Ocena zapotrzebowania na wsparcie przedsiębiorstw w ... · Web viewKarwacka M., Łuba P.(red.), W...

Ocena zapotrzebowania na wsparcie przedsibiorstw w zakresie gospodarki o obiegu zamknitym (circular economy)Ocena zapotrzebowania na wsparcie przedsibiorstw w zakresie gospodarki o obiegu zamknitym (circular economy)
Raport kocowy
z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
2
Idea gospodarki o obiegu zamknitym (GOZ) jest wyzwaniem, ale jednoczenie ogromn szans dla biznesu. Dziaania, które musimy podj s niezbdne wobec niepokojcych analiz wskazujcych na wyczerpywanie si surowców naturalnych, a co waniejsze zmiany w rodowisku negatywnie wpywajcych na ycie i zdrowie czowieka. Eksperci wskazuj, e przeksztacenia gospodarki, w okresie przejciowym oznaczajcym nierzadko niedogodnoci dla uczestników rynku, w duszej perspektywie nie spowoduj ogranicze w konsumpcji i we wzrocie przedsibiorstw. Nowe modele biznesowe, odpowiadajce zaoeniom idei GOZ, zaowocuj stworzeniem nowych moliwoci dla przedsibiorstw. Obecnie wikszo przedsibiorców deklaruje, e wdraa rozwizania GOZ, aby dostosowa si do obwizujcych regulacji. Optymalna sytuacja nastanie jednak wówczas, gdy wdraanie rozwiza GOZ bdzie dla przedsibiorstw efektywniejsze lub przynajmniej neutralne kosztowo i jakociowo. Zdaniem ekspertów nastpi to w niedalekiej przyszoci wraz z rozwojem technologii i upowszechnieniem rozwiza dla gospodarki cyrkularnej.
Trendy w zakresie GOZ
W ogólnej wiadomoci uczestników rynku, zarówno podmiotów publicznych, prywatnych, jak i osób fizycznych, na rynku dominuj trendy zwizane z gospodark odpadami czyli recykling i odzysk, których podstaw jest selektywna zbiórka odpadów. Eksperci podkrelaj, e to tylko niewielki wycinek caej idei GOZ, ale np. selektywna zbiórka odpadów, stoi u jej podstaw (tylko prawidowo zebrany surowiec z rynku, daje szanse na jego powtórne zagospodarowanie). Na rynku mona ju dzi zaobserwowa trendy wiodce oraz identyfikowa mega trendy, które mog sta si koem zamachowym przeksztace gospodarek w kierunku GOZ w przyszoci. Trendy te pozwalaj na wdraanie rozwiza w duej skali, na czym naley obecnie si skupi wobec postawionego ambitnego celu do osignicia przez gospodark UE tj. osignicia neutralnoci klimatycznej w UE do 2050 r. Mega trendy to:
· Nowe róda energii i efektywno energetyczna – gównie energia pochodzca z OZE, jako energia czysta, tania i osigalna dla kadego. Producentem takiej energii moe by kady przedsibiorca i gospodarstwo domowe.
· Selektywna zbiórka odpadów i recykling – podstawowy proces gospodarki cyrkularnej. Tylko skuteczne sposoby pozyskania surowca pozwalaj go dalej przetwarza i wprowadza do obrotu.
· Zmiany zachowa konsumentów - wzrost odpowiedzialnoci w postpowaniu z odpadami oraz prorodowiskowe decyzje zakupowe to podstawa do zmian. Decyzje zakupowe mog wymóc na producentach zmian podejcia równie skutecznie, co regulacje fiskalne i legislacyjne.
· Poszukiwanie nowych modeli biznesowych w tym m. in. trendy w zakresie wyduania cyklu ycia produktów i wspókorzystania z istniejcych zasobów. Zmiana modelu konsumpcji i sprzeday z wasnoci na usug jest uzasadniona ekonomicznie, powoduje rentowno producentów i zaspokojenie potrzeb konsumentów (model „win – win” dla obu stron rynku).
· Ekoprojektowanie – trend wicy si z wprowadzeniem na rynek produktów w peni recyclingowanych. Zgodnie z koncepcj na które opiera si trend, kady element produktu powinien by moliwy do odzysku/naprawy i dalszego wykorzystania. Mona to osign poprzez waciwe projektowanie, w tym dobór odpowiednich materiaów uatwiajcych zbiórk i recykling. Czynnikiem wspierajcym ten trend mog by m.in. regulacje dotyczce rozszerzonej odpowiedzialnoci producenta.
· Zmiany w obszarze policy[footnoteRef:2] – zmiany w prawodawstwie i politykach publicznych wspierajce lub kodyfikujce procesy transformacji gospodarki w kierunku GOZ. [2: Sowo „policy” pochodzi z jzyka angielskiego. Jego znaczenie obejmuje zarówno prawodawstwo jak i polityki publiczne rozumiane jako zbiór strategii, planów i pomysów odnoszcych si do danego zagadnienia. „Policy” na jzyk polski tumaczone jest jako „polityka”, co jednak moe wprowadza w bd. Z tego powodu, zdecydowano si wykorzysta sowo „policy” bez tumaczenia.]
· Zielone zamówienia publiczne – wyraz odpowiedzialnoci pastwa w zakupach. Pastwo jako znaczcy konsument na rynku moe radykalnie zmieni rynek dóbr i usug odpowiednio okrelajc kierunki i kryteria zamawianych dostaw, usug i robót budowlanych.
Liderem przeksztace w kierunku GOZ s kraje nordyckie. Kraje te przeksztacenia gospodarki w kierunku GOZ uznaj jako priorytet swojej policy. Ju dzi w tych krajach osigane s bardzo wysokie wskaniki w zakresie recyklingu odpadów, ograniczania skadowania i unieszkodliwiania z odzyskaniem energii, oraz wysokiego udziau produkcji energii ze róde odnawialnych. Polska na tym tle plasuje si na redniej pozycji w UE wraz z Wgrami i Czechami. Sporód krajów Grupy Wyszehradzkiej, pozytywnie wybija si Sowacja, która ma najbardziej korzystn struktur przetwarzania odpadów z caej Grupy oraz najwyszy odsetek zuycia energii pochodzcej z OZE.
Uwarunkowania wdraania GOZ
Wród uwarunkowa wdraania rozwiza w nurcie GOZ, mona wymieni motywacje altruistyczne oraz pragmatyczne. Te pierwsze dotycz gbokiego przekonania wdraajcych je osób i podmiotów co do susznoci idei i satysfakcji z podejmowanych dziaa oraz wiadomoci, e te dziaania maj pozytywny i dugofalowy wpyw na rodowisko. Motywacje pragmatyczne wynikaj z kwestii przymusu prawnego lub chci osignicia korzyci ekonomicznych. Obecnie na wdraanie rozwiza z nurtu GOZ w najwikszym stopniu wpyw maj motywacje pragmatyczne.
W toku analizy czynników majcych najwikszy wpyw na wdraanie rozwiza GOZ wyodrbniono szereg barier, którymi s: wiadomo uczestników rynku, wiedza (luki kompetencyjne) oraz zasoby (w tym finansowe). Eksperci wskazuj, e najistotniejsz barier jest niska wiadomo uczestników rynku. W niewystarczajcym stopniu podejmowane s dziaania edukacyjne. Zwikszenie dziaa edukacyjnych i podbudzajcych wiadomo spoeczn rekomendowane jest na równi z innymi formami wsparcia. Ogólnie ujmujc, Polacy s pozytywnie nastawieni do ochrony rodowiska. W zdecydowanej wikszoci uwaaj, e powinna by ona priorytetowym dziaaniem czowieka i e mamy realny wpyw na zachowanie rodowiska naturalnego. Przewiadczenie to nie przekada si w znaczcy sposób na zachowania konsumenckie. Przedsibiorcy równie s wiadomi swojego odziaywania na rodowisko. Cz z nich nie podejmuje jednak dziaa, ograniczajcych negatywne oddziaywanie firmy w tym obszarze – najistotniejszymi powodami takiego stanu rzeczy, oprócz kosztownoci rozwiza, jest brak wystarczajcej wiedzy. Czynnik rodowiskowy nie stanowi dla firm motywacji do podejmowania dziaa o charakterze innowacyjnym. Stanowi on dodatkowy aspekt przedsiwzi podejmowanych najczciej w celu minimalizacji kosztów lub zwikszenia przychodów.
Poziom wiadomoci jest przy tym istotny zarówno po stronie przedsibiorstw, jak i konsumentów. Wanym jest, aby zmiana wiadomoci bya powizana ze zmian dotychczasowych zwyczajów yciowych oraz stosowanych praktyk biznesowych, co czsto powizane jest z przewartociowaniem stylu ycia czy pracy. Przykadem w tym zakresie jest kwestia moralnego starzenia si produktów. Producenci kusz nowymi funkcjami i nowym designem, co powoduje, e kupujemy now pralk czy telewizor, pomimo faktu, e dotychczasowe urzdzenie dobrze spenia swoj rol. W zakresie wiadomoci uczestników rynku moemy te wskaza na niewystarczajc wiedz przedsibiorców w zakresie stosowania modeli biznesowych, a take generowania nowych, aby ich dziaalno bya zgodna z nurtem GOZ. Sztandarowy przykad to przechodzenie od sprzeday wasnoci do modelu sprzeday funkcji danego produktu, czyli sprzeday usugi korzystania z danej rzeczy.
Bariera w zakresie wiedzy (luki kompetencyjnej) wynika z faktu, e przestawienie modelu biznesowego na GOZ wymaga wysoko wykwalifikowanej kadry (czasami o nowych umiejtnociach) oraz wiedzy o tym jakie w ogóle rozwizania s moliwe do wdroenia. Braki w tym zakresie skutecznie blokuj idee GOZ zarówno na etapie inicjowania, jak i wdroenia, a przede wszystkim w tworzeniu nowych modeli biznesowych.
W kontekcie zasobów istotnym problemem jest dugofalowo inwestycji. Jest to czynnik, który bardziej ni dostpno rodków finansowych, determinuje decyzje o realizacji danej inwestycji. Inwestycje w zakresie GOZ s inwestycjami w przypadku których na korzyci trzeba czeka wzgldnie dugo. W kwestii dostpnoci zasobów, znaczenie te ma wielko przedsibiorstwa i skala dziaalnoci. To wanie mae przedsibiorstwa maj najwiksz trudno w dostosowaniu si do trendów z uwagi na fakt, e dla nich wie si to z proporcjonalnie wikszym wysikiem w zakresie zarówno finansowym jak i organizacyjnym. Inne bariery w zakresie zasobów s powizane z wyzwaniami technicznymi i technologicznymi. Wi si one przede wszystkim z potencjaem do poszukiwania nowych zastosowa dla rozwiza ju istniejcych (adaptacji) oraz do generowania nowych rozwiza (innowacji).
Istotn grup determinant, obserwowanych w zakresie wdraania rozwiza GOZ, s uwarunkowania prawne. O ile nie identyfikuje si braku odpowiednich aktów prawnych, to problemów nastarcza niedostosowanie ich do realiów oraz rozproszenie (regulacje nie s zebrane w jednym miejscu). Jednoczenie, kwestie prawne mona uzna za jedne z najskuteczniejszych stymulant wprowadzania rozwiza w kierunku GOZ. Konieczno dostosowania wynikajca z legislacji, w zasadzie daje gwarancj szerokiego wdroenia danego rozwizania.
