Civis

Montenegrin Journal of Political Science

volume 1 | number 1 | januar 2012

ISSN 1800-9328

Montenegrin Journal of Political Science www.fpn.co.me

Editor in Chief | Glavna urednica: Sonja Tomović-Šundić

Editorial board | Redakcija : Srđan Darmanović, University of MontenegroSaša Knežević, University of MontenegroMiloš Bešić, University of MontenegroNataša Ružić, University of Montenegro

International Advisory Board | Međunarodni urednički odbor:Ivo Banac, Yale UniversityNenad Dimitrijević, Central European UniversityFlorian Bieber, University of GrazDanica Fink-Hafner, University of LjubljanaAnton Grizold, University of LjubljanaVlado Miheljak, University of LjubljanaIvan Šiber, University of ZagrebVladimir Goati, Institute for Social Research, BelgradeČedomir Čupić, University of BelgradeRatko Božović, University of BelgradeAna Čekerevac, University of BelgradeIlija Vujačić, University of Belgrade

Assistant editors | Pomoćnici urednika: Ivan Vuković, Olivera Komar

Civis (MJPS) is interdisciplinary, independently peer-reviewed journal that publishes articles, book reviews and research results in the field of politics and political science.Journal is published yearly by the Faculty of Political Science of the University of Montenegro.

This issue is now available at www.fpn.co.me

Civis (MPSJ) je interdisciplinarni, nezavisno recenzirani časopis koji objavljuje članke, prikaze knjiga, kao i rezultate istraživanja koji su najšire vezani za oblast politike. Fakultet političkih nauka Univerziteta Crne Gore objavljuje časopis jednom godišnje.

Ovo izdanje je dostupno na www.fpn.co.me

005 Riječ urednice / Sonja Tomović Šundić

oo7 Occupational Attainment in Montenegro / Miloš Bešić

o31 Novine u politici zaštite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima / Ivana Jelić

o45 Budžetska sredstva za finansiranje razvoja EU / Dragan Đurić

o65 Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bivše SFRJ / Marina Vasić

o87 Filozofija demokratije Džona Djuija (prikaz knjige Bojana Spaića: Politička i pravna filozofija Džona Djuija) / Ilija Vujačić

SADRžAJ

{ 5 } Riječ urednice

Prvi put se u Crnoj Gori pojavljuje časopis za političku teoriju i društvena istraživanja „Civis“. Posvećen je temama iz politike u najširem smislu, istraživanjem njenih složenih procesa sa stanovišta nauke i empirijskih rezultata. Po svojoj prirodi čovjek je homo-politicos, političko biće pa je život u zajednici i učešće u javnom životu duboko povezano sa ljudskim načinom postojanja. Cilj časopisa „Civis“ jeste da unaprijedi naše znanje o političkim sistemima i političkim ustanovama da bi smo razumjeli smisao politike, kao i da utiče na stvaranje nove političke kulture. Koncept „Civisa“ utemeljen je na analizi ključnih pojmova demokratske političke kulture, promovišući njene osnovne vrijednosti. To je način da se politički fenomeni tumače koristeći se iskustvima različitih oblasti: sociologije, teorije međunarodnih odnosa, filozofije, istorije, prava i ekonomije da bi se njihovi različiti aspekti i važnost za društveni život potpunije analizirali i shvatili. Na temelju interdisciplinarnih uvida moguće je razvijati vrijednosti građanskog društva čime bi se uticalo na stvaranje demokratske javnosti i participativne kulture ponašanja. Zanimanje za politiku prisutno je od početka ljudske civilizacije do danas. Od kad postoji misao o politici tražen je državni oblik u kome se može stvoriti pravedno društvo. Ali, nije jednostavno definisati suštinu političkog života niti objasniti principe demokratije kao i dominantne pojmove politike. U tom kontekstu posebno su iskustva totalitarnih ideologija XX vijeka, gašenjem osnovnih ljudskih prava i sloboda ostavila snažan pečat na evropsku istoriju, ali i na balkanske narode utičiću neposredno na pojavu različitih vidova nedemokratskih odnosa i institucija. Očekujemo da će časopis „Civis“ imati važnu ulogu u našem društvenom životu ali i u regionalnom. Svi tekstovi su pažljivo odabrani uz poštovanje stroge naučne procedure. Naš cilj je da promovišemo politiku u njenoj povezanosti sa demokratskim vrijednostima, doprinosimo obnovi prirodne veze između politike i etike i osnažimo našu svijest o neophodnosti uspostavljanja demokratije i građanskih sloboda.

Sonja Tomović Šundić

Riječurednice

{ 7 } Miloš Bešić

Abstract This paper has a specific focus on the social stratification in Montenegro. It involves the perspective offered in the Market Transition Theory as a theoretical background for understanding the main shifts in social structure in post-communist societies. Its key methodological task is to illuminate the most important social mechanisms that enable mobility towards prestigious occupations. As a method, it applies Multinomial Regression Analysis. The main findings of the paper are as follows: with respect to occupational attainment, while factors of human capital are very important, the factors of political capital are of a considerable significance as well. Moreover, in interaction with the human capital factors, the political factors tend to be more important for acquiring high position in society. Finally, the paper offers a theoretical analysis of the actual socio-political constellation in order to explain the persistence of the political factors considering social mobility in Montenegro.

Keywords: social stratification, human capital, social mobility, transition

Introduction Simple questions that need to be raised after 15 years of transition are the following: when does this process end? Are we still in the phase of radical social transformation? Is this process over so that we should no longer speak about transition, or should we speak about post-socialist capitalism instead? If this process is over, then we can start with a new task of neo-classic sociology, and that is: ‘the sociology of comparative capitalism’ (Stark and Bruszt, 1998; Szelenyi, 1998). The case of Montenegro is a unique one, although we can say that each post-communist country has its own specificities. It is unique simply because after political institutional change,

Miloš Bešić

Occupational Attainment in Montenegro

Autor je profesor na Fakultetu političkih nauka Univerziteta Crne Gore(e-mail: [email protected])

1 Profesionalno dostignuće u Crnoj Gori

{ 8 } Occupational Attainment in Montenegro

which meant the introduction of political pluralism, the party which came to power (Democratic Party of Socialists) is the party which that inherited SKJ (Alliance of Yugoslav Communists), the only party which existed during socialism. Therefore, in terms of continuity/discontinuity (Nee, 1989, 1992, 1996) we have to take into consideration the fact that there is no fundamental elite circulation in Montenegro. Bearing this in mind, if we view transition as a process of radical transformation at all levels of society, we can question either the concept of ‘transition’ or the process as such in the case of Montenegro. Since the ruling party in this country kept all the positions and advantages of the SKJ, this brought about inevitable social changes, not beacuse of internal dynamics and needs of the society, but due to the pressure of the overall post-communist environment. The dynamics of reform, therefore, is adjusted to interests of political elite, who tries to use the power and privileges they had during socialism in order to transpose the power and privileges into their own hands on a new basis: market distribution (Hankiss, 1990; Stanszkis,1991). One way or another, with political marketization, an introduction of free market was inevitable. In this process, independently of the will of the political elite, the stable stratification order of the society begins to change. The small entrepreneurship based on private property starts to rise, and this process increases the whole social dynamics and mobility. On the other hand, the state sector was only partially privatized. By keeping the main resources of the economic power, the political elite still greatly regulates the entire economic process. The privatization of the big companies² is still subject to political debate, and it happens occasionally, just in order to buy political peace, or to use this process as part of the overall liberalization discourse. Meanwhile, there is more than enough time to establish all the mechanisms, which enable transposition of the state property to the hands of ‘transitional bourgeoisie’, which consists of the new/old political elite and their entrepreneurial alliances. Conceptually, on the road of social transformation, we can qualify the case of Montenegro as managerial capitalism (Eyal, 1998). The main consequences of this particular form, which arise in Montenegro, are: economic crises, overall pauperization of the population, unemployment, and social polarization. Additionally, social transformation is shaped ‘at the top’, through activities of the political elite and through pressure of the international environment, and ‘at the bottom’, through small entrepreneurship which is the result of the market liberalization. All in all, if we accept the thesis that social transformation of the market has three stages of ‘market penetration’ (Szelenyi and Kostello, 1996), we can assume that in the case of Montenegro we are just approaching the third phase, namely the privatization of the whole state sector. Therefore, if the social transformation, in its economic dimension, implies the basic change of the ownership in terms of the domination of private property,

2 The term ‘big’ is certainly relative by its nature, but one has to take into consideration the fact that Montenegro is a ‘small’ society according to any possible criterion.


we can say that this process in Montenegro is not over yet. Eventually, social structure in terms of stratification is not a stable one, and it is a ‘mirror’ of the convergent society. By illuminating the redistribution of power, privileges and material property through stratification perspective, we may be able to understand better the nature and dynamics of the social change in case of Montenegro.

1. Stratification in the post-communist society: Conceptual framework

There are two important aspects that we must take into consideration when speaking of stratification of the post-communist societies. First, it is a problem of the process as such. In this perspective, we are interested in how social groups are redistributed, or in other words, who is the winner and who is the loser in this process. Second, it is the final outcome of the process of re-stratification, or what the new stratification is like, regardless of the mechanisms and process as such. So we can simply separate the final outcome from the process. It seems that all the considerations and analyses of the stratification of the post-communist society are based on the first aspect, the process of redistribution of power in all its dimensions. So, the final structural shape of the post-communist society is not a problem, since it will be more or less the same as the stratification of any other capitalist society, adjusted to the specific cultural background, and to a different developmental level in a civilization sense.Although the idea that post-socialism has many destinations (Kitschelt, 1999) is indisputable, the very ‘western’ capitalism as such can hardly be unified with the same concept, as well, not to mention ‘non-western’ forms of the capitalism. Therefore, the differences in the final shape of the post-communist socialism could be understood as a necessity of the impossibility to produce the same outcome with different presumptions. So, the first question stays and, as with many others, we have to illuminate the new stratification order in post-communist society in terms of the analysis of social mechanisms and processes which allow certain social groups to maintain, change, or lose their social positions. Regardless of whether we agree or disagree with Market Transition Theory (Nee, 1989, 1991, 1996), the conceptual framework that is offered in this approach is almost an inevitable starting point in the analysis of the post-communist society. The very idea of this theory is relatively simple. It implies that market liberalization changes the basic social mobility pattern. By involving free market, political elite who has all the power of control in the socialist society loses this privilege and therefore loses the leading position in society. On the other hand, regarding market liberalization, entrepreneurs arise as a new social group, and this group obtains power through accumulation of economic resources. Consequently, the very


idea of this theory is that the political society will be dissolved and that instead of the domination of the political elite the main actors in the social space will be new class – the owners of the private property. Therefore, the problem of ownership becomes a central issue (Nee, 1989, 1991). More specifically, the control over resources is the natural basis of social positions. By shifting from planned to market economy the control over resources is redistributed form communist bureaucracy toward private entrepreneurs. But, who are the new entrepreneurs? Where do they come from? How do they obtain the power to appropriate the resources of the communist state? These are the central issues that have to be illuminated from stratification perspective. Of course, there are many theoretical (and empirical) answers to the questions put above. But first, we must not forget that in this perspective we are not moving from any society toward capitalist society, but rather from one specific form of the state market economy lead by the strong hand of the communist party. So, in the case when a certain social group has an overall political and economic power, it is not reasonable to predict that this group will simply leave over the process of social transformation without ‘embedding’ itself in new stratification order. In order words, a more reasonable prediction is that they will use their power and privileges in order to obtain the positions in the society that will come after transformation (Hankiss, 1990). The initial advantage is based on the fact that the transformation of economic order depends on socialist institutional order, which means that stratification order, as the final outcome, will be a product of institutional-political transaction (Staniszkis, 1991). But to predict something about the future of the post-socialist society proved to be an ungrateful task (Szelenyi, 1979, 1988; Burawoy, 1992). Namely, to mark the current trends as one premise and to put a few theoretical ideas as another premise, almost inevitably leads to wrong conclusions. The problem is that in the ‘moving’ society, the idea of ‘causation’ must be supported with the idea of ‘constellation’. From the epistemological point of view, the best method, in my opinion, is the method of ‘constellational causality’. This method implies involvement of empirical findings based on the specific social environment inside the very idea of causation, by controlling and questioning theoretical presumptions which derive from unlimited ability of abstract thinking, and finally, not to go too far. So, what is the constellation of socialism as it was in former Yugoslavia, and specifically in Montenegro? The truth is that although socialism was not a classless society (Đilas, 1957) in its early phases it had lots of success in terms of social development (Popović, 1977.). Moreover, it was more than a successful society in terms of ‘upward’ mobility by neutralizing the effect of social origin and family status (Simkus and Andorka, 1982; Wong, 1995). As far as we speak about Yugoslav socialism, one must be aware of the fact that this model is different from other ‘east’ socialisms in


many points of view. The overall economic results of this society (regardless of the causes) were much better, and all the economic indicators (GDB, GNP, employment, standard of living etc.) were competitive even in comparison with many developed ‘west’ societies (Portugal, Spain, Greece, even Italy). Also, the role of working class was much stronger than in any other socialist society, although it was limited by the power of the ruling Communist Party. In terms of social mobility, as long as one respected the ideological pattern, he/she could reach a high position, regardless of the social background (Popović, 1997). Moreover, in economic terms, Yugoslav socialism introduced ‘mixed’ economy (Konrad and Szelenyi, 1979), much earlier then any other socialist society, and therefore in early 70’s it can be qualified as ‘market socialism’ (Przeworski, 1991). On the other hand, the common feature with other east societies was the overall domination of politics over economy (Horvat, 1982, Lazić, 1994). Thus, all the positive effects of the market economy were potentially jeopardized by redistributive mechanisms of the state (Lazić, 1994). The latent and permanent conflict between ideology and economy always ended in favor of ideology and its carriers – class of the collective owners (ibid). Finally, socialism crashed, not only due to internal contradictions, but also due to the overall change of the international environment. One way or another, in the case of Montenegro (and Serbia) the communist party transformed into socialist party and kept the whole political and economic power, proclaiming itself as the leader of the process of social transformation. In these circumstances, the process of transformation was followed by the strong role of the state, which took nationalism instead of communist ideology as the basis of social legitimization (Bešić, 2001). Thus, one form of totalization was substituted with another form of totalization, legitimizing the main role of the state and political elite. The final outcome was that the process of privatization was delayed. In terms of social transformation the total transformation of society as wholeness without basic change of ownership, is inevitably limited (Walder, 1996). During socialism, there were two main reasons which prevented the ‘class of collective owners’ (Lazić, 1990) from transfering state wealth into their own hands. First, it was the strong pressure of the ideology, which was the basis of social legitimization, and second, there is no free market where one can materialize and increase her/his wealth. After transition had begun, these two obstacles disappeared. It looked like the communist elite would relatively easily redistribute the resources and stay onto high social positions on a new basis (Szelenyi, 1979). Additionally, the institutional anomy and particularly the weakness of judicial system proved to be inefficient without ideological pattern it had supported for decades. Therefore, the legal control of the wealth redistribution was not an obstacle either. But, it seems to be a wrong prediction, according to further scenarios and empirical analysis (Ibid, 1998). The point is that the


process of redistribution is not as smooth as it looks like. Even if you have all the mechanisms in your own hands, you have to solve the problem of public opinion as well as certain ethical issues (constellational causality). So what you really need to do is find some appropriate and efficient legal mechanism of redistribution, which can be culturally accepted and ethically justified. That means that the very idea of the appropriation by the political elite is not wrong as such. It’s just a case that it must be done in a specific manner that can be culturally justified. The extent of success of the political elite on this trajectory can differ depending on specific circumstances and constellation, as well as on individual capabilities of the actors. The way it goes in Montenegro is the establishing of a reliable network among ‘newcomers’ and political elite. Those newcomers differ in terms of their origin. Some of them are old party comrades, some are reliable friends from the past, and some are part of the traditional ‘brotherhood’ network. One way or another, since transition starts, the common feature for all of them is that they are apparently new and successful entrepreneurs and that all of them have ‘someone’ at a high-level political position. But there is the other side of the story. In order to justify the new ideology of the incoming society, i.e. ‘equal chances for all’, there must be some room left for those entrepreneurs who don’t have any of the advantages described above. They just try to survive in market economy on the basis of free market logic, following the well-known pattern (or stereotype) of success. Those attempts were more or less successful, as in any market economy, but what is common for this group is the very fact that their overall achievement is limited by the incapability to play the game without two main resources: political connections and high financial accumulation. Therefore, they remain in the socio-economic space as players on the local markets fighting for survival each day. It is hard to empirically capture and estimate the size of those two ‘newcomers’ groups, which identify themselves as entrepreneurs, but one doesn’t need to be a sociologist to claim that the size of the ‘transitional bourgeoisie’ is significantly smaller comparing to ‘petty bourgeoisie’, or in other words, there are no more than a few really big entrepreneurs in Montenegro. So, the main theoretical point considering the problem of wealth distribution in the case of Montenegro is that political elite distributes the wealth not in their own hands but in the hands of others for their own benefit. This means that coalition among ‘transitional bourgeoisie’ and political elite will last as long as there are significant resources to be redistributed. After that, we can expect the new stratification to be established as a stable structural element of the society. But the picture we offered above is based on simplification as a legitimate scientific weapon. Therefore it is just an ‘ideal type’. In reality everything seems to be more complex, as it has always been. There are a few main causes of the complexity. First, it is the very nature of political power, meaning that ideology plays its role in shaping the overall socio-


economic relations. It takes occasionally some victims in order to prove its basic devotion to justice. Second, since the political market is open (Parish and Michelson, 1996), there is always some threat that the process of wealth redistribution will be jeopardized. Therefore, targeting the political enemies and their nullification is an inevitable and integral part of this process. Finally, transition is not something that goes on without international constellation. Therefore, since the financial accumulation of the ‘newcomers’ is not sufficient in the process of privatization in the cases of huge enterprises, international corporations are involved. Today, the biggest enterprises are still owned by the state, which means that political elite holds the main control over the resources. But, in order to buy political peace, political elite has to sell this property to those who are financially capable, and these are foreign enterprises³. All these elements make the overall picture of the society somewhat vague, which brings about many obstacles toward the empirical analysis of stratification.

2. Toward the research perspective of the stratification Based on its premises, one of the basic theoretical presumptions of the Market Transition Theory is that in the stratification perspective, after market liberalization we can expect strengthening the factors based on human capital and weakening the factors based on political capital (Nee, 1989, 2000). There are two main reasons for this claim. First, it is the fact that comparing to socialism free market brings an advantage to direct producers who can sell goods in the market directly instead of being involved in the process of state redistribution. Second, the influence of free market is directed toward investment into human capital. Third, free market enables increasing social mobility which is out of the state control, which means that the role of the state in shaping the stratification is limited (Nee, 1989). The opposite idea, considering the Market Transition Theory, would be that market liberalization in the conditions while political elite control the overall economic resources, it will use the process of social transformation in order to keep highest positions in society by transforming state resources into their own hands (Rona-Tas, 1994; Bian and Logan, 1996; Konrad and Szelenyi 1988). Therefore, market transition is inevitably an object of the political logic and control (Shirk, 1993). So, the first question is to illuminate the concepts of ‘human’ and ‘political’ capital, respectively. The idea of significance of the ‘human capital’ in market economy is not a new one (Becker, 1964). The very essence of this idea is that ‘education’ is the most profitable investment in the market-oriented society. Since this is an investment, the education can be transformed through market into material wealth (Mincer, 1974; Willis, 1986). Beside education, the integral part of human capital is ‘on-

3Until 2005 the only big company that had been sold to foreign investors was The Beer Industry ‘Trebjesa’. Recently, we witnessed such acquisitions of the State Telecommunication Company, The Podgorica Aluminium Factory, as well as the state owned Electricity Company


job-training’. In late 60’s the idea of human capital was operationalized and used as status measurement (Blau and Duncan, 1967). As far as we speak of ‘political capital’, it is usually understood as acquiring certain elite position in the state bureaucracy by using the channels of the inter-party mobility (so call ‘cadre’ positions). This way, as a member of the political oligarchy, the party ‘cadres’ are able to dispose the overall state property as well as to redistribute the public wealth according to planned economy projects. (Nee, 1991; Szelenyi, 1979). So, the simple meaning of the political capital would be ‘belonging to a certain party and its network’. In empirical/research perspective the whole theoretical debate can be explained in terms of continuity/discontinuity (Nee, 1992, 1996). In other words the issue that has to be resolved is whether market liberalization increases or decreases the advantage of the political elite (cadre) who holds the monopoly of the overall economic resources. If the final outcome of market liberalization leads toward the new stratification structure in which the former members of the political elite hold the highest positions, we can confirm continuity. Otherwise, if market liberalization leads toward the model of stratification where new entrepreneurs substitute the former members of political elite, we can confirm discontinuity. Although it seems simple, to verify empirically the thesis described above is not so easy. This model, although empirically fruitful, can be questioned theoretically and empirically by the very nature of both the socialist and capitalist society. Namely, in the socialist society ‘human capital’ was also very important. Although it was not the main criterion for gaining the highest social positions, it was a necessary precondition for the ‘upwards’ mobility. To absorb intellectual elite was a very important goal for the political elite in state socialism (Szelenyi, 1979). The intellectuals were needed for the three main reasons. First, it is the fact that planned economy asks for ‘technocrats’ who are able to handle all the problems which planned economy ‘produces’. Second, intellectuals, especially (humanistic intelligence) were needed for the efficient ideological control and political reproduction of the society. Finally, by substituting the intellectuals, ruling class neutralizes the possible dangerous enemy (Đilas, 1957). So, the final conclusion is that in the state socialism education as a form of capital was also important for the social mobility. There is no question about the significance of the political capital in the state socialism. But to claim that ‘political capital’ is not important in the capitalist society is problematic as well (Rona-Tass, 1994). In a capitalist society, there is a strong bond between politics and economy, i.e. the main actors in economy (corporations) often have strong relations with the state on the bases of ‘mutual interest’ (Galbraith, 1982). Thus Rona-Tas (Ibid) emphasizes that there is no contradiction between political and human capital. Human capital is important in socialism, just as political capital is important in capitalism. The main difference appeared to be at the level of the relative importance of these two types of capital. In other words, to put it simply, it should be ‘expected’ that human capital is


more important in market economy, while the political capital is supposed to be more important in planned economy. There is a number of empirical analyses that challenge Market Transition Theory (Rona-Tas, 1994; Bian and Logan, 1996). Moreover, the recent research in China regarding market liberalization that has been introduced shows that regardless of the process of economic liberalization, the political elite (cadre) still holds all the power and privileges. Nee (1991, 1996) explained these findings not as the problem of the theory as such, but as the problem of ‘imperfect transition’. His main argument is that ‘the earnings of many economic actors in society increase at a faster rate than that of political actors’ (Nee, 1996: 916). In other words, by introducing the market, the main point in the perspective of market liberalization is that as an outcome we can verify increasing ‘upward’ mobility of the lower social strata, while ‘downward’ mobility of the political elite (cadre) is not necessary.Perhaps the best theoretical perspective of stratification in post-communist societies involves the idea of ‘convergent society’, which arises in ‘hybrid economy’. Therefore, in the process of social transformation we can identify the old stratification structure, which still holds and the new one, which come from liberal market (Rona-Tas, 1994; Walder, 1995; Nee, 1996; Parish and Michelson, 1996). We thus have to develop an analytical perspective, which enables insight into different and co-existing stratification patterns. By using this kind of analytical approach we must refer to specific mechanisms that reproduce continuity as well as to identify those which produce discontinuity. Moreover, since the society in its empirical sense is wholeness, we must be able to identify the specific ways in which the two stratification structures interact with each other. It is not necessary to compare the two systems to prove that capitalism is ‘better’ than socialism. However, considering the problem of ‘inequality’ from comparative perspective there is one more important issue that must be discussed. Namely, often in overall theoretical discourse about the stratification of the post-communist societies, the ‘silent’ presumption is that state socialism is the society based on ‘inequality’ while capitalism is the society based on ‘equality’. This way, a social transformation of the state socialism is considered as the process of shifting a society from inequality toward equality. From the point of critical sociology it must be clear that this presumption is an ideological one, and that every society whose economy is based on free market, inevitably produces inequalities, by dividing the social groups into those which are successful on the market and those which are not. Thus, market liberalization can even increase social inequalities that exist in state socialism (Nee 1991; Rona Tass, 1994; Parish and Michelson, 1996; Walder 1996). Instead of one simple mechanism of social diversification (political participation) we have an additional one that is based on market affiliation. This not only changes the patterns of stratification, but also increases overall social differences.


Going back to the empirical level, without trying to get involved in huge theoretical debates, we will analyze the relative importance of ‘human’ and ‘political’ capital, respectively, in the case of Montenegro. The starting point would be the presumption that, with respect to market transition, human capital plays an important role in the process of social stratification. The opposite argument would simply be the presumption that political capital is important from the stratification perspective. Additionally we will try to illuminate the relative importance of some socio-demographic predictors of the social status. Considering all the theoretical arguments discussed above, we may assume that both, political and human capital are important, and that their specific weight depends on the analytical level which is the final destination in the abstract way of thinking. But, sooner or later, the ‘two societies’, which exist in convergent social space, must interact with each other. We will try to estimate the nature and the final outcome of this interaction.

3. Data, method and measurement

a) Data The data used for the analysis were collected in the fall of 2003. The research in Montenegro made an integral part of the so- called SEESP project. In other words, the questionnaire was the same as for other Western Balkan Countries. The questionnaire itself was a result of internal analysis and agreement among researches that were involved in the research. There were in fact two instruments. Both have the same number of questions, but each has separate sets of questions. The first questionnaire is mostly focused on stratification issues and the other one on religious and ethnical issues. However, the ‘main’ questions regarding the social status were in both instruments. Since there were two questionnaires, we had two independent, but representative samples (2 x 750). The samples, as such, are the combination of the stratified and random sampling procedure. The stratified procedures of the sampling were based on two main criteria: regional division and the residence size. After choosing the basic units4, random sampling procedure was applied. Each census circle consists of 7-8 households chosen on step-end-go basis. Besides the two representative samples, there was an additional sample of 350 respondents for ethnic minorities. The idea of this additional sample was to provide enough cases for the comparative examination of the ethnical issues. So, we eventually had 1850 respondents in our data files. In this particular analysis, by merging two samples (2 x 750) as well as by adding 16 cases from the additional sample (randomly chosen among the target group) in order to correct some deficient categories, we had 1516 respondents for the analysis. Post-stratification weights procedure was carried out on the basis of age, gender and ethnicity. Since our research perspective for this purpose was

4‘Mesna zajednica’ – the smallest municipal unit in Montenegro.


occupational attainment as an aspect of social stratification, the analysis covered only those respondents who reported that they receive any kind of income. Therefore, all in all, 1021 respondents were left for the analysis5.

b) Dependent variable

The immediate object of our research is ‘occupational attainment’, so our dependent variable was ‘respondent occupation’. Unwilling to get involved into class analysis debate, we do not aim at solving the problem of the class mapping at either the theoretical or empirical level. We merely used classical schemes of the social strata based on occupation. Additionally, we adjusted those schemas with our empirical material, since it was more than necessary to merge some categories in order to provide a sufficient number of cases for the analysis. The occupation as a variable was constructed regarding a few element variables: respondent occupational self-identification, the title of the occupation, the description of the job (duties) and respondent estimation of the training or qualifications, which are required for his/her job. Finally, we identified six occupational groups and these are: managers, professionals, entrepreneurs, technicians and clerks, skilled and service workers, and unskilled workers (Table 1). Among 1021 respondents that we involved into the analysis, we could identify occupation for 1003 respondents. Thus, our analysis is based on this number of cases.

