Mga Batakan Sa Panitik Sa Binisaya Sinugboanon

Mga Batakan Sa Panitik Sa Mga Batakan Sa Panitik Sa Binisaya-SinugboanonBinisaya-Sinugboanon

(Rules on Cebuano Spelling)(Rules on Cebuano Spelling)

http://bismag.pbworks.comhttp://bismag.pbworks.com

EDGAR S. GODINEDGAR S. GODIN

Associate Editor, BisayaAssociate Editor, Bisaya

bisaya_manilabulletin@yahoo.combisaya_manilabulletin@yahoo.com

PasiunaPasiuna Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon.kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon.

Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto.Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto.

Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani seguro sila magdahom nga kalikayi ug wa gyod gani seguro sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat.naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat.

Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. tatawng way sumbanan nga gisunod.

Ang ilang sinulatan kanhi ingon niini:Ang ilang sinulatan kanhi ingon niini: guinicananguinicanan camocamo canakocanako quiniquini (kini) (kini) canacana guiadtoguiadto guihimoguihimo (usahay (usahay guijimo)guijimo)

ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.tagsulat.

(Sumpay sa pasiuna…)(Sumpay sa pasiuna…)

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya (Binisaya (BabayeBabaye, , Alimyon, Silaw, Bag-ong Kusog, Alimyon, Silaw, Bag-ong Kusog, Bag-ong BaludBag-ong Balud, ubp.) nga sama sa gihapon, , ubp.) nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-Artikulo ni Hermosisima, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprintreprint: : Budaya Dec. 2003) nga matod pa niya, Budaya Dec. 2003) nga matod pa niya, "bisan si Padre "bisan si Padre Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’….“‘o’….“

Ug salamat nga ang dudagkong publikasyon nga Ug salamat nga ang dudagkong publikasyon nga nanagpatik og Binisayang mga mantalaan sa Manila, nanagpatik og Binisayang mga mantalaan sa Manila, usa na niini ang Bisaya (sa Soler pa kanhi), usa na niini ang Bisaya (sa Soler pa kanhi), nagkasilingan ra, maong sayon ra sa mga nagkasilingan ra, maong sayon ra sa mga staffstaff ang ang pagtagbo-tagbo aron hisgotan ang kahiusahan sa pagtagbo-tagbo aron hisgotan ang kahiusahan sa panitik Binisaya. Ug dinhi nahimugso ang Akademiyang panitik Binisaya. Ug dinhi nahimugso ang Akademiyang Bisaya nga gitukod sa mga editor kanhi (Bisaya nga gitukod sa mga editor kanhi (Hermosisima Hermosisima et alet al) diin matag Sabado sa hapon adto sila sagad ) diin matag Sabado sa hapon adto sila sagad magtigom sa balay ni Pres. Carlos Garcia. Ug human magtigom sa balay ni Pres. Carlos Garcia. Ug human nila malatid ang lagda sa ‘o’ ug ‘u’, natuhay-tuhay ang nila malatid ang lagda sa ‘o’ ug ‘u’, natuhay-tuhay ang espeling bisan tuod ingnon ta, dili pa gayod hingpit. espeling bisan tuod ingnon ta, dili pa gayod hingpit.

(Sumpay sa pasiuna…)(Sumpay sa pasiuna…) Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang "Bag-ong Akademiya" nga nasugdan. Natukod usab ang "Bag-ong Akademiya" nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo ni Atty. Adelino nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo ni Atty. Adelino Sitoy ug Atty. Cesar Kilaton. Nahimugso ang "Binisaya-Sitoy ug Atty. Cesar Kilaton. Nahimugso ang "Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila" ug "Diksiyonaryong Bisaya", Sinugbuanon Nga Batadila" ug "Diksiyonaryong Bisaya", mga proyekto nga maisip nga laing kalamposan sa mga proyekto nga maisip nga laing kalamposan sa pagtuon sa atong pinulongan.pagtuon sa atong pinulongan.

Apan sa paglatas sa panahon, nunot usab sa Apan sa paglatas sa panahon, nunot usab sa pagpanungha sa daghang nagkalainlaing Binisayang pagpanungha sa daghang nagkalainlaing Binisayang mantalaan sa kaprobinsiyahan, ingon sa inanay na mantalaan sa kaprobinsiyahan, ingon sa inanay na usang nalubong sa kalimot ang nalatid nga mga lagda. usang nalubong sa kalimot ang nalatid nga mga lagda. Nanag-iyahay na usab. Ug mibalik ang kaguliyang sa Nanag-iyahay na usab. Ug mibalik ang kaguliyang sa espeling. Ngano kini?espeling. Ngano kini?

Sa akong paniid, tungod kini sa kakulang sa kahibalo— Sa akong paniid, tungod kini sa kakulang sa kahibalo— sa kakulang sa kasayoran ug pagpakabana o kaha sa sa kakulang sa kasayoran ug pagpakabana o kaha sa lainlaing panahom sa mga magsusulat ug mga editor lainlaing panahom sa mga magsusulat ug mga editor labot sa panitik sa Binisaya. Ug salamat niining dakong labot sa panitik sa Binisaya. Ug salamat niining dakong kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa panitik – ang bunga sa unang mga pagtuon nga panitik – ang bunga sa unang mga pagtuon nga gitamod ug gisagop sa magasing Bisaya.gitamod ug gisagop sa magasing Bisaya.

Tribya:Tribya: AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA)AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA)

Ang AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) -- Ang AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) -- gisakpan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug gisakpan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia, Diosdado C. Mantalaba, Laurean si Francisco Candia, Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy Unabia ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa nanimon sa academic councilacademic council sila si Mlbn. Tomas V. sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa, ug Dr. Jesus E. Perpiñan.Boquecosa, ug Dr. Jesus E. Perpiñan.

Gisugdan pagtuki sa sayong mga tuig sa dekada 60 Gisugdan pagtuki sa sayong mga tuig sa dekada 60 apan gimantala ingon nga opisyal nga sumbanan sa apan gimantala ingon nga opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya niana nang pagka Hulyo 15, motampohay sa Bisaya niana nang pagka Hulyo 15, 1987. (Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa 1987. (Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964) AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964)

Mga Basehanan sa Pag-ilaMga Basehanan sa Pag-ila

MGA PULONG LUMADMGA PULONG LUMAD

gamot pulong (gamot pulong (rootwordrootword)) pulong linanggikitan (pulong linanggikitan (affixed wordaffixed word)) pulong tinapoan (pulong tinapoan (contracted wordcontracted word)) silabang gisubli-subli (silabang gisubli-subli (repeated syllablerepeated syllable)) pulong gibalik-gibalik (pulong gibalik-gibalik (contracted wordcontracted word)) pulong sinumpay (pulong sinumpay (coined wordcoined word))

MGA PULONG HINULAMANMGA PULONG HINULAMAN

direktang paghulamdirektang paghulam di direktang paghulamdi direktang paghulam simplipikadong paagi (simplipikadong paagi (simplified waysimplified way))

Alang sa Lumad nga mga PulongAlang sa Lumad nga mga Pulong-- -- Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa

leksikon sa Binisaya-Sinugboanon sa wala pa moabot ang mga Katsila ug leksikon sa Binisaya-Sinugboanon sa wala pa moabot ang mga Katsila ug ubang langyaw.ubang langyaw.