Inne istotne stymulanty wprowadzania rozwiza zgodnych z GOZ to: uwarunkowania rynku oraz dziaania sektora publicznego stymulujce rozwój i wdraanie GOZ.
Potencja makroregionu Polski Wschodniej
Na obszar Polski Wschodniej (PW) oddziauj podobne uwarunkowania jak w innych rejonach kraju – zakres podstawowych uwarunkowa jest zbieny do tych opisanych wczeniej. Uwarunkowania specyficzne, wpywajce na rozwój GOZ, zwizane s ze struktur i charakterystyk gospodarcz PW. Wród nich wymieni mona m.in. mniejsz skal dziaalnoci duych przedsibiorstw (uwzgldniajc wielko zatrudnienia i ich przychody) oraz ponadprzecitny udzia firm zwizanych z rolnictwem, budownictwem, transportem i logistyk oraz firm usugowych (wymienione brane mog charakteryzowa si znaczcym potencjaem do rozwoju GOZ). Nie bez znaczenia pozostaje przy tym fakt, e nakady inwestycyjne w przedsibiorstwach przemysowych PW, w przeliczeniu na jednego mieszkaca, nale do najniszych w Polsce. Biorc pod uwag, e wdraanie GOZ wie si niejednokrotnie z inwestycj, czynnik ten – bez zewntrznego wsparcia - moe obnia potencja PW do wdraania GOZ. Czynnikiem niebagatelnym s równie procesy depopulacyjne ograniczajce dostpno kapitau ludzkiego oraz zasobów finansowych, jak równie negatywnie wpywajce na poziom urbanizacji i gsto zaludnienia obszaru PW. Z drugiej strony, na obraz ten nakada si stosunkowo dobrze zachowane rodowisko naturalne, o czym wiadczy chociaby fakt, e obszary „Natura 2000” w PW stanowi ponad 40% powierzchni wszystkich obszarów tego typu w caej Polsce. Fakt ten moe predestynowa PW do kreowania marki „zielonej gospodarki” i stwarza szans na rozwój GOZ. W kontekcie tym warto podkreli znaczc dynamik wzrostu produkcji i wykorzystania energii elektrycznej z OZE, która cho jest widoczna w skali caego kraju, to w województwach PW charakteryzuje si ponadprzecitnym tempem.
Potencja polskich jednostek B+R
Prowadzone analizy wskazay, e zakres wspópracy midzy przedsibiorcami a sfer badawczo-rozwojow nie jest wystarczajcy, w tym równie w obszarze GOZ. Problemami w tym zakresie s niska skonno MSP do podejmowania wspópracy z jednostkami B+R (za spraw m.in. barier formalnych w zakresie praw wasnoci intelektualnej), brak zrozumienia midzy sfer B+R a przedsibiorcami oraz ograniczona liczba projektów, które mog podlega komercjalizacji. Niezalenie od tego, dla rozwoju GOZ w Polsce potrzebne s odwane inwestycje w powstawanie nowych technologii rodowiskowych i ekoproduktów oraz adaptacje istniejcych rozwiza do nowych zastosowa w nurcie GOZ (np. dokonywane przez podmioty typu startup). Wsparcie tego typu dziaa, szczególnie innowacji na wczesnym, poszukiwawczym etapie, powinno si odbywa przez wyspecjalizowane, prywatne podmioty typu inkubatory i akceleratory (eko)innowacji, przy wspófinansowaniu równie z prywatnych funduszy (VC/PE).
Eksperci wskazuj, e brakuje na rynku instytucji (podmiotu, platformy lub inicjatywy), która zajaby si czeniem wiata nauki i biznesu na rzecz tworzenia rozwiza w nurcie GOZ. Tak rol mogyby peni silne organizacje branowe lub klastry. Konieczne jednak byoby wyposaenie ich w odpowiednie narzdzia do weryfikacji potencjau jednostek oraz wstpnej selekcji projektów do wspópracy. System uzupeni moe centralna jednostka ds. wdraania GOZ w strukturze urzdu Ministra waciwego ds. gospodarki lub silna organizacja tj. Krajowa Izba Gospodarcza.
W powyszym zakresie, konieczne jest równie dalsze rozwijanie infrastruktury badawczo-rozwojowej oraz zapewnienie jej dostpnoci dla przedsibiorców zainteresowanych np. rozwijaniem technologii lub produktów w nurcie GOZ. Obecnie cze jednostek B+R nie traktuje kwestii dostpnoci swoich laboratoriów dla przedsibiorców jako priorytetu.
Ponadto ide GOZ naley inkorporowa do istniejcych kierunków ksztacenia (na wszystkich poziomach), a przede wszystkim w dalszym cigu wspiera rozwój technicznych kierunków ksztacenia, aby rozwija potencja do kreowania i wdraania technologii i rozwiza zgodnych z nurtem GOZ.
Typy i formy wsparcia w obszarze GOZ
Aby skutecznie niwelowa zidentyfikowane powyej bariery, które wystpuj przekrojowo i dotycz rónych aspektów gospodarki i spoeczestwa, naley zaprojektowa i wdroy nowe formy wsparcia. Dziaania powinny by ukierunkowane na eliminowanie podstawowych barier: niskiej wiadomoci uczestników rynku, luki kompetencyjnej oraz wyzwa dotyczcych finansowania rozwoju i wdraania rozwiza GOZ. Oferta dziaa powinna by zrónicowana w zalenoci od wielkoci przedsibiorstw – bariery w najwikszym stopniu dotycz MSP.
Na rynku istniej ju instrumenty wspierajce GOZ, ale s one wycinkowe i oddziauj na pojedyncze bariery. W kontekcie przedstawionych barier i celów strategicznych policy wobec GOZ konieczna jest kompleksowo wsparcia, prowadzca do transformacji gospodarki w kierunku GOZ. Dziaania powinny obejmowa:
· ofert ksztacenia oraz dziaania informacyjno-promocyjne (kampanie);
· ofert finansowania kompleksowych audytów dziaalnoci przedsibiorstw pod ktem transformacji w kierunku GOZ oraz zapewnienie dostpu do ekspertów (orodków) wiadczcych profesjonalne usugi w tym zakresie;
· ofert finansowania dziaalnoci badawczo-rozwojowej na potrzeby wypracowania przeomowych rozwiza innowacyjnych w nurcie GOZ;
· ofert finansowania wdroe rozwiza innowacyjnych w nurcie GOZ (technologii rodowiskowych, eko-produtków, nowych modeli biznesowych w nurcie GOZ, itp.);
· uruchomienie preferencyjnych poyczek i kredytów oraz gwarancji na rozwój dziaalnoci w zakresie GOZ.
Powysze dziaania powinny by uzupenione o zachty o charakterze horyzontalnym, w obszarze systemowo-regulacyjnym (tj. wymogi rodowiskowe, korzyci fiskalne), bez których ww. dedykowane instrumenty mog okaza si niewystarczajce dla cyrkularnej transformacji spoeczno-gospodarczej.
Eksperci zwracali uwag, e polscy przedsibiorcy i administracja s obecnie w trakcie „uczenia si” GOZ. Naley, wic podejmowa wskazane powyej dziaania i stymulowa postp wdraania GOZ, niemniej s to procesy dugotrwae a efekty tym bardziej odroczone w czasie.
Summary
The idea of a circular economy (CE) poses a challenge, but at the same time it is a great opportunity for business. In the face of disturbing analyses showing the depletion of natural resources, and more importantly, changes in the environment that negatively affect human life and health, there are some necessary actions that we must take. Experts indicate that the transformation of the economy, which in the transitional period may bring some inconvenience for the market participants, in the long run will not limit consumption and the growth of enterprises. New business models, corresponding to the assumptions of the circular economy concept, will result in the creation of new opportunities for involved companies. Currently, most entrepreneurs declare that they implement circular economy solutions in order to comply with the applicable regulations. However, the optimal circumstances will arise only if the implementation of circular economy solutions will be more effective or neutral in terms of costs and quality for the involved enterprises. According to experts, this will happen in the near future - along with technology development and the dissemination of solutions for the circular economy.
CE Trends
In the general awareness of market participants, both public and private entities, as well as individual citizens, the market is being dominated by trends related to waste management, i.e. recycling, which are based on selective waste collection. Experts emphasize that this is only a small part of the entire concept of circular economy, however selective waste collection forms its foundation (only a proper collection of raw materials from the market makes re-utilization possible). Leading trends can already be observed on the market today and there are also some identified mega trends that may become a flywheel for transforming economies towards CE in the future. These trends allow for the implementation of solutions on a large scale - this should now be the main focus of interest, taking into consideration that there is an ambitious goal to be achieved by the EU economy, i.e. achieving climate neutrality in the EU by 2050. The mentioned mega trends include:
· New energy sources and energy efficiency - mainly renewable energy that is a clean, cheap and affordable energy source for everyone. Any entrepreneur and household can produce such energy.
· Selective waste collection and recycling - the basic process of the circular economy. Only effective methods of obtaining the raw material allow it to be further processed and placed on the market.
· Changes in consumer behaviour - increased responsibility in dealing with waste and pro-environmental purchasing decisions are the basis for changes. Purchasing decisions can force manufacturers to change their approach as effectively as fiscal and legislative regulations.
· Search for new business models, including trends in extending the life cycle of products and the sharing of existing resources. The change of the model of consumption and sale - from ownership to providing services is economically justified, it results in profitability of producers and guarantees satisfaction of the consumers' needs (it is a "win - win" model for both sides of the market).
· Ecodesign - a trend responsible for the introduction of fully recycled products to the market. According to the concept - each element of the product should be recoverable/repairable and reusable. This can be achieved through proper design, including the selection of appropriate materials to facilitate collection and recycling. Extended producer responsibility regulations may be a supporting aspect.
· Policy changes – changes in legislation and public policies supporting or codifying the processes of transformation of the economy towards CE.
· Green public procurement - an expression of state responsibility in purchasing. The state, as a significant consumer on the market, can radically change the market of goods and services by appropriately defining the directions and criteria of the ordered supplies, services and works.
The Nordic countries are the leaders of transformations towards circular economy. These countries consider the transformation of the economy towards CE as a priority of their policy. These regions are already experiencing very high rates of waste recycling, landfilling reduction and disposal with energy recovery, as well as a high share of energy production from renewable sources. Compared to the Nordic countries Poland has an average position in the EU, along with Hungary and the Czech Republic. Taking into consideration the countries of the Visegrad Group - Slovakia is the one that stands out, as it has the most favourable waste processing structure of the entire Group and the highest percentage of energy consumption from RES.
Conditions for implementing circular economy
Both altruistic and pragmatic motivations are among the conditions for implementing solutions in the circular economy. The former concern the deep beliefs of people and entities as to the rightness of the idea and the sense of satisfaction with the untaken actions. Altruistic motivations are also linked to the sense of awareness that these actions have a positive and long-term impact on the environment. Pragmatic motivations result from legal coercion or the desire to achieve economic benefits. Currently, the implementation of circular economy solutions is mostly influenced by pragmatic motivations.
A number of barriers were identified in the course of the analysis of the factors having the greatest impact on the implementation of circular economy solutions, these are: awareness of market participants, knowledge (competence gaps) and resources (including the financial resources). Experts indicate that the low environmental awareness of the market participants is the most important barrier. The undertaken educational activities are insufficient. Placing more emphasis on the educational and awareness-raising activities is recommended - alongside with other forms of support. Generally speaking, Poles have a positive approach towards environmental protection. The vast majority believes that it should be a priority human activity and that we have a real influence on the preservation of the natural environment. This conviction does not significantly translate into consumer behaviour. Entrepreneurs are also aware of their impact on the environment. Some of them, however, do not take actions to limit the negative impact of the company in this area - the most important reasons for this, apart from the costly solutions, is the lack of sufficient knowledge. The environmental factor does not motivate companies to undertake innovative activities. It is an additional aspect of projects that are motivated mainly by minimizing costs or increasing revenues.