Table 1. Frequency distribution of the dependent variable

Occupational Status N %

Managers 42 4.2

Professionals 119 11.8

Entrepreneurs 46 4.6

Technicians & Clerks 295 29.4

Skilled & Service workers 344 34.3

Unskilled workers 158 15.7Total 1003 100.0

Among managers all the levels are included, which means that in this category we have higher level, middle level and lower level managers. This was necessary since the total number of manager is relatively small. We use the term professionals in conventional sense to refer to a person with a university degree, who does a job that requires a university degree. As for entrepreneurs it was inevitable to merge all the respondents who are owners or co-owners of a private business, regardless of a relative

5 While estimating the size of samples, one should keep in mind that total population in Montenegro older then 18 is 455,731


difference in their status (size of the enterprise, number of employees etc.). Technicians and clerks are practically ‘white collar workers’. We merged them since it was hard to distinguish among them according to their job description6. Skilled and service workers are practically ‘qualified workers’ both in industrial sector and in services7. Finally, unskilled workers are those who have no qualification or have some very low level of job training. This category includes mainly ‘blue collar workers’, but also workers from other sectors who do ‘low’ unskilled jobs.

We want to emphasize that this occupational map is not any kind of class or strata analysis of the post-communist society, but only a methodologically produced classification of the occupation for the purpose of the occupational attainment analysis8.

c) Comparison of the socioeconomic status of occupational categories

The main idea of the occupational attainment is the difference among occupations in terms of social status. So, since each occupation holds particular social status, the occupational categories are not equally desirable destinations. By trying to reach as high social status as possible, an individual following certain social trajectories enters into some of the occupational categories. Thus in order to see which categories are most prestigious, we have to compare them. In stratification theory different criteria have been used for the purpose of defining the socioeconomic status (Duncan, 1961; Goldthorpe, 1972; Treiman, 1977; Wright, 1988). But, since this is a somewhat different issue considering our research goals, we present just the differences among occupation categories in two aspects: education and income (Table 2).

Table 2. Median Income and Educational differences among occupations 9

Occupation Education Income in EUR

Manager 16.00 200 – 249

Professionals 16.00 250 – 299

Entrepreneurs 12.00 250 – 299

Technicians & Clerks 12.00 150 – 199

Skilled & Service workers 11.00 100 - 149

Unskilled workers 8.00 Less than 100

Total(Average for the entire population)

12.00 150 – 199

6 ‘The attempt to involve ISCO-88 coding scheme appears to be dead end especially in light of this distinction. For example, according to ISCO coding schema, technicians are supposed to be at the third skill level. However, in former Yugoslavia, most of the technicians were on the second skill level (medical nurses for instance).

7 We were in dilemma whether to merge service and skilled workers. Namely, the main difference among them is that service workers work in service sector, while skilled workers are qualified ‘blue collar workers’ in industry. On the other hand, they are very close according to the level of qualification, education and social status. We decided to merge them given that our analysis of the occupational attainment is primarily focused on ‘higher’ occupations. Such decision, in any case, does not affect the overall analysis.

8 Of course that we tried to make analysis based on different classification of the occupation, but the classification that we chose proved to be the most appropriate form the statistical and interpretational point of view.

9 According to the official data provided by the Republic Office for Development, the average income for 2003 was 173.9 EUR. This information corresponds with the median income we found in this research.


11 This should be kept in mind while analyzing data.

10 These variables provide the information about the supervision of others at work. If we take into consideration the nature of Montenegrin society, this aspect must be included in measurement of the social status.

Since we used ordinal scale for the income in the questionnaire, we present the median income of each occupational category. In other words, this is the corresponding income category for each occupation. Also, we present the median education in order to reduce the standard error based on mean. According to these data, we can clearly see that managers, professionals and entrepreneurs are much more prestigious then other categories. Also, we can see that managers reported a lower income than professionals and entrepreneurs. This is partly because in our sample we had somehow less high-level managers comparing to middle-level and lower-level managers, and partly because the managers always try to ‘obscure’ their material status. Also, it is obvious that the managerial elite is well educated, while entrepreneurs fall behind managers and professionals in this sense. As far as we speak about the income of the entrepreneurs, it must be clear that most of the them in the sample (as well as most of them in overall population) are ‘small’ by any possible criterion. Comparing the other occupastional groups we can see hierarchical order among groups both, in terms of education and in terms of income as well. The ‘lowest’ category of unskilled workers is significantly depressed when compared to all other occupational groups. This estimation of the social status of the occupations does not include ‘supervisor variables’10 since that approach, in this particular case, would not be very informative. All in all, if we take for granted the thesis that income and education are the main benefits (without considerations how they interact each other), we might say that first three categories must be in focus from the social stratification perspective, or to put it simply, they represent desirable destinations of individual endeavor.

d) Method, measurement and Independent variables

Our dependent variable is categorical by its nature. Therefore we used multinomial logistic regression in order to illuminate occupational attainment. The reference category for the Multinomial Regression Analysis is ‘unskilled workers’. Therefore, the regression coefficients, estimates the effects of the independent variables on the log-odds of entering a certain occupational category, as opposed to becoming unskilled worker11. The methodological focus of the analysis was on the significance of factors of the human and political capital, respectively, in the perspective of occupational attainment. Therefore, we put forward two main predictors (independent variables). As an indicator for human capital we used respondent total number of education and as an indicator for political capital we used two variables separately. The first one is the membership in SKJ (The Alliance of the Communists of Yugoslavia), and the second is membership in any party in the present political space. The second variable includes the party members regardless of which party he/she specifically belongs. There are two reasons for this choice. The main reason is the


very fact that all Parliament Parties shared the power with the ruling DPS (Democratic Party of Socialists), either in the past or today. Moreover, the main opposition party in Montenegro (SNP – Socialist People’s Party) was an integral part of the DPS until 1997, legitimately sharing the full power with the current ruling political elite. The second reason is the fact that at the local level all the ‘main’ parties hold power, and notwithstanding their ideological differences they are sharing the authority. Usually, the leaders of different parties at the local level are involved when a ‘deal’ is supposed to be made for ‘mutual benefit’. Thus, to take for the analysis only the members of the ruling party (and its present coalition partners) would be inappropriate from the perspective of estimation of the importance of political capital. So, we used two types of political membership (SKJ and current party engagement) because we wanted comparatively to estimate the relative importance of SKJ membership as accumulated political capital in socialism with the importance of the political capital based on current political conditions. Additionally, the following socio-demographic predictors are included in the model: gender, age and residence. The choice of the independent variable is based on - 2 Log Likelihood Chi-Square significance for each predictor. This means that the socio-demographic predictors that are not included proved to be statistically insignificant. All the variables in the model are included as a continuous variable (Table 3). Therefore, the membership in SKJ is transformed into dummy variable (1 = SKJ member; 0 = SKJ non-member). Accordingly, party members variable is recoded into 1 for party member and 0 party-non-member. Among the social-predictors variables, gender is recoded into 1 for male and 0 for female. Residence variable is recoded into 1 for urban; 0 for suburban and rural. Education and Age are used as continuous variable.

Table 3. Means and Standard Deviations of the Independent Variables

Variable Mean S.D.

Male .5378 .49881

Age 46.06 14.956

Urban .3520 .47782

Education 11.89 2.910

SKJ .3012 .45900

Party member .2301 .42107

Considering statistical analysis we developed two models in order to estimate the relative importance of the independent variables. The first one is ‘base model’ which does not include interaction among variables. The other one is ‘extended model’ and it includes interaction between


education and the two variables that represents political capital. The main reason for this was to estimate how political capital interacts with human capital in the final estimation of the dependent variable. Additionally, the model is based on deviance scaling by using the deviance function of the likelihood-ratio chi-square statistic.

e) Hypotheses

Market Transitional Theory suggests that by introducing liberal market, the old patterns of social mobility based on political capital are substituted by the factors of ‘human capital’ (Nee, 1991, 1996). According to this argument we can predict:

Hypothesis 1: In the period of social transformation, ‘human capital’ is a significant factor for the overall occupational attainment.

On the other hand, the main functional characteristic of socialist societies was the domination of politics over and above the economy (Szelenyi, 1979; Horvat, 1982; Lazić, 1994). Therefore, the main economic actor is ‘state’ supported by strong bureaucracy. Eventually, the social group that holds the overall power is political elite, or the highest ranked party members. The reasonable presumption is that, by using their political capital during the period of social transformation, members of the party provided initial advantage for themselves through accumulation of the wealth they controlled during socialism (Staniszkis, 1991; Hankiss, 1990; Szelenyi, 1988). Therefore the second hypothesis would be:

Hypothesis 2: After 15 years of transition in Montenegro, SKJ membership plays a significant role for entrance into each occupational category At this level of analysis it must be noticed that those two hypotheses don’t necessarily oppose each other. Namely, it is possible that both the human capital based on education and political capital based on membership in SKJ could be important factors for the occupational attainment. The main feature of Montenegro is the fact that the ruling party originates from former SKJ, as we mentioned previously. Regarding the fact that privatization, as an element of transition in terms of ownership transformation, has been delayed, we might assume that members of this political party also have an advantage. Therefore, we might assume that this factor is also significant for the occupational attainment. However, since all the ‘biggest’ parties in Montenegro participate in power, just as they still hold the power at a local level, we will consider membership of any party as the possible factor of ‘political capital’ as significant for the occupational attainment. Therefore we involve the new prediction:


Hypothesis 3: In post-communist Montenegro, membership in any party is a significant factor for the occupational attainment.

Finally, we wanted to find out how political and human capital interact with each other. Therefore, we introduced in the analysis the interaction term between education and the variables which present the political capital. The main goal of this was to see if political factor jeopardizes the role that education has for the occupational attainment. So, our final two hypotheses would be: Hypothesis 4: SKJ membership has a negative impact on education for entering into any occupation but unskilled worker Hypothesis 5: Party membership has a negative impact on education for entering into any occupation but unskilled worker.

Each of the five hypotheses could be put in their opposite form since, from the logical point of view, to confirm thesis or to disapprove anti-thesis leads to the same conclusion. One way or another, the results of the tests of hypotheses are presented in the text that follows. f) Analysis and results

Considering the base model (Table 4) first we can see the relative importance of the socio-demographic predictors. As far as gender differences are concerned, it looks like males have an advantage over females only for the entrance into managerial occupations. To enter into professional occupations as well as into technicians and clerks, as opposed to unskilled workers, is more likely for females. Eventually, gender differences for the entering into entrepreneurs and skilled and service workers are statistically insignificant. Older population is more likely to enter in any occupational group than the younger population with exception of entering into entrepreneurs. This speaks about the fact that in the society of transition the youngest population, without inherited capital has less chance than the older population. But, speaking about entrepreneurs it looks like they are coming from different age compositions. However the coefficients, which estimate odds of ratio, are not very high. Finally, residence proved to be important for all the occupation except for the service and unskilled workers. So, with exception of service and skilled workers, living in town increase the odds of entering all but unskilled workers for the urban residents by at least 88%12. By analyzing predictors that are in our main methodological focus we can see that education as well as SKJ membership is significant for the occupational attainment. To obtain higher education and to be a member of the SKJ (in the past) was an advantage for entering into each

12 The smallest coefficient for technicians and clerks is 0.63. Therefore, the estimated odds is: Exp (0.63) = 1.88


occupation as opposed to becoming an unskilled worker. Therefore, our first hypothesis is confirmed, but also the second one. It looks like socialism left an advantage to their members regarding their social status. But human capital is important as well. It should be noticed that education is more important for entering into managerial and professional groups comparing to others. Also, SKJ membership is significantly more important for entering into managerial group than into other groups. Apparently, as far as we speak about party membership, it seems that this factor is insignificant by any statistical criterion for entering into any occupational group. So, at this level of analysis the third hypothesis should be rejected. It is even easier to confirm this finding by estimating the Chi-Square Likelihood Ratio Tests, since we cannot reject the null hypothesis that contribution of this variable for the model is equal to zero (p> 0.10). Our extended model of the Polytomous Regression is presented in Table 5. It includes an interaction between SKJ membership and education as well as between party membership and education. The main idea of adding the interaction terms has been to see whether the SKJ and party membership undermines the relative importance of the education detected in the base model. Moreover, since the regression model as such is sensitive to involvement of new variables and interactions, this simulation will show significance of each variable.

Table 4. Multinomial Logistic Regression - Base Model of the Occupational Attainment in Montenegro

Manager Professional EntrepreneurTechnicians

& Clerks

Service & skilled

workers

Intercept -34.83*** -35.27*** -17.07*** -13.72*** -6.35***

Male 0.61* -0.51* 0.23 -0.68*** -0.03

Age 0.08*** 0.05*** 0.00 0.03*** 0.02**

Urban 1.49*** 0.71** 0.99*** 0.63*** 0.29

Education 2.29*** 2.60*** 1.37*** 1.21*** 0.64***

SKJ 1.66*** 0.78** 1.06*** 0.98*** 0.53**

Party member 0.36 -0.16 0.03 -0.11 -0.21

*, p < 0.10; **, p < 0.05; ***, p < 0.01 (2-tailed tests); Reference category is ‘unskilled worker’


Table 5. Multinomial Logistic Regression - Extended Model of the Occupational Attainment in Montenegro

Manager Professional EntrepreneurTechnicians

& Clerks

Service & skilled

workers

Intercept -37.97*** -42.71*** -16.24*** -16.69*** -8.32***

Male 0.61* -0.52* 0.19 -0.68*** -0.03

Age 0.08*** 0.05*** 0.01 0.03*** 0.02***

Urban 1.49*** 0.67** 0.89*** 0.57*** 0.23

Education 2.58*** 3.15*** 1.31*** 1.48*** 0.82***

SKJ 4.93* 6.90** -7.44*** 5.67*** 3.55***

Party member 5.02* 9.85*** 8.09*** 2.35 2.42***

Education*SKJ -0.34 -0.52** 0.57*** -0.46*** -0.33***

Education*Party member

-0.44** -0.77*** -0.70*** -0.25* -0.26***

*, p < 0.10; **, p < 0.05; ***, p < 0.01 (2-tailed tests); Reference category is ‘unskilled worker’

Both interaction terms that were involved into analysis significantly changed the whole model. While socio-demographic predictors mostly correspond to their significance in the base model, the relative significance of education as well as both variables that represent political capital are very different. First, all the coefficients for the interaction between party membership and education are statistically significant at the level of 1% and they are negative. This means that party membership significantly jeopardizes the importance of education for entering all the occupation categories, as opposed to becoming an unskilled worker. Thus, our fifth hypothesis has been confirmed. On the other hand, the interaction between SKJ membership and education somehow showed similar results, but it is not significant in the case of managers. This means that SKJ membership does not have negative influence on education when it comes to entrance into managerial groups. Moreover, we have positive influence of the SKJ membership on education in the case of entering into entrepreneurs. Therefore we can partly confirm our fourth hypothesis as far as we speak of a negative influence of SKJ membership on education for entering into professionals, technicians and clerks and service & skilled workers. Regarding the influences of interaction terms, the coefficients for the three main predicting variables that represent human vs. political capital are very different in comparison to the base model. First, party membership,


not only became a statistically significant factor for all occupation groups, except for the technicians and clerks, but it became a more important predictor than SKJ membership for the three (prestigious) occupational categories (i.e. managers13, professionals and entrepreneurs). Therefore, we can go back to the third hypothesis and claim that at the level of the whole population party membership is not significant for the occupational attainment. But, in a certain constellation it can simply diminish the importance of the other predictors, becoming one of the main predictors for entering into highest occupations. This is not so hard to understand as it seems. Namely, the party membership is more or less normally distributed in the population. Therefore, at the level of overall estimation, it seems that party members have no better chances than others. But, in the cases where party members ‘come close’ to highest categories, this factor plays an important role by increasing the likelihood for entering into these occupations. The only occupation category where party membership, as a variable, has no statistically significant influence is the category, which consists of technicians and clerks.Since ‘party membership’ and ‘SKJ membership’ are the variables with the same metric characteristics (both are dummy variables), we can compare their relative importance for the occupational attainment. According to the model we presented in Table 5, it seems that membership in any party that exists in the actual political space brings more advantage for entering into prestigious occupations than the membership of SKJ. In this context, there is one more thing worth mentioning and this is the impact of the SKJ membership on the chances of becoming an entrepreneur. Namely, in the base model we confirmed that SKJ membership is significant for becoming an entrepreneur. But, after introducing interaction terms, SKJ membership, not only became insignificant, but it has significantly negative impact for entering the same occupation group. It seems that whenever members of some present party enter into entrepreneurship, they completely nullify all the advantages that SKJ members initially had. In other words, in the political society, there is a hierarchy considering the type of political capital that exists in the overall society. The present political structure forms the social life in such a way as to diminish the inheritance of the political society that existed during socialism.

Concluding discussion There is always an epistemological gap between theory and reality. Reality is often too complex for the limited human capabilities of abstract thinking. This is especially the case when we analyze the process of social change where the reality is filled with contradictions regarding the differences among the elements that come from different social spaces and times. A transition society is, undoubtedly, a convergent society. It consists

13 It should be noticed that, although the regression coefficient for the managers relating to the party membership is higher than the coefficients for the SKJ membership, it is significant at 10%, comparing to 1% significance for the education and SKJ membership.


of the past and the future at the same time. Therefore, structural confusion and substantial incompatibility are its inevitable characteristics. One of the possible theoretical solutions would be not to speak in terms of structure at all, but to speak in terms of conjuncture, and just stick to descriptive and partial level of analysis. The other solution would be to go beyond the one-dimensional interpretation by developing additional analytical weapons that enables ‘clear and distinct view’ into complex and convergent reality. This is the idea we are ready to support. With regard to the problem of stratification of the post-communist society, all the theoretical obstacles we mentioned above are more than indicative. Regardless of any possible causal or functional explanation, it was reasonable to expect that the inheritance of the socialist period will be somehow involved in the process of structural shaping of the ‘new’ society. Therefore the new structure (if it is a structure at all) shapes new stratification, and it is hybrid in nature (Nee 1989, 1992, 1996). In the case of Montenegro, the idea that we are willing to support is that the best insight in stratification is to presume that in this society we can identify two stratification mechanisms, which produces two stratification structures (Rona-Tas, 1994; Walder, 1995; Nee, 1996; Parish and Michelson, 1996). The problem is that in reality in its empirical sense these two structures must relate with each other. Therefore, without involving necessary analytical insight, this inevitably leads toward either contradictive or wrong theoretical conclusions. Consequently, since in the transitional society we have two stratification mechanisms, let us presume that this society consists of two societies in theoretical sense. Therefore, those two societies have their own ontological foundations and their own internal logic. The first one is the political society based on the power of political elite, which controls the resources owned by the state. The other one is the society based on liberal market. Each of them produces different stratification. The political society enables high social status based on political criterion, and the market society provides their actors with a higher status based on market success. This way, it seems easy to identify the main social groups and to understand the basis of their status. But, the problem is the very fact that these two societies co-exist in the same empirical space, which imply that individuals independently of their will have to be involved in ‘both’ of them. At this point the overall theoretical confusion arises. The possible combination of the elements, including different social strata, different types of interaction and different levels of involvement into these ‘two’ societies, is the equation that can hardly be solved. This, however, does not mean that the analytical perspective, as such, is not heuristically fruitful. It simply means that we should stick to the specific constellation defined by time, in trying to account for all the mechanisms of interaction between the ‘two’ societies. Back to our data and analysis we can stress a few important conclusions. Education is certainly an important factor for the social


status from the occupation point of view. But it is important in both the political and market society (Konrad and Szelenyi, 1998; Walder 1995). The only difference is that as a resource in these two societies it is used in a different manner and for different purposes. Therefore the significance of the education for the occupational attainment is quite ‘normal’. The SKJ membership proved to be a significant factor as well for the entrance into all the occupation categories. At the same time, being a party member (of a present political party) does not imply inevitably an advantage in terms of stratification. But, as far as the highest positions in the society are concerned, this factor is very important. In this regard, it is more important than membership of SKJ. Party membership has a negative impact on education for each occupation category. However, it does not diminish the significance of education, and this factor is persistent regardless of all the negative impacts. Moreover, if we compare the regression coefficients for the education (between the Tables 4 and 5) we can see that the coefficients are even higher for the first four categories regardless of the negative impact of the political variables. Persistence of education does not necessarily mean that ‘human’ capital is more important than political capital in the process of post-communist transformation. It could simply mean that education was and still is a significant factor for occupational attainment, or that this is an important factor in any modern (and postmodern) society. Thus, to identify education as a significant factor from the perspective of occupational attainment might be a truism. So, in my point of view, findings about significance of the political variables are more important. Montenegro is still a political society. Anyone doing some business in Montenegro knows very well that it is much more useful to ‘know someone’ who holds a certain ‘position’ than to develop an entrepreneur idea. The involvement of the party members into liberal market is hard to detect for two main reasons. First, there are many party members who are just ordinary people lead by ideology, and second, for party members it is much easier to ‘share’ the final outcome with the ‘entrepreneurs’ without being involved in market transactions. Put simply, they do not want to be entrepreneurs; they just want to be rich. The involvement as such brings not only economic, but also high political risk. Since the high party members know ‘the name of the game’ they are getting involved in liberal market only in certain constellation when there is no chance to lose. This is why party membership as such is not a significant factor for the occupational attainment generally (Table 4) but it is more than significant when we introduced interaction terms (Table 5). Going back to the beginning, when can we say that transition is over? Is there a ‘moment’ when we can simply confirm that the process of transformation ended and that now we can start to deal with ‘sociology of the comparative capitalism’ (Stark and Bruszt, 1998; Szelenyi, 1998)? It


looks like the issue of ownership is crucial (Nee, 1989, 1991). Namely, as long as the main economic resources are the property of the state, power and privileges of the political elite remains. Once the private property becomes dominant, the whole game changes. So, what is the case of Montenegro? According to official statistics14 private property accounts for 24% of GDP. Additionally, the ‘mixed’ sector15 accounts for 58%, and the share of the state property is 18%. The private sector has 28.000 employees which makes 25% of all the employees but just 11.8% of the overall active population16. On the other hand, more than 30.000 people work only in public or state organizations. But the most important issue from this perspective is the fact that the main economic resources (including the biggest enterprises) are still the property of the state. Eventually, the role of the state and hence the significance of political groups incorporated in its bureaucratic mechanisms, is still important. However, the privatization continues, and we can assume that sooner or later the private property will dominate. So, it can be said that the problem of social transformation in the perspective of Market Transition Theory is not an ‘imperfect transition’ (Nee, 1996), but rather a ‘temporal extension’ of the transformation. In other words, to introduce the liberal market economy as such is necessary but not sufficient condition for radical shifts of the whole social structure. To come close to an end of the post-communist transformation, an issue of ownership must be resolved. Additionally, the whole emerging society needs ‘some time’ in order to build a new structure and a new network of social relations. Thus ‘temporal extension’ must be accounted for as an inevitable dimension of the overall process of the social transformation of the post-communist society.

14 Official Reports: Vlada RCG (2003) Strategija razvoja i redukcija siromaštva Crne Gore. Podgorica: Republički sekretarijat za razvoj; Vlada RCG (2000) Regionalni razvoj Crne Gore. Podgorica: Republički sekretarijat za razvoj; Bjeletić V. (2000) Društveni proizvod i njegovo ostvarivanje u Crnoj Gori. Podgorica: Republički sekretarijat za razvoj.

15 The property consists of both private and state capital.

16 The entire active population is 237.280 and, among them, 112.000 are employed. Official statistics, when estimating the unemployment, thus accounts just for those who seek for job.


Bibliography

Becker, G. S. (1964) Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education. NY: Columbia University Press.

Bešić, M. (2001) ‘Nacija i nacionalizam u svjetlu društvene transformacije real-socijalizma’, u: B. Đukanovic i drugi (ur.) Nacija i država. Podgorica: CID

Bešić, M. (2006) ‘Aspekti tranzicije’, u: B. Đukanovic i M. Bešić (ur.) Svijetovi vrijednosti. Podgorica: CID

Bakker, I. (1988) ‘Women’s Employment in Comparative Perspective’, in: J. Jenson, E. Hagen and C. Reddy (eds.), Feminization of Labour Force: Paradoxes and Promisses. NY: Oxford University Press.

Bian, Y. and Logan, J. R. (1996) ‘Market Transition and Income Inequality in Urban China’, American Sociology Review, Vol. 61, No. 1, pp. 759 -778.

Blau, P.M. and Duncan, O.D. (1967) The American Occupational Structure. New York: Willey.

Burawoy, M. and Lukacs, J. (1992) The Radiant Past. Chicago: University of Chicago Press.

Eyal, G., Szelenyi, I. and Townsley, E. (1998) Making Capitaism without Capitalists. London: Verso.

Godthorpe, J.H. and Hope K. (1972) ‘Occupational Grading and Occupational Prestige’, in: K. Hope (ed.) The Analysis of Social Mobility. Oxford: Clarendon.

Hankiss, E. (1990) East European Alternatives. Oxford: Clarendon Press.

Kolosi, T. (1988) ‘Stratification and Social Structure in Hungary’, Annual Review of Sociology, Vol. 14, No. 1, pp. 405-419.

Horvat, B. (1982) Politička ekonomija socijalizma. Zagreb: Globus.

Kitschelt, H. et al. (1999) Post-Communist Party System. Cambridge: Cambridge University Press.

Konrad, G. and Szelenyi, I. (1979) Intelectuals on the Road to Class Power. New York: Har court, Brace and Yovanovich. Kostello, E. and Szelenyi, I. (1996) ‘Market Transition Debate – Toward a Synthesis?’, American Sociology Review, Vol 101, No. 4, pp. 1082 – 1096.

Lane, D. (1971) The End of Inequality? Stratification Under State Socialism. Harmondsworth: Penguin

Lane, D. (1982) The end of Inequality? Class, Status and Power Under State Socialism. London: Allen & Unwin

Lazić, M. (1994) Sistem i Slom. Beograd: Filip Višnjić

Mincer, J. (1974) Schooling, Experience and Earnings. New York: Columbia University Press.

Nee, V. (1989) ‘A Theory of Market Transition: From Redistribution to Markets in State Socialism’. American Sociology Review, Vol 54, No. 1, pp. 663-681.

Nee, V. (1991) ‘Social Inequalities in Reforming State Socialism: Between Redistribution and Markets in China’, American Sociology Review, Vol. 56, No. 1, pp. 267-282.

Nee, V. (1992) ‘Organizational Dynamics of Market Transitions: Hybrid Forms, Property Rights, and Mixed Economy in China’, Administrative Science Quarterly, Vol. 37, No. 1, pp. 1-27.

Nee, V. (1996) ‘The Emergency of Market Society: Changing Mechanism of Stratification in China’, American Journal of Sociology, Vol. 101, No. 1, pp. 908-949.

Nee, V. (2000) ‘The Role of the State in Making a Market Economy’, Journal of Institutional and Theoretical Economics, Vol. 156, No. 1, pp. 64-88.

Parish, W. and Michelson, E. (1996) ‘Politics and Markets: Dual Transformations’, American Journal of Sociology, Vol. 101, No. 1, pp. 1042-1059.

Popović, M. (1977) Društveni slojevi i društvena svest. Beograd: Institut društvenih nauka.

Reis, A. J. et al. (1961) Occupations and Social Status. New York: Free Press.

Rona-Tas, A. (1994) ‘The First Shall Be Last? Entrepreneurship and Communist Cadres in the Transition from Socialism’, American Journal of Sociology, Vol. 100, No. 1, pp. 40-49.

Simkus, A. and Andorka, R. (1982) ‘Education Attainment in Hungary’, American Sociology Review, Vol. 47, No. 1, pp. 740-750.

Staniszkis, J. (1991) ‘Political Capitalism in Poland’, East European Politics and Societies, Vol. 5, No. 1, pp. 127-141.

Stark, D. (1985) ‘The Micropolitics of the Firm and the Macropolitics of Reform – New Forms of Workplace Bargaining in Hungarian Enterprises’, in: Evans, D. et al. (eds.) States vs. Markets in the World-System. Beverly Hills: Sage.

Stark, D. (1992) ‘Path Dependence and Privatization Strategies in East Central Europe’, East European Politics and Societies, Vol. 6, No. 1, pp. 17-51.

