جوگرافیای کوردستان

@ @ŠíÐóÌ@⁄Üì‡ióÈ@ @

@ @

@@çbn†ŠíØ@ñbïÐa‹ íu@@

@ @@ @

ãó’ó’@ðqbš@ @@ @@ @@ @

@‹ŽïÜìóè@M@RPQR

١

@JkŽïnØ@ñìbä@Zçbn†ŠíØ@ñbïÐa‹ íu@@@Jïìíä@ZŠíÐóÌ@þÜì‡ióÈ@@@Jμå›nïq@ZŠóìíä@@@JÃŠói@ì@ñŠóäíè@ñŠbïn’ŠóqŠó@Z@†ìa†q@çbíÈN@@@JñŒbó“‚óä@Zμyíà@ãbïÈ@@@J@ãóØóî@ðqbšQYYV@Iکئاپ–@âÜüéØünH@@@@@@ãó’ó’@ðqbšRPQR@I@ñ†ŠíØ@ñbïº†bØó÷–@‹ŽïÜìóèH@@J@@â’bè@ðuby@õóäbƒqbš–@‹ŽïÜìóè@N@@@JˆamZ @UPP@óäa†N@@J@óÜ@ôä†Šbr@õòŠbàˆ@çbØóïïn“ @óäbƒjŽïnØ@ôn“ @ômóîaŠóiòíŽîŠóiH@@@@@@@I@õ

@ôÜbRPQRòìaŠ‡Žïq@õN@@

٢

ناواخن ٩...........................................................................رایی به

جوگرافیای سروشتی. م که شی یه به

١٣ ................ کوردستان ی جوگرافی شونگه. م که تی یه ربابه سه ....................... کوردستان کی له ی فه شونگه. ١تی ژربابه ........................کوردستان یی ی رژه شونگه. ٢تی ژربابه

٢٠ ...........................ی جیۆلۆجی ستراکتوره. م تی دووه ربابه سه ........................................تکتۆنی ی لهجو. ١تی ژربابه ...................................ی جیۆلۆجی پکھاته. ٢تی ژربابه

٢٥ .........................تۆپۆگرافیای کوردستان . م تی سیه ربابه سه ................................................کان چیایه. ١تی ژربابه ................................ )کان پۆلگه ته(کان گرده. ٢تی ژربابه ...............................................کان شته ده. ٣تی ژربابه

٣٨ ..........................................وا ئاووهه. م تی چواره ربابه سه ................ داوا ئاووهه کانی کارکردن له هۆیه. ١تی ژربابه ..................................وا کان ئاووهه زه گه ره. ٢تی ژربابه ........................................ساڵ کانی هرز وه. ٣تی ژربابه ...............................وا کانی ئاووهه رمه هه. ٤تی ژربابه

٦١ ..............................کانی ئاو رچاوه سه. م تی پنجه ربابه سه .......................................وی زه ر ئاوی سه. ١تی ژربابه .........................................وی ئاوی ژر زه. ٢تی ژربابه ..........................................کانی ئاو پرۆژه. ٣تی ژربابه

٩٧ ..................................................گ . م شه تی شه ربابه سه

٣

.....................................کانی گ ته سه خه. ١تی ژربابه .........................................پۆلنکردنی گ . ٢تی ژربابه ..........................................کانی گ گرفته. ٣تی ژربابه

١٠١ ..............................کی خۆڕسک رووه. م وته تی حه ربابه سه ..................................................دارستان . ١تی ژربابه .....................................گیاوگۆی سروشتی . ٢تی ژربابه .................................................. رگه وه له. ٣تی ژربابه

١١٢ .............................وی یک ری وه نهگیا. م شته تی هه ربابه سه ....................................................خشۆک . ١تی ژربابه ..................................................... بانده. ٢تی ژربابه ............................................ کان ره قرتنه. ٣تی ژربابه ..................................................... دڕنده. ٤تی ژربابه ......................................................ماسی . ٥تی ژربابه

جوگرافیای دانیشتوان. م شی دووه به

وتی سروشتی و دینامیک و ره ژماره. م که تی یه ربابه سه ١١٧ ....................................................................دانیشتوان .......................و دینامیکی دانیشتوان ژماره. ١تی ژربابه ..........................وتی سروشتی دانیشتوان ره. ٢تی ژربابه

١٤٣ ...........................ی دانیشتوان پکھاته. م تی دووه ربابه سه ............................ن و توخم مه ی ته پکھاته. ١تی ژربابه .............................................. واری خونده. ٢تی ژربابه ..............................................سامانی کار . ٣تی ژربابه

یی و ئاینی وه ته یی نه پکھاته. م یهتی س ربابه سه ١٥٥.................................................................... دانیشتوان

٤

..................... دانیشتوان یی وه ته ی نه پکھاته. ١تی ژربابه ......................... دانیشتوان ی ئاینی پکھاته. ٢تی ژربابه

١٦٣ .................کۆچکردن و چی دانیشتوان . م تی چواره ربابه سه .................................کۆچکردنی دانیشتوان . ١تی ژربابه .........................................چی دانیشتوان . ٢تی ژربابه

١٨٢ ....................... یو گوندنیش یشارنیش. م تی پنجه ربابه سه ................................................. یشارنیش. ١تی ژربابه ................................................. یگوندنیش. ٢تی ژربابه

شبوونی کارگی سنووری و دابه. م شه تی شه ربابه سه ٢٠٥.....................................................................کوردستان ..................................... کوردستان سنووری. ١تی ژربابه .................................شبوونی کارگی دابه. ٢تی ژربابه

جوگرافیای ئابووری. م شی سیه به

٢٣٥ ..........................................کشتوکاڵ . م که یهتی ربابه سه ...............وی رکردنی زه سه و چاره موکداری. ١تی ژربابه ................... روبۆمی کشتوکای کانی به جۆره. ٢تی ژربابه ..................................کانی کشتوکاڵ گرفته. ٣تی ژربابه

٢٧٤ ...................................ڵ سامانی ئاژه. م تی دووه ربابه هس .......................................ڵ کانی ئاژه جۆره. ١تی ژربابه ..................................................ڕ وه له په. ٢تی ژربابه .....................................خوکردن نگ به هه. ٣تی ژربابه ......................................ڵ کانی ئاژه گرفته. ٤تی ژربابه

٢٨٨ ....................................سامانی کانزا . م تی سیه ربابه سه ..................................... کانی وزه رچاوه سه. ١تی ژربابه

٥

................................. ره ی خانووبه رسته که. ٢تی ابهژرب .................دار دار و نا بریسکه کانزای بریسکه. ٣تی ژربابه

٣٠٣ .......................................شازی پیشه. م تی چواره ربابه سه .................................رهنان سازی ده پیشه. ١تی ژربابه ......................................سازی گۆڕین پیشه. ٢تی ژربابه

٣٢٨ ........................................وبان رگه. م پنجه تی ربابه سه ....................کوردستاندا وبان له رۆلی رگه. ١تی بابهژر

....................................مینی وبانی زه رگه. ٢تی ژربابه ..................................وبانی ئاسمانی رگه. ٣تی ژربابه ........................................وبانی ئاوی رگه. ٤تی ژربابه

٣٥٧ ........................................بازرگانی . م شه تی شه ربابه سه ...................................... وه ره بازرگانی ده. ١تی ژربابه ........................................ بازرگانی ناوخۆ. ٢تی ژربابه ......................................... بازرگانی دیکه. ٣تی ژربابه

.......................................................کان پستی خشته کانی سینوپتی وستگه له) سانتیگراد(رما ی گه تکایی پله ١ ی سانه) سانتیگراد(رما ی گه رزی و نزمی پله جیاوازی به ٢ ................................کانی سادا مانگه رما له ی گه پله ٣ ............................................... تکایی بارانی سانه ٤ .............................کانی سادا مانگه له تکایی باران ٥ ....... ..............کاندا مانگه باران له تکایی رۆژانی به ٦ باریووهفریان تدا کانی سادا به مانگه ی له و رۆژانه ی ئه ژماره ٧ ٢٠١٠ـ ١٩٢٥و دینامیکی دانیشتوانی کوردستان ژماره ٨ .....کان ستانه ی ئه گوره و دینامیکی دانیشتوان به ژماره ٩ ...ستان ی ئه گوره ی کوردستان بهچی گشتی دانیشتوان ١٠ .......کوردستاندا ی شارنیش و گوندنیش له و رژه ژماره ١١

٦

...کان ستانه ی ئه گوره ش بهشارنیش و گوندنیی و رژه ژماره ١٢ .........کان ئیدارییه که یه دانیشتوانی ی رووپو و ژماره ١٣ .........................کوردستاندا فت له م هینانی نه رهه به ١٤ ....... کوردستاندا فت له کانی نه بۆڕیه ی ره مه و که درژی ١٥

.............................................................کان خشه پستی نه .....................................ی جوگرافی کوردستان شونگه ١ ......................................کی کوردستان له ی فه شونگه ٢ .............................................کانی کوردستان رووباره ٣ ...................یی دانیشتوانی کوردستان وه ته ی نه پیکھاته ٤ ...............................چی گشتی دانیشتوانی کوردستان ٥ ............................................کانی کوردستان ستانه ئه ٦ ........ دا ٢٠١٠سای کانی کوردستان له کارگرییه که یه ٧

.............................................................. و تبینی رچاوه سه ................................................................. لیتراتووره

٧

٨

م شه رایی چاپی شه به

مامۆسـتا نـاو له ی که و کتبانه له ککه جوگرافیای کوردستان یهها رو زانکـــــۆ و ئینیســـــتوت و هـــــه و خونـــــدکاری جوگرافیـــــادا لـــــه

کـه وه تـه وتۆی داوه کوردستاندا ناوکی ئـه کی له مه واری ره خونده . یبنی بوو نه وه خۆیه پشتر زانستی جوگرافیا به

ن الیــــه لــــه م کــــه کــــه جوگرافیــــای کوردســــتان دوای چــــاپی یهســـــتۆکھۆم ســـــاڵ لـــــه پـــــازده ر لـــــه ی ئاپیـــــک و بـــــه شـــــانخانه وه

ـــه ـــه ده(، چـــوار جـــار وه بوکرای ـــۆ بوکردن ـــانی ب و وه زگـــای موکری ی بـه رجاره هه) ک چاب م ـ یه رده زگای سه ده. ـ س چاپ وه توژینه

ی کــه وه لــه جگــه. وه تــه چاپکراوه ،زار دانــه زار دوو هــه تیــراژی هــهد شت سه ی هه کۆپیکراوه انی بهزانکۆی سلم تی له کۆلژی مرۆڤایه

. وه شیه شی جوگرافیا و مژوو به ر خوندکارانی به سه ی به دانهـــه ـــتان، ل ـــای کوردس ـــه چـــاپی شه جوگرافی ـــه ش ســـتی به مه مدا، ب

هوی زانســتی و ی ســه وه کان و راســتکردنه ی زانیاریــه وه نکردنــه نوژه کـــاری لـــه ســـت کـــان، ده کردنی زمـــان و رنـــووس و زاراوه پوختـــهی وانــه ئه نموونــه بــه. کانی کــراوه تــه کان و بابه شــه رۆکی به نــاوه : وه خوارهی کـۆن البـردراون و هـی وانـه ئه واتـه. کـان ی ئاماره وه نکردنـه ـ نوژه . وه ته شون نووسراوه یان له تازه

یان وه سـتی ئاسـان دۆزینـه به مه کـانی جـوگرافی، بـه ـ نووسینی ناوهت وــه کــانی ده بوکراوه ی لــه و شــوه ، بــه دا خشــه س و نه تلــه ئه لــه

. هاتووه .کی خۆڕسک و کوی چیا و رووبار و رووه ک له یه ـ البردنی ژماره

.شبوونی ئیداری دابه ی وه نکردنه و نوژه ی سنوور وه ـ کورتکردنهــــه ــــوردی، خــــه ئ ــــه کادیمیای ک ــــه وه رجی چاپکردن ــــ وه و بوکردن هی ل

.م که سوپاسیان ده. ستۆگرت ئه فور بدول غه عه ٢٠١١ ٣٠موز ته

٩

ی جوگرافیای کوردستان وه مۆتیڤی چاپکردنه

پرۆفیسۆری ی زانستییه و کاره ی ئه وه چاپکردنه کادیمیای کوردی بۆ ئه :ر چاوگرتووه به ند خاکی له فور چه بدول غه عهدکتۆر ر ده یاریده

. کانی باشووری کوردستان خوندکارانی زانکۆ و ئینستیتوتهی ـ پویست . کان و زیادکردنی هی تازه ئاماره وه نکردنه ـ نوژه

.ـ سووکردنی باری ماددی خوندکارانی جوگرافیا

ی چاپکردنی کتب لژنه کادیمیای کوردی ئه له

١٠

@@ãóØóî@ð’ói@ @

’ì‹@ñbïÐa‹ íu@@

١١

١٢

م که تی یه ربابه سه ی جوگرافی کوردستان شونگه

. ری ئاســــیا باشــــووری رۆژئــــاوای کیشــــوه وتــــه که کوردســــتان ده

ربایجـان و باکوور ـ ئازه: یه و شوه به ر چوارالوه هه ی له که سنووره. ت ـ ئـران رۆژهـه. نـداو باشوور ـ ئـران و که . رمینیا و تورکیا ئه

. بکه ١ی خشه نه بوانه. رۆژئاوا ـ عراق و سوریا کی کوردستان له ی فه شونگه. ١تی ژربابه

ی ی بـاکوور و بازنـه ٤٠ی پانی نوان بازنه تووته و کوردستان کهکانی بــاکووری هلــی بازنــه لــه بازنــه ٩نــوان واتــه. ی بــاکوور ٣١ ٣٦ت و ی رۆژهــــه ٥٣ها نــــوان هــــی درــــژی روه هــــه. کســــانی یه

تی هلـی گـرین ویـچ ی رۆژهـهکان هله ه له ١٧ واته. ت رۆژهه . بکه ٢ی خشه نه بوانه. زندا ریتانیای مه به له

١٣٠٠ی بۆ باشـوور، نزیکـه وه باکووره درژی خاکی کوردستان له. دات کـم ده ٥٥٠ بـۆ رۆژئـاوا، خـۆی لـه وه تـه رۆژهه پانیشی له. کمـــه ـــه ئ ـــه و پانایی ـــه ل ـــه موو الیه ه ـــه ، وه وه ک ـــو ی ـــهک ک ـــه. نیی الی ل

٢٣٢ڕاســتدا بــۆ ناوه کــم و لــه ٥٧٨ گاتــه ی ده کــه ، پاناییه وه بــاکووره و پاناییــه و باشــووریش بــۆین، ئــه ره تــاکو بـه. وه بتــه ســک ده کـم ته

.کم زیاتر ناب ١١٢ یدا له که کۆتاییه له. وه بته سکتر ده ته و ووتـه ئـه هخـات، کـ رده کی کوردستان بۆمـان ده له ی فه شونگه

شــونی ی ســازگاری بــاکوور، واتــه شــی باشــووری نوچــه به وتۆتــه کهڕاسـت ریـای ناوه رم و ده وای بیابانی گـه نوان ئاووهه کوردستان له

. دایه

١٣

١٤

١٥

یی کوردستان ی رژه شونگه .٢تی ژربابهمرۆیــی و نجامی گــۆڕینی بــارودۆخی ئــه ، لــه ی نــاوبراو شــونگه

وه خــواره لــه. گــۆڕان دایــه وامی لــه رده بــه ئــابووری و مژوویــی، بــه . وه مه که کان شیده ییه شونگه رژه ندێ له هه

ی ئاویی شونگهدوور و نزیکـی لـ بـه وه. نـد ئـاوان نـوان چه تووته کوردستان که

ریـای دهو ) ر زه خـه(زوین ریـای قـه بـاکووردا ـ ده لـه. کتر یـه جودا لـه له. ی ارومیه ریاچه تدا ـ ده رۆژهه له. نداو باشووردا ـ که له. ش ره

.ڕاست ریای ناوه رون و ده نده سکه رۆژئاوادا ـ بۆغازی ئهوایی و هـاتوچۆی ری ئاووهـه نـداو کاریگـه ڕاسـت و که ریای ناوه ده

ــان له ــه ر کوردســتان هه ســه ئاوی ــه. ی ــه وانی دیکــه ئ ــارتکردنی ، ل کیـی کوردسـتان ی رژه شـونگه وتۆ له وای بترازێ، کارکی ئه ئاووهه . ن ناکه، بـــاکووری رۆژئـــاوادا رون لـــه نده ســـکه و ئه باشـــوور نـــداو لـــه کهتــوانرێ، ده وه و رگایانــه لــه. لک زۆره خیان بــۆ کوردســتان گــه بایــهتی کانی رۆژهـــه ڵ وتـــه گـــه نـــدی هـــاتوچۆ له یوه ئاســـانی په بـــهــدا ببه ناوه ــو ده وه. ســترێ ڕاســت و جیھان ــه ک ــاتوچۆکردن ب ــین، ه زان

ی چاو رگاکـــانی دیکـــه رگـــای ئاویـــدا و هنـــان و بردنـــی بـــار، لـــه .وێ که رزانتر ده مینی و ئاسمانی، زۆر هه زه ی ئاسمانی شونگه

کانی ئاسـمانی، لـه گرنگه رگایه له ککه ئاسمانی کوردستان یهو ئــه. تی ئاســیادا وپای رۆژئــاوادا و باشــووری رۆژهــهور نــوان ئــه

ــــه خــــه بایه ــــه دوای دروســــتکردنی دوو فرۆکه ل ــــه ی نوده خان تی وســــتی ســــلمانی، ده لــــه ی دیکــــه وه ئــــه ولر و هــــه کیان لــــه کــــه یه

. پکردووه

١٦

کانی خانـه وڕۆ هاموشـۆی فرۆکه ئـه کانی که ئاسمانییه کۆمپانییهــه ن دهباشــووری کوردســتا ــانزه: ن ک ــی ســودی و لوفتھ ــگ الین ی ڤیکن

و هلــه ئــه. وا یۆلــۆ و هیدیکــه ش تورکیــا هــه و دوایــه مانی و بــه ئــهکوردســتان بــار لــه ن لــه ر و تــه فــه دان نه ی ســه فتــه ، حه ئاســمانیانه

. یان هنن وندر بۆ کوردستان ده وروپا و له وتانی ئه ینه گه ده مینی ی زه شونگه

ی رگــه پــک دنــ، کــه و خاکــه شــک لــه خــاکی کوردســتان بهـــه زه ـــانی ئ ـــوان وت ـــی ن ـــه مین و هـــی باشـــووری وه کـــه الیه وروپا ل

ــه رۆژهــه ــه تی ئاســیا ل ــه الی ــه وه کی دیک ــدا تپ ڕ ده ، پ ــ ســوود . برین ی پانوبـه بوونی جـاده ر هـه سه ستته وه ده ته سه و خه بینین له

ـــــ ـــــاو و ئ ر ســـــه تگوزار له شـــــنی خزمـــــه ارامی سیاســـــی و چهو قیرتکـرێ، کـو تبینـی ده ، وه و پویستیانه ئه. کاندا شاره کان و له رگایه . ر ئاستی پویست سه نه بگه ماویانه

ــی شــونگه ــه رۆ ــابووری و کۆمه ی ل ــانی ئ ــه ژی ــاری، ی تی و ڕامی. ر چــاوه تی زۆر بــه تایبــه کانی بــه رمــه گشــتی و هه کوردســتان بــه

و می ئـه رهـه به ی، مـژووی رابـردووی و هـی ئسـتاکه و وتـه، لـه ئه . وه رینییانه رینی و نه ئه ، به یه ره دوو فاکته

ژیانی ئابووری ژیــانی ئابووریــدا، بــه کی کوردســتان، لــه لــه ی فه رۆــی شــونگه

ــه ــه وره ل گه رتی کشــتوکاڵ گــه ر کــه ســه تی له تایب ــهک روه هــه. ی و لی باشــووری نوچــه تووتــه که و وتــه وت، ئــه رکــه پشــدا بۆمــان دهژی زســتاندا کــه ی لــه کــه ی بارانه واب زۆربــه کــه. ســازگاری بــاکوور

ــارێ و هاوینیشــی جگــه ده ــه ب ــه ل ــارانی لــ کی زۆر کــه رووپوی م، ب . نابارێ و وشکه

، کــه هکوردســتاندا کــارکی کــردوو لــه می بــاران بــارین سیســته. سـت ر بـاران بوه سـه زسـتاندا بکـرێ و له کان لـه ی کشـتوکاه زۆربه

١٧

ئـاوی نیا پشـت بـه کشـتوکادا تـه ی لـه و نوچانـه زانین، ئـه کو ده وهکی یه شــوه ی کشــتوکایان، بــه می ســانه رهــه ســتن، به به بــاران دهژی کــه لــه ، کــه وه ته ســراوه به وه و بارانــه تی ئــه ندایــه چه تونــد بــه

ــارێ زســتاندا ده ــه ی کــه و ســانه ئــه. ب ــارێ و ل ــاران زۆر بب کــاتی بهنـدرێ و سـت ده ده وا داهاتکی باش بـه پویستی خۆیدا ببارێ، ئه

و ئـه وه شـه وانه پچه بـه. وه شـته گه کیشی پـ ده موو الیه ژیانی ههبارێ و نـه کـاتی پویسـتی خۆیـدا م ب، یا لـه باران که ی که سانه

کیش بــ و ژیــانی خــه م ده روبوومی کشــتوکاڵ کــه دات، بــه نــه ــه په . وه مه ه نگوچه ته وته که ده

نوچــه تی لــه تایبــه ژیــانی ئــابووری دانیشــتوانی کوردســتان، بــهلک باشــتر ڵ ئســتادا، گــه گــه راوردکردن له بــه کاندا، بــه شــاخاوییه

کار وار بـه هـه ک هاوینه وه و نوچانـه ئـه ر بتـو زیـاتر گه بت، ئه ده موو جــۆره شــتگوزار بــدرێ و هــه ی گه وه جونــه بھنــرێ و گرنگــی بــه

. ی توریزم دابین بکرێ وه کانی بزووتنه پویستییه تی یه ژیانی کۆمه

یشــتن و ی پکگه ڕێ و جگــه ره ، ســه وه کۆنــه ر لــه کوردســتان، هــه نوچـه لـه ، کـه بـووه مرۆییانـه پۆله شـهو موو ئـه شونی ژیانی، هـه

نگۆلسـتان و نیمچـه ڕاستی ئاسـیا و مه کو ناوه جیاجیاکانی ئاسیا وه. کـــو یونـــان هـــاتوون و رۆیشـــتوون وروپا وه بی و ئـــه ی عـــاره دوورگـــه

وه ئـه .کوردسـتان جگیـر بـووه کی لـه کجاره یـه بـه وانه ندک له ههک و زمــان و ــه چه ڕه ی جیــاواز بــه وه تــه یــدابوونی نه هــۆی په بۆتــه

، بـه وانـه ته و نه ئه. کوردستاندا ریت له یی و دابونه وه ته مژووی نهیی وه تــه تی نه یان، تایبــه وه ر مانــه ســه دان ســاڵ به ڕبوونی ســه تپــه

. خۆیان پاراستووه

١٨

ژیانی ڕامیاریڕامیـاری ژیانی کجا زۆر گرنگ، له ی جوگرافی کارکی یه شونگه

، بــه م وتــه تــوانین بــین، مــژووی ئــه ده کــات، بۆیــه کوردســتان دهو ر ئـه سـه ی به باره نالـه و باره ئه. نرێ داده ره م فاکته می ئه رهه به

'' لــه ، کــه وه ڕتــه گه ده کــه وتی وته کــه ، بــۆ هه دا هــاتووه خاکــهتی وـــه ان دهبووی نـــو دیارنـــه" تـــامپۆنی" " کی تخـــوبی یـــه نوچه

ی ده ســــــه کوردســــــتان لــــــه. )١(تورکیــــــا و ئــــــران پــــــک هــــــاتووهـــــاکو جـــــه ، وه مه یه شـــــازده ـــــانی می جیھـــــانی، گۆڕه کـــــه نگی یه ت پ

و ) ئــران(وی فه تی سـه ردوو ئیمپراتۆرییــه کــانی هـه پکـدادانی هزهدا تـه وه و دوو ده نـوان ئـه نگ لـه ترین جـه وره گـه. عوسمانی بـووه

ی زایینـــی بـــوو، ١٥١٤ی ســـای ) چاـــدران(نگی دابـــ، جـــهرووی کتی جـوگرافی خـاکی کوردسـتان، بـه یه"بوو، وه شی ئه که نجامه ئه

ـــــه ـــــوو ت ـــــک چ ـــــه به" واویی ت ـــــی رۆژه ـــــه تی که ش ـــــتی بنده وت ستی ســــه ژـــر ده وتـــه ی رۆژئاواشـــی که که شـــه کان و به وییه فه ســـه

ـــه. وه کانه عوســـمانییه ـــایی هـــاتنی شـــه م به پاشـــتریش ئ ، دوای کۆتتی عوســمانی، می جیھــانی و ڕوخــانی ئیمپراتۆرییــه کــه نگی یه جــه

ش دابه جارکی دیکهوت و کـــه ر تورکیـــای تـــازه ی بـــه وره گـــه ره شـــ هـــه به. وه کرایـــه

تی والیـه( وه ماشـه ی کـه وه ئـه. ر سوریا سه شی خرایه شکی دیکه بهـه دا، ده سـره غـدا و به انی بهک تـه ڵ والیه گـه ، له)موسـراقــی وتی ع

.وڕۆیان ل دروست کرد ئه

١٩

م تی دووه ربابه سه ستراکتوری جیۆلۆجی

خـــاکی کـــه ی جیۆلۆجیـــه کتۆنی وپیكھاتـــه ی تـــه ســـت جولـــه به مه

، وه خـواره لـه. ستکردووه ن، درو وڕۆ هه ی ئه و شوه کوردستانیان، به .کرێ کورتی، باسیان ده به

کتۆنی ی ته جوله. ١تی ژربابه

ــه ــه رخی یه چــه کوردســتان ل ــدا، به ک ــه می جیۆلۆجی ــوو ل شــک ب کوردستان و ئران و عـراق و نیمچـه له ری گۆندواناالند، که کیشوه

ی رمینیا و بــــاکووری هیندســــتان و نیــــوه بی و ئــــه ی عــــاره دوورگــــهری کووری کیشـوهی بـا ها نیـوه روه ریقا و هـه فـه ری ئه باکووری کیشوه

الی باشووری رۆژئـاوای کوردسـتان، . ریکای باشوور پک هاتبوو مه ئه. مک نزمتـر بـوو دا کـه کانی دیکه شه چاو به مدا، له که رخی یه چه لهڵ بی هـه ی عـاره دوورگـه ی نیمچـه پۆکه باشووری رۆژئاواشدا، ته لهموو ، هــه دووهریــای تــیس زیــادی کــر ئــاوی ده وه و کاتــه لــه. وتبوو کــه

کانی ی نوچـه ها زۆربـه روه ، هـه ڵ خۆیـدا ڕامـایوه گه کوردستانی لهوروپا و بــاکووری باشــووری ئــه شــک لــه ڕاســت و به تی ناوه رۆژهــه

ریــای ده. ریــای تیســدا نقــوم بــوون ئــاوی ده موو لــه ریقاش، هــه فــه ئهــه ــ(م م و ســیه ی دووه ده درژایــی ســه تــیس ب ی و جۆراســی، تیریاسموو ، هـــه)ئیاســـۆن(مدا رخی ســـیه تای چـــه ره ســـه و لـــه) کریتاســـی

ژـــر ، خســـتبووه وه کوردستانیشـــه باشـــووری رۆژئـــاوای ئاســـیا بـــهو ر ئـــه ســـه تیریای جۆراوجـــۆر له ل مـــه دا گـــه یـــه و ماوه لـــه. وه ئـــاوه