Ang pagdeterminar asa ipahimutang ang “U” ug “O” sa lumad nga mga Ang pagdeterminar asa ipahimutang ang “U” ug “O” sa lumad nga mga

pulong nagsandig ning mosunod:pulong nagsandig ning mosunod:

Unang SilabaUnang Silaba Sulod nga SilabaSulod nga Silaba Kataposang SilabaKataposang Silaba

Ang "U" ug "O" sa Mga Ang "U" ug "O" sa Mga Gamotpulong (Root Words)Gamotpulong (Root Words)

Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.

1.1. ‘U' ang gamiton sa ‘U' ang gamiton sa unauna ug ug sulodsulod nga (mga) silaba sa mga pulong nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang ‘o’ anha lintunganay, samtang ang ‘o’ anha gamita sa kataposang silaba sa gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.mga pulong lintunganay.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

Unang SilabaUnang Silaba

bbuughat ghat kkuusi si ttuulo lo bbuulan lan bbuuang ang bbuuto to ppuulo (lo (islandisland) ) uumagad magad uugangan gangan uug-og g-og mmuug-ot g-ot

gguun-ob n-ob dduugho gho bbuugan gan ssuud-an d-an ttuul-an l-an kkuulang lang uulan lan ttuulon lon gguubat bat bbuugti gti dduugnit gnit

Sulod nga SilabaSulod nga Silaba

haphapuuhap hap pangpanguutana tana habhabuuhabo habo bitbituuon on tatauudtaod dtaod sagsaguunson nson

haghaguuka ka hinhinuuon on turturuutot tot bukbukuubbuuko ko hughuguunhnhuugon gon puhpuhuunan nan

Kataposang SilabaKataposang Silaba

pakpakoo dakdakoo tultuloo matmatood d nasnasood d lungslungsood d balbalood d gakgakoos s

saksakoob b barbaroog g tataoob b turutturutoot t huyuhhuyuhooy y himhimoo panimalpanimaloos s hisghisgoot t

Ang Ang patingogpatingog nga "I" nga "I"

2.2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate"."sikwate".

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

bitin bitin hait hait bituon bituon kanding kanding sigbin sigbin

iti iti tagiptip tagiptip kuting kuting taitai pisi pisi

Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Words)Linanggikitan (Affixed Words)

3.3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa gamotpulong diha sa mga pulong sa gamotpulong diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan na sa mga lintunganay gitapoan na sa mga iglalanggikit.iglalanggikit.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

himoON -- gikan sa ‘himoON -- gikan sa ‘himo’himo’, gisumpotan sa ‘, gisumpotan sa ‘ONON’ ’ himoAN -- gikan sa ‘himoAN -- gikan sa ‘himohimo’, gisumpotan sa ‘’, gisumpotan sa ‘ANAN’ ’ handomANAN -- gikan sa ‘handomANAN -- gikan sa ‘handom’handom’, gisumpotan sa ‘, gisumpotan sa ‘ANANANAN’ ’ hALandomON -- gikan sa ‘hALandomON -- gikan sa ‘handomhandom’, gisal-otan sa ‘’, gisal-otan sa ‘ALAL’ ug ’ ug

gisumpotan sa ‘gisumpotan sa ‘ONON’ ’ lungsorANON -- gikan sa ‘lungsorANON -- gikan sa ‘lungsodlungsod’ (d/r), gisumpotan sa ‘’ (d/r), gisumpotan sa ‘ANONANON’ ’ KAlibotAN -- gikan sa ‘KAlibotAN -- gikan sa ‘libotlibot’, gilanggikitan sa ‘’, gilanggikitan sa ‘KAKA’ ug ’ ug

gisumpotan sa ‘gisumpotan sa ‘ANAN’ ’ bULuhatON -- gikan sa ‘bULuhatON -- gikan sa ‘buhatbuhat’, gisal-otan sa ‘’, gisal-otan sa ‘ULUL’ ug gisumpotan ’ ug gisumpotan

sa ‘sa ‘ONON’ ’ sULugoON -- gikan sa ‘sULugoON -- gikan sa ‘sugosugo’, gisal-otan sa ‘’, gisal-otan sa ‘ULUL’ ug gisumpotan ’ ug gisumpotan

sa ‘sa ‘ONON’ ’ tULunghaAN -- gikan sa ‘tULunghaAN -- gikan sa ‘tunghatungha’, gisal-otan sa ‘’, gisal-otan sa ‘ULUL’ ug ’ ug

gisumpotan sa ‘gisumpotan sa ‘ANAN’ ’ igsoON -- gikan sa ‘igsoON -- gikan sa ‘igsoigso’, gisumpotan sa ‘’, gisumpotan sa ‘ONON’ ’ MAtINahorON -- gikan sa ‘MAtINahorON -- gikan sa ‘tahodtahod’, gilanggikitan sa ‘’, gilanggikitan sa ‘MAMA’, gisal-’, gisal-

otan sa ‘otan sa ‘ININ’, ug gisumpotan sa ‘’, ug gisumpotan sa ‘ONON’ ’ tULumanON -- gikan sa ‘tULumanON -- gikan sa ‘tumantuman’, gisal-otan sa ‘’, gisal-otan sa ‘ULUL’ ug ’ ug

gisumpotan sa ‘gisumpotan sa ‘ONON’ ’

Angay Timan-an:Angay Timan-an:

Tungod kay walay tunganggikit (Tungod kay walay tunganggikit (infexinfex) sa ) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp.Iningles o Kinatsila, ubp.

Sa mga gamotpulong nga gibalik-balik paglitok Sa mga gamotpulong nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, kini gi-kini gi-justifyjustify sa haypen pagpasabot nga kana sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. pulong gamot nga gisubli lamang paglitok.

Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man pulong angay haypenan tungod kay dili man pulong gamot ang 'huna'. Twa: "Mga Pulong nga gamot ang 'huna'. Twa: "Mga Pulong nga Gibalik-balik Pagtabi"Gibalik-balik Pagtabi"

Pag-Pag-checkcheck sa Espeling (Lumad) sa Espeling (Lumad)Mga Iglalanggikit:Mga Iglalanggikit:

Pref.–Pref.– PAG, KA, NAG, MO, MI, GI, MAG, ubp. PAG, KA, NAG, MO, MI, GI, MAG, ubp. Inf. –Inf. – IN, AL, UL, IN, AL, UL, UM, ubp.UM, ubp.Suf.–Suf.– ON, AN, ONON, ANAN, I, A, AY, ubp. ON, AN, ONON, ANAN, I, A, AY, ubp.

ttALALahorahorON (ON (tahodtahod + AL + ON) + AL + ON) bbININisayaisaya ( (bisayabisaya + IN) + IN)

Naay uban mosulat… Naay uban mosulat…

katuyuan (unsay root ug langgikit)katuyuan (unsay root ug langgikit) KAKAtuyotuyoANAN NAGNAGttININunounoAN (AN (tunotuno+NAG+IN+AN)+NAG+IN+AN)

Pag-Pag-checkcheck sa Espeling (Hinulaman) sa Espeling (Hinulaman)Mga Iglalanggikit:Mga Iglalanggikit:

Pref.–Pref.– PAG, KA, NAG, MO, MI, GI, MAG, ubp. PAG, KA, NAG, MO, MI, GI, MAG, ubp. Inf. –Inf. – IN, AL, UL, IN, AL, UL, UM, ubp.UM, ubp.Suf.–Suf.– ON, AN, ONON, ANAN, I, A, AY, ubp. ON, AN, ONON, ANAN, I, A, AY, ubp.