Stark, D., and Bruszt, L. (1998) Postsocialist Pathways: Transforming Politics and Property in East Central Europe. Cambridge: Cambridge University Press.

Szelenyi, I. (1988) Socialist Entrepreneurs. Madison: University of Wisconsin Press.

Szelenyi, I. and Kostello, E. (1996) ‘The Market Transition Debate: Toward a Synthesis?’, American Journal of Sociology, Vol. 101, No. 1, pp. 1082-1096.

Shirk, S. (1993) The Political Logic of Economic Reform in China. Berkeley and Los Angeles, CA: University of California Press.

Treiman, D.J. (1977) Occupational Prestige in Comparative Perspective. New York: Academic Press.

Walder, A. (1995) ‘Career Mobility and Communist Political Order’, American Sociology Review, Vol. 60, No. 1, pp. 309-328.

Walder, A. (1996) ‘Markets and Inequality in Transitional Economies: Toward Testable Theories’, American Journal of Sociology, Vol. 101, No.1, pp. 1060-1073.

Willis, R. J. (1986) ‘Wage Determinants: A Survey and Reinterpretation of Human Capital Earnings Functions’, in: O. Ashenfelter and R. Layard (eds.) Handbook of Labour Economics. Amsterdam: Elsevier Science Publishers BV.

Wong, R. (1995) ‘Socialist Stratification and Mobility: Cross-National and Gender Differences in Czechoslovakia, Hungary and Poland’, Social Science Research, Vol. 24, No. 1, pp. 302-328.

Wright, E. O. (1988) ‘A General Framework for the Analysis of the Class Structure’, in: E.O. Wright et al. (eds.) The debate on Classes. London: Verso.

{ 31 } Ivana Jelić

Ivana Jelić

Novine u politici zaštite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravimaAbstract In order to improve human rights protection in Europe, several legal and political steps have been taken during the last two years. They followed Lisbon Treaty’s entry into force, which paved trail for linking the human rights protection within the Council of Europe and the EU. The most important legal novelty is Protocol no. 14 entering into force, which implies change of the procedure before the European Court for Human Rights. The novelty in the politics of human rights protection was marked by the EU accession to the Convention, which is a step towards the concentration of human rights protection at the Court in Strasbourg. This process requires an analysis of several legal issues, such as introduction of so-called co-respondent mechanism. Although it represent a genuine progress in international human rights protection, the fate of the Accession Agreement of EU still remains uncertain having in mind the present distribution of political powers and non-EU states’ fear from imposing supremacy of the EU over other High Contracting Parties.

Keywords: human rights, EU accession, European Convention, Protocol 14

Uvod Zaštita ljudskih prava u okviru Savjeta Evrope važi za najcjelovitiji, najefektivniji i najefikasniji sistem zaštite ljudskih prava na međunarodnom planu, i pored mana koje mu se mogu pripisati i koje su, uglavnom, vezane za efikasnost procesuiranja tužbi. Odlike sistema mu obezbjeđuje legislativni okvir, tj. pravni instrumenti, a u prvom redu Evropska konvencija o ljudskim

Autorka je profesorica na Pravnom fakultetu Univerziteta Crne Gore(e-mail: [email protected])

1 Novelty in the Politics of Human Rights Protection: Accession of the European Union to the European Convention on Human Rights

{ 32 } Novine u politici zaštite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima

pravima (u daljem tekstu: Konvencija) i četrnaest protokola uz nju, zatim institucionalni okvir, odnosno organi koji primjenjuju odnosnu legislaciju, u prvom redu Evropski sud za ljudska prava (u daljem tekstu: Sud), te, konačno, kontrola i nadzor nad primjenom prava, oličenog prije svega u Komitetu ministara Savjeta Evrope. U literaturi i praksi često ga nazivaju Evropskim sistemom zaštite ljudskih prava (u daljem tekstu: Evropski sistem). Ipak, imajući u vidu činjenicu da se Sud upušta u odlučivanje samo u vezi sa pravima zaštićenim u Konvenciji i Protokolima uz nju, ostaje cijeli katalog ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava koja ne uživaju zaštitu niti pomenutih instrumenata, niti Suda. Takođe, onakav kakav je sada, Evropski sistem ne obezbjeđuje ni pravnu zaštitu osnovnih ljudskih prava koja su ugrožena postupcima institucija ili država članica Evropske unije. Da bi se poboljšala zaštita ljudskih prava u Evropi, nekoliko bitnih pravnih i političkih koraka preduzeto je u posljednje dvije godine. Oni su uslijedili nakon stupanja na snagu Ugovora iz Lisabona, kojim je popločan put povezivanju evropskog sistema zaštite ljudskih prava u okviru Savjeta Evrope i zaštite ljudskih prava u okviru Evropske unije. Od pravnih novina bez sumnje najznačajnija je procesno-pravna reforma Suda, u skladu sa Protokolom br. 14, koji dopunjava Konvenciju u dijelu sistema kontrole i koja implicira izmjene postupka. S druge strane, novina u politici zaštite ljudskih prava u Evropi obilježena je pristupanjem Evropske unije Konvenciji, što predstavlja korak ka koncentraciji zaštite ljudskih prava pred sudom u Strazburu. Osim toga, Unija se tako uključuje u Evropski sistem kao četrdeset i osma Visoka strana ugovornica Konvencije, ali i prva međunarodna organizacija u ovom svojstvu. EU ovaj kapacitet crpi iz svoje kvazidržavne prirode, kao i činjenice da su svih dvadeset i sedam država članica Unije ujedno i članice Savjeta Evrope. Pristupanje Unije Konvenciji, kao sui generis pravni i politički proces, zahtijeva analizu nekoliko pravnih aspekata, koji se kreću od uvođenja mehanizma kotužene ili sutužene strane (correspondent mechanism), izbora sudije iz EU, pa do adaptiranja sistema u donošenju odluka od strane Komitete ministara, s obzirom na to da će Unija dobiti pravo glasa u ovom tijelu. Takođe, nakon dugog perioda, dopunjava se i mijenja tekst Konvencije, a Evropa se ujedinjuje, ne samo u pogledu funkcionalnog, ekonomskog i političkog aspekta već i u smislu zaštite ljudskih prava. I pored opredijeljenosti svih država članica i Savjeta Evrope i Evropske unije za njegovu primjenu, sudbina Sporazuma o pristupanju Unije Konvenciji još uvijek je neizvjesna. Ta neizvjesnost se odnosi na datum njegovog stupanja na snagu, te na to da li će se tekst sporazuma dalje prilagođavati Konvenciji ili će proces postati obrnut, što bi podrazumijevalo suštinske promjene u sisitemu zaštite ljudskih prava u okviru Savjeta Evrope pod uticajem Evropske unije. Situaciju bi učinili izvjesnijom odgovori na pitanja da li je moguće u sadašnjoj političkoj raspodjeli moći da se obezbijedi ratifikovanje od strane svih država Visokih strana ugovornica

{ 33 } Ivana Jelić

Konvencije, što je preduslov za stupanje na snagu ovog međunarodnog ugovora, kao i da li nova pravna rješenja ili, barem, ona koja Evropska unija predlaže, predstavljaju politički kopromis kojim se narušavaju ustanovljeni principi po Konvenciji. Ovaj rad nema ambiciju da odgovori na sva pitanja i dileme, ali će se pozabaviti analizom stanja zaštite ljudskih prava u okviru obje evropske organizacije, obrazložiti pravni osnov, te predočiti prednosti i nedostatke pristupanja Unije Konvenciji, i time pokušati da odgovori na ključno pitanje – da li novine mogu garantovati napredak u zaštiti ljudskih prava u cijeloj i jedinstvenoj Evropi.

1. Zajedničke vrijednosti Savjeta Evrope i Evropske unije

Tri stuba djelovanja Savjeta Evrope jesu ljudska prava, demokratija i vladavina prava. To su i pravni i politički principi na kojima počiva Evropska unija. Oni predstavljaju, takođe, osnov za reformu zakonodavne, izvršne i sudske vlasti, kao i državne uprave država koje su u pretpristupnoj ili pristupnoj fazi prema Evropskoj uniji. Ujedno, oni su, kao prepoznati principi savremene evropske zajednice, preduslovi integracije u Uniju. Obezbjeđivanje zaštite ljudskih prava, u prvom redu građanskih i političkih, garantovanih Konvencijom i Protokolima, primarni je kvalitet sistema zaštite ljudskih prava u Savjetu Evrope. Osnovni principi djelovanja ove organizacije u zaštiti ljudskih prava jesu jednakost i raznolikost svih ljudi. Pri tome, posebna pažnja se posvećuje ugroženim grupama, kao što su osobe sa invaliditetom, Romi, nacionalne, etničke i jezičke manjine, kao i žene i djeca. Evropskom socijalnom poveljom štite se, ali ne i garantuju, i ekonomska i socijalna prava. Ona su propisana i zavise od uslova i životnog standarda, tako da njihovo ispunjenje, u krajnjem, zavisi od pojedinačnih država dužne da obezbijede za to potrebne uslove. Parlamentarna demokratija je princip koji Savjet Evrope promoviše i u skladu sa kojim funkcionišu njegovi organi, u prvom redu Parlamentarna skupština. Uz to, lokalna demokratija se razvija i promoviše u okviru Kongresa lokalnih i regionalnih vlasti, a ne manje važan zadatak koji Savjet Evrope ima jeste promocija demokratskog vladanja i stabilnosti, kao i izgradnja demokratske kulture. Da bi se obezbijedilo postizanje pravde, neophodno je jačati vladavinu prava, kao i razvijati zajedničke standarde i vrijednosti, čemu veoma pomaže Evropska komisija za demokratiju kroz pravo, tj. Venecijanska komisija. Savjet Evrope je aktivan u obezbjeđivanju pravnih standarda u postizanju transnacionalnog suzbijanja kriminaliteta, transnacionalne pravde, pravne saradnje, i zaštite podataka. Uz to, ova organizacija se suočava i bori sa prijetnjama vladavini prava, kao što su korupcija, pranje novca, terorizam i sajber kriminal.


Ove zajedničke vrijednosti, makar indirektno, doprinijele su sagledavanju potrebe da se učvrsti i upotpuni sistem zaštite ljudskih prava u Evropi, kroz pristupanje Unije Konvenciji. Uz to, bez obzira na konflikte, nekonzistentnosti i komplementarnosti u praksi suda u Strazburu i suda u Luksemburgu, s pravom se može konstatovati da je ovaj posljednji dao doprinosa u razvoju zaštite ljudskih prava u Evropi (Spielmann, 1999: 775).

2. Vladavina prava u EU i njeno pristupanje Konvenciji

Poštovanje principa vladavine prava neodvojivo je od poštovanja ljudskih prava, odnosno predstavlja preduslov njihove pune realizacije. U kontekstu pristupanja Unije Konvenciji, ono je važno kao osnov za dalje integrisanje zaštite ljudskih prava i pojačanu zaštitu svakog pojedinca u situaciji kada njihova prava prekrši organ ili članica Unije. Vladavini prava, kao primarno političkom principu, ali i opštedruštvenoj vrijednosti, u Evropskoj uniji podređene su sve ostale vrijednosti, kao i ukupnost njene političke aktivnosti. Vladavina prava predstavlja vrijednost koja zahtijeva beskompromisno podvrgavanje ustavu i zakonu, te međunarodnom pravu, prevashodno međunarodnim ugovorima, običajima i opštim pravnim načelima priznatim od prosvećenih naroda, kako to kaže pomalo anahrona međunarodnopravna terminologija. U duhu zahtjeva Evropske unije, ona podrazumijeva pronalaženje načina da se ustavna tradicija država prilagodi ovom konceptu. S razlogom se može pretpostaviti da zahtjev Unije za vladavinu prava uključuje, takođe, zahtjev za poštovanje međunarodnog običajnog prava i u okviru komunitarnog prava, što potvrđuje praksa Suda pravde Evropske unije (Etinski, 2009: 684). Uz to, sprovođenje vladavine prava u djelo zahtijeva angažovanje pravnih mehanizama kako bi se kroz sankcionisanje obezbijedilo njeno poštovanje. Evropska unija ne daje definiciju vladavine prava (Wennerström, 2007: 15), niti u ugovorima, niti kroz sudsku praksu Suda pravde Evropske unije, koji podržava i potvrđuje vladavinu evropskog prava, obezbjeđujući njegovu uniformnu primjenu u svim članicama. Takođe, ni u okviru sistema Ujedinjenih nacija ne postoji opšteprihvaćena obavezujuća definicija ovog principa. Ipak, generalni sekretar Ujedinjenih nacija Ban Ki Moon dao je Smjernice o pristupu UN vladavini prava, imajući u vidu da su UN u posljednjoj deceniji bile naročito angažovane u pružanju podrške za jačanje vladavine prava. Prema njemu, vladavina prava je princip vladavine u kojoj su svi pojedinci, institucije i entiteti, javni ili privatni, uključujući i samu državu, odgovorni prema zakonima koji su javno proglašeni, podjednako primijenjeni i po kojima se nezavisno sudi, i koji su u skladu sa normama i standardima međunarodnog prava ljudskih prava. Ovaj princip zahtijeva mjere koje obezbjeđuju privrženost principu suprematije prava, jednakosti pred zakonom, odgovornosti za kršenje prava, pravičnost u primjeni prava,

{ 35 } Ivana Jelić

podjelu vlasti, učešće u donošenju odluka, pravnu sigurnost, izbjegavanje arbitrarnosti, kao i procesnu i materijalno-pravnu transparentnost (2008: 1).S obzirom na to da se standardi i norme UN primjenjuju u okviru EU i Savjeta Evrope, ova definicija vladavine prava može se smatrati validnom i za evropksi pravni prostor. Jer, u skladu sa principima koordinacije i harmonizacije međunarodnopravnog poretka, poštovanje principa vladavine prava u Evropskoj uniji podrazumijeva privrženost ciljevima i načelima Ujedinjenih nacija, kao i direktnu primjenu međunarodnog ugovora, gdje je to moguće (Etinski, 2009: 680–684). Primjena vladavine prava, kao ključnog principa pravnog poretka EU, ali i kao političkog principa vladavine, nosi brojne izazove. Oni se mogu sagledati kroz tri različite grupe politike Unije, kako u okviru njenog prava i institucija, tako i u okviru politike proširenja i spoljne politike (Wennerström, 2007: 102). U vezi sa politikom proširenja EU naročito su potencirani upravo prethodno pomenuti elementi principa vladavine prava iz Smjernica Ban Ki Moona. U Zaključcima Evropskog savjeta usvojenim 29.04.1997. godine uspostavljeni su zahtjevi vladavine prava za države zapadnog Balkana, kao dio zvanične politike Unije prema ovom regionu, a sve u cilju uspostavljanja i sprovođenja ovog principa u punom kapacitetu. Ovaj dokument, u suštini, ima značenje koje su Kopenhaški zaključci iz 1993. godine imali za države centralne i istočne Evrope. Zaključcima Evropskog savjeta potencirani su neki dodatni zahtjevi koje je Unija postavila pred zapadnobalkanske države, kao što su: podjela vlasti, suprematija prava, naročito subordinacija vlade i državnih organa ustavu i zakonu, revizija upravnih odluka, slobodan pristup sudu i fer suđenje, jednakost pred zakonom i jednaka zaštita od strane zakona, sloboda od nečovječnog i ponižavajućeg tretmana i arbitrarnog hapšenja. U odnosu na te kriterijume Unija procjenjuje da li i u kojoj mjeri su se stekli uslovi za prijem u članstvo. Sprovođenje principa vladavine prava u svim segmentima života podrazumijeva različite mjere. Tako na primjer, s obzirom na to da „korupcija i organizovani kriminal ugrožavaju vladavinu prava”, kao i da predstavljaju „ozbiljnu prijetnju osnovnim principima i vrijednostima Savjeta Evrope”, Komitet ministara je usvojio Rezoluciju o dvadeset vodećih principa u borbi protiv korupcije. Tu se apostrofira i ograničenje imuniteta od istrage, krivičnog gonjenja i osude za krivična djela korupcije u „mjeri neophodnoj za demokratsko društvo” (1997: 1-2). Takođe, prema praksi Suda pravde Evropske unije, a u duhu realizacije vladavine prava u upravnom postupku, načelo pravičnog upravnog postupka (due process) uspostavlja sistem „poštene ravnoteže oružja” (fair balance of weapons) između uprave i građana. To je međunarodni standard postavljen u presudi ICI protiv Komisije (Slučaj T– 36/91, 1995, ECR II – 1847, bilješka 93, CFI). Da bi se osnažila vladavina prava, poseban značaj daje se procesu tranzicione pravde i mehanizmima za njeno sprovođenje. Takođe, ovo je


naročito važan segment u procesu pomirenja na područjima na kojima su se vodili oružani sukobi i izvršili zločini. Dopunski kriterijumi za sprovođenje principa vladavine prava za države zapadnog Balkana odnose se i na obezbjeđivanje participacije pripadnika manjina, kao i manjina kao kolektiviteta, u donošenju društvenih odluka, kako onih važnih za cijelu zajednicu, tako i onih koje se tiču upravo te manjinske zajednice. U poštovanju prava manjina ogleda se demokratičnost savremenog društva, a naročito multikulturalnog, kakve su sve države ovog regiona. U tom smislu postavljaju se i ovi dopunski zahtjevi kao preduslovi za pristupanje Uniji. U pojedinim aspektima, ideja vladavine prava može se pojaviti kao problem u Evropskoj uniji, naročito kada imamo na umu njen uticaj na različite nivoe i odnose, od odnosa pojedinca i države, preko međudržavnih odnosa, gdje se naročito aktuelizuje pitanje poštovanja međunarodnog prava, uključujući ljudska prava (Wennerström, 2007: 15–22). S druge strane, vladavina prava je i osnovna ustavna vrijednost na kojoj počiva djelovanje zakonodavne, izvršne i sudske vlasti u savremenim državama, članicama Evropske unije, kao i onima koje teže da to postanu. Ona obuhvata brojna načela savremenih demokratija, kao što su načelo zakonitosti, načelo proporcionalnosti, načelo postupka zasnovanog na pravu, načelo supsidijarnosti. Imajući u vidu novine u Evropskom sistemu zaštite ljudskih prava, naročito u periodu nakon stupanja na snagu Ugovora iz Lisabona, može se, s pravom, konstatovati da se Evropa integriše u pogledu zaštite ljudskih prava. Ova konstatacija opstaje, i pored brojnih izazova i razlika među državama koje se nerijetko pojavljuju kao prepreke u postizanju konsenzusa, što se vidi u pregovaračkom procesu pristpanja Evropskoj konvenciji u kojem pojedine države izdvajaju mišljenja po pojedinim esencijalnim pitanjima. Približavanje Evropske unije i Savjeta Evrope, naročito kroz proces pristupanja Unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima i jačanje uloge Evropskog suda za ljudska prava, ide u prilog prethodnoj konstataciji.

3. Ljudska prava u Uniji prije pristupanja Konvenciji

Osnivački ugovori Evropskih zajedica nijesu sadržali odredbe o ljudskim pravima. Štaviše, u njima nema ni reference koja bi se na njih odnosila. Tek 1992. godine, odredbom u članu 6, stav 2 Ugovora iz Mastrihta, uvodi se obaveza Evropske unije da poštuje osnovna ljudska prava, u skladu sa garancijama koje daje Evropska konvencija o ljudskim pravima. S druge strane, Povelja EU o osnovnim pravima nije imala imperativnopravnu snagu, već je, nakon nekoliko modifikacija, bila svečano proglašena u Nici 7. decembra 2000. godine, a rješavanje njenog ustavnog statusa odloženo je za narednu konferenciju (Piris, 2010: 158).

{ 37 } Ivana Jelić

Zaštita ljudskih prava bila je predmet Savjeta Evrope i postojala je opšta saglasnost da se strazburški organi bave ovim pitanjima na nivou Evrope. Standardi koje su postavljali Evropska komisija za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava, a nakon 1998. godine samo Sud, obavezivali su države članice Unije, s obzirom na to da su sve one i Visoke strane ugovornice Evropske konvencije o ljudskim pravima. Međutim, vremenom se pokazivala sve veća potreba za jačim uključivanjem Unije u problematiku zaštite ljudskih prava, a vrlo često i njenu zaštitu od same Unije. Ugovorom iz Lisabona, kao najnovijim osnivačkim ugovorom Unije, koji je usvojen 13.12.2007. godine, a stupio na snagu 01.12.2009. godine, izmijenjen je i dopunjen pravni osnov njenog djelovanja. Pravni osnov postala su dva ugovora: Ugovor o Evropskoj uniji i Ugovor o funkcionisanju Evropske unije. Pored toga, Ugovor iz Lisabona uvodi zaokret u bavljenju Unije ljudskim pravima. On je, dopunjavajući postojeće pomenute ugovore, a ne zamjenjujući ih, te prevashodno imajući za cilj rješavanje pitanja daljeg institucionalnog funkcionisanja Unije, riješio i neka otvorena pitanja u vezi sa zaštitom ljudskih prava. No, takođe je otvorio i nova, kao što je pristupanje EU Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Nakon stupanja na snagu Lisabonskog ugovora, Povelja EU o fundamentalnim pravima, iz 2007. godine, postala je obavezujući pravni akt. Ugovorom iz Lisabona je garantovano da Unija „priznaje prava, slobode i principe Povelje o osnovnim pravima EU kao odredbe istog značaja koji imaju Ugovori o Zajednici”, čime je izmijenjen Ugovor o Evropskoj uniji, u članu 6. U Povelji je istaknuto da osnovna prava, koja ona priznaje i koja predstavljaju rezultat ustavnih tradicija koje su zajedničke svim državama članicama EU, treba da budu tumačena u skladu sa tim tradicijama, nacionalnim pravima i praksom, kako je to specificirano u članu 52, stav 4 Povelje o osnovnim pravima, iz 2007. godine. Takođe, istaknuto je da će sudovi Unije i država članica obratiti dužnu pažnju objašnjenjima koja su sačinjena na način da daju potrebna uputstva za tumačenje Povelje. Ova objašnjenja su objavljena u istom broju Službenog lista EU, u kojem je i Povelja objavljena (Official Journal C 303 of 14 December 2007 , Ref. 2007/C 303/02). I pored elaboriranog značaja koji je Povelja dobila Lisabonskim ugovorom, i dalje ostaje otvoreno i u praksi problematično pitanje njene pune primjene. Postoji nada da će integrisanje sistema zaštite ljudskih prava u Evropi, kroz pristupanje Unije Evropskoj konvenciji, omogućiti da se i to pitanje riješi. Nadalje, ostaju otvorena pitanja u vezi sa efikasnom međunarodnopravnom zaštitom nacionalnih manjina u Evropskoj uniji, pa i u cijeloj Evropi. Nivo te zaštite spušten je na državni, s obzirom na to da su mehanizmi zaštite Suda u Strazburu ograničeni time što odredbe o zaštiti pripadnika nacionalnih manjina nijesu garantovane Evropskom


konvencijom o ljudskim pravima. Zaštita prava nacionalnih manjina u okviru Evropskog suda može se jedino bazirati na članu 14 Evropske konvencije o ljudskim pravima, gdje se nacionalno porijeklo i veza sa nekom nacionalnom manjinom navode kao osnovi za diskriminaciju. Međutim, i ovaj član se primjenjuje samo u vezi sa nekim od prava garantovanih Konvencijom i protokolima uz nju, što dodatno usložnjava pitanje obezbjeđivanja zaštite pripadnicima manjina na evropskom planu. Ova zaštita se svodi na implementaciju Okvirne konvencije o nacionalnim manjinama i Povelje o regionalnim i manjinskim jezicima, čiji su mehanizmi nadzora nad primjenom izmješteni iz nadležnosti Suda, po prirodi stvari.

4. Pravni osnov pristupanja Unije Konvenciji

Iako je ideja o pristupanju Evropskih zajednica Konvenciji začeta krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka, i iako se i tada diskutovalo o toj temi u okviru obje organizacije, pristupanje nije bilo pravna obaveza, sve do kraja 2009. godine, odnosno sredine 2010. godine. Pravni osnov za pristupanje Unije Konvenciji leži u dva pravna instrumenta – pravnim aktima imperativnog karaktera. Jedan je akt Unije – Ugovor iz Lisabona, koji je stupio na snagu 1. decembra 2009. godine, a drugi akt Savjeta Evrope – Protokol br. 14 uz Evropsku konvenciju, koji je stupio na snagu 1. juna 2010. godine. Međutim, niz aktivnosti i jedna sudska odluka prethodili su pravnom osnaženju ideje o pristupanju. Savjet Evrope i Evropska unija su, svjesni potrebe približavanja u cilju obezbjeđivanja pune zaštite ljudskih prava u Evropi, kao i ostalih zajedničkih vrijednosti, prije svega vladavine prava i demokratije, potpisale Memorandum o razumijevanju, 2005. godine. Njime su izrazile priznanje doprinosu koji su dali Evropska konvencija o ljudskim pravima, Evropski sud za ljudska prava, i važnosti Povelje EU o osnovnim pravima. Takođe, njime su definisale ključne oblasti u kojima je neophodna njihova saradnja i jedinstvo, među kojima su i one kojima se bavi ovaj rad.Doprinos jurisprudencije ideji o potrebi približavanja i integrisanja postupaka sudova u Luksemburgu i Strazburu, kad god je to moguće, dala je presuda Evropskog suda za ljudska prava u slučaju Bosphorus (Bosphorusn Hava Yollari Turizm ve Ticaret Anonim Sireti v. Ireland, 45036/98, od 30. 6. 2005. godine). Ona je donijeta u vrijeme kad Povelja EU o osnovnim pravima nije bila obavezujući pravni akt i kad EU nije bila u procesu pristupanja Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Evropski sud za ljudska prava u ovoj presudi izrekao je stav da neće preispitivati postupke država članica kada one samo primjenjuju pravo Unije, pošto se u tom periodu nivo zaštite ljudskih prava u EU mogao smatrati jednakim nivou koji garantuje Evropska konvencija o ljudskim pravima. Dakle, Sud je zaključio da postoji pretpostavka jednakosti u zaštiti ljudskih prava (presumption on general equivalence of human

{ 39 } Ivana Jelić

rights protection), kao i da se ta pretpostavka može osporiti i preispitivati ako bi se u konkretnom slučaju pokazalo da je nivo zaštite ljudskih prava „očigledno manjkav” (manifest deficiency). Ovim je Evropski sud za ljudska prava pokazao svoju ambiciju da ubuduće preispituje konkretne okolnosti slučaja kako bi efektivno nadgledao nedostatke u zaštiti ljudskih prava na nivou EU, bez vršenja revizije akata Unije (Kuhnert, 2006: 185). Takođe, ova presuda je pokazala da Evropski sud za ljudska prava, iako nema nadležnost da preispituje presude Suda pravde Evropske unije, ima pravo da ustanovi međunarodnu odgovornost za protivpravne akte države članice Unije. Proliferacija međunarodnih sudskih i kvazisudskih tijela, pored pozitivnih efekata u smislu specijalizacije, nosi sa sobom i problem decentralizovanog i isfragmentiranog međunarodnog pravosuđa. U prilog posljednjem ide i pomenuti spor, povodom kojeg se postupak vodio pred oba suda. Sasvim su opravdana mišljenja da slučaj Bosphorus svjedoči o decentralizovanosti međunarodnog pravosuđa i problemu sudske kontrole rada međunarodnih organizacija u primjeni standarda zaštite ljudskih prava (Đajić, 2009: 651). Nakon stupanja na snagu Ugovora iz Lisabona, uslijedila je akcija u vezi sa pristupanjem Unije Konvenciji. Izmijenjenim članom 6 Ugovora o Evropskoj uniji propisano je da će Unija „pristupiti Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda”. Savjet Evrope je usvojio Protokol br. 14 uz Evropsku konvenciju, kojim je, između ostalog, dopunjena Konvencija u smislu odredbe u članu 59, stav 2 Konvencije, koja propisuje da „Evropska unija može pristupiti Konvenciji”. Odredba Ugovora o Evropskoj uniji nedvosmisleno upućuje da će Unija pristupiti Konvenciji, dok odredba Protokola br. 14 relativizuje ovaj čin u smislu mogućnosti, ali ne obaveze, odnosno imperativa.