ردی لــم و زیــخ و بــه ی زۆریــان لــه زۆربــه نیشــت، کــه مینــه زه پارچــهکانی رزاییـه به ش، له تیریایانه م مه ئه پک هاتبوو، دیاره) ل فه ته(

٢٠

ی وه پۆل و جونــــه هــــۆی شــــه ، بــــه تی ئاســــیاوه بــــاکووری رۆژهــــهریــای ئــاوی ده. نیشــتن دا ده ریاکــه بنــی ده هــاتن و لــه ده وه کــه ئاوه

ی وه رزبوونـــه ر به بـــه ی ئۆلوگســـیندا، له ده تای ســـه ره ســـه تـــیس، لـــهنـــد چینکـــی نیشـــتوو، یـــدابووونی چه و په کـــه ی بـــن ئاوه کـــه وییه زهــووه م ده کــه ره بــه ره به ــاکو وای لــ هــاتووه وه ب ــه ، ت کی ریایــه ده ، لگرنگتـرین . سـکی نوخـۆ کی ته ریایـه ده به ، بووه وه ی فراوانه وره گهریـــای تیســـدا ده می موســـیندا، لـــه رده ســـه ی لـــه تیریایانـــه و مه ئـــه

کۆتـایی لـه. هتد... ندایت نھه لم، کچ و ئه بریتی بوو لهنیشتوون، .کان زیاتر لم و قوڕ بوون تیریا نیشووه شدا، مه یه ده و سه ئه

ی جیۆلۆجی پکھاته. ٢تی ژربابهکانی کوردســـتاندا، بـــۆ دوا ســـاه ی جیۆلـــۆجی لـــه وه لکۆینـــه ، وانـه لکۆینه و ی زۆری ئـه زۆربـه. وه ڕتـه گه م ده یـه رخی نۆزده چهتی تایبــــه ، بــــه وه وروپاییــــه وتی ئه ن کۆمپانیاکــــانی نــــه الیــــه لــــه

بــه وه ریکی و رووســییه مــه نســی و ئه ره مانی و فه ــه ئینگلیــزی و ئهــدراوه یه نجام گه ئــه ــه. ن ــه ل ــورکی و دوای ئ مانیش، کۆمپانیاکــانی ت

ی که و کارانه موو ئه نجامی هه ئه له. ئرانی و عراقی و سوری دێــا جۆراوجۆره کی زۆر وڕۆ زانیارییــه ســتاون، ئــه کــان پــی هه کۆمپانی

و لـ زۆر لـه وه. سـت دایـه ر ده بـه ی جیۆلـۆجی له ی پکھاتـه رباره دهو ر ڕۆشـــنایی ئـــه بـــه له. وه تـــه کراونه وڕۆ بـــو نه ، تـــاکو ئـــه کارانـــه

باســـی وه رهخـــوا کـــورتی لـــه ســـت دان، بـــه ر ده بـــه ی له زانیاریانـــه . ین که ی جیۆلۆجی کوردستان ده پکھاته

کامبری ر له می کامبری و به رده سه کی گشــتی لــه یه شــوه ، بــه جیۆلۆجیــه م قۆناغــه کانی ئــه رده بــه

و مووشـیان لـه پک هات بـوون، هه” ردواز میکاشیست و گرانایت و ئهو ئـه). ر ئاگرده(و ئاگر دروست بووبوون له بوون، که ردانه به جۆره

٢١

ــه به ــه ردان ــه نوچــه ل ــاوای کاری و ده و هــه کانی اورمی ریــک و رۆژئکانی قۆنـاغی رده بـه. وه تـه دوزراونه ندێ شـونی دیکـه ماردین و هه

ران و کاری و خـــۆی و حـــاجی ئۆمـــه کانی هـــه نوچـــه کـــامبریش، لـــه .نوتوو ردی کچی که ل ژر به ، وه وه ته دۆزراونه مالکیه

پالیوزویک –م که می یه رده سهر پـنج کانی، بۆ سه تریاله ر جیاوازی مه به می ناوبراو، له رده سه

تی سه خه نانه مه و زه ک له ر یه هه. شکراوه نی جیۆلۆجی دابه مه زه . یه کوردستاندا هه خۆی له

ــه: ئۆردۆڤیســیان ٠١ ــۆجی ، به وه لکۆین ــه ده کانی جیۆل ــه گم ب، ن نواویی تــه تــاکو ئســتا بــه. ن نیشــان نــاده رخــه م چه کانی ئــه رده بــه

چـی پـک ن، لـه ک هـه یـه چ نوچه لـه ردانـه به م جـۆره نازانرێ، ئه .هاتوون و چۆنن

ی زۆربـــه رچی لـــه گـــه ، ئه رخـــه م چه کانی ئـــه رده بـــه: ســـیلوریان. ٢ر بــه له، وڕۆکــه لــ تــاکو ئه بن، وه بــ هــه کانی کوردســتان ده نوچــه

چ واو، نــازانرێ لــه کۆینی جیۆلــۆجی تــه بوونی پشــکنین و هــه نــه .ن شونک هه

ــان ٠٣ ــه کان نیشــانی داوه جیۆلۆجییــه پشــکنینه: دیڤونی کانی رده ، بچیــای و لــه التیــه نزیــک شــاری مه ، لــه جیۆلۆجییــه رخــه م جه ئــه

ردی بـه لـه دیڤونی ژیری بریتییه. ن کاری هه بیگاگی و چیاکانی هه .ردی ڕیتحۆنیل ڵ به گه له وه تکه ش، که ڕهچیــای نــدێ شــون لــه هه ی مــاکۆ و لــه نوچــه لــه: کــاربونیفیر ٠٤

کانی رده کر، بـه تی دیاربـه بـاکووری رۆژهـه ها له روه زاگرۆس و هه لــه ژیرکــاربونی بریتییــه. وه تــه دۆزراونه جیۆلۆجییــه رخــه م چه ئــه . ره کانی کیشوه نیشتووه تیریاه مهوی ی زه وه کانی ژـره نـو چینـه کانی پیرمیان لـه رده به: پیرمیان٠٥

ـــاکو جیۆلۆجییـــه کۆلینـــه پشـــکنین و هه. یـــه کوردســـتاندا هه کان، ت

٢٢

ــه وڕۆکــه ئه ــولی و نوچــه ، ل ــدی و ک ــدز و ئام کانی ســلمانی و روانیــــان رده بــــه م جــــۆره ، بــــوونی ئــــه ل شــــونی دیکــــه ســــندی و گــــه

. لماندووه سه میزۆزۆیک –م می دووه رده سه

کانی ی نوچــــه زۆربــــه می میزۆزۆیــــک، لــــه رده کانی ســــه رده بــــه دروســـتکردنی زنجیـــره کییان لـــه ره ن و رۆلـــی ســـه کوردســـتاندا هـــه

کانی رده ی بــه نیــوه ، زیــاتر لــه بــۆ نموونــه. چیاکانــدا وازی کــردووه رده بـه م جـۆره رزترن، لـه تر و بـه مه ٧٠٠رزایی به له چیاکانی، که

ی گــــوره می نــــاو بــــراو، بــــه رده ســــه. پکھــــاتوون جیۆلۆجییانــــهک ر یــه هــه. شــکراوه نی جیۆلــۆجی دابه مــه کانی، بــۆ دوو زه تریالــه مه . یه کوردستاندا هه تی خۆی له سه خه نانه مه و زه لهکانی نوچـــه کوردســـتان، لـــه ی ترســـیاس لـــه پکھاتـــه: ترســـیاس٠١الی بــــاکووری ر و لــــه می گوگســــه کانی چــــه پۆکــــه و ته بجــــه ه هه

روانـدز ندێ شون لـه هه و له تی سورداش و باکووری رانیه رۆژهه وروپشـتی ئامـدی و لـه کانی ده رزاییـه به باکووری ئاکرێ و لـه و له

کــــوردداغ ســــندی و لــــه و ڕکــــان و لــــه ی نــــروه بــــاکووری نوچــــه . وه ته دۆزراونه

لـم و مـارن و می کریتاسـۆس، لـه رده کانی سه رده به: کریتاسیۆس. ٢کـانی تیریاله ی مه پکھاته. هتد پک هاتووه... دۆلومیت و فۆسفۆر

و روانـدز و ی سـلمانی و کۆیـه ندێ نوچه هه له ، که مه رده و سه ئه . وه ته زبار و کوردداغ دۆزراونه

ساینۆزیک –م یهمی س رده سهمی سـاینۆزۆیک رده کانی خاکی کوردسـتان، بـۆ سـه رده ی به زۆربه

ــ و وتــه ر ســی رووپــوی ئــه ســه ی دوو له و نزیکــه وه ڕتــه گه ده و هلکانی، بـۆ سـ تریالـه ی مه گوره می ناو براو، به رده سه. یه ردانه به

٢٣

تی سه خه نانه مه و زه ک له ر یه هه. شکراوه نی جیۆلۆجی دابه مه زه . یه کوردستاندا هه خۆی له

کانی ئۆلیگــــــۆچین، لــــــه نیشــــــتووه تیریاــــــه مه: ئۆلیگــــــۆچین ٠١ نــــدێ شــــونی دیکــــه کانی گــــازی ئانتــــاپ و فــــورات و هه نوچــــه . وه ته دۆزراوه

ی نوچـــه ویـــدا، لـــه ژـــر زه کانی پـــالیۆگین لـــه چینـــه: پـــالیۆگین. ٢نــــو بــــه) تر مــــه ١٠ - ١(ترک مــــه نــــد قــــویی چه فرین، بــــه عــــه

ی چیــای کــورد نوچــه لــ لــه وه. وه تــه ویــدا بــو بووه کانی زه چینــهلـم و مـارن و لـه کانی پالیۆگین بریتییـه رده به. نکتره ته م چینه ئه

. دا دروست بووه رخه م چه وتی کوردستان ، له ی نه زۆربه. شیست زۆری بریتین له کوردستاندا، به کانی نیۆگین له رده به: نیۆگین ٠٣

ی نوچـه لـه. ردی دیکـه نـدێ بـه لم و مارن و کۆنگلومیرا و کچ و هه . وه ته دۆزراوه رده به م جۆره ش، ئه ندێ شونی دیکه ین و هه عفر کی چاره - م می چواره رده سه

رۆلکــی ، کـه دایــه وه کی له می چـاره رده کانی ســه رده خی بـه بایـهـــ ـــابووریی ده ســـه گ لهگرن ـــی و ئ ـــێ ر دۆزی مرۆی ـــه روه هـــه. گ ها ل

. دروستکردنی رووپویشدا گرنگهزورگ و رده بـه کی، لـه می چـاره رده کانی سـه نیشتووه تیریاه مه

کانی ی نوچـــــه زۆربـــــه. کان ولـــــم و زیـــــخ پیـــــک دێ ره کونگلومیـــــهو کانی ئـه الـهتری مه کان، لـه شتایه ده تی نوچه تایبه کوردستان به

.، پکھاتوون مه رده سه

٢٤

م تی سیه ربابه سه تۆپۆگرافیای کوردستان

وه کانی نـاوه ره فاکته ر وت، له رزی و نزمی ـ هه تۆپۆگرافیاـ به

و پـچ و لۆچانـه یدابوونی چیاکان بۆ ئـه په. ب دروست ده وه ره و دهکانیش شـتاییه ده. بـن دروست دهویدا توکی زه له ، که وه ڕته گه ده

لـه بـن، کـه یدا ده وی په کانی زه فراوانه خواروخچییه یان له زۆربه . وه ته کان پ بوونه تیریای نیشتووی ڕوبار و دۆه مه دوایدا به

، لــــه وه رزیی و نزمییــــه رووی بــــه تۆپۆگرافیــــای کوردســــتان، لــــهـــۆ نوچه وه کـــه یه نوچه ـــه ب ـــاوازی ههج کی دیکـــه ی ـــه ی ی نوچـــه. ی

رزایی بـــه رز داپۆشـــراون، کـــه چیـــای بـــه ت، بـــه بـــاکوور و رۆژهـــهــه هه ــدکان ، ل ــاتر ده زار مــه چــوار هــه ن ــه. بــ تر زی ــه ل ــوان ئ و ن

ی باشــوور و نوچــه. ن خت هــه کی تــه شــتاییه نــد ده دا، چه چیایانــهـــان که ـــزمن و چیای ـــاوا، ن ـــه رۆژئ ـــه م ـــه و ب ـــک شـــتا ده زۆری ل یی پ

پۆکـه نـدین ته دا، چه خۆڕسـکییه م دوو دیـارده نوان ئه له. هاتوونشـی سـ به کی گشتی، تۆپۆگرافیـای کوردسـتان لـه یه شوه به. ن هه

. جوگرافی جیاواز پک هاتووه

چیاکان. ١تی ژربابه. چیــا پــک هــاتووه ی تۆپۆگرافیــای کوردســتان، لــه نیــوه زیــاتر لــه

و وه هزی نـاوه کی زۆر بـه یـه وه نجامی بزووتنه ئـه ، له م چیایانه ئهم ئــه. ی ئــالپی ناســراوون، دروســت بــوون وه بزووتنــه بــه ، کــه وه ره ده

رخی درژایـی چـه رخی ئۆلوگسـین و بـه کۆتایی چه له یه وه بزووتنهو فشـاری رخی بلیۆسین، زۆر توند بووه تای چه ره موسین و تاکو سه

ر بــه جــا له. ریــای تــیس بــردووه کانی ژــر ده رمــه نه نــهر چی بــۆ ســه

٢٥

کانی نیمچـــه پۆکـــه نـــوان ته تـــه وتبوونه ، که م چینانـــه ی ئـــه وه ئـــه کانی ئـــران لـــه قـــه ڕه پۆکـــه رۆژئـــاوا و ته بی لـــه ی عـــاره دوورگـــهــه کانی ئاســیای گچکــه پۆکــه ها ته روه ، هــه وه تــه رۆژهه ــاکوور، ل ب

ی وه رزبوونـــه می به کـــه هـــۆی یه ، بـــه وه وویان پکـــهم هـــه مانـــه ئه گــرێ و لــه رده وه ماوه کی قــوی چــه یه شــوه نــرن، کــه چیاکــان داده

تی تایبـه ڕاست، بـه تی نوه یدابوونی چیاکانی رۆژهه نجامی په ئهـــــه. چیاکـــــانی کوردســـــتاندا دروســـــت بـــــوون ، وه کی دیکـــــه الیـــــه ل

تیریای بــازتی، کــه ۆی دروســبوونی مــههــ ی ئــالبی بۆتــه وه بزووتنــه . پۆشن کان داده ی نوچه زۆربهــاکو ئســتاکه رهه ی ســه وه متی بزووتنــه ســه بــه دانی چیاکــان، ت

ــدراوه باشــی نه ــه. زان ــوای هه ب ــه ب ــدێ ل ــان، ســه ن ــه که مته زانای لو ره بـه وه کانی ئرانـه پۆکـه ته ، واتـا لـه بۆ باشوور بووه وه باکووره

ــدکی دیکــه هه. ســتی پــ کــردووه میســۆپۆتامیا ده ــه ســه ش له ن و ر ئدانی رهه دوای سه. و باشوور بووه ره به وه باشووره له ن، که ڕه باوه

ــه ــان ل ــه چیاک ــه کوردســتاندا، ل ــه الی ــه ن ئ ــه و ئاوان ــه ی ل وه چیاکاننــــد ی زۆر تو وه کی رووتاندنــــه یــــه وه و خــــوار هــــاتوون، جونه ره بــــهگل، زیـخ و رد، چـه رد، بـه بـه گاشـه و ئاوانـه ئـه. ستی پ کـردووه ده

ـــان، له ـــه لمی ـــایوه گ ـــدا ڕام ـــه ڵ خۆیان ـــه و شـــونه ره و ب کان نزماییــــــه ــــــانن و ب ــــــتوون هناوی ــــــره. جیان هش ــــــه دا، هه وا ل ــــــدێ ل ن

:روو ینه خه کانی چیاکانی کوردستان ده ته سه خهو ره ، بــــه بــــاکووری رۆژئــــاواوه زۆری روویــــان لــــه چیاکــــان، بــــه٠١

م یاســایه ب، لــه م نــه کی کــه یــه نیا ژماره تــه. تــه باشــووری رۆژهه ، یـاخود بـه و رۆژئاوایـه ره به وه ته رۆژهه متیان له چن و سه رده ده

رێ، ڕان نـاک باری کوردستاندا چاوه له متی دیکه سه. یه وه وانه پچهرۆژئاواشـدا ، لـه یه قی ئران هه ی ڕه پۆکه تدا ته رۆژهه له چونکه. قـــه ڕه مان شـــوه هـــه بـــه ، کـــه یـــه بی هه ی عـــاره دوورگـــه نیمچـــه

٢٦

و هز بـ، نـاتوان کـارکی وا لـه ند به ر چه هه وه ی ناوه وه بزووتنه .متی چیاکان بگۆڕێ سه بکات، که قه ڕه پۆکه دوو ته

سـت پـ ریـا ده ر ئاسـتی ده سـه تر له مه ٥٠٠رزایی به چیاکان له. ٢. تر زار مـه پـنج هـه نه گه ن، تاکو ده که زیاد ده ره به ره ن و به که دهباشـــووری رۆژئـــاوای ، لـــه یـــه هه ی دیکـــه م نوچـــه کـــه وه م رووه لـــه

.ی کوردستان وه ئه ی بگاته که رزاییه ئاسیادا، بهـــه له ٠٣ ـــهر تو ب ـــدی بزووتن ـــاوه وه ن ـــه وه ی ن ـــان زۆر ، چین کانی چیاک

کی دوای یــــه ک لـــه هــــۆی تکـــدانی یـــه تـــه ش بووه وه ئـــه. ئـــاۆزننـدێ شـونی هه رخی جیۆلـۆجی، لـه ی چه گوره وی، به کانی زه چینه

لـــه. کانن ر لوتکــه ســـه مــژووی له ره رخی هـــه چیاکانــدا، قـــاتی چــه . وه ژره ته وتوونه نوێ کهرخی کانی چه مان کاتدا چینه هه. کانیان زۆر ڕکـن و پچـاوپچن ده ی چیاکان زۆر بنـد و قـه لوتکه. ٤و دۆـی زۆر وه ونـه که کـدی نزیـک ده یه ندێ شونیشدا زۆر لـه هه له

تر زیـاتر دان مـه سـه نـدکیان لـه قویی هه ، که قویان پک هناوه .ب دهتونـــدی چیاکانـــدا، زۆر بـــه وی لـــه ی زه وه پۆسســـی رووتاندنـــه ٠٥

، چونکـه وه ڕتـه گه فر و بـارانکی زۆر ده شی بۆ به ، هۆکه رووی داوه . گرتووه واوی چیاکان خۆیان نه ته دا هشتا به و کاتانه له

. واوی، نازانـدرێ تـه وڕۆ بـه ی چیاکانی کوردستان، تاکو ئـه ژمارهبــــۆ . ان تۆمــــار کــــردووهکی زۆری جیاوازیــــ یــــه کان ژماره رچاوه ســــه

لـه. چیـای هنـاوه ٢٢٠، نـاوی زای سـنه قـه ڕتووکک لـه ، پـه نموونهچیــــای تۆمــــار ١٢٢، نــــاوی کی دیکــــه یه رچاوه زادا ســــه مان قــــه هـــه

. کردووهکـــدی یه کاندا، لــه رچاوه ســه درژایــی چیاکــانی کوردســتان، لــه

١٦٠، تره کیلۆمــــــه ٢٦٠کاندا، رچاوه ســــــه لـــــه بیرکوه کــــــه. نـــــاچن . تره کیلۆمه ٢٠٤، تره کیلۆمه

٢٧

وه واوی لکۆینـه بۆ ناته وه که الیه ، له و جیاوازییه کانی ئه هۆیه بـه وه ک چیـای دیـاریکراوه بـۆ ناونـانی یـه وه شـه کی دیکه الیـه و له

کوردســـتان . وه ڕتـــه گه شـــونی جیاجیـــادا ده ، لـــه نـــاوی جیاجیـــاوه تر، لـه زار مـه پـنج هـه ی زیاتر له که بندییه ه، ک چیای وای تدایه

ک یـه ن، لـه شـی لـ هـه نـدک چیـای دیکه هه. بـ ، ده ریاوه رووی دهرزی و ی بـه گـوره کانی کوردسـتان، بـه چیایـه .متره تر کـه زار مه هه

ـــه شـــیان ســـته دابه ر چـــوار ده ســـه ، بـــۆ به ریـــاوه رووی ده نزمیـــان ل :ین که ده ) و ژوور ره تر و به زار مه هه ٤(کان رزه به ره چیا هه. ١

ـــه ـــاگری گ ـــارارات( وره ئ ـــره ٥١٣٧ - ) ئ ـــار . مت ـــره ٤٤٠٩ - دین . مت ٤١٣٥ - ) شــــکۆ ی ڕه لوتکــــه(ئولــــودۆروک . متــــره ٤٢٢١ - کــــوه رده زه

. تره مــــه ٤٠٥٨ - ســــیپان . تره مــــه ٤١١٦ - ) جیلــــۆ(بــــوزوی . تره مــــهر بـه چیـای زاگـرۆس، له دا بـاس لـه لـره. تره هم ٤٠٥٠ - ئۆشترانکوه

. م که درژی باس ده خی مژوویی، به بایه چیای زاگرۆس

. رینـه ل پان و به رمی چیای زاگرۆس، گه هه) کوهستان(ی ڕشته. وه بتـه ت درـژ ده و باشـووری رۆژهـه ره بـه باکووری رۆژئـاواوه له

چیاکـــانی باشـــووری ، کـــه وه رهســـنووری بـــاکوو ی لـــه کـــه درژاییهی هــورمز نگـه ته ، تـاکو ســنووری باشـووری، کـه یـه ی اورمیه ریاچـه دهبۆ رۆژئـاوا، وه ته رۆژهه ی له که پاناییه. تره کیلۆمه ١٤٠٠کات، ده

ـــــه ـــــوان ل ـــــاکو ١٠٠ن ـــــه ٣٠٠ت ـــــه رووپوه. تره کیلۆم ٣٣٢ ٠٠٠ی ک . یه تری چوارگۆشه کیلۆمه

ماشــای چــۆنتی بــاری واوی ته تــه ر بــه گــه ، ئهی زاگــرۆس ڕشــتهشـنی کدیدا و چه ڵ یه گه ندی چیاکان له یوه ساختمانی و پانایی و په

ـــاو به ـــه ین، ده بکـــه وه خشـــینه ئ ـــین جیاوازیی ـــه بین ـــوان کی زۆر ل نر سـ سـه یان به یه و ڕشـته کان ئـه جوگرافیزانـه. یـه کانیدا هه نوچه

٢٨

، زاگرۆســـی شـــمالی و زاگرۆســـی کـــردووهش ی چیاییـــدا دابـــه نوچـــهم کــــه باســــی یه وه خــــواره وا لــــه). ٢(مرکــــزی و زاگرۆســــی جنــــوبی

ی وه ر ئـه بـه ین، له خـه میشـیان پشـگوێ ده ین و سیه کـه میان ده دووه . وتووه که ی خاکی کوردستان هه وه ره ده له

زاگرۆسی شمالیچیاکـــانی دامنـــی ڵ گـــه له وه بـــاکووره زاگرۆســـی نـــاوبراو، لـــه

می ی رووبـاری گـدار، یـاخود چـه ره و ده ی اورمیـه ریاچه باشووری دهی پلـــه ٣٧ی ســـنووری خولگـــه) (ســـوو ره قه( دورود و رووبـــاری ســـییاه

ــاکوور ــانی ب ــه). پ ــاواوه ل ــه رۆژئ ــه تاوه ره ســه ، ل ــاری ره ده ب ی رووببـاری چۆمـان ی روو ره ده دوایـدا بـه الوین، یاخود رووباری کـالس لـه

رووباری کـالس و چۆمـان، چیاکـانی زاگرۆسـی بـاکوور لـه. ( سراوه بهـــا ده ـــه چیاکـــانی باشـــووری کوردســـتان جی ڵ گـــه ، پاشـــان له.) وه کات

ـــه ی شـــلیرکه ره ده ـــژ ده ره ب تـــه و باشـــوور درـــه وه ب چیاکـــان و و ب پاشـــان بـــه لـــه .بـــ ڕ ده و خورماـــدا تپـــه بجـــه ه کانی هه شـــته دهـــهچ ـــانی ق ـــاوه یاک ـــدا ده رپی زه و ســـه زاکانی پ ـــه هاب ـــاکو ل ڕوا، ت ، بـه وه باشـووره لـه. بیرکوه دامنـی رۆژئـاوای کـه گاته نجامدا ده ئه

دوایـدا شتی خۆزستان و له تی ده دامنی چیاکانی باکوور و رۆژههنـداو ناری که کانی کـه شـته ناری بـاکووری ده دامنی چیاکانی که بهناری باشــووری ، کــه وه تــه رۆژهه لــه. ی هــورمز کۆتــایی دێ نگــه تهو قز و ی نــوان ســه رود و رگــه رینــه و رووبــاری زه ی اورمیــه ریاچــه ده

و باشـوور ره دوایـدا بـه دان، له مه و هه ڕۆی نوان سنه و ڕچکه سنه . ڕۆی باکووری رووباری دز ئاوه گاته کش، تاکو ده ده

ــاکوور، لــهرزایی ز بــه ــدا رزایی زاگرۆســی ناوه چاو بــه اگرۆســی ب نی که و تکایه رزه به وه ی زاگرۆسه شه م به الی باکووری ئه. متره که

کی شــتاییه ده ، لــه وه بــ، الی باشووریشــییه تر ده مــه ٢٠٠٠ی نزیکــه

٢٩

کانی دانترین نوچــه ئــاوه ک لــه یــه و بــه رین پــک هــاتووه پانوبــه .نرت دهکوردستان دا

، پـک هـاتووه و گچکـه وره دان چیای گـه سه زاگرۆسی باکوور، لهم کـه ره بـه ره و باشـوور بـۆین، بـه ره مووشـیان تـاکو بـه رزایی هه بهی کـه بندییه ، که رینه چیایان، چیای گه ، بندترین لوتکه وه بته ده

رد و ی بروجـهبـاکووری رۆژئـاوا تر له کیلۆمه ٢٨ب و تر ده مه ٣٦٤٥چیــای . دووره وه تی خــرم آبــاده بــاکووری رۆژهــه تر لــه کیلۆمــه ٥٣

تر کیلۆمــه ٤٢بــ، تر ده مــه ٣٦٠٦ی کــه بندییه روریش، کــه مــیش پــه . دووره وه تی خرم آباده باکووری رۆژهه له

ڵ لـــ هـــه رچاوه ل زۆر ســـه زاگرۆســـی بـــاکوور، رووبـــارکی گـــهــرن، کــه ده ــد هه گ ــن و هه ره کیان بــهن کیشــیان بــه و رۆژئــاوا دند

مھابــاد، تــاالهو : کــو بــن، وه واو ده و کــارون تــه رخــه کــانی که رووباره، ئــــاوی ســــیروان، زیمکــــان، رود، خوڕخــــوڕه ، زرینــــه)رود ســــیمینه(

نســی ه به. ش یکــه یــانی ده ده و بــه ره ســوو، گاماســیاب، ســیمه قرهــارانی ســانه ــاکو ب ــهی زاگرۆســی ب ــه قه ور، ل شــت و رده کانی سه زای

تر ملیمـه ١٠٠٠تـاکو ٦٠٠نـوان ، لـه ریوان و سـنه و مه قز و بانه سهــاوه نوچــه لــه. دایــه ــه کانی پ ــاکو ٦٠٠نــوان و کرماشــان، ل ٨٠٠ت

تر ملیمـــه ٦٠٠تـــاکو ٣٠٠ی کانی دیکـــه شـــونه لـــه. تر دایـــه ملیمـــه .ب ده

