայմանավորված է այդ ալիքների

Հաճախականության փոփոխությամբ: ԱՀա այստեղ էլ օգնության են գա-

լիս բնական քարերր, Հանքանյութերր, որոնց էներգետիկ ներուժով վերա-

կանգնվում է Հիվանդ օրգանի բնիշների տատանման ն եր դաշն ա կո ւ թ յ ո ւնր,

շտկվում մարդու խախտված կենսառիթմր73: Երբ ամուսինր Հալիվորի ոս-

կորներր Հանում է Հողից և նետում ծովր, ծագումնաբանորեն Հարազատ

միջավայրում ց ռ ՚ ֊ ց ի է ը (մարկան) վերականգնում է իր բնական գ ո ր ծ ա ռ ո լ յ ֊

թր և Հեքիաթի խենթացած ՀերոսոլՀին (խ ելա գար ո լ թ յ ո ւնր ժամանակավոր

ծիսական մաՀ է) բուժվում է ՀաղթաՀարելով Հետամ ուսնական փորձոլթ֊

յուններր, դառնալով Հասարակության առավել լիարժեք անդամ՛. Նվիրա-

գործման Համապատասխան փուլերով անցած նրա ամուսինր ևս կորցնում

է իր րնտրյալին նրան գտնելով ավելի բարձր կարգավիճակում74'.

Ցուցանշական է ոչ միայն խաբեությամբ ծովր նետված աղ^կա ար-

ցունքների վերափոխվելր մարգարիտների («Սադաֆյա խանում»)75, այլև

նրա բախտակցի արցունքներով £րված մարջանի Հատիկի բազմացումն ու

փոխակերպումր փարթամ ծառի («Երեմեա թակավոր»)70: Ի տարբերութ-

յուն Հալիվորի Հողում թաղված ոսկորների ինչից ծնված սոխր ևս ան դ-

րաշխարՀյան խորՀրդանիշ է , այս վերջին Հեքիաթում73 մարջանի այս-

րաշխարՀյան Համարժեքր (նվիրագործվող աղ՝էիկր) իր արցունքներով

պաՀպանում է Հորած ցուցիչի ^երմաէնելւգետիկ Հաշվեկշիռր. «Ախչիկն ի,

73 I. V. G e r m a ո. Lithotherapy..., p. 71. Օձի ստամոքսում, գլխի մեշ ադամանդի կամ այլ թանկագին քարի Հայտնաբերումը Վ. Յա. Պրոսլր կասլում է նվիրագործման ծեսի ժամանակ Հերոսի մարմնի մեթ մտցրած լեռնային րյ ո լր ե զա սլա կո լ (կվարցի) բյուրեղների

Հետ (Q. Я. П р о п п. Исторические корни волшебной сказки. Д., 1986, с. 231 — 232^/ Հանքանյութերր, վաղուց ի վեր սերտորեն կասլված լինելով բժշկական աստղագու-շակության Հետ, կվարցե բյուրեղների մի^ով անցնող ուլտրամանուշակագույն ճառա-գայթների Հակասեսլտիկ ազդեցության Հ^որՀիվ, Հավանաբար, ձի и ա սլա շտ ա մո լնք այ ին գործառույթին զոլդրնթաց իրականացրել են նաև օրգանիզմի էներգետիկ Համակարգին խթանող կենսաբանական գործառույթ (Հի սլեր տ ոնի այ ի, գլխացավի, խոսքի խանգարում-ներէ, սրտային անբավարարության ժամանակ լեռնային բյ ո լր եղա սլա կին մշտապես կրել են սրտի շրջանում կամ ձեռքի դաստակին)Հետաքրքիր է մատնանշել, որ «լլստ երկրագնդի կառուցվածքի ժամանակակից մ եկն ա կե րսլեր ի ց մեկի, դրա մի^ոլկր մի խոշոր բյուրեղ է գերամուր ադամանդ, որի իրար Հատող նիստերի անկյոլններր տարածության մեչ ճառագայթում են էներգիայի վիթխարի Հոսք» ( I . V . G e r m a n . Նշվ. աշխ., էշ 66-67):