The level of awareness is important for both businesses and consumers. It is important that the change of awareness is related to the change of current life habits and applied business practices, which is often related to the re-evaluation of one's lifestyle or work habits. The moral aging of products is an example. Manufacturers tempt customers with new functions and updated design, which means that we buy a new washing machine or TV set, despite the fact that the current device fulfils its role well. In terms of awareness of the market participants, there is also an insufficient knowledge among entrepreneurs concerning the use of business models, as well as generating new ones in order to guarantee their activities are in line with the circular economy trend. A flagship example is moving from selling property to selling a product's feature, that is, selling a service to use on a given item.
The knowledge barrier (competency gap) results from the fact that shifting the business model to circular economy requires highly qualified staff (frequently with new skills) and some expertise on the solutions that are ready to implement. Deficiencies in this area effectively block the concept of circular economy both at the stage of initiation and implementation, and above all, in creating new business models.
The long-term investments pose a significant problem in the context of resources. The durations of investment is a factor which determines decisions about the implementation to a larger extent than the availability of financial resources. Investments in circular economy are the ones that take a relatively long time before generating results. In terms of the resources availability, the size of the enterprise and the scale of its operations also matter. It is the small enterprises that have the greatest difficulty in adapting to trends due to the fact that it is associated with a proportionally greater effort in terms of both financial and organizational issues. Other resource barriers are related to technical and technological challenges. They are primarily related to the potential to search for new applications for existing solutions (adaptations) and to generate new solutions (innovations).
An important group of determinants observed in the implementation of circular economy solutions are legal conditions. As long as the lack of appropriate legal acts is not identified, the problems are caused by their inadequacy and dispersion (regulations are not collected in one place). At the same time, legal solutions can be considered as a one of the most effective stimulants of introducing solutions towards circular economy. The necessity to adapt, resulting from legislation, guarantees a wide implementation of a given solution.
Among other significant stimulants for the introduction of solutions consistent with circular economy are: market conditions or the activities of the public sector stimulating the development and implementation of CE.
Potential of the Eastern Poland macroregion
The area of Eastern Poland (EaP) is affected by conditions similar to those in other parts of the country - the scope of the basic conditions is similar to those described earlier. Specific conditions affecting the development of circular economy are related to the structure and economic characteristics of the EaP. To mention a few: smaller scale of operations of large enterprises (taking into account the size of employment and their revenues) and an above-average share of companies related to agriculture, construction, transport and logistics and services (the mentioned industries may have a significant potential for the development of circular economy). It is not without significance that the investment outlays in industrial enterprises of PW, per capita, are among the lowest in Poland. Considering that the implementation of circular economy is often associated with an investment, this factor - without external support - may reduce the potential of the Eastern economy to implement circular economy. The depopulation processes that are limiting the availability of human capital and financial resources, as well as negatively affecting the level of urbanization and population density of the EaP area are also a significant factor. On the other hand, this image overlaps with the relatively well-preserved natural environment, as evidenced by the fact that the "Natura 2000" areas in the EaP account for over 40% of all areas of this type in Poland. This fact may predispose EaP to create the "green economy" brand and give an extra opportunity for the development of circular economy. In this context, it is worth to emphasize the significant dynamics of growth in the production and use of electricity from RES, which, although visible on the scale of the entire country, is characterized by an above-average pace in the voivodeships of the EaP.
The potential of Polish R&D units
The conducted analyses have shown that the scope of cooperation between entrepreneurs and the research and development specialists is not sufficient, also in the area of circular economy. Problems in this respect include the low willingness of SMEs to cooperate with R&D units (due to, among others, formal barriers in the field of intellectual property rights), the lack of understanding between the R&D and entrepreneurs, and the limited number of projects that can be commercialized. Regardless of this, bold investments in the creation of new environmental technologies and eco-products, as well as adaptation of existing solutions to new applications in the circular economy (e.g. by start-ups) are needed for the development of circular economy in Poland. Support for this type of activities, especially innovation at the early exploratory stage, should be provided by specialized private entities such as incubators and (eco)innovation accelerators, with co-financing also from private funds (VC/PE).
Experts indicate that there is no institution (entity, platform or initiative) on the market that would deal with combining the world of science and business to create solutions in the circular economy. This role could be played by strong industry organizations or clusters. However, it would be necessary to equip them with appropriate tools to verify the potential of units and to pre-select projects for cooperation. The system can be supplemented by a central unit for the implementation of CE within the structure of the office of the Minister responsible for economy. This may be also achieved by a strong organization - such as the Polish Chamber of Commerce.
It is also necessary to further develop the research and development infrastructure and ensure its availability for entrepreneurs interested in developing technologies or products in the circular economy. Currently, some R&D units do not treat the availability of their laboratories for entrepreneurs as a priority.
In addition, the idea of CE should be incorporated into the existing fields of study (at all levels), and above all, there should be a continued support for the development of technical education courses in order to develop the potential for creating and implementing technologies/solutions that are in line with the circular economy trend.
Types and forms of support in the area of circular economy
In order to effectively eliminate the barriers identified above, which are cross-sectional and concern various aspects of the economy and society, new forms of support should be designed and implemented. The planned actions should be aimed at eliminating the most basic barriers: low awareness of market participants, competency gaps and challenges related to financing the development and implementation of circular economy solutions. The offer of such activities should be varied depending on the size of enterprises - the barriers mostly concern SMEs.
There already are some instruments supporting circular economy on the market, however these are fragmented and affect only individual barriers. A comprehensive support is necessary, leading to the transformation of the economy, especially in the context of the obstacles and strategic goals of the policy towards CE presented above. These actions should include:
· educational offer, as well as information and promotion activities (campaigns);
· financing offer for comprehensive audits of enterprises' operations in terms of transformation towards circular economy and providing access to experts (centres) providing professional services in this area;
· an offer of financing research and development activities for the purposes of developing breakthrough innovative solutions in the circular economy;
· an offer for financing the implementation of innovative solutions in the circular economy (environmental technologies, eco-products, new business models, etc.);
· launching preferential loans and credits as well as guarantees for the development of activities in the field of circular economy.
The above mentioned measures should be supplemented with horizontal incentives within the system and regulatory areas (i.e. environmental requirements, fiscal benefits), without which the above-mentioned dedicated instruments may prove insufficient for the circular socio-economic transformation.
Experts pointed out that Polish entrepreneurs and administration are currently in the process of "learning" the CE reality. It is therefore necessary to take the above-mentioned actions and stimulate the progress of implementing circular economy, but these are long-term processes and the effects will be even more delayed.
Wprowadzenie
Celem badania jest ocena poday i popytu na rozwizania zgodne z modelem rozwoju gospodarczego, okrelanego jako gospodarka o obiegu zamknitym (GOZ). Wnioski z badania pozwol na opracowanie propozycji instrumentów wsparcia przedsibiorstw w zakresie GOZ, moliwych do implementacji w programach finansowanych z funduszy europejskich na lata 2021-2027 (nastpców Programów Operacyjnych Inteligentny Rozwój i Polska Wschodnia).
W raporcie zidentyfikowano trendy w zakresie gospodarki o obiegu zamknitym, zarówno w kontekcie krajowym, jak i europejskim oraz globalnym. Na podstawie prowadzonej analizy desk reaserch oraz wywiadów zrealizowanych z ekspertami, wyodrbniono trendy, które wyróniaj si na tle innych i prowadz do znaczcej zmiany oraz przeksztacenia gospodarek w kierunku gospodarki w obiegu zamknitym. Przedmiotem badania bya te próba okrelenia poziomu wiadomoci na temat gospodarki o obiegu zamknitym oraz wskazanie uwarunkowa wdraania rozwiza z zakresu GOZ. W dalszej czci przeledzono potencja polskich jednostek naukowo-badawczych w zakresie generowania innowacyjnych rozwiza oraz typy i formy wsparcia dziaalnoci przedsibiorstw w obszarze GOZ wraz z prób identyfikacji istniejcych na rynku w tym aspekcie rozwiza, które mona uzna jako zgodne z ide GOZ. Badanie realizowano równie w odniesieniu do rónic wystpujcych w Polsce Wschodniej wobec reszty kraju.
Definicja GOZ
Gospodarka cyrkularna jest modelem gospodarczym majcym na celu zapewnienie takiej dziaalnoci czowieka (w tym w zakresie funkcjonowania przedsibiorstw), w efekcie której nie odnotowuje si negatywnych skutków wpywu szeroko rozumianej dziaalnoci gospodarczej na ycie ludzkie czy rodowisko naturalne. W odniesieniu do funkcjonowania gospodarki, idea ta polega m. in. na zapewnieniu funkcjonowania przedsibiorstw w ramach kooperacji, których celem jest funkcjonowanie zamknitych obwodów materiaowych, ukierunkowanych na zminimalizowanie iloci materiaów i surowców wykorzystywanych w procesie wytwórczym, jak równie ograniczenie iloci odpadów poprzez racjonalne zarzdzanie procesami wytwórczymi.
W dotychczas stosowanym modelu gospodarki liniowej, proces produkcji obejmowa etapy od zgromadzenia surowców, przez produkcj, na wytworzeniu odpadów skoczywszy (w odniesieniu do tych ostatnich proces koczy si na ich skadowaniu) – zgodnie z zasad „we, wyprodukuj, zuyj i wyrzu”. Model ten zakada, e zasoby wystpuj w duych ilociach, s dostpne i atwe do pozyskania oraz istnieje moliwo usunicia ich niewielkim kosztem. Odpady w gospodarce linearnej s traktowane jako ostatni etap cyklu ycia produktu.
Rysunek 1. Model gospodarki linearnej
ródo: M. Karwacka, P. uba(red.), W kierunku gospodarki obiegu zamknitego wyzwania i szanse, [w:] M. Greszta, Gospodarka cyrkularna: sze cieek do duszego ycia, Koalicja na rzecz Gospodarki Obiegu Zamknitego, Reconomy, Warszawa 2016, s. 41
Ide gospodarki cyrkularnej jest wyduenie cyklu ycia produktów, poprzez podjcie takich dziaa i wytworzenie takich powiza w ramach sieci przedsibiorstw, w wyniku których odpady mog na nowo sta si wartociowym elementem nowego procesu produkcji. Próba domknicia tzw. ptli obiegu wykorzystywanych materiaów (ang. material loop) moe przynie wiele korzyci zarówno na etapie pozyskania materiaów do produkcji, jak i na etapie zbytu produktów i odpadów stanowicych jej wynik. Gospodarka cyrkularna, czyli inaczej gospodarka o obiegu zamknitym, zakada utrzymanie wartoci materiaów i energii uywanych w produktach, tzn. efektywne wykorzystanie zasobów na wszystkich etapach ycia produktu. Odpady, które powstaj s traktowane jako potencjalne surowce.
Rysunek 2 Model gospodarki cyrkularnej
ródo: M. Karwacka, P. uba (red.), W kierunku gospodarki obiegu zamknitego wyzwania i szanse, [w:] M. Greszta, Gospodarka cyrkularna: sze cieek do duszego ycia, Koalicja na rzecz Gospodarki Obiegu Zamknitego, Reconomy, Warszawa 2016, s. 41
W literaturze naukowej wystpuje szereg podej do definiowania GOZ[footnoteRef:3], przy czym jako najczciej wystpujc wskazuje si w definicj Fundacji Ellen MacArthur: Gospodarka o obiegu zamknitym to system przemysowy, który jest zaplanowany i zaprojektowany jako odtwarzajcy i regenerujcy. Zastpuje koncepcj „wycofania z eksploatacji”, jest nastawiony na wykorzystanie energii odnawialnej, eliminuje stosowanie toksycznych substancji chemicznych, które upoledzaj ponowne wykorzystanie i ma na celu eliminacj odpadów poprzez lepsze projektowanie materiaów, systemów, produktów w ramach modeli biznesowych[footnoteRef:4]. Jej wartoci jest wyjcie poza eksploatacj kolejnych zasobów i zwrócenie uwagi na jak najdusze utrzymywanie wartoci i uytecznoci produktów. Innymi sowy chodzi o to, eby wytworzone produkty byy jak najbardziej trwae, a w momencie, kiedy przestaj spenia swoje funkcje nadaway si do ponownego przetworzenia, dziki czemu korzysta si z tych samych zasobów bez koniecznoci kolejnej ingerencji w rodowisko. [3: Por. J. Kulczycka, E. Pdziwiatr, Gospodarka o obiegu zamknitym – definicje i ich interpretacje, [w:] J. Kulczycka (red.), Gospodarka o obiegu zamknitym w polityce i badaniach naukowych, Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków 2019, str. 12-13 (https://circulareconomy.europa.eu/platform/sites/default/files/the_circular_economy_in_ policy_and_scientific_research.pdf)] [4: Ibidem, str. 17, za: Kirchherr, J., Reike, D. i Hekkert, M., 2017, Conceptualizing the circular economy: An analysis of 114 definitions, Resources, Conservation and Recycling 127]
Cykl ycia produktów
Brane
Zgodnie z przyjtymi definicjami, GOZ moe dotyczy zarówno firm produkcyjnych, jak i usugowych. Pochodn wiadomoci takiego stanu rzeczy jest podejcie do przedmiotowej analizy, polegajce na traktowaniu bardzo szeroko zakresu rozwiza wpisujcych si w GOZ. Rozumiane s one bowiem nie tylko jako produkty (wyroby oraz usugi), ale te procesy, metody organizacyjne (w tym modele biznesowe) oraz metody marketingowe[footnoteRef:7]. To szczególnie istotne w przypadku przedsibiorstw usugowych, w przypadku których wystpuje czsto niewiadomo odnonie do roli, jak mog odgrywa w gospodarce cyrkularnej[footnoteRef:8]. W przypadku firm zajmujcych si gównie dziaalnoci usugow (np. sprzeda, wzornictwem), nieoperujcych surowcami i wytwarzajcych jedynie odpady komunalne, zakres moliwoci bezporedniego stosowania zaoe gospodarki cyrkularnej jest, przynajmniej z ich perspektyw patrzc, ograniczony. Jest tu jednak moliwe oddziaywanie na prac podwykonawców, np. poprzez narzucanie okrelonych standardów pracy, czy oddziaywanie poprzez design na ilo zuywanych surowców, co równie moe przynie wymierne efekty pod postaci ograniczenia zuycia energii czy wykorzystywania materiaów budowlanych powstaych na bazie recyclingu (np. po zmieleniu odpadów budowlanych po zburzonych budynkach). Naley przy tym zauway, e GOZ moe dotyczy równie wdraania rozwiza relatywnie prostych i niewymagajcych duych inwestycji, takich jak np. przechodzenie w kierunku komunikacji elektronicznej w miejsce obiegu standardowych dokumentów. [7: Za: Opis Przedmiotu Zamówienia, str. 2] [8: Wykazao to chociaby badanie przeprowadzone w 2018 roku na potrzeby projektu „Europejskie regiony na rzecz synergii w gospodarce cyrkularnej” (SCREEN) https://bruksela.lodzkie.pl/nasze-projekty/screen/]
Podejcie systemowe
Zmaterializowanie idei GOZ wymaga zarówno odpowiedniego podejcia pojedynczych firm, jak i funkcjonowania caego systemu, którego interesariusze aktywnie uczestnicz w gospodarowaniu materiaami czy odpadami. W tym kontekcie szczególnie wana jest wiadomo uczestników systemu zarówno odnonie do dalekosinych i dugofalowych efektów takich dziaa, jak i ekonomicznych korzyci mogcych z nich wynikn. Podanym efektem jest stworzenie „gospodarki zasobooszczdnej”, pozwalajcej na uzyskanie lepszych ni w „gospodarce liniowej” efektów ekonomicznych. Nie mona od tego rodzaju efektów zupenie si odcina, bowiem stanowi one czsto podstawow motywacj podmiotów gospodarczych (przedsibiorstw z rónych czci acucha wartoci) do podejmowania dziaa na rzecz wytworzenia ptli obiegu. Gospodarka obiegu zamknitego to jednak co wicej – jej gówn zalet jest zapewnienie jej uczestnikom „odpornoci” np. na kryzysy zwizane z niedoborem materiaów czy surowców[footnoteRef:9]. [9: Na podstawie: „CIRCULAIR ROTTERDAM Kansen voor nieuwe banen in een afvalvrije economie”, Metabolic, Circle Economy, Blue City, Spring Associates]
Zakres badania
1. Jakie trendy (w perspektywie do 2030 r., wynikajce ze zmian spoecznych, kulturowych, uwarunkowa prawnych, ekonomicznych, w tym szans biznesowych) w zakresie ograniczania iloci generowanych odpadów i emisji CO2 oraz optymalnego wykorzystywania surowców, s obserwowane w Unii Europejskiej, Polsce i makroregionie Polski Wschodniej?
2. Jak rynek w Polsce dostosowuje si do ww. trendów? Jak pod tym wzgldem Polska wypada na tle pastw Unii Europejskiej (np. z uwzgldnieniem porówna do pastw wiodcych dla GOZ oraz pastw Grupy Wyszehradzkiej) oraz jak Polska Wschodnia wypada na tle pozostaej czci kraju?
3. Jaki jest spodziewany (potencjalny) wpyw ww. trendów na funkcjonowanie istniejcych oraz na rozwój nowych bran gospodarki (Unii Europejskiej, kraju, makroregionu Polski Wschodniej)? Na ile zmiany w tym obszarze ju s obserwowane w gospodarce?
4. Jaki jest poziom wiadomoci przedsibiorców (w tym MSP i duych firm) na temat:
a. zidentyfikowanych trendów w zakresie GOZ,
b. popytu przedsibiorstw i ostatecznych odbiorców na rozwizania GOZ,
c. moliwych sposobów wdroenia rozwiza GOZ oraz korzyci jakie mog one wygenerowa dla firm?
5. Czy obecny poziom wiadomoci przedsibiorców stanowi barier w rozwoju polskiej gospodarki (w tym makroregionu Polski Wschodniej) w kierunku GOZ? Czy potrzebne s dziaania (inicjatywy) podnoszce wiadomo przedsibiorców w tym zakresie?
6. Czy identyfikuje si ewentualne inne bariery w rozwoju gospodarki w kierunku GOZ jak np.:
a. brak odpowiednich zasobów (technicznych, technologicznych, logistycznych, itp.),
b. niedostateczna wiedza (luki kompetencyjne np. w zakresie zarzdzania przedsibiorstwem, projektowania nowych i modyfikacji dotychczasowych modeli biznesowych, itp.),
c. brak odpowiednich aktów prawnych?
d. inne – jakie?
7. Jaki jest obecny stan oraz potencja jednostek naukowo-badawczych w Polsce w zakresie generowania innowacyjnych rozwiza technologicznych moliwych do wykorzystania w gospodarce o obiegu zamknitym?
8. Jakie czynniki stymuluj a jakie blokuj transfer technologii wpisujcych si w zaoenia GOZ z sektora naukowo-badawczego do gospodarki?
9. Jaka jest obecnie w Polsce i w makroregionie Polski Wschodniej skala poday rozwiza B2A, B2B i B2C w nurcie GOZ? Czego dotycz te rozwizania? Jakie s róda pochodzenia tych rozwiza (producenci, usugodawcy, odbiorcy)? Jaka jest ich obecna oraz potencjalna dostpno i efektywno (z uwzgldnieniem wielkoci przedsibiorstwa, bran, stau dziaalnoci – startup vs. pozostae)?
10. Jakie czynniki, po stronie gospodarstw domowych, firm przemysowych (produkcyjnych), firm handlowych i usugowych ograniczaj, a jakie stymuluj wdroenia rozwiza zgodnych z nurtem GOZ? Co w zwizku z tym powinno by przedmiotem interwencji publicznej?
11. Jakie rónice w zakresie odpowiedzi na pytania 4-10 wystpuj pomidzy Polsk Wschodni a pozosta czci kraju?
12. Jakie typy i formy wsparcia przedsibiorstw w zakresie GOZ s obecnie realizowane w kraju, makroregionie Polski Wschodniej i w Unii Europejskiej? Jakie s przykady dobrych praktyk w tym zakresie (przykady efektywnych instrumentów wsparcia)?
13. Jakie typy wsparcia w zakresie GOZ s potrzebne polskim przedsibiorcom (z uwzgldnieniem specyfiki Polski Wschodniej, klasy wielkoci przedsibiorstwa oraz bran)?
Metodologia
· analiza danych zastanych,
Pocztkiem realizacji procesu badawczego bya analiza danych zastanych odnoszcych si do analizowanego zagadnienia. Analiza danych zastanych umoliwia opracowanie scenariuszy wywiadów pogbionych, które zostay przeprowadzone na cznej liczbie n=54 z przedstawicielami 7 grup potencjalnych interesariuszy wsparcia rozwoju gospodarki o obiegu zamknitym. Struktura wywiadów prezentowaa si nastpujco:
· 7 wywiadów pogbionych z ekspertami naukowymi lub branowymi specjalizujcymi si w zagadnieniach zwizanych z GOZ (Grupa 1);
· 7 wywiadów pogbionych z odbiorcami (lub potencjalnymi odbiorcami) rozwiza z zakresu GOZ – odbiorcy typu B2A (Business to Administration) (Grupa 2);
· 7 wywiadów pogbionych z odbiorcami (lub potencjalnymi odbiorcami) rozwiza z zakresu GOZ – odbiorcy typu B2B (Business to Business) (Grupa 3);
· 7 wywiadów pogbionych z odbiorcami (lub potencjalnymi odbiorcami) rozwiza z zakresu GOZ – odbiorcy typu B2C (Business to Customer) (Grupa 4);
· 12 wywiadów pogbionych z przedsibiorstwami rozwijajcymi lub dostarczajcymi rozwizania w nurcie GOZ (Grupa 5);
· 10 wywiadów pogbionych z przedstawicielami podmiotów (np. instytucji otoczenia biznesu, w tym instytucji publicznych, prywatnych, NGOs) oferujcych wsparcie (obecnie lub w przyszoci), które swoim zakresem obejmuje (lub po modyfikacji mogoby obejmowa) wdraanie lub rozwijanie produktów/usug z zakresu GOZ (Grupa 6);
· 4 wywiady pogbione z przedstawicielami instytucji odpowiedzialnych za planowanie i realizacj polityki w zakresie GOZ w skali krajowej lub ponadregionalnej (Grupa 7).