شـونه ی چیای زاگرۆس، له شه به و ی ئه رمایی سانه تکای گهـــه رزاییه به ـــدا، ل ـــاکو ٥ کان ـــه ١٠ت ـــه. ی ســـانتیگراده پل ی نوچـــه ل

ی پلـــه ١٥تـــاکو ١٠ ی لـــه کانی دیکـــه نزمـــه نوچـــه کرماشـــان و لـــهکانی باشــووری لوڕســتان، ســتانی ایــالم و نوچــه ئه لــه. ســانتیگراده

. ی سانتیگراده پله ٢٥تاکو ١٥

٣٠

مرکزیزاگرۆسی و باشــووری ره بــه بــاکووری رۆژئــاواوه لــه زاگرۆســی نــاوبراو، کــه

سـت پـ رووبـاری دز ده به وه باکووره ، له وه بته ت درژ ده رۆژههو ) مروســـت سنجه(ســـت روه ویری مه کـــه بـــه وه باشـــووره کـــات، لـــه ده

ری کــازرون و وه و ســنووری تــه) بختگــان (ی طشــک ریاچــه بــاکووری ده .بت واو ده وباری شاهپور یاخود دالکی تهرو

٢٥٠٠ری وروبـه ده ی، لـه کـه تکای بندییه زاگرۆسی مرکزی، که نــرێ و لــه چیــای زاگــرۆس داده شــی ڕشــته بــ، بنــدترین به تر ده مــه

رزترینیشـیان ، به رز پـک هـاتووه رز بـه چیای به کی زۆر له یه ژمارهتر کیلۆمـه ٣٧ و بـه تره مـه ٤٤٠٩ی کـه یهرزای و به ه) دینار(دنا کوه و دوای ئـــه ، لـــه وتووه ڵ کـــه هـــه وه بـــاکووری رۆژئـــاوای یاســـوچه لـــه

تر کیلۆمــه ٧٣و تره مــه ٤٢٢١ی کــه رزاییه دێ، به رد کــوه ، زه چیایــهـــــه ـــــورده شـــــه ل ـــــوه دووره وه هری ک ـــــت، ، پاشـــــان ئۆشـــــتۆران ک دباشــــووری تر لــــه کیلۆمــــه ٢٩بــــ و تر ده مــــه ٤٠٥٠ی کــــه رزاییه به

. دووره وه تی دوروده رۆژهه کی زۆر لـه یـه ی ژماره رچاوه چیای زاگرۆسـی مرکـزی، سـه زنجیره نــدکیان لــه هه هنــ، کــه کانی کوردســتان پــک ده زنــه مه رووبــاره

و شـوور و دالکـی، لـه هره کانی کارون و جراحی و زه ی رووباره رگهکانی شـته ده شـیان، بـه نـدکی دیکه ، هه وه نـه گه ک ده یـه نداو به که

.نوخۆ کۆتاییان پ دتـــارانی ســـانه ه به ـــده ی نوچـــه نســـی ب ـــه بن ـــره کانی ئ و زنجی

بــت، لــه تر ده ملیمــه ١٢٠٠تر تــاکو ملیمــه ٦٠٠نــوان ، لــه چیایانــه. بـت تر ده ملیمه ٦٠٠تر تاکو ملیمه ٣٠٠نوان دامنی چیاکاندا له

، بـه بـارێ و شـداره دا بـارانکی زۆر ده و نوچانـه ی لـه وه ر ئه به لهگژوگیـــــا و نـــــد، بـــــه کانی زاگرۆســـــی ناوه نوچـــــه شـــــکی زۆر لـــــه

. خت داپۆشراوه دارودره

٣١

کاندا لـه رزاییه به ند، له ی زاگرۆسی ناوه رمیی سانه تکای گهنـوان کانـدا لـه گـا نزمهج ، لـه ی سـانتیگراده پلـه ١٠تاکو ٥نوان

١٥نـوان نـداو لـه ی که واره کانی حـه شـونه لـه. یه پله ١٥تاکو ١٠ . ی سانتیگراده پله ٢٠تاکو

ئۆشترانکوه ـــاوبراو، وه ـــای ن ـــه چی ـــو نموون ـــه ک ـــا هه ل ـــو چی ـــه ره ن کان، رزه ب

. وه رزه لیگوده ی ئــــــه رۆژئــــــاوای باشــــــووری شــــــارۆچکه وتــــــه که ده بــه ، کــه ئۆشــترانکوه. بــ تر ده مــه ٤١٥٠ری وروبــه ی ده کــه رزاییه به ژمــردرێ، لــه بنــدترین چیاکــانی کوهســتانی زاگــرۆس ده ک لــه یــه

کــات و تــا باشــووری گونــدی ســت پــ ده باشــووری رۆژئــاوای دورود ده ١١ - ٢نـــوان تر و پانـــایی لـــه کیلۆمـــه ٥٠درژایـــی چڤـــاگرگ بـــه

م چیایـه کانی ئـه رزه به لوتکه ندێ له هه. وه بته دهتر درژ کیلۆمهخت تـه دره تر، پیـاره مـه ٤١٥٠تر، سـنبران مـه ٤٠٥٠گلگل : ن مانه ئه

.تر مه ٣٨٠٠ ) تر زار مه هه ٣ - ٤(کان رزه چیا به. ٢

زار چـوار هـه رزاییان له کانی کوردستان، به چیایه یان چیا له دهو ئه. ریاوه رووی ده له رزتره تر به زار مه ههس و له متره تر که مه

ــه، له ــه چیایان ــه ب ــه وه ر ئ ــه نته ســه ی ل ــک وه ری بزوتن ــالپی نزی ی ئتی کوردســــتان بــــاکوور و بــــاکووری رۆژهــــه زۆری لــــه بــــه بــــوون،

. وتوون که هه شاهو

ک لـه یـه کان، به رزه به نو چیا له کو نموونه چیای ناوبراو، وهی کـه رزاییه به. ژمـردرێ رزترین چیاکـانی کوهسـتانی زاگـرۆس ده به

. و دووریسانه کانی پاوه مه ی چه رچاوه شاهو سه. ب تر ده مه ٣٣٩٠ــاواوه شــاهو لــه ــاکو و باشــووری رۆژهــه ره بــه بــاکووری رۆژئ ت تــاکووری ڕه ــژ ده وانســه ب تــه ر درژاییه. وه بتره کیلۆمــه ٥٥ی کــه در

٣٢

ی بــه بنــدترین لوتکــه. بــ تر ده کیلۆمــه ١٥ - ١٠ ی لــه کــه اناییهوپتی گونـــــدی بـــــاکووری رۆژهـــــه وتۆتـــــه ، که)شـــــاکر(نـــــاوی شـــــاهو

. وه مشیره شه، سـانتیگراده ١٥ - ١٠نـوان ، لـه و کوهسـتانه رمایی ئـه ی گـه پله

کانی باکووریــدا، لــه شــه به ی، لــه نســی تکــای بــارانی ســانه ه بهنـوان کانی باشووریش لـه شه به ، له تر دایه ملیمه ٨٠٠ری وروبه ده

ب تر ده ملیمه ٦٠٠ - ٥٠٠ )تر زار مه هه ٢ - ٣(کان چیا ناونجییه. ٣

ســ یان لــه کــه رزاییه کانی کوردســتان، به چیایــه ک لــه یــه ژماره ریـــاوه رووی ده تر لـــه زار مـــه دوو هـــه و لـــه متره تر کـــه زار مـــه هـــهڕاستی ناوه تی له تایبه دا، به زۆر نوچه له و چیایانه ئه. رزتره به

.ون که رچاو ده کوردستان، به بیرکوه که

ــاوبراو، وه ــای ن ــه چی ــو نموون ــه ک ــا ناوه ل ــو چی ــه ن ــه کان، نجیی لزای قـه( وه نجانـه می که ی رووباری ئاب ئافتاب و چـه ره باشووری ده

کش، تاکو ت ده و باشووری رۆژهه ره ت و بهکا ست پ ده ده) مھرانــه ــاری که ره ده ب ــه( رخــه ی رووب ــاد ق ــایی پــ دێ) زای خــرم آب . کۆت

و ره ی رووباری سـیمه ره ده تی به دامنی باکوور و باکووری رۆژههــه رخــه که ــاوا، ب ــی باشــوور و باشــووری رۆژئ ــه و دامن ــوان رگ ی ن .ی پ دتهران بۆ دھلۆران کۆتای مه

ــه بیرکوه درژایــی چیــای کــه ــاکو وه نجانــه می که ی چــه ره ده ، ل ت ١٧٥) ینییه تر رۆژئـاوای حوســه کیلۆمــه ١٥( رخـه ی رووبـاری که ره ده

ـــه ـــه پاناییه. تره کیلۆم ـــه ک ـــیمه ی ل ـــاری س ـــوان رووب ـــاخود ره ن و ی ٨٠تـاکو ٤٥نـوان کانی میھـران و موسـیان لـه ، تاکو نوچـه رخه که

. یه تری چوارگۆشه کیلۆمه ٩٥٠٠ی که ، پانوپۆڕییه تره کیلۆمه

٣٣

ـــانه ه به ـــارانی س ـــه نســـی ب ـــتانه ی ئ ـــه م کوهس ـــه به ، ل کانی ششدا کانی دیکه شه به و له تر دایه ملیمه ٣٠٠ری وروبه ده تکای له

. تر دایه ملیمه ٣٠٠ - ٢٠٠نوان له ١٠ کانی بـاکووری لـه شـه به هی، لـ رمایی سانه ی گه تکای پله

نـد و باشووریشـدا، لـه کانی ناوه شـه به و لـه ی سـانتیگراده پله ١٥ - .یه پله ٢٥ - ١٥ )تر زار مه هه ١ - ٢(کان چیا نزمه ٠٤

زار بۆ دوو هه کانی کوردستان، له چیایه یان چیا له رزایی ده به .ن ریاوه رووی ده له تره زار مه ک هه یه

داهۆ وتۆتـــه کان، که نــو چیــا نزمــه لــه کــو نموونــه چیــای نــاوبرا، وهبـــاکووری ســـری شـــیرین، لـــه زای قه قـــه نگ، لـــه دســـتانی پشـــت تـــه

. تر دووره کیلۆمـــه ٣٣ وه ســـری شـــیرینه ی قه تی شـــارۆچکه رۆژهـــهمی ی چه رچاوه سه. دایه) تر مه ١٨١٠(ری وروبه ده ی له که رزاییه به

. وه م چیایه ئه وته که هاب ده پۆل زه )متر تر که زار مه هه ١ له( کان نزمه ره چیا هه. ٥

زار هـه یان لـه کـه رزاییه کانی کوردسـتان به چیایـه یان چیا له ده زۆری لــــه بــــه و چیایانــــه ئــــه. متره کــــه ریــــاوه رووی ده تر لــــه مــــه

کان، شــــتاییه ده نوچــــه باشــــووریی رۆژئــــاوایی کوردســــتان، واتــــه . وتوون که هه

مرن چیای حه کان، لـــه نزمـــه ره لـــه نـــو چیـــا هـــه کو نموونـــه ،وه چیـــای نـــاوبرا

ســت ترک ده نـد کیلۆمـه چه ، بـه وه لییـه نده ی مه رۆژئـاوای شـارۆچکهــاوا ره بــه وه تــه باشــووری رۆژهه کــات و لــه پــ ده و باشــووری رۆژئ

ــــژ ده ــــه در ــــه وه بت ــــت) تحــــه فه(ی نوچــــه و ب د ــــ ــــایی پ . کۆت . بت تر ده یان کیلۆمه ده ی به که درژاییه

٣٤

ی ســنووری باشــووریی کوردســتان و وه ر ئــه بــه همرین، ل چیــای حــه . خی سیاسی بۆ کورد زۆره ، بایه وه کاته عراق لک جوداده

) پۆکه ته(کان گرده. ٢تی ژربابهکی خـــواروخچی یـــه زنجیره زۆری لـــه کـــانی کوردســـتان بـــه گرده

رز ریان، زۆر بــه وروبــه چاو چیاکــانی ده لــه. پــک هــاتووه ماوه چــهر وا هـه ، ئـه بوونایـه نه وه و چایانـه نزیـک ئـه ر لـه گه ل ئه ، وهنیین ، لـه کیان زۆره کـه م گردانـه ئـه. بـوو ک ده یان بۆ خـۆی چیایـه که یه

بـه وه شـه کی دیکه الیـه چینـدرێ و لـه غودانیـان لـ ده ده وه که الیه . ڕندرێ وه له ڕوماتی ل ده لی مه یان مگه ده

) روم رزو ئه(ر پاسینلهکـــانی کوردســـتان، نـــو گرده لـــه کـــو نموونـــه ، وه گـــردی نـــاوبراوه

چیاکــانی بــه وه بــاکووره لــه. وه کــه چیایه نــوان زنجیــره وتــه که ده و لـه) تر مه ٣١٢٤(چیای پاالندۆگین به وه باشووره کارگابازار و له

وره ، چــوارده)تر مــه ٣١٣٤(چیاکــانی تــاال پشــته بــه وه تیشــه رۆژهه . دراوه

، بــــه خی ئــــابووری بـــۆ کوردســـتان زۆره بایـــه ر گـــردی پاســـینلهنم و جـۆ، کـو گـه غودانـدا، وه مھنانی ده رهـه ی به سایه تی له تایبه

ره نقــه رزوروم و ئه ی هــی ئاســنینی نــوان ئــه وه ش دوای ئــه مــه ئه . زیادی کرد ردهم گ خی ئابووریی ئه واویی بایه ته ڕاکشرا، به

١٧٥٠ گاتـه ، ده ریـاوه ر ئاسـتی ده سه ر له رزایی گردی پاسینله به. می و چـه رزتره چاو رۆژئاوایـدا بـه ، لـه م گـرده تی ئـه رۆژهه. تر مه

.ڕوات دا ده م گرده نو ئه ئارپاچای به رکوک که

کـــانی نـــو گرده لـــه کی دیکـــه یـــه کـــو نموونه گـــردی نـــاو بـــراو، وهو ره کـات و بـه سـت پـ ده ده وه نزیـک رووبـاری دیالـه ستان، لهکورد

٣٥

. ولر شــــــتی هــــــه ده گاتــــــه ، تــــــاکو ده وه بتــــــه رۆژئــــــاوا درــــــژ ده. تر دایـه مـه ١٠٠٠ - ٦٠٠نوان ، له ریاوه رووی ده ی له که رزاییه به ٣٠٠(تیـــدا چاو رۆژهه ، لـــه)تر مـــه ٥٠٠(الی رۆژئـــاوای م گـــرده ئـــه . رزتره به، ) تره مه

وی ی زه وه رزبوونـــــــه رکوک، بـــــــۆ به یـــــــدابوونی گـــــــردی کـــــــه پهــــه گه ده ــــه. وه ڕت ــــان، زۆرب ــــانی رۆژئاوای ــــه چیاک ــــه یان ل نجامی ئ

م لـــه دا دروســـت بـــوون، کـــه ماوه کی پچـــاوپچی چـــه یـــه وه بزووتنهچیاکـــانی . هتـــد... خان و تســـاق، خـــه: پـــک هـــاتوون چیایانـــه

وره زابـی گـه. هتد... لی رده نور و ئۆمه باسکی زهکو تیش، وه رۆژههگــــردی ) ســــپی ، تــــاوغ و ئاوه خاســــه(کانی رووبــــاری عــــوزم و لقــــه

ـــه ـــه ک ـــوه رکوکیان ل ـــادا بی ـــه و بوونه زۆر جگ ـــۆی په ت ـــدابونی ه یشــتکی نــد ده دا، چه م گردانــه نــوان ئــه لــه. نــدین گــرد و شــیو چه .سپی شتی ئاوه کو ده ن، وه سک هه ته

کان شته ده. ٣تی ژربابه زۆری لـــــه لمندراون، بـــــه کـــــو ســـــه کانی کوردســـــتان وه شـــــته ده

کــو بیــری لــ ندکیشــیان وه پــک هــاتوون، هه ماوه پچــاوپچی چــه بـه ره به ره پاشاندا به تدا دۆڵ بوون، له ڕه بنه ر له ، هه وه کرته ده

ی رــــــژه. وه تــــــه بوونهکــــــان پــــــ تیریای نیشــــــتووی رووباره مــــــهی گشـــت رووپـــوی خـــاکی کوردســـتان ٠١٥/٠ لـــه کان بـــه شـــتاییه ده

:ن مانه ی کوردستان، ئه شتاییانه و ده ندێ له هه. نرت داده میر آباد ئه

ی کـه ره و رووبه وه ی کامیارانـه نوچـه وتـه که شتی نـاوبراو ده دهـــه ده ـــان کیلوم ـــ ده تر چوارگۆشـــه ی ـــ. ب ـــای ب ـــه هتک رووی رزایی لڕ نـودا تپـه رووبـاری امیـر آبـادی بـه. بت تر ده مه ١٦٠٠، ریاوه ده وه درژایی سـاڵ وشـک ناکـات، ئـه به که نیا رووباریشه بت و ته ده

٣٦

زسـتانان بـه وێ، کـه که شیو و دۆی تده ک له یه ی ژماره وه له جگه .ست وه هاران ئاویان تدا راده و به لر و هه

تــــاکو وه تــــه باشــــووری رۆژهه ولر، لــــه شــــتی هــــه درژایــــی دهـــه ـــاوای، ل ـــاکووری رۆژئ ـــه ٣٠ری وروبـــه ده ب شـــی که پانییه. کـــم دای

کی یــه ماوه ، چه وه تـه ڕه بنه لـه شـته م ده ئـه. بـت کـم ده ٤٢ی نزیکـهکـــان پـــ تریای نیشـــتووی رووباره مـــه دوایـــدا بـــه ، لـــه قوپـــاو بـــووه

ڵ رز و نزم هـه ی به که رووپوه. ڵ خۆیان ڕایانداوه گه له ، که هو بۆتهی کــه ، ئاوه وه و ڕگایانــه لــه ، کــه نــدین دۆــی تدایــه و چه وتووه کــهرووی ی لــــه کــــه رزاییه به. وه وره و گــــه نــــو زــــی گچکــــه ڕژتــــه ده هدات، لـــ تر ده مــه ٤٦٠ خـــۆی لــه وه تییــه الی رۆژهه ، لــه ریــاوه دهــۆ هه رزایی لــ بــه وه. وه بتــه رز ده تر بــه مــه ٥٥٠نــدێ شونیشــدا ب

رۆژئـاوای و وان لـه چیـای دیـده. تر زیاتر نـاب مه ٣٠٠ رۆژئاوای له .وتوون ڵ که باشووری هه زراو له زورگه ئورفا ی که درژاییه. وه باشووری شاری ئورفا وته که شت ناوبراو، ده ده

ی لـه کـه پاناییه. بـت کـم ده ٥٠ی بـۆ باشـوور، نزیکـه وه بـاکووره لهرووی رزایی لـه تکـای بـه. بـت کـم ده ٣٠بۆ رۆژئاوا، وه ته رۆژهه

تی لـه لـ الی رۆژهـه وه. تر دایه مه ٧٠٠ - ٦٠٠نوان ، له ریاوه دهتر مـه ٦٠٠ - ٥٠٠نـوان و لـه مک نزمتره رزیی گشتی که تکای به

. دایه

٣٧

م تی چواره ربابه سه وا ئاووهه

کوردستاندا، بـۆ وا له کانی ئاووهه زه گه تای تۆمارکردنی ره ره سهتی و وـه ی ئـاوی ده وسـتگه. وه ڕتـه گه کانی بیسـت ده کۆتایی ساه

ی دا و وســــتگه١٩٢٩ســــای تی لــــه وــــه ی میترولــــوژی ده وســــتگهری نته ســـه بارانیـــان، لـــه رما و بارســـتایی ی گـــه تۆمـــارکردنی پلـــه

ــه ئه ــا ســتانکانی دیارب ــاپ، ئورف ــه کر، گــازی ئانت ســای ، ســیرت و لش، م ســاه دوای ئــه لــه. زرانــد ری مــاردین دامه نته ســه دا، لــه١٩٣٩

رما ی گـه زگاکـانی تۆمـارکردنی پلـه ڕای ده ره کان سه زگا ناوبراوه دهی کو وسـتگه یان، وه هوایی دیک ی ئاووهه و بارستایی باران، وستگه

ــا، تــه ــۆز، لــه فشــار، ب نــدێ شــونی ســتانکان و هه ری ئه نته ســه م، تی شـنه چه مه ی هه وسـتگه ١٥٠ ئستا زیاتر له. زراند یان دامه دیکه

.کاردان وایی له ئاووههرما و بــاران و ی گــه کــانی پلــه ژماره وایی، واتــه زانیــاری ئاووهــه

ی و هۆیانـه ر ئه به کوردستاندا، له له کان بایه فشار و هز و ئاقاری . موکوڕی نییه ، ب که وه خواره

ی وه ره ی ده وانـه تی ئه تایبـه کان، بـه نده زای ـ کارمه ی شاره راده .١یان زۆربـه. وادا یـدانی ئاووهـه مه زان لـه ستان، ناشـاره ری ئه نته سه

. یه تاییان هه ره واری سه خونده زرنــدراون، بــه و شــونای دامه کان، لــه ـ وســتگه جــۆری وســتگه .٢

. ک الیین کان یه وستگه واته. رمان زۆری هی باران و گهر رۆژ و بـه نـدێ شـوندا، له هه کان، لـه ـ وسـتگه شـونی وسـتگه .٣ . باران داندروان باران و پشت له ر یان روو له سبه له

٣٨

کان، بـه وسـتگه ی کینـه نـدێ لـه مه ـ هه سـتگهوتنی و کارکـه لـه .٤و فر، خــراپ بوونــه پیــوانی شــداری و غوبــار و بــه وانــه تی ئه تایبــه

ر یـان هـه وه کرنه نگ چاک ده زا، دره ستای شاره بوونی وه ر نه به له . وه چاک ناکرنه

و چا وا لـه کانی ئاووهـه ی وشـتگه می ژمـاره ی وستگه ـ که ژماره .٥ . رووپوی کوردستاندا

وا، کانی ئاووهــه شــبوونی وســتگه ـ دابه شــبوونی وســتگه دابه .٦کان، ســـتانه ری ئه نته ســـه. ر خـــاکی کوردســـتان، زۆر نارکـــه ســـه به . وتووه رکه کانیان به زۆری وستگه ره شی هه به

داوا ئاووهه له هکانی کارکرد هۆکاره. ١تی ژربابهوه، ی خــواره و هۆکارانــه ئاکــامی ئــه وای کوردســتان، لــه ئاووهــه

. دروست بووه رووپوی جوگرافی

کــــانی دیــــاریکردنی ر چاوه بــــه له ره هــــه هۆکــــاره لــــه ککــــه یهنــوان ونــه که ی ده و شــونانه ئــه. مینــدا ر رووی زه ســه وا، له ئاووهــهــــه ــــانی بازن ــــۆ ٤ی پ ــــی ٥ب ــــاکوور و باشــــووری هل کســــانی ئه ی بی تیشـکی چـ و مـاوه کانی سـادا زۆر لـک ده ژه که وایان له ئاووهه

کانی پـانی و هـه ره ند بـه ل چه ب، وه کسان ده خۆر و رووناکی یه .گۆڕێ ده یه م دیارده بۆین، ئه دیکه

و ئـه. بـاکوور ٣١بۆ ٤٠ی پانی نوان بازنه وته که کوردستان، ده. وتووه کـــه ی ســـازگاری بـــاکوور هه ری نوچـــهباشـــوو ش لـــه نوچـــهرم و نــوان بیابــانی گــه ، لــه جوگرافییــه م رووپویــه وای ئــه ئاووهــهشــدا، جیــاوازکی وه ڵ ئه گــه له. ڕاســت دایــه ریــای ناوه وای ده ئاووهــهی پلـه تی لـه تایبـه بـه. کانی کوردستاندا نوان نوچه له یه زۆر هه

، دا، بـۆ نموونـه کانی دیکـه بارینـه اران و جـۆرهرما و بارستایی ب گه

٣٩

ــه ــه ی گــه پل ــه رما ل ــاکووردا، ل ــه ب رمای باشــووردا، ســ ی گــه چاو پلو باشوور بۆین، بارستایی ره به وه باکووره تاکو له. ت نزمتره ڕه که

کانیش ی بارینـه ها جـۆر و شـوه روه هـه. ڕوات می ده و که ره باران بهوا فرکی ئاسـایی ببـارێ، ئـه باکووردا، به ر هاتوو له گه گۆڕێ، ئه ده تی لـــه تایبـــه فر نابـــارێ، بـــه ب، بـــه ن نـــه گمـــه ده باشـــووردا به لـــه

. باشووری رۆژئاوادا ریاوه ده دوور و نزیکی لهڕاســـت نـــداو و ناوه ش و که زوین و ڕه ریـــای قـــه ده کوردســـتان بـــه

ــه. دراوه وره ده ی پلــه ڕاســت بــه ریــای ناوه ، ده واوه رووی ئاووهــه لم وای ئـه سر ئاووهـه م، کاریخۆیان له ی دووه پله نداو به م و که که یه

ن که و تۆفانه زۆری باران ئه ره شی هه ی به رچاوه سه. ن که ده وتهمی ها سیســته روه هــه. و کوردســتان دێ ره ڕاســت بــه ریــای ناوه ده لــه

مان ، هــــه و هــــاوین وشــــک ڕ نی تــــهزســــتا بــــاران بــــارینیش، واتــــه . ڕاسته ریای ناوه می ده سیسته

وشکانی ئاسیامـــین ر رووی زه شـــی وشـــکانی ســـه ترین به وره گـــه نـــاوبراو، بـــه

وا روو ی ئاووهـه دیـارده شـنه چه مه ی هه که ر رووه سه له. ژمردرێ دهات، کـ وای خـۆی ده درووستبوونی ئاووهه ر کار له کو هه وه دات، نه دهی جیھــانیش کانی دیکــه شــه به نــدێ کاتیشــدا، کــار لــه هه کو لــه بــه . کات ده

ـــه ئاووهـــه ـــا راده وا ل ـــه کوردســـتاندا، ت ـــه ی ـــه کی زۆر، ل نجامی ئ وه مووشــیانه پــش هه بــ، لــه یــدا ده کــارلکردنی وشــکانی ئاســیا په

.رما و بارستایی باران ی گه دوایشدا پله با، له رزی و نزمی به

کی ک بــۆ نوچــه یــه نوچه لــه ریــاوه ر ئاســتی ده ســه نــاوبراو لــهــه ــه دیک ــه وه. جودای ــ ئ ــی ده وه ل ــه ی تبین ــرێ ک ــه مبوونی به ک رزای

٤٠

ر گـــه ئه نموونـــه بـــه. باشـــوور بچـــین وه ره بـــاکوور بـــه نـــدی لـــه چهتر زار مــه پــنج هــه بــاکووردا لــه نــدێ شــون لــه هه لــه کــه رزاییه به

و ئــه. ترک زیــاتر نــابی نــد مــه چه باشــووردا لــه لــه وه بــ ئــهزیــاتر ــه ــه لــه جیاوازی ــاری لــه ب ــه ره رزی و نزمیــدا ک وا کانی ئــاو هــه زه گباشــوور و لــه بــاکوور نزمــه رما لــه ی گــه ، پلــه نموونــه بــه. کــردووه

ـ ده که وایه و یاسا ئاووهه ی ئه گوره ش به و جیاوازیه ئه. رزه بهرما ی گــه پلــه ١ ریــاوه رووی ده تر لــه مــه ١٥٠ر ی هــه رزبوونــه به هبــ

م کــه واتــه. گــوترێ ی بــارانیش ده گــوره مان شــت بــه هــه. زی بــه داده .باکوور بۆ باشوور رێ بکرێ ندی له بوونی بارستایی باران چه