74 ՀԺՀ, Հ. 11, էշ 355: 75 ՀԺՀ, Հ. 14, էշ 516: ՚ ՀԺՀ, Հ. 15, էշ 399՝. Մարգարտի և մարշանի արգասավորման խորՀրգանիշի մասին

տե՛ս Ջ- Ֆ Ր ե զ ե ր. նչվ. աշխ., էշ 44, 49, Н . В . Б е Л О В. Նչվ. աչխ., էշ 261: ՀԺՀ, հ. 11, էշ 353-355: Նոխի իբրև շուշան ազգիներ ի ընտանիքին սլատկանող

անղրաչխարՀյան ցուցիչի մասին տե՛ս Э . П в Т р О С Я Н . Б О Г И И р И Т у Э Л Ы Д р в В Н е Й

Армении. Ереван, 2004, с. 220-221 . 78 ՀԺՀ, Հ. 15, էշ 399:

Ն վ ի ր ա գ ո ր ծ մ ա ն ր ն ա Լ յ ա զ մ ա կ ա ն ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ե ք ի ա թ ն ե ր ո ւ մ 14!

կէրթա, կկայնի էդա ծառի տակ, քիչմ կուլա, կդառնա, կխառցոլցի. —

Մառլան, քյե վո վ ի տնդյե:

Ծառն ի կասի. — ՝Р-յո շոդ-շոդ մատներ:

— Մ առումն, քյե վո վ ի ճրե:

Ծառն ի կասի. — Քյո լյուլախ աչքեր»79';

Ակնելւե. է մարջանի ե աղ^կա երկխոսությամբ իմաստավորվող ցուցի-

չի և. նվիրագործվողի կենսալիցքերի վւոխազդեցությունր ՜.

Այս, ինչսլես նաե. նույն դիսլաշարի այլ վւոփոխակներում (ցուցիչր

մերթ մարջանն է, մերթ մարգարիտը) Հերոսուհին Հերթական փորձութ-

յունն է Հաղ թաՀարում անՀատակ ծովում ա սլա и ա ան գտնելով մեծ ձկան

որովայնում: Չդիմանալով աղջկա արցունքների մրմուռին ձուկը նրան

վախում է ծովափին 0 (աՈջկ ա վերածնունդը Հմմտ. խեցուց մարդարտի ան֊

Գ սյամ ան Հետ)'. Ուշագրավ է, որ «Երեմեա թակավոր» Հեք իա թո ւմ՞1 նվիրա֊

դ ործվ ողր ծովափին է Հայտնվում ոչ թե միայնակ, այլ նորածին որդու

Հետ Հա.սլա ցույց Հետամուսն ական փորձությունների ՀադթաՀա րմ ան Լւ

/լ ար դ ա վ ի ճակի ա մ ր ա պն դմ ան '.

«Մերջանի Հեքիաթում՝»82 տարիքային մի խմբից մյուսն են անցնում

Հա լրական տնից վտարված Լւ քարայրում ա սլա и տան դ տած թադավորի

զույգ որդիներն ու եղբայրներին որոնող դուստրր՝. ՊատաՀաբար կուլ

տված մարյանից Հղիացած թագավո ր ի ծննդաբերում է առ.անց

«ծո ւն Լլր գետին տալու» բերանով (Լլո լսական ծնունդր Հմմտ. մարջանի

Հետ), ինէն ավելի է րն դդծո ւմ բնակազմ ական Յու3եէ.ե սլա ղա բերման

Հատկություն ր՛. ՎերոՀիշյալ Հեքիաթում մարմանից ծնված Հերոսն իր Հեր֊

թին Լ՜ վարժություններ ՀաղթաՀարում, « Հ / ա ՚ ր վ ի մերջան, շա րվի» Հմայա-

խոսքի մոգությամբ Լլա տարում թադավորի Հան ձն ա րա ր ութ լ ո ւն ր Լւ քե-

ո-ուն ամուսնացնում վեր^ինիս աղ^կա Հետ83

Ազգագրական նյութր փաստում է մայրերի Համառ, գիմ ագրո ւթյամբ,

լացուԼլոծով ուղեկցվող նվիրագործման ծեսերի մասին'. Այո Համատեքս-

տում տեսանելի է դաոնում Թալինում գրառված ծի и ա կեն ց ա ղա յին երգում

անուշաբույր մեխակի (խ[ԷՐԸ_ ֆիլ) Համադրությամբ շարված «մամու ^ / ֊

գար» մարկան ի (տվյալ դեսլքում նվիրագործվողի) օտարման փուլր.

