TÜRK EĞİTİM TARİHİismailbağdatlı.com.tr/attachments/File/egitim_tar__h... · 2019-10-18 ·...

Dr.Öğr.Ü.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com

TÜRKEĞİTİMTARİHİ7

MedreselerinBozulması

OsmanlıDevleti,16.yüzyıldansonrasiyasi,askerîveekonomikalanlardaolduğugibieğitimalanındadayavaş

yavaşgerilemeyebaşladı.

Döneminpadişahları,eğitimalanındakigerilemeyifarkederekbununnedenlerini

araştırmaküzerebazıdevletadamlarındanraporistemişlerdir.

Hazırlananraporlardoğrultusundaeğitim

alanındaıslahatlaryapılmıştır.

Sunulanraporlariçindeenönemlisi,IV.Murad’ıntalimatıileKoçiBeytarafındanhazırlananvekendi

adıylaanılanRisale’dir.(KoçiBeyRisalesi)

Risale’yegöre;topraksistemibozulmuşturvehalkbudurumdanrahatsızdır.

Kuruluşfelsefesidevletinvarlığınısürdürmekolan

YeniçeriOcağıdevletleçatışmayabaşlamıştır.

Devletadamları,rüşvetveiltimaslaişyapmayabaşlamıştır.

MedreselerinBozulmaSebepleri

Siyasetinbilimanlayışınıbaskıaltındavedarkalıplariçindetutması.

Özgürdüşüncevearayışlarınhoş

görülmemesi.

Fıkhınayrıntılarıüzerindeçokfazladurulupenerjilerinesasolarakbunakilci,kuralcıalanda

harcanmasıveözünkaçırılması.

Batıilekarşılaştırmalaryapılmakistenmediğiveyapılmadığıiçin,ülkedekieğitimöğretimvebiliminiçineyuvarlanmaktaolduğudurumunzamanında

veiyianlaşılmaması.

DuraklamavegerilemedönemlerindeRumeli’deyenilgileryüzündenTürkkitleleringerileredoğru

göçetmesiveböyleceİstanbulvebaşkaşehirlerdesağlıksız,düzensizbirnüfusyoğunluğu

oluşması.

Bukişilerinmedreselerdedebarındırılmasısebebiileburalarınhayırkurumunadönüşmesi.

Devletinçeşitlikurumlarının(Maliye,orduvs.)dabozulmayabaşlaması.

Rüşvet,hatırgönül,adamsendecilik,aldırışetmemek.

MedreselerinBozulmaBiçimleri

Öğretimveyöntemalanındabozulma:

Aklîvemüsbetbilimlerprogramdançıkarılmış,yanlızcadinî,hukukîbilimleröğretilmiştir.

Busebeple,tartışma,eleştiriyöntemideterkedilmiş,dahaçokaktarmacı,kitabî,doğmatik

yöntemleryerleşmiştir.

Ayrıcaaletilimlerineaşırıönemverilmiştir.

KatipÇelebibudurumuşuşekildeözetler(1656):

Kanunîdöneminegelinceyekadar,“hikmet”ve“dinîbilimleri”uzlaştıranbilimadamlarıvardı.Fatih,

Kelamderslerineyervermişti.Sonragelenler,bunlarfelsefedirdiyekaldırıpyerlerinefıkıhvs.derslerkoydular.Böylecebilimalanıfakirleşti.Kıyıda

köşede,DoğuAnadolu’dayeryerhikmetokumayısürdürenöğrenciler,İstanbul’ageliptafrasatar

oldular…

Müderrisliğeatanmayöntemininbozulması:

Müderriskadrolarınaatanmakiçinbeklenilen“mülazemet”dönemiaynızamandabirstaj

özelliğitaşıyordu.

Zamanlabuyolkötüyekullanıldığıgibi,müderrisolmakiçinmedresebitirmeşartıdaaranmadı.

Dersyapılamayanharapyanmışadıolupkendisivarolmayanmedreselereadamkayırmayoluile

müderristayiniyapılıroldu.