وا کانی ئاووهه زه گه ره. ٢تی ژربابه

، خته فر، شــه بــاران، فشــار و بــا، بــهرما، ی گــه پلــه :وا لــه ئاووهــهی توانـا و پویسـت، گوره دا بـه لـره. م، ش، پـک هـاتووه ور، ته هه

:ین که باسیان ده رما ی گه پله

ورۆژکدا لـه ی شـه ماوه له وی که زه رمایه گه باره و قه له بریتیهکانی زه گـه گرنگتـرین ره لـه ککـه رما یه ی گـه پلـه. گات رۆژ پی ده

می رهـه وا، به کـانی ئاووهـه موو رووداوه ڕاستیشدا، هـه له. وا ئاووههکـی و کی رووه پۆشـه کـه یـه ره و فاکته رما، ئـه ی گـه باره قـه. رمان گه

کـانی جیاوازه قوژبنـه ڵ و ژیانی ئاسایی مـرۆڤ، لـه کانی ئاژه جۆره . هن پک ده وییه و زه گۆی ئه

ی ساڵرما ی گه تکای پله ١٥ری وروبــه ده کوردســتاندا، لــه رمای ســاڵ لــه ی گــه تکــای پلــه

فنکــه وه رمییــه رووی گه وا لــه ، واتــا ئاووهــه ی ســانتیگراد دایــه پلــهی فنکـــی ی جـــوگرافی نوچـــه ش بـــۆ شـــونگه مـــه ئه). نـــدی مامناوه(

٤١

ــاکوور ده ــه گه ب ــه. وه ڕت ــه و ژماره ئ ــه ی ــدێ ســادا، هه ل ــه ٤ - ٣ن پل . کات م ده که پله ٢ - ١، یه سای واشدا هه کات، له زیاد ده

رزیی و نزمـی لـه ر جیـاوازی بـه به ، له رمای ساڵ ی گه تکای پله کســــانی و شــــونگه هــــی یه و دوور و نزیکــــی لــــه ریــــاوه رووی ده

ریـاوه، ده ڕاسـت و دوور و نزیکـی لـه ریـای ناوه ی باتۆفی ده گوره به بوانـــه. ک نییـــه کـــو یـــه کانی کوردســـتاندا، وه و قوژبنـــهمو هـــه لـــه

. ١ی خشته ١ی خشته

)سانتیگراد(رما ی گه تکایی پله کانی سینوپتیکدا وستگه له

رما ی گه پله

رووی بندی له ند ساڵ چه سانتیگراد )م( ریاوه ده

ی وستگه سینوپتیک

رزنجان ئه ١٢١٥ ٥٨ ٥،٩ رزوروم ئه ١٨٦٩ ٦٢ ١٠،٩ ئورفه ٥٤٧ ٥٩ ٨،٧ ارومیه ١٣١٣ ٤٦ ١٦،٤ ایالم ١٣٦٣ ١٠ ١٧،٤ خرم آباد ١١٢٥ ٤٦ ١٣،٣ کر دیاربه ٦٦٠ ٦٢ ١٥،٨ سنندج ١٣٧٣ ٣٧ ١٢،٨ سیرت ٨٩٥ ٤٩ ١٨،١ شھرکرد ١٩٩١ ٤١ ١٤،٠ کرمنشاه ١٧٥٤ ٥٣ ١٤،٧ گازی ئانتاپ ٨٠١ ٦٢ ١٣،٦ التیه مه ٩٩٨ ٦١ ١٥،٩ وان ١٧٢٥ ٥١ ١٣،٣ یاسوج ١٨٨٠ ١٠ ١٥،٨

ـــه ـــه ب ـــه رزترین پل ـــه رما وه ی گ ـــو ل ـــته ژماره ک ـــاو خش ـــانی ن که ک، خـــــرم آبـــــاد، ایـــــالم دان، کانی ئورفـــــا شـــــاره وێ، لـــــه کـــــه رده ده

. رزوروم دان کانی ڤان و ئه شاره نزمترینیشیان له

٤٢

رمای ساڵ ی گه ودای پله مهی رما و نزمترین پلـه ی گه پلهرزترین ست جیاوازی نوان به به مهرو ســه له پلــه ٣٠رما رزی گــه ی بــه تکــای پلــه. ســاکدا رما لــه گــه

واتــا . یه وه ژــر ســفره لــه پلــه ٢٠ی نزمــی ، تکــای پلــه یه وه ســفرهو ئـه. یـه پله ٥٠ رمای سـانه ی گـه رز و نزمی پلـه جیاوازی نوان به

ل روون و ی کوردســـتاندا، گـــهکان نـــوان وســـتگه ش لـــه جیاوازییـــه . بکه ٢ی خشته بوانه. ئاشکرایه ٢ی خشته

رمای سانه ی گه رزی و نزمی پله جیاوازی به )سانتیگراد(کانی میترۆلۆژیدا وستگه له

رما ی گه پله وستگه

رما ی گه پله ند چه وستگه

به نزم ساڵ رز

ند چه به نزم ساڵ

رز

جۆ کره به ٢٤ ١١ ١ گازی ئانتاپ ٤٣ ٤٣ـ ٢٤ خۆی ١٨ ٥ ٢٢ القحطانیه ٣٠ ٦ ١٨ خرم آباد ٢٦ ١٠ ٢٢ قامشلی ٣٢ ٧ ١٨ دزفول ٣٢ ١٦ ٢٢ کۆسه کاره ٢٨ ٤٣ـ ٢٤ المالکیه ٤٦ ٦ ١٨ کرمنشاه ٢٢ ٧ ٢٢ کر دیاربه ٢١ ٢٤ـ ٤٢ رکوک که ٢٨ ١٥ ٣٠ سنندج ٤٣ ٥ ٢٢ التیه مه ٤٢ ٢٥ـ ٤٢ سیرت ١٩ ١٩ـ ٢٩ وان ٤٧ ٢٩ـ ٣١ سقز ١٩ ٤ ٢٢ ارومیه ١٨ ٥ ٢٢ دین الحه سه ١٩ ١٢ ٤ رزنجان ئه ٤١ ٣٣ـ ٣٨ شھرکرد ٢١ ٤ ٢٢ رزوروم ئه ٣٤ ٣٠ـ ٤٢ سنجار ٢٠ ١١ ١٨ ئورفه ٤٧ ٢٩ـ ٣١٢٧ ١٤ ٣٠ عین العرب ٣٠ ٥ ١٨ موس

ی که کـــانی نـــو خشـــته ژماره کـــو لـــه رما، وه ی گـــه جیـــاوازی پلـــه، ) پلـه ٨٦(پ گـازی ئانتـا رزی، له ڕی به و په ئه گاته وێ، ده که رده ده

ی نـزمیش ڕی پلـه وپـه ئه. هتـد) ... پله ٧٦(، ڤان ) پله ٨١( کۆسه کارا

٤٣

١٦(ل ، دزفـو) پلـه ١٣(جۆ کره ، بـه) پلـه ٧(دین الحه ی سـه وستگه له ). پله

کانی ساڵ رزه رمای وه ی گه تکای پلهر جیـــاوازی بـــه کـــانی ســـادا، له رزه وه رما لـــه ی گـــه تکـــای پلـــه

گــــرێ و ری ده وه وه تیشــــکی رۆژه وی لــــه زه رما، کــــه ی گــــه باره قــــهی گـوره وی بـه ی زه متی تیرۆژ و درژ و کـورتی تیـرۆژ و شـونگه سه

رما ی گـه رزترین پلـه به. ک نیین کو یه موویان وه هههتد، ... وه رۆژه گاتــه ، تــاکو ده وه بتــه رز ده بــه یه شــوه و بــه رزی هاویندایــه وه لــهرمی ی گــه ی پلــه وه رزبوونــه ر به بــه مش زیــاتر له ئــه. ســانتیگراد ٢١ڵ گـه ریاکـان له وژمی ده تـه ی کـه و شـیانه سـتدانی ئـه ده وا و له هه

ر خـاکی کوردسـتان و سـه نه ی بگه وه گرن، پش ئه یان ده هخۆیان هموو هه م بایانه ئه. وه الی باشووره تی له تایبه هاتنی بای وشک به

بـه. ن کـه ڵ ده هـه وه شـونی وشـکه خۆیـان لـه کاتک وشکن، چونکـه، تـاکو وه بتـه رمی نـزم ده ی گـه رزی زستاندا، پله وه له وه وانه پچه

م، بــۆ هــاتنی بــای کــه ی یه پلــه ش بــه وه ســانتیگراد ئــه ١٥ گاتــه هدو ڕێ ی زۆر سـارده که رچاوه سـه ، کـه وه ڕتـه گه ساردی سیبریایی ده

ر ســه فشــار له کــه وه وه هــۆی ئــه گــرێ، بــه بــای وشــکی باشــوور ده لــه - هار رزی بـه رمای وه ی گـه تکای پلـه. رزه خاکی کوردستان زۆر به

ر بــه ، له نییــه وره ســانتیگراد، زۆر گــه ١٥ - ســانتیگراد و پــاییز ١٧ .رما تی گه تایبه وا به کانی ئاووهه زه گه وکچوونی ره

رمای ی گـه رووی تکای پلـه جیاجیاکانی کوردستان، له رمه هه - بـاکوور لـه یـه م دیارده ئـه. چـن ک ده یـه ، زۆر لـه وه رزی هاوینه وهـــهســـانتیگراد ٢٠ ـــه ســـانتیگراد ٢١ - باشـــوور ، ل ٢١ –ت رۆژهـــه ، ل

ش لـه مان شـوه هـه به. سانتیگراده ٢٢ - رۆژئاواش سانتیگراد و لهـــــاکوور ـــــتاندا، ب ـــــوور ســـــانتیگراد ١١ - زس . ســـــانتیگراد ١٢ - ، باش

. سانتیگراد ١٤ - سانتیگراد و رۆژئاواش ١١ - ت رۆژهه

٤٤

کان رمای مانگه ی گه تکای پله، رمترین مــانگی ســاه گــه مووزدا، کــه مــانگی تــه رما لــه ی گــه لــهپ لـه. سـانتیگراد ٣٤ گاتـه دا، ده ندێ وسـتگه هه و له وه بته رز ده به

وه بتـه ، نزم ده ساردترین مانگی ساه مدا که مانگی کانوونی دووهنـوان واتا جیاوازی له. متریش و جاری واش که ک سانتیگراد بۆ یه بوانــه. دات ســانتیگراد ده ٣٣ دا خــۆی لــه م دوو مانگــه رمای ئــه گــه

. بکه ٣ی خشته وێ، لـه کـه رده ی ده که کانی نو خشته ژماره کو له رما وه ی گه پله

، تـــاکو وه بتـــه رز ده بـــه ورده کـــات و ورده مـــانگی مایســـدا زیـــاد دهوام رده ر بـه ئابیشدا هه له بگرهمووزدا، مانگی ته له لوتکه گاته ده، وه بتــه نــزم ده ره بــه ره یلودا، بــه مــانگی ئــه پاشــان لــه بــ، لــه ده

. مدا مانگی کانوونی دووه ی له نزمترین پله گاته تاکو ده مووز رمای مانگی ته گه

ی ژمـردرێ، تکـای پلـه رمترین مانگی سـاڵ ده مووز گه مانگی تهــــه ــــانتیگ ٣٠رما گ ــــه( رادس ــــانتیگراد ٢٦ - رواری ب ــــره س ٣٤ - ، جزی

هـۆی بتـه نجامـدا ده ئه لـه ر روونـی ئاسـمان، کـه به له). سانتیگراد وی، تیشــکی رۆژ بــه ر رووی زه ســه کی زۆر بگاتــه رماییــه ی، گه وه ئــه

کانیان، ب شـداره ریاکـان بـه یشـتنی بـای ده کی سـتونی، گه یه شوه .سارد هاتنی بای سیبریای نه م رمای مانگی کانوونی دووه گه

سـفر، - رواری به( سانتیگراده ٣نیا دا، ته م مانگه رما له ی گه پله، بـــۆ رمایـــه ی گه م نزمـــی پلـــه هۆکـــانی ئـــه). ســـانتیگراد ٥ - ئورفـــا

وی ر رووی زه بـۆ سـه وه تیشـکی رۆژه م له کی که رماییه یشتنی گه گه ورکی زۆر لــــه دا، هــــه و مانگــــه ی لــــه وه ر ئــــه بــــه ، له وه ڕتــــه گه ده

کی دا بایـه و مانگـه ها لـه روه هـه. گرێ ری تیشکی رۆژ ده ئاسماندا به

٤٥

کانیشــدا فشــار شاخاوییه نوچــه کــات، لــه ڵ ده ســاردی ســیبیری هــه .هتد... وه بته رز ده به

٣ خشته

داکانی سا مانگه رما له ی گه پله

وستگه

مانگ

اهنشرمک

رد رکشھ

دج ننس

اد آب

م خر

وجاسی

الم ای

یه ومورا

١٠

اڵس

فه ورئ

٤٦

اڵس

یهادئ

انم

١٦

اڵس

ـ ٥ ٤ ٥ ٤ ـ ٤ ٢کانوونی ٤ ٥٤ ٨ ٨ ٨ ٥ ٤ ٧ شوبات ٦ ٧١٠ ١١ ١١ ١٢ ١١ ٨ ١٢ مارت ١٠ ١٠١١ ١٥ ١٦ ١٥ ١٣ ١٦ ١٤ نیسان ١٥ ١٦١٨ ٢٣ ٢٢ ٢١ ٢٠ ١٨ ٢٠ مایس ٢٠ ٢٢ یران حوزه ٢٦ ٢٨ ٢٢ ٢٩ ٢٦ ٢٧ ٢٦ ٢١ ٢٦٢٣ ٢٩ ٢٦ ٢٨ ٢٧ ٢٢ ٢٨ موز ته ٣١ ٣٢٢٠ ٢٧ ٢٤ ٢٥ ٢٦ ٢٠ ٢٥ ئاب ٣٠ ٣١١٤ ٢١ ١٨ ١٩ ١٧ ١٣ ١٨ یلول ئه ٢٤ ٢٧٦ ١٣ ١٢ ١٢ ٩ ٩ ١١ ١تشرینی ١٩ ٢٠١ ٩ ٩ ٨ ٥ ٥ ٧ ٢تشرینی ١٢ ١٣ـ ٩ ٧ ٨ ٥ ٤ ٦ ١کانونی ٦ ٧١٣ ١٧ ١٥ ١٥ ١٤ ١٢ ١٥ م رجه سه ١٧ ١٨

و و رۆژ رمای شه ی گه تکای پلهکـات، تـاکو وای رمبوون ده گه ست به وا ده تنی خۆر، هه دوای ههڕی وپـــه ئه گاتـــه ڕۆدا، ده کی پـــاش نیـــوه کـــاتژمری یـــه لـــ دێ، لـــه

ودا شــه نیــوه و لــه وه بتــه نــزم ده ره بــه ره پاشــان بــه رمی، لــه گــهـــه گاتـــه ده ـــه. نزمتـــرین پل ـــه ی گـــه پل ٢٥ری وروبـــه ده رمایی رۆژ، ل

٤٦

٤ - زســـتاندا ، لـــه ســـانتیگراد ٤٣ - هاوینـــدا لـــه(بـــی گراد دهســـانتی - هاوینـدا لـه( وه بتـه نزیـک ده پلـه ١٠ ویش لـه هـی شـه) سانتیگراد

واتــا جیــاوازی نــوان ) ســانتیگراد ٤ - زســتاندا ، لــه ســانتیگراد ١٤ش، بـۆ م جیاوازییـه هۆکانی ئه. سانتیگراده ١٥و و رۆژ رمای شه گه

ی مــاوه وی لــه زه ی کــه رماییــه و گه مان و بارســتایی ئــهروونــی ئاســهتـد ... متی تیشـکی رۆژ گرێ و سـه ری ده بیست و چوار کاتژمردا وه

. وه ڕته گه ده باران

ــاران ره ــی ئاووهه زکی دیکــه گــه ب ی و شــونانه ، ئــه وایــه ی گرنگک و وارکی بـــاش بـــۆ رووه شـــونه بـــارێ، بـــه بـــارانی باشـــی لـــ ده

ـــــه نلهگیا ـــــنه چه مه هه ره ب ـــــرێ کان داده ش ـــــه پچه به. ن ـــــه وان و ی ئ ، لـه وره بـاران رۆلکـی گـه. و وشـکن مـه بارانیان که ، که وه نوچانه

ــابووری کۆمه ــاریکردنی چــاالکی ئ کــاری دانیشــتوانی . یــه هه گــه دی سـازی دارسـتان و هـی شـونه کان دارسـتان و پیشه بارانه به شونه

. یه کان کۆچکردن و شتی دیکه نهم بارا که تکای بارانی سانه

. تره ملیمـــــه ٦٠٠کوردســـــتاندا ی بـــــاران لـــــه تکـــــای ســـــانه ریـای کانی ده م بـۆ تۆفـه کـه ی یه پلـه ش، بـه م بارانـه ی ئـه رچاوه سهــاتر بــی، ی تۆفــه ژمــاره نــده رچه هه. وه ڕتــه گه ڕاســت ده ناوه کان زیمبوونی کــــه وه شــــه وانه پچه بــــاری و به یــــاتر دهبــــاران ز نــــده وه ئه

ــه ژمــاره ــارانی ســانه ی تۆف ــا . وهــه کاته م ده کــه کان، تکــای ب وات بـاران بـه. جیـاوازه بۆ ساکی دیکـه وه ساکه بارستایی باران له

چاو ڕاســتدا، لــه کانی بــاکوور و ناوه نوچــه کی گشــتی، لــه یه شــوهباشـــووری رۆژئـــاوا و رۆژئـــاوادا، و لـــه رهی باشـــووردا زیـــات نوچـــه

نوچـه لـه. متره ت که کانی باکوور و باکووری رۆژهه چاو نوچه لهکاندا، دوو تــا ســ جــار شــتاییه ده چاو نوچــه کاندا، لــه شــاخاوییه

٤٧

، لـه وه رووی بارسـتایی بارانـه له وره کی گه واتا جیاوازییه. زیاتره . بکه ٤ی خشته بوانه. یه ستاندا ههکانی کورد نوان نوچه

٤ی خشته

تکایی بارانی سانه

چهاڵ سند

ستگهو ملم

چهاڵ سند ستگهو ملم

چهاڵ سند

ستگهو ملم

١٠٥٠ ٤٧ مان ئادیه ٧٩٧ ٤١ یاردیمجی ٣٠٦ ٢ کیلیسشاق به ئالتین ٣٨٢ ٦ ٥٥٦ ٤٧ دوتلوجه ٣٨٤ ١٤ گازی ئانتاپ

٤٠٥ ١٢ وروجوس ٣٦٠ ٢٤ ره دهچاملی ٣٨٨ ١٣ یلی لبه ئه٥١٤ ١٢ ئاکپنار ٥٥٤ ١٥ گولچوک ٤٣٧ ١٣ لی یاوزئه٥٢٥ ١٧ کاهته ٦٦٠ ٢١ بوجاک ٦٥٢ ٥ بان ئاره٤٥٤ ٢١ نارینجه ٨٤٢ ١٣ چونگوش ١٠٥٥ ١٤ نیزیب٤٦١ ١٥ ئورفه ٤٧٠ ٤٦ رک سیڤه ٥٤٨ ٤٨ تی هالفه٣٧٣ ٢٥ ت ئاکزیاره ٣٧٩ ١١ رمیک چه ٨٢٢ ٢٣ جک بیره٣٤٠ ١٣ خان په ته ٧٨٩ ١١ کاچی ره که ٣٧٦ ٩ راک به٣٩٠ ٧ ر له ئاکینجه ٦٥٧ ١٢ داگ جه ره که ٣٦٨ ١٠ یاییالک٥٠٨ ١٥ هیلڤان ٤٧٤ ١٥ ن بۆغوتله ٣٧٨ ١١ مسات سه٢٨٤ ١١ ر رگه گه ١٠٠٤ ١٤ بۆزۆڤا ٤٠٧ ١٩ پناردمورسشی

کـو لـه ، وه بـارانترین وسـتگهبارانترین و بـ جیاوازی نـوان بـه

٢٥٨ - ملـم، خـوی ١٢٥٩ - ساسـۆن ( ملم زیـاتره ١٠٠ وێ، له که رده دهکانی تۆفانـه لـه که ش، بۆ شونی وسـتگه م جیاوازییه هۆی ئه). ملمو ریــاوه رووی ئاســتی ده رز و نزمــی لــه و بــه وه ڕاســته ریــای ناوه ده . وه ڕته گه ده که شنی تۆپۆگرافی خاکه چه

٤٨

کانی سادا رزه وه تکای باران لهکانی تۆفانــه بــارێ، چونکــه رزی زســتاندا ده وه ی بــاران لــه زۆربــه

دا رزه و وه رما، لـه ی گـه ی پلـه وه ر نزمبوونه به ڕاست، له ریای ناوه دهبارێ، هاریش بارانی تدا ده رزی به وه. کوردستان نه گه ڕی ده ته بهبارسـتایی بـاران . متره رزی زستان، دوو تـا سـ جـار کـه وه ل له وهرزی هـاوین وه. ترک زیـاتر نییـه نـد ملیمـه چه رزی پایزدا، لـه وه لهـــه ـــه ده و به کوردســـتاندا وشـــکه ل ـــه گم ـــه ن ن ـــه ب، ئ نوچـــه ویش ل

ی دیکــه نــدێ نوچــه لــ هه کاندا بــارانی تــدا نابــارێ، وه شــاخاوییهکانی بــاکووری شــاری کــو نوچــه چــن، وه رده ده وه و رــه ن، لــه هــه، وه شـه ریـای ره ده لـه وه ڕه هۆی هـاتنی تـۆفی تـه به ، که کۆسه ره قه

.بارێ بارانی ل ده کانی سادا مانگه تکای باران له

ش لـه ره بـه ره کـات، بـه سـت پـ ده مدا ده که تشرینی یه باران له گاتـــه کـــات، تـــاکو ده ی زیـــاد ده که تاییهکانی دواییـــدا، بارســـ مانگـــهی م لوتکـه پاشـان ئـه. مـدا م و کانوونی دووه که کانوونی یه له لوتکه

، تـــاکو وه بتـــه کانی دوایـــدا نـــزم ده مانگـــه لـــه ورده ، ورده بارانـــه لــــ لــــه وه. یرانــــدا مــــانگی حوزه ڕی نزمــــی لــــه و پــــه ئــــه گاتــــه ده

بوانـه. ب باران ناباری ن نه گمه ده همووز و ئابدا، ب کانی ته مانگهنـوان بارسـتایی کی تونـد، لـه ندییه یوه په وا دیاره. بکه ٥ی خشته

کانی سـادا، مانگـه لـه یه م دیارده ئه. یه رمیدا هه ی گه باران و پلهبـاران نـده وه ، ئه وه رما نـزم بتـه ی گـه تـاکو پلـه. وێ که رده زیاتر ده، یـه وه ر ئه بـه ش زیـاتر له مـه ، ئه وه شـه وانه پچه و به بـارێ زیاتر ده

.کگرتنی پ نادات ی یه م و رگه هه کاته وا ده رما شی هه گه کهکانی نـوان وسـتگه مانگکـدا، لـه جیاوازیی بارستایی باران له

ــه ــدا، ل و موو ئــه هــه. گــۆڕێ ده بــۆ شــونکی دیکــه وه شــونکه بارانریاکــانی کانی ده ر رگــای تۆفانــه ســه تــه وتوونه که ی، کــه وســتگانه

٤٩

کانی سادا بارانیان ی مانگه زۆربه ش، له زوین و ره ڕاست و قه ناوههتــد ... کر، گــازی ئانتــاپ کیلــیس ، دیاربــه بــارێ، بــۆ نموونــه لــ ده

ــه وه ــ ئ ــه ل ــه و نوچان ــه ی ل ــارتکردنی ئ ــه ژــر ک دا نیــین و م تووفــه ــایس و حــوزه نگــهما دوورن، ل ــه کانی م مووز و ئابــدا، بــه یران و ت

. هتد... و چوارتا خموور، سنجار ، مه واوی وشکن، بۆ نموونه ته ٥ی خشته

کانی سادا مانگه تکایی باران له

وستگه

مانگ

وهسی

ک

ر٤٨

اڵس

فاورئ

٤٦

اڵس

تهاهک

٢١

اڵس

ج روووس ٢٤

اڵس

یهادئ

انم

٤١

اڵس

رهبی

ک

جو٢٥

اڵس

ب زینی

٢١

بتاانئ

٤٦

اڵس

سلیکی

٧٤

اڵس

٢کانوونی ١٠٤ ١٠٣ ٨٣ ٦٧ ١٧٠ ٦٤ ١٠٣ ١٠٠ ٩٣ شوبات ٨٥ ٨٦ ٧١ ٥٧ ١١٧ ٥٤ ٨٦ ٧٠ ٨١ مارت ٧٦ ٧٤ ٦٣ ٥٦ ١١١ ٥٣ ٩٢ ٦٤ ٧٧ نیسان ٥١ ٥٧ ٥٢ ٤١ ٨٤ ٣٩ ٧٠ ٥٥ ٦٥ مایس ٢٨ ٢٩ ٢٦ ١٩ ٥٢ ٢٤ ٤٤ ٢٦ ٤٤ یران حوزه ٩ ٧ ٤ ٤ ٦ ٦ ٦ ٣ ٨ موز ته ١ ٢ ١ ـ ٢ ١ ١ ١ ٢ ئاب ٣ ٢ ـ ١ ١ ـ ـ ١ ١ یلول ئه ٤ ٤ ٢ ٢ ٤ ١ ٢ ١ ٣١تشرینی ٣٢ ٣١ ٢٥ ٢٢ ٣٠ ٢٠ ٣٥ ٢٢ ٣٢٢تشرینی ٥٣ ٥٧ ٤١ ٣٤ ٧٦ ٣٦ ٥٨ ٤٢ ٦٠ ١کانونی ٩٩ ١٠٤ ٨٦ ٧٠ ١٤٦ ٦٤ ١٣٧ ٨٥ ٨٣ کۆ ١٠٥٠ ٥٥٦ ٤٥٤ ٣٧٣ ٧٩٧ ٣٦٠ ٦٦٠ ٤٧٠ ٥٤٨

کانی سادا رۆژه تکای باران له

بـارێ، لـه سـاکدا، بـارانی تـدا ده لـه ی کـه و رۆژانه ی ئه ژمارهــه ــه کانی موو وســتگه ه ــاران، ل ــوه ب ــه ی رۆژه نی ــانی ســاڵ ک . مترن ک

٥٠

ـــارده هـــه ـــه مان دی ـــژه ، ب ـــه ر ـــارین ل ـــه مانگه ی بارانب کانیشـــدا، ب ٦ی خشته بوانه. بینرێ راشکاوی ده

٦ی خشته کاندا مانگه باران له ای رۆژانی بهتک

مانگ وستگه

کر دیاربه روم رزو ئه رکوک که موس دوکان ٢کانوونی ١١،٨ ١،٢ ١١،٣ ٩،٩ ٨،٩ شوبات ١٢،٢ ١٢،٢ ١٢،٦ ١٠،٩ ٨،١ مارت ١١،١ ١٢،٧ ١٠،٦ ٩،٣ ٥،٨ نیسان ٨،٤ ١٤،٩ ٥،٩ ٤،٩ ٣،٤ مایس ٢،٤ ١١،٢ ـ ـ ـ یران حوزه ٠،٦ ٦،٩ ـ ـ ـ موز ته ٠،٣ ٤،٨ ـ ـ ـ ئاب ١،١ ٥،٣ ـ ـ ـ

یلول ئه ٥،٨ ٨،٨ ٤،٩ ٢،٥ ١،٩ ١تشرینی ٨.٨ ٩،٤ ٨،٦ ٧،٠ ٦،١ ٢تشرینی ١٢،٦ ١٠،٤ ٩،٧ ٨،٤ ٦،٣ ١کانونی ١٣،٤ ١١،٢ ١١،٥ ١١،٦ ٨،٠ م رجه سه ٨٨،٥ ١١٩،١ ١٣٦،٢ ٧٥،١ ٤٨،٥