5. Proces pristupanja Unije Konvenciji

Pristupanje Unije Konvenciji predstavlja glavni korak ka razvoju ljudskih prava, odnosno sredstvo za integraciju zaštite ljudskih prava u Evropi. Na osnovu pomenutih odredaba pravnih akata obje organizacije, 17.03.2010. godine Evropska komisija predložila je Direktivu o pregovaranju pristupanja EU Konvenciji. Iste godine, 26.05., Komitet ministara Savjeta Evrope dao je ad hoc mandat Nadzornom komitetu za ljudska prava (CDDH) da, zajedno sa Unijom, razmotri pravni instrument o pristupanju. Nedugo zatim, 04.06.2010. godine, ministri pravde EU dali su mandat Komisiji da u njihovo ime vodi pregovore. S obzirom na to da su sve države članice EU istovremeno i Visoke strane ugovornice Konvencije, a imajući u vidu da Konvencija štiti osnovna građanska i politička prava, nelogično je da postoje dva odvojena sistema sudske zaštite, koja su bazirana na istim osnovama i vrijednostima, a da pri tome, ipak, postoji jaz u kojem nijesu svi zaštićeni. Naime, Unija je razvila potpuno odvojen sistem zaštite ljudskih prava, a Evropska konvencija i njen


sudski mehanizam formalno-pravno se ne primjenjuju na akte Unije, kojima ona krši ljudska prava pojedinaca. Dakle, i pored dva sistema zaštite, ljudska prava ostaju nezaštićena, u izvjesnoj mjeri. U tom pravcu je i glavni argument za pristupanje, jer će se njime ojačati zaštita ljudskih prava u Evropi, na taj način što će se pravni poredak Unije podvrći nezavisnoj kontroli van nje same. Njeni državljani će na taj način uživati isti nivo zaštite u odnosu na akte, činjenja i nečinjenja Unije, kojima su ugrožena njihova prava, kao što uživaju zaštitu u odnosu na takve akte, činjenja i nečinjenja od strane svojih država. Prednosti pristupanja su velike, a uloga strazburškog suda ističe se, jer se njemu na ovaj način posredno podvrgavaju svi sudski procesi u EU. Proces pregovaranja o pristupanju između Evropske unije i Savjeta Evrope neformalno, na ekspertskom nivou, započeo je jula 2010. godine. Naime, Nadzorni komitet za ljudska prava formirao je ad hoc ekspertsku radnu grupu od četrnaest eksperata iz država Savjeta Evrope, sa zadatkom da, zajedno sa ekspertima Evropske komisije, sačini nacrt Sporazuma o pristupanju 2010. godine. Taj proces je u završnoj fazi, a s obzirom na to da sami Sporazum nije dobio formalno-pravni status nacrta, analiza pojedinih odredaba biće predmet analize drugog rada. Nakon što pomenuti komitet usvoji ekspertski nacrt Sporazuma o pristupanju, on će ga dostaviti Komitetu ministara na političko razmatranje. Komitet će usvojiti ovaj sporazum, pošto prethodno dobije mišljenja Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope i oba suda – iz Strazbura i Luksemburga.Konačno, Unija će pristupiti Konvenciji u onom trenutku kada on stupi na snagu. Da bi do toga došlo, potrebno je da sve Visoke strane ugovornice Konvencije, kao i sama Unija, ratifikuju Sporazum i deponuju ratifikacione instrumente u Savjetu Evrope.

Zaključak: Izazovi pristupanja Unije Konvenciji

Put od slučaja Bosphorus do pristupanja Unije Konvenciji ukazuje na proces, koji je ušao u završnu fazu što se tiče priprema za samo pristupanje. Dakle, grupa eksperata Savjeta Evrope i predstavnici Evropske komisije sačinili su Nacrt Sporazuma o pristupanju. Predstoji (političko) pregovaranje oko nekoliko diskutabilnih pitanja. Pravno posmatrano, detaljna pojašnjenja i suptilno normiranje zahtijeva pitanje vrlo senzitivne uloge Unije kao kotužene strane (co-respondent) u procesu pred sudom u Strazburu, i prilagođavanje procedure u smislu individualnih predstavki kada su aktima, činjenjem ili nečinjenjem Unije prekršena ljudska prava garantovana Konvencijom. Pristupanje Unije konvenciji trebalo bi da riješi i problem ‘sukoba’ između primjene Konvencije

{ 41 } Ivana Jelić

i Unije, koji su umnogome i doveli do operacionalizacije ideje o pristupanju. O takvim sukobima, koji su bili i izazov i povod za novine u smislu ovog rada, pisali su mnogi pravni pisci (Hartley, 2004: 332–352). Problematično je i pitanje prethodnog uključivanja Suda pravde EU u situacijama u kojima ovaj sud još nije odlučivao o kompatibilnosti prava iz Evropske konvencije i odredbe prava EU. Ovdje je tanka linija između kršenja principa međunarodnog prava da se ne može istovremeno voditi postupak o istom pravnom pitanju pred dva pravosudna organa, bilo sudska, bilo kvazisudska (tzv. litispendencija), s jedne strane, i legalne mogućnosti da sud u Strazburu zastane sa procedurom dok se ne riješi prethodno pitanje od strane suda u Luksemburgu, s druge strane. Nadalje, Evropska unija se uključuje u proces odlučivanja Komiteta ministara, što po nekim Visokim stranama ugovornicama konvencije djeluje kao i suviše miješanja od strane Unije, osim ukoliko to učešće ne bude svedeno samo na pitanja kontrole nad izvršenjem presuda Evropskog suda za ljudska prava.Takođe, pitanje je kolike su realne mogućnosti da novine u proceduri Suda, uvođenje prethodnog učešća Suda u Luksemburgu usred procesa pred Sudom u Strazburu, na primjer, proizvedu komplikovanje procedure bez postizanja cilja da se individualna ljudska prava zaštite u potpunosti u Evropi. Izazov je i samo stupanje na snagu Sporazuma o pristupanju. Jer, da bi stupio na snagu, ovaj sporazum moraju prihvatati sve države članice, u skladu sa svojim ustavnim procedurama, što može dovesti u pitanje ovaj akt, imajući u vidu prilično tvrde stavove nekih država po pitanju fleksibilnosti i prilagođavanja procedure pred Evropskim sudom za ljudska prava novim okolnostima, u kojima treba obezbijediti ravnopravan položaj nove Visoke strane ugovornice – međunarodne organizacije sa državama, od kojih njih 27 čine dio Unije. Takođe, postoji realna opasnost da Unija nadjača ostale Visoke strane ugovornice. Činjenica da su svih 27 država EU ujedno i članice Savjeta Evrope, kao i da će Unija biti 28. Visoka strana ugovornica, može dovesti u pitanje nezavisnost njenih članica, te u neravnopravan položaj dovesti nečlanice. Ipak, bez obzira na razlike među samim državama ugovornicama Evropske konvencije sve su saglasne da proces pridruživanja EU treba podržati i da on nema alternativu. Cilj, koji je postavljen i koji proističe iz duha Lisabonskog ugovora, da se stvori usaglašen razvoj sudske prakse i integriše zaštita ljudskih prava u Evropi jeste prioritet. To je ne samo izraz politike ljudskih prava u Evropi već i izraz potrebe da se individualna ljudska prava zaštite, kroz omogućavanje podnošenja tužbi od strane fizičkih i pravnih lica protiv Evropske unije Evropskom sudu za ljudska prava. Pristupanje je prepoznato kao beskompromisna vrijednost u cijeloj Evropi. Dakle, iako izazovi u procesu pristupanja Unije Konvenciji postoje, oni će, kako to trenutno izgleda, dobiti oblik rješenja, a ne problema.


Bibliografija

a) Literatura:

Alston, P. et al. (1999) The EU and Human Rights. Oxford: Oxford University Press.

Arnull, A. (1999) The European Union and its Court of Justice, Oxford: Oxford University Press.

Đajić, S. (2009) ’Odnos Evropskog suda pravde i Evropskog suda za ljudska prava – Bosphorus (C-84/85)’, u Babić, B. (ur.) Vodič kroz pravo Evropske unije, str. 645–652. Beograd: Službeni glasnik.

Etinski, R. (2009) EU Law on the Elimination of Discrimination. Maribor/Belgarde: Pogestei.

Etinski, R. (2009) ’Odnos komunitarnog i međunarodnog prava’, u Babić, B. (ur.) Vodič kroz pravo Evropske unije, str. 680–684. Beograd: Službeni glasnik.

Hartley, T. C. (2004) European Union Law in a Global Context, Text, Cases and Materials, Cambridge. NY: Cambridge University Press.

Ignjatović, D. (2010) ’Zaštita ljudskih prava u EU posle Lisabona – zaokruživanje evropskog sistema zaštite ljudskih prava’, u Miščević, T. (ur.) Ugovor iz Lisabona, Sigurna luka ili početak novog putovanja?, str. 71–93. Beograd: Službeni glasnik.

Janis, M. et al. (2000) European Human Rights Law, Text and Materials. Oxford: Oxford University Press.

Jovanović, M., Vujadinović D. i Etinski R. (2009) Democracy and Human Rights in the European Union. Maribor/Belgarde: Pogestei.

Knežević-Predić, V. i Radivojević. Z. (2009) Kako nastaje i deluje pravo Evropske unije. Beograd: Službeni glasnik.

Knežević-Predić, V. (2010) ’Institucionalni sistem Evropske unije pre i posle Lisabona’, u Miščević, T. (ur.) Ugovor iz Lisabona, Sigurna luka ili početak novog putovanja?, str. 33–56. Beograd: Službeni glasnik.

Kuhnert, K. (2006) ’Bosphorus – Double Standards in European Human Rights Protection?’. Utrecht Law Review, Vol 2, Issue 2, pp. 177–189.

Mileta, V. (2003) Leksikon Europske unije. Zagreb: Politička kultura.

Miščevič, T. (2010) ’Ugovor iz Lisabona – Reformski sporazum ili sporazum o reformi’, u Miščević, T. (ur.) Ugovor iz Lisabona, Sigurna luka ili početak novog putovanja?, str. 15–32. Beograd, Službeni glasnik.

Piris, J. C. (2010) The Lisbon Treaty, A Legal and Political Analysis. Cambridge: Cambridge University Press.

Spielman, D. (1999) ’Human Rights Case Law in the Strasbourg and Luxemburg Courts:nConflicts, Inconsistencies and Complementarities’, in: Alston, Ph. et al. (eds.) The EU and Human Rights. Oxford, Oxford University Press.

Wennerström, E. O. (2007) The Rule of Law and the European Union. Uppsala: Iustus Förlag.

b) Dokumenta:

UN Secretary-General (UNSG), Guidance Note of the Secretary-General: United Nations Approach to Rule of Law Assistance, April 2008.

European Council Conclusions, EU Bulletin 4-1997, April 2007.

Savjet Evrope, Komitet ministara, REZ (97) 24, novembar 1997.

Official Journal C 303, Ref. 2007/C 303/02, December 2007.

c) Slučajevi:

Sud pravde EU, T-36/91 ICI v. Komisija [1995] ECR II-1847, bilješka 93, CFI.

Evropski sud za ljudska prava, Bosphorusn Hava Yollari Turizm ve Ticaret Anonim Sireti v. Ireland, 45036/98, od 30. 6. 2005. godine.

{ 45 } Dragan Đurić

Abstract The European Commission has recently presented to the European Parliament the proposal for a new Financial Perspective for the period 2014-2020. Even the first phase of consultations on the new Financial Perspective opens the debate on the way in which political goals are achieved, i.e. on the purpose and results of financing of the strategic EU policies. The key task of the new seven-year EU budget is to provide help in achieving the objectives of the Strategy Europe 2020, to provide funds for peace and stability in the EU neighboring regions, as well as to strengthen its role at the global level. The text explains financing of the EU budget, the adjustment of objectives and the development of priorities of the EU during the last two decades, as well as the models in which the EU budget is used to support economic, social and territorial cohesion. The new budget framework confirms that the objective of the cohesion policy, initially oriented towards achieving a balanced economic development within the EU, has been gradually becoming focused on strengthening the global competitiveness of EU economy. Experience and lessons learned during implementation of the Lisbon Strategy have had an impact on the way of funding of key initiatives defined in the Strategy Europe 2020. The new Financial Perspective has influence on further financing of priorities of the EU Neighborhood Policy, as well as on the future of the Instrument for Pre-Accession Assistance.

Keywords: European Union, EU budget, Europe 2020, Financial Perspective, Cohesion policy, Instrument for Pre-Accession Assistance

Dragan Đurić

Budžetska sredstvaza finansiranje razvoja EU

Autor je predavač na Fakultetu političkih nauka u Podgorici (e-mail: [email protected])

1 The Budget Funds for Financing the EU Development

{ 46 } Budžetska sredstva za finansiranje razvoja EU

Uvod Prijedlog nove finansijske perspektive EU za period 2014–2020. godine, koji je Evropska komisija 29.06.2011. predstavila Evropskom parlamentu, nosi naziv „Više Evrope za isti novac”. Postojeća finansijska perspektiva (2007–2013) vrijedna je 876 milijardi eura, a nova treba da iznosi 1.025 milijardi eura, što znači da Komisija planira javnu potrošnju na nivou EU u iznosu od 1,05% bruto nacionalnog proizvoda Unije 2. Šta je, dakle, finansijska perspektiva? Tokom posljednjih dvadesetak godina, planiranje prihoda i rashoda Unije zasniva se na uspostavljenom mehanizmu višegodišnjih finansijskih perspektiva (Financial Perspective) ili, kako se još nazivaju, finansijskih projekcija ili finansijskih okvira (Multi-anual Financial Framework – MFF). Parlament, Komisija i Savjet EU prije usvajanja finansijske perspektive donose tzv. Međuinstitucionalni sporazum. Radi se o političkom dogovoru o najvažnijim elementima troškova Unije u narednom sedmogodišnjem periodu. Finansijska perspektiva sadrži plan prihoda i rashoda za svaku godinu perioda na koji se odnosi i predstavlja finansijski odraz dugoročnih političkih ciljeva EU. Ona nije zamjena godišnjih budžeta EU, pošto se koriguje za svaku godinu u odnosu na stvarne iznose prihoda i rashoda godišnjih budžeta. Prva finansijska perspektiva usvojena je tek nakon tridesetak godina funkcionisanja Evropskih zajednica, 1988. godine. Njen zvaničan naziv bio je „Stvaranje uspješnog jedinstvenog tržišta”, mada je poznatija kao Prvi Delorov paket3, i odnosila se na period 1989–1993. godine. Drugi Delorov paket, tj. druga finansijska perspektiva EU, odnosila se na period od 1993. do 1999. godine i imala je zvanični naziv: „Od jedinstvenog evropskog akta do Mastrihta i dalje”. Idući u susret izazovima istorijskog proširenja, EU je sljedeću finansijsku perspektivu, pod nazivom „Agenda 2000”, donijela za period 2000–2006. godine, dok se aktuelna zove „Građenje naše zajedničke budućnosti” i odnosi se na period od 2007. do 2013. godine. Svaki od ovih srednjeročnih budžetskih okvira bio je suštinski vezan za produbljivanje toka integracija, reformu načina finansiranja ekonomske i socijalne kohezije u EU i stvaranje uslova za proširenje, tj. za prihvatanje novih država članica. Ukratko rečeno, pošto su za ostvarivanje političkih ciljeva neophodna finansijska sredstva, ona se u Uniji, na srednjoročnom nivou, obezbjeđuju finansijskim perspektivama. Na godišnjem nivou, sredstva za ostvarivanje javnih politika EU obezbjeđuju se u njenom budžetu.

1. Budžet EU

Procedura usvajanja finansijske perpektive zasnovana je na članu 312, dok se o bužetu EU govori u članovima 310–325 Ugovora o funkcionisanju EU, a treba imati u vidu i član 41 Ugovora o Evropskoj uniji. Budžet EU kontinuirano raste. On je 1970. godine iznosio 3,6 milijardi eura, što je bio godišnji trošak od 19 eura po stanovniku tadašnje Zajednice.

2 Kada se tome dodaju i fondovi van ovog finansijskog okvira, planirani javni troškovi na nivou Unije penju se na 1,11% bruto nacionalnog proizvoda.

3 Nazvanom po Žaku Deloru (Jacques Delors), izuzetno uticajnom predsjedniku Evropske komisije u periodu od 1985. do 1994. godine.


Prvi budžet EU 25, tj. Unije nakon istorijskog proširenja, iznosio je 105 milijardi eura, što je značilo izdatak od 232 eura po stanovniku godišnje, odnosno 60 centi dnevno (European Commission, 2008). Danas svakog građanina EU njeno funkcionisanje košta 64 centa dnevno. Do rasta budžeta EU tokom posljednjih desetak godina nije došlo zbog povećavanja procenta izdvajanja, već zbog rasta osnovice za izdvajanje, tj. rasta bruto društvenog proizvoda (BDP) u državama članicama Unije. Procenat izdvajanja za budžet EU upravo je finansijskim perspektivama ograničen na maksimalnih 1,24% bruto društvenog proizvoda država članica4. U stvarnosti, ovaj ograničavajući procenat ne dostiže se. Godišnji budžeti EU posljednjih godina uobičajeno „koštaju” oko 1% BDP stvorenog u Uniji5. Budžet EU se puni iz tzv. tradicionalnih vlastitih prihoda Unije (radi se o prihodima od carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda i dažbina na šećer i glukozu), koji čine oko 12% prihoda, dijela prihoda od poreza na dodatnu vrijednost (takođe oko 12%) i direktnih doprinosa država članica po osnovu njihovog bruto nacionalnog proizvoda (koji čine najveći dio – oko 77% prihoda budžeta EU). Ako se pogleda na šta se troši budžet EU, vidjeće se da su države članice decenijama najviše novca Unije dobijale natrag za plaćanje poljoprivrednika kroz instrumente Zajedničke poljoprivredne politike (Common Agricultural Policy – CAP). Tokom 2009. godine na to je odlazilo, u prosjeku, 41% budžeta EU6, dok je 33% odlazilo na instrumente regionalne i kohezione politike. Dugoročni cilj EU jeste da se na kraju naredne finansijske perspektive troškovi za Zajedničku poljoprivrednu politiku svedu na oko trećinu budžeta. Otprilike na istom nivou treba da budu i troškovi za kohezionu politiku Unije. Evropska javna potrošnja, naravno, nije tako veliki trošak kao potrošnja u državama članicama. One, u prosjeku, na svoje nacionalne budžete troše od 30 do 55% bruto društvenog proizvoda. Istovremeno, iako to čini tek pedeseti dio njihovih budžeta, oko izdvajanja za budžet EU redovno se vode polemike između onih država članica koje, po tom osnovu, više sredstava uplaćuju nego što dobijaju natrag (neto davaoci) i onih zemalja koje više evropskog novca dobijaju nego što u budžet Unije ulažu (neto primaoci). Ipak, preovladava tumačenje da ako neka država članica više ulaže u budžet EU nego što povratno iz njega dobija (preko raznih inicijativa i programa Unije ili preko njenih strukturnih fondova), to ne znači da je ona gubitnik procesa integracije. Naprotiv, njen dobitak je u tome što ostvaruje dugoročan slobodan pristup svojih roba na tržišta drugih država članica, što je, uostalom, i jedna od najvažnijih koristi integracionih procesa u ekonomiji. U narednoj tabeli daje se pregled procentualnog učešća država članica u budžetu EU.

4 Istina, u periodu Drugog Delorovog paketa (od 1993. do 1999. godine) ovo ograničenje je iznosilo 1,27% BDP.

5 Primjera radi, budžet EU za 2010. godinu iznosio je nešto manje od 123 milijarde eura.

6 Prosjek za sve države članice jeste 49%, ali nije svugdje isti. Tako, recimo, najviše sredstava za Zajedničku poljoprivrednu politiku koristi Francuska – čak 72% budžeta EU koji se potroši na njenoj teritoriji, dok su Slovenija ili Portugal, primjera radi, na nivou od oko 30%.


Tabela 1: Doprinos država članica budžetu EU (Budžet EU = 100%)

Država % Država %

Belgija 3,53 Luksemburg 0,27

Bugarska 0,14 Mađarska 0,55

Republika Češka 0,51 Malta 0,03

Danska 2,00 Holandija 4,85

Njemačka 20,50 Austrija 2,41

Estonija 0,05 Poljska 1,30

Grčka 1,47 Portugal 1,15

Španija 7,85 Rumunija 0,37

Francuska 19,55 Slovenija 0,18

Irska 0,91 Slovačka 0,21

Italija 12,86 Finska 1,47

Kipar 0,09 Švedska 2,74

Latvija 0,07 Velika Britanija 14,82

Litvanija 0,12 Izvor: European Council (2005)

Najveći kontributori evropskog budžeta jesu Njemačka i Francuska, a potom Velika Britanija i Italija, dok je doprinos Malte najmanji i iznosi svega 0,03% budžeta EU. Sa oko 76% budžeta Evropske unije upravljaju nacionalne i regionalne vlasti država članica. To se prevashodno odnosi na strukturne fondove i poljoprivredna davanja. Oko 22% budžeta neposredno troši Evropska komisija na centralizovane projekte iz oblasti obrazovanja, istraživanja i sl, dok se oko 2% budžeta Unije, u sklopu njene podrške manje razvijenim dijelovima svijeta, daje na upravljanje međunarodnim organizacijama.

2. Nove razvojne potrebe

Iako je bilo inicijativa da se period nove finansijske perspektive skrati na pet godina, ovaj budžetski okvir planiran je na period do 2020. godine7. Razlozi su poznati. Naime, diskusije o zajedničkim finansijama unutar EU uvijek su teške, izazivaju dodatne rasprave, pa ih je, očigledno, potrebno organizovati što rjeđe. S druge strane, bilo je potrebno definisati što jasniju vezu sa 2020. godinom, upravo radi nove evropske razvojne strategije. Evropska unija je u drugu deceniju 21. vijeka ušla sa brojnim problemima. Ekonomska kriza je povećala nezaposlenost i siromaštvo, a istovremeno dodatno ukazala i na neophodnost snažnijeg investiranja u

7 U članu 312 Ugovora o funkcionisanju Evropske unije stoji da se Višegodišnji finansijski okvir „utvrđuje za period od najmanje pet godina”.


razvoj konkurentnosti evropske ekonomije. Pored toga, u period nakon 2013. godine EU ulazi i u bitno promijenjenim političkim uslovima. Od 01.12.2009. godine na snazi je Lisabonski ugovor, koji je redefinisao jedan od ciljeva njenog postojanja – ostvarivanje ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije8. Isti ugovor je još jednom odredbom ukazao na neophodnost suočavanja evropskog socijalnog modela sa preovlađujućim neoliberalnim tendencijama u novom vijeku: nekadašnji ponos Evrope – socijalna tržišna privreda - u Lisabonskom ugovoru označena je kao „visoko konkurentna socijalna tržišna privreda”9 . Usvojena je i nova sveobuhvatna razvojna strategija Unije, pod nazivom „Evropa 2020”, sa osnovnim ciljem da obezbijedi njen pametni, sveobuhvatni i održivi razvoj. Definisani su i akcioni planovi ostvarivanja ove strategije, kako za EU kao cjelinu, tako i za svaku pojedinačnu državu članicu. Iz svega toga jasno proizilazi potreba da se u narednom srednjoročnom periodu sredstva budžeta EU koriste radi podrške ostvarivanju pomenutih ciljeva. Prethodnica aktuelne Strategije Evropa 2020 bila je Lisabonska strategija. Podsjećanja radi, Evropska unija je na početku ovog vijeka bila suočena sa velikim problemima izazvanim starenjem stanovništva, promjenama koje je uslovila globalizacija i, s tim u vezi, izazovima nove ekonomije zasnovane na znanju, kao i očekivanim prijemom novih (siromašnijih) država članica. Zbog toga je definisala ciljeve do kraja prve decenije i pokušala da razvije instrumente radi obezbjeđenja konkurentnosti njene ekonomije u novim, izmijenjenim uslovima. Tako je Unija 2000. godine postavila strateški cilj da do 2010. godine postane: „najkonkurentnija i najdinamičnija privreda na svijetu, zasnovana na znanju, sposobna da ostvari održivi ekonomski rast sa većim brojem kvalitetnih radnih mjesta i jačom socijalnom kohezijom” (Zaključci Evropskog savjeta u Lisabonu, mart 2000. godine, pasus 5). Lisabonska strategija je postavila vrlo lijepe, ali, pokazalo se, nerealne ciljeve. Već 2005. godine, Kokov izvještaj10 je ukazao da se ambiciozni, olako planirani, ciljevi teško mogu ostvariti, pa je druga faza Lisabonske strategije pojednostavljena i usmjerena prevashodno na rast i zapošljavanje. Dodatne probleme ostvarivanju ove strategije izazvala je međunarodna finansijska kriza. Pokazalo se, na kraju, da su zemlje članice EU koje su najviše poodmakle u ostvarivanju lisabonskih reformi, istovremeno, najspremnije dočekale krizna vremena. Najbolje rezultate u sprovođenju Lisabonske strategije imale su nordijske zemlje, Austrija i Holandija, nešto slabije Francuska, Njemačka i Velika Britanija, a lošije Španija, Portugal, Grčka i Italija. (Tilford, Simon and White, 2010: 5–11). Na temelju iskustava sa ostvarivanjem Lisabonske strategije, u znatno izmijenjenim političkim i ekonomskim uslovima, EU je prošle godine donijela strategiju za novu dekadu. Kako je već rečeno, cilj strategije Evropa 2020 jeste da obezbijedi pametni, održivi i sveobuhvatni razvoj Unije. Pri tome, „pametni razvoj” podrazumijeva razvoj privrede zasnovane na znanju i inovacijama; „održivi razvoj” se odnosi na promovisanje privrede

8 Što je objašnjeno u glavi XVIII (članovi 174–178) Ugovora o funkcionisanju EU.

9 Navedeno prema Ugovoru o Evropskoj uniji, član 3. U istom članu, u stavu 3, navodi se da Unija „promoviše ekonomsku, socijalnu i teritorijalnu koheziju i solidarnost među državama članicama”.