KAKArebelderebeldehON -- (hON -- (rebelderebelde + KA + + KA + [h]ON) [h]ON)

ssININemanaemana -- ( -- (semanasemana + IN) + IN)Naay uban mosulat… Naay uban mosulat…

NAutrohAN (X) (sakto: naNAutrohAN (X) (sakto: naotrootrohan)han) GIGItonotono--tonotono[h][h]AN -- (GI+[h]AN)AN -- (GI+[h]AN) GIGIttININontoontohAN -- (GI+IN+[h]AN)hAN -- (GI+IN+[h]AN)

Ang mga patingog (A, E, I, U, O) Ang mga patingog (A, E, I, U, O) sa Mga Pulong Tinapoan sa Mga Pulong Tinapoan

(Contracted Words)(Contracted Words)

4.4. Magpabilin usab ang patingog Magpabilin usab ang patingog ((vowelvowel) sa mga pulong lintunganay ) sa mga pulong lintunganay diha sa mga pulong tinapoan o diha sa mga pulong tinapoan o hinugtong. (Ang apostrope nga hinugtong. (Ang apostrope nga gigamit sa uban timaan sa gigamit sa uban timaan sa paghugtong dili na pagagamiton).paghugtong dili na pagagamiton).

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

lainlaing dapit (lainlain nga dapit) lainlaing dapit (lainlain nga dapit) higanteng baki (higante nga baki) higanteng baki (higante nga baki) bayleng buntagay bayleng buntagay kabayong pak-an kabayong pak-an estudyanteng sipat estudyanteng sipat dakog kaon (dako og kaon) dakog kaon (dako og kaon) tiking kuwanggol tiking kuwanggol

Mga Silabang Gisubli-subli Mga Silabang Gisubli-subli PaglitokPaglitok

5-A.5-A. Magpabilin ang 'u' sa Magpabilin ang 'u' sa unang silabang gisubli unang silabang gisubli paglitok.paglitok.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

tudlo -- magtutudlo tudlo -- magtutudlo tuon -- magtutuon tuon -- magtutuon hukom -- maghuhukom hukom -- maghuhukom sulat -- magsusulat sulat -- magsusulat pulong – magpupulong pulong – magpupulong kuot—mangunguot (mangkukuot) kuot—mangunguot (mangkukuot)

5-B.5-B. Dunay tagsa ka silaba nga gibalik- Dunay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda sa ‘u’ ug magsunod gihapon sa lagda sa ‘u’ ug ‘o’. Mga pulong sama niini dili gayod ‘o’. Mga pulong sama niini dili gayod angay ulangon og giyon o haypen (-).angay ulangon og giyon o haypen (-).

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan: lumlom lumlom gulgol gulgol luglog luglog gutgot gutgot bukbok bukbok hulhol hulhol

suksok suksok bungbong bungbong hunghong hunghong sungsong sungsong tuktok tuktok luklok luklok

Mga Pulong Gibalik-balik PagtabiMga Pulong Gibalik-balik Pagtabi

6-A.6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o mga pulong lintunganay o gamotpulong nga gibalik-balik paglitok gamotpulong nga gibalik-balik paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kun susama sa, ug sa kakulang og kun susama sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o gayod sa giyon (-) o hyphenhyphen..

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

lukso-lukso lukso-lukso pula-pula pula-pula tigom-tigom tigom-tigom dakop-dakop dakop-dakop hubo-hubo hubo-hubo buot-buot buot-buot dula-duladula-dula

humok-humok humok-humok kaon-kaon kaon-kaon inom-inom inom-inom hubog-hubog hubog-hubog itom-itom itom-itom timo-timo timo-timo tagsa-tagsa tagsa-tagsa

6-B.6-B. Adunay mga pulong binalik-balik Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong paglitok apan dili mga pulong lintunganay (lintunganay (rootroot) nga gisubli lamang ) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok o paglitok, kondili usa gayod ka tibuok o lintunganay nga pulong. Gilangkob lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.ka tibuok nga pulong.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

taudtaod taudtaod hunahuna hunahuna hugunhugon hugunhugon bukubuko bukubuko habuhabo habuhabo kutukuto kutukuto

bagulbagol bagulbagol tuwaytuway tuwaytuway dihadiha dihadiha duhaduha duhaduha dipudipo dipudipo tubatubatubatuba

6-C.6-C. Kon ang pulong binalik-balik Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (labi nag espesipikong ngalan (labi nag proper proper nounnoun) sa usa ka butang, mananap, o ) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa maong lagda.magsunod na sa maong lagda.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

Lapulapu (Lapulapu (a name: Cebuano heroa name: Cebuano hero) ) lapulapu kun pugapo (lapulapu kun pugapo (fishfish) ) kasingkasing kasingkasing habalhabal (habalhabal (for-hire motorcyclefor-hire motorcycle) ) tuwaytuway tuwaytuway sagingsaging (sagingsaging (a kind of herba kind of herb) ) tubatuba (tubatuba (a kind of herba kind of herb) ) bagulbagol (bagulbagol (skullskull) ) kandingkanding (kandingkanding (plantplant) ) Gitikgitik (Gitikgitik (a joke; a section of the Bisaya a joke; a section of the Bisaya

magazinemagazine) )

(Angay Timan-an): (Angay Timan-an):

May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok nga may kapin sa usa ka gidalang nga may kapin sa usa ka gidalang kahulogan. Pananglit, ang pulong kahulogan. Pananglit, ang pulong ""lainlainlainlain". Kining pulonga dili angayng ". Kining pulonga dili angayng ulangog giyon kon nagpasabot og ulangog giyon kon nagpasabot og ""differentdifferent" sama sa " sama sa "Nagkalainlaing "Nagkalainlaing siyudad sa kapupud-an."siyudad sa kapupud-an." Apan kini Apan kini ulangon nag giyon kon ang maong pulong ulangon nag giyon kon ang maong pulong nagpasabot og nagpasabot og "set aside""set aside" ingon sa ingon sa "Iyang "Iyang gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."

Alang sa Hinulamang mga Alang sa Hinulamang mga PulongPulong

* Direktang Paghulam* Direktang Paghulam

7-A.7-A. Ang Direktang Paghulam Ang Direktang Paghulam nagpasabot og hingpit nga paggamit nagpasabot og hingpit nga paggamit sa langyawng pulong sa walay pag-sa langyawng pulong sa walay pag-usab sa panitik niini.usab sa panitik niini.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

fanfan (Eng. magdadayeg) (Eng. magdadayeg) buena familiabuena familia (Sp.) (Sp.) armas de fuegoarmas de fuego (Sp.) (Sp.) super cutesuper cute (Eng.) (Eng.)

* Di Direktang Paghulam* Di Direktang Paghulam

7-B.7-B. Paghulam o pag-adap sa langyawng Paghulam o pag-adap sa langyawng pulong diin giusab ang espeling pinasibo pulong diin giusab ang espeling pinasibo sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. sa abakada sa Binisayang Sinugboanon.

Sa pag-usab, magpabilin ang mga Sa pag-usab, magpabilin ang mga patingog (patingog (vowelsvowels) ug ang mga katingog ) ug ang mga katingog ((consonantsconsonants) lamang ang pagailisan, sama ) lamang ang pagailisan, sama sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug Z nga sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug Z nga may laing katugbang sa abakada sa may laing katugbang sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. Binisayang Sinugboanon. (Dili apil sa (Dili apil sa pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, ug ug brandbrand sa mga produkto.) sa mga produkto.)