کوردستاندا کانی باران له شنه چه

یان بـه کـه ر یه هـه بـارێ کـه کوردستاندا ده باران له ند جۆره چه. کــه هــۆی بــاران بارینه بتــه ده بــرێ، کــه نــاو ده وه و شــته نــاوی ئــه

:ن مانه کانی باران ئه شنه گرنگترین چه هکو ر به بارانی سه

ی بـــارانی مـــان بـــۆ کـــرد، زۆربـــه ر ئاماژه وبـــه مه کـــو له ر وه هـــهکانی شـی تۆفـه که رچاوه بـارێ و سه رزی زستاندا ده وه کوردستان، لهسنووری نه گه ، ده و تۆفانه ی ئه وه دوای ئه. سییه ته ئۆقیانووسی ئه

٥١

و و رووه وه نـــــه که یـــــدا ده هـــــز په ڕاســـــت، دووبـــــاره ریـــــای ناوه ده هـــۆی بنـــه کوردســـتان و ده نـــه گه نـــدکیان ده هه. ڕۆن ت ده رۆژهـــه

.کو ر به بارانی سه ) بارانی رووپو(تان ه بارانی هه

. ن بـۆ زیـادکردنی بـاران وره کی زۆر گه چیاکانی کوردستان، هۆیهــه ــه ئ ــه ، رگــه م چیایان ــان ده باکــان ده ل ــرن و ناچاری ــه کــه گ رز ن ب

مان کاتــدا، هـه لــه. ن رۆیشــتنیان بـده بـه ی درــژه وه ، بــۆ ئـه وه ببنـهکگرتنی رمایان و یــه ی گــه ی پلــه وه هــۆی نزمبوونــه بتــه هش د مــه ئهتان ـه ی بـارانی هه شـوه نجامـدا، بـه ئه لـه م، که کانی هه تۆمه ئه

.خوارێ دنه یی رزه بارانی به

ی ئـاوی بوونی رووگـه ر نـه بـه کوردستاندا، له یی له رزه بارانی بهـــــهشـــــ وه ڵ ئه گـــــه لـــــ له وه. مـــــه ، زۆر که وره گـــــه نجامی ئـــــه دا، لبـ و یـدا ده کان په نـده کـان و ئاوبه رووباره م له ی هه وه رزبوونه بهتای ره هار و سـه رزی بـه وه شـی لـه بـارێ، زۆربه بـاران ده شک له به

رما و ی گـــه ی پلـــه وه رزبوونـــه شـــی بـــۆ به هۆکه. دات هاوینـــدا روو دههاردا و بـــــه نجامی بـــــارانی زســـــتان ئـــــه وی، لـــــه شـــــداربوونی زه

. وه ڕته گه ده فشار و با

ری وروبــه ده کوردســتاندا، لــه لــه وی ســانه تکــای فشــاری جــهرزیی و نزمــی ی بــه گوره بــه کــه لــ ژماره وه. میلیبــار دایــه ١٠٠٠ــه ــه پل ــۆڕێ رما ده ی گ ــه. گ ــدا، له ل ــه هاوینان ــه ب ــه ی هــه وه ر ئ رم وا گـــی، ژماره ده ـــه ب ـــه ک ـــات، م ده ک ـــاکو دهک ـــه ت ـــار ٧٥٠ گات ـــه. میلیب ل

. میلیبــار ١٣٥٠ گاتـه ، تـاکو ده وه بتــه رز ده بـه کـه زسـتاناندا، ژمارهوی، کــه رده کانی ســادا ده مانگــه ، زیــاتر لــه رزیی و نزمییــه و بــه ئــهمـانگی کانـدا، کـه رمه گه ره هه مانگه کرێ، له ڕوانیش ده کو چاوه وه

٥٢

ــ مووز و ئابــه تــه ره هــه مانگــه لــه. بــی ڕی نزمیــدا ده و پــه ه، فشــار ل گاتــه ، فشــار ده)م م و کــانوونی دووه کــه کــانوونی یه(کانیشــدا سارده

. رزی ڕی به و په ئهــــــه ــــــا ل ــــــه ب ــــــتاندا، ل ــــــه کوردس ــــــه رچاوه رووی س کردن و ی ه

کــرێ، ش ده کیدا دابــه ره ی ســه ســته ر دوو ده ســه ، به وه یدابوونییــه پهتی پـک نـد جـۆرکی تایبـه چه جیا، لـه کیشیان به یه هست ر ده هه که

: ن وه ی الی خواره مانه ئه دن، که کان با گشتییه. ١

ـــه به مه ـــتییه ســـت ل ـــا گش ـــه ب ـــه کان، ه ـــه موو ئ ـــه و بایان ـــه ن ک لـــه ڵ ده هـــه وه ی کوردســـتانه وه ره ده ـــه ســـه ن و به ک ـــن و تپ ڕ ریدا د :ن وانه ئهکانی گشتی ی بایه نموونه. بن ده

ماڵ بای شهبـاکووری کات و له ده کانی ساڵ هه ی رۆژه زۆربه بای ناوبراو له

ش لـــــه مـــــه ئه. روات ت ده و باشـــــووری رۆژهـــــه ره بـــــه رۆژئـــــاواوهی مان شـوه هه چیاکانی کوردستان به که یه وه ر ئه به ، له وه که الیه ن، لــه کـه ویان ده یه ناچــاری پـه وتوون و بـه ڵ کـه وتـی باکـان هــه ڕه

ــــه ــــه کی دیکه الی ــــه ، له وه ش ــــه ب ــــه وه ر ئ ــــه ی ل ــــانی نوچ جیاجیاکــه ــه کوردســتاندا، جیاوازیی ــه فشــاردا هه کی زۆر ل ی فشــاری بنکــه. ی

بـاکووری رۆژئـاوای هیندسـتان هاویناندا له رتی ئاسیا، له نزمی که نزمــه فشــاره چــهو نو و ئــه ره ماڵ، بــه بــای شــه وه ر ئــه بــه ، له دایــهو ی لــه وه ر ئــه بــه بچــی، له کانی دیکــه چــی و نــاتوان بــۆ نوچــه ده

نوچـــه تی لـــه تایبـــه ، بـــه یـــه رز هه ی فشـــاری بـــه ، بنکـــه نوچانـــهڵ هار هـه رزی پایز و زسـتان و بـه وه ماڵ له بای شه. کاندا شاخاوییه

، کــه یــه وه ر ئه بــه ش له مــه ، ئه یــه متیشــی هه مان سه کــات و هــه ده رزیش، لـه ی فشـاری بـه و بنکـه نـداو دایـه که ی فشـاری نـزم لـه بنکه

. کان دایه شاخاوییه نوچه

٥٣

) وانه بای پچه( هورهو باشـــووری ره بـــه وه نـــده ریــای ناوه ده زســـتاناندا، لـــه لـــه هــورهــه مــه ئه. ت دێ رۆژهــه ــه له وه کــه الیه ش ل ــه وه ر ئه ب ی بنکــه ، کــه ی

کشـی، لـه و بـۆ الی خـۆی ڕایده وه نداودا کـۆ بۆتـه که فشاری نزم لهبــاکووری رووی چیاکــان لــه کــه یــه وه ر ئه بــه ، له وه شــه کی دیکه الیــه

. ته و باشووری رۆژهه ره به رۆژئاواوهی و شــونه ئــه ڵ خۆیــدا نــاهن، چونکــه گــه بــاران له بــای هــوره

ڵ هاوینانــدا هــه لــه کــه ر بۆیــه ، هــه ییهکــات، وشــکان ڵ ده ی هــه لــوه . زستانانیشدا، سارد و وشکه و له رم و وشکه کات، گه ده کان با خۆماییه. ٢

لـــه ن کـــه و بایانـــه موو ئـــه کان، هـــه بـــا خۆماییـــه ســـت لـــه به مهــــه ــــاخود ل ــــه زســــتاناندا ی ــــدا، ل ــــه هاوینان ــــه ی کانی نوچــــه ک ل

رما و ی گــه شــی بــۆ جیــاوازی پلــه هۆکه .ن کــه ڵ ده هــه وه کوردســتانهـــه گه فشـــار ده ـــه. وه ڕت ـــانیش، ب ـــاوی باک ـــه ن ـــاوی ئ وه و شـــونانه ن

ش و بــا خۆماییانــه نــدێ لــه هه. دــت یان لــوه باکــه نرن، کــه نــاوده و هیدیکه کوره. سام. هره قه. با شه ره: ن مانه ئه فر به

نــدێ ســاڵ، لــه هه. وی کــه دهفر تر بــه یــان ســانتیمه ده بــه ســانهــدێ نوچــه هه ــه ن ــه دا، بارســتایی ب ــه فر ل ــاتره ک مــه ی ل گــه. تر زی

کـــو وه. وه ویتـــه فریان لـــ ناره درژایـــی ســـاڵ بـــه ن، بـــه شـــون هـــهــــه ــــدیل، کوه ی چیاکــــانی ئــــارارات، قه لوتک و بیرکوه نــــگ، کــــه ڕه ن

.هتد... گورد ههبـارێ، ، تـاکو مـانگی مـارت ده وه مـه مانگی تشـرینی دووه فر له به

دا، ژیـــان زۆر یـــه م ماوه لـــه. فربارین پـــنج مانگـــه ی بـــه واتـــا مـــاوهبوونی ر نـه بـه ویش له کاندا، ئـه گونده تی له تایبه بی، به خت ده سه

وبان کانیشدا، رگـه شاخاوییه نوچه له. هوکانی ژیانه پویستییه

٥٤

فر رۆژ بــه ٤٣ وه مــه النــی که بــهموو ســا هــه. گــرێ واوی ده تــه بــه ١١٣ گاتــه کــات و ده رزوروم زیــاد ده ئــه لــه یــه م ژماره ئــه. بــارێ ده

. ٧ی خشته وانهب. س رۆژ ب به و ده وه بته م ده که ئورفا رۆژ،لهکانی کــانی مانگــه رۆژه م و شــوبات، لــه کــانی کــانوونی دووه رۆژهـــه دیکـــه ـــاتر ب ـــدا د ، زی ـــاری، چونکـــه هفری ت ـــه ب و دوو کوردســـتان ل. ژــر کــارتکردنی بــای ســاردی ســیبریاوه وتۆتــه دا، زیــاتر که مانگــه

ی فشــاری ی بنکــه وه ر ئــه بــه نــداو، له کانی که رمــه گه ها تۆفــه روه هــهڕاســت و ناوه نــه و نــاتوانن بگه وه بنــه دا کــۆ ده م مانگانــه رز، لــه بــه

. باکووری کوردستان ٧ی خشته

کانی سادا مانگه له و رۆژانه ئه ی ژماره فریان تدا باریوه به

مانگ وستگه

روم رزو ئه تیه مه سیرت ائورف انڤ کر دیابه رزنجان ئه ٢کانوونی ٥،٦ ١٤،٨ ٢٩،٢ ١٣،٣ ٧،٥ ١،٦ ٢٢،٠ شوبات ٤،٦ ١٣،٤ ٢٦،٢ ١٢،٥ ٧،٠ ١،٠ ٢٢،٧ مارت ٠،٨ ٤،٨ ٢٤،١ ٣،٣ ١،٧ ـ ١٤،٨ نیسان ـ ٠،٢ ٤،٧ ٠،١ ـ ـ ٢،٢ مایس ـ ـ ٠،٢ ـ ـ ـ ـیران حوزه ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ موز ته ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ئاب ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ یلول ئه ـ ـ ٠،١ ـ ـ ـ ـتشرینی ـ ٠،١ ٠،٨ ـ ـ ـ ـ

١ تشرینی ٠،١ ٠،٩ ٥،٢ ٠،٥ ٠،٢ ـ ـ

٢ ١کانونی ١،٨ ٧،١ ٢٢،٧ ٤،٥ ٢،٥ ٠،٣ ٠،٢ م رجه سه ١٣،٠ ٤١،٣ ١١٣،٢ ٣٣،٢ ١٨،٢ ٢،٩ ٧٩،٠

٥٥

خته شهی خته درژایـی زسـتان، شـه کانی کوردسـتاندا، بـه ی نوچه زۆربه

ر خلیسـکاندن بـه سـت و هـاتوچۆ له یبه نجامـدا ئـاو ده ئه له. کات دهست پـ ڕوان ده ندێ شوندا، پاش نیوه هه له خته شه. بی ناخۆش ده

وام رده رۆژی دوایــدا بــه نــگ لــه دره نگاوکی کــات، تــاکو چشــته ده ور لـه بوونی هـه ، بۆ نـه واییه ئاووهه و دیارده یدابوونی ئه په. بی ده

. بـی دا دروسـت ده قه وانی سـایه شـه ، واتـا لـه وه ڕتـه گه ئاسماندا دهوێ کـه کان ده بـا پـش تۆفـه دات، که شدا روو ده و کاتانه ها له روه هه

. وه خواره کان دنه و دۆه ره هب وه چیاکانه و له ور هه

م، و شــوبات و مارتــدا، م وکــانوونی دووه کــه کــانوونی یه ور لــه هــه وری خـۆی، لـه ده ش بـه مـه ئه. بـی یدا ده ئاسمانی کوردستاندا په له

وی ر رووی زه یشـتنی تیشـکی خـۆر، بـۆ سـه کانی گه ی کاتژمره ژمارهی ر بارسـتایی بـاران و پلـه سه کار له یه م دیارده ئه. وه کاته م ده که، درژایـی بۆ نموونـه. کات ی رووناکی رۆژ ده ها ماوه روه رما و هه گه

. کاتژمره ٧ - رزنجان ئه له. کاتژمره ٨ - قامشلی رۆژ له م ته

نـــدێ جـــاریش لـــه کان و هه نـــو دۆڵ و شـــیوه زۆری لـــه م بـــه تـــهـــاره. دات کاندا روو ده شـــتاییه ده ـــه ژم ـــه ی ئ ـــه و رۆژان م دروســـت ی تزسـتاناندا دوو ل لـه وه. ساکدا له رۆژه ری ده وروبه ده بی، له دهـــده وه ئه ـــه ده ن ـــ و ل ـــه ب ـــو ئه ب ـــدا، نی ـــه نده وه هار و پایزان ـــه ی و ل . ب روو نادات ن نه گمه ده ینانیشدا بههاو

ــه ــه ت ــانوونی دووه م ل ــانگی ک ــاکو ســت پــ ده ده وه مــه م کــات و تــه ــاره نیســان، ل ــدا دووب ــه دوای ــه تشــرینی دووه ل ــایی وه م ــاکو کۆت ت ش مانـــگ، لـــه واتـــا ســـای شـــه. وه بتـــه یـــدا ده م په کـــه کــانوونی یه

٥٦

بتـه ، ده واییـه ئاووهه دیـارده م بوونی ئـه. بیندرێ م ده ئاسماندا تهری تیشـکی خـۆر بـه که مه ته رما، چونکه ی گه ی پله وه هۆی نزمبوونه

.وی ر رووی زه سه ڕێ، بگاته گرێ و ل ناگه ده یی شی رژهو ئــه. یــه ٠٥٣/٠ ی لــه وادا نزیکــه هــه یــی، لــه ی شــ رژه رــژه

ــه رژه ــه له ی ــه ب ــاوازی پل ــه ر جی ــارتکردنی ده رما و ی گ ــان و ک ریاکــه ــه ب ــو و بارســتایی ب ــه رز و نزمــی رووپ ــدا، موو نوچه هــه فر، ل کان . ک نییه کو یه وه

شـی ، هۆکه یه ، شـاری کاراکۆسـه کوردستاندا شدارترین نوچه له یی له میشه فرکی هه ی به ریا و بوونی نوچه رووی ده رزی له بۆ به

. وه ڕتـــه گه هاوینانـــدا ده نکی زۆر لـــهچیـــای ئـــارارات و بارانبـــاریــه کــه ــه دایــه یجــه ی حو شــارۆچکه مترین شــداریش ل ــه ویش له ، ئ ر ب .وی ر زه سه بوونی ئاو له رما و نه ی گه رزی پله به

کاندا مانگه یی له شی رژه. وه بتـــه رز ده رما بـــه ی گـــه ی پلـــه وه نزمبوونـــه ی، بـــه کـــه رژه

. وه بتـه رما نـزم ده ی گـه ی پلـه وه رزبوونـه به ، به وه شه وانه پچه بهکانی چاو مانگـــه کانی زســـتاندا، لـــه مانگـــه یـــی لـــه واتـــا شـــی رژه . هاویندا زیاتره

کانی ساڵ رزه وه. ٣تی ژربابه کی، له کی رووه رما و پۆشه ی گه ی باران و پله گوره یان به وه ئه

یان کـه ر یه کانی هـه ته سـه خه ست بـه و هه وه کرنه کتر جودا ده یه .کرێ ده هار به

ســت پــ ی مارتــدا ده ٢١ موو ســا لــه هــه. رزی ســاه م وه کــه یههاردا بـه رما له ی گه پله. بی واو ده یراندا ته ی حوزه٢١ کات و له ده

٥٧

شـــی و زۆربه تره ملیمـــه ١٧ - بارســـتایی بـــاران . ســـانتیگراده ١٥ - وی واویی زه تــــه بــــارێ و بــــه م ده کی کــــه یــــه و بــــۆ ماوه تۆفانییــــه

ــه پۆشــ، هه داده ــانی گ ــدێ جــار زی ــه وره ن ــتوکاڵ ده ب ــه گه کش . نی یویـش بـاری و زه ی جاروبار باران ده وه ر ئه به ، له رزه ی شی به رژهــــه ــــه ب ــــاوی ب ــــارانی زســــتان و ئ ــــاوی ب ــــه ئ کــــاتی فری چیاکــــان ل

کان ڕگـه وه هاردا له بـه لـه. بـی ڕ و پـاراو ده واو تـه یدا، تـه وه تواندنهکان شـتاییه ده لـه تاوه ره سه له. بن وز ده بن و سه واوی زۆر ده ته به

.کات ست پ ده ده وه کانه کوستانه و دواتریش له هاوینی ٢٢ کات و له ست پ ده ده وه یرانه ی حوزه٢٢ رزی هاوین له وه ٤٢ی هاوینـــدا، بـــۆ چلـــه رما لـــه ی گـــه پلـــه. بـــی واو ده یلولـــدا تـــه ئه

ــه ــه رز ده ســانتیگراد ب ــه. وه بت ــاران جگ ــه ب ــه نوچه ل ســکی کی ته یی درژی مـاوه. وه بته یی زۆر نزم ده شی رژه. کو ئاگری نابارێ وه

. ئاسـماندا نـابی ور لـه هـه. بت کاتژمردا ده ١٤ - ١٢نوان رۆژ له ، کــه وه بتــه رز ده دا بــه١٥ - ١٢ن کــاتژمری نــوا رما لــه ی گــه پلــهــه تایبــه گــرن، بــه ردا راده بــه ت خۆیــان له حمــه زه کی بــه خــه تی ل . وه ره ده

پایز ٢١کــات و ســت پــ ده ده وه یلولــه ئه ٢٣ رزی ســاڵ، لــه م وه ســیه

تی لــه تایبــه دا، بــه رزه م وه لــه. م کۆتــایی پــ دێ کــه کــانوونی یهمکیش کـــه. وه بتـــه رما نـــزم ده ی گـــه کاندا، پلـــه شـــاخاوییه نوچـــه

ور لــــه هــــه ورده کی ئاســــایی، ورده یه شــــوه بــــه. بــــارێ بــــاران ده .بی یدا ده ئاسماندا په

زستانســـت پـــ مـــدا ده که کـــانوونی یه ٢٢ و لـــه رزی ســـاه وه چـــوارهم

کانــدا، ی نوچه زۆربــه لــه. مارتــدا کۆتــایی پــ دێ ٢٠ کــات و لــه ده

٥٨

ــه ــه پل ــزم ده ی گ ــه رما ن ــا ده وه بت ــه ت ــر ســفر گات ــه. ژ ــاران ب فر و بودا زۆر جـه یـی لـه شـی رژه. گـری ری ئاسـمان ده ور بـه هه. باری دهی کـــانوونی ١٦ لـــه ، کـــه یـــه ختترین کـــاتی زســـتان چله هســـ. بـــت دهواو مــدا تــه ی کــانوونی دووه٢٤ کــات و لــه ســت پــ ده ده وه مــه که یهشـــت ر هه ســـه ، به رماوه ی تونـــدوتیژی ســـه گوره ش بـــه چلـــه. بـــی دهــه به ــراوه شــدا داب ــه ناوه: ش ک ــان ل ــه ده کانی ــه ولر ئه شــتی ه : وهای

. لیاس ن، پیـــت، پـــاۆز، خـــدر، ئـــه م، ئۆغـــه ه، مـــر ، بلنـــده بدرخـــه .نی خایه ی پنج رۆژ ده ، ماوه شانه م به ک له ریه هه

وا کانی ئاووهه رمه هه. ٤تی ژربابه

وامان کــرد، کانی ئاووهــه زه گــه درــژی، باســی ره ی بــه وه دوای ئــهرما و ی گــه رووی پلــه کی زۆر، لــه جیاوازییــه ، کــه بۆمــان روون بــۆوه

ر واتــا هــه. یــه کانــدا هه نــوان نوچه فر، لــه ارســتایی بــاران و بــهب رمـه هه. یـه تی خـۆی هه وای تایبه ک ئاووهه یه ک، تا راده یه نوچه

:ن مانه واش ئه کانی ئاووهه کییه ره سه رم ناری گه رمی وشکی که هه

ــه ــه و هه ئ ــه ئاووهه رم ــه وایی ــه نوچه ، ل ــه ی ی باشــووری کی گچک، تــاکو باشــووری وه ری ریــگ ه نــده نــوان به لــه ، کــه وردســتان دایــهک

بیابـان لـه یـه رمه و هه ئـه. وتووه ڵ کـه نـداو هـه ر که سـه ، له بھبھانرز بـه سـانتیگراده ٥٠هاوینـدا، بـۆ رما لـه ی گـه و پلـه پک هـاتووه

. تان بـیی کوردس رمترین نوچه گه نگه زستانیشدا، ره له. وه بته دهژــر کــارتکردنی ی لــه وه ر ئــه بــه بــاری، له م لــ ده بــارانی زۆر کــه

. ب دایه ره ی عا دوورگه کانی وشکی نیمچه تۆفه رم رمی بیابانی وشکی گه هه

ی پشــــوو و نوچــــه ، لــــه واییــــه ئاووهه رمــــه و هه رووپــــوی ئــــهاکانی ز ســـتانی ایـــالم و قـــه باشـــووری ئه بـــه تـــه و تایبه فراوانتـــره

٥٩

گاتـه هاوینـدا ده رما لـه ی گـه پلـه. هتـد... دزفول و مسجید سـلیمان ــــه. ســــانتیگراد ٤٠ ــــی ســــانتیگراد ده ٢٠زســــتاناندا ل ــــای . ب تک

ژـــر کـــاری لـــه رمـــه و هه ئـــه. تره ســـانتیمه ١٥ - بارســـتایی بـــاران ڕاسـت ریـای ناوه کانی ده ب و تۆفـه ره ی عـا دوورگـه کانی نیمچه تۆفه . دایه رم بیابانی گه رمی نیمچه هه

ــه نوچه ــه ی ــراوان ل ــه کی ف ــاری سیســته کوردســتاندا، ل ــر ک می ژزاکانی ســتانی ایــالم و قــه کــو ئه ، وه دایــه رمه و هه وای ئــه ئاووهــه

ره هــه مانگــه رما لــه ی گــه پلــه. و شوشــتر دزفــول و اندیمشــک و ایــذه ١٥ - ســــاردترین مانگیشــــدا ، لــــه ســــانتیگراده ٣٥ - کانــــدا رمه گه

١٧ - تکـــــای بارســــــتایی بـــــارانی ســــــانه. بــــــی ســـــانتیگراد ده . رمه و هه ئه نه گه ڕاست ده ریای ناوه کانی ده و تۆفه تره سانتیمه

رمی کوستانی سارد ههتی کوردسـتان، کانی بـاکوور و رۆژهـه شـاخاوییه ی نوچـه زۆربه

ــوه لــه مــه م هه ی ئــه چوارچــه. دان واییــه اووههئ ر ــه ی گــه پل رما ل کانیشــدا، لــه ی رۆژه زۆربــه لــه کان و بگــره وه ی شــه زســتاندا، زۆربــه

ـــر ســـفره ـــه. ســـانتیگراد ١٠ گاتـــه و ده یه وه ژ ـــه ل ـــدا، پل ی هاوینانفرکی زستاناندا بـه له. بی سانتیگراد ده ١١ری وروبه ده رمی له گه

فری لــ درژایــی ســاڵ بــه ونیش، بــهنــدێ شــ هه بــارێ و لــه زۆر ده . تره ملیمه ٨٠٠ - بارستایی باران . وه ناچته

ڕاست ریای ناوه رمی ده ههی پلـــه. کوردســـتاندا وا لـــه ی ئاووهـــه پـــانترین نوچـــه یان مـــه ئهسـانتیگراد، ٣٠ گاتـه ، تـاکو ده وه بتـه رز ده هاوینانـدا بـه رما لـه گهنـدێ هه سانتیگراد، لـه ٥، بۆ وه بته نزم ده که زستانانیشدا پله له

بـارێ و زسـتاناندا لـ ده زۆری له بارانی به. شونیشدا بۆ ژر سفر . هاویناندا وشکه له

٦٠

م تی پنجه ربابه سه کانی ئاو رچاوه سه

ئـاوی نـدترین وتـانی جیھـان بـه مه وه ده لـه ککه کوردستان یهگرنگــی، ئــاوی ره ی هــه رچاوه ها ســه روه هــه. وی وی و ژــر زه ر زه ســه

، بـــه ســـامانی ئـــاوی ســـانه. ی رۆژئـــاوای ئاســـیایه وتـــانی دیکـــه، وه داخــه به کــه. مینــدرێ خه ده تری سگۆشــه زاران ملیــۆن مــه هــه وه کانــه ی رووباره رگــه ڕوا و لــه خــۆڕایی ده زۆری بــه ره شــی هــه بهش زوین و ڕه ریـای قـه رون و ده نده سکه نداو و بۆغازی ئه که ڕژنه ده

. و هیدیکه کانی ڤان و اورمیه ریاچه و ده ڕاســتدا بــه تی ناوه ژیــانی دانیشــتوانی رۆژهــه رۆلــی ئــاو لــه

تی، تایبـه به وه کوردستانیشه کانی رۆژئاوای ئاسیا به گشتی، وتهی ، ژمـاره وه کـه الیه ی له وه ر ئه به له. زیادبوون دایه رۆژ له رۆژ به

، لــه زیــادبوون دایــه وامی لــه رده بــه ، بــه و وتانــه دانیشــتوانی ئــه راوه بــــه وییــــه ی رووپــــوی زه وه ر ئــــه بــــه ، له وه شــــه کی دیکه الیــــه

ر باسـی ئـاوی سـه وه خواره له. فراوانبوون دایه کان، له کشتوکاییه .رێ که وی ده وی و ژر زه زه

وی ر زه ئاوی سه. ١تی ژربابه

هلـ. کان ریایـه کان و ده ریاچـه ئـاوی رووباراکـان و ده لـه بریتییه . م که کیان ده یه ک به بای پویست باسی یه وه خواره

کان رووباره. م که یهرووی درژیـی تـوانین لـه ، ده نی رووبـارکی زۆره کوردستان خاوه

ــــه ــــاوه باره و ق ــــدکیان له ، هه وه ی ئ ــــه ن ــــاره گ ــــه مه ڵ رووب کانی زنــه ــدا ب ــدکی دیکه ین، هه راورد بکــه جیھان ــه شــیان له ن ــان، ر کورتی ب ی