10 Nazvan po Vimu Koku (Wim Kok), koji je predvodio rad na studiji. Tokom sedamdesetih Kok je bio sindikalni funkcioner, a tokom devedesetih godina prošlog vijeka premijer Holandije


sa efikasnom upotrebom izvora, koja će biti konkurentnija i više orijentisana ka životnoj sredini; a „sveobuhvatni razvoj” znači podsticanje ekonomije sa visokom stopom zaposlenosti koja će obezbjeđivati socijalnu i teritorijalnu koheziju. Sveobuhvatni cilj Evrope 2020 jeste povećanje BDP EU za 4% i stvaranje 5,6 miliona novih radnih mesta. Dakle, Strategija Evropa 2020 ima za cilj, prvo, izlazak iz krize u koju je EU upala pred kraj prve dekade ovog vijeka, a potom i njen ekonomski razvoj na temelju znanja, uz očuvanje životne sredine, visok nivo zaposlenosti, produktivnosti i socijalne kohezije. Ona se, prema tom modelu, razvija preko sedam vodećih inicijativa (flagship initiatives) koje treba da obezbijede napredak u svakoj prioritetnoj oblasti: 1. Unija inovacija – ova inicijativa treba da poboljša uslove pristupanju fondovima za istraživanje i inovacije, kao i da obezbijedi da inovativne ideje budu pretvorene u proizvode i usluge kojima će se stvarati uslovi za razvoj i otvaranje novih radnih mjesta. 2. Mladi u pokretu – radi unapređenja efikasnosti obrazovnih sistema i kako bi se mladim ljudima olakšao pristup tržištu rada. 3. Digitalna agenda za Evropu – u cilju ubrzanja protoka brzog interneta i promovisanja koristi digitalnog jedinstvenog tržišta za domaćinstva i preduzeća. 4. Efikasna upotreba evropskih resursa – radi udvostručenja ekonomskog rasta od upotrebe resursa, pružanje podrške prelasku na ekonomiju sa niskim stepenom emisije ugljen-dioksida, povećanje upotrebe obnovljivih izvora energije, modernizacija saobraćajnog sektora, i promovisanje energetske efikasnosti. 5. Industrijska politika u eri globalizacije – radi unapređenja poslovnog okruženja, posebno za razvoj malih i srednjih preduzeća, i podrška razvoju snažne i održive industrije koja će biti konkurentna na globalnom nivou. 6. Agenda za nove vještine za nove poslove – namijenjena je modernizaciji tržišta rada i osposobljavanju ljudi kroz razvijanje vještina tokom cijelog života u cilju povećanja radne participativnosti i boljeg usaglašavanja ponude i potražnje na tržištu rada, uključujući i mobilnost radne snage. 7. Evropska platforma protiv siromaštva – u cilju obezbjeđenja socijalne i teritorijalne kohezije tako da se benefiti i poslovi dijele, kako bi osobe koje su na ivici siromaštva ili su socijalno isključene bile u mogućnosti da žive dostojanstveno i da uzmu aktivno učešće u društvenom životu (European Commission, 2010a: 6). Evropa 2020 počiva na dva stuba: tematski pristup na nivou Unije i aktivnosti na nivou država članica koje razvijaju svoje strategije održivog rasta, razvoja i javnih finansija. Slično kao i kod Lisabonske strategije, i u ovom slučaju su ciljevi (do 2020. godine) kvantifikovani. Pet glavnih ciljeva Strategije Evropa 2020 su:


a) Podizanje stope zaposlenosti ljudi koji su stari od 20 do 64 godine sa 69% na 75%, prije svega većim učešćem mladih ljudi, starijih radnika i nekvalifikovanih radnika i putem bolje integracije legalnih migranata11;b) Povećanje procenta BDP-a koji se izdvaja za istraživanje i razvoj sa 1,9 na 3%12; c) Ostvarenje klimatsko-energetskog cilja – „20/20/20”, što znači 20% smanjenja emisije gasova koji izazivaju efekat staklene bašte u odnosu na 1990. godinu, 20% povećanja udjela obnovljivih izvora energije u finalnoj potrošnji i 20% povećanja energetske efikasnosti; d) Smanjenje stope ranog napuštanja škole na ispod 10% sa trenutnih 14% 13, uz istovremeno povećanje procenta stanovništva starosti između 30 i 34 godine sa visokoškolskim obrazovanjem sa 31% na 40%14; e) Smanjenje broja ljudi koji žive ispod linije siromaštva za 25%, što će značiti da preko 20 miliona ljudi izađe iz siromaštva.

Dakle, od država članica EU očekuje se da integrišu aktivnosti finansirane kroz nacionalne budžete, strukturne fondove EU i ostale izvore finansiranja, kako bi se dostigli utvrđeni dugoročni zajednički ciljevi. Treba ukazati da je još 1998. godine u Luksemburgu donesena Evropska strategija zapošljavanja, radi čije je implementacije osmišljen novi metod rada u Uniji, tzv. Otvoreni metod koordinacije (Open Method of Coordination – OMC). Ovaj metod je značajno razrađen i unaprijeđen u implementaciji Lisabonske strategije. To iskustvo je pomoglo da se njegova primjena postepeno proširi i na brojne druge oblasti u kojima EU nema isključivu nadležnost. Otvoreni metod koordinacije podrazumijeva zajedničko utvrđivanje ciljeva na evropskom nivou, nacionalno definisanje modaliteta ostvarivanja tih ciljeva na nivou država članica, ali uz zajednički izbor indikatora za praćenje i poređenje rezultata u državama članicama (što se često naziva „benčmarkingom”), razmjenu informacija o primijenjenim rješenjima, odabir najbolje prakse koja se kasnije prenosi u druge države članice i/ili regione. Nakon toga se krug ponovo otvara sa novim zajedničkim utvrđivanjem ciljeva na evropskom nivou itd. Zbog svega toga se OMC često naziva novim modelom uzajamnog učenja, a implementacija razvojnih strategija ostvaruje se, prati i unapređuje upravo preko OMC. Naravno, ovaj metod se koristi u oblastima u kojima ne postoji zakonska obaveza sprovođenja određenih rješenja, odnosno harmonizacije, već politička potreba usaglašavanja određenih politika u državama članicama.

3. Sredstva za razvoj

Komisija ukazuje da se trenutno svega polovina budžeta Unije troši na ostvarivanje ciljeva dugoročne razvojne Strategije Evropa 2020, ali zato novom finansijskom perspektivom želi da preusmjeri stvari (European Commission, 2011a: 10). Cilj novog višegodišnjeg budžetskog

11 Na nivou EU 27 muškarci već sada ostvaruju ovaj cilj. Problem je u manjoj stopi zaposlenosti žena – oko 62%.

12 Trenutno svega 10% regiona u EU dostiže taj cilj. Inače isti (neostvareni) cilj postavljen je i Lisabonskom strategijom

13 Pri tome treba imati u vidu da je rano napuštanje škole znatno češće kod momaka – oko 16%, nego kod djevojaka – 12% .

14 Već sada su žene znatno bliže ostvarivanju tog cilja nego muškarci – 37% naspram 30%.


okvira je, prema obrazloženju Komisije, da omogući Uniji da „ostvari ciljeve ekonomskog oporavka, održivog rasta, energetske sigurnosti, izgradnje infrastrukture, zaštite prirodne sredine i borbe protiv klimatskih promjena”. Na osnovu ovoga, može se zaključiti da su ključni prioriteti koje nova finansijska perspektiva treba da obezbijedi: ostvarivanje Strategije Evropa 2020, jačanje bezbjednosti i stabilnosti u susjedstvu EU, što se odnosi i na zapadni Balkan, i jačanje univerzalnog prisustva Evropske unije u svijetu. Koliko će kojoj od država članica pripasti od ovog kolača, vrijednog preko 1000 milijardi eura, određuje se na temelju prognoza bruto društvenog proizvoda svake od njih, urađenih u proljeće 2011. godine. Ukoliko se stvarni BDP bude razlikovao za više od 5% od planiranog u periodu do 2016. godine, onda će se tome prilagoditi i sredstva namijenjena pojedinačnim državama u periodu od 2018. do 2020. godine. Komisija je, inače, Međuinstitucionalnim sporazumom obavezana da prije početka 2018. godine pripremi prijedlog nove finansijske perspektive za naredni šestogodišnji period. U slučaju da se u toku trajanja finansijske perspektive u EU učlani neka nova država (ili da dođe do ujedinjavanja Kipra), predviđena je obaveza prilagođavanja finansijske perspektive tim novima okolnostima. Sve ovo su već tradicionalno uspostavljena pravila: nakon dvije godine trajanja finansijske perspektive vrši se redovna evaluacija, a tri godine prije isteka aktuelne počinje priprema nove finansijske perspektive (European Commission, 2011b: 18). U svakom slučaju, najveći dio budžeta EU planiran je za podršku ostvarivanju strategije Evropa 2020, odnosno ciljeva razvojne i kohezione politike. Koheziona politika EU je osmišljena da bi pomogla siromašnijim regionima i državama članicama da, bez gubitaka, učestvuju u razvoju jedinstvenog tržišta, tj. da jačanjem infrastrukture i konkurentnosti učestvuju u jedinstvenom tržištu i tako smanje regionalne razvojne razlike. To je politika ulaganja orijentisana ka tome da, s jedne strane, smanji troškove suočavanja sa konkurencijom koja dolazi sa jedinstvenog tržišta, dok je, s druge strane, okrenuta ka budućnosti, jer treba da pomogne održivi ekonomski rast i otvaranje radnih mjesta u cijeloj EU. U početku je nazivana regionalnom politikom, a u Lisabonskom ugovoru definisana je kao „politika ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije”. Komisija je u okviru nove finansijske perspektive za instrumente razvojne i kohezione politike (koji se sada vode pod nazivom Pametni i inkluzivni razvoj”15) predložila 376 milijardi eura. Ova sredstva treba da se podijele na sljedeći način: a) 162.6 milijardi eura za regione koji spadaju pod cilj konvergencije; b) 38.9 milijardi eura za tranzicione regione; c) 53.1 milijardi eura za konkurentnost; d) 11.7 milijardi eura za teritorijalnu saradnju; e) 68.7 milijardi eura za Kohezioni fond (European Commission 2011 c: 13).

15 U postojećoj finansijskoj perspektivi ovaj naslov glasi „Održivi rast”.


Dakle, što se tiče kohezione politike, najznačajnije ideje u vezi sa sadržajem budućih programa, koje je iznijela Evropska komisija, mogu da se sažmu na sljedeći način. Ciljevi na koje će se trošiti evropski budžet definisani su strategijom Evropa 2020. Države članice kao korisnice sredstava EU biće uslovljene i obavezane da se fokusiraju na rezultate i obezbijede povezanost između te strategije i aktivnosti koje finansiraju sredstvima budžeta Unije. Pored toga, procedure za trošenje javnih sredstava EU pojednostaviće se tako da ne predstavljaju veliko administrativno opterećenje za korisnike, pri čemu će se uvesti mjere za poboljšanje apsorpcionih sposobnosti država članica. Uvodi se nova kategorija „tranzicionih regiona” sa bruto društvenim proizvodom po stanovniku od 75 do 90% od prosjeka EU 27, a insistiraće se i na usklađivanju investicija iz javnih sredstava EU i privatnih sredstava tako da se obezbijedi veći uticaj i osnaže potencijali rasta. Komisija, pored toga, predlaže fokusiranje na manji broj prioriteta. Države članice (i svi korisnici budžeta EU) treba da usmjere sredstva iz strukturnih fondova i državnih budžeta na mali broj tematskih prioriteta, povezanih sa ciljevima strategije Evropa 2020. Štaviše, od država koje primaju relativno mali dio strukturnih fondova tražiće se da svoje programe koncentrišu na samo dva ili tri prioriteta. Komisija, takođe, predlaže da se ubuduće donosi zajednički strateški okvir za sve strukturne fondove, zajedno sa fondovima iz oblasti poljoprivrede i ribarstva, kako bi se obezbijedila veća konzistentnost i usaglašenost među njima, odnosno da bi se ciljevi strategije Evropa 2020 jasnije pretvorili u investicione prioritete (European Commission, 2011e: 24). Zanimljiv je prijedlog da se iz evropskog budžeta dodatno nagrađuju najbolji. Predlaže se da relativno mali dio budžeta za kohezionu politiku (oko 3%) bude rezervisan za isplate „bonusa” onim državama članicama i regionima koji budu najuspješniji u postizanju dogovorenih ciljeva. Komisija insistira na mogućnostima da se novac budžeta EU koristi za dobijanje kredita od banaka ili međunarodnih finansijskih institucija, pošto se tako povećava uticaj javnog novca i podstiču finansijski održiva ulaganja16. Još snažnije se insistira na jačanju principa partnerstva. Komisija želi da poveća uključenost lokalnih i regionalnih vlasti, socijalnih partnera i organizacija civilnog društva u sprovođenju operativnih programa17. Ona, takođe, nastoji da na taj način podstakne širenje lokalnog razvoja na temelju partnerstva između različitih relevantnih aktera. S obzirom na to da koheziona politika ima mnogo kritičara18, Evropska komisija redovno obezbjeđuje dodatne evaluacione analize i izvještaje kojima pravda njene rezultate. Tako se u posljednjem, Petom izvještaju o ekonomskoj, socijalnoj i teritorijalnoj koheziji, iz novembra 2010. godine, pod nazivom „Investiranje u budućnost Evrope”, ukazuje da postoji jasna veza između kohezione politike i rasta u EU. Ovaj izvještaj je, uz „Zelenu knjigu o teritorijalnoj koheziji”, poslužio kao osnova za raspravu o budućoj kohezionoj politici Unije u narednom periodu19. Prema ovom izvještaju, 2009. godine BDP je u EU 25 u cjelini bio za 0,7% veći nego u periodu

16 Već i u postojećoj finansijskoj pespektivi razvijeni su mehanizmi ovakvog finansijskog inženjeringa. I države korisnice pretpristupne podrške koriste slične mehanizme. U slučaju Crne Gore, više IPA projekata poslužilo je kao kofinansiranje uz velike kredite Evropske banke za obnovu i razvoj, u oblasti obnavljanja željezničke infrastrukture, na primjer.

17 Operativni programi se donose u državama članicama da bi dodatno precizirali sadržaj nacionalnih strateških referentnih okvira (National Strategic Reference Framework), dokumenata koji se donose za čitav period finansijske perspektive i predstavljaju strateški okvir za korišćenje strukturnih fodnova EU.

18 Kako sa stanovišta da je pogrešno pretjerano uplitanje države u ekonomske tokove i ispravljanje tzv. „tržišnih grešaka”, tako i sa stanovišta loše upotrebe evropskih budžetskih sredstava od strane administracija država članica na centralnom i lokalnom nivou. Više o tome u Prokopijević, 2007.

19 Prethodio im je čuveni Barka izvještaj (Fabrizio Barca: An Agenda for a Reformed Cohesion Policy: A place-based approach to meeting European Union challenges and expectations), objavljen u aprilu 2009. godine.


2000–2006, upravo zahvaljujući kohezionoj politici. Koheziona politika EU u proteklom periodu (zaključno sa 2009. godinom) stvorila je milion novih radnih mjesta, podržala rad 70.000 istraživača, svake godine sprovođenja dodatno obučavala 10 miliona mladih, dugoročno nezaposlenih i nekvalifikovanih ljudi. Takođe, više od 23 miliona ljudi u periodu od 2000. do 2006. godine povezano je na sisteme za prečišćavanja otpadnih voda (European Commission, 2010 b: 15). Značaj kohezione podrške ogleda se i u tome što je izvoz u ostale dijelove EU iz regiona koji koriste kohezione fondove znatno povećan. Drugim riječima: ulaganja u regionalni razvoj siromašnijih dijelova EU obezbjeđuju razvoj na ukupnom evropskom nivou. Rast u siromašnijim regionima vodi kupovini roba i usluga iz drugih, bogatijih regija, što povećava razvoj ukupnog jedinstvenog tržišta20. Komisija, takođe, ukazuje na uspjeh u dodatnoj mobilizaciji sredstava. Na svaki euro uložen preko kohezione politike u periodu 2000–2006. godine dodatno je investirano 2,1 eura. Do 2020. godine ovakav povratni uticaj procjenjuje se na 4,2 eura po uloženom euru iz budžeta EU. Koheziona politika, takođe, pomaže povećanje nivoa zaposlenosti. Procjene za 2009. godinu ukazuju da je kao rezultat ove politike u periodu 2000–2006. broj zaposlenih u EU uvećan za 5,6 miliona. U oblasti životne sredine, objašnjava Komisija, u periodu od 2000. do 2006. godine fondovi EU činili su 38% svih investicija u životnu sredinu u tzv. kohezionim državama EU (Španija, Portugal, Grčka i Irska), a u novim državama članicama čak 30% investicija (European Commission, 2011a: 118).

4. Budžetska podrška razvoju

Konfrontacije unutar EU o smislu ulaganja sredstava iz budžeta EZ, odnosno EU traju odavno. Posebno žestoke rasprave uvijek su vođene upravo u vrijeme priprema višegodišnjih finansijskih perspektiva. Ključna tačka sukoba u kontinuitetu ticala se odnosa prema razvoju. Da li jačati (što znači: dodatno finansirati) Zajedničku poljoprivrednu politiku ili, recimo, istraživanje i razvoj? Oko ovoga pitanja lomila su se koplja na brojnim sastancima unutar Evropske zajednice još od učlanjenja Velike Britanije. Postepeno, ipak, jača uticaj zagovornika stava da je Zajedničku poljoprivrednu politiku neophodno reformisati smanjivanjem dotacija iz budžeta EU, a da je neophodno više evropskog novca ulagati u instrumente kohezione i razvojne politike. Primjera radi, sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog vijeka na Zajedničku poljoprivrednu politiku trošilo se preko 70% budžeta EU. Na kraju postojeće finansijske perspektive to će biti svedeno na 39%. Tako se danas najveći dio evropskog budžeta troši putem instrumenata kohezione politike. Cilj kohezione politike se, pri tome, s početnog naglaska na postizanju ujednačenog privrednog razvoja unutar EU, vremenom pomjerao ka jačanju globalne konkurentnosti evropske ekonomije.

20 Na jedinstveno tršište odnosi se između 60 i 80% izvoza država članica, što je daleko više nego što se iz EU izvozi u treće zemlje kao što su Kina, Indija ili SAD.


Unutar postojeće finansijske perspektive (2007–2013) potrošnja budžeta EU na kohezionu politiku iznosi u prosjeku oko 45 milijardi eura godišnje, što je više od trećine (35,7%) budžeta EU. Potrošnja za ostvarivanje ove politike usmjerava se kroz dva strukturna fonda: Evropski fond za regionalni razvoj i Evropski socijalni fond, a tu je i poseban Kohezioni fond. Pored toga i dva instrumenta za finanasiranje Zajedničke poljoprivredne politike imaju značaj u nadopunjavanju ciljeva kohezione i regionalne politike. Treba imati u vidu da su principi korišćenja strukturnih fondova (programiranje, koncentracija, dodavanje i partnerstvo) definisani još Prvim Delorovim paketom ostali manje-više nepromijenjeni, a da su ciljevi strukturnih operacija kontinuirano, od jedne do druge finansijske perspektive, prilagođavani novima potrebama (Đurić, 2009: 98). U aktuelnoj finansijskoj perspektivi koheziona politika EU ostvaruje sljedeće ciljeve: konvergencija, regionalna konkurentnost i zapošljavanje, i evropska teritorijalna saradnja. Ovi ciljevi se ostvaruju u regionima sa različitim nivoom BDP po glavi stanovnika. Kada je riječ o regionima, valja imati u vidu da je EU podijeljena na više vrsta regiona. Funkcionisanje i sistem redistribucije sredstava od bogatih ka siromašnim regionima direktno zavisi od postojanja standardizovanog sistema teritorijalne podjele država članica, koji treba da pruža mjerljive i uporedive podatke o nivou razvijenosti regiona. Radi toga je stvoren sistem statističke baze teritorijalnih jedinica na nivou EU, odnosno NUTS klasifikacija (Nomenklatura teritorijalnih jedinica za statističke svrhe, Nomenclature des unites teritoriales statistiques, fr.). NUTS standard je administrativno-statističke prirode, započet je 1981. godine i odnosio se samo na članice EU, a odnedavno se njegova operacionalizacija podrazumijeva i u državama koje su u procesu pridruživanja i pristupanja EU. Klasifikacija statističkih regija utvrđuje se prema NUTS metodologiji, propisanoj u posebnoj evropskoj regulativi koja je donesena tek 2003. godine, a prije toga je regionalna klasifikacija temeljena na dokumentima Evropskog zavoda za statistiku – Eurostata. NUTS klasifikacijom se utvrđuju ekonomsko-statističke teritorijalne jedinice u okviru država i svakoj jedinici se dodjeljuje kod i ime. Ovaj sistem dijeli teritoriju EU (tj. teritorije svake zemlje članice) na tri osnovna nivoa: NUTS 1, NUTS 2 i NUTS 3, te na još dva dodatna nivoa lokalnih administrativnih jedinica (Local Administrative Units): LAU 1 (opštine) i LAU 2 (naselja). Od prvog januara 2008. godine, teritorija EU podijeljena je na 97 regiona nivoa NUTS 1, na 271 region nivoa NUTS 2 i na 1303 regiona nivoa NUTS 3 (Eurostat, 2007: 11). Podjela na regione važna je upravo zbog načina raspodjele sredstava fondova kojima EU sprovodi politiku ekonomske socijalne i teritorijalne kohezije, kako za države čalnice EU, tako i za države kandidate.21 U aktuelnom finansijskom periodu, na prvi cilj, koji je nazvan ciljem konvergencije, tj. približavanja, troši se više od 80% budžeta kohezione politike. Ova sredstva usmjerena su ka najsiromašnijim regionima u EU,

21 Crna Gora je članom 73, tačka 7b, Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju preuzela obavezu uspostavljanja NUTS klasifikacije. U tom kontekstu Monstat je donio odluku da sva teritorija Crne Gore bude istovremeno NUTS 1, 2 i 3 region. Pored toga Crna Gora ima 21 opštinu (nivo LAU 1) i 1256 naselja (nivo LAU 2).


onima u kojima je BDP po stanovniku manji od 75% prosjeka EU. Sredstva za ostvarivanje cilja konvergencije dobijaju ukupno 84 regiona u 18 država članica, kao i još 16 regiona koji su po bruto društvenom proizvodu nešto malo razvijeniji i koji se nalaze u fazi izlaska iz prava na dobijanje podrške iz budžeta EU po osnovu ovog cilja. Većina tzv. „konvergencionih regiona” je u novim državama članicama u centralnoj i istočnoj Evropi (koje su pristupile Uniji 2004. i 2007. godine), kao i u Grčkoj, Portugalu, Španiji i južnoj Italiji. Ovaj cilj se finansira preko ERDF, ESF i Kohezionog fonda. Regionalna konkurentnost i zapošljavanje imaju za cilj borbu protiv nezaposlenosti na nivou EU i pomoć regionima koji bi, da nije bilo proširenja 2004. godine, bili ispod prosjeka od 75%. Ovaj cilj se finansira iz Evropskog socijalnog fonda i Evropskog fonda za regionalni razvoj. Oko 16% evropskog budžeta za kohezionu politiku – ili osam milijardi eura godišnje troši se na ovaj cilj. Pri tome treba imati u vidu da ovaj cilj pokriva one regione (njih 168) koji ne ispunjavaju uslove za podršku u okviru cilja konvergencije. Ovdje se evropski novac koristi za kofinansiranje projekata koji doprinose jačanju ekonomske konkurentnosti, promovisanju inovacija i preduzetništva, zaštiti okoline, poboljšanju saobraćajnih veza, prilagođavanju radne snage i ulaganju u ljudske resurse. Dakle, potpuno je jasna veza sa ciljevima Lisabonske strategije. Preostalih 2,5% budžeta kohezione politike – oko 1,25 milijardi eura godišnje – koristi se za Evropsku teritorijalnu saradnju, tj. za podsticanje saradnje među regionima u različitim državama članicama putem ostvarivanja zajedničkih projekata i razmjene iskustava. Ovdje nema ograničenja i svi evropski regioni mogu da koriste sredstva iz ovog cilja. Veći dio novca se, pri tome, troši na izgradnju bolje povezanosti između pograničnih područja (European Commission 2011a: 51). U slučaju aktuelnog prijedloga Komisije interesantne su još neke novine. Radi se o uvođenju novog instrumenta nazvanog Povezivanje Evrope (Connecting Europe Facility), koji je namijenjen za podsticanje ulaganja u saobraćaj, energiju i informacione i komunikacione tehnologije i za koji je predviđeno četrdeset milijardi eura, uz dodatnih deset milijardi iz Kohezionog fonda. 22

5. Ulaganje u inovacije

Obrazovanje predstavlja jednu od centralnih tema Strategije Evropa 2020. Od ukupno sedam inicijativa, obrazovanje direktno prožima najmanje tri (Mladi u pokretu, Agenda za nove vještine za nova radna mesta, Evropska platforma protiv siromaštva), a indirektno je povezano i sa ostale četiri. To ne čudi, budući da je znanje jedan od osnovnih resursa napretka i razvoja uopšte. Ove inicijative iz strategije Evropa 2020 finansiraće se preko novog integrisanog instrumenta. Nastavak Okvirnog programa za istraživanje i razvoj FP7 neće se, dakle, zvati FP823 već „Horizont 2020”,

22 Jedan od prioritetnih evropskih koridora elektične energije jeste: „Povezivanje električnom energijom centralnoistočne i jugoistočne Evrope”, radi kompletiranja internog tržišta, pri čemu se, kao jedno od uskih grla, koje treba rješavati, navodi i „povezivanje između Italije i članica Energetske zajednice, posebno Crne Gore, ali i Hrvatske i Albanije” (European Commission, 2011e: 67).

23 Što bi bilo u skladu sa već ustaljenom šemom po kojoj je FP7 nastao iz FP6, koji je funkcionisao u prethodnoj finansijskoj perspektivi 2000–2006. FP je skraćenica od Framework Programme (Okvirni program).


24 Od 2008. godine Crna Gora učestvuje u jednom segmentu ovog programa: Programu za preduzetništvo i inovativnost (Enterpreneurship & Innovation Programme – EIP).

odnosno Zajednički strateški okvir za istraživanje, inovacije i tehnološki razvoj (Common Strategic Framework for Research and Innovation – CSF). Novo ime označava značaj promjena – umjesto ranijeg termina „razvoj” koristi se riječ „inovacije”. U prevodu, radi se o sazrijevanju svijesti da je razvoj nemoguć bez inovacija i da su one ključni preduslov za ukupan razvoj u vrijeme aktuelnih tehnološki uslovljenih promjena na globalnom nivou. Novi integrisani sistem finansiranja pokrivaće projekte istraživanja i inovacija koji se sada ostvaruju kroz više posebnih programa kao što su: Okvirni program za istraživanje i tehnički razvoj, Okvirni program za konkurentnost i inovacije 24 i Evropski institut za inovacije i tehnologiju. S obzirom na to da se EU suočava sa znatnim zaostajanjem u inovacijama i razvoju za Japanom i SAD, na primjer, nova finansijska perspektiva treba da obezbijedi njenu konkurentnost u odnosu na ostale razvijene ekonomije svijeta, ali i u odnosu na rastuće ekonomije država u razvoju. Otuda je zadatak pred novom finansijskom perspektivom da promoviše rast investicija u istraživanje i razvoj (tj. u inovacije) širom EU da bi se dostigao cilj postavljen strategijom Evropa 2020 od 3% investicija u istraživanja. Na finansiranje aktivnosti u oblasti istraživanja i razvoja u Evropskoj uniji i dalje se izdvaja svega oko 8% budžeta. Zbog toga je za naredni period planirano značajno povećanje sredstava za ove oblasti – čak za 46%, tako da će EU investirati oko 80 milijardi eura u oblast istraživanja i razvoja. Obrazovanje i kultura će takođe dobiti znatno veću podršku budžeta Unije, čak za 68%, u odnosu na postojeću finansijsku perspektivu. Pri tome, Komisija predlaže objedinjavanje postojećih brojnih programa u ovoj oblasti i stvaranje integrisanog programa za obrazovanje, obuku i mlade, kako bi se postigla veća komplementarnost sa strukturnim fondovima. Finansiranje sektora obrazovanja na evropskom niovu podijeljeno je u tri dijela: doživotno obrazovanje obuhvata program akademske razmjene Erazmus, šeme stručnog obrazovanja pod nazivom Leonardo da Vinči, nastavnički program – Komenius i obrazovnu šemu za odrasle – Grundtvig.

Zaključak: „Globalna Evropa” i budućnost pretpristupne podrške

Sa stanovišta potrebe za jačanjem univerzalnog prisustva Evropske unije na globalnom nivou, novi finansijski okvir treba da pomogne ostvarivanju šest strateških prioriteta: 1. Promovisanje i odbrana vrijednosti EU u svijetu, što znači snažnije fokusiranje na ljudska prava, demokratiju i vladavinu prava, posebno u svjetlu nedavnih događaja na Mediteranu. 2. Usmjeravanje svih evropskih politika u cilju podrške ostvarivanju strategije Evropa 2020, što znači jačanje uloge EU i njenu tješnju saradnju sa strateškim partnerima u rješavanju velikih globalnih izazova.