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

pilosopo (Sp. pilosopo (Sp. filosopofilosopo) ) kolor (Eng. kolor (Eng. colorcolor) ) tono (Sp. tono (Sp. tonetone) ) polis (Eng. polis (Eng. policepolice) ) espiritu (Sp. espiritu (Sp. espirituespiritu) ) gradwasyon (Sp. gradwasyon (Sp. graduaciongraduacion) ) gradwesyon (Eng. gradwesyon (Eng. graduationgraduation) ) abentura (Sp. abentura (Sp. aventuraaventura) ) adbentyur (Eng. adbentyur (Eng. adventureadventure) ) responsabilidad (Sp. responsabilidad (Sp. responsabilidadresponsabilidad) ) responsibiliti (Eng. responsibiliti (Eng. responsibilityresponsibility) )

7-C.7-C. Kon ang pulong hinulaman may Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang (sa Iningles kaamgid nga tugbang (sa Iningles ngadto sa Kinatsila o ngadto sa Kinatsila o vise versavise versa) nga ) nga susama usab ang panglitok, ang pulong susama usab ang panglitok, ang pulong

Kinatsila maoy himoong sumbanan.Kinatsila maoy himoong sumbanan.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan: edukasyon (Sp. edukasyon (Sp. educacioneducacion) (Eng. ) (Eng.

educationeducation) ) eleksiyon (Sp. eleksiyon (Sp. eleccioneleccion) (Eng. ) (Eng. electionelection))

A.T. (Angay Timan-an):A.T. (Angay Timan-an):

May pipila ka pulong hinulaman nga May pipila ka pulong hinulaman nga wala moagad sa orihinal nga panitik wala moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan. Sagad niining sa pulong gigikanan. Sagad niining mga pulonga may establisado nang mga pulonga may establisado nang panitik sa Binisaya nga lisod nang panitik sa Binisaya nga lisod nang mausab, ug busa angayng mausab, ug busa angayng pahinuntan na lamang.pahinuntan na lamang.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan: suspetsa (Eng. suspetsa (Eng. suspectsuspect) (Sp. ) (Sp. sospechasospecha) ) sustener (Eng. sustener (Eng. sustainsustain) (Sp. ) (Sp. sostenersostener) ) kuwitis (Sp. kuwitis (Sp. cojetecojete) ) pista (Sp. pista (Sp. fiestafiesta) (Eng. ) (Eng. feastfeast) ) tinda (Sp. tinda (Sp. tiendatienda) ) yelo (Sp. yelo (Sp. hielohielo) ) pulbos (Sp. pulbos (Sp. polvopolvo) ) kursonada (Sp. kursonada (Sp. corazonadacorazonada) ) hulma (Sp. hulma (Sp. hormahorma) ) pulbora (Sp. pulbora (Sp. polvorapolvora) ) hulmigas (Sp. hulmigas (Sp. hormigahormiga) ) kutson (Sp. kutson (Sp. colchoncolchon) ) gulpi (Sp. gulpi (Sp. golpegolpe) ) pundo (Sp. pundo (Sp. pondopondo) (Eng. ) (Eng. fundfund) )

7-D.7-D. "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may mga pulong Iningles nga may long "a"long "a"..

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

keyk (keyk (cakecake) ) tsokoleyt (tsokoleyt (chocolatechocolate) ) manedyer (manedyer (managermanager) )

7-E7-E.. Ang mga pulong Iningles nga Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og "S" nga walay nagsugod og "S" nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik "E" sa lumad pagaunhan og titik "E" sa lumad nga hubad.nga hubad.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan: estorya— estorya— storystory (Sp. (Sp. cuentocuento) ) esteyds— esteyds— stagestage (Sp. (Sp. tabladotablado) ) estambay— estambay— standbystandby esnatser— esnatser— snatchersnatcher

7-F.7-F. "I" ang gamiton paghulip sa "y" "I" ang gamiton paghulip sa "y" sa mga pulong hinulaman gikan sa sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga may tunog ‘i’.Iningles nga may tunog ‘i’.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan: kendi (kendi (candycandy) ) delikasi (delikasi (delicacydelicacy) ) seksi (seksi (sexysexy) ) melitari (melitari (melitarymelitary) ) parti (parti (partyparty) ) panti (panti (pantypanty) )

7-G.7-G. "I" ang gamiton paghulip sa mga "I" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may dobleng E pulong Iningles nga may dobleng E (‘ee’) o nanagsunod nga duha ka ‘e’.(‘ee’) o nanagsunod nga duha ka ‘e’.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

miting (miting (meetingmeeting) ) dyip (dyip (jeepjeep) ) dyambori (dyambori (jamboreejamboree) ) reperi (reperi (refereereferee) )

7-H.7-H. "O" ang gamiton sa mga pulong "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "iew".nagtapos og "iew".

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

interbiyo (interbiyo (interviewinterview) ) saydbiyo (saydbiyo (sideviewsideview) )

(Angay Timan-an):(Angay Timan-an):

Kon ang katingog (‘b’ sa gigamit nga Kon ang katingog (‘b’ sa gigamit nga pananglitan) sa lumad nga hubad pananglitan) sa lumad nga hubad giunhan og patingog (giunhan og patingog (vowelvowel), ang "i" ), ang "i" dili na gamitondili na gamiton..

Pananglitan:Pananglitan:

rerebbyo (yo (reviewreview) )

7-I.7-I. "U" ang gamiton sa mga pulong "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ue".nagtapos og "ue".

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

abenyu (abenyu (avenueavenue) ) barbekyu (barbekyu (barbecuebarbecue) ) isyu (isyu (issueissue) ) reskyu (reskyu (rescuerescue) ) benyu (benyu (venuevenue) )

* Ang Simplikadong Paagi * Ang Simplikadong Paagi (Simplified Way)(Simplified Way)

Ang Ang simplified waysimplified way kun simplikadong paagi maoy kun simplikadong paagi maoy komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa labing duol) sa aktuwal nga pamulong sa kabag-ohan. labing duol) sa aktuwal nga pamulong sa kabag-ohan.

Kini nabahig sa duha ka sumbanan:Kini nabahig sa duha ka sumbanan:

8-A.8-A. Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o kaha dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kaha dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kabag-ohan) kon apason pa ang espeling sa kabag-ohan) kon apason pa ang espeling sa gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga pulong Kinatsila nga may "ie" o "ei". mga pulong Kinatsila nga may "ie" o "ei". Hinuon, kini Hinuon, kini usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa paggamit sa nahaunang sumbanan.paggamit sa nahaunang sumbanan.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. goviernogovierno) )

porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porcientoporciento) )

asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. haciendahacienda) )

renda—inay sa "reyinda" (Sp. renda—inay sa "reyinda" (Sp. reindareinda) ) membro—inay sa "miyembro" (Sp. membro—inay sa "miyembro" (Sp.

miembromiembro) )

8-B.8-B. Mga pulong Iningles nga sulaton Mga pulong Iningles nga sulaton sa Binisaya agad sa unsay litok.sa Binisaya agad sa unsay litok.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

naytklab (naytklab (night clubnight club) ) pirslab (pirslab (first lovefirst love) ) plaslayt (plaslayt (flash lightflash light) ) obertaym (obertaym (overtimeovertime) ) hayskol (hayskol (high schoolhigh school) ) adbentyur (adbentyur (adventureadventure) ) notbok (notbok (notebooknotebook) ) hayblad (hayblad (high bloodhigh blood) )