. کراون کان دیاری نه خشه ر نه سه تاکو ئستا شونیان له

٦١

کان کانی رووباره ته سه خهو کــــانی کوردســــتان، ئــــه کانی رووباره ته ســــه خه نــــدک لــــه هه :ن وه ی خواره خانه

ی نــده وه ســت، ئه ر ده کانی بــه کان ـ زانیاریــه ئــاۆزی زانیارییــه .١توانــای لــه یان، کـه وه ســاغکردنه. ڵ کــراون ڵ پکـه ی تکــه ز بکــه حـه . تیدایه حمه ری زه و په ، له دا نییه ئمه

نــدرێ و نــاو ناوــک نــاو ده بــه کــو زانیومانــه نــاو ـ رووبــار وه .٢واوی ته یبینین، به کوردستاندا ده له ئمهی وه ل ئه وه. کات رده دهتـاکو وه یه که رچاوه سـه ر رووبارک له هه ، چونکه یه وه وانه پچه به

ــه رژگه ــاوکی هه ی، چه ک ــد ن ــه ن ــه ناوه. ی ــان ب ــده ک ــاوی گون کانی ن . گۆرێ ندرێ و ده کان ده ناوی دۆه روو یان به سهتـــا وه کانیانه رچاوه ســـه لـــهکـــان درـــژی ـ درژایـــی رووباره .٣

، کـه تـدا جیاوازییه نـدێ حاه هه لـه. ک نیـین کو یـه کانیان، وه رژگه .دات تر ده یان کیلۆمه ده خۆی له

لــ بــ هــیچ ی جۆراوجــۆر، وه کــانی ئــاو ـ زاراوه جیــاوازی زاراوه .٤ر کــانی ســه جیاجیاکــانی کوردســتان، بــۆ ئاوه نوچــه رــک، لــه پیوه، چـای، سـو، ره بـاکووردا ـ ده لـه: نموونـه هینـدرێ بـه کارده وی به زهباشـوردا ـ لـه. ، رود ، ئـاب، روودخانـه ره تـدا ـ ده رۆژهه لـه. هر نـه

. هر وادی، نـه - رۆژئـاوادا لـه. ، رووبـار، زێ)چـۆم(م ، ئـاو، چـه جۆگهـــه زاراوه ـــان ب ـــه ک ـــه ت ـــار نیی ـــنووریان دی ـــه. واوی س ـــاوه ئ ـــه و ئ ی لم نـاوی چـه بـه شـونکی دیکـه گوترێ رووبار له ک پی ده یه هنوچ

. ناسراوه کانی کوردستان می رووباره سیستهـــــه له ـــــاوترین خه ب ـــــه ر چ ـــــته ته س ـــــانی می رووباره کانی سیس ک

: یه وه ی خواره و خانه کوردستان، ئه

٦٢

ر زۆ وه کانیانه رچاوه ســه ، واتــا له کــان چیاییــه می رووباره سیســته .١خۆیـــان رووبـــاری لـــه ڕژنـــه مان هـــز ده هـــه تیـــژی دـــن و بـــه بـــه . وه تره وره گه . کۆسپن سک و به یان زۆر قوڵ و ته ڕۆکه ئاوه .٢ڵ فر و کـــانی هـــه بـــه کانیان لـــه رچاوه ســـه ی کـــه و رووبارانـــه ئـــه .٣ ی کــــه و رووبارانــــه لــــ ئــــه نــــابێ، وه میشــــه گــــرن، ئاویــــان هه ده

ــهکان رچاوه ســه ــاوی باران ــه یان ئ ــه ، ئ ــان، ئ ــاران ب وانیش وا دوای ب . ن که وشک ده

، چونکـه کانی نیسـان و مـایس دایـه مانگـه کان له الفاوی رووباره .٤ . وه تونه دا ده م دوو مانگه ر چیاکان له فری سه بهکان و تیــــژ رۆیشــــتنیان، بــــۆ ر قــــوی دۆــــه بــــه کــــان، له رووباره .٥

. ن ناده ست هاتوچۆی ئاوی ده .ندن مه وه تی ماسی، ده تایبه ، به سامانی ئاو کان به ـ رووباره٦

کانی کوردستان ی رووباره رژگهـــه رووباره ـــان ل ـــه رووی رژگه ک ـــه ، به وه یان ـــد به ر چه س ـــکدا ن ش

. ی ئـــاو لـــک جیـــاوازن باره رووپـــو و قـــه بـــه کـــرن، کـــه ش ده دابـــه . بکه ٣ی خشه نه بوانه

نداوه که ڕژنه ی ده و رووبارانه ئه. ءنـداو که کـانی کوردسـتان ئاویـان لـه زۆری رووباره ره ی هـه زۆربه

نـزم بـوونی رزی و نزمـی، واتـه ڵ خۆڕسکی به گه ش له وه ئه. ن که ده باکوور بۆ باشوور، کوردستان لک هاتووه رزایی له به

ی رگـه کوردسـتان، لـهکانی رووباره کجار زۆر، له کی یه یه ژمارهی ره ی باشـــــووریی رۆژئـــــاوایی کشـــــوه که کیه ره ســـــه دوو رووبـــــاره

کــورتی بــه. وه نــه که نــداو ده که و فــورات، لــه دجلــه ، واتــه ئاســیاوه .نووسین کانیان ده لقه ندێ له ریان و هه سه له

٦٣

٦٤

رووباری فوراتڵ گـــه تـــاکو له وه یه که رچاوه ســـه درژایـــی رووبـــاری فـــورات، لـــه

نــو ی لــه کــه درژاییه. کــم ٢٨٠٠بــت، ڵ ده دا تکــه رووبــاری دیجلــهدرژتـرین ، واتـه کـم دایـه ٢١٧٠ری وروبـه ده خاکی کوردستاندا، لـه

. کوردستاندا رووباری لهو ) کــم٤٦(ســو هر وبوونی رووبــاری قه تکــه رووبــاری فــورات، لــه

بـــان، پـــک نـــدی کا ئاوبه رژنـــه ده ی وه ، دوای ئـــه)کـــم ٦١٥(مـــورات . هاتووه

)کاراسو(سو ره رووباری قه. ١دوای . قـو ڵ ده هـه وه کانی چیـای دوملـوه ئاوه ی له که رچاوه سه

و ، تکـه ی ئیلچـا باکووری شارۆچکه ، له و ئاوانه موو ئه ی هه وه ئهـــه ده ـــن، ب ـــاری قه ب ـــاوی رووب ـــه. ناســـرێ ده وه ســـوه ره ن ـــه ر م وی ئ

و ره دوایـدا بـه ڕوات، لـه و رۆژئاوا ده ره به وه ته رۆژهه ، له رووبارهیـان سـو ده ره رووبـاری قه. ڕژێ بـان ده نـدی کا ئاوبه باشوور تـاکو لـه

. شل چال و هیدیکه می باشی و یه چه نموونه به. یه لقی هه مورات رووباری. ٢

- نـدروک وبوونی ئـاوی چیاکـانی ئـاال و ته تکـه یان، لـه مـه ئهـــه ســـه. پـــک دێ ـــاوبراو، ل ـــاری ن ـــاوا تاوه ره ســـه متی رووب ـــۆ رۆژئ ب

بـــــه پاشـــــان درـــــژه. و باشـــــوور دێ ره پاشـــــان بـــــه ڕوات و لـــــه دهنـد چه ی پـالو، بـه باشـووری شـارۆچکه دات، تاکو له ی ده که رۆیشتنهپ و چـه ، لـه م رووبـاره ئه. رژێ بان ده ندی کا ئاوبه له. کتر کیلۆمهی شخ ره ده نموونه به. ڕژێ ی تده ندین رووباری دیکه ، چه وه ڕاسته

. لوتان و هیدیکه ی گه ره ده ئیبراهیم و

٦٥

رووباری دیجله گـرێ و لـه ڵ ده هه رچاوه سه ی گولچوک ریاچه ده له م رووباره ئه

دانی ئـــاوه ڕوات، تـــاکو لـــه و باشـــوور ده ره بـــه رۆژئـــاواوهبـــاکووری خــاکی کوردســتان مرین و مکیحــل، لــه ی نــوان چیــای حــه) تحــه فه(

.چ رده دهڵ گـــه تـــاکو له وه یه که رچاوه ســـه ، لـــه درژایـــی رووبـــاری دیجلـــه

نـو ی لـه کـه کـم، درژاییه ١٩٠٠ - بـت و ده رووباری فوراتدا تکـهم کانی ئـه لقه ندێ له هه. کم ٨٤٧ری وروبه ده دستاندا لهخاکی کور : ن مانه ، ئه رووباره

رکیلین می به چه. ١ــــه ــــه رچاوه س ــــه ی چ ــــه که رکیلین ده می ب ــــای وت ــــاوای چی رۆژئ

، تاکو لـه وه بته و باشوور درژ ده ره به وه باکووره له. وه ئاکچاکاره . وه نو رووباری دیجله وه ڕژته غیل، ده ی ئه تی شارۆچکه رۆژهه

رووباری خابور . ٢کــانی ئاوه ویش لــه ئــه ، کــه ، نــاوی هیزیلــه یــه ی هه وره لقکــی گــه

. رم پک دت گوروکه شرانش، چۆمی، بیجو، سرار، سابنه وره زابی گه. ٣

وتـه که ی ده که رچاوه و سه یه ی رووباری دیجله وره گه ره لقی ههو باشــوور دــت، ره بــه وه بــاکووره لــه. نــه نگه یگیــت و مهچیاکــانی ی

و باشـووری رۆژئـاوا ره دویـدا بـه ، لـه نـدی بخمـه ئاوبه گاته تاکو دهــه ده ــاکو ل ــه باشــووری شــاری موســ ، ده ڕوات، ت ــاری ڕژت ــو رووب ن

. وه دیجلهــی گــه ــه وره درژایــی زاب وزی حــه. بــت تر ده کیلۆمــه ٣٩٢ی نزیک

نـوان تکـای ئاوڕۆیشـتنی لـه. زار کچگ زیاتره هه ٢٦ ی لهئاوڕژسـای رووبـاری دیجلـه. کـدا یه چرکه لـه یه تری سگۆشـه مه ٧٠ - ٤٠کـو ، وه وره زابـی گـه. بـۆ دـت وه وره زابـی گـه ی لـه که ی ئاوه ٠٣٣/٠

٦٦

نـد رووبـارکی ندیـدا، چه روو ناوه رووی سـه ئـاوه لـه رووباری دیجلـه . ب و ده تکه ی دیکه

زابی بچووک. ٤ شتی الهیجـانی رۆژئـاوای شـاری مھابـاد کانی ده ئاوه یان له وه ئه

دوییشـدا ت و لـه و باشـووری رۆژهـه ره بـه تاوه ره سـه لـه. پک دتچیــا ک لــه یــه رگــادا، ژماره ڕوات و لــه و باشــووری رۆژئــاوا ده ره بــه ش، لـه و رووبـاره ئـه. بـی ڕ ده دا تپهدۆی قو بێ و به کان ده قه ره

: دوو ئاو پک هاتووه می بانه چه. ء

ــه ی ده که رچاوه ســه ــانی ســنندج کوت ــه چیاک ڵ گــه ی له وه ، دوای ئزابــی وه ڕژتــه دواییــدا ده بــت، لــه ڵ ده تکــه نــد ئــاوکی دیکــه چه

. وه بچووکه ت می ماوه چه. ب

وه تـه ڕه بنه لـه. بـرێ چـواالنیش نـاو ده می قـه چـه به مه و چه ئهمی وتـرێ چـه میان، پـی ده که یه: می جیاواز پک هاتووه دوو چه له

: میـان دووه. ریوان ی مـه نوچه وته که ی ده که رچاوه سه یل، که سیوه سـوور، لـه یل و گۆگه ئاوی سیوه. ناوبانگه سوور به می گوگه چه به

ت بـن و رووبـاری مـاوه ک ده یـه ڵ بـه سین ، تکـه هرد نزیک گوندی به . هنن پک ده

، تره کیلۆمـه ٤٠٠دا رچاوه نـدێ سـه هه درژایی زابـی بچـووک، لـهی که وزه ژمردرێ، رووپوی حه ده درژترین لقی زی دیجله واتا به

ی ئـاوی، داهاتی سانه. زیاتره تری چوارگۆشه زار کیلۆمه هه ٢٢ لهــه ــار مــه ٧ ل ــاتره تری سگۆشــه ملی ــه زی ــاو رۆیشــتنی، ل و تکــای ئ

تری مـه ٢١٦ یشـتۆته کاندا، گه سـاه ک لـه یـه ی پرددا، له وستگهــــه. سگۆشــــه ــــه ل ــــان نزیک ــــه ١٨٠ی دوک ــــه تری سگۆشــــه م ــــوو ل ب

٦٧

زابـی ی لـه کـه ی ئاوه ٠١٧/٠ ، سای له رووباری دیجله. کدا یه چرکه .ۆ دێب وه بچووکه

ئاوی سیروان. ٥ــه ــر م ــوی پی ــاوی ک ــانی ده حموود و کوه ئ ــه ک ــه وروب ــد چه ری، ل ن

باشـووری گونـدی سیاسـوانی دوایـدا لـه لـه. وه بنـه کدا کۆ ده جۆگایه وه نـــاوی رووبـــاری قشـــالقه پاشـــان بـــه. وه بنـــه و ده ژـــری تکـــه

و ره ا بـــهدوایـــد لـــه. ڕوات نـــدی قشـــالق ده و ئاوبه ره ناســـرێ و بـــه دهر ، هـــه وه بتـــه ده تـــاکو نزیکـــی گونـــدی بـــزالده وه بتـــه رۆژئـــاوا ده

.ئاوی سیروان بته گۆڕێ و ده ی ده که ناوه وه وشه له ریوان رووباری مه. ٦

. نرـت داده) زرـوار(گـۆمی زربـار ، بـه م رووبـاره ی ئـه رچاوه سهکـانی ئاوه. وه نـو ئـاوی سـیروانه ڕژته ترک، ده ند کلۆمه دوای چه

ــاوی ســیروان، هه دیکــه ــدکیان ئه ی ئ ــه ن ــه داری گــه: ن مان یال، الل، ل . تاد... تو، گیالن غرب، جوانرود شک، قوره ره زیمکان، زه

ی عوزمرووبار. ٧ رکوک، لــه ی ســلمانی و کــه ی نوچــه فری تــواوه ئــاوی بــاران و بــه

و لـه وه بنـه ، کـۆ ده یـه نـاوی خـۆی هه کـه ر یه هه ند دۆکدا، که چهدوایـدا وتـرێ رووبـاری عـوزم، لـه و پـی ده وه بنه و ده پاشان تکه

لــــهترک نــــد کیلۆمــــه چه ڕوات و بــــه ده و رووبــــاری دیجلــــه ره بــــه . وه دیجله ، دڕژته غداوه باشووری به

رووباری گاماسیاب. ٨کک یــه. ئــاوی بــۆ دــت وه کی زۆر فراوانــه یــه نوچه یان لــه مــه ئهی نوچـــه لـــه ، کـــه کانی نـــاوی ئـــاوی نھاونـــد ه کییه ره ســـه لقـــه لـــهـــــد ه و نھا ـــــه. گـــــری ڵ ده هـــــه رچاوه ســـــه وه ن ـــــه پاشـــــان ل نجامی ئ

کاندا، رچاوه و سـه ئـاوی گچکـه ک لـه یـه ڵ ژماره گه ی لهوبوون تکهــــه ره بــــه ــــه. کــــات ی زیــــاد ده کــــه ئاوه ره ب ــــه ل و لقــــه ره دوایــــدا ب

٦٨

ی نوچـه لـه ڕوات، کـه ی رووباری گاماسیاب ده ی دیکه که کییه ره سهــه وه الیر ه مــه ــد ه نزیکــی نھاو دێ و ل ــه تکــه وه ن ــاوه ڵ ب ــش و ئ ی پ

و ی رووبـــاری گاماســـیاب، ئـــه کی دیکـــه ره لقکـــی ســـه .بـــی خـــۆی دهڵ هـه رچاوه ند سـه لو ا تی بناری کوه باکووری رۆژهه له که یه ئاوهی تویسـرکان ره ده تی تویسـرکان، لـه باکووری رۆژهـه گرت و له ده، وه ئـاوی نھاونـد ه ڕژتـه ناسـرێ و پاشـان ده نـاوی تویسـرکان ده به

.برت ناو ده وه ناوی رووباری گاماسیابه به که ش، ئاوه مه دوای ئه ره رووباری سیمه. ٩

ــــاری گاماســــیاب، لــــه ــــاکووری گونــــدی کوردشــــت، تــــاکو رووب ب. ناســراوه ره رووبــاری ســیمه الن، بــه می کــه ری گونــدی چــه وروبــه دهکانی سـوو، لقـه ره رووبـاری قه ڵ بوونی بـه ، دوایی تکه م رووباره ئهــهد دۆــی قــوڵ و نــد، بــه شــت، هلــیالن و کر کــو رودمــاهی ده ی وه یککانی ی لقـه وه دا دـت و پـاش ئـه بناری کبیرکـوه ڕوا و به نگدا ده ته بـن و بـه و ده هتـد تکـه... رو زال روو، هـه ن، زال، غـه کو کشـکان وه

ــوتر و ته ــی ق ــه ســکتردا ده دۆ ــه ڕوات و ل ــل ت ــه نگ تاڤگه پ ــه ی کی ب . کات تر دروست ده مه ٣تر و پانایی مه ٤٣رزایی به رخه رووباری که. ١٠ــاری ســیمه ــدی چــه ره رووب ــه دوای گون ــاوی که می کــالن، ب رخــه نرۆژئــاوای پاشــان بــه. ڕوات و ســنووری باشــووری کوردســتان ده ره بــه

. ڕێ پــه ی بــاکوور تده ٣٢ی پــانی و بازنــه ره ی شــوش دا، بــه شــارۆکهلکـاوی خـاکی ئـران، ئینجـا زه گاتـه ترک، ده ند کیلۆمـه چهپاش لهــه عــه ــدا بــه زیم و ل ــه ره دوای ــا ده ره تی عــا و شــه و دیجل ڕژتــه ب، ت . نداوه که

، لــــــه رخــــــه که - ره ســــــیمه - درژایــــــی رووبــــــاری گاماســــــیاب ٧٥٥زیم لکـــــاوی عـــــه زه ی لـــــه کـــــه تـــــاکو رژگه وه یه که رچاوه ســـــه

ـــۆن مـــه ٤٥٠٠ی رجی ســـانه خـــه. تره کیلۆمـــه . یه تری سگۆشـــه ملی

٦٩

کار و کشـــتوکاکردن بـــه وه زۆر شـــوندا، بـــۆ خواردنـــه ی لـــه کـــه ئاوه . هندرت ده رووباری کارون. ١١

وه ری گونــدی نــافجی بــاکووری شــھرکرد ه وروبــه ده یان، لــه وه ئــه بـارهم روو رووپـوی ئـه. و باشـوور دێ ره گـرێ و بـه ڵ ده هه رچاوه سهی لیلـی سـریدا نوچه ی به وه دوای ئه. بی تردا ده مه ٣ - ٢نوان له

. وه گاته رووباری کیار یاخود آب جھان ده بی، به ڕ ده تپه ڕاحی رووباری جه .١٢

ردوو رووبــاری زل و مــارون پــک کگرتنی هــه یــه لــه یان، کــه وه ئــه رچاوه نیــل، ســه و کوهکــ ، وه وه تی دفــول ه چیاکــانی رۆژهــه دێ، لــه

میان نـاوی کـه یه: دوو لـق پـک دـت لـه م رووبـاره ئـه. گـری ڵ ده هه میشــیان، لــه دووه. وه نــو رووبــاری کارونــه ڕژتــه ده ، کــه شــادگانه

ئــــاوی رووبــــاری . وه نــــداوه که ڕژتــــه ده وه نــــداوی خورمــــوس ه کهاو تکـــــای ئـــــ. ســـــت ڵ ده مـــــانگی نیســـــاندا هـــــه ڕاحی، لـــــه جـــــهــــه یه تری سگۆشــــه مــــه ٦٠٠ی ی، نزیکــــه رڕۆشــــتنی ســــانه به له ل

.کدا یه چرکه وه ڕاسته ریای ناوه ده ڕژنه ی ده و رووبارانه ئه. ب

ریــــای ده ڕژنــــه ده کــــانی کوردســــتان، کــــه گرنگتــــرین رووباره .رووباری جیحان رووباری عفرین: ن مانه ، ئه وه ڕاسته ناوه وه زوینه ریای قه ده ڕژنه ی ده و رووبارانه ئه. پ

زوین ریــای قــه و ده ره ویــان بــه نــد رووبــارکی کوردســتان، ره چه .م که کیان ده که باسی یه وه خواره له. چی ده

رووباری ئاراســاراس، ده رچاوه ســه ــاری ئ ــه که ی رووب ــا وت باشــووری چیــای کارگ بــاری ئــاراس، لــهدرژایــی روو. وه و چیاکــانی شــاهواالت ه بــازارــاکو ده وه یه که رچاوه ســه ــای خــه ده ڕژتــه ت تر کیلۆمــه ١٠٧٢ر، زه ری

٧٠

پــانی . خــاکی کوردســتان دایــه ، لــه و درژییــه ی ئــه بــت، نــوه ده تر دایـه مـه ١٠٠ - ٩٠نوان ی پلدشت له نوچه رووباری ئاراس، له

وزی ئـاوی حـه. تر دوو مه گاته مان شوندا، ده هه شی له که و قوییهشـی و زۆربه دایـه تری چوارگۆشـه زار کیلۆمه هه ١٠٠ری وروبه ده لهکانی رووبــاری گرنگتــرین لقــه. وه نــو خــاکی کوردســتانه وتــه که ده

می می ئارپـا و چـه چـه: ن مانـه نو خـاکی کوردسـتاندا ئه ئاراس، له . دیگۆر و هیدیکه

وه کانه ریاچه ده ڕژنه ی ده و رووبارانه ئه. تکانی ریاچــه ده ی خۆیــان بــه کــه وه کــان، ره رووباره نــدک لــه هه کان رووباره. کۆتایی پ دنن ندکی دیکه و هه کو ڤان و اورمیه وهر بـه هاوینانـدا، له ندکیشـیان لـه م ئـاون و هه زۆری کـورت و کـه به

نــدک لــه هه. نــدی بــ ئــاو که بنــه کانیان، ده رچاوه وشــککردنی ســهو هـــی . ئـــۆروچ ره لـــی و ده می ده چـــه: ن مانـــه کـــانی ڤـــان ئه رووباره . ر و هیدیکه و باراندوز و گاده ش ـ چغتوو اورمییه

کان ریاچه ده. م دووهنجامی رۆچوون و جموجـۆی ئه کوردستان له له ریاچه ده ه کۆمه

وی و رووی زه ر کانی ســه وه وی و جونــه کانی ژــر زه کتۆنی چینــه تــه ته ســــه خه. وی، دروســــت بـــوون ی زه وه کیش رووتاندنـــه یــــه تـــا رادهر نـاڕوات، بـه ئاویـان له ، کـه دایـه وه لـه ریاچانه م ده کانی ئه گرنگه کانیـان سـوره یان ئاوه زۆربـه وه ر ئه به ی داخراون، له ریاچه واتا ده

ــۆ کشــتوکاڵ و پویســتییه ــه و ب ــه کانی رۆژان ــاهنرن، وهک ، ب ــ ار ن لی و رووبارانــه ئــه ن، چونکــه هاوینانــدا وشــک ناکــه ، لــه یــه هه وه ئــه و شــونانه کانیان یــا لــه رچاوه ، ســه وه ریاچانــه و ده نــو ئــه ڕژنــه ده، وه ویتــه فریان لــ ناره ی مانــگ بــه ســاڵ دوازده وتوون، کــه ڵ کــه هــه

ندکیانــدا پــاپۆڕ هه لــه گــرن، ڵ ده هــه رچاوه کانیــک ســه یــاخود لــهن دان تـه سه س و به دان که سه به سانه کات، که هاتوچۆی پدا ده

٧١

ســامانی ئــاو بــه لــه وتی ســانه ســکه ده. ن بــه ک دــنن و ده شــتمهکان لــ گۆشــتی ماســییه ن، وه نــدین تــه چه گاتــه تی ماســی، ده تایبــه

کان ریاچـه رۆخـی ده. هکانـ ر سـووری ئاوه به ویش له ، ئه م سووره کهدا، و نوچانـه لـه. دراوه وره کانی شـار و گونـد چـوارده دانییه ئاوه بهتگوزاری و کانی هــــاتوچۆ و خراپــــی خزمــــه بوونی هۆیــــه ر نــــه بــــه له کان لـه ریاچـه ده. مـه ی توریسـتی تـدا که وه بوونی ئوتل، جونـه نه

ر کانی سـه سـارده وچـهی ن یـان جـۆر بانـده نـدی ده به زستاندا، مه .وین رووی زه

ی ڤان ریاچه دهر ســه ی لــه کــه رزاییه به. کوردســتاندا لــه یــه ریاچه ترین ده وره گــه

ـــــاوه رووی ده ـــــه ١٦٤٦، ری ـــــه رووپویه. تره م ـــــه ٣٧١٣ی ک تری کیلۆمی ی شــارۆچکه نوچــه وتۆتــه فراوانــی که ره شــی هــه به. یه چوارگۆشــهــاتوان ه ــه قوــه ره هــه جگــا. وه ت ــاتره د مــه ســه کانی ل . بــی ده تر زی

موویان هـه ڕژێ، لـه ئـاوی تـده وه کـه موو الیه هـه ی ڤـان لـه ریاچه دهنـدی و به سوو و خۆشابه ره می قه ، چه وه رووی زۆری ئاوه گرنگتر، له

. ر نـاڕوات بـه ئـاوی له ، چونکـه ی ڤـان سـووره ریاچه ئاوی ده. ماهییهــه کــه رووی ئاوه ــه ی ل ــان ده ب ــدا، پ ــی، چونکــه هار و هاوین ــه ب و دوو ل

ــــده دا ورزه ــــاوی زۆری ت ــــه وه. ڕژێ دا، ئ ــــ ل ــــه ل ــــایزدا، ئ ــــاوه پ و ئکانی پۆه شـــه. وه بتـــه متر ده تر کـــه مـــه ٥٠ - ٣٠ ی لـــه کـــه پاناییه

کان، بـه پۆه شـه. تر دایه نوان دوو تاکو س مه ی ڤان، له ریاچه ده دیــاره. وه بنــه لک بنــد ده کــاتی زیــادبوونی ئــاودا، گــه لــه تی تایبــه

شــونی ، لــه وه کتۆنییــه ی ته وه هــۆی بزووتنــه ی ڤــان، بــه ریاچــه دهرخی می چـه ی دووه نیوه ، له مرودی ئستاکه شتی موش و چیای نه ده

و پاشان دروست بووه وره تا چاکی گه ره و سه یدا بووه مدا په سیه، وه ی دۆـی مـوراده رگـه ئـاو و لـه له پ بووه ورده ، ورده چاه و ئه

ی رگــه نو جه مــدا، لــه ی چواره ده ســه لــه. ر رۆشــتووه بــه ی له کــه ئاوه

٧٢

چیــای ، کــه ک بــووه یه شــوه ، بــه ک رووی داوه یــه رزه له ویــدا بومه زهـــه ـــه ن ـــه مرود ب ـــه وه رز بۆت ـــه ، ک ـــه ده ب ـــاری ل شـــتنی رۆ وری خـــۆی ک، ی گرتـووه کـه رۆشـتنی ئاوه و رـی لـه ی دۆی مـوراد کـردووه که ئاوه