Devletadamlarıvemüderrislerinoğullarınaküçükyaşlardanitibarenmüderrisünvanıveriliyorbirmedresedegörevligösteriliyorvegeçimleri

sağlanmışoluyordu.

Bugibikişilerealayiçin“beşikuleması”tabirikullanılıroldu.

Yüksekdereceliulemanınilmiyesınıfındakioğullarıbabalarınınmevkiigözönünealınarakdoğrudanmiftah,kırklı,hariçvedahilmüderrisi

atanırlardı.

BukonudailkimtiyazınMollaFenarî’ninvefatından(1431)sonraoğullarıiçinuygulandığıifadeedilmektedir.Müderrisolduklarıtakdirde

40akçeiletayinoluyorlardı.

KoçiBey,1631tarihliraporunda,Herkesinrüşvet,hatırgönülilemüderrisliğegeçebildiğinikaydederve“ilimsahasının

cahillerledolduğunu,bilgilliilecahilarasındabirfarkgözetilmediğini”belirtir.

Disiplinalanındabozulma:

16.yy’ınortalarındanitibarenmedreseöğrencilerinindisiplinibozulmayabaşladıvebozulma,kısasüredetaşradasuhte(softa)

ayaklanmalarıdenenboyutlaraulaştı.

Uzunçarşılıbubozulmayımülazemetyöntemindekibozulmayadayandırır.

Medresetahsiliyapmadanrüşvetvekayırmaileyükselenlerindurumukudretsizvekayırıcısız

durumdabulunanlartarafındantepkiilekarşılanmışvebutalebelerkötüyollarayönelmişlerdir.

Buşekildetalebelerinkudretsizveyeteneksizolanları16.yy’ınikinciyarısındaderslerinibırakarak

eşkiyalığabaşlamışlardır.

Avusturyaveİranladevamedensavaşlarsebebiile“softaşekaveti”önemlibirproblemolmuştur.

SoftaayaklanmalarındaŞiîpropogandasınındaetkiliolduğunuUzunçarşılıifadeetmektedir;

“AkkoyunluDevletiniyıkarakşiîmezhebindeSafevî

DevletiniKuranŞahİsmailAnadolu’yapropogandacılargöndererekAlevilerikendicamiasıaltınasokmayaçalışıyordu.Bupropogandacılar,Sivas,Çorum,Tokat,Amasya,Antalya’daistyanvefacialarayolaçtılar.HattaYavuzSultanSelim’intahtaçıktığısıralardaAmasya’dabinlercesuhte

toplanıppekçokinsanıöldürmüşlerdir.”

Diğertaraftannüfusunhızlaartmasıtoprakkazandıransavaşlarınvezaferlerindurması,

vergilerinağırlaşmasısebebiileköylerdenşehirlerevezenginyörelerenüfusakınıbaşlamıştı.

Bunüfusuneritilebileceği,yararlıhale

getirilebileceğibiralanyoktu.

Buişsizlertakımıülkeninpekçokyanındagüvenliğivehuzurubozuyordu.Bunlara“çiftbozan”,“garip”,“garipyiğit”,“levent”deniyordu.

Geçimizorlaşanaileler,çocuklarınıilerdeçiftbozanolmasındiyemedreseleregöndermeyi

tercihediyorlardı.

Bugençlerinbirkısmıokumakyerinesığınmakmaksadıilemedreselereyerleşiyordu.

Buradabirlikteolmanınverdiğidayanışmaile10’ar20’şerkişilikgruplarlaköyleri,mahalleleribasmaya,hertürlüahlaksızlığıyapmaya,halkı

haracakesipsoymayabaşladılar.

BugibihareketlermedreselerinyoğunolduğuEdirne,Bursa,Balıkesir,Manisa,Isparta,Muğla,Bolu,Kastamonu,Tokat,Amasyagibişehirlerde

dahafazlayaşanıyordu.

Müderris,kadıgibiulemasınıfındaninsanlararasındadagizlidenveyaaşikarebuhareketleri

destekleyenlerbulunuyordu.