Mga Pulong SinumpayMga Pulong Sinumpay(Coined Words)(Coined Words)

9-A.9-A. Magpabilin ang orihinal nga Magpabilin ang orihinal nga espeling sa espeling sa root wordroot word o mga silaba o mga silaba sa sa root wordroot word nga gitapot sa laing nga gitapot sa laing root root wordword aron pagmugna og laing aron pagmugna og laing pulong.pulong.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

gumonhap (gumon + {kata}hap) gumonhap (gumon + {kata}hap) tagohipos (tago + hipos) tagohipos (tago + hipos) daghongulisiw (daghong + {k}ulisiw) daghongulisiw (daghong + {k}ulisiw) pulongbay (pulong + b{al}ay) pulongbay (pulong + b{al}ay) hatodkawat (hatodkawat (telegramtelegram) (hatod + kawat) ) (hatod + kawat) tugahala (tuga + {bat}hala) tugahala (tuga + {bat}hala) tagolilong (tago + lilong) tagolilong (tago + lilong) kandilaw (kand{ela} + {g}ilaw) kandilaw (kand{ela} + {g}ilaw)

9-B.9-B. Mga Pulong LangyawMga Pulong Langyaw: Base sa : Base sa prinsipyo sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’, prinsipyo sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’, magpabilin usab ang mga patingog magpabilin usab ang mga patingog ((vowelvowel) sa mga pulong hinulaman.) sa mga pulong hinulaman.

Pananglitan:Pananglitan: teleponokabildo (telepono + kabildo) teleponokabildo (telepono + kabildo)

((telephone conversationtelephone conversation) ) tangkilepono (tangkil + telepono) tangkilepono (tangkil + telepono)

((cellular phonecellular phone) ) insomniyalak (insomniya + balak) (insomniyalak (insomniya + balak) (wine-wine-

induced sleeplessnessinduced sleeplessness))

Mga Katingog (Consonants)Mga Katingog (Consonants)

Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip

sa mga katingog sa langyawng pinulongan.sa mga katingog sa langyawng pinulongan.

1. 1. B (V)--B (V)-- Ang "b" gamiton Ang "b" gamiton paghulip sa titik "v" sa paghulip sa titik "v" sa hinulaman nga mga pulong.hinulaman nga mga pulong.

Mga Pananglitan:Mga Pananglitan:

abiba -- abiba -- avivaaviva abiso -- abiso -- avisoaviso pabor -- pabor -- favorfavor laba -- laba -- lavalava lababo -- lababo -- lavavolavavo bampira - bampira - vampirevampire

baso -- baso -- vasovaso biyahe -- biyahe -- viajeviaje bista -- bista -- vistavista bino -- bino -- vinovino baho -- baho -- vajovajo

2. 2. K (C)--K (C)-- Ang "k" gamiton Ang "k" gamiton paghulip sa titik "c" sa paghulip sa titik "c" sa hinulaman nga pulong.hinulaman nga pulong.

abaniko -- abaniko -- abanicoabanico artikulo -- artikulo -- articuloarticulo barko -- barko -- barcobarco botika -- botika -- boticabotica kamote -- kamote -- camotecamote (Mex.) (Mex.) komun -- komun -- comuncomun kosina -- kosina -- cocinacocina piko -- piko -- picopico bakante -- bakante -- vacantevacante layko -- layko -- laicolaico

3. 3. KE (QUE)--KE (QUE)-- Ang "ke" gamiton Ang "ke" gamiton paghulip sa mga titik "que".paghulip sa mga titik "que".

etiketa -- etiketa -- etiquetaetiqueta plake -- plake -- plaqueplaque kerida -- kerida -- queridaquerida tangke -- tangke -- tanquetanque atake -- atake -- ataqueataque empake -- empake -- empaqueempaque prangkeyo -- prangkeyo -- franqueofranqueo retoke -- retoke -- retoqueretoque

4. 4. KI (QUI)--KI (QUI)-- Ang "ki" gamiton Ang "ki" gamiton paghulip sa mga titik "qui".paghulip sa mga titik "qui".

arkitektura -- arkitektura -- arquitecturaarquitectura ekipo -- ekipo -- equipoequipo makina -- makina -- maquinamaquina moskitero -- moskitero -- mosquiteromosquitero kinse -- kinse -- quincequince kinsena -- kinsena -- quincenaquincena kinto -- kinto -- quintoquinto rekisito -- rekisito -- requisitorequisito takilya -- takilya -- taquillataquilla

5. 5. KS (X)--KS (X)-- Ang "ks’ gamiton Ang "ks’ gamiton paghulip sa titik "x" sa paghulip sa titik "x" sa hinulamang pulong.hinulamang pulong.

eksakto -- eksakto -- exactoexacto eksamin -- eksamin -- examineexamine eksepsiyon -- eksepsiyon -- exceptionexception ekskursiyon -- ekskursiyon -- excursionexcursion oksihena -- oksihena -- oxigenaoxigena seksiyon -- seksiyon -- sectionsection seksto -- seksto -- sextosexto seroks -- seroks -- xeroxxerox

6. 6. KUWA (CUA)--KUWA (CUA)-- Ang "kuwa" Ang "kuwa" gamiton paghulip sa mga titik gamiton paghulip sa mga titik

"cua" sa hinulamang mga pulong."cua" sa hinulamang mga pulong.

kuwaresma -- kuwaresma -- cuaresmacuaresma kuwarta -- kuwarta -- cuartacuarta

7. 7. KUWE (CUE)--KUWE (CUE)-- Ang "kuwe" Ang "kuwe" gamiton paghulip sa mga titik gamiton paghulip sa mga titik "cue" sa hinulamang pulong."cue" sa hinulamang pulong.

kuwenta -- kuwenta -- cuentacuenta kuwerdas – kuwerdas – cuerdascuerdas Kuwerpo -- cuerpo Kuwerpo -- cuerpo

8. 8. DY (J)--DY (J)-- Ang "dy" gamiton Ang "dy" gamiton paghulip sa titik "j" sa pipila ka paghulip sa titik "j" sa pipila ka

pulong Iningles nga ipabilin pulong Iningles nga ipabilin ang litok.ang litok.

dyaket -- dyaket -- jacketjacket dyakpat -- dyakpat -- jackpotjackpot dyip -- dyip -- jeepjeep dyet -- dyet -- jetjet

9. 9. DYI (GY)--DYI (GY)-- Ang "dyi" gamiton Ang "dyi" gamiton paghulip sa titik "gy" sa pipila paghulip sa titik "gy" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ka pulong Iningles nga ipabilin

ang litok.ang litok.

alerdyi -- alerdyi -- allergyallergy enerdyi -- enerdyi -- energyenergy

10-A. 10-A. H (G ug/o J)--H (G ug/o J)-- Ang "h" Ang "h" gamiton paghulip sa titik "g" sa gamiton paghulip sa titik "g" sa mga pulong Iningles o Kinatsila mga pulong Iningles o Kinatsila

nga litokon ingon nga "h".nga litokon ingon nga "h". ahensiya -- ahensiya -- agenciaagencia ahente -- ahente -- agenteagente dihito -- dihito -- digitodigito imahen -- imahen -- imagenimagen orihinal -- orihinal -- originaloriginal trahedya -- trahedya -- tragediatragedia rehiyon -- rehiyon -- regionregion rehimen -- rehimen -- regimenregimen

10-B. Ang "h" gamiton usab 10-B. Ang "h" gamiton usab paghulip sa titik "j" sa mga pulong paghulip sa titik "j" sa mga pulong