Uzupenieniem danych pozyskanych w toku analizy danych zastanych i analizy danych pochodzcych z wywiadów pogbionych byo badanie CAWI na próbie n=150 losowo dobranych przedsibiorstw, majcych swoj siedzib w makroregionie Polski Wschodniej. Bya to dodatkowa metoda badawcza, której celem zastosowania byo zwikszenie moliwoci wnioskowania o specyfice makroregionu Polski Wschodniej. Respondentami byli przedstawiciele kadry zarzdzajcej lub pracownicy zajmujcy si aspektami administracyjnymi w przedsibiorstwach.
Trendy w zakresie GOZ
W gospodarce obiegu zamknitego nie uczestnicz ju tylko najbardziej wiadome przedsibiorstwa. Dochodzimy do sytuacji, w której zmiana modelu gospodarki z linearnej na cyrkularn staje si coraz bardziej powszechna. Wydaje si, e wczesne doczenie lub dostosowanie do obserwowanych trendów oraz podjcie odwanych, nowatorskich i dugoterminowych inwestycji pozwoli osign przewag na rynku[footnoteRef:10]. [10: Karwacka M., uba P.(red.), W kierunku gospodarki obiegu zamknitego wyzwania i szanse, Greszta M., Gospodarka cyrkularna: sze cieek do duszego ycia, Koalicja na rzecz Gospodarki Obiegu Zamknitego Reconomy, Warszawa 2016]
Trendy GOZ wpyn na zmian w trybie pracy, zakupów i ycia. Szeroki zakres przewidywanych zmian moe si spotka z rónymi reakcjami zarówno przedsibiorców, jak i konsumentów - od nadziei i akceptacji kierunku zmian po obawy i lk zwizany z niepewnoci. Modyfikacja modeli biznesowych w kierunku idei gospodarki o obiegu zamknitym bdzie powodowa, e przed przedsibiorcami, w miejsce czci zamykajcych si moliwoci, otwiera si bd nowe. Wdraanie GOZ bdzie z jednej strony przyczynia si do ograniczania (czy niemal zamykania) czci bran i rynków oraz powstawania nowych. Przykadowo, wdraanie trendów GOZ moe wpywa na poziom cen niektórych produktów przemysowych i spoywczych, które mog wzrosn z uwagi na ich niekorzystny wpyw na rodowisko i moliwo oboenia dodatkowymi opatami - np. w przypadku emisji zanieczyszcze, która powstaje w toku ich wytworzenia. Bdziemy wtedy rzadziej mogli sobie pozwoli na zakup takich produktów i usug[footnoteRef:11]. Paradoksalnie jednak, zjawisko to bdzie umoliwiao zbudowanie dodatkowej wartoci dla podmiotów gospodarczych, gównie poprzez wykreowanie oszczdnoci. Te oszczdnoci przecie wróc do gospodarki i bd kreoway i pobudzay j w innych dziaaniach[footnoteRef:12]. Nie oznacza to przy tym koniecznoci ograniczenia konsumpcji i tym samym dziaalnoci przedsibiorstw. Zdaniem eksperta, zarówno konsumpcja i produkcja mog rosn dalej, gdy bdzie wicej zasobów do wykorzystania (wywiad z ekspertem z grupy 6). [11: Ekologia to czysty biznes, czyli jak zarabia chronic rodowisko naturalne. Redakcja: Magorzata Wodarczyk Wydawca: Fundacja Partnerstwo dla rodowiska Kraków 2010,] [12: https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/zarzadzania-procesami-i-strategiczne/articles/innowacje/raport-zamkniety-obieg-otwarte-mozliwosci.html]
Uwzgldniajc powysze, naley stale monitorowa wystpujce w tym zakresie trendy oraz przygotowa do ich wystpienia i rozwoju zarówno spoeczestwa jak i gospodark[footnoteRef:13]. Naley przy tym zwróci uwag, e co pokazaa sytuacja zwizana z pandemi COVID-19, mona mie nadziej, e w bardzo krótkim czasie jestemy w stanie diametralnie odmieni nasze zwyczaje i zachowania, odnale si w nowej rzeczywistoci i nauczy nowego funkcjonowania. Przykadowo, nietypowa sytuacja spowodowaa konieczno natychmiastowej zmiany organizacji pracy w znaczcej w skali kraju liczbie firm (tj. wdroenie pracy zdalnej; organizacja spotka wycznie w formie zdalnej). Zmiana zostaa wprowadzona niemal z dnia na dzie. Przykad ten pokazuje, e rozwizania GOZ nie musz by rozwizaniami cakowicie nowymi – czasami s one ju gotowe, przy czym potrzebuj impulsu, aby zosta wdroone w miejsce utartych schematów, które bywaj realizowane bez uzasadnienia ekonomicznego i efektywnociowego. [13: Ekologia to czysty biznes, czyli jak zarabia chronic rodowisko naturalne. Redakcja: Magorzata Wodarczyk Wydawca: Fundacja Partnerstwo dla rodowiska Kraków 2010,]
Naley przy tym mie na uwadze, e pewnym wyzwaniem moe by tutaj jednolite wdroenie idei GOZ globalnie. Zupenie inna sytuacja wystpuje w krajach dynamicznie rozwijajcych si, które podaj za ciek rozwoju krajów rozwinitych. W tych krajach np. Chinach, Indiach, Nigerii i innych wci zwiksza si stopie wykorzystania surowców oraz istotnie ronie konsumpcja[footnoteRef:14]. Jednak w wietle owiadczenia Prezydenta Chin, który zadeklarowa, i ich celem jest osignicie szczytu emisji CO2 do 2030 r., a osignicie neutralnoci wglowej przed 2060 r.[footnoteRef:15], mona mie nadziej, e globalne przeksztacenia w kierunku GOZ mog by bardziej równomierne ni do tej pory przypuszczano. [14: Zrównowaone Zarzdzanie Zasobami Naturalnymi Bazujc Na Gospodarce Cyrkulacyjnej Dorota BURCHART-KOROL, Gówny Instytut Górnictwa w Katowicach Zakad Oszczdnoci Energii i Ochrony Powietrza, 2016] [15: Szok klimatyczny. Chiny chc by „neutralne wglowo” do 2060 roku https://biznes.wprost.pl/gospodarka/10368442/szok-klimatyczny-chiny-chca-byc-neutralne-weglowo-do-2060-roku.html]
Trendy w zakresie GOZ ogniskuj si wokó trzech zagadnie:
1. dbanie o zachowanie zasobów naturalnych dziki wykorzystaniu w wikszym stopniu zasobów odnawialnych (tzw. cykl biologiczny)
2. skupienie na optymalizacji wykorzystania surowców poprzez utrzymanie surowców w obiegu, ale bez utraty ich pierwotnych waciwoci (tzw. cykl techniczny)
3. optymalizacji procesów i usuwaniu zbdnych lub nieefektywnych elementów, aby usprawni dziaanie systemu.
W dalszej czci rozdziau zidentyfikowano oraz opisano trendy, które zdaniem autorów s perspektywiczne z punktu widzenia modyfikacji gospodarki w kierunku gospodarki obiegu zamknitego.
Zmiany w obszarze policy[footnoteRef:16] [16: Sowo „policy” pochodzi z jzyka angielskiego. Jego znaczenie obejmuje zarówno prawodawstwo jak i polityki publiczne rozumiane jako zbiór strategii, planów i pomysów odnoszcych si do danego zagadnienia. „Policy” na jzyk polski tumaczone jest jako „polityka”, co jednak moe wprowadza w bd. Z tego powodu, zdecydowano si wykorzysta sowo „policy” bez tumaczenia.]
Trendem ogólnym, o charakterze horyzontalnym, s obserwowane w zakresie GOZ zmiany w prawodawstwie i politykach publicznych na poziomie krajowym oraz midzynarodowym. Zapisy odnoszce si do GOZ pojawiaj si zarówno w dyrektywach, rozporzdzeniach, ale te dokumentach o charakterze strategicznym (które nie s wprost ródem prawa, ale determinuj póniejsz legislacj oraz pozwalaj zorientowa si, jakie trendy w przyszoci mog podlega regulacjom). Regulacje prawne naley przy tym traktowa dwojako. Z jednej strony s one konsekwencj zmian, jakie zachodz we wspóczesnym wiecie w kontekcie podejcia do ochrony rodowiska naturalnego. Dostrzegana na poziomie rzdów potrzeba odpowiedniego podejcia do kwestii zarzdzania dostpnymi zasobami znajduje swoje odzwierciedlenie w normach prawnych powstajcych na rónym poziomie administracji. Z drugiej strony, zmiany w policy kreuj warunki do dalszego rozwoju w danym obszarze. Prawodawstwo i zachodzce w nim zmiany naley zatem traktowa zarówno jako trend, jak równie uwarunkowanie wdraania GOZ.