ÖrneğinIII.Selimdönemineait1794tarihlibirbelgede,

Bursamedreselerine“yobaz”denenve“alat-ıharb”ilegezenkişilerinöğrencikılığıaltında

medreseleresokuştuklarıyazılmış,çeşitlifesatlarçıkarıpkötülükveahlaksızlıklaryapanbu

yobazlarınyakalanıp,cezalandırılmalarıiçinİstanbul’agönderilmişolduklarıbelirtilmiştir.

Müderrislerindisiplinlerininbozulması:

Müderrislerdenbirkısmıgörevlerinisavsaklamaya,yadahiçgörevyapmamaya

başlamışlardır.

Müderrislerindisiplinininbozulmasındakısmenekonomikdurumlarınkötüleşmesisebepolarak

gösterilmektedir.

1640’lardayazılanbireserde(Kitab-uMesalih-iMüslimin)ulemaiçinşöyledenilmektedir;

“Nicesifakirliktenkitaplarınısatıpkaracahil

olurlardı.”

1570’lerdeEdirneÜçŞerefelimüderrislerindenbiri,medresesinibırakıp4-5ayİstanbul’dageziptozmuş,

göreviolmayanişlerekarışmıştır.

Yineaynımedresedenbirmüderris1590’lardaikisenegörevinegitmemiştir.

1575’teBursa’dagörevinesonverilenbirmüderris

eşkiyalarıtoplayarakevinimahkemehalinegetirmiştir.

Medreseleriıslahçalışmaları

PadişahlarınzamanzamanKanunnamelerçıkararakmedreseleriyolunakoymayaçalıştığı

görülür.

KanunîSultanSüleymandönemineaitbirkanunnamede;Öğrencilerinpekazkitapveders

okuyupbiranönceüstmakamlaraçıkmayıamaçladıklarıeleştirilmektevemüderrislerdenöğrencilericiddiçalıştırmaları,kitaplarıeksiksizokutmaları,süreyikısaltmamalarıistenmektedir.

Erkendönemdekibueleştiridikkatçekicidir.

III.Murad1577’deveziriazamagönderdiğibirfermanda;

MedreselerinFatihdönemindeolduğugibiyolunakonması,haksızyereçeşitlimakamlaragetirilenmüderrislerdenbumevkileringerialınmasıve

makamların“ehline”yani“ilimvefazileti”olanlaraverilmesiistenmiştir.

DahasonralarıKoçibey,KatipÇelebivebaşkadüşünürler,medreselerinıslahınailişkinfikirler

ortayaatmışlardır.

I.Ahmed,IV.Murad,III.Ahmed,I.Mahmud,III.Selimzamanındadamedreselerinıslahınaçalışılmışsada

başarısağlanamamış,bozulmaveyolsuzluklarsürmüştür.

19.yy’ınikinciyarısındaveII.Meşrutiyetyıllarındaıslahatgirişimleriyapılmıştır.

Bunlarsonrakiderslerimizdeincelenecektir.

Avrupa’dadurumnedir?

15.yy’ınortalarındanitibarenAvrupa’da“Rönesans”denilen,dünyayabakışta,sanat,edebiyatvebilimdeçokgüçlübiruyanışın

varlığıgörülür.

Buhareket16.ve17.yy’lardadahadagelişir.

Rönesans’ınkökenleriözetleşuşekildedir:

12.ve13.yyrönesansınınetkileri.

AlmanGutenberg’in1440’lardamatbaatekniğinibulması,kitaplarınçoğalması,ucuzlamasıbilginin

genişkitlelereyayılmasınısağlamıştır.

EskiYunanveRomaeserlerinidahaesaslıincelemeveanlamayayönelmişlerdir.

İstanbul’unfethindenöncevesonra,Avrupa’yakaçanBizanslıbilginvesanatçılareskiYunanve

Roma’yaaitbirçokkitabıvebilgiyiorayataşımışvebunlarıAvrupalılaraöğretmişlerdir.