Kinatsila nga litokon nga "h".Kinatsila nga litokon nga "h". aguha -- aguha -- agujaaguja bagahe -- bagahe -- bagajebagaje baho -- baho -- bajobajo ( (bassbass) ) kaha -- kaha -- cajacaja hinete -- hinete -- jinetejinete husto -- husto -- justojusto maneho -- maneho -- manejomanejo pasahe -- pasahe -- pasajepasaje baho -- baho -- vajovajo ( (smellsmell) )

Eksepsiyon:Eksepsiyon:Adunay mga pulong Kinatsila nga dili Adunay mga pulong Kinatsila nga dili litokon ang "h", busa wagtangon ang litokon ang "h", busa wagtangon ang maong titik sa mga pulong Sinugboanon.maong titik sa mga pulong Sinugboanon.

alahas -- alahas -- alhajaalhaja abilidad -- abilidad -- habilidadhabilidad asyenda -- asyenda -- haciendahacienda oras -- oras -- horashoras ospital -- ospital -- hospitalhospital ostiya -- ostiya -- hostiahostia otel -- otel -- hotelhotel

11.11. L (LL)-- L (LL)-- Ang "l" gamiton Ang "l" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Iningles.pulong Iningles.

aleluya -- aleluya -- alleluiaalleluia alerdyi -- alerdyi -- allergyallergy basketbol -- basketbol -- basketballbasketball besbol -- besbol -- baseballbaseball

12.12. LY (LL)-- LY (LL)-- Ang "ly" gamiton Ang "ly" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Kinatsila.pulong Kinatsila.

amarilyo -- amarilyo -- amarilloamarillo apelyido -- apelyido -- apellidoapellido argolya -- argolya -- argollaargolla barandilya -- barandilya -- barandillabarandilla bilyar -- bilyar -- billarbillar kutsilyo -- kutsilyo -- cuchillocuchillo empelya -- empelya -- empellaempella lamparilya -- lamparilya -- lamparillalamparilla mansanilya -- mansanilya -- mansanillamansanilla martilyo -- martilyo -- martillomartillo

13.13. M (N)-- M (N)-- Ang "m" gamiton Ang "m" gamiton paghulip sa titik nga "n" sa mga paghulip sa titik nga "n" sa mga pulong Kinatsila.pulong Kinatsila. komperensiya -- komperensiya -- conferenciaconferencia kompiyansa -- kompiyansa -- confianzaconfianza kombento -- kombento -- conventoconvento kombida -- kombida -- convidaconvida imbalido -- imbalido -- invalidoinvalido imbestigasyon -- imbestigasyon -- investigacioninvestigacion simponiya -- simponiya -- sinfoniasinfonia kompesal -- kompesal -- confesarconfesar kombensiyon -- kombensiyon -- convencionconvencion kombikto -- kombikto -- convictoconvicto kombite -- kombite -- conviteconvite

14.14. MYA (MIA)-- MYA (MIA)-- Ang mga titik nga Ang mga titik nga "mya" gamiton paghulip sa mga "mya" gamiton paghulip sa mga titik "mia" sa mga langyawng titik "mia" sa mga langyawng pulong.pulong.

anemya -- anemya -- anemiaanemia epidemya -- epidemya -- epidemiaepidemia

Eksepsiyon:Eksepsiyon: akademiya -- akademiya -- academiaacademia

15.15. MYO (MIO)-- MYO (MIO)-- Ang mga titik Ang mga titik "myo" gamiton paghulip sa mga "myo" gamiton paghulip sa mga titik "mio" sa langyawng mga titik "mio" sa langyawng mga pulong.pulong.

andamyo -- andamyo -- andamioandamio bohemyo -- bohemyo -- bohemiobohemio

16.16. NY (Ñ, NEA)-- NY (Ñ, NEA)-- Ang mga titik Ang mga titik "ny" gamiton paghulip sa mga "ny" gamiton paghulip sa mga titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong langyaw.langyaw. anyo -- anyo -- añoaño aranya -- aranya -- areñaareña banyo -- banyo -- bañobaño kanyon -- kanyon -- cañoncañon kampanya -- kampanya -- campañacampaña karinyo -- karinyo -- cariñocariño pinya -- pinya -- piñapiña monsenyor -- monsenyor -- monseñormonseñor rinyon -- rinyon -- riñonriñon linya -- linya -- linealinea

Eksepsiyon:Eksepsiyon:

a. kompaniya -- a. kompaniya -- compañiacompañia b. Dili usbon ang mga b. Dili usbon ang mga

ngalan sa tawo o dapit, ngalan sa tawo o dapit, sama sa Osmeña, Cariño, sama sa Osmeña, Cariño, Sto. Niño, ubp.Sto. Niño, ubp.

17.17. NIYA (NIA)-- NIYA (NIA)-- Ang mga titik Ang mga titik "niya" gamiton paghulip sa mga "niya" gamiton paghulip sa mga titik "nia" sa mga pulong titik "nia" sa mga pulong langyaw kon ang "n" sa lumad langyaw kon ang "n" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.nga hubad giunhan og patingog.

litaniya -- litaniya -- litanialitania simponiya -- simponiya -- sinfoniasinfonia

Eksepsiyon:Eksepsiyon: epipanya -- epipanya -- epifaniaepifania

18.18. P (F)-- P (F)-- Ang "p" gamiton Ang "p" gamiton paghulip sa titik "f" sa mga paghulip sa titik "f" sa mga pulong langyaw.pulong langyaw. kape -- kape -- cafécafé pabrika -- pabrika -- fabricafabrica pamilya -- pamilya -- familiafamilia petsa -- petsa -- fechafecha prutas -- prutas -- frutafruta garapon -- garapon -- garrafongarrafon napta -- napta -- naftanafta parapo -- parapo -- parafoparafo puwerte -- puwerte -- fuertefuerte opisyo -- opisyo -- oficiooficio gripo -- gripo -- grifogrifo garapa -- garapa -- garrafagarrafa

19.19. R (RR)-- R (RR)-- Ang "r" gamiton Ang "r" gamiton paghulip sa mga titik "rr" sa paghulip sa mga titik "rr" sa mga pulong langyaw.mga pulong langyaw.

aras -- aras -- arrasarras areglar -- areglar -- arreglararreglar baraks -- baraks -- barracksbarracks karera -- karera -- carreracarrera koreyo -- koreyo -- correocorreo barena -- barena -- barrenabarrena bara -- bara -- barrabarra arastre -- arastre -- arrastrearrastre

20.20. RIYA (RIA)-- RIYA (RIA)-- Ang "riya" gamiton Ang "riya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug/o "o".patingog nga "e" ug/o "o".

galeriya -- galeriya -- galleriagalleria karenderiya -- karenderiya -- carenderiacarenderia kategoriya -- kategoriya -- categoriacategoria panaderiya -- panaderiya -- panaderiapanaderia bateriya -- bateriya -- bateriabateria

21-A.21-A. RYA (RIA)-- RYA (RIA)-- Ang "rya" Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "a".giunhan og patingog nga "a".

malarya -- malarya -- malariamalaria primarya -- primarya -- primariaprimaria elementarya -- elementarya -- elementariaelementaria segundarya -- segundarya -- segundariasegundaria kandelarya -- kandelarya -- candelariacandelaria punerarya -- punerarya -- funerariafuneraria