Poziom globalny
Procesy przechodzenia na woln od paliw kopalnych gospodark niskoemisyjn s czciowo skutkiem obowizku nakadanego na rzdy i gospodarki krajowe przez organizacje midzynarodowe. W zakresie tym szczególnie istotne s ustalenia Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu (ang. United Nations Framework Convention on Climate Change – UNFCCC lub FCCC) i Protokó z Kioto. Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu, jako umowa midzynarodowa okrelajca zaoenia wspópracy na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, które uznano za odpowiedzialne za zjawisko globalnego ocieplenia, zostaa podpisana podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat rodowiska i Rozwoju, tzw. Szczytu Ziemi w 1992 r. w Rio de Janeiro. Pocztkowo Konwencja nie zawieraa nakazów, co do ograniczenia emisji, ale kolejne tzw. protokoy wprowadzay konkretne limity emisji CO2. Protokó z Kioto, obecnie znany bardziej ni sama Konwencja, zosta wynegocjowany na konferencji w Kioto w grudniu 1997 i jako traktat wszed w ycie 16 lutego 2005 r. (trzy miesice po ratyfikowaniu go przez Rosj 04 listopada 2004 r.)[footnoteRef:17]. [17: Determinanty rozwoju odnawialnych róde energii, http://www.proakademia.eu/gfx/baza_wiedzy/397/monografia-determinanty-rozwoju-oze-www.pdf, str. 10]
Poziom UE
Ogólne podejcie
Na poziomie UE, zwracana jest uwaga na kwesti holistycznego podejcia do wdraania zaoe gospodarki o obiegu zamknitym. Kwestia ta poruszana jest w komunikatach Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionów[footnoteRef:18]. Zwraca si tam uwag, e rosnce wiatowe zuycie materiaów takich jak biomasa, paliwa kopalne, metale i mineray oraz zwikszenie o 70% do 2050 r. iloci wytwarzanych rocznie odpadów mobilizuje do podejmowania dziaa na rzecz neutralnej dla klimatu, zasobooszczdnej i konkurencyjnej gospodarki. Rozszerzenie zakresu gospodarki o obiegu zamknitym na podmioty gospodarcze gównego nurtu przyczyni si w decydujcym stopniu do osignicia neutralnoci klimatycznej do 2050 r. oraz oddzielenia wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów przy jednoczesnym zapewnieniu dugoterminowej konkurencyjnoci UE. Takie zaoenie obliguje UE do przyspieszenia procesu przechodzenia na model regeneracyjnego wzrostu (zmniejszenia ladu konsumpcyjnego), jak równie podjcia dziaa na rzecz utrzymaniu konsumpcji zasobów w ramach ogranicze planety (podwojenia wskanika wykorzystania materiaów w obiegu zamknitym). Zastosowanie zasad gospodarki o obiegu zamknitym w caej gospodarce UE moe przyczyni si do zwikszenia unijnego PKB o dodatkowe 0,5% do 2030 r. oraz stworzenia okoo 700 tys. nowych miejsc pracy. Równie w przypadku pojedynczych przedsibiorstw istnieje wyrane uzasadnienie biznesowe - poniewa wydatki przedsibiorstw produkcyjnych na materiay stanowi w UE rednio 40% ogóu ich wydatków, modele obiegu zamknitego mog zwikszy ich rentowno, a jednoczenie chroni je przed wahaniami cen zasobów. Szacuje si take, e poprawa zasobooszczdnoci w caym acuchu wartoci moe zmniejszy zapotrzebowanie na nakady materiaowe o 17–24% do 2030 r. , a lepsze wykorzystanie zasobów moe przynie europejskiemu przemysowi czne oszczdnoci wynoszce 630 mld EUR rocznie. Z bada przeprowadzanych na potrzeby biznesu, opierajcych si na modelowaniu na poziomie produktu, wynika, e podejcie oparte na gospodarce o obiegu zamknitym oferuje due moliwoci zaoszczdzenia kosztów materiaów przez przemys UE, a dziki tworzeniu nowych rynków i nowych produktów oraz wartoci dla biznesu, moe przyczyni si do znaczcego wzrostu PKB. [18: Por. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionów – Nowy Plan dziaania UE dotyczcy gospodarki o obiegu zamknitym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy, COM (2020) 98 oraz Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionów „Ku gospodarce o obiegu zamknitym: program ‘zero odpadów’ dla Europy”, COM(2014) 398]
Ochrona rodowiska
Na gruncie europejskim duy wpyw na rozwijanie i wdraanie technologii proekologicznych o charakterze innowacyjnym maj dyrektywy w zakresie ochrony rodowiska, które wymuszaj konkretne sposoby postpowania przedsibiorstw[footnoteRef:19]. Mona chociaby w tym kontekcie przywoa oddziaywanie rozporzdzenia PE i Rady (UE) 2017/1369 z dnia 4 lipca 2017 r. ustanawiajcego ramy etykietowania energetycznego. Wynika z niego konieczno stosowania w zamówieniach publicznych jednej z klas oznakowania jako progu, poniej którego wadze publiczne nie bd mogy dokonywa zamówie. Próg ten zostanie okrelony na podstawie wyniku oceny skutków dla poszczególnych grup produktów, dla których wyznaczenie takiego progu znacznie przyczynioby si do wykorzystywania ekonomii skali i wprowadzania innowacji. Umoliwiaoby to maksymalne wykorzystanie potencjau zamówie publicznych do promowania na rynku produktów bardziej energooszczdnych i ekologicznych, zapewniajc przy tym utrzymanie odpowiedniego poziomu konkurencji na rynku[footnoteRef:20]. [19: Potencja maych i rednich przedsibiorstw w dziedzinie kreowania nowych produktów innowacyjnych – rozwizania proekologiczne, PARP] [20: Komunikat COM(2008) 397 z 16.7.2008 r. – Plan dziaania na rzecz zrównowaonej konsumpcji i produkcji oraz zrównowaonej polityki przemysowej]
Gospodarka odpadami
Celem wprowadzanych na poziomie unijnym rozwiza prawnych w zakresie gospodarki odpadami jest zapewnienie stopniowego zmniejszania iloci skadowanych odpadów. W szczególnoci dotyczy to odpadów nadajcych si do recyklingu lub innych procesów odzysku. Dodatkowo, przez wprowadzenie wysokich wymaga eksploatacyjnych i technicznych dotyczcych odpadów i skadowisk, dy si do zapewnienie rodków, procedur i wytycznych majcych zapobiega, w caym cyklu istnienia skadowiska, negatywnemu wpywowi skadowania odpadów na rodowisko[footnoteRef:21]. [21: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/850 z dnia 30 maja 2018 r. zmieniajca dyrektyw 1999/31/WE w sprawie skadowania odpadów]
Dyrektywy unijne szczególn uwag powicaj ponadto redukcji iloci wytwarzanych odpadów ywnociowych. Zapisy dyrektywy w sprawie odpadów[footnoteRef:22] obliguj pastwa czonkowskie UE do zapewnienia rodków majcych na celu promowanie zapobiegania powstawaniu i redukcji odpadów ywnoci zgodnie z Agend na rzecz zrównowaonego rozwoju 2030 przyjt przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych (ONZ). W szczególnoci chodzi o zmniejszenie do 2030 r. o poow globalnej iloci marnowanej ywnoci per capita w sprzeday detalicznej i konsumpcji oraz zmniejszenie strat ywnociowych w procesie produkcji i dystrybucji. rodki te powinny mie na celu zapobieganie powstawaniu odpadów ywnoci i zmniejszenie ich wytwarzania w produkcji podstawowej, przetwórstwie i produkcji, w sprzeday detalicznej i innej dystrybucji ywnoci, w restauracjach i usugach gastronomicznych oraz w gospodarstwach domowych. [22: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/851 z dnia 30 maja 2018 r. zmieniajca dyrektyw 2008/98/WE w sprawie odpadów]
Przepisy branowe
Oprócz przepisów i wytycznych o charakterze w duej mierze horyzontalnym, cz wprowadzanych przepisów adresowanych jest do konkretnych bran. Przykadem moe by dyrektywa w sprawie opakowa i odpadów opakowaniowych[footnoteRef:23]. Zgodnie z jej zapisami, z uwagi na to, e ponowne uycie wie si z unikaniem wprowadzania nowych opakowa do obrotu i zwikszania iloci wytwarzanych odpadów opakowaniowych, do celów realizacji odpowiednich celów recyklingu opakowa naley zwikszy poziom wykorzystania opakowa handlowych wielokrotnego uytku wprowadzanych do obrotu po raz pierwszy oraz opakowa drewnianych naprawianych w celu ponownego uycia. Takie rozwizania maj przyczyni si w perspektywie najbliszych lat do ograniczenia iloci skadowanych odpadów, a dugoterminowo take do ograniczenia zuycia surowców. [23: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/852 z dnia 30 maja 2018 r. zmieniajca dyrektyw 94/62/WE w sprawie opakowa i odpadów opakowaniowych]
Poziom krajowy
Na gruncie krajowym dokumentem o ramowym znaczeniu jest Mapa drogowa transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamknitym.[footnoteRef:24]. Zawarte w niej wymagania przewiduj w szczególnoci podniesienie poziomów recyklingu odpadów komunalnych do 55% w 2025 r., 60% w 2030 r. i 65% w 2035 r. Wysokie cele odnosz si take do samych opakowa, gdzie w 2025 r. powinien zosta osignity poziom 65% recyklingu, a w 2030 r. 70%. Wskazuje si zatem na konieczno wprowadzenia modyfikacji do obecnie obowizujcych w Polsce regulacji odpadowych. W szczególnoci mowa jest tutaj o wyraniejszym okreleniu ról i obowizków poszczególnych podmiotów uczestniczcych we wdraaniu rozszerzonej odpowiedzialnoci producenta (EPR), ustaleniu nowych celów dotyczcych przygotowania do ponownego uycia i recyklingu poszczególnych strumieni odpadów, opracowaniu systemu raportowania realizowania EPR, czy te zapewnieniu takiego samego traktowania przez system wszystkich przedsibiorców. [24: https://www.gov.pl/web/rozwoj-praca-technologia/rada-ministrow-przyjela-projekt-mapy-drogowej-goz]
Mapa drogowa transformacji w kierunku GOZ ma charakter dokumentu strategicznego – wyznaczajcego kierunki zmian. Zmiany te s implementowane do krajowego prawa poprzez ustawy – z punktu widzenia GOZ, warto zwróci uwag na m.in. ustawy o:
· przeciwdziaaniu marnowaniu ywnoci;
· utrzymaniu czystoci i porzdku w gminach;
· odpadach.
Przeciwdziaanie marnowaniu ywnoci
Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o przeciwdziaaniu marnowaniu ywnoci (Dz.U. 2019 poz. 1680) okrela zasady postpowania z ywnoci oraz obowizki sprzedawców ywnoci w celu przeciwdziaania marnowaniu ywnoci oraz negatywnym skutkom spoecznym, rodowiskowym i gospodarczym wynikajcym z marnowania ywnoci. Na chwil obecn przepisy Ustawy dotycz tylko wielkopowierzchniowych sklepów spoywczych (jednostki handlu detalicznego lub hurtowego o powierzchni sprzeday 400 m2, w których przychody ze sprzeday rodków spoywczych stanowi co najmniej 50% przychodów ze sprzeday wszystkich towarów). Po dwóch latach od dnia wejcia Ustawy w ycie ma ona równie obj swoim zakresem mniejsze sklepy (o powierzchni sprzeday > 250 m2). Przepisy Ustawy dotycz:
· obowizku przekazywania niesprzedanego jedzenia – sklepy, których dotycz przepisy ustawy, maj obowizek podpisania umowy z wybranym przez siebie NGO, któremu bd przekazyway niesprzedane jedzenie;
· opat za marnowanie ywnoci – w przypadku nieprzekazania niesprzedanego jedzenia do NGO, sprzedawca ywnoci zobowizany jest do ponoszenia opaty za marnowanie ywnoci. Stawka opaty wynosi 0,1 z za 1 kg marnowanej ywnoci. Jeeli sklep ma podpisan umow z NGO, opata jest przekazywana NGO. W przeciwnym razie do Wojewódzkiego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej;
· obowizku sprawozdawczego NGO – skadnia rocznej informacji o sposobie zagospodarowania otrzymanej ywnoci oraz o wykorzystaniu rodków pochodzcych z opaty;
· sprawozda sprzedawcy o marnowanej ywnoci – zawierajcych dane o cakowitej masie marnowanej ywnoci w danym roku oraz wysokoci nalenej opaty;
· sankcji za niewykonywanie obowizków sprawozdawczych, niewniesienie opaty lub za nie zawarcie umowy z organizacj pozarzdow[footnoteRef:25]. [25: W kierunku gospodarki cyrkularnej - rekomendacje rozwoju i implementacji praktycznych rozwiza dla biznesu, http://odpowiedzialnybiznes.pl/publikacje/37556/]
Gospodarka opakowaniami i odpadami opakowaniowymi
Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz. U. z 2020 r, poz. 1114), okrela m.in.:
· wymagania jakim powinny odpowiada opakowania wprowadzane do obrotu;
· zasady dziaania organizacji odzysku opakowa;
· zasady postpowania z opakowaniami oraz odpadami opakowaniowymi;
· zasady ustalania i pobierania opaty produktowej oraz opaty recyklingowej.
Wszystko to w celu zmniejszenia iloci i szkodliwoci dla rodowiska opakowa – w tym w fazie ich produkcji, wykorzystania jak i po okresie ich eksploatacji. Ustawa okrela m.in. normy dotyczce materiaów i substancji szkodliwych. Narzuca take na wprowadzajcych opakowania do obrotu obowizek ich projektowania i wykonania w sposób umoliwiajcy ich wielokrotne uycie i póniejszy recykling (lub inn form ich odzysku)[footnoteRef:26]. [26: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20130000888/U/D20130888Lj.pdf]
Czysto i porzdek
Ustawa z dnia 13 wrzenia 1996 r. o utrzymaniu czystoci i porzdku w gminach (Dz. U. z 2020 r. poz. 1439), okrela m.in.:
· zadania gminy oraz obowizki wacicieli nieruchomoci, dotyczce utrzymania czystoci i porzdku;
· warunki wykonywania dziaalnoci w zakresie odbierania odpadów komunalnych od wacicieli nieruchomoci i zagospodarowania tych odpadów;
· warunki udzielania zezwole podmiotom wiadczcym usugi w zakresie uregulowanym w ustawie.
Istotnym aspektem regulowanym ustaw jest okrelenie minimalnych poziomów recyklingu i przygotowania do ponownego uycia odpadów komunalnych, jakie powinny osiga gminy w kolejnych latach: 50% wagowo – za kady rok w latach 2020–2024, 55% wagowo – za kady rok w latach 2025–2029, 60% wagowo – za kady rok w latach 2030–2034, 65% wagowo – za 2035 r. i za kady kolejny rok[footnoteRef:27]. [27: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19961320622/U/D19960622Lj.pdf]
Odpady
Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2020 r. poz. 797, 875), wprowadza m.in. zasady katalogowania odpadów, w tym take obowizki ich posiadaczy. Okrela równie hierarchi sposobów postpowania z odpadami od najbardziej podanego zapobiegania powstawaniu, na unieszkodliwianiu skoczywszy. W powizaniu z hierarchi postpowania z odpadami ustawa wprowadza take zasad bliskoci, zgodnie z któr odpady w pierwszej kolejnoci poddaje si przetwarzaniu w miejscu ich powstania[footnoteRef:28]. [28: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20130000021/U/D20130021Lj.pdf]
Przykady z innych krajów
Holandia
Europejskim pionierem inicjatyw w zakresie gospodarki o obiegu zamknitym jest Holandia. Ju w 2013 r. opracowano w tym kraju raport pt. Szanse dla ekonomii cyrkularnej w Holandii (ang. Opportunities for a circular economy in the Netherlands), w którym zidentyfikowano szanse generowania wzrostu gospodarczego i zwikszenia zatrudnienia dziki innowacjom w gospodarce w obiegu zamknitym. W trakcie swojej prezydencji w Radzie UE, Holandia stworzya kampani The Netherlands Circular Hotspot, w ramach której odbyway si konferencje i inne wydarzenia, gdzie przedstawiciele biznesu, naukowcy, studenci, ustawodawcy oraz dziennikarze dzielili si wiedz i dowiadczeniami z zakresu GOZ. W efekcie, inicjatywa jest ródem informacji na temat dobrych praktyk GOZ. W ramach swojej dziaalnoci, Holandia wspiera zarówno swoich jak i zagranicznych przedsibiorców oferujc pomoc we wspópracy z podmiotami dysponujcymi bogatym dowiadczeniem w zakresie tego rodzaju wdroe. Realizowane dziaania wynikaj z przyjtych dla Holandii celów, zgodnie z którymi holenderska gospodarka powinna by w 2050 r. w 100% cyrkularna[footnoteRef:29]. [29: https://hollandcircularhotspot.nl/]
Finlandia
Finlandia opracowaa pierwsz na wiecie „map drogow” dotyczc gospodarki o obiegu zamknitym. Okrela ona strategi zrównowaonego rozwoju fiskiej gospodarki na lata 2016-2025. Zgodnie z fiskim podejciem, zrównowaona gospodarka to taka, w której materiay, wartoci i informacje s wzajemnie zintegrowane. W efekcie, Finowie widz przyszo GOZ m.in. w biotechnologii przemysowej i automatyce. Finlandia zamierza odnie sukces poprzez dziaania w piciu obszarach: zrównowaonej konsumpcji, nowych produktach i usugach, minimalizacji zuycia zasobów, bezemisyjnym transporcie oraz wspópracy rodowisk legislacyjnego, badawczo-naukowego, biznesowego i spoecznego. W efekcie podejmowanych dziaa ma nastpi:
· zmiana podejcia do designu i projektowania tak, by moliwe byo ponowne uycie produktu i jego recykling,
· dekarbonizacja i zwikszenie roli efektywnoci energetycznej,
· zmiana podejcia do wasnoci produktów – od posiadania do korzystania,
· rosnce powizanie materiaów z danymi.
Poprzez zastosowanie wytycznych okrelonych w dokumencie, Finlandia ma realn szans na zbudowanie trwaej, konkurencyjnej gospodarki o obiegu zamknitym ju w cigu najbliszych lat[footnoteRef:30]. [30: https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/GOZ-raport-Finlandia-circular-economy-7711.html]
Szkocja
Zmiany zachowa konsumentów
Wdraanie GOZ w duej mierze zaley od decyzji konsumenckich i odpowiedzialnoci w podstpowaniu z odpadami. Decyzje zakupowe mog wymóc na producentach zmian podejcia równie skutecznie co regulatory fiskalne i legislacyjne. Spoeczestwo coraz czciej zaczyna ucieka od konsumpcjonizmu na rzecz bardziej zrównowaonej konsumpcji. Jak zauway jeden z ekspertów, cz wprowadzanych zmian jest „odkrywana na nowo” – dotyczy ponownego wprowadzania zachowa, które zostay wyparte lub zapomniane. Ekspert podaje przykad osób starszych, które nie lubi marnowa ywnoci, s bardziej skonne do naprawy rzeczy ni do ich wyrzucenia, czy te przyzwyczajone s do recyklingu, czego przykadem s dawne sposoby dystrybucji np. mleka w szklanych butelkach (wywiad z ekspertem z grupy 1). Zmiany zachowa konsumentów s obecnie czciowo wdraane poprzez mod na ekologi i wiadomy konsumpcjonizm, niemniej jednak naley zauway, e czsto pozostaj one na poziomie czysto deklaratywnym. Ekspert porównujc nasz wiadomo np. ze spoeczestwem niemieckim w zakresie selektywnej zbiórki opadów, obserwuje znaczne zapónienia w tej kwestii. U nas „nawyk” selekcji odpadów dopiero si wytwarza i wci mamy nisk wiedz na ten temat (wywiad z ekspertem z grupy 1). Kolejn obserwacj eksperta jest te kwestia motywacji do zmiany zachowa, gdzie istotnym czynnikiem pozostaj regulacje i przepisy. Ekspert przytacza przykad segregacji odpadów. W domach jednorodzinnych, gdzie atwo zidentyfikowa gospodarstwa niesegregujce odpady, niedocignicia w tej kwestii s duo mniejsze ni w mieszkalnictwie wielorodzinnym, gdzie odpowiedzialno jest rozproszona. (wywiad z ekspertem z grupy 4). Naley przy tym zauway, e samo podejcie konsumentów jest tylko jednym z czynników wpywajcych na rynek. W perspektywie krótkoterminowej, wybory konsumentów s uzalenione od oferty produktów i rozwiza dostpnych na rynku. W sytuacji w której konsument posiada dostpn na rynku alternatyw, korzystn cenowo, w wikszoci skorzysta on z rozwiza ekologicznych. Obserwujemy ten trend np. w obszarze nowych modeli biznesowych, takich jak usugi sharingu, (wywiad z ekspertem z grupy 1). W duszej perspektywie czasowej wybory konsumenckie, poprzez zmian popytu, mog dodatkowo ewolucyjnie wpywa i modyfikowa ofert dostpn na rynku. Zatem edukacja i wiadomo konsumenta s wanymi czynnikami wpywajcymi na rozwój idei GOZ.
Porównujc wiadomo konsumentów w rónych krajach europejskich naley wskaza, e polski konsument wykazuje si dosy du wiadomoci w tym zakresie. Jej poziom plasuje si na powyej redniej europejskiej. Ponad 55% polskich konsumentów deklaruje, e przy dokonywaniu zakupów, uwzgldnia wpyw towarów i usug na rodowisko. W tym wzgldzie, wiadomo polskich konsumentów jest na zblionym poziomie jak konsumentów nordyckich oraz duych krajów UE (Niemcy i Francja). Jednoczenie konsumenci w krajach nordyckich (SE, NO, FI i DK) s bardziej skonni do zachowa cyrkularnych, takich jak recykling, naprawa i zakup rzeczy uywanych[footnoteRef:32]. [32: Behavioural Study on Consumers’ Engagement in the Circular Economy, 2018, https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/ec_circular_economy_final_report_0.pdf]
Selektywna zbiórka odpadów i recykling
W Polsce w 2018 r. do odzysku przeznaczono 57% odpadów komunalnych, z czego: do recyklingu 26%, do przeksztacenia termicznego z odzyskiem energii 23%, do kompostowania lub fermentacji 8%. Na skadowiska trafio pozostaych 42% odpadów, a niecae 2% spalono bez odzysku energii. Naley podkreli, e skala odzysku odpadów w Polsce pozostaje do ograniczona – w caej Unii Europejskiej, na skadowisko trafio jedynie 23% odpadów komunalnych.
Warto przy tym zauway, e gospodarka odpadami wie si z dwoma procesami – ograniczaniem wytwarzania odpadów oraz ograniczaniem ich skadowania. Polska wytwarza stosunkowo mao odpadów komunalnych, tj. nieco ponad 300 kg na mieszkaca. Mniej wytwarza tylko Rumunia. Najwicej wytwarzaj Dania (781), Niemcy (633), Luksemburg (607), Norwegia (748), Szwajcaria (704). Kraje nordyckie maj za to znaczco rozbudowane procesy recyklingu – analizujc struktur ich odpadów mona stwierdzi, e praktycznie nie skaduj odpadów. Wród krajów grupy wyszechardzkiej, najbardziej proekologiczn postaw wykazuje Sowacja - stosunkowo duo odpadów recyklingujc oraz najmniej spalajc i skadujc. Pozostae kraje posiadaj dosy podobn struktur jak Polska - wród wszystkich 4 krajów, rónice nie s zbyt due[footnoteRef:33]. [33: Ochrona rodowiska 2019, Gówny Urzd Statystyczny, Warszawa 2019]
Selektywna zbiórka odpadów
Cele wskazane w podrozdziale 2.1 Zmiany w obszarze policy w duej czci odnosz si do gospodarki odpadami i recyklingu, a drog do tego jest selektywna zbiórka odpadów. W opinii eksperta, kluczem do pozyskania wysokiej jakoci surowca, który bdzie si nadawa do dalszego przetworzenia, jest selektywna zbiórka opadów na etapie ich wytwarzania (czyli w domach, miejscach pracy, firmach, itp.). adna maszyna z mieszaniny odpadów nie jest w stanie wyselekcjonowa („wyowi”) surowców (wywiad z ekspertem z grupy 4). Tylko skuteczne sposoby pozyskania surowca pozwalaj go dalej przetwarza i wprowadza do obrotu.
Odnoszc si do powyszego, naley zaobserwowa rozwijajcy si w Polsce pozytywny trend w tym zakresie. Jak wida na poniszym wykresie, w latach 2005-2019 masa odpadów zebranych selektywnie wykazuje tendencj rosnc zarówno w Polsce jako caoci jak i regionie Polski Wschodniej.
Rysunek 3 Dynamika masy odpadów komunalnych zebranych selektywnie ogóem w cigu roku (warto dla 2005 = 100%)
ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych
Co naley podkreli, zwiksza si równie udzia masy odpadów zebranych selektywnie w ogóle odpadów. Wzrost ten jest widoczny zarówno w przypadku Polski jako caoci jak i województw regionu Polski Wschodniej. W 2019 r. ju blisko 1/3 odpadów w Polsce zbierana bya w sposób selektywny. W przypadku PW, w dwóch województwach tj. w lubelskim oraz podlaskim odsetek ten by wyszy od redniej dla Polski.
Jeli chodzi o kwesti zarzdzania odpadami jeden z ekspertów, biorcy udzia w wywiadzie, zwróci uwag na to, e wzrost poprawnoci selektywnej zbiórki odpadów oraz rozwój technologii w zakresie recyklingu odpadów komunalnych moe doprowadzi do sytuacji, w której surowiec wtórny pochodzcy z odpadów bdzie mia coraz lepsz jako oraz wysz warto dla podmiotów wykorzystujcych go do dalszego przetworzenia. Celem jest doprowadzenie do sytuacji, w której dla producenta nie ma znaczenia czy surowiec jest surowcem wtórnym, czy pierwotnym, poniewa bdzie on tak samo atrakcyjny jakociowo, jak i finansowo (wywiad z ekspertem z grupy 1). Wydaje si to wanym aspektem majc na uwadze fakt, e w obecnej sytuacji surowiec pochodzcy z materiaów kopalnych jest czsto taszy ni pochodzcy z obrotu wtórego oraz ten wtórny bywa gorszy jakociowo (z uwagi na np. zanieczyszczenie aluminium), czego czsto obecnie nie da si wyeliminowa (wywiad z ekspertem z grupy 5). W kierunku pobudzenia trendu wikszego wykorzystania surowca z recyklingu do produkcji materiaów z tworzyw sztucznych, zainicjowana zostaa przez Komisj Europejsk kampania, która ma na celu dobrowolne zobowizanie si przedsibiorców do zwikszonego uycia surowca pochodzcego z recyklingu[footnoteRef:34]. [34: Zamknicie obiegu: Komisja realizuje plan dziaania dotyczcy gospodarki o obiegu zamknitym, Komunikat prasowy Komisji Europejskiej, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/IP_19_1480]
Zwikszanie poziomu jakoci surowca wtórnego moe by osigane przez system nakazów lub zacht. Przykadowym nakazem, moe by rozwizanie prawne zobowizujce gospodarstwa domowe do selektywnej zbiórki odpadów. Rozporzdzenie z 2016 r. wprowadzio obowizek selekcji odpadów na 5 frakcji: papier, szko, metale, tworzywa sztuczne i produkty podlegajce biodegradacji. Od 2019 r. obowizek segregacji odpadów powizano z cen opaty mieciowej, która w przypadku mieci niesegregowanych jest 4 razy wysza ni segregowanych. Samorzdy, na których ley obowizek zorganizowania selektywnej zbiórki staraj si rónymi sposobami zachci mieszkaców i przedsibiorców do naleytej segregacji mieci oraz urealni opaty w stosunku do rzeczywistej iloci wytworzony mieci np. powizujc opat z iloci zuytej wody. Takie rozwizanie planuje wprowadzi Warszawski ratusz[footnoteRef:35]. [35: https://www.money.pl/gospodarka/warszawa-wstrzymuje-projekt-powiazania-zuzycia-wody-z-cena-wywozu-odpadow-6510468750182529a.html]
Motywacja do selektywnej zbiórki odpadów moe równie zosta zapewniona przez stworzenie infrastruktury „nagradzajcej” za poprawn segregacj odpadów – np. sieci tzw. Puszkomatów, do których mona oddawa puszki aluminiowe. Jest to innowacyjne w Polsce rozwizanie, które ma na celu zachcanie lokalnych spoecznoci do segregacji odpadów opakowaniowych u róda. Osoby korzystajce z maszyn s w róny sposób nagradzane za wrzucane puszki. Puszkomaty zostay zainstalowane w rónych instytucjach od sklepów, przez uczelnie wysze, po wspólnoty mieszkaniowe i obiekty sportowe. Warto w tym miejscu zauway, e aluminiowe puszki na napoje mona wielokrotnie zwraca do obiegu bez ogranicze, bez uszczerbku dla jakoci materiaów, przy wykorzystaniu mniej ni 5% energii zuytej do produkcji oryginalnego produktu z surowców pierwotnych. Puszki zebrane poprzez Puszkomaty trafiaj do huty aluminium specjalizujcej si w przetopie blachy na puszki aluminiowe, która jest nastpnie wykorzystywana do produkcji nowych puszek aluminiowych zamykajc cykl ycia produktu. Analogicznym do Puszkomatów rozwizaniem jest wdroona przez spók technologiczn EkoTech innowacja pod nazw Motywacyjny System Gospodarki Odpadami. Skada si on z dwóch elementów – z centralnej platformy informatycznej oraz sieci recyklomatów, czyli urzdze, które segreguj odpady opakowaniowe. Po zainstalowaniu w danym miejscu recyklomatu, uytkownicy-mieszkacy mog pobra aplikacj Eko-Portfel, z pomoc której za oddane odpady zbieraj eko-punkty, które mog wymienia na konkretne zniki, rabaty i nagrody. System moe by zintegrowany z rónego rodzaju usugami, w tym miejskimi (np. karta miejsk) lub z dowolnym systemem lojalnociowym partnera korporacyjnego. EkoTech realizuje projekty zarówno dla biznesu, jak i dla samorzdów (np. Warszawa i Kraków). (Grupa 3)
Przetwarzania odpadów
Recykling przemysowy
Znaczcym polem do rozwoju technologii i kreowania nowych nisz biznesowych jest rozwój innowacji zwizanych z przetwarzaniem odpadów. W zakresie tym, rozwój dotyczy moe zarówno samych technologii jak i nieoczywistych zastosowa przetworzonych odpadów. Naley przy tym mie na uwadze, e spektrum odpadów mogcych podlega przetwarzaniu nie musi ogranicza si do tych „najpopularniejszych” tj. plastiku, metalu, papieru i szka.
Przykadem interesujcego rozwizania w tym zakresie moe by wdrozenie linii produkcyjnej przeznaczonej do przetwarzania zuytych opon w procesie tzw. pirolizy cigej (beztlenowy rozkad substancji organicznych). Jest to wysoce efektywna i bezpieczna metoda przywracania zuytych opon samochodowych do obiegu gospodarki. Proces ten pozwala na oczyszczenie rodowiska z wielu setek ton opon zalegajcych na terenie naszego kraju, jak i krajów ociennych, generujc przy tym nowe produkty przydatne dla wielu gazi przemysu. Dziki zastosowaniu najnowoczeniejszych zabezpiecze i filtrów proces ten jest niezwykle jakociowy i bezpieczny oraz nie wie si z uciliwoci dla rodowiska naturalnego. Warto podkreli, e opony s tego rodzaju produktami, które daj szereg moliwoci wdraania technologii recyklingowych – oprócz pirolizy, moliwym do zastosowania jest proces odzyskiwania karbonizatu, czyli odzyskiwania sadzy ze zuytych opon. Wyzwaniem zwizanym z sadz jest to, e ona jest waciwie niezastpowalna w przemyle gumowym - sadza jest najtaszym pigmentem jeli chodzi o tworzywa sztuczne, w tym gum. Obecnie, sadzy nie wytwarza si ju z paliw kopalnych – jest ona odzyskiwana z miejsc, gdzie zostaa uyta, czyli np. ze zuytych opon. (Grupa 5)
Przykadem „nieoczywistego” recyklingu jest równie przetwarzanie zuytego oleju smaalniczego na biodiesla w McDonald‘s Polska. Takie postpowanie ze zuytym olejem nie tylko oszczdza nieodnawialne surowce naturalne jakim jest ropa naftowa, ale wpywa równie na zmniejszenie emisji do atmosfery podczas spalania paliwa w silniku, poniewa spalanie biodiesla powstaego na bazie zuytych olejów rolinnych jest mniej emisyjne, ni spalanie paliwa powstaego z paliwa kopalnego.
Recykling konsumencki
Warto równie zwróci uwag, e przetwarzanie odpadów nie musi stanowi domeny zakadów przemysowych. Cz z odpadów moe by przetwarzania przez samych konsumentów, czego przykadem moe by organiczny recykling, czyli inaczej mówic kompost. Zdecydowanie najprostsz i przynoszc najlepsze efekty metod organicznego recyclingu, czyli odzysku bardzo wartociowego materiau nawozowego z niepotrzebnych odpadów rolinnych, jest kompostowanie odpadów organicznych. Odpady poddawane procesowi kompostowania, mog sta si ródem wysokiej jakoci nawozu, który moe zosta wykorzystany przy uprawie rolin. Kompost jako jedyny nawóz nie stwarza zagroenia dla rodowiska, a take wyklucza ryzyko nadmiernego nawoenia ziemi. Dostpne na rynku rozwizania umoliwiaj prowadzenie kompostowania nawet w zabudowie wielorodzinnej (bez dostpu do ogródka).
Utylizacja odpadów
Naley w tym miejscu zwróci uwag, e zrozumiaym jest, e nie da si cakowicie wyeliminowa odpadów, gdy pewne materiay i surowce, z uwagi na ich niebezpieczny charakter, nie mog by przetworzone czy ponownie uyte. Skuteczna technologia utylizacji odpadów w sposób przyjazny dla rodowiska stanowi powinna istotny kierunek bada i rozwoju nowych technologii. Ekspert wskazuje, e wynikiem bada ich organizacji jest urzdzenie do utylizacji bezodpadowej i bezemisyjnej ogromnej iloci odpadów. W procesie utylizacji nie tylko nie jest emitowany dwutlenek wgla, ale równie aden z piciu innych gazów cieplarnianych. Unieszkodliwianie odpadów odbywa si w nowej formie przy zastosowaniu promieniowania elektromagnetycznego. Ekspert wskazuje, e musz w dalszym cigu istnie technologie i moliwoci utylizacji odpadów, aby nie popeni bdu jak w przypadku pozbywania si azbestu, którego uyto jako tuczywa do budowy dróg, czy skadowano w szybach kopalnianych. Jest to przerzucenie problemu na przysze pokolenia, poniewa ten materia bdzie si wypukiwa i dostawa np. do wód (wywiad z ekspertem z grupy 5).
Eksperci zwrócili równie uwag na wystpujce w Polsce bardzo niekorzystne zjawisko zwizane ze spalaniem odpadów. Jest ono efektem niezrozumienia wymaga i celów oraz sposobów ich osigania w gospodarce odpadami. Obserwowany jest wycig ponad 100 samorzdów, do budowy spalarni, których Komisja Europejska nie widzi ju jako optymalnej czy preferowanej metody unieszkodliwiania odpadów. W kilku dokumentach Komisji Europejskiej mona przeczyta, e procesy spalania odpadów s klasyfikowane jako niezgodne ze zrównowaonym rozwojem z uwagi na uciliwo dla rodowiska i regionu takich zakadów (wywiad z ekspertem z grupy 4).
Ekoprojektowanie
To, e wikszo towarów trafia po uyciu w niskowartociowy strumie w recyklingu, jest czsto efektem niewaciwego zaprojektowania przedmiotu, który potem sprawia trudnoci w rozbiórce lub rozdzieleniu materiaów[footnoteRef:36]. Ten problem adresuje wany trend jakim jest ekoprojektowanie. Ekoprojektowanie to projektowanie w sposób, który przyczynia si do szeroko rozumianego ograniczenia zapotrzebowania na surowiec. Projektowaniu podlegaj zarówno ksztaty, jak i funkcje, tak eby finalnie minimalizowa zapotrzebo