، وه کانیدا کـۆ بۆتـه قوه ره هه شونه دا، له و چاه له که وه پاشان ئامتر قـوڵ شی کـه و جگایانه ئه. ن ی ڤانی پ ده ریاچه وڕۆ ده ئه که

. شتی موشیان ل دروست بووه بوون، دهـــاوی ده ـــه اچـــهری ئ ـــولفاتی تدای ـــاربۆن و س ـــدی ک ـــان، کلۆری . ی ڤ

ــه ــه ها ئاوه روه ه ــووره ک ــه و سۆده ی زۆر س ــژه. شــی تدای ــادده ر ی م –کاربۆنـاتی سـۆدیۆم : یه یه م شوه ئاوی ڤاندا به کان، له کیمیاوییه

ســولفاتی / ٤،٠٠نیز نغــه کلۆریــدی مه ٠٤/٠ –کلۆریــدی ســۆدیۆم ٠٦/٠ــادده و گــه ١،٠٠/٠ - ســولفاتی کالیســیۆم ٣،٠٠/٠ - نیز نغــه مه ی ل م

ـــاوی دیکه ـــه کیمی ـــه ریاچه کانی ده رۆخـــه. شـــی تدای ، پچاوپچـــه ک. دا دروسـت بـووه کـه کشـان و داکشـانی ئاوه نجامی هه ئه ش له مه ئهـــاوی ده کـــه ـــه ریاچه ئ ـــاد ده ک ـــات، ده زی ـــه ک ـــه شـــونه گات کانی نزمم و کــه وه نیشــته ئــاو ده پاشــان کــه ، لــه کــه ریاچه وروپشــتی ده دهنجامی ئـه لـه. وه ڕتـه گه ی پشووی خـۆی ده بۆ شوه که کات، ئاوه دهیـدا کان په رۆخـه دا، کـاری ڕنـین لـه کشان و داکشـانه موو هه و هه ئه

شـونه کان لـه رمـه نه ، شـونه و کاره ی ئه وه کردنه دووباره ، به بووه و شـونه وه کاته کانیان پ ده خورن و ئاو شونه دهکان، زیاتر قه ره م پۆسســه نجامی ئــه ئــه ، لــه وه مننــه کــو خۆیــان ده کانیش وه قــه ره. یــدا بــوون دا په کــه ریاچه ناری ده کــه لــه و پچانــه دا، ئــه وامــه رده بهکـان رووباره ی، کـه و قوڕ و لیتانـه نجامی نیشتنی ئه ئه ها له روه ههیـانھنن، ده کـه ریاچه ڵ خۆیـان بـۆ نـو ده گه ، له وه کانیانه رژگه له م زیادبوونـه ، ئـه کانی دیکـه شـونه ل له کات، وه زیاد ده که وییه زه

ئاقــدامار، : ن هــه م دوورگانــه ی ڤانــدا، ئــه ریاچــه نــو ده لــه. نییــه وورگـهد موو نیمچـه کـاتی خۆیـدا، هـه لـه وانـه ئه. چارپاناک، گـادیر

٧٣

کشـــــان و داکشـــــانی ئـــــاوی ر پۆسســـــی هه بـــــه لـــــ له بـــــوون، وه تــــه و بوونه کان بــــاوه ڵ رۆخــــه گــــه نــــدییان له یوه ، په کــــه ریاچه ده

١٥٠ - ١٠٠نـوان لـه ی وانـدا، سـانه ریاچـه ده لـه. واو ی ته دوورگهکان بـۆ مـانگی نیسـان و مایسـدا، ماسـییه لـه. کـرێ ن ماسی راو ده تهو ئــاوی ئــه ن، چونکــه بــه کان ده ر رژگــه نا بــۆ بــه ا دانــان، پــهر گــه

نـــو بـــه. شـــیرینتره کـــه ریاچه ڕاســـتی ده ئـــاوی ناوه ، لـــه جگایانـــهل، پـاپۆڕ هـاتوچۆ لوپـه ک و که ی خه وه ی ڤاندا، بۆ گواستنه ریاچه ده .کات ده ی اورمیه ریاچه ده

ـــدابوونی ده په ـــه ریاچـــه ی ـــۆ جونه ی اورمی ـــه وه ، ب ـــه ی کتۆنی کی ت کـه ریاچه رووپـوی ده. ژیر سنکلینال رووی داوه له ، که وه ڕته گه ده

زار ش هــه شــه گاتــه ده ئــاوی زۆره دا کــه و شــونانه لــه( کچگــه ٤٨٦٨). بـت زار کچـگ ده چـوار هـه مـه ئـاوی که شدا که و شونانه کچگ، لهی ریاچـــه ده. گـــرێ و ده، ئـــا تری سگۆشـــه ملیـــار مـــه ی دوازده نزیکـــهـــه ـــه که ده اورمی ـــوان وت ـــاکو ٣٧.١٠، ن ـــل ت ـــژی ٣٨.٢٠ه ـــل در هـــــوان رۆژهـــــه ت و نـــــل ١٠.٤٠ـــــی بازنـــــه ٤٦.٠٠تـــــاکو ه یی هلتکـای قـویی . تره مه ١٢٧٥ ریاوه رووی ده رزایی له به. وه باکووره

دا ی اورمیـه ریاچـه ده قـوترین شـون لـه. تر دایـه مه ٦ - ٥نوان له لـه(بـ ترک ده مـه ی دوازده و نزیکـه باکووری رۆژئاواوه وته که ده

کانــدا، پــ ئاوه شــونه بــ، لــه تر ده مــه ١٢کانــدا، م ئاوه کــه شــونهکی یه شـــوه ، بـــه کـــه ی ئاوه وه ره شـــی ســه به). تر بیســـت مـــه گاتــه دهفر کــاتی بــه کــانی لــه پۆله رزایی شــه بــه. دایــه جوــه وام لــه رده بــه

، کــه وه کــه ریاچه کــاتی زیــادبوونی ئــاوی ده دا، یــاخود لــه وه تواندنــه لــ لــه وه. تر و زیــاتر دوو مــه گاتــه ڕژێ، ده کــانی تــده ئــاوی رووباره

فریان تــــدا بــــه ی، نــــه رزانــــه و وه دا، واتــــا ئــــه کــــانی دیکــــه رزه وهـــــه ده ـــــه وه توت ـــــدا ده و ن ـــــان ت ـــــ بارانی ـــــارێ، ئ ر رووی اوی ســـــهب

٧٤

ی، بارسـتایی بـارانی سـانه. پۆه و ب شـه ، زۆر همنه که ریاچه دهکانی مـــارت و نـــوان مانگـــه ی لـــه ، زۆربـــه تره ملیمـــه ٥٥٠ی نزیکـــه

رز رما بــه ی گــه بــێ و پلــه ی بــاران ده وه دوای ئــه. بــارێ نیســاندا ده کــه ریاچه هکــات، رووپــوی د ســت پــ ده رزی وشــکی ده و وه وه بتــه ده

ــه بچــووک ده ــه وه بت ــه ره وروبه ده ، ل ــاو په ی زه ک ــدا ده لک ــه ی ــ، ل و بئــــاوی . گــــرن رده کی لــــ وه رمــــان کــــه کی بــــۆ ده ، خــــه لکاوانــــه زه، دایه ٠/٠ ٢٣ری وروبه ده ی خوێ له و رژه سووره ی اورمیه ریاچه ده

ش مـــه م، ئهکلۆریـــدی ســۆدیۆ لــه ، بریتییـــه کــه ی زۆری خویه زۆربــهو توان لــه نــه کــو ماســی، وره، وه ری گــه وه ی، زینــده وه هــۆی ئــه بۆتــه ری بچـووک، لـه وه نـدێ زینـده شدا، هه وه ڵ ئه گه ل له وه. دا بژی ئاوه

ــو ئاوه ــه. ژی دا ده کــه ن ــه پل ــه رزی ته وه ی ســوریی ل ــاودا، وه قین ی ئـــه ده ـــه ٢٦٠ گات ـــه گـــرام ل ـــه ی ـــاودا، ل ـــر ئ ـــاو و رزی کـــه وه ک لیت م ئ

ئــاوی . ک لیتــردا یــه گــرام لــه ٢٨٠ گاتــه کــات و ده هاوینانــدا زیــاد دهــه ریاچــه ده ــه ی اورمی ــه ریاچــه ده. ســت زســتاناندا نایبه ل ، ی اورمی

موویان هـــه ، لـــه ی تدایـــه و گچکـــه وره ی گـــه دوورگـــه ٥٦ی نزیکـــهــــ بــــاکووری رۆژهه وتــــه که ده ، کــــه تر شــــاهییه وره گــــه ــــه وه هت ، لنــدێ کــاتی هه لــه ، کــه یــه هه شــتایی و گردۆکــه ی ده که وروپشــته ده

کانیــاو و ک لــه یــه ها ژماره روه هــه. کــرێ ســادا، کشــتوکای لــ ده . رماناوی تدایه ده )زریوار(ی زربار ریاچه ده

ی شــــارۆچکه و لــــه وه ریوانــــه شــــتی مه بــــاکووری ده وتــــه که ده تر لـــه کیلۆمـــه ١٢٨ها روه هـــه. تر دووره کیلۆمـــهســـ وه ریوانـــه مه

ی زۆر گوره ی بـه کـه رووپوه. دووره وه باکووری رۆژئاوای شاری سـنهی کـــه کـــاتی ئـــاو زۆریـــدا، رووپوه لـــه. گـــۆڕێ ی ده کـــه می ئاوه و کـــه

ی لــه کــه م ئاویشــدا، رووپوه کــاتی کــه بیســت کچــگ و لــه گاتــه دهــــه هه ــــاتر نیی ــــی ده. شــــت کچــــگ زی ــــه ریاچــــه درژای ــــار، ل ی زرب

٧٥

ی ســ کچــگ ی نزیکــه کــه پاناییه. تر دایــه ش کیلۆمــه ری شــه وروبــه دهزیــاد و وام، لــه رده کی بــه یه شــوه ، بــه و درــژی و پانییــه ئــه. بــ ده . که مکردنی ئاوه ی زیاد و که گوره ، به می دایه که

ــویی ده ــه ریاچــه ق ــار، ل ــوان دوو ی زرب ــاکو شــهن ــه ت تردا ش م تری سگۆشـه ملیـۆن مـه ٤٧ - ٣٢نـوان ی له که ی ئاوه واره قه. ب ده

، وه ژریشـه و له لکاو پک هاتووه زه ی له که وروپشته وی ده زه. دایهرووی ی زربــار لــه ریاچــه ده. یـه هه وه کــه ریاچه ده نـدییان بــه یوه په ٣٥.٣٢ - ٤٦.٧نــوان لــه. تر مــه ١٢٨٣رزایی بــه وتــه که ، ده ریــاوه ده

ری وروبـه ده ی لـه کـه وزه رووپـوی حه. وتووه کـه ییـدا هه هلی بازنهملیـــۆن ١٢٢ ی، خـــۆی لـــه تکـــای بـــارانی ســـانه. کچـــگ دایـــه ١٣٨تری ملیــۆن مــه ٦٣ی نزیکــه یــه واره و قه لــه. دات ده تری سگۆشــه مــه

٥٩ لـــه بریتییـــه وه منتـــه ده شـــی وه م، ئه هـــه بتـــه ی ده سگۆشـــه بـ و ناگاتـه رده وه وه رزه عـه شـکی بـه ، به تری سگۆشـه ملیۆن مـه

ـــــه ریاچه ده ـــــه که شـــــه ، به ک ـــــه ی دیک ـــــه ی ل ـــــه ی رووباره رگ وه کان . وه که ریاچه نو ده وه ڕژته ده

، وزایی داپۆشـــراوه دار و ســه ی زربـــار بــه ریاچــه ری ده وروبــه ده دا، کـه یـه و نوچه رما لـه ی گـه ی پلـه وه هـۆی نزمبوونـه ش بۆته مه ئهئـــاوی . وه کاتـــه م ده م کـــه هـــه نجامـــدا، پۆسســـی بـــوون بـــه ئه لـــهواویی تـه نجا رۆژ بـه ی پـه زستاناندا بـۆ مـاوه ی زربار، له ریاچه دهـــه ئه. ســـت یبه ده ـــتورایی ش ـــه ی ده که خته س ـــه گات ـــه ی ـــاوی ک م تر ئــار شــیرینه ریاچــه ده ــه. ی زرب ــه وه رووی کیمیاوییــه ل ــۆ خواردن وه ب . ی زۆره ها ماسی و بانده روه هه. دات ست ده ده

رد و و سـوور و مـورزه نگه کو ته ی کوردستان وه کانی دیکه ریاچه دهو متره ی پشتر بچووکترن و ئاویان کـه وانه ئه سوور، له گۆمی کرمه

. ی تدایه ری ئاوی دیکه وه ماسی و زینده ندکییاندا هه له

٧٦

کان ریایه ده. م سیهکی خاکــه شــک لــه به ی کــه نــد وتــه و چه لــه ککــه کوردســتان یه

ـــه که ـــه ر که ســـه وتووت ـــداو ل ـــای ناوه باشـــووردا و ده ن ـــه ری ڕاســـت ل .م که باسیان ده وه خواره له. رۆژئاوادا

٣نداو کهڵ گـه له. بـی زار کچـگ ده هـه ٢٣٣ری وروبه ده نداو له ی که رووپو

ــه ده ــان، ل ــای عوم ــه ری ــه ی ته رگ ــورمزه نگ ــه وه ی ه ــه ک ده ی . وه گرنــــه درژاییه ــــه ک ــــه ی ل ــــد ه رژگ ــــاری آرون ــــه وه ی رووب ــــاکووری ل ب ی لـه کـه پاناییه. تره کیلۆمـه ٢٨٨ - ی هـورمز نگه ، تاکو ته رۆژئاواوه

، وه کـه موو الیه هه ی له که قوییه. بت ر دهت کیلۆمه ٢٨٨ - ٥٦نوان ری ســه تر، لــه مــه ١٨٢ - گاتــه قــوترین شــونی ده. ک نییــه کــو یــه وه

ی رژگـــه وتـــه که ده ، کـــه) تره مـــه ٣٠(مترین قـــویی م کـــه نده مســـه . وه رووباری آروند ه

.وی ر رووی زه کانی ســـه رمــه گه ره ریــا هــه ده ک لــه نــداو یــه که کـه کـانی نوچه رمی گشـت ئاوه ی گـه پله ی، له که رمی ئاوه ی گه پله

ی پلـه. سـانتیگراد ٦٥ - گاتـه ئابدا، ده رمای با له توندی گه. زیاتره. سـانتیگراد ٣٠ - گاتـه تدا، ده باشووری رۆژهه رمی رووی ئاو له گه

وونی مـــانگی کـــان لـــه. بارتره زســـتاندا لـــه نـــداو لـــه وای که ئاووهـــه، وه بتـه م ده رمی کـه ی گـه ، پلـه ساردترین مانگی ساه مدا، که دووه . رۆژئاوادا تی له تایبه سانتیگراد، به ١٤ گاته تا ده

رزی ، واتــا وه مــه ئــاو که دا کــه رزانــه و وه نــداو، لــه شـۆری ئــاوی که لـه ٣٥(شـۆری ئـاوی ئۆقیانووسـی هینـدی له) زار هه له ٤٨(زستان،

ئـاو زیـاد ل کـه ، وه)زار هه له ١٤(زوین ریای قه ده. زیاتره) زار هه . وه بته متر ده ی سوری ئاو که هاراندا، رژه به کات له ده

وڕۆ لــه ئــه. نــد مه وه ، زۆر ده وه وتـه رووی ســامانی نه نـداو لــه که خی سـتراتیژیی ها بایـه روه هـه. هنـدرت رده وت ده زۆر شونیدا، نـه

٧٧

نــداو، لــه که ی کوردســتان لــه که شــه به. م نییــه و بازرگانیشــی کــهبــاکووری ترک لــه نــد کیلۆمــه چه کــات و بــه ســت پــ ده ده وه گنــاوه

.م کۆتایی پ دت یله ری ده نده به ڕاست ریای ناوه ده

نتیک تــــه کی نوخــــۆی ئۆقیانووســــی ئه ریایــــه ده بــــه یان وه ئــــهوروپا و ئاســــیا و کانی ئــــه ره ــــوان کیشــــوهن وتــــه که نــــرێ، ده داده ، لـه وه ل تاریقـه بـه ی جه نگـه هـۆی ته بـه رۆژئاواوه له. ریقاوه فه ئه

لـــه وه تـــه بـــاکووری رۆژهه ڕژێ و لـــه نتی ده تـــه ئۆقیانووســـی ئهریـای ده گاتـه ، ده وه و بسفۆڕه ڕه ڕمه نیل و مه رده ی ده نگه ی ته رگهڵ گـه نای سـویس له هـۆی کـه ، بـه وه التـه شـووری رۆژههبا ش و له ره . وه بنه و ده ریای سور تکه ده

تری زار کیلۆمـــــــه هـــــــه ٢٥٠٥ڕاســـــــت، ریـــــــای ناوه رووپـــــــوی ده یه تری سگۆشـه زار کیلۆمـه هه ٣٧٥٤و بارستایی ئاوی یه چوارگۆشه

. تره مه ١٤٩٨و تکای قویی رون نده سکه نداوی ئه که

ـــه ـــه وه ئ ـــاکووری رۆژهـــه یان ل ـــای ناوه تی ده ب ـــه ری ڵ ڕاســـتدا ه ٧٤درـــژێ . بـــاکووری رۆژئـــاوای کوردســـتان وتـــه که و ده وتووه کـــه

رۆژئــاوادا، یشــی لــه که و قوییه تره کیلۆمــه ٤٦و پــانی تره کیلۆمــهناری رۆژئاواشـی و کـه تی چیایـه ناری رۆژهـه که. تر مه ٩٩ گاته ده . ییهشتا ده

وی ئاوی ژر زه. ٢تی ژربابههـنن، وی پـک ده ی ئـاوی ژـر زه رچاوه دوو سـه فر و باران، که بهی که شــه به. چــ ئاســماندا ده م و بــه هــه بتــه ر ســی ده ســه دوو لهــدکی له شــی، هه دیکه ــه وی ده ســر زه ن ــه ڕوات و ل ــدا ل ی رگــه دوایی

وی شـی زه نـدکی دیکه هه. وه ریاکانه نو ده ڕژته ده وه کانه رووباره

٧٨

دواییشـدا، لـه هـنن و لـه وی پـک ده مـژێ و ئـاوی ژـر زه یان ده ههــــــوه ــــــه ش ــــــانی و س ــــــه رچاوه ی ک ــــــه دا، ل ــــــاری چیاکان یــــــا وه بن

یـاخود بـه. وی ر زه سـه وه ڕنه گه ده ، جارکی دیکه وه کانه شتاییه دهن الیـــه لـــدانی نـــاعور و بیـــر لـــه بـــه کی میکـــانیکی، واتـــه یه شـــوه . هنرت کار ده هنرێ و به رده ده که ، ئاوه وه هک خه

کانی ژـــر رده بـــه ی شاشـــی پلـــه وی، بـــه بارســـتایی ئـــاوی ژـــر زهزیــاتر نــده وه کان شــاش بــن، ئه رده بــه نــده رچه هه. نــده به وه وییــه زه

نـد چـ ، چه وه شـه وانه پچه ، بـه وه بتـه ویـدا کـۆ ده قویی زه ئاو له . وی ژر زه گاته متر ئاو ده که نده وه بن، ئه

، نــده مه وه ده وه وییــه رووی ســامانی ئــاوی ژــر زه کوردســتان لــهن، ده ئـاو ده بـه رگه ن، که ردانه و به کانی له رده ی به زۆربه چونکه

. ن یـدا بکـه وزی ئـاو په حـه وه بنـه وی بۆن و له کانی ژر زه بۆ چینهر ئــاوی ژــر ســه واومان له کی تــه ئســتا، زانیارییــهتــاکو نــده رچه ههلــ وا ، وه کانی نییــه وزه وی کوردســتان و بارســتایی و شــونی حــه زهین، کـه وی ده ی ژـر زه ئاوانـه وزه و حه ندێ له ، باسی هه وه خواره له :ستمان دان ر ده به ی له و زانیارییانه ی ئه گوره به

مھران، محسن آباد و حسین آباد کانی شته وی ده ئاوی ژر زهــاوی ئــه ــه وه ره کانی ســه شــتاییه ده ، لــه و نوچانــه بارســتایی ئ ل

و ئـاوه ئـه. سـاکدا لـه دایـه تری سگۆشه ری سی ملیۆن مه وروبه دهـــه ـــه ب ـــۆی چۆڕان ـــه وه یه و ئاوڕۆیشـــتنی ســـانه وه ه ـــوه ، ب کی یه شتری ی پــنج ملیــۆن مــه نزیکــه هســان. زیــادبوون دایــه وام لــه رده بــه

وی کشـتوکای و دابینکردنـی ئـاو بـۆ ئـاودانی زه و ئـاوه ، لـه سگۆشهتـوانرێ ، ده وه منتـه شی ده وه ئه. ب رف ده ی مھران سه بۆ شارۆچکه

ربھنـــدرێ و بـــۆ فراوانکردنـــی ده وه ی بیـــری ئیرتیوازییـــه رگـــه لـــه . رێکار بھند کان به کشتوکاییه وییه زه

٧٩

شھر وی دره ئاوی ژر زهنــدین بیریــان بــۆ ی دواییــدا، چه م ســانه ســتانی ئــاو، لــه ده کاربه

دا دیـاری شته و ده ، تا بتوانن بارستایی ئاو له ل داوه وه تاقیکردنهوی، ئــاوی ژــر زه ی کــه نجامــه و ئه ئــه ته یشــتوونه پاشــان گه. ن بکــه

بتـه داهـاتوودا ده لـه ب، که هد تر سگۆشه د ملیۆن مه ی سه نزیکه . م رهه وی کشتوکاڵ و زیادبوونی به هۆی فراوانکردنی زه

کی سروشتی یه شوه وی به قوینی ئاوی ژر زه هه. ١ــا وی ر زه بــۆ ســه وه ویــه ژــر زه لــه دوو شــوه وی بــه وی ژــر زه ئ .ن وه ی خواره وانه کانیش ئه شوه. رێ ده دته

کانی. ءبنـاری چیاکـان و لـه ی کـه مینییـه ژـر زه و ئـاوه نی یـاخود ئـهکا، وه ره ده قـــــو و دتـــــه ڵ ده هـــــه وه کانه شـــــتاییه کـــــان و ده گردهی ژمـاره. ن کـه شونی خۆیانـدا گۆمـک دروسـت ده ر له یان هه زۆربه. ن ده ک ده زار کانییــه نــد هــه چه کانی کوردســتان، خۆیــان لــه کانییــه

ســـتانی چھـــار محـــال ئه شـــتاکان لـــه کۆتـــایی هه ، لـــه نموونـــه بـــه کـــانی و لـــه ٦٧ - ســـتانی ایـــالم ئه کـــانی ولـــه ١٠٩٣وبختیـــاری ـ

نـدێ ر هه بـه ، له وه داخـه لـ بـه وه. کـانی ١٢٨ - ستانی کھگیلویه ئهم بـــارانی و نجامی کـــه ئـــه کان لـــه وشـــکبوونی کانییـــه وانـــه هـــۆ، له

دا، یـاخود ورانکـردن و داپۆشـینی نوچه ندێ هه فر له بارینی به نهر زیــاد کو هــه وه نــه یــه و ژماره کان ئــه کانییــه کی زۆر لــه یــه ژماره

.کات م ده دوای ساڵ که کو ساڵ له ناکات، بهتری دان ملیۆن مـه سه کان، به رڕۆشتنی ئاوی کانییه به تکای له

کاندا شـتایه ایی ههکۆت و پۆسسه له ، ئه بۆ نموونه. بی ده سگۆشهملیــۆن ٥٨٥ســتانی چھارمحــال و بختیــاری ـ ئه :بــوو و شــوه بــه. تر سگۆشــه ملیــۆن مــه ٢٠ســتانی ایــالم ـ ئه و لــه تری سگۆشــه مــه

٨٠

ــه ــه کانیی ــامی ئاوه کان ل ــان، به رووی ســازگاریی و ت ر دوو ســه کانیی :کرن ش ده دا دابه سته ده کانی شیرناو . ١

زۆر ، لــه کانیــان ســازگار و ســوک و شــیرینه ی ئاوه کانیانــهو ئــه و لـه کانیـان زۆره ئاوه و کانیانـه ندێ له هه. ن شونی کوردستان هه

تـوان، لیـان ئاسانی مرۆڤ ده به وتوون، که ڵ که شونکی وادا هه یان لـه ره و خانوبه وه یان قۆزتۆته ته سه و خه کی ئه خه بۆیه. بژیدانیـــان و ئاوه دروســـت کـــردووه کانیانـــه و جـــۆره ری ئـــه وروبـــه ده

.ج بوون و لی نیشته وه کردۆته ) رماناوه ده(کانی گۆگردی ٠٢

و گـۆگردی کانی کوردسـتان، شـۆر و لـه کانییـه نـدێ لـه ئاوی هه، وه کانیانه رچاوه سـه کاتی هاتننیانـدا لـه ی له وه ر ئه به ، له تدایه

ی مـادده ڕ بـوون، کـه رد و خۆی وادا تپـه به ندێ جۆر له ههر سه بهیان کــــه نگـــی ئاوه و تــــام و ڕه کیمیـــاوی جۆراوجۆریـــان تــــدا بـــووه

بــــۆ وه کــــه ن خه الیــــه ، لــــه کانیانــــه و جــــۆره ئــــاوی ئــــه. گۆڕیــــوهکار بـه) رۆمـاتیزم(کانی پست و بـاداری خۆشییه رکردنی نه سه چاره . هنرێ ده وچاوهر سه. ب

بنــــاری چیاکــــان و کان، لــــه کــــو ئــــاوی کانییــــه ش وه روچاوه ســــه ــان و ده گرده ــتاییه ک ــه وه کانه ش ــه ڵ ده ه ــو و دت ــاوی . وه ره ده ق ئـــه هه ـــازگار و ب ـــدکیان س ـــام و خۆشـــن و هه ن ـــدکی دیکه ت ـــیان ن ش

ی واره قــه کانــدا، لــه ڵ کانیه گــه جیاوازیــان له. کانیــان ناخۆشــه ئاوه ئــاوی لــه میشــه هه رچاوه ســه. یان دایــه رڕۆشــتنی ســانه به ئــاو له

ـــه ـــاوی کانیی ـــاتره ئ ـــه کان زی ـــه و ب ـــه وامیش له رده ب . ڕوات ریان ده بستانی کرماشـان و ئه له: کوردستاندا زۆرن، بۆ نموونه له رچاوه سهتـوانرێ، کانیـان ده ئاوه بـه. بوو هـه رچاوه سه ٣٢ - دا ١٩٨٨سای له

٨١

نـدێ ها هه روه هـه. می کشتوکای جۆراوجۆریان پ ئـاو بـدرێ رهه بهنـدێ ی دانیشتوانی، هه ، بۆ دابینکردنی ئاوی رۆژانه رچاوانه و سه له . نرن کی داده ره کی سه یه روچاوه سه کان، به دانییه ئاوه له

ــه هه ــدک ل ــه کانی کوردســتان ئه روچاوه ســه ن ــه قه: ن مان ــه نب ر ل ولیر و ســـوالڤ لـــه ســـتانی هـــه ئه ماشـــان و بخـــاڵ لـــهســـتانی کر ئه .ستانی دهۆک و هتد ئه کی میکانیکی یه شوه وی به رهنانی ئاوی ژر زه ده. ٢

می رده سـه وی، لـه ر رووی زه کـانی سـه بئاوه دانیشتوانی نوچـه بـه شـونه ، ئاویـان لـه وه ی کارز لدانـه رگه کۆن و ئستاشدا، له