3. Povećanje uticaja Evropske razvojne pomoći radi iskorjenjivanja siromaštva u svijetu. EU ne može svugdje pružati adekvatnu pomoć, zato će se ubuduće usredsređivati na one oblasti u kojima ima komparativnu prednost, što podrazumijeva i bolju koordinaciju donatorske razvojne podrške. 4. Ulaganje u dugoročnu stabilnost i prosperitet evropskog susjedstva, sa ciljem da ono postane područje stabilnosti i demokratije. 5. Jačanje evropske solidarnosti u slučajevima prirodnih ili vještačkih katastrofa. EU će razvijati kapacitete civilne zaštite, predviđanja, sprečavanja i bržeg reagovanja na prirodne katastrofe. 6. Poboljšanje prevencije i rješavanja kriza sa ciljem očuvanja mira i jačanja međunarodne bezbjednosti, uključujući i jačanje adekvatnih priprema EU za krize i poboljšavanje njenih sposobnosti da koordinira odgovore na izazove velikih sukoba i kriza (European Commission, 2011a: 191). Međunarodna saradnja odnosi relativno skroman dio budžeta EU – oko 6%. U novoj finansijskoj perspektivi, za ulogu EU na globalnom planu, planirano je 19% (odnosno 70 milijardi eura) više sredstava. Tim novcem će se obezbjeđivati podrška nerazvijenim dijelovima svijeta, ali i evropskom susjedstvu, mediteranskim državama i naravno onim državama koje se nalaze u procesu pridruživanja i pristupanja Uniji. Vjerovatno pod uticajem „afričkog proljeća”, EU za podršku državama istočne Evrope i sjevernoafričkim državama predviđa znatno veća izdvajanja nego ranije – oko 16 milijardi eura. Naime, još tokom priprema postojeće finansijske perspektive, za obezbjeđenje mira na spoljnim granicama EU na istoku i jugu, stvoren je novi instrument: Evropski susjedski i partnerski instrument (European Neighbourhood and Partnership Instrument – ENPI). Ovim instrumentom obuhvaćene su države istočne Evrope (koje nijesu obuhvaćene pridruživanjem) i države sjeverne Afrike, odnosno Unije za Mediteran. ENPI je finansijski instrument Evropske unije u okviru evropske politike susjedstva (European Neighbourhood Policy), kao značajnog dijela njene spoljne politike. 25 Uslov za saradnju EU i zemalja obuhvaćenih ENPI fondom jesu Sporazumi o partnerstvu i saradnji (Partnership and Cooperation Agreements) sa istočnim susjedima EU (tzv. Istočno partnerstvo), a Sporazumi o pridruživanju sa južnim, mediteranskim susjedima EU. Na osnovu ovih sporazuma, EU pruža finansijsku i drugu pomoć u sprovođenju dogovorenih politika u skladu sa potrebama pojedinačnih država. U postojećoj finansijskoj perspektivi EU na ENPI troši blizu dvanaest milijardi eura, a u perspektivi EU razmatra njegovo redefinisanje u pravcu tzv. Novog evropskog partnerskog instrumenta (The new European Neighbourhood Instrument – ENI). U skladu sa tim pristupom, i Instrument za razvoj i saradnju, namijenjen za pomoć ugroženim i siromašnim djelovima svijeta, u okviru novog budžetskog okvira povećan je na 20,6 milijardi eura. Treba ukazati i na to da je EU već godinama najveći pojedinačni davalac zvanične razvojne pomoći (Official Developmental Assistance – ODA) na svijetu. Tokom 2010.

25 Evropska politika susjedstva formulisana je 2004. godine, a njena prethodnica je bila koncept Proširene Evrope, koji je bio osmišljen radi smanjivanja negativnih efekata istorijskog proširenja na Ukrajinu, Moldaviju i Bjelorusiju. Ovaj koncept je zbog pritiska drugih država u evropskom susjedstvu kasnije proširen na neke sjevernoafričke države, a nakon toga i na južnokavkaske države i ostatak mediteranskih zemalja, iz čega su proizašli tzv. Barselonski proces i osnivanje Unije za Mediteran.


godine EU je za razvojnu pomoć izdvojila 0,43% bruto nacionalnog dohotka, ali planira da, u sklopu ostvarivanja Milenijumskih razvojnih ciljeva, do 2015. godine poveća iznos sredstava za pomoć razvoju siromašnih na 0,7% bruto nacionalnog dohotka na nivou EU (Gulasan, 2010: 8). Aktuelna reforma načina finansiranja razvojne i kohezione politike Unije veoma je važna i za države kandidate. Da podsjetimo, u prethodnom periodu (od 2000. do 2006. godine) evropska pretpristupna podrška za istorijsko proširenje ostvarivala se preko posebnih programa: a) PHARE (Pologne, Hongrie, Assistence a la Restructuration Economique) – Program pomoći za restrukturiranje poljske i mađarske ekonomije. To je bio najstariji i najvažniji instrument pomoći za države u tranziciji na njihovom putu ka članstvu u EU, osnovan još 1989. godine; b) SAPARD (Support for Agriculture and Rural Development) – Program pomoći u razvoju poljoprivrede i sela osnovan je da pomogne održivi poljoprivredni i seoski razvoj u državama centralne i istočne Evrope; c) ISPA (Instru¬ment for Structural Policy for Pre-Accession) –Instrument strukturne politike za pretpristupanje, kojim su, u okviru pomoći za ekonomsku i socijalnu koheziju, finansirani projekti u oblasti saobraćaja i životne sredine. (Ovi programi, inače, nijesu važili za Maltu i Kipar.) U istom periodu za države zapadnog Balkana, radi pružanja podrške Procesu stabilizacije i pridruživanja, osnovan je program CARDS (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization – Pomoć Evropske zajednice za obnovu, razvoj i stabilizaciju), dok je EU imala poseban pretpristupni instrument za Tursku. Pripemajući se za postojeću finansijsku perspektivu (2007–2013), EU je sve prethodne programe podrške državama kandidatima i potencijalnim kandidatima, sredinom 2006. godine, zamijenila novim jedinstvenim programom koji je nazvan Instrument za pretpristupnu podršku –IPA (Instrument for Pre-accession Assistance). IPA jeste jedinstveni instrument, ali se dijeli na pet komponenata, pri čemu države potencijalni kandidati koriste sredstva iz prve dvije komponente: Tranzicija i jačanje institucija i Regionalna i prekogranična saradnja. Ostale tri komponente namijenjene su isključivo državama koje imaju status kandidata i koje su uvele decentralizovani sistem upravljanja IPA sredstvima. U aneksu regulative o uspostavljanju IPA konkretno su nabrojane Turska, Hrvatska i Makedonija26, kao države koje mogu koristiti ove komponente. Island, koji je prošle godine postao država kandidat za članstvo u EU, još uvijek ne koristi ovaj instrument pretpristupne podrške, kao ni Crna Gora.27 Treća komponenta – Regionalni razvoj – ima za cilj pripremu za učešće u fondovima EU, tj. Evropskom fondu za regionalni razvoj i Kohezionom fondu. Četvrta komponenta – Razvoj ljudskih resursa – priprema države kandidate za učešće u Evropskom socijalnom fondu, dok ih peta komponenta – Ruralni razvoj – priprema za implementaciju Zajedničke poljoprivredne politike, acquis-a u toj oblasti i pruža podršku za održivo prilagođavanje poljoprivrednog sektora i ruralnih oblasti.

26 Makedonija je status kandidata dobila još 2005. godine, ali još nije otpočela pregovore o članstvu. I Crna Gora je postala kandidat za članstvo u decembru 2010. godine, ali EU još nije izmijenila Aneks Regulative 1085/2006, što ukazuje na značaj dodatnog uslova za korišćenje ovih komponenata – uspostavljanje i akreditaciju struktura za decentralizovani sistem implementacije sredstava IPA.

27 U posljednjem Revidiranom višegodišnjem indikativnom finansijskom okviru za period 2012–2013, objavljenom 12. oktobra 2011. godine, predviđena su sredstva IPA fonda i za Island – po dvanaest miliona eura za 2011. i 2012. godinu, a šest miliona eura za 2013. godinu. (dostupno na: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2011/package/miff_2012_2013_en.pdf )


U državama potencijalnim kandidatima sredstvima EU (vezanim za prve dvije komponente) upravlja se centralizovano, što znači da sav posao vezan za javne nabavke, tj. trošenje evropskih para, obavljaju delegacije Evropske unije u ovim državama, a pripreme za decentralizovani sistem upravljanja evropskom podrškom teku paralaleno sa pripremama za sticanje statusa kandidata. Ostale tri komponente predstavljaju pripremu za učešće u strukturnim fondovima EU i zahtijevaju odgovarajuće decentralizovane strukture za programiranje i finansijsko upravljanje, što znači da poslove implementacije konkretnih projekata (sve ono što prati ugovaranje u sistemu javnih nabavki) rade novoformirane i od Evropske komisije akreditovane strukture u državama kandidatima za članstvo. Razvoj tih struktura, znači, treba da se odvija uporedo sa osposobljavanjem države za sticanje statusa kandidata za članstvo. Hrvatska, Turska i Makedonija, pri tome, već imaju značajne rezultate na tom planu, dok Crna Gora planira da do kraja 2012. godine postigne akreditaciju za samostalno upravljanje evropskom pretpristupnom podrškom. Prijedlog nove finansijske perspektive predviđa povećanje pomoći zemljama obuhvaćenim procesom proširenja za milijardu eura u odnosu na aktuelnu finansijsku perspektivu. Za zemlje zapadnog Balkana i Tursku u okviru pretpristupnih fondova, predviđeno je ukupno 12,5 milijardi eura, odnosno godišnje po 1,8 do 1,9 milijardi eura. Inače, ako se poredi podrška koju iz budžeta EU dobijaju nove države članice i države korisnice IPA fonda, onda se pokazuje da EU četiri puta više pomaže svoje nove članice. U aktuelnoj finansijskoj perspektivi nove države članice dobijaju 1269 eura per capita (po glavi stanovnika), a korisnice IPA fonda 260 eura.28 Aktuelna finansijska regulativa o Instrumentu za pretpristupnu pomoć (Regulativa Savjeta br. 1085/2006) ističe krajem 2013. godine, pa je, s obzirom na to Evropska komisija otpočela konsultacije o budućnosti ovog instrumenta u novoj finansijskoj perspektivi. Rasprave o mogućoj reviziji i poboljšanju načina na koji EU pruža podršku državama kandidatima i potencijalnim kandidatima, Komisija je otpočela potvrđivanjem nekih uspješnih dosadašnjih rješenja, ali i nizom novih ideja. Dakle, potpuno je jasno da će EU nastaviti sa pretpristupnom podrškom, i da će se truditi da model, metodologiju i način rada ove podrške što više približi praksi koja se unutar EU ostvaruje u implementaciji kohezione politike, tj. upravljanja strukturnim i kohezionim fondovima. Može se očekivati da će se IPA, kao integrisani instrument, dalje razvijati i to uz povećanje koherentnosti između pet komponenata ovog fonda. Nove inicijative o kojima se razgovara ukazuju da bi se to moglo ostvariti tako što bi se države korisnice usmjerile da u saradnji sa Evropskom komisijom usvajaju tzv. Zajedničke nacionalne strategije koje će se odnositi na cijeli period nove finansijske perspektive. Ove strategije bi trebalo da budu podržane sektorskim strategijama u kojima bi se definisali konkretniji operativni planovi i jasni politički ciljevi. Ovakav pristup podrazumijeva stavljanje naglaska na višegodišnje programiranje.

28 Što je prosjek za sve države zapadnog Balkana i Tursku. Turska dobija najviše u apsolutnom iznosu, a Crna Gora najmanje. Međutim, s obzirom na broj stanovnika, Crna Gora dobija najviše per capita – 320 eura.


Komisija, takođe, smatra da je potrebno olakšati i pojednostaviti strukturu upravljanja IPA, što bi podrazumijevalo upravnu strukturu za IPA za svaku pojedinačnu državu, a ne zajednički IPA komitet, kao sada. Pored toga Komisija predlaže definisanje zajedničkog strateškog okvira i smanjenje broja koraka u procesu akreditacije za prenošenje odgovornosti za upravljanje evropskim sredstvima u državi korisnici (decentralizovani sistem implementacije). Iniciraju se ideje o omogućavanju potpunog pristupa svim komponentama. Prema nekim idejama, sve države kandidati i potencijalni kandidati mogli bi imati pristup svim koristima i „političkim ciljevima” koje podržava IPA. Upravljanje evropskom finansijskom podrškom moglo bi se ubuduće više prilagođavati situacijama u pojedinačnim državama koje koriste tu pomoć, što znači da bi i odluke o centralizovanom odnosno decentralizovanom sistemu upravljanja i sistemima prethodne kontrole mogle više zavisiti od potreba država. Dosta pažnje Komisija posvećuje i uvođenju „inovativnog finansiranja”, povećanju podrške na sektorskom nivou (uključujući podršku sektoru budžeta) itd. Naravno, sve ove ideje tek su u preliminarnoj fazi. Rasprave o budućnosti IPA fonda nijesu odmakle tako daleko kao ukupne rasprave o načinu trošenja budžeta EU za ostvarivanje ciljeva strategije Evropa 2020. Rezultat konsultacija uskoro će pokazati kakve će promjene u načinu ostvarivanja pretpristupne podrške državama zapadnog Balkana (i Turskoj) donijeti nova finansijska perspektiva EU. Treba imati u vidu da strategija Evropa 2020 nije bitna samo za države članice EU, već predstavlja značajan izazov i za države kandidate za članstvo u EU, kao što je Crna Gora, i za usmjeravanje njihovih reformskih procesa. Na to se ukazuje u samom evropskom dokumentu: „Strategija Evropa 2020 nije relevantna samo unutar EU, već nudi značajan potencijal zemljama kandidatima i našim susjedima i pomaže im da ubrzaju svoje reforme. Proširenje prostora na kojem se primjenjuju pravila EU kreiraće nove mogućnosti kako za EU tako i za njene susjede” (European Commission, 2010a: 23). Zaista, kada se analiziraju ciljevi strategije Evropa 2020, vidi se da su prioriteti vrlo lijepo formulisani, tako da bi ih i države zapadnog Balkana mogle (o)lako preuzimati kao svoje. Međutim, nerazvijena infrastruktura, neadekvatno obrazovanje, nedovoljna ulaganja u životnu sredinu, tehnološka zaostalost i zavisnost, neadekvatni kapaciteti svih partnera koji treba da doprinesu postavljenim ciljevima, počev od nacionalnih institucija preko lokalnih vlasti, socijalnih partnera obrazovnih institucija, pa sve do samih preduzeća, predstavljaju velike prepreke za upotrebu istih metoda radi ostvarivanja razvojnih ciljeva. Dodatni problemi sa korupcijom i drugačijim kulturološkim nasljeđem, uz nedovoljno efikasne pravosudne sisteme upečatljivo svjedoče o specifičnostima ovog regiona. Olako prepisivanje lijepo sročenih evropskih incijativa, ili, što se takođe dešava, kopiranje institucionalnih mehanizama uspostavljenih u razvijenim državama, već odavno se to jasno vidi, ne može dati uspješne rezultate u državama


tranzicije. Autonomni razvojni strateški okviri država zapadnog Balkana, u svakom slučaju, moraju da uzmu u obzir ciljeve i mehanizme definisane Strategijom Evropa 2020, ali je mnogo važnije da ove države prethodno sagledaju sopstvene specifične razvojne probleme i da na temelju toga izgrade sveobuhvatne razvojne strategije i planove. To bi bio adekvatniji put usaglašavanja državne podrške sa razvojem evropskog ekonomskog i socijalnog modela. Evropska unija kontinuirano razvija sopstveni put povezivanja održivog ekonomskog razvoja i smanjivanja siromaštva, odnosno razvoja inkluzivnog društva. Evropski model obezbjeđivanja budžetske podrške takvom razvoju predstavlja dodatni izazov budućim državama članicama. Za njih je veoma važno da se na vrijeme adekvatno pripreme za učešće u evropskoj politici ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije. U tom okviru veoma važne oblasti pravovremenog građenja kapaciteta jesu strateško programiranje i sveukupno upravljanje projektnim ciklusom, kao i kapaciteti za finansijsku kontrolu budžetskih sredstava Unije. Što je država bliže članstvu u EU, to ona mora imati snažnije izgrađene apsorpcione sposobnosti za korišćenje ne samo pretpristupnih već i strukturnih i kohezionih fondova Evropske unije.


Bibliografija

a) Literatura:

Dinan, D. (2009) Sve bliža Unija, uvod u evropsku integraciju. Beograd: Službeni glasnik.

Đurić, D. (2009) Koheziona politika i pretpristupna podrška Evropske unije, str. 44–103. Podgorica: SOROS.

Gulasan, N. (2010) Official Development Assistance: The Status of Commitments, Projections for 2010 and Preliminary 2009 Figures. UNDP/ODS Discussion Paper.

Međak, V. i Majstorović, S. (2004) Regionalna politika Evropske unije. Beograd: Kancelarija za pridruživanje Evropskoj uniji, Vlada Republike Srbije.

Prokopijević, M. (2007) Why Foreign Aid Fails, Beograd: PANOECONOMICUS.

Prokopijević, M. (2008) Evropska unija, uvod. Beograd: Službeni glasnik.

Stojanović, S. (2008) Finansiranje Evropske unije. Beograd: Službeni glasnik.

Tilford, S. and Whyte, P. (2010) The Lisbon Scorecard X: The Road to 2020. London: Centre for European Reform. (available at: http://www.cer.org.uk/pdf/rp_967.pdf )

b) Dokumenta:

Barca, F. (2009) An Agenda for a Reformed Cohesion Policy: A Place-Based Approach to Meeting European Union Challenges and Expectations. (available at: http://ec.europa.eu/regional_policy/policy/future/pdf/report_barca_v0306.pdf )

Eurostat (2007) Regions in the European Union: Nomenclature of Territorial Units for Statistics, NUTS 2006/EU-27. (available at: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-RA-07-020/EN/KS-RA-07-020-EN.PDF)

European Commission (2008) European Union Public Finance, 4th Edition. (available at: http://ec.europa.eu/budget/library/biblio/publications/public_fin/EU_pub_fin_en.pdf )

European Commission (2009) General Budget of the European Union for the Financial Year 2009. (available at: http://ec.europa.eu/budget/library/publications/budget_in_fig/syntchif_2009_en.pdf )

European Commission (2010a) Europe 2020, A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth. (available at: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexU riServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:EN:PDF)

European Commission: (2010b) Investing in Europe’s Future, Fifth Report on Economic, Social and Territorial Cohesion. (available at: http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/reports/cohesion5/pdf/5cr_summary_en.pdf )

European Commission (2011a) A Budget for Europe 2020: The Current System of Funding, the Challenges Ahead, the Results of Stakeholders Consultation and Different Options of the Main Horizontal and Sectoral issues. (available at: http://ec.europa.eu/budget/library/bi blio/documents/fin_fwk1420/SEC-868_en.pdf )

European Commission (2011b) Proposal for a Council Regulation Laying Down the Multiannual Financial Framework for the Years 2014–2020.

European Commission (2011c) Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: A Budget for Europe 2020, Part One.

European Commission (2011e) Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: A Budget for Europe 2020, Part Two.

European Commission (2011d) Commission Staff Working Paper: The Added Value of the EU Budget Accompanying the Document ‘Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: A Budget for Europe 2020’. (available at: http://ec.europa.eu/budget/library/biblio/documents/fin_fwk1420/SEC-868_en.pdf )

European Council (2005) Financial Perspective 2007–2013. (available at: http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/en/misc/87677.pdf

European Council (2006) Regulation No. 1085/2006 Establishing an Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA).

European Council (2006) ‘Decision on Community Strategic Guidelines on Cohesion’, Official Journal of the European Union, L 291/11.

Regulation (EC) No 1059/2003 of the European Parliament and of the Council (2003) on the establishment of a common classification of territorial units for statistics (NUTS). (available at: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:20 03:154:0001:0041:E N:PDF

{ 65 } Marina Vasić

Abstract This paper examines localism and cosmopolitism as value orientation in Serbia, Montenegro, Bosnia and Herzegovina, Macedonia, Croatia and Slovenia. We employ comparative and statistical approach in order to contrast the levels of localism and cosmopolitism in these countries. As an empirical underpinning, we use European Value Study 2008 data, based on the same sample design in all the European countries. The analysis presents the data for the countries in question by using descriptive statistic and logistic regression. The results of the analysis show that there are significant differences among six countries which could be explained by the different political and social factors.

Keywords: localism, cosmopolitism, globalization, internal globalization

Uvod Kosmopolitizam kao vrednosna orijentacija predstavlja refleksivni identitet pojedinca u odnosu na određenu zamišljenu društvenu zajednicu globalnog karaktera. On predstavlja posledicu procesa globalizacije, i u savremenom smislu može se razumeti u kontekstu integracijskih procesa koji su započeli u prethodnom, a svoju kulminaciju doživeli u ovom veku. Ovaj koncept se javlja još kod francuskih filozofa prosvetiteljstva, koji su pod kosmopolitom podrazumevali „građanina čitavog sveta”, univerzalnog humanistu koji je u stanju da prevaziđe partikularnost vlastitog identiteta ograničenog teritorijom na kojoj živi, kulture kojoj pripada i jezika kojim govori (Schlereth, 1977).

Marina Vasić

Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bivše SFRJ

Autorka je predavačica na privatnom koledžu “Ruđer Bošković” u Beogradu (e-mail: [email protected])

1 Cosmopolitism and Localism in the Former Yugoslav Republics

{ 66 } Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bivše SFRJ

Jedan od važnih konceptualnih problema jeste činjenica da je savremeni pojam ‘kosmopolite’ vezan za naučni i politički diskurs društava zapadnog kulturnog kruga. Kao ‘zapadni pojam’ kosmpolitizam u velikoj meri odstupa od alternativnih obrazaca identifikacije sa globalnim, koji se mogu i istorijski a i danas naći u svetu (Pollock et al., 2000; Holton, 2002). Stoga se mora razmišljati da sama kosmopolitska orijentacija ima veliki broj varijeteta unutar različitih kultura i u različitim istorijskim konceptima (Featherstone, 2002). Tako Holton (2002) ukazuje da se kosmopolitizam mnogo bolje može razumeti sa stanovišta lokacije, kulturnih faktora, prostora i vremena u kome nastaje, nego na osnovu teorijskih stavova iz oblasti moralne filozofije. Sa stanovišta identiteta pojedinaca koji žive u konkretnim društvenim uslovima, kosmopolitsko osećanje, zapravo, predstavlja, jedan od slojeva identiteta koji ne isključuje ostale slojeve, kao što su nacionalni, regionalni ili lokalni identitet. Turner (2002) ističe da razvijanje kosmpolitskog osećanja ne znači nužno odvajanje od vezanosti za vlastiti socijalni prostor, već pre svega jednu vrstu kritičke refleksije i distanciranja u odnosu na vlastitu socijalnu sredinu. U 21. veku kosmpolitizam se uglavnom dovodi u vezu sa činjenicom da je savremena tehnologija doprinela intenzivnoj komunikaciji između naroda i kontinenata, što za posledicu ima jačanje kosmpolitskog osećanja kod ljudi (Castells, 1996; Beck, 1999, 2000; Tomasci, 2001; Albrow, 1997; Held et al., 1999). Ovaj argument zapravo počiva na visokom stepenu pokretljivosti koji odlikuje savremena društva. Iyer, međutim, smatra da „pravi kosmopolita, nije onaj ko mnogo putuje, već onaj ko vrednuje osećaj Drugog i Drugačijeg” (2000: 210). Rosenberg (2000), takođe, u kritičkom duhu ukazuje da se globalizacija kao ishod ne može jednostavno objasniti uvođenjem globalizacije kao procesa koji dovodi do tog ishoda. Kosmpolitizam se može razumeti kao neka vrsta refleskije, stanja svesti, stava o pripadnosti pojedinca globalnoj društvenoj zajednici. Beck (2002) za razumevanje značenja kosmopolitizma ističe da suštinska pitanja života, ishrane, proizvodnje, identiteta, straha, sećanja, zadovoljstva, sudbine, ne mogu više da se lociraju nacionalno ili lokalno, već globalno ili lokalno. Tako se javlja jedan veoma značajan pojam, naročito sa stanovišta merenja kosmopolitizma, a to je pojam ‘unutrašnje globalizacije’. Pod unutrašnjom globalizacijom Beck razume proces globalizacije koji se odvija unutar nacionalnih društava. Na taj način, pojedinci koji žive unutar istog nacionalnog prostora mogu razviti manji ili veći stepen kosmopolitskog identiteta. Szerszynski i Urry (2002: 469) argumentuju da kosmpolitizam ne može da se jednostavno definiše kao specifičan tip kulture izvan određenog kulturnog konteksta. Oni smatraju da je pojam ‘kosmopolitskog’ prvenstveno formalnog karaktera, te da je, kao takav, sadržajno prazan, tj. da predstavlja ‘označivač’ koji može biti popunjen različitim sadržajima unutar različitih kulturnih konteksta. Ovakav pristup je naročito značajan, s obzirom na snažnu kritiku da se kosmpolitizam koristi kao koncept ‘nametnut’ većini u jednoj nacionalnoj


ili lokalnoj zajednici, pri čemu se nametanje vrši od strane intelektualaca ili pak pripadnika viših društvenih slojeva koji su mnogo mobilniji u globalnom svetu, i koji stoga imaju naglašen kosmopolitski identitet (Pels, 1999: 72). Ova epistemološka kritika jeste manje-više uobičajena kada je reč o standardizaciji i ekspanziji ‘progresivnih’ pojmova i nametanju istih većini, a što se postiže zahvaljujući diskurzivnom monopolu kojim raspolažu viši društveni slojevi. U tom smislu Fearthestone (2002) eksplicitno kritikuje koncept ‘kosmopolitizma’ kao pojma koji predstavlja mentalni koncept srednje i više klase. Dakle, globalizacija ne pripada svima, ili makar, ne pripada svima jednako. Tako (Hannerz, 1990, 1996) ističe da se kosmopolitizam kao divergentno kulturno iskustvo može razumeti kao svojstvo onih pojedinaca koji poseduju dovoljan nivo ‘refleksivnih kulturnih kompetencija’ a koje im omogućavaju da se uspešno kreću unutar novog sistema značenja. Drugim rečima, oni kojima su kulturne kompetencije uskraćene, ne mogu da razviju kosmopolitsko osećanje, i uz nedostatak kulturnog iskustva koje se razvija zahvaljujući socijalnoj mobilnosti, ostaju zarobljeni u lokalnom ili nacionalnom. No, to ne znači da na njih globalizacija ne vrši uticaj. Taj uticaj postoji, samo što se lokalno orijentisani pojedinci nalaze na marginama svih benefita koje globalizacija sa sobom nosi, ili su pak samo označeni kao konzumenti u globalnom društvu. Na njih svakako utiče konzumerizam i socijalni artefakti koji su proizvod globalizacije, a koji se neretko u negativnom kontektstu definišu kao mekdonaldizacija, ili amerikanizacija, ili prosto kao kulturni imerijalizam (Ritzer, 2000; Barber, 1995; Watson, 1997; Tomlinson, 1999). Ovo dakako jeste pitanje društvene strukture i društvene stratifikacije. Izgleda da nejednaka raspodela resursa unutar društva dobija svoju verifikaciju u nejednakim šansama na globalnom tržištu, a ovo konsekventno dovodi do veće ili manje identifikacije sa kosmpolitskim osećanjem s obzirom na to šta globalizacija pruža različito pozicioniranim akterima, da bi konačno nedostatak refleksije doveo do jačanja lokalnih identiteta kod marginalizovanih aktera. No, sa druge strane, akteri moraju da uče da žive u globalnom društvu, naprosto jer nemaju izbora. Held (2000) ističe da kosmopolitski projekat u 21. veku podrazumeva da pojedinac mora da uči kako da postane ‘kosmopolitski građanin’. Osposobljeni kosmopolita je onaj ko je sposoban da posreduje između nacionalne tradicije i alternativnih globalnih životnih stilova.

1. Konceptualni okvir: kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bivše SFRJ

Budući, kao što je prethodno rečeno, da istorijska i kulturna kontekstualizacija igra značajnu ulogu u razumevanju i objašnjavanju kosmopolitskog odnosno lokalnog, neophodno je da ograničimo društveni kontekst u okviru koga se kreće ovaj rad. Države koje su nastale nakon raspada


SFRJ u periodu od gotovo pola veka, a koji je karakterisao najpre uspon, a zatim pad socijalizma, delile su iste političke i ekonomske uslove. Nakon raspada socijalizma, usledio je proces tranzicije, koji se dešavao u uslovima nešto drugačijim nego kada je reč o drugim društvima istočne Evrope koja su krenula istim putem. Dve su ključne karakteristike važne kada je reč o ovim razlikama. Najpre, SFRJ se, po stepenu otvorenosti prema okruženju i, naročito, zapadnoj Evropi, bitno razlikovala od ostalih istočnoevropskih socijalističkih društava. Takođe, u poređenju s njima, nivo autoritarnosti i političke represije u nekadašnjoj Jugoslaviji bio je znatno manje izražen. I kada je o ekonomiji reč, nju je karakterisao znatno veći nivo liberalizma i tržišne orijentacije u poređenju sa ostalim društvima socijalizma. Ukratko, ‘gvozdena zavesa’ bila je iza granica SFRJ. Istovremeno, raspad Jugoslavije pratilo je bujanje nacionalizma koje će, zahvaljujući neodgovornom ponašanju političkih elita, rezultirati i ratnim sukobima. Kao rezultat raspada socijalizma, u SFRJ se, dakle, odvija proces koji divergentno deluje na razvoj kosmopolitizma na ovim prostorima. S jedne strane, tranzicija, kao proces otvaranja zatvorenih socijalističkih društava ka globalnom kapitalizmu u svakom smislu, dovela je do jačanja kosmopolitizma, a sa druge strane, nacionalizam kao obrazac u socijalno-psihološkom, pa i u političkom smislu, vodi u pravcu zatvaranja u odnosu na globalnu zajednicu. Naravno, dodatna kontekstualizacija podrazumeva i diferenciranu perspektivu dejstva ovih faktora, kao i analizu određenih lokalnih uslova u svih šest zemalja bivše SFRJ kada je reč o razumevanju kosmopolitske orijentacije. Najpre, kada je o Sloveniji reč, ova zemlja je ‘najbezbolnije’ napustila SFRJ. Uz činjenicu da je Slovenija u predsocijalističkom periodu imala u kulturnom, ekonomskom i političkom smislu prošlost koja joj omogućava da se lakše i brže približi modelima zapadnih demokratija, valja i imati u vidu da u slovenačkom društvu nacionalnih podela gotovo i da nema, te da je reč o kulturi koja je od početka imala mnogo više kapaciteta da spreči sukobe i nasilje kao posledice raspada socijalizma. Konačno, u čitavoj staroj Jugoslaviji Slovenija je bila ekonomski najrazvijenija. Svi ovi faktori omogućili su Sloveniji da se znatno brže integriše u zapadnu političku i ekonomsku zajednicu (čitaj EU). Hrvatska se kretala drugačijim putem. Ona je najpre svoju političku nezavisnost ostvarila u sukobu sa Srbijom. Kao posledica ovog sukoba, došlo je do jačanja nacionalizma i rata na prostoru većeg dela države, a što je konsekventno dovelo i do kašnjenja u odnosu na Sloveniju kada je reč o integracijama u EU. Bosna i Hercegovina se u ovom pogledu nalazi u posebno teškoj situaciji. Osim rata, koji je bio posebno surov, i koji će ostaviti posledice na nacionalne odnose nekoliko generacija unapred, nakon prestanka sukoba ova zemlja je ostala i etnički, ali i nacionalno, pa čak i politički podeljena na dva entiteta. Dalje, Bosna i Hercegovina zapravo i nema kapacitet suverene države, već se pre može reći da je reč o međunarodnom protektoratu2 koji predstavlja provizorijum moderne evropske zemlje. Srbija je bila najveća članica bivše zajednice države.

2 Međunarodni predstavnik u BiH ima jako velika ovlašćenja koja ozbiljno dovode u pitanje njen suverenitet.


Tranziciju u Srbiji odlikuju dva perioda: prvi koji karakteriše autoritarna nedemokratska vladavina autoritarnog režima, period u kome je Srbija bila jedna od najodgovornijih za ratove u Bosni i Hrvatskoj, i drugi, koji se dešava nakon petooktobarskih promena 2000. god. i koji karakteriše demokratizacija zemlje i približavanje EU, ali još uvek uz snažan nacionalizam, koji uz nerešeno pitanje Kosova u političkom smislu predstavlja kamen spoticanja kada je reč o evrointegracijama. Crnu Goru, takođe, karakterišu dva perioda u procesu društvene tranzicije. U prvom periodu Crna Gora je jedina iskreno opstajala u zajednici sa Srbijom, te je zapravo predstavljala manjinskog partnera u podršci srpskog ratničkog nacionalizma. Drugi period, koji počinje 1997. godine raspadom DPS-a, karakteriše prva faza – od tog trenutka do sticanja nezavisnosti na referendumu 2006. god., i druga faza – faza ubrzanog približavanja EU, koje je bilo posledica potrebe i građana i političkih elita za novom ‘progresivnom’ legitimacijom mlade države. Konačno, Makedonija se našla u jednoj vrsti društvenog, ekonomskog i političkog ‘ćorsokaka’ iz tri osnovna razloga. Prvo, Makedonija se i u SFRJ nalazila u nepovoljnom položaju kada je reč o ekonomskom razvoju, drugo, u ovoj zemlji je upečatljiv nedostatak kapaciteta političkih elita3, i treće, nacionalne podele koje nisu kulminirale ratom, ali koje jesu bile praćene sukobima između makedonske i albanske nacionale zajednice, slično kao i u Bosni, dovele su do političkog patronata ove države od strane međunarodne zajednice. Iako se na osnovu opisane situacije u šest država bivše SFRJ ne može steći potpun uvid u složen kontekst u okviru koga se razvijaju politički identiteti građana tih društava, ovaj elementarni uvid je ipak značajan za razumevanje stepena u kome su kosmopolitizam i lokalizam kao njegov pandan dobijali ili gubili na snazi. Opisani konceptualni okvir daje nam osnovne elemente u odnosu na koje je moguće posmatrati, analizirati, kao i testirati konkretne hipoteze kada je reč o stepenu kosmopolitizma kod građana šest država bivše SFRJ.

2. Podaci, metod i merenje

U ovom radu koristili smo podatke iz Evropskog istraživanja vrednosti (European Value Survey), koje je realizovano 2008. godine. Reč je o međunarodnom longitudinalnom istraživanju koje se na svakih deset godina realizuje u svim zemljama Evrope. Istraživanje se oslanja na Upitnik koji je identičan za sve zemlje. Takođe, koristi se i identičan dizajn uzrokovanja, kao i terenskih procedura, te istih kriterijuma za poststratifikaciju. Zahvaljujući svim ovim karakteristikama, moguće je na jedan validan način porediti rezultate merenja između svih zemalja koje su obuhvaćene istraživanjem. Dalje, kada je reč o pitanjima, ajtemima i indikatorima, valja napomenuti da je Upitnik obuhvatio baterije pitanja koje mere različite vrednosne orijentacije, i to na način da je validnost pitanja i relijabilnost skala izmerena u prethodnim istraživanjima.

3 Pod ‘nedostatkom kapaciteta političkih elita’ podrazumevamo potpuno odsustvo komunikacije vladajuće većine sa, uglavnom, albanskim partijama u opoziciji. Ovakav odnos većine prema manjini smanjuje sposobnost države da preventivno rešava bazične društvene sukobe.


Kada je reč o šest država bivše SFRJ, istraživanjem je obuhvaćeno 1512 ispitanika u BiH, 1496 ispitanika u Hrvatskoj, 1516 u Crnoj Gori, 1512 u Srbiji, 1365 u Sloveniji i 1480 u Makedoniji. Kosmopolitizam i lokalizam su mereni sa dva pitanja na skali koja je tražila od ispitanika da se opredele kojim geografskim grupama prvenstveno pripadaju i to u prvom i drugom izboru, a ispitanici su mogli da se opredele da se osećaju kao pripadnici mesta/grada u kome žive, regiona države u kojoj žive, države u celini, Evrope i sveta u celini. Očito, skala je formirana tako da se lokalna identifikacija nalazi na jednom, a kosmopolitska na drugom polu iste skale. Budući da skala operiše sa 5 stepena identifikacije, i da je svaki ispitanik na datoj skali određivao prvi i drugi izbor, čitava skala sumarno operiše vrednostima od 3 do 9, pri čemu je 3 najveći mogući stepen lokalizma, a 9 najveći mogući stepen kosmopolitizma (i obrnuto, s obzirom na koncepciju kontinuuma sa dva pola). Najpre, na nivou ukupne varijanse (bivša SFRJ), kada je reč o prvom izboru, lokalizam izrazito dominira u odnosu na kosmopolitizam (Figura 1). Tačnije, sumarno, više nego svaki drugi građanin svoj primarni identitet definiše posredstvom identifikacije sa gradom/mestom u kome živi. Drugi po značaju izvor identiteta svih građana bivše SFRJ jeste zemlja/država u kojoj žive, tačnije, više nego svaki treći građanin svoj identitet primarno definiše na ovaj način. Treći po redu izvor geografskog identiteta jeste regionalna identifikacija, a interesantno je da je u jeku integracija u EU u svim zemljama, uključujući i Sloveniju koja je članica EU, identifikacija sa EU jako niska, čak niža u odnosu na identifikaciju sa svetom.

Fig. 1 Geografska identifikacija - prvi izbor

Kada je o drugom izboru reč, dominira identikacija sa zemljom/državom (Fig. 2). Naime, preko 1/3 građana bivše SFRJ identifikuje se na drugom mestu sa vlastitom državom. Dalje, preko 22% njih se identifikuje sa gradom/mestom u kome žive u svom drugom izboru, a kada je o drugom izboru reč, čak preko 1/5 građana u ovom pogledu bira region u kome živi. Evropa je sekundarni izvor identiteta za nešto više od svakog desetog građanina ex SFRJ, dok je svet u celini u ovom pogledu na poslednjem mestu kao izvor identiteta.

50,3

Grad Region Zemlja Evropa Svet

8,3

33,8

3,3 4,3


Fig. 2 Geografska identifikacija – drugi izbor

Interesantno je sagledati razlike u geografskim identitetima po državama (Fig 3). Iako razlike jesu statistički značajne (Kramerov V = .092; p < 0.01), sa izuzetkom Makedonije, u kojoj je država primarni izvor identifikacije, u svim ostalim državama građani se primarno identifikuju sa gradom/mestom u kome žive. Opet, sa izuzetkom Makedonije, država je druga po značaju za primarni identitet, dok su preostali izvori identifikacije znatno manje izraženi u odnosu na ova dva.

Fig. 3 Geografska identifikacija – prvi izbor po državama

22,1

Grad Region Zemlja Evropa Svet

20,134,8

10,7 8,1

BiH

55,7

53,5

6,332,5

55,24,6

30,2

46,8

5,737,4

4,35,8

49,710,7

30,9

39,99,7

44,92,92,7

3,75,0

3,06,0

3,14,6

12,926,9

2,81,7

Crna Gora

Srbija

Slovenija

Makedonija

Hrvatska

Grad

Region

Država

Evropa

Svet


Kada je o drugom izboru reč (Fig. 4), razlike postoje između država, i svakako su statistički značajne (Kramerov V = .080; p < 0.01). Osim u BiH u svim ostalim zemljama, država je ključni izvor sekundarnog identiteta. U BiH to je regionalna pripadnost. Dakle, izgleda da podeljenost na dva entiteta, kantonizacija, te opšte političke prilike u BiH igraju značajnu ulogu u niskom stepenu identifikacije građana sa državom. Dalje, u Makedoniji i Srbiji grad je na drugom mestu kao sekundarni izvor identiteta, dok je u Hrvatskoj i Sloveniji to region. No, ključno je, sa iznimkom Makedonije – gde je regionalna identifikacija značajno niža, da je identifikacija sa Evropom i svetom znatno niža u odnosu na identifikaciju sa državom i gradom/mestom u kome građani žive.

Fig. 4 Geografska identifikacija – drugi izbor po državama

BiH

21,931,830,8

8,56,9

22,526,4

34,99,8

6,4

18,117,5

38,017,8

12,6

24,815,8

38,511,4

9,4

18,726,5

39,011,1

4,7

32,57,6

36,712,8

10,4

Crna Gora

Srbija

Slovenija

Makedonija

Hrvatska

Grad

Region

Država

Evropa

Svet


Ukoliko izrazimo stepen lokalizma odnosno kosmopolitizma posredstvom skale koja obuhvata oba pitanja koja smo koristili za merenje u visu sintetičkog skora, možemo videti distribuciju lokalizma/kosmopolitizma na nivou ukupne varijanse u Fig. 5, kao i karakteristike izražene preko standardizovanih z skorova u Tabela 1 Kao što je rečeno, niske vrednosti na autentičnom skoru odnosno negativne vrednosti na standardizovanoj varijabli predstavljaju lokalizam, dok visoke vrednosti u autentičnom skoru odnosno pozitivne vrednosti na z skor varijabli predstavljaju kosmopolitizam.

Fig. 5 Sintetički skor lokalizam/kosmopolitizam

Tabela 1 Deskriptivna statistika na skali lokalizam/kosmopolitizam

N 8502Aritmetička sredina ,0000000Medijana -,4109414Standardna devijacija 1,00000000Skjunis 1,198Kurtosis ,549Minimum -1,06898

Maksimum 2,87925Interkvartilni opseg 25 -,4109414

50 -,410941475 ,2470964

4,000 -

3,000 -

2,000 -

1,000 -

2.00 4.00 6.00 8.00 10.00


Razlike između država sintetički se mogu jasno uočiti (Fig. 6) i one su veoma izražene, a mereno F-testom: F (df, 5) = 30,21; p < 0.01. Ono što je interesantno jeste činjenica da je najviši stepen lokalizma, te konsekventno najniži stepen kosmopolitizma prisutan u BiH, a ovo se da objasniti političkim faktorima, u prvom redu dubokim nacionalnim podelama, te posledicama rata koje su kod pojedinaca proizvele pojačanu potrebu za lokalnom identifikacijom i relativizaciju kosmopolitske orijentacije. Zatim sledi Hrvatska, koja se nalazi na pragu EU, i koja je u kulturološkom smislu, makar stereotipno, bliža zemljama zapadnog kulturnog kruga. Interesantno je da u Sloveniji, državi koja je članica EU, i koja bi sa stanovišta teorijske elaboracije ‘trebalo’ da ima najaviši stepen kosmopolitizma, ovo nije slučaj. Komparativno, najviši stepen kosmopolitizma merimo u Crnoj Gori, te Srbiji i Makedoniji.

Fig. 6 Lokalizam/kosmopolitizam – z skorovi (–lokalizam/+kosmopolitizam)

U cilju identifikacije faktora od kojih zavisi kosmopolitska orijentacija realizovali smo logističku regresionu analizu. Cilj ove analize bio je da identifikujemo ključne varijable koje imaju prediktivnu vrednost kada je reč o kosmopolitskoj vrednosnoj orijentaciji. Model je formiran u odnosu na set standardnih socio-demografskih varijabli od kojih se očekuje da imaju određenu prediktivnu vrednost. U modelu, kao nezavisnu varijablu koristili smo skor na skali lokalizam/kosmpolitizam. Ovaj skor, čija je distribucija prijavljena u Fig. 5 i Tab. 1, podelili smo na tri trećine varijanse, pri čemu je poslednja trećina varijanse identifikovana kao visok stepan kosmopolitizma, a s obzorom na to da smo koristili logističku regresiju, ova

-0,232

-0,087

0,132 0,121

-0,026

0,096


varijabla je korišćena kao dummy varijabla sa vrednostima 1 – visok stepen kosmpolitizma, i 0 – preostali deo varijanse na ovoj varijabli. Distribucija ove dummy varijable, koja meri visok stepen kosmopolitizma, može se videti u Tab.2 na nivou ukupne varijanse, i u Tab. 2.1 po zemljama. Svakako da razlike u broju kosmopolita po zemljama odgovaraju razlikama merenog stepena kosmopolitizma u ovim državama.

Tabela 2 Kosmopolitizam – dummy varijabla (zavisna varijabla u modelu)

N %ostali 6994 78,8kosmopolite 1887 21,2total 8881 100,0

Tabela 2.1 Kosmopolitizam po zemljama – dummy varijabla

ostali kosmopolitizam

BiH 85,3% 14,7%

Hrvatska 81,1% 18,9%

Crna Gora 73,5% 26,5%

Srbija 75,4% 24,6%

Slovenija 80,2% 19,8%

Makedonija 77,2% 22,8%total 78,8% 21,2%

Sa druge strane, u model smo uključili set socio-demografskih varijabli koje su po svom karakteru dummy varijable. Tačnije, autentične varijable su redizajnirane za potrebe predikcije u regresionom modelu, tj. redefinisane su od autentičnih vrednosti ka dvovalentnim vrednostima. Varijable koje smo koristili u modelu kao prediktorske (nezavisne) varijable mogu se videti i Tab.3 (ukupna varijansa).

Tabela 3 Prediktorske (zavisne varijable) – ukupna varijansa

N %

pol/rodostalo 4572 51,5

muškarac 4309 48,5

državljanstvoostalo 221 2,5

državljanin 8659 97,5

starost 15–29ostalo 6791 76,5

godine 15–29 2090 23,5


starost 30–49ostalo 5622 63,3

godine 30–49 3258 36,7

starost preko 50ostalo 5348 60,2

godine preko 50 3532 39,8

niže obrazovanjeostalo 6573 74,0

niže obrazovanje 2308 26,0

srednje obrazovanje

ostalo 4104 46,2

srednje obrazovanje 4777 53,8

više obrazovanjeostalo 7166 80,7

više obrazovanje 1715 19,3

samozaposlenostalo 8717 98,2

samozaposlen 164 1,8

nezaposlenostalo 6807 76,6

nezaposlen 2074 23,4

nizak prihodostalo 6387 71,9

nizak prihod 2493 28,1

srednji prihodostalo 6335 71,3

srednji prihod 2546 28,7

visok prihod visok prihod6575 74,0

2306 26,0

Vrednosti dobijene logističkom regresijom prikazane su u Tab.4, i to kako na nivou ukupne varijanse, tako i za svaku državu ex-SFRJ pojedinačno. Kada je reč o socio-demografskom prediktivnom modelu, na osnovu logističke regresije dobijene vrednosti imaju veoma ograničen domet. Najpre, na nivou čitave bivše SFRJ merimo Pseudo R2 = 0.039; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,6) = 10,496; p = 0.105. Logističkom regresijom identifikovali smo nekoliko prediktora, ali je njihova eksplanatorna vrednost srazmerno mala i svodi se na oko 4% ukupne varijanse. Kada je o samim prediktorima reč, najznačajniji, i to negativni prediktor jeste državljanstvo (B = -0.631; p < 0.01). Zatim, negativni prediktor jeste i nisko obrazovanje (B = -0.481; p < 0.01), a komplementarno više obrazovanje predstavlja pozitivni prediktor kosmopolitizma (B = 0.560; p < 0.01). Prema tome, za čitav prostor bivše Jugoslavije obrazovanje predstavlja važan prediktor kosmopolitizma. Dalje, populacija mlađa od 29 godina jeste statistički značajan prediktor kada je reč o kosmpolitskom identitetu (B = 0.218; p < 0.01). Konačno, pol/rod jeste pozitvan prediktor, tačnije kada je reč o muškarcima, povećava se verovatnoća da oni imaju kosmopolitski stav (B = 0.147; p < 0.01).


Tabela 4 Logistička regresija – nestandardizovani regresioni koeficijenti

SF

RJ

BiH

Hrv

atsk

a

Crn

a G

ora

Srb

ija

Slo

ven

ija

Mak

edo

nij

a

muškarac ,147** - - - - ,375** ,471**

državljanin -,631** - - -,676** - -,819** -

godine 15–29 ,218** ,324* - - 389** - ,593**

godine preko 50 - - - - - - -,478**

niže obrazovanje -,481** - -,598** - -,713** - -

srednje obrazovanje - - - ,413* - ,423* -

više obrazovanje ,560** ,646** ,350* ,689** ,597** 1,102** ,599**

samozaposlen - - ,975* - - - -

nezaposlen - - - -,421** - - -

nizak prihod - -,533** -,560** - - - -

srednji prihod - - - -,314* - - -

visok prihod - - - - - ,512** -,406**

b konstanta -,844 -1,844 -1,292 -,618 -1,184 -1,371 -1,496

* p < 0.5 ** p < 0.01

Kod građana BiH, koji su komparativno u odnosu na građane svih država ex SFRJ u najmanjoj meri kosmpolitski orijentisani, tj. koji su dominantno lokalno orijentisani, socio-demografski prediktivni model, takođe, nema naročitu prediktivnu vrednost: Pseudo R2 = 0.033; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,4) = 3,975; p = 0.409. Od socio-demografskih varijabli koje su značajne za kosmopolitski stav u BiH identifikovali smo najpre više obrazovanje (B = 0.646; p < 0.01), a zatim nizak prihod kao negativan prediktor (B = -0.533; p < 0.01), dok su pripadnici mlade populacije pozitivan prediktor (B = 0.324; p < 0.05). U Hrvatskoj socio-demografski model ima sledeće karakteristike: Pseudo R2 = 0.050; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,4) = 6,344; p = 0.175. Logističkom regresijom identifikovali smo tri značajna prediktora. Najpre, samozaposlenost (B = 0.975; p < 0.05), koja se kao prediktivna varijabla pojavljuje samo u Hrvatskoj i ni u jednoj drugoj državi. Ovaj podatak analitički, kada je o Hrvatskoj reč, traži posebnu pažnju i analizu koja prevazilazi okvire ovog rada. Dalje, to je obrazovanje, i to, kada je reč o niskom obrazovanju (B = -0.598; p < 0.01) i kada je reč o visokom obrazovanju (B = 0.350; p < 0.05). Konačno, kao i u BiH, i u Hrvatskoj nizak prihod jeste negativan prediktor (B = -0.560; p < 0.01).


U Crnoj Gori model ima sledeće karakteristike: Pseudo R2 = 0.038; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,6) = 2,978; p = 0.834. Dakle, i u ovom slučaju srazmerno mali procenat varijanse kosmopolitizma možemo objasniti socio-demografskim varijablama. Od prediktivnih varijabli izdvajamo najpre više obrazovanje (B = 0.689; p < 0.01), ali i srednji nivo obrazovanja (B = 0.413; p < 0.05), te državljanstvo kao negativan prediktor (B = 0.676; p < 0.01). Ono po čemu je Crna Gora interesantna i posebna u odnosu na ostale zemlje ex SFRJ jeste da se kao negativni prediktori jedino u ovoj zemlji javljaju nezaposlenost (B = -0.421; p < 0.01) i srednji prihod (B = -0.314; p < 0.05). Kada je o Srbiji reč, socio-demografski model ima sledeće karakteristike: Pseudo R2 = 0.060; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,3) = 0,523; p = 0.914. Od prediktora identifikujemo samo dve varijable, ali tri prediktora i to obrazovanje, tačnije, niže obrazovanje kao negativni prediktor (B = -0.713; p < 0.01) i više obrazovanje kao pozitivni prediktor (B = 0.597; p < 0.01). Druga varijabla jesu godine starosti, tačnije, najmlađa kategorija populacije (B = 0.389; p < 0.01). Model u Sloveniji ima nešto veću prediktivnu vrednost i kreće se na nivou 8,5% ukupne varijanse: Pseudo R2 = 0.085; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,5) = 0,462; p = 0.993. Obrazovanje kao varijabla ima najveću prediktivnu vrednost i to više obrazovanje (B = 1.102; p < 0.01), kao i niže obrazovanje (B = 0.423; p < 0.05). Kao i u Crnoj Gori, državljanstvo je negativni prediktor (B = -0.819; p < 0.01), dok su visok prihod (B = 0.512; p < 0.01) i pol/rod (muškarac) pozitivni prediktori (B = 0.375; p < 0.01). Konačno, u Makedoniji socio-demografski model ima sledeće karaktertistike: Pseudo R2 = 0.075; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,7) = 11,588; p = 0.115. Najznačajniji prediktori jesu više obrazovanje (B = 0.599; p < 0.01) i mladi od 15 do 29 godina starosti (B = 0.593; p < 0.01). Dalje, jedino se u Makedoniji javljaju stariji od 50 godina kao negativan prediktor (B = -0.478; p < 0.01). Muškarci se, kao i u Sloveniji, javljaju kao pozitivan prediktor (B = 0.471; p < 0.01), ali ono što je posebno interesantno, visok prihod, za razliku od Slovenije, javlja se kao negativan prediktor (B = -0.406; p < 0.01). Prema tome, na osnovu logističke regresione analize možemo imati nekoliko sintetičkih zaključaka. Prvo, socio-demografski model predikcije kosmopolitizma ima veoma ograničenu eksplanatornu moć u gotovo svim zemljama ex-SFRJ. Drugo, jedini prediktor koji je pouzdan u svim zemljama bivše Jugoslavije jeste obrazovanje, tačnije, ono što važi za sve zemlje bivše Jugoslavije jeste – što su građani više obrazovani, to je veća verovatnoća za stepen kosmpolitskog identiteta. Pri tome treba imati u vidu da je u svim državama osim u Sloveniji ukupan procenat ispitanika koji imaju fakultetsko obrazovanje manji od 10%. Ovo je jedan od ključnih razloga zbog koga je kosmpolitizam relativno depriviran u odnosu na lokalizam. Dalje, u tri od šest država (BiH, Srbija i Makedonija) godine starosti jesu prediktori


kosmopolitizma, tačnije, što su građani u ovim državama mlađi, veća je verovatnoća da će imati kosmopolitsko opredeljenje. Uz to, kada je o Makedoniji reč, eksplicitno je utvrđeno da su stariji od 50 godina negativni prediktor kosmopolitizma. Dalje, u Crnoj Gori i Sloveniji državljanstvo je negativan prediktor kosmopolitizma, dok je nizak prihod negativan prediktor u BiH i Hrvatskoj. Visok prihod je kontroverzan prediktor, s obzirom na to da je pozitivan u Sloveniji i negativan u Makedoniji. Ovo postavlja otvorena pitanja na nivou konstelacije društevnih faktora koji deluju u ovim dvema zemljama, naime, postavlja se pitanje – zašto oni koji imaju visok prihod u Sloveniji tendiraju ka kosmopolitizmu, te zašto oni sa visokim prihodom imaju negativnu prediktivnu vrednost u odnosu na kosmopolitizam. Pre nego li krenemo na završnu diskusiju i rekapitulaciju istraživačkih nalaza, važno je i potrebno za naše zaključivanje da izvedemo još jednu deskriptivnu, ali sasvim potrebnu analizu. S obzirom na to da smo poredili šest država bivše SFRJ, postavlja se pitanje nivoa merenog kosmopolitizma u ovim zemljama u odnosu na ostale zemlje Evrope. Drugim rečima, kako imati reper za relativne vrednosti merenog kosmopolitizma u ovim zemljama ukoliko ih na istoj skali metrijski ne uporedimo sa nekim drugim zemljama, ili tačnije sa ostalim evropskim zemljama. Za ovu svrhu formirali smo ukupan skor, pri čemu kao ukupnu varijansu tretiramo čitavu Evropu, a varijable od kojih je formiran skor, kao i procedura, identične su kao i u ranijem izlaganju. Poređenje vršimo na osnovu distribucije srednjih vrednosti na skali lokalizam/kosmopolitizam, izraženim u strandardizovanim z skorovima (Tab. 5 i Tab. 6).