21-B.21-B. Ang "rya" gamiton paghulip sa mga Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug nga, kon ang pulong patingog nga "e" ug nga, kon ang pulong may duha lamang ka silaba. (Ikatalay may duha lamang ka silaba. (Ikatalay dinhi ang mga pulong "dinhi ang mga pulong "medyamedya" " dilidili mediyamediya, ", "rebyorebyo" " dilidili rebiyorebiyo ubp. ubp.

perya -- perya -- feriaferia

22-A.22-A. S (C, Z ug X)-- S (C, Z ug X)--Ang "s" gamiton paghulip sa Ang "s" gamiton paghulip sa titik "c" sa mga pulong titik "c" sa mga pulong langyaw.langyaw.

bosina -- bosina -- bocinabocina onse -- onse -- onceonce kosina -- kosina -- cocinacocina kinse -- kinse -- quincequince

22-B.22-B. S (C, Z ug X)-- S (C, Z ug X)--Ang "s" gamiton paghulip sa Ang "s" gamiton paghulip sa titik "z" sa mga pulong titik "z" sa mga pulong langyaw.langyaw. aktres -- aktres -- actrizactriz asul -- asul -- azulazul basar -- basar -- bazarbazar krus -- krus -- cruzcruz kapatas -- kapatas -- capatazcapataz onsa -- onsa -- onzaonza lapis -- lapis -- lapizlapiz ahedres -- ahedres -- ajedrezajedrez

22-C.22-C. S (C, Z ug X)-- S (C, Z ug X)--Ang "s" gamiton usab paghulip Ang "s" gamiton usab paghulip sa titik "x" sa pulong langyaw.sa titik "x" sa pulong langyaw.

seroks -- seroks -- xeroxxerox

23.23. SIYA (CIA, TIA)-- SIYA (CIA, TIA)-- Ang "siya" Ang "siya" gamiton paghulip sa mga titik gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "tia" sa mga pulong "cia" o "tia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.nga hubad giunhan og katingog.

ganansiya -- ganansiya -- gananciaganancia probinsiya -- probinsiya -- provinciaprovincia alkansiya -- alkansiya -- alcanciaalcancia ignoransiya -- ignoransiya -- ignorantiaignorantia

24.24. SYA (CIA, SIA)-- SYA (CIA, SIA)-- Ang "sya" Ang "sya" gamiton paghulip sa mga titik gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "sia" sa mga pulong "cia" o "sia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.nga hubad giunhan og patingog.

amnesya -- amnesya -- amnesiaamnesia parmasya -- parmasya -- farmaciafarmacia iglesya -- iglesya -- iglesiaiglesia malisya -- malisya -- maliciamalicia grasya -- grasya -- graciagracia demokrasya -- demokrasya -- democraciademocracia

25.25. SIYO (CIO, TIO)-- SIYO (CIO, TIO)-- Ang "siyo" Ang "siyo" gamiton paghulip sa mga titik gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" giunhan og langyaw kon ang "s" giunhan og katingog.katingog.

anunsiyo -- anunsiyo -- anuncioanuncio silensiyo -- silensiyo -- silenciosilencio

Eksepsiyon:Eksepsiyon: basiyo -- basiyo -- vaciovacio

26.26. SYO (CIO, TIO)-- SYO (CIO, TIO)-- Ang "syo" Ang "syo" gamiton paghulip sa mga titik gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.nga hubad giunhan og patingog. edipisyo -- edipisyo -- edificioedificio palasyo -- palasyo -- palaciopalacio bisyo -- bisyo -- viciovicio serbisyo -- serbisyo -- servicioservicio opisyo -- opisyo -- oficiooficio negosyo -- negosyo -- negocionegocio kasosyo -- kasosyo -- sociosocio

27.27. SIYON (CION, TION)-- SIYON (CION, TION)-- Ang Ang "siyon" gamiton paghulip sa mga "siyon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.hubad giunhan og katingog.

kansiyon -- kansiyon -- cancioncancion koleksiyon -- koleksiyon -- collectioncollection indyeksiyon -- indyeksiyon -- injectioninjection leksiyon -- leksiyon -- leccionleccion imbensiyon -- imbensiyon -- invencioninvencion kombensiyon -- kombensiyon -- convencionconvencion

28.28. SYON (CION, TION)-- SYON (CION, TION)-- Ang "syon" Ang "syon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.giunhan og patingog.

alegasyon -- alegasyon -- alegacionalegacion edukasyon -- edukasyon -- educacioneducacion ilusyon -- ilusyon -- ilusionilusion okasyon -- okasyon -- occacionoccacion probisyon -- probisyon -- provisionprovision transportasyon -- transportasyon -- transportaciontransportacion ambisyon -- ambisyon -- ambicionambicion komunikasyon -- komunikasyon -- communicacioncommunicacion

29.29. TS (CH)-- TS (CH)-- Ang "ts" gamiton Ang "ts" gamiton paghulip sa mga titik "ch" sa paghulip sa mga titik "ch" sa mga pulong langyaw.mga pulong langyaw.

atsa -- atsa -- achaacha tsa -- tsa -- chacha tsapa -- tsapa -- chapachapa tsiko -- tsiko -- chicochico tsokolate -- tsokolate -- chocolatechocolate lantsa -- lantsa -- lanchalancha tsupon -- tsupon -- chuponchupon mantsa -- mantsa -- manchamancha suspetsa -- suspetsa -- sospechasospecha kapritso -- kapritso -- caprichocapricho

Mga Sikpat (Dipthongs)Mga Sikpat (Dipthongs) Sa Sa Langyawng PinulonganLangyawng Pinulongan

Sa Binisaya-Sinugboanon, ang "a" basahong "a", Sa Binisaya-Sinugboanon, ang "a" basahong "a", ang "o" ug "u" basahon sa ingon, ang "i" ug "e" ang "o" ug "u" basahon sa ingon, ang "i" ug "e" basahon usab sa ingon. Sumala sa librong basahon usab sa ingon. Sumala sa librong Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila ni Mlbn. Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila ni Mlbn. Kilaton, ang Sinugboanon walay sikpat kun Kilaton, ang Sinugboanon walay sikpat kun diptonggo sanglit litokon ang matag titik. Hinuon, diptonggo sanglit litokon ang matag titik. Hinuon, adunay mga batidila nga nag-isip sa "y" nga adunay mga batidila nga nag-isip sa "y" nga bahin niini. Busa, sa Sinugboanon ang "ay", "ey", bahin niini. Busa, sa Sinugboanon ang "ay", "ey", "oy" ug "uy" giisip nga sikpat alang sa "paypay", "oy" ug "uy" giisip nga sikpat alang sa "paypay", "baley", "boy" ug "uy". Bisan pa niini, kon ang "baley", "boy" ug "uy". Bisan pa niini, kon ang pulong langyaw adunay diptonggo sama sa "ea", pulong langyaw adunay diptonggo sama sa "ea", "eo", "ia", "io", "ua", "ue", "ui", o "uia" sal-otan "eo", "ia", "io", "ua", "ue", "ui", o "uia" sal-otan ang taliwala niini og "y" ug ang diptonggo nga ang taliwala niini og "y" ug ang diptonggo nga "ao" hulipan ang "o" og "w"."ao" hulipan ang "o" og "w".