Մամու մր^ան խը_րլ*ֆիէпվ շարուգ էր,

Մ ամու £ի գար օդար աշխարՀ գարուդ էր85'.

^հյրրր ֆիլ» նաև. սԼւ թել է նշան ակում86, Լւ եթե Հավելենք սԼւ դույնի

դեր ր նվիրագործման ծիսական Հա մ ալիրում, ասլա սլա տկերն առավել ա մ ֊

բող^աԼլան կդառնաԿրկնվող տողերին նախորդող տրամադրությունր

(«Ես կկղնիմ Հորդ փեսա», «Ուխտ ու սլա յ մ ան արել եմ», « Պա յմ անն ե ր դ

70 Նույն տեղում՛. 80 ԷԱԺ, Հ. Բ, էշ 442: " ՀԺՀ, հ. 15, էշ 402: 82 ՀԺՀ, Հ. 1, էշ 228-235:

Նույն տեղում՛. 84 Ա. Դ Ր ի ձ ո, Լ. Մ ի ն ց. նչվ. աչխ., էշ 83-88: 85 Ռ. Խ ա չ ա տ Ր յ ա ն. Թալին. ֊ ՀԱԲ, հ . 19, էշ 144: 80 Նույն տեղում, էշ 271:

I4S Թամօտ Հայրապեւոյան

սլայել եմ» և այլն)87 հուշում է նվիրագործման փուլերի հաղթահարման

մ ասին՛.

Այսսլիսով, համոզված կարելի է ասել, որ ծիսահմայական միջավայրում

կենսական լիցքեր պարունակող օրգանական ծագմամբ բնակազմոլթյուն֊

ներր իմաստավորվել են իբրև ա րարո ղակա րգված խոր հր գան չային ցուցիչ-

ներ և հայ ժողովրդական հեքիաթներում ծառայել են նվիրագործման

խորհրդածեսի առարկայացմանր.

О Р Г А Н И Ч Н Ы Е К О Д Ы И Н И Ц И А Ц И И В А Р М Я Н С К И Х Н А Р О Д Н Ы Х С К А З К А Х

i» 1 In

ТАМАР АЙРАПЕТЯН

Р е з ю м е

В армянских народных сказках содержатся различные сведения о магичес-ких свойствах драгоценных металлов, камней и амулетов, которые тесно связа-ны с архаическим обрядом инициации. В настоящей статье исследуются до и послесвадебные инициации, связанные с магическими свойствами органиче-ских соединений, т. е. кодов (жемчуг — садаф —гахтакур, буст — коралл — мард-жан). Очевидно, что сюжеты армянских волшебных сказок, принадлежащих типу Аарне-Томпсон (AT) 433, происходят от инициации. Исследуемым мате-риалом подтверждается, что наполненные жизненным зарядом органичные ко-ды символизируют обряды инициации и в армянских народных сказках отра-жаются в виде фольклорного воображения.

INITIATION RITUAL NATURAL CODES IN ARMENIAN FOLK-TALES

ТА MAR HA YRAPETYAN

S u m m a r y

People have known about wonderful properties of minerals since ancient times. Stones were endowed with the capability to conjure evil spirits, cure from various ailments, bring happiness and well-being. There is much information about magical properties of natural stones - pearl -sadaph - gaghtakur, bust - coral ֊ marjan in the Armenian folk-tales, too. These stones in the tales are connected with marriage and after marriage initiation ritual of the heathen period. The material of the article affirms that subjects of Armenian folk-tales in type of Aarne-Thompson (AT) 433 are born from the initiation ritual and the natural stones appeared as symbolic codes in the tales.

87 Նույն տեղում, էշ 144: