1. KREU II ANALIZ KRAHASUESE E POTENCIALEVE TURISTIKE T SHQIPRIS DHE MALIT T ZI 2.1. Pozita gjeoturistike e Shqipris dhe Malit t Zi n Mesdhe dhe rajon. Rndsia e saj pr zhvillimin e turizmit Shqipria dhe Mali i Zi shtrihen n gadishullin Ballkanik, duke u pozicionuar n pjesn juglindore t Evrops. Si vende q kufizohen m njri-tjetrin, ato karakterizohen nga nj pozit e favorshme gjeografike, gjeopolitike dhe gjeoturistike, pasi gjenden n kryqzimin e rrugve m t shkurtra q kalojn nga Mesdheu Prendimor pr n Ballkan e Azin e Vogl. Harta 1. Pozita gjeografike e Shqipris dhe Malit t Zi n pellgun e Mesdheut

2. Ndonse kemi t bjm me vende t vogla n siprfaqe (13 812 km dhe popullsi sipas censusit t vitit 2011 me rreth 625.266 banor Mali i Zi dhe 28 748 km siprfaqe e popullsi sipas censusit t vitit 2011 m rreth 2.831.741 milion banor Shqipria), t dy vendet ofrojn n fushn e turizmit potencialenatyrore dhe antropogjene mjafttrheqse dhe me vlera t veanta historiko-kulturore. Pozita e Shqipris n aspektin gjeoturistik favorizohet nga prania e detit Adriatik dhe Jon, ndrsa pozita e Malit t Zi nga prania e detit Adriatik. Ndryshe nga Mali i Zi, Shqipria tradicionalisht sht cilsuar si "port hyrse", apo "ur lidhse" n Ballkan22. Prmes kanalit t Otrantos kto vende lidhen m vendet e tjera t Mesdheut, si rajoni m i rndsishm turistik, duke ndikuar dukshm n lvizjet dhe komunikimet e shpejta tregtare, turistike etj. Gjithashtu pozita e favorshme gjeoturistike favorizohet nga prania e akseve dhe korridoreve, qofshin ato toksore, ujore dhe ajrore, t cilat prshkojn territoret e ktyre vendeve, duke i br nj nyje lidhse natyrore e rndsishme, jo vetm n rajon, por edhe n Mesdhe. Pozita e favorshme gjeografike n rajonin e ballkanit, shihet si nj prparsi pr vendet e Europs, e cila ka nj popullsi prej rreth 732 milion banorsh. Kto vende gjende n vij ajrore vetm 3.5 or larg Mosks dhe 2 or larg vendeve t Europs Prendimore. Nga ana tjetr kto vende shrbejn edhe si zona tranzite pr kalimin e njerzve dhe mallrave t ndryshme. Deri n vitet 90-t, pavarsisht pozits s favorshme gjeoturistike, zhvillimi turistik i ktyre dy vendeve ishte i ndryshm dhe kjo si rezultat i faktorve politik q u instaluan n t dy vendet. Modernizimi i rrugve t komunikimit, si ndrtimi i rrugs Durrs-Kuks-Morin, ku tashm nj turisti i duhet m pak koh pr t arritur n det, heqja e barrierave kufitare ndrmjet Shqipris dhe Malit t Zi e m gjr n rajon, zgjerimi i porteve dhe standartizimi i aeroporteve t Tirans dhe Podgorics etj, t favorizuara edhe nga pozita e mir gjeoturistike n rajon dhe Mesdhe, do ti siguroj Shqipris dhe Malit t Zi n t ardhmen t ardhura nga turizmi dhe shrbimet tranzit. Duke u ndodhur pran tregjeve t rndsishme turistike t Adriatikut dhe Mesdheut, si Kroacia, Italia, Greqia, Turqia etj, si dhe trendet e globalizimit t turizmit dhe krizs globale financiare, orientimi drejt 22Doka Dh., Draci B, - Gjeografia e Turizmit, SHBLU Tiran, 2009 , fq. 181 3. tregjeve t rinj si n Europ dhe vendet tjera turistike t ndikuar edhe nga pozita e favorshme gjeoturistike, padyshim q do t paraqes nj sfid pr turizmin dhe politikat turistike konkurruese ndrmjet vendeve t rajonit. 2.2. Potencialet natyrore t Shqipris dhe Malit t Zi dhe rndsia turistike e tyre Si vende mesdhetare dhe ballkanike Shqipria dhe Mali i Zi ofrojn potenciale mjaft t mira n fushn e turizmit. Kto potenciale shprehen si n natyrn, ashtu edhe n historin dhe kulturn e ktyre vendeve. Potenciali strategjik i turizmit n Shqipri dhe Mal t Zi duhet t mbetet hapsira me shum vler, deri tani e ruajtur, q n afat t gjat gjithnj e m shum do t ket rndsi. N ndryshim nga Mali i Zi potencialet turistike t Shqipris nuk jan prdorur ashtu si duhet n shrbim t turizmit. Kjo ka br q brigjet shqiptare t jen t vetmet brigje t pa prfshira akoma n hartn e vendeve me turizm t zhvilluar n rajonin e Mesdheut. Si dihet, pjesn m t madhe t turizmit, si n Shqipri, ashtu edhe n Malin e Zi, si dhe n at ndrkombtar, e z turizmi bregdetar23. Duhet theksuar se territori i t dy vendeve karakterizohet nga nj pasuri natyrore e shumllojshme, e cila shprehet n t gjith elementt e mjedisit natyror si n format e relievit, klims, hidrografis, bots bimore e shtazore. 2.2.1. Atraktiviteti i relievit E prbashkta e ktyre dy vendeve sht relievi, i cili paraqitet me kontraste t mdha, t cilat krijojn bukuri t veanta pr syrin e turistit, ku kemi ndrthuerje t forma t shumllojshme t relievit me kombinime t bukura t hapsirave malore t larta me ato kodrinore, t luginave me fushat etj, t cilat krijojn peisazhe shum t bukura dhe atraktive pr turistt. Forma t tilla t larmishme t relievit t lart malor, si n Shqipri 23Pasinovic. M- Osnovi Turizma (Turizam i Okruenje). Podgorica: Univerzitet Crne Gore, 1998. 4. dhe Mal t Zi, kanionet e shumta prgjat luginave lumore, si ai i Tars dhe Moras n Mal t Zi, apo kanionet e Osumit n Shqipri, m tej parqet e shumta kombtare, liqenet e ndryshm q shtrihen n t dy vendet, si dhe format e ndryshme gjeomorfologjike, ku m t rndsishmet pr turistt jan plazhet etj, jan t plqyera m tepr pr syrin e turistve, se sa relievet e thjesht fushor apo thjesht malor. Ekzistenca e formave t tilla t relievit, ku kalimi i menjhershm nprmjet tyre nga relievi bregdetar n at kodrinor e malor, bn t mundur dhe krijon premisat pr zhvillim t lvizjeve turistike, nga ajo pr banjo diellore deri n at t turizmit t bardh, pr kamping, aventuresk etj. N kuadrin e formave t larmishme t relievit pr t dy vendet, vendin kryesor padyshim q e z relievi bregdetar me plazhet e shumta t tij. Shqipria n pjesn prendimore e jugore dhe Mali i Zi n pjesn jugprendimore kan dalje t gjr n det. Shqipria ka nj vij t gjat bregdetare q me gjarprimet e saj arrin n rreth 427 km, nga t cilat 273 km i prkasin detit Adriatik (gryka e Buns-Kepi i Gjuhzs) dhe pjesa tjetr 154 km detit Jon24. Nga ana gjeomorfologjike bregdeti shqiptar ndahet n dy nntipa: n bregdetin e ult ranor dhe n bregdetin e lart shkmbor abraziv. Bregdeti i ult shtrihet nga gryka e Buns e deri n Vlor (Plazhi i Vjetr)25. Ndrsa bregdeti i lart shkmbor, kryesishtabraziv, shtrihet nga uji i Ftoht i Vlors e deri n Kepin e Stillos n gjirin Ftelia 26 . Ndrsa Mali i Zi ka nj gjatsi t vijs bregdetare prej 293.5 km, q fillon n jug nga grykderdhja e Buns e vazhdon n veri deri n qytetin Herceg Novi, afr kufirit me 27Kroacin . N raport m siprfaqen Shqipria dhe Mali Zi dallohen pr gjatsi t konsidrueshme t vijs bregdetare . Nj bukuri t veant n bregdetin e Malit t Zi paraqet gjiri i Kotorrit ose si njihet ndryshe Boka e Kotorrit, i cili pr shkak t konfiguracionit dhe rrpirave malore q lshohen deri n det ngjason me fjordet e vendeve Skandinave 28. Nj fenomen t till nuk e takojm n bregdetin e Shqipris. 24Grup autorsh Gjeografia fizike e Shqipris , Tiran 1990 aty, fq. 154 27 Po aty , fq. 160 28 Radoicic B. Geografija Crne Gore Prirodno osnovo, Unireks Niksic 1996 Guid turistike - Bregdeti i Malit t Zi , Novi Sad 2006 , fq. 3 2526Po 5. Vija bregdetare e t dy vendeve ka karakter t ndryshm dhe sht e pasur me forma t shumllojshme, duke filluar nga plazhet, gjiret, ishujt, gadishujt, kepat, lagunat, e deri te shpellat detare etj. N disa zona t bregdetit t Shqiprise (Gjiri i Lalzit, nj pjes e Kepit te Rodonit, Riviera Shqiptare etj.) dhe n Mal t Zi (Plazhi i Madh e Valdanosi n bregdetin e Ulqinit, Bularica, Jazi n riviern e Budvs etj.) jan ende t ruajtura nga pikpamja ekologjike dhe n kt aspekt ato paraqesin zona interesante, si pr turist, ashtu edhe pr investitor vendas dhe t huaj. Hapsira t tilla t ruajtura, rrall mund t gjenden n Pellgun e Mesdheut dhe duhen par me prioritet sidomos nga pushteti qndror dhe vendor q n kto zona t mos zhvillohen pa nj plan t mirfillt urbanistik. N t kundrtn kto do t ken fatin e majft zonave t tjera turistike, si n Shqipri dhe Mal t Zi, ku mungesa e planeve urbanistike pr zonat bregdetare po on n shkatrrimin e plazheve dhe mjedisit q i rrethon. N shum vende hapsira bregdetare prbn potencialin dhe produktin m t rndsishm turistik dhe bazn pr zhvillimin e nj ndr llojeve m t rndsishm dhe m masive n lvizjet turistike botrore, si sht turizmi pr banjo diellore. N tr gjatsin e bregdetit shqiptar gjenden nj sr plazhesh ranore, t cilat kan qen dhe mbeten qendrat kryesore t turizmit masiv n Shqipri29. T njjtn gj mund t themi edhe pr Malin e Zi. Kshtu n gjatsin e Bregdetit t Shqipris, duke u nisur nga grykderdhja e Buns n veri e deri n kufirin me Greqin n jug, takohen plazhe t tilla me rndsi t veant turistike, si: Plazhi i Velipojs, i cili sht nj perl e natyrs shqiptare,kugrshetohenharmonishm deti, lumi, pylli, laguna e mali. Gjatsia e plazhit sht rreth 14 km dhe gjersia mesatare 300 m. Deri n vitet 80 turizmi ka qen shum i kufizuar pr shkak t afrsis me 29Doka Dh. Drai B. Gjeografia e turizmit - SHBLU, Tiran 2009 , fq. 184 6. zonat kufitare. Madje pr t kaluar n rrugn pr n Velipoj duhej t pajiseshe me nj leje t veant kalimi nga organet e rendit 30. Rra e ktij plazhi ka vlera t mdha kurative, kjo fal kushteve klimatike shum t favorshme. Plazhi i Velipojs para viteve 90-t ka pasur disa kabina dhe 3-4 hotele. Ndrsa pas vitit 1997 prgjat bregdetit t Velipojs filluan t ndrtohen mjaft objekte private dhe hotele, me qllimprfitimi nga turizmi masiv. Plazhi i Shngjinit, sht nj ndr plazhetmte njohuraprgjatbregdetit shqiptar t Adriatikut, me nj rndsi t veante turistike. Zona turistike e Shngjinit ka shtrirje t madhe me rreth 15 km, nga kufiri me Velipojn e deri n deltn e lumit Mat. Gjat ksaj shtrirje gjenden plazhe ranore t pastr, ligatina (moale, kneta, laguna), shkurre e pyje tepr t dendura, gjire q hyjn thell n tok31, duke e br kt bregdet tepr interesant dhe atraktiv. Prgjat bregdetit t Shngjinit veohen edhe disa zona t mbrojtura, t ashtuquajtura rezervate t menaxhuara, si ai i Kuns dhe Vainit, si dhe monumente natyrore, ku m t njohurit jan: Rra e Hedhur, Rrepet e Gryks, Gryka e Shkopetit, Shpella e Hutit etj. Plazhi i Shngjinit ka gjrsi mbi 250 m dhe prbhet nga rr e imt, e cila sht i rrethuar nga nj bimsi e dendur mesdhetare. Pran plazheve t Shngjinit pas viteve ' 90 jan ndrtuar hotele dhe lokale komode pr turist q preferojn kt bregdet. Si rezultat i potencialeve t shumta natyrore interesimi pr pasurit e ktij plazhi ka qen i hershm. Kshtu n fashtin e quajtur Ishull Lezh, i cili shtrihet n jug t qytetit t Lezhs, n rezervatin e menaxhuar t Kuns n vitet ' 30 t shek. XX-t nga Konti Ciano, ather ministr i jashtm i Italis, u ndrtua Hoteli i Gjuetis. Ky hotel ka qen mjaft trheqs, i ndrtuar prej druri pishe dhe atmosfer alpine, i dekoruar nga shum shpend t egra t ballsamosura. Kur u30 31Beka I, GTZ Eksperiencaetregues udhtimi , fq.15 e turizmit lokal, fq. 2 Bregdeti Shqiptar Guide Velipojs pr zhvillimin 7. ndrtua mes ligatinave, shpendt ishin aq t shumta sa t ftuarit e Kontit jo rrall e bnin gjuetin nga dritaria32. Si rezultat i ndertimit te autostrades Durrs-Kuks-Morin, e cila ka shkurtuar distancn Kosov-Shqipri plazhi i Shngjinit po frekuentohen gjithnj e m tepr prej turistve t ardhur parasgjithash nga Kosova . Me ndertimin e rruges Hani i Hotit Shkoder po krijohet nj mudesi tjetr pr zonn e Tuzit dhe Malesis q ti kalojn pushimet n brigjet e Shengjinit dhe Velipojes pasi kjo rruge shkurton ndjeshm distancen me rreth 20 km krahasuar me bregdetin e Ulqinit. Ajo ka po vrehet n plazhin e Shengjinit gjat viteve te fundit dhe q po cilesohet si pozitive jan trajtimi i ujrave t zeza,mjedisit etj duke ndikuar ne prmiresimin e imazhit turistik t ketij bregdeti. Prandaj pr vet pasurit natyore q disponon dhe pr vlerat e veanta turistike q mbart, bregdeti i Shngjinit mund t konsiderohet si nj bregdet unikal me vlera t veanta jo vetm n rajon por edhe n Mesdhe. Plazhi i Durrsit, sht ndr plazhet m t rndsishm dhe prbn boshtin kryesor n zhvillimin dhe produktin kryesor t turizmit masiv dhe bregdetar n Shqipri. Bregdeti i Durrsit ka hapsir t gjr, ai shtrihet nga plazhi i Currilave deri tek shkmbi i Kavajs, duke krijuar formn e nj harku t but e duke zn pjesn m t madhe t gjirit detar t Durrsit 33. Pr nga rndsia dhe prmasat q ka, mund t quhet ndryshe edhe si metropol i turizmit shqiptar, duke e krahasuar me Budvn n Mal t Zi. Durrsi sht qytet portual dhe qendra m e rndsishme turistike e Shqipris. Zhvillimi turistik i Durrsit i ka fillimet e tij m shpejt se kudo n Shqipri, pikrisht n vitet 30 t shekullit t XX. Q n at koh n plazhin e Durresit u ndrtua hoteli dhe 12 8. vilat e para turistike. Po kshtu u ndrtua hotel "Vollga" dhe shum objekte me aktivitet turistik dhe shrbimi n qytetin e Durrsit 34. Jan nj sr faktorsh natyror, historik dhe kulturor q kan ndikuar n zhvillimin turistik t Durrsit. Ndr burimet kryesore natyrore t zons bregdetare t Durrsit duhen veuar : Deti m vijn e gjat e t ult bregdetare. Plazhi i gjr dhe m rrn e imt. Klima e ngroht dhe shum e prshtatshme pr turizmin pr banjo diellore. Relievi i zons, kryesisht fushoro-kodrinor prgjat vijs bregdetare. Plazhi i Durrsit sht plazhi m i madh n t gjith bregdetin shqiptar. Ky plazh shtrihet pothuajse n qendr t gjirit t Durrsit .Plazhi ka nj siprfaqe ranore t konsiderueshme q shkon deri n 180 m gjersi nga bregu dhe nj gjatsi prej 7 km, q shtrihet nga Currilat e deri t Shkmbi i Kavajs 35. Rra e imt e plazhit, klima e prshtatshme dhe uji i ngroht i detit, e bjn plazhin e Durrsit mjaft t dobishm nga ana shndetsore. Ai sht plazhi m i populluar i Shqipris pr shkak t prqendrimit t madh t hoteleve dhe qendrave t banimit 36. Si rezultat i ndrtimeve t shumta urbane (apartamente, hotele, vila, restorante etj.), t cilt morn veanrisht hov gjat dekads s fundit (2000-2010 ) dhe q po vazhdojn akoma me nj shtrirje t gjr n t gjith hapsirn e ktij plazhi, po ndodhin shum dmtime t mjedisit gjeografik, pasi n t shumtn e rasteve kto ndrtime jan kaotike dhe pa plane urbanistike, ku afrsia e madhe me njri-tjetrin q vrehet tek hotelet e ktij plazhi, krijon probleme t ndryshme. Kshtu ndr problemet kryesore mjedisore n kt bregdet vecojm: mungesn e kanalizimeve, ku n t shumtn e rasteve ujrat e zeza t hoteleve, vilave dhe restoranteve dalin direkt n det, duke krijuar nj problem tepr shqetsues, mungesa e infrastrukturs dhe parkingjeve, dmtimi i siprfaqeve t gjelbrta etj. Ndonse prmirsimet n kt plazh jan t dukshme, problemet e siprpermendura vazhdojn t jen t pranishme.34 35 36Po aty, fq.29 Guide Turistike Albanian Blue Line 2008 , fq. 74 Po aty, fq. 74 9. Nj plazh tjetr m vlera t veanta turistike n bregdetin e rrethit t Durrsit sht Gjiri i Lalzit, i cili prbn njrin ndr plazhet m t bukura dhe t paprekura t gjith bregdetit shqiptar. Gjiri i Lalzit shtrihet midis Bishtit t Palls dhe Kepit t Rodonit, n t cilin harmonizohet mjaft mir bukuria e plazhit me rrn e imt e t pastr, kthjelltsia e ujit t detit, gjelbrimi i pyllit t pishave, dunat e shumta ranore, bota e pasur bimore e shtazore etj. Ajo ka l shum pr t dshiruar n kt plazh, sht mungesa e prkujdesit t pushtetit lokal pr pastrimin dhe mirmbajtjen e hapsirs s plazhit dhe pyllit t pishave, ku do dit t sezonit veror nga ana e pushtetit lokal vilet taksa n vlern 100 lek pr do mjet q hyn n kt zon t mbrojtur, por n t njjtn koh t " pambrojtur ". Plazhi i Currilave dhe plazhi i quajtur Porto Romano paraqesin gjithashtu zona shum interesante t vijs bregdetare t Durrsit. Kto plazhe veohen pr terrenin ranor e shkmbor, brigjet e shumllojshme, duke ofruar pr pushuesit natyr t bukur dhe ambient intim, larg zhurmave e plazheve t populluara. Duke vazhduar m n jug vija bregdetare e Adriatikut shqiptar vazhdon m disa plazhe t njohura n bregdetin e Kavajs, ku m t preferuarit pr turistt q adhurojn turizmin pr banjo diellore jan: plazhi i Golemit, pastaj zona e re turistike e bregdetit t Kavajs q njihet me emrin Mali i Robit, plazhi i Qerretit dhe Karpnit, e duke vazhduar m tej deri n Plazhin e Spilles. Nj nga plazhet m t bukura t gjith vijs bregdetare t Kavajs sht edhe plazhi i Gjeneralit. Ky plazh paraqet nj ndrthurje t nj gjiri ranor e shkmbor. Por, ajo ka e vshtirson shfrytzimin e ktij plazhi nga turistt sht mungesa e infrastrukturs rrugore. N ndryshim nga plazhi Durrsit, hapsira bregdetare e Kavajs n nj periudh pesmbdhjetvjeare, sidomos zona e Golemit, ka psuar nj transformim t theksuar, duke kaluar nga nj zon bregdetare e dendur me pisha, n nj hapsir t betonizuar, t mbushur me hotele dhe apartamente banimi. Objektetprivatedhe komplekesetturistike t ndrtuara n kt bregdet, m s teprmi preferohen nga turist familjar gjat stins s vers, ndrsa pjesn tjetr t vitit pothuasje jan jasht funksionit. Edhe bregdeti i Divjaks, s bashku m Parkun Kombtar me t njjtin emr, prbjn nj gjeokompleks vlerash ekologjike dhe turistike. Parku sht pjes e Laguns s 10. Karavastas dhe sht shpallur "zon e mbrojtur" nga Konventa Ndrkombtare e Ramsarit q n vitin 1994 37. Gjeografikisht plazhi dhe Parku Kombtar i Divjaks shtrihen mes dy lumenjve t Shkumbinit dhe Semanit. Natyra e plazhit dhe e Parkut t Divjaks karakterizohet nga bimsi e shumllojshme dhe e dendur, e prbr kryesisht nga pishat e egra dhe t buta. Plazhi i Divjaks sht nj nga ekosistemet m t rndsishme t Shqipris, i pasur jo vetm m flor, por edhe me nj faun t shumllojshme, kryesisht me zogj shtegtar dhe joshtegtar, ku veohet pelikani kaurrel, i cili rritet n Lagunn e Karavastas. N zonn turistike t Divjak-Karavastas, fal kushteve t mira klimatike dhe rrs s plazhit si dhe perezencn e Parkut Kombtar, mund t zhvillohen lloje t ndryshme t turizmit,sidomostforms s ekoturizmit, i cili aktualisht sht mjaft i plqyer n Europ. Plazhi i Vlors, shtrihet n pjesn jugperndimore tShqipris.bregdetinendrthurennN Vlors mnyrideale kaltrsia e detit, rra e mrekullueshme dhe ashprsia e maleve. Vlora, m rreth 150 km, sht ndr rrethet me gjatsi m t madhe t vijs bregdetare, duke zn rreth 30% t gjith vijs bregdetare t vendit. N gjith kt vij bregdetare prfshihen nj sr objektesh natyrore me rndsi t veant turistike si: grykderdhja e Vjoss, gjiri detar i Vlors, laguna e Narts dhe ajo e Orikumit. Prgjat bregdetit vlonjat shtrihet edhe pjesa m e madhe e Rivieres Joniane, n t ciln gjenden disa plazhe zallore, si ai i Palass, Dhrmiut, Ngjipes, Jalit, Himars, Qeparoit 38etj . Kto plazhe prbjn pjesn me atraktive dhe potencialin kryesor turistik t 37 38Guide Turistike AlbanianBlue Line 2008, fq. 135 Bregdeti Shqiptar Guide tregues udhtimi, fq. 38 11. bregdetit vlonjat. Gjithashtu edhedyformatteprkarakteristike t relievit, si jan Gadishulli i Karaburunit dhe Ishulli i Sazanit, ia shtojn me tej vlerat turistike ktij bregdeti. Edhe parqet dhe rezervatet e mbrojtura natyrore, si ai i Pish-Poros(1770ha);iLlogaras (1010 ha), i Karaburunit (2000 ha) etj., prbjn pasuri dhe burime t paprsritshme natyrore pr Vlorn dhe gjith vendin. Llogaraja prfaqson nj nga vendet m t bukura dhe piktoreske t Shipris. Nj element natyror i veant dhe tepr karakteristik i Parkut t Llogaras sht edhe Pisha Flamur, e cila gjendet n veri t Qafs s Llogaras n 910 m lartsi mbi nivelin e detit39. Porti i Vlors pr ngarndsia sht i dyti n Shqipri pas atij t Durrsit . Turizmi, tregtia dhe transporti jan aktivitetet ekonomike, t cilat i japin aktualisht fizionomin gjith bregdetit t Vlors. I gjith bregdeti i Gjirit t Vlors deri n Orikum sht i mbipopulluar nga ndrtime t shumta infrastrukturore n shrbim t turizmit. Bregdeti i Vlors shquhet pr individualitetin e tij dhe pr shumllojshmrin e peisazheve natyrore, pr klimn e favorshme dhe trashgimin e pasur historikokulturore. Kto kushte krijojn vlera dhe mundsi t mdha sasiore e cilsore pr zhvillimin edhe m t shumt t turizmit n t ardhmen. Bregdeti Jonian, prbn perln e gjith bregdetit shqiptar. N kt kuadr rndsi t vecant paraqet zona bregdetare nga grykderdhja e prroit t Palass deri n gjirin e Borshit. Bregdeti Jonian sht nj variacion m tepr q iu ofrohet turistve, t cilt vizitojn Shqiprin. N kt zon ndrthuren n mnyr mahnitse bukuria e detit me ashprsin e maleve, gjiret e plazhet e pastr me gjelbrimin e agrumeve e ullinjve t rrjeshtuar n brezaret buz detit. Bregdeti Jonian dallohet pr lartsin e tij dhe pr 39Pr m tepr shih Bregdeti shqiptar Guide turistike 12. plazhet e bukura, ku njri ndr plazhet m t mdhenj t Bregdetit Jonian dhe m i rndsishmi sht plazhi i Dhrmiut. Gjatsia dhe gjrsia e plazhit, uji dhe rra e pastr, qetsia dhe gjelbrimi t gjitha s bashku krijojn kushte ideale pr banjo dielli dhe kalimin e pushimeve. Bazuar n kto kushte, plazhi i Dhrmiut sht ndr m t frekuentuarit e Bregdetit Jonian. Rndsia e tij turistike filloi t rritet veanrisht duke filluar nga vitet 70-t t shek XX-t. Q nga ajo koh n plazhin e Dhrmiut u investua pr ndrtimin e Shtpis s Pushimit t Puntorve dhe disa vilave pr pushtetart. Por vecanrisht pas vitit 1990 e n vazhdim do t rritej ndjeshm rndsia turistike e plazhit t Dhrmiut. Edhe Plazhi i Himars, megjithse i vogl n prmasa, ofron me rrr dhe ujin e tij t pastr, kushte shum t mira pr turizmin e banjove te diellit. Gjithashtu edhe Qeparoi, Borshi, Lukova, Saranda e deri Ksamili, prbjn qendra t rndsishme turistike n bregdetin Jonian. Saranda sht qyteti kryesor n bregdetin Jonian dhe ndryshe mund t quhet edhe si " Porta e Shqipris Jugore ". Ndr potencialet turistike t Srands do veoja: plazhet e mrekullueshme, zonn turistike t Ksamilit dhe qytetin antik t Butrintit. N zhvillimin turistik t Sarands rndsi t veant paraqet edhe turizmi ditor me turistt e ardhur nga Korfuzi. Krahas turizmit, rol t rndsishm n ekonomin e Sarands luan edhe transporti detar. Saranda radhitet n portet m t rndsishme detare, pas Durrsit dhe Vlors. Edhe Bregdeti i Malit t Zi prbn potencialin dhe produktin kryesor turistik. Zona bregdetare e Malit t Zi prfshin nj hapsir relativisht t vogl, rreth 11.5% t siprfaqes t Malit t Zi, n t ciln jeton rreth 23.5% e popullsis40. Kjo hapsir sht edhe makroregjioni m i populluari dhe m i zhvilluari n Mal t Zi, krahasuar m makroregjionet e tjer t vendit. Zona bregdetare prfshin 6 komuna, q jan: Herceg Novi, Tivati, Kotorri, Budva, Tivari dhe Ulqini. N gjatsin prej 293.5 km t vijs bregdetare t Malit t Zi numrohen rreth 117 plazhe me gjatsi rreth 73 km41. Sipas grafikut t mposhtemmund t vrejme edhe strukturen dhe kapacitetet e plazheve ne Mal te Zi.40 41ehi.D Nacionalni Atlas Crne Gore Podgorica 2005 , fq. 6 Guid turistike Bregdeti i Malit t Zi Novi Sad 2006 , fq. 3 13. Tab.3: Struktura e plazheve ne Mal t ZiPlazhetSipas gjatesiseSipas siprfaqes dhe kapacitetitShkembore36%13%Ranore34%58%Me Zhavor30%29%Graf. 2: Struktura e plazheve n Mal t ZiBurimi :Martiniovic.P- Turisticki proizvod Crne Gore i strateski pravci njenog razvoja ( Magistarski rad), Lublana 2003, fq. 27Duke filluar nga grykderdhja e Buns n jug e duke vazhduar n drejtim t veriperndimit n hapsirn bregdetare t Malit t Zi veojm kto plazhe: Plazhet q shtrihen n bregdetin e Ulqinit me nj gjatsi rreth 15.7 km br42. N ktPlazhi ranor n ujdhesn Ada q ndodhet n grykderdhjen e lumitBuna.Ishullishtformuar si rezultat i mbytjes se anijes "MERITO" ne vitin 1858 nga Trogiri. Supozohet se me kalimin e kohs rreth trupit t anijes jan mbledhur lymra t 14. 42Avdiu.N Potencialet turistike t zons s Ulqinit, Punim diplome (dorshkrim), Tiran 1997, fq. 32 15. sjellura nga lumi Buna, duke ndikuar n formimin e ishullit t Ads dhe t plazhit. Ishulli ka formn e trekndshit dhe e ka ndar lumin n dy deg. Lumi Buna e ndan kt ishull nga plazhi i Velipojs dhe nga plazhi i Madh. Siprfaqja e ishullit sht rreth 4 km . Plazhi ka nj gjatsi rreth 2600 m, ndrsa gjersia e ktij plazhi sht rreth 50 60 m. Plazhi n ishullin Ada ka rr t imt dhe m veti kurative. Mjedisi n ishull dhe pr rreth ishullit sht tipik mesdhetar, duke krijuar nj peisazh ekzotik. Q nga viti 1970 n kt ishull filloi t zhvillohet sidomos turizmi nudo. Ndrsa gjat viteve '80 n kt ishull turistik filluan t ndrtohen edhe objekte t ndryshme turistike me infrastrukturn percjellse. Plazhi i Madh, i cili si mund t vrehet edhe nga vet emri sht plazhi m i gjat n Adriatikun jugor dhe bregdetin malazez duke prbr potencialin kryesor pr zhvillimin e turizmit pr banjo dielli. Pr madhsin q ka, ky plazh ka nj rndsi t madhe n Masterplanin dhe Strategjin e zhvillimit t turizmit n Mal t Zi43. Gjatsia e plazhit sht 12.5 km, ndrsa gjrsia mesatare rreth 50 m44. Rra e ktij plazhi sht e mrekullueshme, me ngjyr t bardh n t murrme dhe me veti kurative. Pr shkak t hapsirs s madhe plazhi sht i ekspozuar ndaj errave t forta. Prapavija e plazhit t Madh sht e mbuluar me pisha, makje, drur gjithmon t gjelbrt apo gjetherns. Gjithashtu n hapsirn e ktij plazhi jan formuar edhe dunat ranore. Plazhi ka formn e nj gjysm harku t but dhe sht larg qytetit t Ulqinit rreth 4 km. N hapsirn e ktij plazhi jan ndrtuar hotele, pensione dhe objekte t tjera turistike, duke ndikuar n zhvillimin e turizmit masiv. Nj nga problemet q vrehet n hapsirn e ktij plazhi sht kanali i Port Milens, n t cilin derdhenujrateobjekteve q jan prgjatktijzezatndrtuar kanali.Infrastruktura turistike e plazhit t Madh sht m e mir n krahasimmeplazhin43 44Masterplan razvoja turizma Crne Gore Podgorica 2001 Hadzibrahimovic M. Osnove za razvoj boravisno, rekretaivnog, kupalisnog, nautickog turizmau Ulcinj Titograd 1992e 16. Velipojs, edhe pse ndodhen n vijshmri dhe ndahen nga nj distanc rreth 150-200 m nga grykderdhja e Buns. N se do t bnim nj udhtim turistik m anije dhe t nisshim nga bregdeti i plazhit t Madh n drejtim t plazhit t Velipojs, do t vrenim disa ndryshime t dukshmeqitura si n tabeln e mposhtme: Tab.4: Ndryshimet q vrehen nga krahasimi i Plazhit t Madh (Ulqin) me plazhin e Velipojs (Shqipri) Plazhi i Madh - UlqinPlazhi i Velipojsa.) Rra n kt plazh sht m e imta.) Ndrsa ktu rra sht m e trashb) Gjresia e brezit t rrs ktu sht m e madheb) Ndrsa n kt plazh gjresia sht m e vogldhe varion nga 50-60 msi rezultat i abrazionit detarc) Hapsira e ktij plazhi sht e ruajtur ngac) N kt plazh vm re ndrtime pa planendertimet e pakontrolluara, pasi shteti e monitoron urbanistike. Kto ndrtime e kan kaluar vijn e vazhdimsht kt bregdet.verdh, duke u afruar fare pran detit. Ketu dora e shtetit ndjehet shum pak.d) Mjedisi natyror prrreth zons s plazhit sht d) Mjedisi natyror l shum pr t dshiruar, m i ruajtur. Problem ktu paraqet vetm Kanali i gjithkund vers mbeturina t hedhura vend e pa Port Milensvend.e) Prezenca e plazheve private, por t sistemuarae) Te njejten gje mund te themi edhe per kt plazh, por shpesh n mnyr kaotike.f) Niveli i mimeve sht relativisht i lart. P.sh. f) Ktu niveli i mimeve sht m i ult dhe pr t nj turisti pr nj shasllong dhe adr n plazhet njjtin shrbim nj turist paguan nga 2.5-3 private i duhet te paguaj nga 5-6 17. g) Mungesa e hoteleve t nivelit t lart 4-5 yje qg) E njjta gj vlen edhe pr kt plazhpreferohen nga tursit elit.h) Ky plazh sht dhe do t jet destinacion ih) T njjtn gj mund t themi edhe pr ktturizmit masiv, por i organizuarplazh, por vshtir t jet i organizuar.j) Amortizimi i hoteleve ekzistuese dhe problemej) Kabinat turistike qe u ndertuan para viteve '90me privatizimin e tyre ( hoteli Otrant, Lido etj).jan jasht funksionit dhe pa interes rindrtimi.k) Dominojn ndrtimet private (shtpi, vila etj),k) T njjtin fenomen vrejme edhe ktu, por nme destinacion turizmin familjar.dallim nga plazhi i Madh, ktu kemi m tepr ndrtime t larta 5-6 kate (tipe hotelesh privat dhe n form kompleksesh). 18. Nga krahasimi i msiprm duket qart dallimi n nivelin e zhvillimit t turizmit midis ktyre dy plazheve,ndonse ndodhen fare pran njri-tjetrit. Megjithat e prbashkta e ktyre dy plazheve sht turizmi masiv. Plazhi i Vogl. Gjendet afr qytetit t vjetr t Ulqinit dhe ka formn e nj gjysmrrethi si mund t vrehetedhenfoto.Hapsira e ktij plazhi ka nj gjatsi rreth 600 m dhe gjrsi mesatare prej 25 m45. Plazhi i Vogl veohet pr rr shum te imt dhe me veti kurative. Ndryshe nga Plazhi i Madh, ky gji sht i mbrojtur nga errat e forta, por i hapur ndaj ers jugore dhe shrben si liman pr anije (barka) peshkimi, jahte etj. Prandaj n vendin e quajtur Kacema sht ndrtuar nj port i vogel pr ankorimin e tyre. Pr vetit e mira t rrs q ka ky plazh, nga fundi i shek. XIX filluan ta frekuentojn edhe turistt e par, duke ndikuar n zhvillimin e metejshm t turizmit n qytetin e Ulqinit46. N afrsi t ktij plazhi jan ndrtuar mjaft shtpi private dhe pensione, t cilat i ofrojn akomodim turistve q kalojn pushimet n kt plazh. N pjesn lindore t plazhit t Vogl shtrihet pylli i pishave, n t cilin gjenden disa plazhe ku m i rndesishmi sht "Plazhi i Grave", n t cilin buron edhe uji sulfurik me veti shruese, sidomos n shrimin e sterilitetit t grave etj47. N vazhdimsi t ktij bregdeti ndodhen edhe plazhe shkmbore dhe t betonuara, si: Plazhi i ish-hotelit Jadran, Plazhi i hotelit Albatros etj. Plazhet zallishtore. Kto plazhe, si n bregdetin e Malit t Zi, ashtu edhe n bregdetin e Shqipris, jan krijuar si rezultat i depozitimit t materialeve t ngurta t sjella nga prrenjt q rrjedhin drejt detit nga malet dhe kodrinat e ulta q shtrihen n prapavijn e 45Hadzibrahimovic M. Osnove za razvoj boravisno, rekretaivnog, kupalisnog, nautickog turizma uUlcinj 46 Titograd u Crnoj Razvoj turizma 1992 Gori u XIX i prvoj polovini XX vijeka Zbornik radova sa naucnog skupa, Cetinje 1997 47 Turisti ki vodi Crnogorsko primorje Novi Sad 2006 , fq. 117 19. bregdetit. Gjithashtu n formimin e ketyre plazheve rol ka luajtur edhe veprimtaria abrazive e detit. Ndr plazhet zallishtore te bregdetit t Malit te Zi veojm: Plazhin e Valdanosit,qshtrihet n veriperndim t qytetit t Ulqinit n nj largsi prej 4 km nga qendra e qytetit. Plazhi ka formn e patkoit dhe sht krijuar kryesishtngaveprimtariaabrazive e valve t detit dhe rrymave detare. Hapsira e plazhit sht e mbuluar me zhavor t madhsive t ndryshme. Gjatsia e plazhit sht rreth 700 m, kurse gjrsia mesatare sht 20 m48. Pingul me detin lshohen rrpirat rrz Malit t Mavrianit e Mendrs, duke krijuar nj peisazh tepr interesant dhe piktoresk. Hapsira e gjirit t Valdanosit sht e mbuluar me gjelbrim, ku spikasin plantacinonet e ullinjve disaavjear, pastaj brezi i makjeve, i pishave etj. Pr vlerat e veanta q ka ky plazh dhe pr ambientin dhe hapsirn e ruajtur, intersi pr t vitete e fundit po rritet shum, ku qeveria malazeze planifikon ta jap me konesion hapsirn e ktij plazhi pr ndrtimin e komplekseve turistike, duke ruajtur ambientin e dominaur nga ullinjt. Shndrrimi i ksaj hapsire n nj destinacion t turizmit elitar po ngre nj pikpyetje t madhe dhe sfid pr aktoret e politiks dhe t sektorit privat, ku problemet mbi pronsin n kt zon akoma nuk jan zgjidhur. A do t bhet vrtet Valdanosi destinacion i turizmit t kualitetit t lart? Kjo mbetet pr tu par n vitet n vazhdim. Plazhi i Krruit, shtrihet n mes Kepit te Bishtit dhe Kepit Ulqini i Vjetr n lokalitetin e quajtur Krru. Madhsia e plazhit sht rreth 600 m ndrsa gjersia varion nga 10-20 m49. Hapsira e plazhit sht e mbuluar me zhavor me diametr t ndryshm. Prapavija e ktij plazhi sht e mbuluar me ullinj qindravjear dhe bimsi mesdhetare. Nga 48Hadzibrahimovic M. Sljunkovite plaze na ulcinjskom primorje Krkime Gjeografike, Prishtin1990 49Hadzibrahimovic M. Plazhet n bregdetin e Ulqinit, Revista koha nr.1- Titograd 1988 20. pikpamja ekologjike hapsira e ktij plazhi sht e ruajtur mir dhe pr kt ajo prbn nj potencial natyror mjaft t rndesishm n bregdetin e Malit t Zi. Mungesa e planeve urbanistike, si dhe infrastruktura e dobt turistike, prbjn problemet kryesore n kt plazh. Bregdeti i Tivarit, prbn nj nga potencialet e rndsishme n zhvillimin e turizmit n Mal t Zi. Si rezultat i ndrtimit t portit detar t Tivarit, nj pjes e mir e plazhit sht zn nga porti, n t cilin ankorohen anije t tonazheve t rnda, jahte etj. N kt mnyr bregdeti i Tivarit nuk dallohet pr plazhe ranore si ato t Ulqinit apo t bregdetit shqiptar. Porti i Tivarit sht njkohsisht edhe porti m i madh dhe m i rndsishmi n Malin e Zi. Bregdeti i Tivarit sht mjaft i prthyer, me gjire t shumt. N kt rivier numrohen rreth 20 plazhe, shumica e tyre jan plazhe zallishtore. Ajo ka sht e veant t thuhet pr bregdetin e Malit t Zi, sht se duke filluar nga Tivari e duke vazhduar pr n pjesn veriore t ksaj riviere, nuk kemi m rr t imt si n bregdetin e Ulqinit, por vetm zhavor me diametr t ndryshm, tipik pr plazhet shkmbore. Gjatsia e plazheve n riviern e Tivarit, e cila mund t prdoret pr larje dhe banjo diellore sht rreth 4.964 m50. N pjesn qndrore t bregdetit t Tivarit shtrihet plazhi Topolica. Hapsira e ktij plazhi vazhdimisht sht zvogluar si rezultat i ndrtimit t portit dhe marins s jahteve. N afrsi t ktij plazhi ndodhet edhe hoteli Princez, nj nga komplekset hoteliere m t bukura n rivieren e Tivarit. Plazhe t tjer n rivieren e Tivarit jan edhe Utjeha dhe anj, q dallohen pr bukurin dhe vegjetacionin tipik mesdhetar. Gjat viteve '70 '80 n hapsirn e lokaliteti turistik anj jan ndrtuar disa hotele, ku si rezultat i mungess s investimeve pjesa m e madhe e tyre jan amortizuar, duke mos plotsuar krkesat q krkon turizmi i nj niveli t lart.Nj nga plazhet m t njohura n riviern e Tivarit dhe Malit t Zi sht edhe plazhi i Sutomores. Ky plazh shtrihet n pjesn veriore t riviers s 21. Tivarit dhe ka formn e nj gjysmharku me nj gjatsi rreth 1.070 m51. Siprfaqa e ktij plazhi sht e mbuluar me zhavor me ngjyr t kuqerremt si rezultat i formacioneve gjeologjike q ndrtojn relievin e ktij bregdeti. N afrsi t ktij plazhi jan ndrtuar disa hotele, shtpi private, restorante, lokale etj, n funksion t turizmit. Ajo ka vrehet si problematike edhe n kt plazh sht amortizimi i infrastrukturs turistike, sidomos hoteleve t cilt jan ndrtuar para 25-30 vitesh. Edhe plazhi i quajtur "Zlatna Obala" ( Bregu i Art ) prbn nj nga potencialet e rndsishme n riviern e Tivarit dhe gjith Malit t Zi. Riviera e Budvas, q ndryshe njihet si "metropol i turizmitmalazez" z pjesnqndrore t bregdetit t Malit t Zi. Budva n Mal t Zi dhe Durrsi n Shqipri prbjn qndrat kryesore t zhvillimit t turizmit n gjith hapsirn e studimit. Por n ndryshim nga Durrsi, vija bregdetare e Budvs sht majft e prthyer, ku veohen gjiret e vegjl, kepet, plazhet me zhavor, ishujt etj. N prapavijn e Riviers s Budvs shtrihen masivet e Llovqenit, q e mbrojn kt bregdet nga errat e fuqishme52. Plazhi Bularica dhe Petrovaci, si pjes prbrse t riviers s Budvs, prbjn nj potencial natyror t rndesishm n zhvillimin e turizmit bregdetar. Plazhi Bularica ka nj gjatsi prej 2000m dhe ka formn e nj gjysmharku t but53. Hapsira dhe prapavija e ktij plazhi sht e mirruajtur, sidomos nga ndrtimet e pakontrolluara dhe pr kt ky plazh ka vlera t veanta mjedisore, turistike, ekologjike etj.Duhet theksuar q mjaft zona bregdetare n t dy vendet sot gjendennformnetyrenatyrore, dukuri e cila vshtire t haset n rajone te tjera. Nj dukuri t till mund ta vrejm edhe n hapsirn e Durrsit, pikrisht t Gjiri i Lalzit, por q n dimensione dhe kushte t tjera51Turisti ki Vodi udesna Crna Gora, Podgorica 2004, fq. 15 52 53 Radoicic B. Geografija Crne Gore Prirodno osnovo, Unireks Niksic 1996 Turisticki vodic Crne Gore 22. zhvillimi, ashtu sic i analizuam m lart. Petrovaci sht nj tjetr plazh n riviern e Budvs me gjatsi prej 600 m. Ky plazh ndodhet rreth 18 km nga qytetit i Budvs. Rra e ktij plazhi ka ngjyr t kuqerremt. Petrovaci sht njri nga plazhet m t vizituara n Riviern e Budvs. Plazhi Slloven shtrihet nga limani (marina e qytetit t Budvs) deri tek hoteli Park, me nj gjatsi prej 1.600 m54. Emrtimi plazhi Slloven sht dhn nga turistt ekosllovak, t cilt nga viti 1935 nisn ti kalojn pushimet e tyre n kt plazh55. N afersi t ktij plazhi ndodhet Zavalla, nj lokalitet i cili vitet e fundit prjetoi nj transformim t hapsirs, duke u shndrruar nga nj zon me pisha t mrekullueshme n nj zon te betonizuar. Raste t ngjajshme vrehen edhe te zona turistike e Golemit por me permasa m t mdha. Dukuri t tilla ndikojn negativisht n zhvillimin e turizmit, pasi degradimi i mjedisit dhe natyrs jan t parikuperueshm. Ato ndikojn negativisht edhe n syrin e turistit "kritik". Plazhi Beiq n Budva, konsiderohet si njri nga plazhet m t bukura t Adriatikut jugor. Plazhi ka nj gjatsi prej 1950 m dhe ndodhet vetm 2 km nga qendra e Budvs56. N vitin 1985 n Paris mori mimin e Madh "Palma e Art" si plazhi m i bukur n Europ 57. N afrsi t ktij plazhi jan ndrtuar disa hotele me 4 dhe 5 yje, si: Splendid i vetmi hotel me 5 yje ne Mal t Zi, Mediteran, Maestral, Iberostar etj. Nse bjm nj krahasim n mes dy qendrave turistike Budvs dhe Durrsit do vrejm ndryshime t dukshme t cilat bazohen n: infrastrukturn turistike, rrugt, rrjeti i kanalizimeve dhe ujsjellsit, energjia elektrike, ekzistenca e hoteleve luksoze me 4 dhe 5 yje etj. Prsa i prket Bar-Restoranteve, mund t themi q n plazhin e Durrsit prgjithsisht jan ndrtime t viteve t fundit sipas standarteve europiane me nj arkitektur moderne. Ndrkoh q n plazhin e Budvs jan ruajtur ndrtimet e vjetra me karakter t prkohshm, ku vrehen mangsi n aredimin e brendshm t restoranteve dhe tualetet t nj niveli t ult n krahasim me ato t restoranteve n plazhin e Durresit dhe kjo sht nj nga mangsit e shumta q vrehet me sy kritik nga turistt. 54Duletic V.- Budva od mita do stvarnosti (Punim doktorature) Budva 2010, fq. 34 Po aty 57 Po aty Montenegro tourist Podgorica 2005 fq.35 55 56 23. Pr sa i prket ruajtjes se ambientit dhe mjedisit t plazheve, n kt drejtim Budva qndron m mir se Durrsi. Gjithashtu n organizimin dhe promovimin e turizmit mund t themi se Budva sht m e organizuar, ndrsa prsa u prket mimeve si t hoteleve, restoranteve, shtpive private etj, n Budva ato jan m t larta se n Durrs. N Durrs vazhdon t dominoj turizmi masiv me tregun kryesor turistik Kosoven, Maqedonin etj, q ndikohet edhe nga mimet, ndrsa n Budva ai ka nj karakter tjetr pasi edhe vet struktura e turistve sht e ndryshme, ku m tepr kemi turist t huaj, si nga Rusia, Ukrahina, Serbia, Franca, Vendet Nordike etj. - Ishulli turistik i ShnStefanitprbn nj perl dhe margaritartturizmit, jo vetm n Mal t Zi, por edhe nrajon.plazhetT edy ShnStefanit jan plazhe me zhavor me ngjyr t kuqrremt, ku gjatsia e tyre arrin n 700 m. Brenda ktij ishulli mesjetar ndodhen hotele, lokale, vila me pishin etj, t cilt ndikojn n zhvillimin e turizmit t kulaitetit t lart. Pr vlerat e veanta dhe pr bukurin q ka, ishulli tashm sht privatizuar dhe i sht nnshtruar rikonstruksionit t plot pr tu paraqitur n tregun turistik si qendr e turizmit elit n bregdetin malazez. 24. N tr bregdetin e Shqipris, n baz t analizs s potencialeve natyrore turistike, nuk takohen lokalitete turistike si Shm Stefani, edhe pse ekzistenca e ishujve t Ksamilit n Sarand krijon bukuri pr kt bregdet, megjithate kto nuk e kompletojn ofertn natyrore turistike si Shn Stefani n Mal t Zi. Plazhi Jaz q ndodhet rreth 2.5 km larg Budvs n drejtim t Tivatit dhe si vrehet n kt foto prbn nj potencial t rndesishm turistik n bregdetin e Malit t Zi. Ktu veohn dy plazhe me gjatsi 500 dhe 300 m58. Ajo ka i bie n sy do turisti sht ruajtja e mjedisit dhe hapsirs, si dhe vegjetacioni tipik mesdhetar, t cilt ia rrisin vlern ktij plazhi. Hapsira e ktij plazhi mund t krahasohet m at t Riviers shqiptare, por n prmasa m t vogla . Plazhi Milloer, si pjes prbrse e riviers s Budvs, ka nj gjatsi prej 280 m. Plazhi ndodhet nn pallatin e dikurshm veror t familjes Karagjorgjeviq t ndrtuar n vitin 193459. Vegjetacioni ekzotik i ktij plazhi t prfaqsuara nga mimozat tropikale, kaktusat, agavat etj, ndikojn dukshm n shijen turistike. Gjithashtu n riviern e Budvs prfshihen edhe kto plazhe t tjer, si: Kamenovo, Przhno, Lluice etj. Bregdeti i Tivatit, shtrihet n pjesn qendrore t Gjirit t Boks s Kotorit. Gjat ktij bregdeti shtrihen gjiret vegjlmjaft atraktiv, plazhe, kepe etj. Si lokalitete dhe potenciale turistike t njohuranriviereneTivatitveohen: Plazhi "Przhno", ose si njihetndrysheplazhiihotelit"Horizonti i kaltr". Ky plazh ka nj pozit t mir gjeografike dhe kushte t mira natyrore, duke qen gjithashtu edhe plazhi m i rndsishm n riviern e Tivatit. Rra e ktij plazhi ka veti t mira kurative, ndrsa prapavija sht e mbuluar me ullinj, halor dhe 58 59Duletic V.- Budva od mita do stvarnosti (Punim doktorature) -Budva 2010, fq. 36 Po aty 25. vegjetacion mesdhetar etj. N afrsi t plazhit sht ndrtuar shetitorja me gjatsi prej 4 km. N kt mnyr ky plazh cilsohet nga m t bukurit n Adriatik. - Ishulli Prevllaka, ose si njihet ndryshe Ishulli i luleve sht nj ishull n form ovale rreth 300 m i gjat dhe ndodhet n kufi me Kroacin. Ky ishull prbn nj potencial t rndsishm turistik pasi ai veohet me nj vegjetacion t shumllojshm, ku te bien n sy llojet e ndryshme te luleve. Ishulli Prevllaka akoma nuk sht shfrytzuar sa duhet n aspektin turistik. Si lokalitete t njohura turistike n kt rivier jan edhe Ujdhesa e Shn Markut, Llastva e Eprme dhe Solila, q gjithashtu sht lokalitet i njohur turistik pr vrojtimin e zogjve t veant, si p.sh. flamingos etj. Riviera e Kotorit, si pjes prbrse e Gjirit t Boks s Kotorit paraqet nj nga rivierat m t bukura n pellgun turistik t Mesdheut. Kjo pr Malin e Zi krijon nj avantazh t madh n fushn e turizmit, sidomos atij kulturor. Gjiri i Kotorit ka tiparet e nj fjordi t ngjashem me vendet nordike dhe me liqenet akullnajore zvicerane60.Prvleratveanta natyrore dhe kulturohistorike ky gji sht mbrojtur nga UNESCO61. Kjo rivier nuk dallohet pr plazhe t gjata dhe me rr si n Ulqin, Budv etj. Plazhet ktu jan kryesisht mezhavordheplazheshkmbore. Si lokalitete t njohura turistike n Gjirin e Kotorit veojm: Perastin, Risanin, Lipcin etj. Gjiri i Kotorit shrben edhe si marin pr ankorimin e anijeve (Kroereve ) dhe jahteve turistike, duke ndikuar n zhvillimin e turizmit nautik.60Trite krunih putovanja i turistika ponuda Crne Gore, Zbornik radova sa okruglog stola, Kotor2004. 61 Turisticki vodic Cudesna Crna Gora 26. Riviera e Herceg Novit, shtrihet n pjesn veriore t bregdetit t Malit t Zi. Kjo rivier ka nj gjatsi prej 15 km. Plazhet e saj jan shkmbore dhe zallishtor. Si lokalitete t njohura turistike n kt bregdet veojm:Meline,Zelenika,Kumbori, Igallo, kjo e fundit sht e njohur si qendr eturizmitshndetsor n Mal t Zi . Igallo sht e njohur edhe pr baltn minerale dhe pr ujin sulfurik t quajtur "Igalka"62. Edhe plazhet shkmbore q shtrihen nga Herceg Novi n veri e deri te grykderdhja e Buns n jug prbjn potencial t rndsishme natyror dhe ndikojn n ofertn turistike t Malit t Zi. Prve bregdetit, edhe zonat malore t Malit t Zi dhe Shqipris, ofrojn potenciale natyrore shum t rndsishme n fushn e turizmit. Si verhet edhe nga vet emri, Mali i Zi sht nj vend malor, ku zonat e larta prbjn destinacione tashm t njohura t turizmit dimror. Po kshtu, n disa zona malore t Shqipris dhe Malit t Zi, ku majat e tyre i kalojn mbi 2500 m lartsi mbi detare dhe jan t mbuluara nga dbora pothuaj gjat gjith vitit, krijohen kushte m se t prshtatshme pr zhvillimin e turizmit t bardh. Shqipria dallohet pr male t larta me bukuri t rrall. Hapsirat malore t Shqipris, sidomos Alpet, karakterizohen nga kontraste t mdha me maja t thepisura t prshkuara nga lugina t ngushta e t thella, duke krijuar peisazhe natyrore shum trheqse63. Si qendra t njohura t turizmit dimror n Shqipri veojm: Voskopojn, Dajtin (ku ndrtimi i teleferikut i ka krijuar nj imazh t ri zons), zona e Korabit, Thethi, Razma, Llogaraja, Kelmendi etj., q jan disa nga destinacionet turistike t njohura n Shqipri. 27. Nj bukuri t veant zonave malore t Shqipris i japin edhe luginat e bukura m lumenjt q rrjedhin n to si: Valbona, Drini, Kiri, Shala etj. Gjithashtu edhe liqenet me origjin akullnajore, si ato t Lurs, Shebenikut,Valmars etj, si dhe burimet e ndryshme karstike, si Syri i Kaltr etj, prbjn qendra trheqse pr turist. Nj bukuri natyrore t veant pr zonat malore t Shqipris prbjn edhe liqenet artificial t krijuara nga digat e tre hidrocentraleve, ku udhtimi me anije n kto liqene n mes maleve krijon nj knaqsi dhe ndjesi t veant pr turistt. Por n ann tjetr si rezultat i infrastrukturs se dobt rrugore mjaft zona malore t Shqipris po njohin nj zhvillim spontan t turizmit. Mal i i Zi, si shtet i njohur ekologjik, ka krijuar imazhin e vet edhe n drejtim t turizmit dimror. Potencialet e tilla, si: Bjellasica, Durmitori , Bjeshkt e Namuna, Komovi, Llovqeni etj, n t cilt ndrthuren bukuri t tilla, si: Parqet kombtare, majat e larta malore, liqenet akullnajore, ku m i njohuri sht Liqeni i Zi n Durmitor, kanionet e Tars dhe Moras, grykat e lumenjve, pyjet e dendura etj, padyshim q e kompletojn ofertn natyrore turistike t Malit t Zi. Qendrat m t njohura t turizmit dimror n Mal t Zi jan: Zhabljaku, Kollashini etj. N kto qndra ekziston nj infrastruktur turistike m e mir se n zonat e turizmit malor n Shqipri. Turizmi malor n Malin e Zi paraqet shum prparsi konkurruese, pasi ai ndodhet n nj faz m t zhvilluar se turizmi malor n Shqipri. Mali i Zi ka nj turizm malor m t organizuar, duke u nisur nga infrastruktura, ku pothuajse do rrug q t on n zonat e larta malore, edhe pse t ngushta, jan t asfaltuara64. Ndrsa n Shqipri n zonat malore n prgjithsi mungon infrastruktura, gj q po pengon zhvillimin e turizmit malor dhe pr kt potencialet turistike po mbesin t pashfrytezuara. Akomodimi, dhe mnyra se si promovohet ky lloj turizmi ne Mal te Zi tregon se shte n nivel t knaqshm. N strategjin e tij pr turizmin Mali i Zi ka planifikim t qart se si do t jet turizmi malor deri n vitin 202065. N kt strategji nuk flitet vetm pr turizmin n prgjithsi, por flitet pr zona konkret. do tip turizmi ka t hartuar objektiva dhe plane konkrete pt tu zhvilluar m tej. Ndryshe nga strategjia pr turizmin Shqiptar, e cila nuk specifikon konkretisht objektiva e synime se far do t bhet me turizmin 64Mr Bulatovic D. Ekoturizam u zasticenim podrucjima Republike Crne Gore (Punim doktorature) Subotica 652011, fq. Marketingu i Destinacionit Turistik Rasti Kelmendi (Punim mikroteze) Tiran 2009 Grup autorsh 67 28. malor n t ardhmen, strategjia e Malit t Zi ka objektiva dhe synime t specifikuara qart. 2.2.2. Klima si element natyror n funksion t turizmit Klima me t gjith elementt e saj prbn nj faktor shum t rndsishm natyror pr zhvillimin turistik t nj vendi apo rajoni. Klima, si gjendje mesatare e dukurive meteorologjike, pr koh m t gjat paraqet nj element me rndsi t veant n vlersimin turistik . Elementet klimatike duhen shikuar n kompleksitetin e mjedisit gjeografik, shkalln e kontinentalitetit t nj mjedisi dhe lartsit mbidetare t tyre 66. Dalja e gjer n detet Adriatik dhe Jon, prania e njsive t larta orografike, rrjeti i dendur hidrografik (lumenjte, liqenet natyror dhe artificial), ndikojn n formimin e klims, si n Shqipri, ashtu edhe n Mal t Zi. Dominimi i klims tipike mesdhetare n rajonet bregdetare t Shqipris dhe Malit t Zi mundson zhvillimin e llojeve t ndryshme t turizmit sidomos atij pr banjo diellore por edhe t sportit ujor, peshkimit etj. T gjitha parametrat q plotson klima mesdhetare lidhur me temperaturat e larta, ditt e zgjatura me diell etj, jan kushte shum t prshtatshme pr aktivitetin dhe produktin turistik t t dy vendeve. Shqipria dhe Mali i Zi si vende ballkanike bjn pjes n brezin subtropikal dhe prfshihen n zonn klimatike mesdhetare, me dimr relativisht t shkurtr e t but dhe me ver t nxeht e t that. Kto veori t klims mesdhetare jan m t theksuara n pjesn bregdetare t t dy vendeve, gj q ndikon dukshm edhe n kohzgjatjen e sezonit turistik. Po t bjm nj krahasim n mes Shkodrs dhe Ulqinit, si dy qytete m t afrta midis dy vendeve, do vrejm se temperatura mesatare e janarit, si muaji m i ftoht i vitit, 67luhatet nga 5.0C n Shkodr dhe 6.6C n Velipoj . Ndrsa n zonn e Ulqinit kjo66Dr.Gashi M. Bazat e Turizmit Prishtin 1986, fq. 108 Ajazi O. Zhvillimi i Turizmit n Zonn Kufitare Ulqin Shkodr Velipoj (Punim Mikrotez), Tiran 2011 67 29. mesatare sillet rreth 7C68. Kurse gjat vers, si stina m e nxeht e vitit, temperaturat mesatare lvizin nga 24.7C n Shkodr n 24C n Velipoj dhe 23.5C n Ulqin. Duke analizuar m n hollsi, vrejm se: Ulqini karakterizohet nga kto t dhna meteorologjike: Temperaturat rrall i kalojn 35C dhe shum rrall bien nn 0C. Ai konsiderohet si nj nga vendet m t ngrohta, krahasuar me qytetet e tjera bregdetare t Malit t Zi. Me 270 dit me diell n vit, Ulqini sht nj nga pikat m t nxehta verore, gjithashtu edhe n pranver e vjesht. N Ulqin sasia e rreshjeve llogaritet n rreth 1383 mm69. Pr ti br m konkrete kto t dhna kemi paraqitur dhe nj tabel, e cila tregon temperaturat mesatare t do muaji n Ulqin dhe rreshjet mesatare sipas muajve. Tab. 4. Treguesit e temperaturs dhe reshjeve pr qytetin e Ulqinit T dhna klimat MuajtJan Shku Mar Pri Maj Qer Korr Gush Shta Tet Nn Dhje VjetoreMesatarja m e lart10111418 232731302721 1611202359131619191511 7410Reshjet mm179 152 130 119 82583351105 146 197 181 1,433Ort me diell120 120 150 180 240 270 330 300 240 180 120 120 2,370(C) Mesatarja m e ult (C)Mesatarja reshjeveditoree12111212 10966891213120Burimi:www.weather.com 2009 Kjo zon shquhet pr pasurin e drits e t nxehtsis me 2700 or me diell n vit, pr dimr t but, ku temperatura mesatare e ajrit n muajin m t ftoht (muaji shkurt) sht 7,1C70, kurse dbora sht fenomen shum i rrall dhe paraqet ngjarje pr vendasit nse ndodh me pranver t hershme, t ngroht, me vjesht t gjat t ngroht 30. e t pasur dhe me ver t nxeht e t that, kur termometri arrin edhe deri n 38C n 68 69 70Plani hapsinor i Ulqinit Podgorica 2011 Po aty Plani hapsinor i Ulqinit Podgorica 2011 31. muajin m t nxeht (muaji korrik me temperatur mesatare 25,2C), ndrsa dielli nxeh pa pushim edhe deri 11,5 or n dit, e bjn Ulqinin nj nga zonat m t ngrohta n Mal t Zi duke ndikuar edhe n zgjatjen e sezonit turistik. Nga ana tjetr, pr Shkodrn kemi kushtet e nj klime tipike mesdhetare, temperatura mesatare vjetore varion nga 14.5C n 16.8C n qytetin e Shkodrs71. Temperatura e Janarit varion nga 1.7C n 9C (temperatura mesatare e Janarit sht 5C), n Qershor 7217-18C n 26.6C (temperature mesatare e muajit m t nxeht sht 26C) . Sasia e reshjeve q bie n Shkodr arrin nga 1500-2000 mm reshje mesatarisht n vit (mesatarja vjetore e reshjeve sht rreth 1800 mm, m e larta n Shqipri)73. Shkodra mban rekord n Shqipri pr sasin e reshjeve q bien. Kshtu q, n do stin q mund t shkojm n Shkodr, duhet mbajtur ndrmend shiu. N kto kushte n Shkodr rregjistrohet numri m i madh i ditve me rreshje, q arrijn mesatrisht n 133 dit n vit. Tab. 5. Treguesit e temperaturs dhe reshjeve pr qytetin e Shkodrs T dhn Muaji Jan Shku Mar Pri Maj Qer Korr Gush Shta Tet Nn Dhje Vjetor Temp. Max. C202124273439 45443631 26 2245Mesatarja Max. C 91115192428 32322721 15 1120.3Mesatarja Min. C 13691317 20201611 7310.5Temp.Min. C-14-12 -7-4-1791-1 -6-10 -14Rreshjet mm191 168 160 144 9066122 166 240 213 1,6621064 38Burimi: www.weather.com 2010-03-13 Pr sa i prket Velipojs, si qendra m e rndsishme turistike n rajonin e Shkodrs, klima ktu sht mesdhetare, me dimr t but dhe t lagsht, ndrsa vera sht e nxeht 71Ajazi O. Zhvillimi i Turizmit n Zonn Kufitare Ulqin Shkodr Velipoj (Punim Mikrotez), Tiran 2011 72 73Po aty Grup autorsh Gjeografia fizike e Shqipris , Tiran 1990 32. dhe e that. Temperaturat mesatare n dimr arrijn deri n 6-7C, ndrsa n ver rreth 38-40 C. Ndrsa sasia mesatare e reshjeve arrin n 1498 mm. Reshjet m s shumti bien n stinn e vjeshts dhe t pranvers, gj q ndikon pozitivisht n sezonin turistik. Kjo lloj klime sht e favorshme pr zhvillimin e natyrs dhe bimve subtropikale, tipike kjo per vendet e Mesdheut. Zona n prgjithsi ka nj rrezatim diellor prafrsisht sa Ulqini, me rreth 250 dit n vit dhe temperatura mbi 20C fillon nga mesi i muajit maj dhe zgjat deri nga fundi i shtatorit. N kto kushte zona ofron pushime verore ideale. N t gjith zonn bregdetare t t dy vendeve dbora sht nj fenomen i rrall. Pr sa i prket rrezatimit diellor zona regjistron numr t madh t orve me diell q arrin deri n 2600 or me diell n vit. Si rezultat i kushteve topografike n kt zon dominojn kryesisht errat verilindore, lindore e perndimore, si edhe errat juglindore. Klima dhe elementet e saj prbjn nj potencial dhe faktor t rndsishm natyror n zhvillimin e socio-ekonomik n prgjithsi dhe t turizmit n veanti n tr hapsirn bregdetar. N kt mnyr klima s bashku me elementetet e saj paraqet potencial t rndsishm pr zhvillimin e turizmit, duke ndikuar dukshm n rritjen e kohzgjatjes s sezonit turistik. Nga anliza e kushteve klimatike pr t dy vendet e marra n studim mund t themi se klima me t gjith elementt e saj prbn nj faktor prcaktues pr zhvillimin e turizmit, parasgjithash n zonat bregdetare t t dy vendeve. Tiparet prcaktuese t ksaj klime n shrbim t zhvillimit t turizmit, mund ti rendisim si m posht: Temperaturat e prshtatshme mesatare t ajrit, q sillen mesatarisht prej 8,5 n janar deri n maksimum rreth 30 n korrik. Temperaturat mesatare t ujit t detit sillen prej 11,6 n janar deri rreth 24 n gusht, ka do t thot se mundsit optimale pr larje n uj t detit jan rreth 6 muaj (prej majit deri n tetor). Kripsia (saliniteti) i ujit sht m e madhe n siperfaqen e detit, kurse m e vogl buz bregdetit, sidomis n afrsi t gryks s Buns dhe t gjirit t Porto-Milens. Uji ka ngjyrn e kaltr t mbyllur, me tejdukshmrin m t madhe gjat vers, deri n 38 m, e ku mesatarjetore vjetore lkundet n rreth 30 m. 33. Valt m t shpeshta jan t larta vetm 0,5 m, e m t mdha deri n 5 m. Valt e larta mbi 2 m jan shum t rrall; Lartsia mesatare e batics, prkatsisht e zbatics, sht 31 cm. Numri i ditve me temperaturn e ajrit mbi 18 sht 194 dit, ose 54% n vit, karakteristik kto t klims s but dhe shum t prshtatshme mesdhetare. Koha me diell cilsohet si ndr me t gjatat n Mesdhe, me afrsi 2700 or n vit, ose mesatarisht 7 or n dit, ka do t thot se insolimi me efektin e vet pozitiv mund t shfrytzohet pr qllime shndetsore e rekeative gjat tr vitit. Shqipria z vendin e dyt n Evrop pas Spanjs, pr ditt me diell, me plot 200 dit t tilla n vit74. T njjtn gj mund t themi edhe pr Malin e Zi. N brendsi t ktyre vendeve, si dhe n pjest lindore t tyre, shfaqen tiparet e klims kontinentale, me dimr t ftoht e me reshje t dbors dhe ver t freskt.T gjitha kto ndikojn n ecurin e sezonit turistik dimror, ose si njihet ndryshe t turizmit t bardh, i cili mbshtetet kryesisht n zhvillimin e sportit t skive . Bazuar n kto kushte ekzistojn tashm n Mal t Zi disa qendra t turizmit dimror, si: Kollashini, Zhablaku, Bjellasica etj. Ndrsa n Shqipri si qendra t tilla veojm: Dardha dhe Voskopoja n Kor, Shishtaveci n Vargun e Korabit75 etj. Prmirsimi i mtejshm i infrastrukturs rrugore dhe turistike do t ndikonte shum m tepr n rndsin e tyre turistike. Prve klims mesdhetare dhe pjesrisht me ndikim kontinental, karakteristik pr Shqiprin dhe Malin e Zi sht edhe ekzistenca e mikroklimave t ndikuara si rezultat i formave t larmishme t relievit dhe pranis s siprfaqeve ujore (liqeneve t till si ai i Shkodrs, Ohrit, Presps, Shasit etj, apo liqeneve t shumt artificiale). Prania e mikroklimave shton edhe mundsit e lvizjeve t shumta turistike, si dhe mundsin e 76kombinimit t formave t ndryshme turistike sipas stinve t vitit .74Grup autorsh Marketingu i Destinacionit Turistik Rasti Kelmendi (Punim Mikrotez) Tiran 2009,fq.6 75 76Doka Dh., Drai B. Gjeografia e Turizmit SHBLU Tiran 2002 , fq.184 Po aty fq.184 34. Si konkluzion mund t themi se klima e Shqipris dhe Malit t Zi, me t gjith parametrat e tyre, krijon kushte t favorshme, t cilat ndikojn n zhvillimin e turizmit n t gjith hapsirn e t dy vendeve. 2.2.3. Pasurit ujore dhe rndsit turistike e tyre Pasurit e shumta ujore t Shqipris dhe Malit t Zi prbjn nj nga potencialet natyrore m t rndsishme pr zhvillimin e turizmit. Kto pasuri ujore shprehen si n egzistencn e dy deteve ku Shqipria dhe Mali i Zi kan dalje t gjr, ashtu edhe nga egzistenca e shum lumenjve, liqeneve, burimeve dhe banjove termale etj. T gjitha kto sbashku kombinuar edhe me klimn tepr t favorshme si dhe bimsin krijojn peisazhe shum t bukura dhe kushte t prshtatshme pr zhvillimin e llojeve t ndryshme t turizmit dhe sporteve ujore. N kt kuadr rndsi t veant paraqesin objektet ujore siperfaqesore si: Detet Adriatik dhe Jon q tashm jan t afirumar jo vetm n keto dy vende por edhe n rajon dhe Mesdhe si destinacione t rndesishme t zhvillimit t turizmit bregdetar, te jahteve te ushtrimit te sporteve ujore etj. Kto destinacione turistike (deti Adriatik dhe Jon) njkohesisht trheqin edhe numrin m t madh t turisteve. Kshtu rreth 90% e qarkullimeve turistike ne Mal te Zi drejtohen n bregdetin Adriatik77 dhe e njjta gj mund t thuhet edhe pr Shqiprin. Kjo si rezulatat i kushteve dhe cilsis fizikokimike t rres dhe ujit te deteve ku si faktor gjithmon mbetet temperatura e ujit. Prve deteve nj rndesi n zhvillimin e turizmit kan edhe liqenet si: Liqeni i Shkodres q pr Shqiprin dhe Malin e Zi prbn nj nyje t rndesishme t bashkpunimit kufitar por q duhet t shtrihet edhe n sfern e zhvillimit turistik, tregtar, mjedisor etj. Potencialet natyrore t ktij liqeni q njiherit sht m i madhi n gad.Ballkanik jan t shumta por q akoma nuk po shfrytzohen aq sa duhen n zhvillimin e turizmit t qndrueshm. Si liqene tjera t Shqipris prmendim liqenin e Ohrit, q pr pjesn juglindore t vendit prbn potencialin m t rndesishm turistik. Shfrytzimi turistik i ktij liqeni po prbn nj sfid pr t dy vendet Shqiprin dhe Maqedonin. Si liqene tjera m rndsi turistike n Mal t Zi vlen t prmendim liqenin 77Mihailovi, B., (2005), Marketing u turizmu, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Cetinje, fq. 122 35. e Shasit, liqenin e Plavs, liqenin i Biogradit si dhe liqenet akullnajore q pr pjesn veriore dhe parqet nacionale, si Durmitor, Bjeshkt e Namuna etj, prbjn nj pasuri dhe bukuri ntyrore tepr intersante. N kt prizm edhe liqenet akullnajore t Shqipris, si ato t Lurs etj, prve bukuris natyrore, kan edhe vlera turistike, ekologjik, shkncore etj. Nj problem q po vreht n mosshfrytzimi turistik t disa liqeneve sht infrastruktura shum e dobt si p.sh. ne liqenet e Lurs etj. N kt drejtim duhet t futen aktoret e tjer si ato qendrore, por edhe lokale, q m ndihmen e projekteve t donacioneve t ndryshme duhet t ndikojn n shfrytzim turistik t ktyre bukurive t muara natyrore me qllim prfitimi t ndrsjellt . Edhe lumenjt si objekte ujore siprfaqesore pr t dy vendet jan nj pasuri natyrore dhe turistike akoma e pashfyrtzuar. Shqipria dhe Mali i Zi bjn pjes n vendet m nj rrjet t dendur lumenjsh ku m kryesoret jan: Drini, Vjosa, Buna, Semani, Shkumbini, Osumi etj. Ndrsa n Mal t Zi vlen t prmendim lumenj t till si : lumi Tara, Moraa, Cemi, Buna, Limi, Piva etj. T gjith kto lumenj prbjn potenciale akoma t pashfrytzuara n ekonomin turistike si p.sh. Lumi Buna q ashtu si liqeni i Shkodrs prbn nj potencial turistik akoma t pashfrytzuar ndrkufitar.Foto.1. Lumi Buna (N.Avdiu, 2010) Mundesit n zhvillimin e turizmit n kt lum jan t shumta pasi sht i vetmi lum i lundrueshm pr t dy vendet. Megjithat ky lum po prbn nj problem shqetsues pasi 36. her pas here lumi del nga shtrati dhe prmbyt hektar t tra toke dhe pasuri tjera ekonomike dhe materiale pr komunitet e t dy anve t kufirit. Prandja duhet nj bashkpunim m i mir n hartimin e projekteve t prbashkta m qllim kthimin e lumit Buna n lum t lundrueshm duke ndikuar n zhvillimin e turizmit dhe mbrojtjes s zonave pr rreth tij. Disa lumenj, si Tara n Mal t Zi dhe Osumi n Shqipri viteve te fundit po shfrytzohen nga turistt avanturier q preferojn lundrimin ne kanionet dhe rrjedhat e ktyre lumenjeve malor pasi kto lumenj ofrojn mundsi pr zhvillimin e sportit t raftingut q plqehet nga turistt veanarisht ato perndimor. Pr kt n Mal t Zi egzistojn klube t ndryshme raftingu n lumin Tara78 t organizuar edhe nga agjensit turistike. Si potenciale t rndsishme natyrore t cilat ndikojn n zhvillimin e turizmit jan edhe burimet termale si dhe balta minerale. N Shqipri egzistojn disa burime termale q ndryshe njihen si llixha ku m t rendsishmit jan : Llixhat e Peshkopis, Llixhat e Fush Krujes, Llixhat e Elbasanit79. Ndrsa n Mal t Zi si qendr e till m e njohura ndodhet n qytezn e vogl Igallo n Herceg Novi. Edhe n bregdetin e Ulqinit n afrsi t Plazhit t Vogl ndodhen burime t tilla, nga i cili buron uji squfurik dhe q shfrytzohet nga femrat q kan probleme me lindjet etj. Kto potenciale duhet t shfrytzohen m mir pasi ato krijojn mundsi pr ngritjen e qendrave kurative (disa t tilla egzistojn) si dhe n zhvillimin e turizmit shndetsor dhe kurativ. Kjo do te ndikonte n zgjatjen e sezonit turistik q do t sillte prfitime ekonomike. 2.2.4. Rndsia turistike e motiveve biogjeografike dhe Parqeve Kombtare Jeta bimore dhe shtazore me format e saj, prve q kan rndsi jetike pr njeriun, zn vend t posam edhe n vlersimin e tyre turistik. Dihet se peisazhi natyror i nj mjedisi gjeografik sht krijuar n mas t madhe nga bashksia e bimsis, formave dhe formacioneve t tyre. Jeta bimore dhe ajo shtazore, n krijimin e fizionomis natyrore t nj vendi, paraqiten me forma dhe dukuri specifike, t cilat n turizm vlersohen si faktor me rndsi. Nga mjedisi natyror i nj vendi varet zhvillimi i kushteve t rekreacionit, ose i zhvillimit t ekoturizmit, turizmit t gjuetis etj. Roli i 78 79Strategija razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori Doka Dh., Drai B. Gjeografia e Turizmit SHBLU Tiran 2002 37. jets bimore n vlersimin turistik prqendrohet n funksionin dekorativ, rekreativ dhe fiziologjik 80. Si rezultat i kushteve t prshtatshme t relievit, klims dhe ujrave, bota bimore dhe shtazore e Malit t Zi dhe Shqipris dallohet pr shumllojshmri t specieve. N Shqipri rreth 40% e siprfaqes s vendit sht e mbuluar m pyje dhe siprfaqe t tjera t gjelbrta, ndrsa n Malt t Zi kjo siprfaqe sht rreth 42 %. N vitin 1991 Mali i Zi sht shpallur shtet ekologjik, gj q do t thot se ruajtja dhe kujdesi ndaj mjedisit natyror z nj vend t rndsishm n politikat zhvillimore. Pasuria bimore e t dy vendeve shprehet n disa kate bimore, duke filluar me at t bimve mesdhetare e deri tek llojet e bimve t viseve t larta dhe kullotat alpine. E gjith kjo pasuri bimore krijon peizazhe shum t bukura, estetike dhe trheqse pr pasionantt e shumt t natyrs. N brendsin e bots bimore t t dy vendeve rriten lloje t ndryshme kafshsh dhe shpendsh, t cilat ndikojn n kompletimin e oferts natyrore turistike. N kt mnyr ato i pasurojn m tepr dhe i bjn m terheqse zonat turistike si n Mal t Zi, ashtu edhe n Shqipri, duke ndikuar n zhvillimin e turizmit natyror, ekoturizmit, turizmit alternativ. Mendojm se n t ardhmen ekoturizmi dhe turizmi alternativ duhet t zj nj vend t veant n politikat turistiket, si n Shqipri ashtu edhe n Mal t Zi, pasi t dy vendet kan kushte t favorshme dhe potenciale t mjaftueshme pr kt lloj turizmi. Ekzistenca e pes Parqeve Kombtare, n Mal t Zi dhe trembdhjet n Shqipri, prbjn potenciale mjaft t rndsishme ekologjike q mund t shfrytzohen mjaft mir edhe n funksion t ekoturizmit, turizmit dimror, shkencor, naytror etj. N kt drejtim Mali i Zi ka disa prparsi krahasuar me Shqiprin, pasi duke qen shtet ekologjik, i vetmi n bot, kujdesi ndaj Parqve Kombtare dhe zhvillimi i turizmit ekologjik sht m i pranishm se n Shqipri, ku vrehet nj menaxhim jo i mir i Parqve Kombtare, prandaj edhe ekoturizmi nuk sht shum i zhvilluar.Raste tkeqmenaxhimit t Parqeve Kombtarem s miri mund t verehet n "Lur" ku nj pjes e mir e pyllit i sht nnshtruar prerjeve, djegieve etj., ku si rezultat po shfaqen mendime qe kti parku ti hiqet statusi i Park Kombtar.80Dr. Gashi M. - Bazat e Turizmit Prishtin 1986 , fq. 120 38. Pr rndsin q kan Parqet Kombtare n Mal t Zi n zhvillimin e turizmit mund t vrehet edhe nga tabela e mposhtme.Tab.6. Numri i turistve n Parqet Kombtare n Mal t Zi n vitet 2006-2010 Vitet Parqet i Liqeni16.69623.60342.31232.07040.242Shkodrs Biogr. gora10.99431.49027.12027.81227.860Durmitori21.67334.57239.85239.98142.827Llovqeni30.00026.50224.16628.02837.500Burimi: Mr.Bulatovic D.- Ekoturizam u zasticenim podrucijama Republike Crne Gore (Punim Doktorature) Subotica 2011 fq. 253N baz t tabels mund t vrejm se numri i turistve n kto parqe sht i ndryshm, me rritje prmanente, q tregon pr intersin turistik q paraqesin Parqve Kombtare n Mal t Zi. N Shqipri Parku Kombtar i Butrinit i cili q nga viti 1992 sht nn mbrojtjen e UNESCO-s prbn nj model se si duhet t menaxhohen kto pasuri t rralla botrore. Kjo dshmohet edhe nga interesi dhe numri i vizitoreve q nga viti n vit po njeh rritje. N tabeln e mposhtme po jap disa t dhna pr numrin e vizitorve n Parkun Kombtar t Butrinit. Tab.7. Numri i turistve n Parkun Kombtar t Butrintit n vitet 2006-2011VitetNumri i turistve200643.357200748.940200852.767200936.922201048.707201169.150Burimi:Kola R. Butrinit 2011, Profili 2 Janar 2012 Rritja e numrit t turistve n kt park erdhi si rezultat i prmirsimit t infrastruktures 39. rrugore n 3-4 vitet e fundit dhe t interesit q po paraqet Butriniti si pasuri botrore. M posht po paraqes nj model krahasues t zhvillimi t turizmit n Parkun Kombtar t Durmitorit n Mal t Zi duke e krahasuar me zonn e Parkut Kombtar t Thethit n Shqipri. Parku Kombtar Durmitor si destinacion turistik nuk ka afersi gjeografike me Shqiprin por prap e kemi zgjedhur si destinacion, pasi e shohim si konkurrent potencial t Thethit nse ky i fundit, sipas gjith premisave favorizuese q ka, zhvillohet turistikisht, por q n relitet sht shum larg zons turistike t Durmitorit. Parku Kombtar Durmitor shtrihet n juglindje t alpeve Dinarike81. Ndrsa Parku Kombtar i Thethit shtrihet n kufirin midi Alpeve Perndimore dhe Alpeve Lindore, pikrisht n luginn e Shals82 . Pr shkak t bukurive t shumta natyrore Durmitor n vitin 1952 sht shpallur Park Kombetar. Ndrsa zona e Thethit si e till sht shpallur n vitin 1966. Si zona e Durmitorit ashtu edhe ajo e Thethit disponojn potenciale t shumta natyrore dhe t trashgimis kulturore, t cilat jan burim kryesor i zhvillimit t turizmit. N zonn e Durmitorit si rezultat i ndrtimit dhe prbrjes gjeologjike t relievit si dhe proceseve gjeomorfologjike kan ndikuar n formimin e disa kanjoneve ku m i njohuri sht kanjoni i lumit Tara, i cili cilsohet si nj nga kanjonet m t bukura n bot83. Pr florn e pasur dhe karakteristike dhe pr faunn unikale zona e lumit Tara sht shpallur pjes e Trashgimis Botrore t Natyrs84.Foto.2. Pamje nga zona www.montenegrovisit.comeDurmitorit(Mali81 82 83Andjelic M. Nacionalni parkovi u turizmu Crne Gore, Cetinje 2004 Grup autorsh Gjeografia fizike e Shqipris , Tiran 1990, fq. 40 Andjelic M. Nacionalni parkovi u turizmu Crne Gore, Cetinje 2004, fq. 9iZi)Burimi: 40. 84Po aty, fq.11 41. N aspektin klimatik t dy zonat dallohen pr klim tipike malore me dimr t gjat e t foht me tempertarura t ulta dhe me reshje t konsideruara t bors. Si mund t vrehet t dy zonat, Durmitori dhe Thethi ofrojn shum mundsi pr zhvillimin e disa llojeve t turizmit. Si rezultat i disa faktorve q tashm dihen si: infrastruktura rrugore, infrastruktura komunale etj, zona e Thethit prsa i prket zhvillimit t turizmit sht shum m mbrapa krahasuar me zonn e Durmitorit. Si element tjetr dallues nmes Durmitorit dhe Thethit sht akomodimi, ku n durmitor akomodimi bazohet n hotele t kategorive ndryshme si p.sh. hoteli Javor, hoteli Durmitor etj, pastaj n apartamente private, vende pr kampingje etj. Ndrsa n zonn e Thethit akomodimi sht i bazuar n shetpi private, pra mungojn hotelet si jan n zonn e Durmitorit. Hotelet n zonn e Durmitorit ofrojn pothuajse t gjitha kushtet pr turistt si: restorante, bare, pishina, internet etj, gj q n zonn e Thethit mungojn sidomos interneti, pishinat etj. Gjat qndrimit n Durmitor turisti ka mundsi t gjej gjithka q do t prshtatet me shijet dhe me buxhetin e tij Kjo prbn nj avantazh konkurues pr Durmitorin n krahasim me Thethin. Ndrtimi i teleferikve, pists s skijimit etj, sht nj tjetr prparsi q vrehet n zonn turistike t Durmitorit dhe q mungojn n at t Thethit. Gastronomia e t dy zonave bazohet n ushqimet bio ku veojm: prodhimet e mishit, proshuten, peshkun, prodhimet e qumeshtit, mjaltin etj.Foto.3. Pamje nga nj park bletsh n zonn e Thethit (N.Avdiu 2011) 42. Ajri i pastr, burimet e shumta t ujit q vijn nga burimet pr rreth maleve si dhe bota e pasur bimore mund t cilsohen si karakteristik e prbashket e t dy zonave. Nj karakteristik tjetr dalluese nmes t dy zonave sht edhe marketingu turistik. N kt pik udhtimet turistike drejt zons s Durmitoret n t shumtn e rasteve relizohen prmes paketave turistike nga touroperatoret e ndryshem vendas dhe ndrkombtar, si dhe nga Organizata Nacionale Turistike e Malit t Zi, nga agjensit turistike etj. Informacionin pr zonn turistike t Durmitorit mund t gjindet edhe prmes internetit n adresa t ndryshme. Ndrsa zona e Thethit iu prezantohet turistve n mnyr spontane nga agjensit turistike vendase ose prmes ndonj guide turistike si dhe internetit. Por n t vrtet infrastruktura e dobt, ln shum pr t deshiruar dhe sht pngesa kryesore pr do turist q preferon kt zon turistike. Nj karakteristik tjetr dalluese nmes t dy zonave jan edhe mimet, ku Thethi parqitet si zon me mime m t ulta krahasuar me zonn e Durmitorit. Kshtu n zonn e Durmitorit mimet n hotele me 3 dhe 4 yje sillen nga 55 75 , ndrsa n sektorin privat mimet sillen nga 15 20 85. N zonn e Thethit sipas intervistave t realizuara n muajin korrik t vitit 2011 mimet sillen nga 20 25 dita ku prfshihen akomodimi dhe tre vaktet e ngrnies. Sipas intervistave turistt e preferojn kt zon pr ajrin e paster, pr qetsin, pr ushqimet, pr natyrn piktoreske, pr gjelbrimin etj. Turistt q vijn m s shumti kryesisht jan vendas si: Tirana, Durresi por ka edhe turist t huaj kryesisht me grupe deri n 10 15 veta, student, shkenctar, adhurues t natyrs, ambientalist etj. Ajo ka u vrejt nga intervistat e zhvilluara sht e qart se kjo zon prve bukuris natyrore po prballet me shum problem. Edhe pse natyra i ka dhuruar shum gjra, sipas banorve mungesa e investimeve e ka spostuar dhe anashkaluar kt zon turistike duke e ln n mshir t kohs. Sipas banorve premtimet gjat fushatave elektorale kan qen t shumta por deri m sot do gj ka mbetur n letr duke mos u realizuar. Ktu mungojn shum gjra q do t ndikonin n zhvillimin e turizmit. Mungojn lidhjet me zonat e tjera t vendit ku si rezultat i reshjve t dbors rruget mbesin t bllokuara pr muaj t tr pasi ajo nuk sht as e asfaltuar, furnizmi m energji sht shum i dobt, mungojn hotelet, mosha e re e popullsis sht larguar gj q ka uar n rnien e numrit t banorve n njren an dhe t fuqis puntore n ann 43. tjetr etj. Pr cilsin e shrbimeve n kt zon as q mund t flitet. Nga intervistat u vrjet se n munges t energjis elektrike banort prdorin gjeneratort pr tu ofruar sadopak kushte atyre turistve q qndronj pr 2 3 dit n objekte private familjare duke shijuar bukurit e Thethit. Ns krahasojm pasurit natyrore t Durmitorit me Thehin nuk ka ndonj ndryshim, por shfrytzimi i tyre n funksion t turizmit sht i ndryshm. Prmirsimi i sinjalistiks rrugore dhe asaj turistike sht nj tjetr element q mungon n kt zon etj. Nga kjo q u trajtua m lart mund t konkludojm se si zona e Durmitorit ashtu edhe ajo e Thethit ofrojn natyr t njjt, piktoreske dhe t panjohur me mundsi t shumta t zhvillimit t llojeve t ndryshme t turizmit si: ekoturizmi, turizmi malor, turizmin dimror, avanturesk, turizmin alternativ etj. Ns niveli i zhvillimit t turizmit n zonn e Durmitorit sht n rritje, n Theth turizmi krahas vshtirsive q paraqet sht n fazn e ti t par. Eksperienca e Durmitorit mund t shrbej si model n zhvillimin e turizmit n zonat malore. Zhvillimi i turizmit malor krkon edhe nj infrastrukture akomoduese speciale t bazuar n hotele me tre dhe katr yje t stilit alpin, shtpiza malore, pista pr ski, telefrik, sherbime cilsore n hotele86 etj, t cilat n zonn turistike t Thethit mungojn. Kto mund ti takojm n zonn turistike t Durmitorit t cila mund t sherbej edhe si model se si mund t organizohet dhe zhvillohet turizmi edhe n Parqet Kombtare. Projekti "Dyzet hanet" tanim ka dhn rezultatet e tija duke ndikuar n promovimin e vlerave turistike t zonave t veanta natyrore dhe malore t Shqipris. Nga analiza e potencialeve gjeografiko-natyrore t Shqipris dhe t Malit t Zi vrehet qart se kto vende ofrojn kushte t favorshme natyrore pr zhvillimin e disa llojeve t turizmit, t bazuar n pozitn e mir gjeoturistike, kushtet e favorshme t relievit, klims, hidrografis, bots bimore e shtazore etj. Natyra e bukur e ktyre vendeve, sidomos bregdeti, por edhe zonat malore, parqet kombtare etj, vazhdimisht kan trhequr e po trheqin nj numr t konsiderueshm turistsh q preferojn kto destinacione t levizjeve turistike. Nga ana tjetr jan pikrisht kto zona turistike (bregdeti, zonat malore, parqet kombtare etj), t cilat gjat periudhes s tranzicionit q kaluan t dy venedet iu jan nnshtruar edhe trysnis s degradimit t shpejt t mjedisit 44. dhe natyrs nga ndrtimet kaotike, si dhe turizmi masiv, sidomos n zonat bregdetare, n t cilat ky lloj turizmi sht tashm prezent. Gjithashtu nga analiza e potencialeve natyrore vrehet se Mali i Zi paraqet shum prparsi konkurruese, pasi ai ndodhet n nje faz m t zhvilluar se turizmi n Shqipri. Mali i Zi ka nj turizm m t organizuar, duke u nisur nga infrastruktura, aksesibiliteti, akomodimi dhe mnyra se si promovohet dhe shprndahet produkti turistik. Nga ana tjetr Shqipria, me prmirsimet e dukshme n infrastrukturn rrugore dhe prioritetin q qeveria po tregon ndaj turizmit, po tregon se se shpejti do t bhet destinacion i njohur turistik n rajon dhe Mesdhe. Ruajtja dhe menaxhimi m i mir i potencialeve natyrore, n veanti t bregdetit, duhet t zj vendin kryesor n politikat dhe strategjit e zhvillimit t turizmit t dy vendeve. Prezantimi m n nivel i potencialeve natyrore n panairet ndrkombtare t turizmit, orientimi drejt zhvillimit t turizmit t qndrueshm dhe konkurenca n tregjet turistike rajonale, mendojm se do t jen sfidat kryesore n zhvillimin e turizmit n Shqipri dhe Mal t Zi. 2.3. Potencialet historiko-kulturore t Shqipris dhe t Malit t Zi dhe rndsia turistike e tyre Zhvillimi i turizmit, prve t tjerash nnkupton faktor t ndryshm historik dhe kulturor, t cilt ushtrojn ndikim n pasurimin e qarkullimeve turistike me element cilsor. Si dihet, do qndrim turistik n nj vend prve diellit, rrs, detit e rekreacionit, bazohet edhe n motivet kulturore dhe historike, duke u dhn qarkullimeve turistike nj fizionomi komplekse, t cilat krijojn kushte pr qndrim m t gjat turistik n nj vend. Turizmi kulturor prfshin nj bot t gjr, e cila lidh t shkuaren me t tashmen, ku nuk mund t mbeten pas pasuri t shumta arkeologjike, arkitektonike, kulturore, etnografike etj, q jan prfaqsuesit m t denj t nj vendi. Nj turist, i cili ka dgjuar rastsisht, apo nga miqt e tij, pr nj objekt historik q perfaqson nj trashgimi kulturore t rrall, prballet me do vshtirsi q mund t has gjate rrugtimit t tij, vetm e vetm pr t' ia arritur qllimit pr ta vizituar at. 45. Turisti kulturor ka nj target, i cili mund t varioj nga mosha 30 vje e lart dhe ka nj arsimim nga t paktn t mesm, ose t lart 87. N t shumtn e rasteve turisti kulturor sht i interesuar mbi at q ndodh jasht shoqris dhe pozicionit gjeografik, ku jeton. Ai krkon t dij pr historin, veorit arkitektonike (objektet e kultit ose ndrtimet t tjera urbane q mund t shpalosin karakteristikat e vendit q ai viziton)88. Nj vend t rndsishm n hapsirn kulturore t nj vendi zn edhe muzet, pikturat, muzika, karnavalet, manifestimet e ndryshme, panairet etj. Autor t ndryshm jan t mendimit se turisti kulturor nuk interesohet pr koston, por krkon sherbimin dhe akomodimin e nj cilsie t lart. Kur flasim pr turizmin duhet t kemi parasysh se aktiviteti turistik sht shum i larmishm, sikundr jan edhe ndikimet e tij n zhvillimin ekonomik, kulturor e social t nj vendi, apo bashksie lokale. Turizmi kulturor ka filluar t bhet popullor kto vitet e fundit n Europ. Kshtu n vartsi t burimit, apo destinacionit, mendohet se 35 deri n 70% e turistve konsiderohen turist kulturor89. Nga studimet e bra pranohet se turisti kulturorshpenzon m shum se turisti i zakonshm90, ndaj mendohet q ai ka nj ndikim m t madh n zhvillimin ekonomik t zonave turistike n veanti dhe vendit n prgjithsi. N t gjith literaturn e menaxhimit t qendrave historike e kulturore monumentet q mund t prdoren si objektiva turistike mund t klasifikohen n disa kategori, n varsi kjo t rndsis s tyre historike e kulturore dhe vlerave q ato bartin. Si kategori t tilla dallojm: Monumente kritike, ku bjn pjes vepra, t cilat duhet t ruhen e mirmbahen me do kusht dhe ndrhyrjet n to jan mjaft t kufizuara. Monumente t prhershme, t cilat lejojn disa prshtatje t kufizuara, por duke ruajtur gjithnj karakterin e tyre n momentin q jan krijuar.87 88 89Qose R. Shkodra turizmi kulturor STAGE TEK GTZ Tiran Praktika 2005 ,fq.1 Po aty Antolovic J.- Immovable Cultural Monuments and Tourism - In Cultural Tourism Session Notes XIIAssembly ICOMOS ,Mexico 1999 , fq.104 90 Reisinger, Yvette. Tourist-Host Contact as a Part of Cultural Tourism, World Leisure and Recreation, 36 (Summer), 1994 fq. 26 46. Monumente t tregtueshme, t cilat mund t'i nnshtrohen ndryshimeve n formn dhe funksionet e tyre fillestare me qllim q t transformohen n burime vlerash t reja pr komunitetin dhe brezat q do t vijn. Si n Shqipri, ashtu edhe n Mal t Zi, mungojn objekte turistike t klasit t I-r, apo te kategorise A, si quhen ndryshe. Kjo do t thot q kto vende nuk kan objekte kulturore dhe historike t nivelit t Koloseumit apo Akropolit, nuk kan objekte fetare t nivelit t Tempullit t Sagrada Famila- kryeveprs s Gaudit, apo Xhamis Blu t Stambollit, ashtu sic nuk kan as ndonj vepr arkitektonike t nivelit t Kulls Eifel etj. Kto jan vetm nj pjes e vogl e pasuris kulturore t vendeve t tjera, t cilt trheqin shum her m shum turist n vit se sa numri i turistve q vizitojn Malin e Zi dhe Shqiprin. Megjithat, krahas potencialeve gjeografiko-natyrore, Shqipria dhe Mali i Zi, me historin, kulturn dhe traditn e tyre, ofrojn potenciale t rndsishme historike dhe kulturore n fushen e turizmit. Si rezultat i zhvillimeve n kufijt midis Lindjes dhe Perndimit, t dy vendet ofrojn origjinalitetet dhe t veantat e tyre midis dy kulturave: Orientit dhe Modernizmit. Me historin dhe kulturn e saj t pasur si nj ndr vendet m t lashta t Europs, Shqipria ofron t veantat e saja edhe n fushn e turizmit historiko- kulturor. T njjtn gj mund t themi edhe pr Malin e Zi, por n nj prizm tjetr. Nuk ka ndoshta popull tjetr n Ballkan dhe Europ q t ket provuar n historin e tij kaq shum kthesa dhe ndryshime sa populli shqiptar91. Dshmi pr kt sht jo vetm gjuha e vjetr shqipe e folur dhe e shkruar, por edhe nj numr i madh objektesh t ndryshme historike dhe kulturore te vizitueshme si:91Doka Dh.,Drai B. Gjeografia e Turizmit SHBLU , Tiran, 2002 fq. 186 47. vendet dhe objektet arkeologjike (Butrinti, Apollonia, Dyrrahu etj), t cilt paraqesin interes t veant pr turist vendas dhe t huaj. N foto sht paraqitur qyteti antik i Apollonis. Nisur nga kto vlera shum prej tyre jan kthyer n qendra monumentale t mbrojtura nga shteti, madje Butrinti ndodhet nn mbrojtjen e UNESCO-s. Pr vlerat e shumta arkeologjike dhe natyrore Butriniti sht shpallur Park Kombtar. Kur flasim pr produktin turistik me karakter historiko-kulturor n Shqiperi, kalat dhe kshtjellat mesjetare, si: Rozafa, Kruja, Berati, Tepelena, Gjirokastra, Petrela, Preza etj, kan potencialin m t madh pr t zn vend akomam trndsishm n shrbim t turizmit. Duke pasur parasysh madhsin e territorit t vendit, mund t thuhet se Shqipria ka nj numr t konsiderueshm kalash, t cilat jan t shprndara pothuajse n mnyr t rregullt n t gjith vendin. Pozicioni i tyre dominues, kryesisht mbi qytetet e vendit, historia q mbartin, si dhe shumllojshmria e tyre, mund ti kthej ato n objekte trheqse t nj rndsie t veant pr turist. Disa nga kto kala krijojn jo vetm mundsi pr t' u vizituar, por edhe mundsi banimi, ushqimi, argtimi etj. Objekte t ndryshme t kultit si: kisha, xhami, teqe etj, t cilat dshmojn pr ekzistencn e besimeve t ndryshme dhe tolerancn fetare n Shqipri jane nje pasuri tjeter me vlera kulturore, turistike etj. Objektet e kulturs materiale dhe etnografike, ku do rajon e madje shpesh do fshat i vendit ofron t veantat e tij n mnyrn e jetess dhe veshjesh. Ksaj i shtohen edhe guzhina tradicionale shqiptare dhe mikpritja e njerzve. N kt kontekst nj turisti do ti intersonte t njihej m mnyrn e jetess, veshjen, ushqimin, traditn, zakonet etj, t krahinave t Shqipris, e cila prmban t veantat e saj n kt drejtim dhe q rrall mund t gjenden n ditt e sotme n rajonin e Mesdheut. T gjitha kto mund t vihen n shrbim t turizmit shum m mir se deri m sot. Si potenciale t turizmit kulturor n Shqipri bjn 48. pjes edhe shtpit tepr karakteristike, p.sh. shtpit n form kulle n veri t vendit, shtpit karakteristike t Gjirokastrs, Beratit etj, pazaret e vjetra, si ai i Krujs , Kors etj, n t cilat ndrthuren n mnyr origjinale arkitektura mesjetare me artizanatin vendas, duke paraqitur interes t veant pr t'u vizituar nga turistt. Institucionet e ndryshme kulturore, si ato museale, teatrale, sportive etj, t cilt mund ti shrbejn mjaftmir edhesektorit turistik. Ndr muzett ciltparaqesin interes dhe vlera t veanta pr tu vizituar jan: Muzeu Historik Kombtar n Tiran, n t cilintregohethistoria e popullit shqiptarqngaantikiteti e deri n ditet e sotme, Muzeu Kombtar i Gjergj Kastriotit n Kruj, i cili paraqet heroizmin e popullit shqiptar n luftn kundr perandoris otomane nn udhheqjen e heroit kombtar Gj.K.Sknderbeut, Muzeu i Onufrit n Berat, Muzeu i Armve n Gjirokastr, Muzeu i Kulturs Mesjetare n Kor etj, si dhe muzet etnografik, t cilt e bjn m interesante dhe e plotsojn edhe m tej ofertn kulturo-historike t Shqipris. Ekzistenca e disa qndrave t cilsuara ndryshe edhe si "Qytete muze" si: Berati, i cili veohet me kalan madhshtore q prbn edhe brthamen e vet qytetit me mosh mbi 2400 vjeare, muzeun Onufri,shtpitkarakteristiketlagjes Mangalem e Gorica pr vet mnyrn e ndrtimit t tyre etj, krijojn pamje interesante duke i dhn emrin qytetii"Mijravedritareve". 66 49. Gjirokastra, ndryshe njihet me emrin "Qyteti i gurt". Ky emr vjen nga stili karakteristik i ndrtimeve, ku do gj sht e ndrtuar n gur me nj mjeshtri t veant q krijon pr turistt nj dukuri tepr interesante, e cila rrall mund t takohet n vendet e tjera t rajonit. Si"Qytetmuze" i njohur n Shqipri sht edhe Kruja.Prvetpozitnefavorshmegjeografike n shpatin e malit, e rrethuar me ullinj dhe kultura t tjera t drunjta, qyteti i ofron vizitorve dy komplekse t veanta pr tu vizituar. N njrn an sht kalaja me t veantat e saj si nj kompleks i tr turistik, ndrsa n ann tjetr sht Pazari i Vjetr dhe karakteristik, n t cilin ekspozohen objekte dhe sende t ndryshme nga artizanati i njohur krutan. Jan kto potenciale kulturo-historike t cilt e bjn Krujn njrn nga qendrat m t rndsishme dhe m t vizituara nga turistt vendas dhe t huaj. 50. Shkodra dhe Kora jan dy qendra t tjera njohura n hartn turistike t Shqipris. Pr pozitn e saj gjeografike, e vendosur n nyjen hidrografike q krijohet midis liqenit te Shkodrs, lumit Buna dhe Drinit, Shkodra sht qendra ekonomike, historike dhe kulturore m e rndsishme e pjess veriore t Shqipris. E kaluara historike e ktij qyteti ka ln gjurmt e saj edhe n ditt tona, dukeprbr potenciale trndsishme turistike. Ndr potencialet kulturoro-historike t ktij qyteti vendin kryesor e z kalaja e Rozafs, e cila prbn ndrtesn historike m madhore me vlera t rndsishme pr turistt.Fototeka Marubi, lagjet, shtpit dhe rrugicat karakteristike shkodrane, Ura e Mesit,sidheobjektetfetaresi:Katedralja e qytetit, Xhamia e plumbit etj., prbjn objektet m t vizituara n kt qytet. Qyteti i Kors dallohet si qendra m e rndesishme e pjess juglindoretShqipris. Kora ka shrbyer gjithmon sinjpiklidhsetregtaredhekomunikimi midis pjess lindore dhe perndimore t gadishullit t Ballkanit. Ky qytet i njohur pr kulturn qytetare i ofron turistve prve tjerash edhe objekte nga e kaluara historike, t cilat vlersohen pr origjinalitetin e veant. Kora njihet edhe si qytet i arsimit, dijes etj. Ndikimi i administrimit frances q kaloi ky qytet gjat Lufts s Par Botrore padyshim q dshmohet edhe sot nprmjet stilit urbanistik t ndrtesave q i prkasin asaj periudhe. Si ndr objekte t rndsishme kulturoro-historike t ketij qyteti q vizitohen nga turistt vlen t prmenden: Pazari i Vjetr, rrugicat e gurta me shtpit karakteristike t ktij qyteti, shkolla e pare ne gjuhen shqipe, muzet, objektet e kultit etj. 51. Ajo ka e veon Korn nga qytetet tjera t Shqipris jan edhe serenatat e njohura si pjes e pandashme e ktij qyteti. Iso Polifonia shqiptare si nj pasuri e trashigimis kulturore prbn nj thesar tjetr t muar dhe duhet t promovohet krahas potencialevetjeratturizmitkulturor n Shqipri. Nga greqishtja e vjetrfjalapolifonidotthotshumzrsh, kshtu polifonia sht nj gjini e folklorit shqiptar q interpretohet nga dy a m shum zra. Polifonia shqiptare, si nj vler e pamohueshme e folklorit shqiptar e krijuar prej brezash nga populli yn, e ndajm n dy zona kryesore ku ajo interpretohet n polifonin toske dhe polifonin labe t cilat kan karakteristikat e tyre t veanta n mnyrn se si interpretohet. Nisur nga kto vlera t pamohueshme t polifonisshqiptarentrashgimin ton shpirtrore por dhe n at botrore, m 25 nntor 2005, ajo u shpall Kryevepr e trashgimis gojore e njerzimit, mbrojtur nga UNESCO92. N Mal t Zi turizmi kulturor mbshtetetnobjektetendryshme q ashtu si edhe Shqipria prjetuan nj t kaluar t bujshme historike. Kultura n Mal t Zi sht zhvilluar nn ndikimin e civilizimeve t ndryshme, t cilat kan ln gjurmt e tyre n shum lokalitete93. Zbulimet arkeologjike treguan qart se territori i Malit t Zi sht i populluar q n periudhat antike. Dshmi pr kt jan faktografimet e periudhave t ndryshme historike q jan gjetur n qytetet e Malit t Zi, 92 93Wikipediarazvoja turizma Crne Gore do 2020, Podgorica 2008 Startegija 52. si n: Ulqin, Budva, Kotor, Tivat, Risan, Duklja etj. Pjesa m e madhe e objekteve kulturore-historike q ndodhen n Mal t Zi i takojn periudhs mesjetare. Si objekte t tilla veojm kalat, ose si njihen ndryshe Qytetet e Vjetra, ku m t njohurit jan: Kalaja e Ulqinit, Tivarit, Budvs, Kotorit, Herceg Novit etj. Secili nga kto qytete t vjetra prmbajn t veantat e tyre dhe potenciale pr tu vizituar nga turistt. Ndryshe nga Shqipria, Malit t Zi i mungojn qytetet antike, t till si: Apollonia, Butrinti, Dyrrahu etj, si dhe muzeume t nivelt t till, si sht ai i Krujs, muzeu Kombtar etj. Kjo pr Shqiprin sht nj avantazh m tepr n zhvillimin e turizmit kulturoro-historik. N Mal t Zi objekteve historike dhe kulturore iu kushtohet nj vmendje e veant. Kjo vrehet nga aspekti i infrastrukturs, mirmbajtjes dhe ruajtjes s tyre. Ndrsa n Shqipri infrastruktura, sidomos ajo rrugore n afersi t disa objekteve historike dhe kulturore, paraqitet me probleme gj q e vshtirson arritjen e tyre nga turistt. Prandaj sht e nevojshme q institucionet kompetente t ndikojn n prmirsimin e infrastrukturs turistike n mjaft qendra kulturore dhe historike t vendit. Ndrsa n Mal t Zi raste t tilla pothuajse jan t paprfillshme. Si qendra m e rndesishme e turizmit kulturor n Mal t Zi sht Kotorri. N qytetin e Kotorrit jan ruajtur me fanatizm gjurmt e epokave t ndryshme historike. Kotorri sht qytet i tradits s pasur kulturore dhe njri nga qndrat e urbanizuara msjetare e ruajtur m s miri deri n ditet tona94. Pr kt Kotorri q n vitin 1979 sht regjistruar n listn e trashgimis kulturore botrore nn mbrojtjen e UNESCO-s95. Ndikimi i sundimit Venedikas ka ln gjurmt e veta edhe n kt qytet me stilin karakteristik t ndertimeve. Katedralet e ndryshme q ndodhen n qytetin e Kotorit, e94Grup autoresh Turistiki vodi 53. Montenegro , Podgorica 2008 , fq. 25 54. ku m e rndsishmja sht ajo e Shn Tr objektin m t rndsishm dhe m t vizitue i anijeve, pazari i miellit dhe i armve e s ndikojn n zhvillimin e turizmit kulturor. N m Dubrovnikun e Kroacis, por n permasaBudva me qytetin e vjetr, e sidomos m ishullin turistik t Shn Stefanit q jan paraqitur n fotot e msiperme, ofron bukurit dhe t veantat e saj n turizmin kulturor. Tivari dhe Ulqini jan dy qendra t tjera t njohura n bregdetin e Malit t Zi q mbartin nje histori te veant. Kalaja e Ulqinit, si vrehet edhe n kt foto me nj histori mbi 2000 vjeare, me gjurm nga periudha ilire, e ndrtuar me nj stil t veant mesjetar, prbn qendrn m t vizituar t turizmit kulturor. Gjithashtu n hapsirn turistike t Ulqinit gjendet edhe Qyteti Mesjetar i Shasit, i cili shte ln n harres dhe n dor t natyrs. Ky qytet me legjendn prej 365 kishave, e pasuron ofertn turistike t Ulqinit. sht pr t ardhur keq se nj "qyteti historik" me 55. nj t kaluar t bujshme sht ln n gjendje t mjerueshme dhe kjo konstatohet edhe nga ato pak turist te huaj q e vizitojn, t cilt zhgnjehen nga gjendja n t ciln sht ln ky monument historik. Qyteti i vjetr i Tivarit i takon shek.X-XI97. N brendsin e ktij qyteti jan t ruajtura themelet e katedrales romano-gotike t shek XI, si dhe depoja turke e barutit etj, t cilt prbjn objekte mjaft interesante pr tu vizituar.Ndikimi i kulturs sllave padyshim q ka ln gjurmt e saj n shum pjes t Malit t Zi. Kjo vrehet nga prania e shum manastirevemesjetare,sidomosnhapsirn q nga qyteti i Tivarit e deri n Herceg Novi. Nj nga manastiret me te vizituar sht manastiri Ostrog q sht paraqitur n kt foto dhe q gjendet ne relacionin Podgoric Nikshiq. Qyteti historik i Cetins me kultur dhe tradit, me ndrtime dhe arktitektur te veant, sht nj tjetr qendr e rndsishme n harten turistike t Malit t Zi. Zona qendrore dhe veriore e Malit t Zi, me objekte historike nga periudha e Habzburgve, periudhs sllave, si dhe perandoris osmane etj, prbn nj destinacion tjetr t rndsishm t turizmit historiko-kulturor. N kt zon si objekti m i njohur nga e kaluara historike sht Manastiri Moraa si dhe Xhamia e Hysen Pashait, q ndodhet n qendr t Plavs. Si vrehet edhe n foto Minareja e saj sht 42m e lart, nj nga m t lartat n Ballkan.97Dr.Perovi M. Razvoj turizma na podru ju Bara i Ulcinja u XIX i prvoj polovini XX vijeka Zbornik radova sa nau nog skupa Razvoj turizma u Crnoj Gori u XIX i prvoj polovini XX vijeka , fq.74 56. Cetinje , 1997 57. Xhamia u ndrtua n fund t shekullit t 16-t, m sakt mes viteve 1573-1594, nga Hysen Pasha98 . Xhamia u b me gur t gdhendur dhe ka zbukurime t shumta t brendshme, t cilat trheqin shum vizitor. Muret jan vizatuar me detaje florale nga Kurani. Mes librave e dorshkrimeve t vjetra q gjenden n xhami, ndodhet edhe nj dorshkrim i Kuranit, q mendohet se sht m shum se 200-vjear99. Prania e disa nacionaliteteve, kulturave, traditave, veshjeve, kulinaris etj, n hapsirn e Malit t Zi dhe t veantat q ato ofrojn nga njra zon n tjetrn, e pasurojn edhe m tepr ofertn kulturore dhe historike ktij vendi. Manifestimet, panairet etj, q zhvillohen n qytetet bregdetare t Kotorrit, Budvs,Ulqinit etj, sidomos gjat sezonit veror, ngjallin kureshtjen e shum turistve t apasionuar pas