Tabela 5 Lokalizam/kosmopolitizam – čitava Evropa (srednje vrednosti z skorova po državama)

Država NAritmetička

sredinaStandardna devijacija

Albanija 1503 -,0398693 ,96367721

Azerbejdžan 1468 ,3072411 ,99446929

Austrija 1471 ,1225419 1,04558803

Jermenija 1470 ,0002463 ,90712499

Belgija 1499 ,2039545 1,06368445

BiH 1443 -,2449154 ,91396369

Bugarska 1481 ,0042184 ,97557172

Belorusija 1479 ,0927802 1,07593032

Hrvatska 1489 -,0841504 ,97794925

Kipar 980 ,0299024 ,85691094

Severni Kipar 476 -,0011017 ,98545684

Češka 1750 -,2245474 ,91396398

Danska 1468 -,0041228 ,92499143


Estonija 1494 ,0216989 ,95247554

Finska 1107 ,2115290 1,04826739

Francuska 1483 ,1996131 1,12731341

Gruzija 1470 ,0083343 ,78089558

Nemačka 1997 -,3073126 1,00053492

Grčka 1470 ,1265096 1,00155387

Mađarska 1509 -,1985459 ,90876660

Irska 768 ,1487938 1,04695752

Ireland 976 -,3898554 ,84300053

Italija 1422 ,2176129 1,12825637

Letonija 1481 -,1153092 ,91610334

Litvanija 1465 ,0183822 ,97451910

Luksemburg 1573 ,6979637 1,17535904

Malta 1458 ,0377297 ,96985623

Moldavija 1514 -,0753935 ,93459993

Crna Gora 1403 ,1232214 1,09669790

Holandija 1530 ,1333465 1,09953451

Norveška 1083 -,2543416 ,87577025

Poljska 1495 -,4902299 ,72456373

Portugal 1529 -,1194381 ,95561239

Rumunija 1441 -,2497066 ,81785096

Rusija 1485 -,1192589 ,87418102

Srbija 1485 ,1311618 1,07194649

Slovačka 1479 -,2604814 ,77437753

Slovenija 1335 -,0482113 ,97940046

Španija 1394 -,1191539 1,02869805

Švedska 994 ,1969224 1,12366459

Švajcarska 1258 ,3539877 1,05290866

Turska 2359 -,2431630 ,77662518

Ukrajina 1485 ,0052843 ,92823340

Makedonija 1404 ,0917802 ,95814352

Velika Britanija 1508 -,0713715 1,01876924

Severna Irska 466 -,3746964 ,78765200

Total 65819 ,0000000 1,00000000


Severna Irska

Velika Britanija

Makedonija

Ukrajina

Turska

Švajcarska

Švedska

Španija

Slovenija

Slovačka

Srbija

Rusija

Rumunija

Portugal

Poljska

Norveška

Holandija

Crna Gora

Moldavija

Malta

Luksemburg

Litvanija

Letonija

Italija

Ireland

Irska

Mađarska

Grčka

Nemačka

Gruzija

Francuska

Finska

Estonija

Danska

Češka

Severni Kipar

Kipar

Hrvatska

Belorusija

BiH

Belgija

Jermenija

Austrija

Azerbejdžan

Albanija

-0,37

-0,07

0,09

0,01

-0,24

-0,12

-0,05

-0,26

0,13

-0,12

-0,12

-0,12

-0,39

-0,20

-0,31

0,13

0,12

0,04

0,02

0,22

0,15

0,13

0,01

0,20

0,21

-0,22

-0,24

-0,04

0,02

0,00

0,00

0,00

0,00

0,03

-0,08

0,09

0,20

0,12

0,31

0,70

-0,25

-0,25

-0,08

-0,49

0,35

0,20

Fig. 7 Lokalizam/kosmopolitizam – graf


Tabela 6 Ukupni skor lokalizma/kosmopolitizma

N 65819

Aritmetička sredina ,0000000

Medijana -,4257240

Standardna devijacija 1,0000000

Percentili 25 -,4257240

50 -,4257240

75 ,2347995

Na osnovu distribucije lokalizma/kosmopolitizma u svim evropskim zemljama, najpre možemo uočiti da je generalno lokalizam izraženiji u odnosu na kosmopolitizam, s obzirom na to da je vrednost medijane za čitavu Evropu –0,43. Najveći stepen kosmopolitizma merimo u Luksemburgu, a zatim u Švajcarskoj i Azerbejdžanu, dok najveći stepen lokalizma merimo u Poljskoj, a zatim u Irskoj, Severnoj Irskoj i Nemačkoj. Kada je o šest zemalja bivše SFRJ reč, valja primetiti da su vrednosti svih zemlja više od vrednosti medijane, i jednako da se te vrednosti kreću između 50. i 75. percentila. Dakle, bez obzira na međusobne razlike, koje smo identifikovali u radu, u odnosu na čitavu Evropu zemlje bivše SFRJ u proseku su komparativno kosmopolitski orijentisane.

Zaključna razmatranja

Kosmopolitizam očito kao vrednosna orijentacija nema onaj nivo podrške kod građana Evrope kao što se predstavlja u naučnom, političkom i poslovnom diskursu. Sa druge strane najveći broj građana Evrope još uvek je dominantno lokalno orijentisan. Sa druge strane između zemalja bivše SFRJ postoje određene razlike u stepenu kosmopolitizma. Te razlike međutim ne možemo objasniti socio-demografskim varijablama u zadovoljavajućoj meri. Od socio-demografskih varijabli jedino je obrazovanje značajan prediktor u svim državama. Ovaj nalaz ide u prilog tezi da obrazovanje doprinosi razvoju ‘refleksivnih kulturnih kompetencija’ (Hannerz, 1990: 1996). Međutim, očito da obrazovanje nije dovoljan faktor koji podiže kapacitet ove vrste refleksivnosti. Drugim rečima, kosmopolitska orijentacija treba da bude predmet budućih istraživanja koja će da zađu ‘iza’ socio-demografskih prediktivnih pokušaja i teorijsko-hipotetički da predlože alternativne faktore koji generišu kosmopolitizam. Jedan od modela trebalo bi da uključi set varijabli koje tretiraju pitanja socijalne mobilnosti (Castells, 1996; Beck, 1999, 2000; Tomasci, 2001; Albrow, 1997; Held et al., 1999). Dakle, pitanje je da li i u kojoj meri socijalna mobilnost utiče na kosmopolitizam. Zasad ovakva vrsta komparativnih studija nije rađena, te nije moguće testirati ovaj model. Alternativna mogućnost bila bi da se ispitaju hipoteze koje se mogu


dedukovati iz ideja koje predlaže Iyer (2000), tačnije, da se kosmopolitizam dovede u vezu sa razumevanjem i prihvatanjem drugih. Ovakav pristup bi zapravo počivao na ispitivanju veze između određenih kulturološki transkribovanih karakternih osobina ličnosti i kosmopolitizma, budući da ga je nemoguće svesti na pojednostavljene koncepte tolerancije. Konačno, kada je o ex-SFRJ reč, dodatna pitanja koja se tiču političkog konteksta svakako jesu interesantna. Npr. nivo kosmopolitizma u Sloveniji niži je nego u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, iako je Slovenija u većem stepenu integrisana u EU, i verovatno se odlikuje većim stepenom mobilnosti, kulturnim kompetencijama, pa i tolerancije u odnosu na prethodne dve države. No, valja primetiti i da je Poljska na vrhu skale lokalizma u odnosu na sve evropske zemlje, pa prema tome daleko od svih zemalja ex-SFRJ, a isto se može reći, u nešto manjoj meri, i za neke druge važne evropske zemlje, npr. Nemačku. Da li to znači da kašnjenje u savremenim integracijama na svetskom planu zapravo rezultira većim stepenom kosmopolitizma koji se pojavljuje kao neka vrsta aktualizovanog političkog stava, koji će se po analogiji promeniti nakon postizanja određenih političkih integracijskih ciljeva? Ovakva i slična pitanja trenutno nemaju odgovore, a buduća istraživanja zapravo treba da proisteknu upravo iz ovakvih i sličnih teorijskih spekulacija koje je moguće prevesti na jezik hipoteza.


BibliografijaAlbrow, M. (1997) The Global Age. Stanford, CA: Stanford University Press.

Barber, B. (1995) Jihad vs. McWorld. New York: Ballantine Books.

Castells, M. (1996) “The Rise of the Network Society” Vol. 1 of the Information Age. Oxford: Basil Blackwell Beck.

Featherstone, M. (2002) ‘Cosmopolis: An Introduction’. Theory, Culture, and Society, Vol, 19, No. 1, pp. 1–16.

Held, D. (2000) ‘Regulating Globalization? The Reinvention of Politics’. International Sociology, Vol. 15, No. 2, pp. 394–408.

Held, D. et al. (1999) Global Transformations: Politics, Economics, and Culture. Stanford, CA: Stanford University Press.

Holton, R. J. (2002) ‘Cosmopolitanism or Cosmopolitanisms? The Intellectuality of Strangers’. Theory, Culture and Society, Vol. 16, No.1, pp. 63–86.

Iyer, P. (2000) The Global Soul: Jet Lag, Shopping Malls, and the Search for Home. New York: Vintage.

Pels, D. (1999) ‘Privileged Nomads – On the Strangeness of Intellectuals and the Intellectuality of Strangers’. Theory, Culture, and Society, Vol. 16, No. 1, pp. 63-86.

Pollock, S. et al. (2000) ‘Cosmopolitanisms’. Public Culture, Vol. 12, No. 3, pp. 577–89.

Ritzer, G. (2000) The McDonaldization of Society. London: Sage.

Rosenberg, J. (2000) The Follies of Globalization Theory. London: Verso.

Sschlereth, T. (1977) The Cosmopolitan Ideal in Enlightenment Thought: ItsStanford, CA: Stanford University Press.

Szerszynski, B. and Urry, J. (2002) ‘Cultures of Cosmopolitanism’. The Sociological Review, Vol. 50, No. 4, pp. 461–81.

Tomasci, L. (ed.) (2001) New Horizons in Sociological Theory and Research: The Frontiers of Sociology at the Beginning of the 21st Century. Aldershot and Burlington, VT: Ashgate.

Tomlinson, J. (1999) Globalization and Culture. Chicago, IL: University of Chicago Press.

Turner, B. S. (2002) ‘Cosmopolitan Virtue, Globalization and Patriotism’. Theory, Culture, and Society, Vol. 19. No. 1, pp. 45–63.

Watson, J. L. (ed.) (1997) Golden Arches East: McDonald’s in East Asia. Stanford, CA: Stanford University Press.

{ 87 } Ilija Vujačić

Studija mr Bojana Spaića Politička i pravna filozofija Džona Djuija predstavlja veliki doprinos istoriji i teoriji prava i politike. U svim relevantnim aspektima, a posebno metodološki i strukturalno-teorijski, radi se o vrednom istraživačkom delu. To je prva obuhvatna monografska studiju o Djuiju na našem jeziku u kojoj je dato sveobuhvatno i sistematsko razmatranje i tumačenje filozofskih, epistemoloških, ontoloških, antropoloških, etičkih, pravno--filozofskih i polit-filozofskih shvatanja ovog američkog filozofa i pokrivena sva relevantna područja, kategorije i problemi Djuijeve misli. U prvom poglavlju se razmatra pragmatizam i pragmatička tradicija u djelima Persa i Džejmsa, koja je prethodila Djuijevoj filozofiji, posebno koncepti „zajednice ispitivanja“ (Pers) i „individualnog samousavršavanja“ (Džejms). Na taj način autor nas uvodi u predmet svog istraživanja, podrazumijevajući da je Djuijeva pravna i politička filozofija neodvojiva od tradicije pragmatizma, kojoj Djui pripada kao njen najkompletniji izdanak, i analizirajući one koncepte Persa i Džejmsa koji su ključni za formiranje Djuijeve komunikativne koncepcije demokratije. Drugo poglavlje, u kome se analizira Djuijeva opšta filozofija (ontologija, logika i etika), takođe je uvodnog karaktera i služi kao širi okvir za razmatranje karaktera i dometa Djuijeve pravne i političke filozofije. Tu autor ukazuje da se radi o dosledno pragmatičnoj poziciji i da je Djui u osnovi prosvetiteljski progresivista u duhu onovremene misli s početka 20 vijeka i da u tom smislu dijeli predrasude i ukorijenjena shvatanja toga doba. Pa ipak, Djui se u opštem toku onovremenog rađajućeg pozitivizma ipak još uvijek drži normativne teorije i čuva njeno nastojanje za krajnjim stajnim tačkama. Spaić pokazuje kako i zašto je Djuijeva filozofija, nakon njegovog okretanja

Ilija Vujačić

Filozofija demokratije Džona Djuija(prikaz knjige Bojana Spaića: Politička i pravna filozofija Džona Djuija, Čigoja štampa, Beograd, 2010)

Autor je profesor na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu

{ 88 } Filozofija demokratije Džona Djuija

pragmatizmu predstavlja „specifičnu obradu Džejmsovih i Persovih ideja u karakteristična shvatanja instrumentalizma i naturalizma“ (str. 49) i na koiji način je ona „rekonstruktivna“. Naime, autor upoređuje ondašnje filozofske tendencije sa oblastima kojima se Djui bavio (ontologija, logika i etika) da bi pokazao zašto Djui promjenu mjesta i uloge filozofije u savremenosti naziva „rekonstrukcijom filozofije“, koja se „sastoji u promjeni orijentacije filozofskog interesovanja ka problemima od ljudskog interesa“ (str. 55). Autor nije slučajno „priču“ o Djuiju započeo sa ova dva uvodna poglavlja, jednim o pragmatizmu i drugim o filozofskoj rekonstrukciji ili uopšte o Djuijevoj filozofiji. To je radu i u njemu tumačenim i analiziranim idejama dalo preglednost i učinilo da se bolje razumije Djuijevo mjesto u istoriji i teoriji pragmatizma, kao i uopšte u američkoj kulturi i filozofiji. U trećem poglavlju se razmatra Djuijeva politička filozofija, odnosno njegova filozofija demokratije, njena geneza i razjašnjenje nekih nedoumica o odnosu Djuijeve koncepcije demokratije i njegovih filozofskih shvatanja, gdje je autor u svom obuhvatnom tumačenju otklonio predrasudu da je neposredni povod demokratskog pogleda na svijet Djuijeva okretanje od idealizma ka pragmatizmu. Tu su takođe razmotreni i protumačeni pojedini aspekti ove osobene političke filozofije, posebno što se tiče reinterpretacije klasičnih demokratskih i liberalnih vrijednosti, kao i problem odnosa javnosti i države, pojedinca i zajednice, i razlike između demokratije kao etičkog i političkog ideala i njegove institucionalizacije u obliku političke demokratije. Autor je svoju interpretaciju Djuijeve pravne filozofije s pravom oslonio na ova razmatranja o demokratiji, sa uverenjem da ona predstavljaju teorijski relevanatan okvir za razumijevanje Djuijevih pravnih shvatanja, što je predmet četvrtog poglavlja. Tu se Spaić posebno zadržao na detaljnom razmatranju centralnih pitanja Djuijeve filozofije prava, kao što su izvori, cilj i primjena prava. U svojoj analizi Spaić je pokazao da Djui „zapravo i nije filozof prava u smislu izgradnje jedne obuhvatne, precizne i sistematične koncepcije,“ što pokazuje zadržavajući se na ovim centralnim temama koje tvore osnov Djuijevih pravnih shvatanja u duhu instrumentalizma, kao nastojanja da se obezbijede filozofski temelji demokratije u formi pravnog pragmatizma, kao posebnog pravca u teoriji prava. U ovom dijelu je autor, da bi ispravno smjestio Djuijeva pravna shvatanja, njegove domete i ograničenja u teoriji prava, razmatrao Djuijevu pravnu filozofiju sa njoj savremenim shvatanjima Houmsa, Paunda, Kardoza i pravnih realista, ali i odnos pragmatizma i savremene pravne teorije, posebno u djelima Habermasa, Rortija i drugih savremenih teoretičara. U poslednjem, zaključnom poglavlju, Bojan Spaić je razmotrio recepciju pravnog pragmatizma od strane neopragmatista i na kraju izložio i obrazložio svoje kritičke opaske Djuijevoj pravnoj i političkoj filozofiji, koje se pokazuju adekvatnije od onih kritika koje su mu ranije upućivane, jer se zasnivaju na pouzdanoj analizi i tumačenju i na razložnoj i uravnoteženoj


kritici Djuijevih shvatanja. Spaić je kritičan prema Djuiju i to pokazuje izostanak svakog idolatrijskog odnosa prema razmatranoj temi i autoru i ukazuje na zrelost, objektivnost, naučnu nepristrasnost i visoku stručnost Bojana Spaića, kao do sada izuzetno perspektivnog, a od okončanja ovog rada afirmisanog mladog istraživača. Zato je važno da se i šira akademska i istraživačka zajednica i publika upoznaju sa ovim djelom i istraživačem, dobrim poznavaocem, kako istorije filozofske, pravne i političke misli, tako i savremene političke i pravne filozofije. U ovom zaključnom dijelu rada posebno dolazi do izražaja originalnost Spaićevog pristupa tumačenju cjeline Djuijeve socijalne filozofije kroz kritiku određenih fundamentalnih aspekata Djuijeve političke filozofije (ideala demokratije, koncepcije društvene promjene i antropološkog optimizma) i njegove pravne filozofije (teorije ispitivanja, potencijala pravnih principa za odbranu od realpolitičkih „previranja“ i ekstremnog sociologizma i manjkavosti njegovog pravnog antiformalizma). Drugi dio zaključnih razmatranja, u kojem autor utvrđuje mjesto Djuijevog pragmatizma u pragmatičkim debatama u političkoj i u pravnoj filozofiji, kao i njegovo poređenje Djuija sa novom retorikom Perelmana, pokazuje Spaićevo suvereno i produbljeno poznavanje savremene pravne i političke filozofije. Autor pokazuje da je osnovni problem „duha vremena“ u kome djeluje Djui - problem demokratske zajednice - centralni problem Djuijeve političke filozofije uopšte. I naglašava da je Djui demokratskoj teoriji dao filozofsko, etičko i antropološko utemeljenje, kao i adekvatna razmatranja koja pokazuju da je za demokratiju nužno filozofsko utemeljenje, što je posebno došlo do izražaja u Djuijevom istraživanju uzajamnog odnosa filozofije i društva i filozofije i demokratije, sa uvjerenjem da su filozofska razmatranja uslovljena društvenim i istorijskim kontekstom. Spaić je takođe argumentovano i ubjedljivo pokazao kako Djuijeva pravna i politička filozofija predstavlja jedinstvenu cjelinu tvoreći jedan cjelovit sistem pragmatizma. Tako je autor znalački pokazao zašto se demokratija našla u samoj srži Djuijevog mišljenja i djelanja - koje on, u duhu pragmatizma, utemeljuje u etičkim, epistemološkim, ontološkim i antropološkim shvatanjima i zbog čega je i mogao dati demokratsko shvatanje etike, obrazovanja, logike i estetike i ostalih područja ljudskog intelektualnog i praktičkog djelanja – i uspio da u jednoj obuhvatnoj analizi protumači i izloži relevantno djuijevsko opravdanje demokratije. Spaić se vrlo vješto kreće kroz složenu misao Džona Djuija sa centralnim nastojanjem povezivanja i usaglašavanja individualne slobode i opšteg dobra u cilju prevazilaženja njihovog uzajamnog suprotstavljanja i tako izlaganja jedne osobene reinterpretacije liberalizma u njegovoj aktuelnoj dominirajućoj verziji tzv. socijalnog (demokratskog) liberalizma. Autor dobro zapaža da je razliku od dominatnog ugovornog i na pravima utemeljenog liberalizma, Djui liberalizam utemeljio (progresivistički) na „samorazvoju“ i u nategnutom,


ali nužnom, braku liberalizma i demokratije se stavio na stranu demokratije sa liberalizmom u podređenom položaju, kao sredstvu demokratije, gdje je liberalizam obavezan da ostvaruje zahtjeve demokratije. Spaić takođe dobro zapaža komunitarističku perspektivu Djuijevih shvatanja, koja za razliku od deontološkog liberalizma vidi liberalizam kao sredstvo za ostvarenje jedne ideje „dobrog života“, demokratskog ideala. Tako on zapaža da su instrumentalizam i pragmatizam „oruđa uposlena u dokazivanju da demokratija nije prosto jedan od načina uređenja zajedničkog življenja suprotstavljen drugome, već da je ona sama ideja zajedničkog življenja“ (str. 95). Isto tako je dobro primijetio, ali nažalost, nedovoljno obrazložio, prevazilaženje „problematičnih“ dualizama koji se ponovo javljaju u savremenoj liberalno-komunitarnoj debati. Autor je s pravom posebnu pažnju posvetio političkoj filozofiji sa pretpostavkom koja se pokazala dalekosežno ispravnom u tumačenju Djuijeve misli, da su njegova pravna shvatanja dio jedne integralne cjeline i tako metodički dao takav pristup koji daje temeljnije, ispravnije, cjelovitije i koherentnije tumačenje Djuijeve misli. Zahvaljujući tome uspio je da obrazloži Djuijevo uklanjanje dualizma tradicije i progresa, odnosno konzervativizma i liberalizma, kao i nalaženja „via media između, u njegovo vrijeme dominantih, ideoloških profilacija – liberalizma i socijalizma“ (str. 211). Takođe je dobro metodički ukomponovao svoje istraživanje, pokazujući da centralni problem Djuijeve političke filozofije, ideal demokratije - koji nadilazi puku participaciju građana u javnom životu i demokratsku proceduralnost u nastojanju ostvarivanja funkcionalne zajednice - predstavlja krajnji domet Djuijeve rekonstrukcije u filozofiji, ali koja nije lišena izvjesnog utopijskog elementa. Uprkos tome što Djuijev ideal demokratije ne može da se „nosi sa problemima koji opterećuju društva sa kraja XX vijeka“, zaključuje autor, on ostaje relevantan kao regulativni princip teleološkog karaktera, kao neka vrsta etičko-političkog standarada za samjeravnje i procjenjivanje aktuelnih demokratskih praksi, a ne kao neka „definitivna smjernica za razrješenje njihovih problema“ (str. 212). Spaić s pravom naglašava Djuijev antropološki optimizam – koji je, uostalom, sastavni, nužni, bilo eksplicitni, bilo implicitni, elemenat i podloga svakog demokratskog mišljenja, jer je bez pretpostavke o asocijativnosti i načelnoj spremnosti ljudi na saradnju i zajednička pregnuća demokratija kao ideal nezamisliva. Uprkos tome što se radi o „bezgraničnom antropološkom optimizmu“ - čime je Djui platio danak racionalističkom progresivizmu u pogledu mogućnosti bezgraničnog ljudskog „napredovanja“ u etičkom smislu, kao i utemeljenosti plastičnosti ljudske prirode na racionalističkom prosvetiteljstvu, kao osnovne dogme i predrasude vremena – autor je u pravu, što proizilazi iz njegove inherentne interpretacije i ukazivanja na uticajnost Djuijeve socijalne filozofije, kada tvrdi da je Djuijev pragmatizam „jedan od najinspirativnijih političkih nalaza savremene filozofske misli“ (str. 214)


Čitaoca ove studije posebno pleni autorova erudicija, koja se naročito ogleda u njegovom uključivanju različitih aspekata, stavova, teorija i pristupa u pravnoj i političkoj filozofiji, onovremenoj i savremenoj, i njegovo znalačko snalaženje u tom moru orijentacija da na jednostavan, razumljiv i prevashodno instruktivan način misaono obuhvati i protumači sva relevantna posredovanja i uticaje. Tako u jednoj u osnovi monografskoj studiji, povodom razmatranja Djuijeve misli, Bojan Spaić daje i svojevrsno, mada s obzirom na zadatu temu i ograničen prostor samo u naznakama, šire viđene najrelevantnih i najuticajnijih filozofsko-političkih i pravnih shvatanja. Zato se radi o jednoj izuzetnoj studiji, koja nadilazi svoj formalno-monografski karakter i puku interpretaciju ideja jednog važnog i uticajnog mislioca. U tradiciji dobre filozofske analize, autor nas izvještava o mnogima aspektima krupnih aktuelnih priblema savremene političke i pravne filozofije i posebno demokratske teorije. Pored ostalih istraživačkih vrlina koje krase autora i njegov rad, treba istaći njegovo osnovno oruđe, izuzetno instruktivan i intelektualno plodonosan metodski pristup. Plijeni i autorova stilska i jezička izgrađenost i njegovanost izraza i može se slobodno reći da je ovaj prvijenac Bojana Spaića pokazatelj da se u našoj pravnoj i političkoj filozofiji pojavio autor koji je ovim radom podigao sopstvenu intelektualnou rampu toliko visoko da se od njega može očekivati samo još veći istraživački poduhvat i da se već sada svrstao u krug vodećih pravno-političkih teoretičara. Sve to čini da ovaj rukopis predstavlja jedinstveni pokušaj u našoj pravnoj i političkoj misli da se u svjetlu ostvarenih dometa savremene demokratske teorije i pravne i političke filozofije na početku 21. vijeka pruži ne samo jedna iscrpna istorijska interpretacija jednog autorskog dela, koja nije svedena na istorijsko-politička i istorijsko-pravna „arheološka iskopavanja“ starih spisa i ideja, već tim povodom i glavnih kontroverzi i rasprava u savremenoj političkoj i pravnoj filozofiji i demokratskoj teoriji. Zato ova studija ima i značaj za širenje, uvećanje i produbljivanje teorijskih znanja i razumijevanja ne samo Djuijevog djela i pragmatizma, nego i šire kulturno-istorijsko i društveno značenje, jer se radi o jednoj normativnoj pravnoj i političkoj poziciji, koja doprinosi razvijanju građanske samosvesti i demokratske političke kulture. Ovdje izloženi sintetički rezultati višegodišnjeg autorskog istraživanja Djuijeve pravne i političke filozofije, uz obuhvatnost razmatranja, preciznost i sofisticiranost argumentacije, kao i istančanost analize, ovu studiju čine jednim od najznačajnijih istraživačkih monografskih radova u polju pravne i političke filozofije u poslednjoj deceniji. Autorovo formalno filozofsko, politikološko i pravno obrazovanje (završio je uporedo osnovne studije filozofije i političkih nauka i poslijediplomske studije pravne filozofije) da uspijeva da u jednoj multidisciplinarnoj i multiorijentacijskoj prespektivi pruži onima koji hoće da se upoznaju, kritički obavijeste i analiziraju ne samo rad Djuija, nego i relevantnu istoriju i teoriju određene pravne misli,


kao siguran i pouzdan izvor za to. I zato se može svesrdno preporučiti svim stručnjacima u oblasti pravne i političke filozofije i tzv. demokratolozima, ali i široj stručnoj publici. Radi se o zanimljivom, informativnom i visoko analitičkom tekstu, koji će zauzeti posebno mesto u istoriji pravne i političke misli kod nas. Zato njegovo objavljivanje ima poseban značaj i svesrdno ga preporučujem svim stručnjacima u oblasti prava i politikologije, ali i drugih društvenih nauka uopšte.

CIP - Каталогизација у публикацијиЦентрална народна библиотека Црне Горе, ЦетињеISSN 1800-9328 = CivisCOBISS.CG-ID 19233552

Proof reading | lektura i korektura: Sanja ŠubarićDesign and prepress | Dizajn i priprema za štampu: Ana Pajović KljajićPrint | štampa: PobjedaCirculation | tiraž: 300

Podgorica, januar, 2012.

Riječ urednice | Occupational Attainment in Montenegro | Novine u politici zaštite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima | Budžetska sredstva za finansiranje razvoja EU | Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bivše SFRJ | Filozofija demokratije Džona Djuija (prikaz knjige Bojana Spaića: Politička i pravna filozofija Džona Djuija)

News & Politics

Civis