1.1. AY (AE ug AI)— AY (AE ug AI)—Ang titik "e" sa mga titik "ae" Ang titik "e" sa mga titik "ae" hulipan og "y".hulipan og "y".

ayroplano – ayroplano – aeroplanoaeroplano ayrosol – ayrosol – aerosolaerosol

2-A.2-A. AW (AO ug AU)— AW (AO ug AU)—Ang titik "o" sa mga titik "ao" Ang titik "o" sa mga titik "ao" hulipan og "w".hulipan og "w".

bakalaw – bakalaw – bacalaobacalao kakaw – kakaw – cacaocacao

2-B.).2-B.). AW (AO ug AU)— AW (AO ug AU)—Ang titik "u" sa mga titik "au" Ang titik "u" sa mga titik "au" hulipan og "w".hulipan og "w".

awto – awto – autoauto awtomatiko – awtomatiko – automaticoautomatico

3.3. EYA (EA)— EYA (EA)— Ang mga titik nga Ang mga titik nga "ea" sal-otan og titik "y" sa "ea" sal-otan og titik "y" sa taliwala.taliwala.

beyato – beyato – beatobeato ideya – ideya – ideaidea

4.4. EYO (EO)— EYO (EO)— Ang mga titik "eo" Ang mga titik "eo" sal-otan og titik "y" sa taliwala.sal-otan og titik "y" sa taliwala.

ateyo – ateyo – ateoateo ideyolohiya – ideyolohiya – ideologiaideologia

5.5. EYU (EU)— EYU (EU)— Ang mga titik nga Ang mga titik nga "eu" sal-otan og titik "y" sa "eu" sal-otan og titik "y" sa taliwala.taliwala.

eyunuko – eyunuko – eunocoeunoco

6.6. IYA (IA)— IYA (IA)— Ang mga titik "ia" Ang mga titik "ia" sal-otan og titik "y" sa taliwala.sal-otan og titik "y" sa taliwala.

akademiya – akademiya – academiaacademia anomaliya – anomaliya – anomaliaanomalia bahiya – bahiya – bahiabahia Bibliya – Bibliya – BibliaBiblia karenderiya – karenderiya – carenderiacarenderia kategoriya – kategoriya – categoriacategoria

Eksepsiyon:Eksepsiyon:a.)a.) Kon ang diptonggo giunhan Kon ang diptonggo giunhan og titik "s" sa hubad sa Binisaya og titik "s" sa hubad sa Binisaya ug giunhan pa gayod og ug giunhan pa gayod og katingog, dili na gamiton ang "i".katingog, dili na gamiton ang "i".

amnesya – amnesya – amnesiaamnesia ambisyon – ambisyon – ambicionambicion alegasyon – alegasyon – alegacionalegacion anemya – anemya – anemiaanemia

Eksepsiyon:Eksepsiyon:b.) Adunay mga pulong langyaw b.) Adunay mga pulong langyaw nga gihubad ngadto sa lumad nga gihubad ngadto sa lumad nga dili na gamitan og "i".nga dili na gamitan og "i".

kolonya – kolonya – coloniacolonia komedya – komedya – comediacomedia elementarya – elementarya – elementariaelementaria medya – medya – mediamedia iglesya – iglesya – iglesiaiglesia

7.7. IYE (IE)— IYE (IE)— Ang mga titik "ie" Ang mga titik "ie" sal-otan og "y" sa taliwala.sal-otan og "y" sa taliwala.

abiyerto – abiyerto – abiertoabierto diyeta – diyeta – dietadieta impiyerno – impiyerno – infiernoinfierno miyembro – miyembro – miembromiembro piye – piye – piepie ( (footfoot) ) piyer – piyer – pierpier miyentras – miyentras – mientrasmientras siyempre – siyempre – siempresiempre piyesa – piyesa – piezapieza

8.8. IYO (IO)— IYO (IO)— Ang mga titik "io" Ang mga titik "io" sal-otan og "y" sa taliwala.sal-otan og "y" sa taliwala.

adiyos – adiyos – adiosadios Diyos – Diyos – DiosDios basiyo – basiyo – vaciovacio anunsiyo – anunsiyo – anuncioanuncio

9.9. IYU (IU)— IYU (IU)— Ang mga titik "iu" Ang mga titik "iu" sal-otan og "y" sa taliwala.sal-otan og "y" sa taliwala.

siyudad – siyudad – ciudadciudad

10.10. SYU (CEU)— SYU (CEU)— Ang mga titik Ang mga titik "ceu" hulipan og "syu"."ceu" hulipan og "syu".

parmasyutika – parmasyutika – farmaceuticafarmaceutica

11.11. UWA (UA)— UWA (UA)— Ang mga titik Ang mga titik "ua" sal-otan og "w" sa taliwala."ua" sal-otan og "w" sa taliwala.

estatuwa – estatuwa – estatuaestatua guwapa – guwapa – guapaguapa guwardiya – guwardiya – guardiaguardia kuwarenta – kuwarenta – quarentaquarenta kuwarta – kuwarta – cuartacuarta

12.12. UWE (UE)— UWE (UE)— Ang mga titik Ang mga titik "ue" sal-otan og "w" sa taliwala."ue" sal-otan og "w" sa taliwala.

kuwerpo – kuwerpo – cuerpocuerpo puwerte – puwerte – fuertefuerte muweble – muweble – mueblemueble muwelye – muwelye – muellemuelle muwestra – muwestra – muestramuestra puwerta – puwerta – puertapuerta buwelta – buwelta – vueltavuelta tuwerka – tuwerka – tuercatuerca suwerte – suwerte – suertesuerte

13.13. UWI (UI)— UWI (UI)— Ang mga titik "ui" Ang mga titik "ui" sal-otan og "w" sa taliwala.sal-otan og "w" sa taliwala.

lingguwistika – lingguwistika – linguisticalinguistica buwitre – buwitre – buitrebuitre biskuwit – biskuwit – biscuitbiscuit

14.14. UY (UE)— UY (UE)— Ang mga titik "ue" Ang mga titik "ue" hulipan og "uy".hulipan og "uy".

buyno – buyno – buenobueno nuybe – nuybe – nuevenueve Huybes – Huybes – juevesjueves buylo – buylo – vuelovuelo pruyba – pruyba – pruebaprueba eskuyla – eskuyla – escuelaescuela

15.15. UYA (UIA)— UYA (UIA)— Ang mga titik Ang mga titik "uia" hulipan og "uya"."uia" hulipan og "uya".

aleluya – aleluya – alleluiaalleluia

16.16. YO (IO)— YO (IO)— Ang mga titik "io" Ang mga titik "io" hulipan og "yo".hulipan og "yo".

rosaryo – rosaryo – rosariorosario kampanaryo – kampanaryo – campanariocampanario diksiyonaryo – diksiyonaryo – diccionariodiccionario ordinaryo – ordinaryo – ordinarioordinario

Mga ReperensiyaMga Reperensiya LAGDA SA PAGGAMIT SA ‘U’ UG ‘O’ Bisaya, Hulyo 15, LAGDA SA PAGGAMIT SA ‘U’ UG ‘O’ Bisaya, Hulyo 15,

1987. 1987. Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U";

Bis. Ago. 5, 1964 Bis. Ago. 5, 1964 Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA

SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964 SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964 Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA

SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15 ph. 11-15

Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18 16-18

Ang Suga, Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931 Ang Suga, Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931

H U M A NH U M A N

Sa gusto makahupot og kopya niini, Sa gusto makahupot og kopya niini, mabraws ang mabraws ang onlineonline nga bersiyon nga bersiyon

niini saniini sa

http://bismag.pbworks.comhttp://bismag.pbworks.com

i-i-searchsearch lang ang lang ang

Lagda Sa PanitikLagda Sa Panitik