Gözlem,deneygibibilimselyöntemlere,eleştiriye,

özgürdüşünceyeönemverilmişvedoğmatik,skolastikyöntemzayıflamıştır.

16.yy’ınilkyarısındaAlmanya’daReformhareketiortayaçıkmıştır.

Reform,Avrupa’daeğitimvebilimingelişmesineönemli

katkısağlamıştır.

BuhareketiAlmanMartinLuther(1483-1546)başlatmıştır.

ÜniversitelerdeilahiyatokutanMartinLuther,öğrencilerinindedesteğiileHıristiyanlığınbazıilkeveuygulamalarına(azizlereveMeryemAna’yaduave

endülüjanssatılması)vePapa’nınotoritesinekarşıçıkmıştır.

Rönesansvereformileberaber,Avrupa’damüsbetbilimlerinöğretimiönemkazanmış,ilahiyatfakültelerigiderekeskisaygınlıklarını

kaybetmişlerdir.

Üniversitedışındadapekçokbilginbuluşlaryapmışeserlervermiştir;

Polonya’daCopernic(1473-1543),

İngiltere’deFrancisBacon(1561-1626)veNewton(1643-1727),Fransa’daPascal(1623-1662),

İtalya’daLeonarddeVinci(1452-1519),Bruno(1548-1600)veGalile(1564-1642).

Bruno,dünyayıtanımakiçininançvegelenekleredeğil,akılvedeneyebaşvurulmasıgerektiğini

savunduğuiçinRoma’dayakılmıştır.

FizikçiveastronomolanGaliledeCopernic’tensonradünyanınkendisivegüneşinetrafında

döndüğünüsavunduğuiçinEngizisyonmahkemesiönündedizçöküpyanıldığınıitirafetmesi

karşılığındakurtulabilmiştir(1633).

Avrupa’daayrıcaodönemlerdeAkademidenilenbilimkurumlarıaçılmış,buralardabilimadamları,yazarlar,sistemli,planlıçalışmalaryapmışlardır.

MedreselerdeArapçaöğretimdiliolarak

hakimiyetinisürdürürken,Avrupa’da16.yy’danitibarenLatinceartıköğretimvebilimdili

olmaktançıkarılmayaveulusaldillerkullanılmayavegeliştirilmeyebaşlanmıştır.

Medreselervegünümüz

Medreselerinbazıözelliklerigünümüzeğitimanlayışıtarafındanortayakoyulandinamiklere

uygundüşmektedir.

Medreselerinbinaveyerleşmedüzenlerigünümüzeışıktutacakşekildedir.

Başkasosyalkurumlarlaberaber,bircamietrafında

külliyeoluştururlardı.

Böyleceşehirmimarisinindegüzelveönemlibirparçasıolmaktaydılar.

Öğrencilerintümihtiyaçlarınınkarşılıksızsağlanması,çokileribirsistemdir.

Medresedersleriarasındauyumveönceliksonralıkbakımındantutarlılıkvardı.

Sınıfdeğildersgeçmesistemininvarlığıgüncel

görüşlereuygundur.

Medreseöğrencilerihücrelerindeyemekdeyaparlar,odalarınıısıtır,temizler,yataklarını

düzenler,çamaşırlarınıyıkarlardı.

Öğrencilerinbazıişlerinikendiyapmalarısorumlulukduygusunungelişimiaçısındançağdaşgörüşlerlede

uyumiçindedir.

Medreseöğrencilerinin“cer”sistemiileheryılenücraköylerekadardağılıphalklakaynaşmaları,

halkıaydınlatmaları,mezunoluncadayadırgamadanheryerdegörevekoşmalarıönemli

özelikleridir.

Halkıtanıyanhalktankopukolmayanbirilmiyesınıfınınoluşmasınısağlamıştır.

Tanzimattansonraaçılan“mektep”öğrencileribu

açıdaneleştirilmişlerdir.

Teşekkürederim…

Yrd.DoçDr.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com