وی ر رووی زه کـانی سـه بـ ئاوه ، بـۆ شـونه وه مینه انی ژر زهک ئاوهـــه مـــه ، ئه راکشـــاوه ـــۆ ئ ـــۆ پویســـتییه وه ش ب ـــاو ب ـــانی ی، ئ کانی ژیی کانی کگـــه روبوومـــه ڵ و بـــۆ ئـــاودانی به ی مـــرۆڤ و ئـــاژه رۆژانـــه

.ن ر بکه کشتوکای مسۆگه کارز

درێ و ک لـ ده یه دوای ک له یه بیرک، که ه کۆمه له بریتییه کـــان لـــه بیره. متره ی پـــش خـــۆی کـــه وه یان لـــه کـــه ر یه قـــویی هـــه

م کـه بیـری یه. ندرن یه گه ک ده یه به وه ی تونلکه رگه ، له وه بنه ، بـه م بیـره ، شونی ئه ل دراوه وه مینه ی ئاوی ژر زه رچاوه سه له

١٥٠نـوان ی لـه کـه قوییه. ێو که ڵ ده بناری چیاکاندا هه زۆری لهدوای لــه. تر دایــه مــه ٢ - ١نــوان شــی لــه که تر و پاناییه مــه ٢٠٠ -

ل وه مه که بیری یه تر له د مه دووری سه م به ، بیری دووه م بیره ئه. بـ متر ده م کـه کـه قـویی بیـری یه م لـه قویی بیـری دووه. درێ ده

م، تـاکو دوا م و پنجه م و چواره ری سیه، بی مان شوه هه پاشان به م، بـه کـه ئـاوی بیـری یه وای ل دێ، کـه یه شوه درێ، به بیر ل ده

ـــه که خۆ ده ربه کی ســـه یه شـــوه ـــان ســـه بیره. وی ر زه ســـه وت ریان ک

٨٢

یش بن و مـرۆڤ و ئـاژه تـۆز و خـۆڵ پـیس نـه ی بـه وه گیرێ، بـۆ ئـه ده . ناوی ونه که نه

بــــۆ وه کــــه یه نوچه ، لــــه وه رووی درژاییانــــه ان لــــهکــــ کارزهوی، ئــاوی ژــر زه ی کــه و نوچانــه لــه. جیــاوازن کی دیکــه یــه نوچه

نـد چه کـان لـه وا درژایـی کارزه ، ئـه نزیکه وه وییه ر رووی زه سه له. بـن م ده کـانیش کـه ی بیره ن و ژمـاره ڕ ناکـه ترک زیاتر تپه کیلۆمه

وه وییــه ر رووی زه ســه وی لــه ئـاوی ژــر زه ی کــه نوچانــه و لـ لــه وهکــانیش زیــاد ی بیره بــن و ژمــاره کــان درژتــر ده وا کارزه ، ئــه دووره

کان خـۆی لـه ، درژایی کارزه ندێ نوچه هه له یه شوه کات، به ده .دات تر ده د کیلۆمه سه

کوردســتان، کــانی ی کارزه رڕۆشــتنی ئــاوی ســانه به تکــای لهنــدێ هه ، لــه بــۆ نموونــه. بــت ده تری سگۆشــه نــدی ملیــۆن مــه چهچھارمحال و بختیـاری : بوو و شیوه کاندا به شتایه هه ستاندا و له ئهـــه ٢٣٢ -- ـــۆن م ـــه ١٢٠ -- کرمنشـــاه. تری سگۆشـــه ملی ـــۆن م تری ملی

.تری سگۆشه ملیۆن مه ٨ -- ایالم . سگۆشه، وه تـــه ماونه کـــو خۆیـــان نه ر وه ک هـــه وه کـــان نـــه ی کارزه ژمـــاره

ــه ــه ب ــردووه دوای ســایش کــه کو ســاڵ ل ــۆ چه مــه ئه. میان ک ــد ش ب ن دانی کارزی نوێ، دوا کـارز لـه لنه: وانه ، له وه ڕته گه ک ده هۆیهسـتانی ایـالم ـ ئه و پـش بـوو، لـه مـه سـاڵ له ٧٠ولر ـ سـتانی هـه ئهی هـاتوچۆی یـدابوونی رگـه په دیـاره. راوهر لـ د وبـه مه ساڵ له ٣٠

ــازه ــۆ هه وه و دۆزینــه ت ــوێ ب ــوازی و که ی رگــای ن ــدنی بیــری ئیرت نکی ئاســان، کــارکی زۆری یه شــوه وی، بــه رهنــانی ئــاوی ژــر زه دهها روه هـه. کانی کوردستان کردووه مبوونی کارزه ی که ر ژماره سه له

کی زۆری یـه ندنی بیری ئیرتوازیدا، پاره هک چاو هه کارز لدان، لهخــاون لــه جگــه. ســکدا نییــه که توانــای تاکــه لــه چ، کــه تــده

ر بـه ، له لم و قوڕی سانه کانیان له کان و تونله ی بیره وه کردنه نه

٨٣

، بـه واوه هۆی گۆڕانی ئاووهه گرانی و ماندووبوون و وشکبوونیان بهبارین، داپۆشــین و ورانکردنـــی فر نــه و بــه می بــاران تی کــه تایبــه

یان ندکی دیکه هه ناعورجیاجیاکـانی دانیشـتوانی نوچـه ، کـه یه کۆنانه و شوه ک له یه

وه ، چ بـۆ خواردنـه وی ئـاوی ژـر زه کیان له که وه هۆیه جیھان، بهکان، هکشـتوکایی روبوومـه ڵ و به و چ بۆ ئاودانی ئاژه وپژه و رژه

. رگرتووه وهــه ــاعور بریتیی ــه ن ــه ل ــک، ک ــه بیر ــه ل ــری ئاســایی گ و تره وره بی

ئـاوی . بـ تر زیـاتر ده ی پنج مه که تر و قوییه ی دوو مه که ره مه که .هنجرێ ده مپی ئاێ هه مپی ئاوو په رخ و په ولک و چه ده ناعور به

بیرـــه ـــدا، هـــه زهر رووی کـــانی ســـه بـــ ئاوه نوچـــه ل ـــه روه وی و ها ل

و نوچانـه ، دانیشـتوانی ئـه کشراوه ی بۆری ئاویان بۆ ڕانه نوچانهــه هــه ــه ر ل ــه وه کۆن ــر، پویســتییه که هه ، ب ــدنی بی ــه ن ی کانی رۆژان

ــه ــان ل ــین ده خۆی ــاو، داب ــر چاکــه. ن کــه ئ ــه کــه قوییه ، کــه بی ی لشـدا، خـۆی نـدکی دیکه هه بت و له تر ده دا، پنج مه ندێ نوچه هه. متر نابـت تر کـه دوو مـه شـی لـه که ره مه دات، که تر ده مـه پانزه له

: یه بیر هه دوو جۆره بیری ئاسایی. ١

نـوان یان لـه کـه قوییه. بیریان لداوه وه مانه دیرزه کی له خهـــه ٥٠ - ٥ ـــت تردا ده م ـــه ره مه که. ب ـــه ک ـــه یان ل ـــه ی ـــات ک م . رهتر زی، وه کرتـه شـۆڕ ده کـه ، بۆ نو بیره سراوه ت به په به ک که یه ولکه ده

یـان ده کوردسـتاندا، بـه لـه. وه ره ده کشـرته ست راده ده پاشان به . یه زار بیر هه هه

٨٤

بیری ئیرتوازی. ٢نـدنی بیــر که هه سـتی بـه ، ده وه نجاکانــه کۆتـایی په ت لـه وـه ده م جــۆره قــویی ئــه. نــدن کــردووه که تی بیرهه ی تایبــه کینــه مه بــه

ــه ــه بیران ــه شــتا مــه هه ، ل ــه. و ژووره ره تر و ب ــاوی ئ ــه ئ ــه م بیران ، ب کـرن، کـه تی ده وزکی تایبـه حـه و لـه وه کرنـه رز ده مپی ئاو به په ریان ش ســه وزانــه م حه ئــه. دروســت کــراون وه کانــه نیشــت بیره ته لــه

ــــراوه ــــه گی ــــه و ل ــــه کی تایبه بۆریی ــــه ، ئاوه وه تیی ــــان ل ــــاتی کانی ک .هندرێ کار ده و به وه درته رده به وه یکه لوعه هۆی به پویستدا، به

کانی ئاو پرۆژه ٠٣تی ژربابه وییـه سـتی ئـاودانی زه به مه کـانی کوردسـتان، بـه ر رووباره سه له

ی ئـاو دروسـت یـان پـرۆژه ده بـه کاتی پویسـتدا، کان له کشتوکاییهــراون ــه. ک ــه واره ق ــراو ل ــاوی داک ــه ی ئ ــار مــه ٤٥ ســاکدا، ب تری ملی

م ، زیــاتر لــه ئاوییانــه م پــرۆژه کی ئــه کــه. منــدرێ خه ده سگۆشــه :وێ که رده دا ده وه ی خواره خانه

نرخکــی بــا، بــه کاره یــان ملیــۆن کیلــۆوات لــه مھنانی ده رهــه به .١ .رزان هه .تی ماسی تایبه کانی ئاو، به تی سامانه ندایه زیادکردنی چه .٢ .کانی وتدا جیاوازه نوان نوچه ی ئاویی له دروستکردنی رگه .٣کانی ترسـییه مه کان، لـه چانـدراوه وییـه دانی و زه پاراستنی ئاوه .٤

.کان چوونی رووباره الفاو و ههســـتی به مه جیاکـــانی کوردســـتان، بـــهکانی جیا دابینـــی نوچـــه .٥

.کۆنترۆکردنیان کان نباراوه عه

ی جیـاواز بـۆ ئـاو وره نباراوی گـه ند عه کوردستاندا، چه وڕۆ له ئهی ســته ره رزی و که ی درــژی و پــانی و بــه بــاره لــه. یــه گرتن هه هــه

٨٥

ری ســــــــــه و چاره رنامــــــــــه کشــــــــــان و به خشه دروســــــــــتکردن و نه . ، جودان وه ی جوگرافییانه کان و شونگه گیروگرفته

نباراوی دوکان عه ر رووبــاری زابــی بچــووک ســه نــدی دوکــان له ربه ده یان، لــه وه ئــه

رۆژئـاوای و له وه شتی رانیه رۆژئاوای ده وته که و ده دروست کراوه نباراوی دوکـان بریتییـه عه. تر دووره کیلۆمه ٦٠ وه نییهشاری سلما

رۆخـی الی ی لـه کـه یی، درژاییه وانه نباراوکی کۆنکرتی که عه لهی کـــه رزاییه بـــی، به تر ده مـــه ٣٦٠پ، ، بـــۆ رۆخـــی الی چـــه وه راســـتهــه ١١٦.٥ ــه. تره م ــه نباراوه الی راســتی عه ل ــه ک ــویی ، تونلــک ب ق، بـۆ ئـاو کی ئاسنیان تخسـتووه رگایه ، ده ندراوه ڵ که هه تر مه ١٢.٥ها پــنج کونیشــی روه هــه. هــنن کاری ده بــه وه ردان و ئــاو گرتنــه بــه

ــــه تره مــــه ٣.٦٥کانیان ره مــــه ،که تدایه ــــش هــــه و ل ر کونکــــدا، پ . با ، بۆ دروستکردنی کاره دانراوه وره تۆڕبینکی گه

نباراوی دوکـان، کـۆ دروسـتکردنی عـه لـه وره گـه ره ستی هـه به مهکــاتی تی لــه تایبــه ، بــه یــه ی ئــاوی رووبــاری زــی گچکه وه کردنــه

ـــه ـــه وه بوژاندن ـــۆ ئ ـــاودا، ب ـــادبوونی ئ ـــه شـــه ی به وه و زی ی کانی دیکش، چـاکی و کاره جکردنی ئه بۆ جبه. ون که کوردستان ژر ئاو نه

، دروسـت کـراوه کـه نباراوه عه پشـت دیـواری ، لـه وره کجار زۆر گه یهملیــار ٨.١ - ٦.٨و یه تری چوارگۆشــه کیلۆمــه ٢٦٠ی کــه رووپویه کــه . گری ئاو ده تری سگۆشه مه ندیخان ربه نباراوی ده عه

رووبـاری دا کـه و شـونه ، لـه وتووه ڵ کـه ر ئـاوی سـیروان هـه سه له نباراوه و عـه ئـه. وه سـیروانه رژتـه ی دواوان ده نوچـه ڕۆ له تانجه

وه ره م بـه ی لـه که درژاییه ، که دیوارکی کۆنکرتی پک هاتووه له ١٣٥ی کــه رزاییه بــت و به تر ده مــه ٤٧٥ی، ی دیکــه کــه ره و به بــۆ ئــه

٨٦

، کـه دروسـت کـراوه وره دا چـاکی گـه که نباراوه پش عه له. تره مه . وه بته ، ئاوی تدا ده سگۆشهتری س ملیار مه ی زیاتر له جگه

ندیخان، کۆ ربه نباراوی ده دروستکردنی عه کی له ره ئامانجی سهی وه کــاتی بوژاندنــه تی لــه تایبــه ، بــه یــه که ی ئــاوی نوچه وه کردنــه

وتنی ترسی و زیانی الفـاو و ژرکـه مه ئاو و زۆربوونیدا، تا خاک، لهو کانی ئـه کشـتوکاییه روبوومه ا بهه روه کان رزگار بکات و هه گوندهی یـداکردنی وزه چاکی ئاو بدات و بـۆ په هاویندا به ش، له یه نوچه . کار بھندرت باش به کاره نباراوی بخمه عه

ر چـی گـه وڕۆ، ئه و تـاکو ئـه وره ر رووباری زابی گـه سه وته که دهدوای لــه .کراوه هواو نــ ، تــه ســتی پکــراوه ر ده و بــه مــه نــد ســاڵ له چه

چی، بــه پشــده. وه ی کــراش بــوو تــک درایــه وه ، ئــه وه ه١٩٩١ســای .کرێ واو نه ر هۆکاری سیاسی، ته به له سی، ی پالنی ئه گوره

دا و خانـــــه ، خـــــۆی لـــــه یـــــه م پرۆژه کی ئـــــه ره ئامـــــانجی ســـــه ــــــــه ده ــــــــه ئاوه: وه بینیت ــــــــه ی نوچه وه دانکردن ــــــــداکردنی و په ک ی کانی الفـاوه ترسییه با، و بنبکردنی مه ی کاره ک بۆ وزه یه چاوهر سه

. و هتد و دابنکردنی ئاو بۆ ئاودانی کشتوکای هاوینه نباراوی مھاباد عه

. دا دروست کراوه١٩٧٠سای له. ر رووباری مھاباد سه وته که دهشــی هک درژاییه. بــت تر ده مــه ٤٦.٥ کــه نباراوه بــارزایی دیــواری عه

پشـــــت دیـــــواری ی لــــه و چاـــــه لـــــه. دات تر ده مــــه ٧٠٠ خــــۆی لـــــه تری سگۆشـه ملیـۆن مـه ٢٣٠ی ، جگـه نـدراوه ڵ که هـه که نباراوه عه

نباراوی مھابـــاد بـــۆ دابینکردنـــی ئـــاوی عـــه. وه بتـــه ئـــاوی تـــدا ده وییـــه بــۆ دانیشــتوانی شـــاری مھابــاد و بــۆ ئــاودانی زه وه خواردنــه

بــــا ی کاره ک بــــۆ وزه یه رچاوه یــــداکردنی ســــه و په کان کشــــتوکاییه . دروست کراوه

٨٧

نباراوی ئاراس عهر رووبـاری سـه دین و له زیائـه ره ی قه باکوری شـارۆچکه وته که ده

تر و مــــــه ٣٨ کـــــه نباراوه رزایی عه بـــــه. ئـــــاراس دروســـــت کــــــراوه، کــه نباراوه ی پشــت عه کــه چاه. بــت تر ده مــه ٩٤٥شــی که درژاییهــای ــۆن مــه ١٣٥٠جگ ــدا ده تری سگۆشــه ملی ــاوی ت ــه ئ هــۆی . وه بت

وییـــــه ، زیـــــاتر بـــــۆ ئـــــاودانی زه نباراوه م عـــــه دروســـــکردنی ئـــــه . بایه ی کاره سھنانی وزه ده و به یه و نوچه کانی ئه کشتوکاییه

)رود یا زرینه جغتوو(م نباراوی زیرن چه عه. م دروســـت کـــراوه ی زیـــرن چـــهر رووبـــار ســـه له نباراوه م عـــه ئـــه ، بــۆ ئــاودانی نباراوه م عــه دروســکردنی ئــه کی لــه ره ســتی ســه به مهــه ــه ه ــه و زه موو ئ ــه یه کشــتوکاییانه ویی ــه که ده ، ک کانی نوچــه وت

ڵ ی بۆکـــان دا هـــه تی شـــارۆچکه باشـــووری رۆژهـــه میانـــدوآب و لـــهـــــه. وتووه کـــــه ـــــواری عه ب ـــــه نباراوه رزایی دی ـــــ ک ـــــه ه، پ و تره نجا م

٦٥٠ی ئــاوی وه توانــای کۆکردنــه. بــت تر ده مــه ٧٢٠شــی که درژاییهواو دا تـه ١٩٧١سـای لـه نباراوه م عـه ئه. یه تری سگۆشه ملیۆن مه

. بووه کان نده ئاوبه

رزن و نـــــه کان بـــــه نباراوه ی عـــــه نـــــده وه ئه کان، نـــــه نـــــده ئاوبه لــــه وره گــــه ره ئامــــانجی هــــه .گــــرن وانیش ئــــاو ده ی ئــــه نــــده وه ئه

ــه دروســکردنیان، به ــاوی رووباره وه رزکردن ــه ی ئاســتی ئ ــه کان ــا ب ، ت وییـه ، ئـاوی زه وه کانـه ری رووباره ردوو بـه هه کی ئاسان، له یه شوه

کانی کوردســتان، تــاکو گرنگــه نــده ئاوبه لــه. کان بــدرێ کشــتوکاییه :ن مانه ، ئه١٩٩٥سای ندی ه ندی چغلو ئاوبه

لـه پیت و بشـته کی بـه یه لرستان، نوچه ندی له ی چغلوه نوچهمان کاتـدا هه و له وی کشتوکای زۆره زه یه و نوچه ئه. کوردستاندا

٨٨

خـۆڕایی ی به که ی ئاوه وه ب، بۆ ئه ڕ ده رودی پدا تپه رووباری ههنـدیان ئاوبهو ی کشتوکاڵ زیاد بکات، ئه می سانه رهه ڕوات و به نهســـای لـــه نـــده م ئاوبه ئـــه. دروســـت کـــردووه و رووبـــاره ر ئـــه ســـه له

. تره مه ٣.٢ که نده رزایی دیواری ئاوبه به. واو بووه دا ته١٩٥٥ ) ندی میسیوه(ندی اسدخان ئاوبه

ر بـه زۆری له ، بـه١٩٥١ی اسدخان پش سای نوچه کشتوکاڵ له ، که یه هه وه مان ناوه هه ک به دا کانییه یه و نوچه له. کرا باران ده

بــۆ . وه ه) هــرود(رووبــاری ڕژایــه خــۆڕایی ده مووی بــه ی هــه کــه ئاوه وییـــه ربگیـــرێ و ئـــاوی زه وه و ئـــاوه ک لـــه واوی کـــه تـــه ی بـــه وه ئـــه

، وه زگـای کشـتوکاییه ن ده الیه بدات، له که کانی نوچه کشتوکاییه، نـــده و ئاوبه ئـــه وڕۆکـــه ئه. یـــان دروســـت کـــردنـــدی اســـدخان ئاوبه .دات ئاو ده وی کشتوکای هاوینه زه زار هکتار له هه ١٢٠ی نزیکه ندی دز ئاوبه بـه کـه نده ئاوبه. ر رووباری دز دروسـتکراوه سه ، له نده م ئاوبه ئهیان وره و چـــوار تـــۆڕبین گـــه یی دروســـت کـــراوه وانـــه کی که یه شـــوه

و دروسـتکردنی کـراوه سـت بـه دا، ده ١٩٦٢سای له. داناوهر سه لهو رد دروسـتکراوه بـه لـه کـه نده ئاوبه. واو بووه دا ته ١٩٦٩سای له

وه شاری دزفـول ه ی کیوان، له نگه ته ی له که ، شونه ییه وانه دوو کهو تره مــــــــه ٢٠٣ کــــــــه نده رزایی ئاوبه بــــــــه. تر دووره کیلۆمــــــــه ٢٥ ، کــه نده چــای پشــت دیــواری ئاوبه. بــ تر ده مــه ٢١٢شــی که ژییهدر

١٢٨گـــرێ و توانـــای ئـــاودانی ئـــاو ده تری سگۆشـــه ملیـــار مـــه ٣.٣٨بـــای ی کاره می وزه رهـــه به. یـــه وی چانـــدراوی هه زار هکتـــار زه هـــهــه ٥٢٠ ــه ه ــدی دز، دوو ئاوبه ئاوبه. زار کیلۆوات ــووه ن ــدی خوارب ی وه ن

ی چــوار کــه رزاییه تر و به مــه ٣٠٤ی کــه درژاییه ، کــه یــه ی هه گچکــه ، کـــــه یــــه نــــدکی رکــــوپکی هه ها ئاوبه روه هــــه. بــــت تر ده مــــه

تـۆڕی . بـ تر ده ی بیسـت مـه کـه رزاییه تر و به مـه ١٣٦ی که درژاییه

٨٩

کانی و کی و لقــه ره تری ســه کیلۆمــه ٣٠٥ نــدی دز، لــه ئــاودانی ئاوبهـــه ١٨١ ـــه ١٦١و تر جـــاده کیلۆم ـــه کیلۆم ـــا و ل ـــه ٢٠٢٥ تر ب تر کیلۆم

. ساختمان ئاودان، پک هاتووه ندی کارون ئاوبهنــاوی شــونکدا بــه ر رووبــاری کــارون، لــه ســه له نــده م ئاوبه ئــه

شارسـتانی تر لـه سـی کیلۆمـه ، کـه دروسـتکراوه وه گادار بردقمچییـهرد بـه لـه که نده ئاوبه. واو بووه دا ته١٩٧٧سای له. دووره وه ایذه

تر و مــه ٣٨٠ی کــه درژاییه. ییــه وانه ی که که و شــوه دروســت کــراوهتری ملیـارد مـه ٣.٣ کـه نباراوه عه. بـ تر ده مـه ٢٠٣شی که رزاییه به

ــاو ده سگۆشــه ــای به ئ ــت و توان ــه گر باشــی، ی کاره مھنانی وزه ره . ک ملیۆن کیلۆواته یه

ی وی کشــتوکای نوچــه زار هکتــار زه هــه ٣٨٠ نــدی کــارون ئاوبهنـــدکی خـــاکی بـــۆ ئـــاودانی دات و ئاوبه ئـــاو ده گتونـــد و عباســـی

تر و مـــه ٢١٠ی کـــه درژاییه ، کـــه کانی گتونـــد دروســـتکراوه وییـــه زه ٣.٥ بــه وه نــد ه بــاکووری گتو وتۆتــه و که تره مــه ٢٣شــی که رزاییه به

. تره کیلۆمه ١٠٠٤اودانی نای ئ درژایی که. تر کیلۆمه رخه ندی که ئاوبه

نـدکی نـزم پـک ئاوبه لـه. دروسـتکراوه رخـه ر رووباری که سه له تر مـه ١٩٢شـی که تر و درژاییه مه ٥.٥نیا ی ته که رزاییه به. هاتووه

وه پـه الی چه الی راسـت و لـه نای لـه دوو کـه نده و ئاوبه ئه. بت دهی کــه درژاییه نای الی راســت، کــه ڕۆشــتنی ئــاوی کــهر به له. یــه هه

پیشـی وی الی چه ئـه. بـ ده تری سگۆشـه شت مه ، هه تره سی کیلۆمه تری سگۆشـه نجا مـه ی په ، نزیکه تره کیلۆمه ی یانزه که درژاییه کهـــ ده ـــه. ب ـــده و ئاوبه ئ ـــه ن ـــه١٩٥٥ســـای ل ـــووه دا ت ـــای واو ب و توان

ــاودان ــی ئ ــهدابینکردن ــه ٣٦ی ی نزیک ــار زه ه وی کشــتوکای زار هکت . یه هه

٩٠

ند وه ندی ئه ئاوبه ک لـه ر یـه سـه و له تره شـت مـه ی هه کـه رزاییه ، به نده و ئاوبه ئه

ـــــانی نوچـــــه رووباره ـــــیرین ، بـــــه ک ـــــاوی ئه ی قصرش وه نـــــده وه نش، بــــۆ نــــده م ئاوبه دروســــکردنی ئــــه ســــت لــــه به مه. دروســــتکراوه

وی چانـدراوی زار هکتـار زه هـه ٤٦٠ی نزیکـه ، کـه دابینکردنی ئـاوه .دات ئاو ده یه و نوچه ئه

جم نجانه ندی گه ئاوبهئــاوی تری سگۆشــه ملیــۆن مــه ١٧٣جم، ســای نجانــه رووبــاری گه

ـــه له ـــه. ڕوات ر ده ب ـــه م رووبـــاره ئ ـــه ، ب ـــه ک لـــه ی گرنگتـــرین ره ه ک لــه ی کــه وه بــۆ ئــه. ژمــردرێ شــان دهی کرما کــانی نوچــه رووباره

دا، ١٩٤٩ســـای زگـــای کاروبـــاری ئـــاو، لـــه ربگیـــرێ، ده ی وه کـــه ئاوهی دوایـدا م سـانه کرد و له نده و ئاوبه دروستکردنی ئه ستیان به ده

ــــه ــــوو ت ــــه. واو ب ــــوی زه ئه ل ــــدا، رووپ ــــه نجام ــــدراو، ل ٨٠٠ وی چن . ردوههکتار زیادی ک ٦٠٠٠بۆ وه هکتاره ) بۆ میر قه ده(لحدید ندی باب ا ئاوبه وه وادییـه ی جه ئاسنی ناحیـه رکه نیشت گوندی ده ته یان له وه ئه ٢٣ری وروبـــه ده ی ئـــاوی، لـــه وه توانـــای کـــۆ کردنـــه. وتووه ڵ کـــه هـــه

وی چانـدراو هکتـار زه ٢٢٥٠و ئـاو بـۆ دایـه تری سگۆشـه ملیۆن مهنای جیــاواز پــک دــت، دوو کــه لــه نــده م ئاوبه ئــه. کــات دابــین ده

ــه یه ــه میان درژاییه ک ــه ١٢٤٦٩ی ک ــیان و دووه تره م ــه ٢٦٩میش تر م . واو بووه دا ته١٩٨٠سای ، له نده و ئاوبه ئه. ب ده

دیه ندی جوا ئاوبهئاسـن رکـه ندی ده نزیک ئاوبه ، له وه باکووری جوادییه وته که دهــه ــه ه ــهتو. وتووه ڵ ک ــای کۆکردن ــاوی هه وه ان ــه ی ئ ــۆن م تری شــت ملی

لــه. دات وی چنــدراو ئــاو ده هکتــار زه ٨٠٠و یــه ئــاوی هه سگۆشــه .کات و کار ده واو بووه دا ته١٩٨٠سای

٩١

ندی جراحی ئاوبه. یــه ئــاوی هه تری سگۆشــه ملیــۆن مــه ٢١.٥ی وه توانــای کۆکردنــه تره مه ٢٠ ٣٦٤ی که ان درژاییهمی که یه. ناڵ پک هاتووه دوو که له

واو دا تـه ١٩٨٣سـای لـه. بـت تر ده مـه ٢٢ ١٨٥شـیان وی دیکه و ئهنـدی جراحـی ئاوبه. کـات وی دابـین ده هکتار زه ١٩٠٠و ئاو بۆ بووهی ناحیــه و لــه یــه مان نــاوی هه هــه ر رووبارــک، کــه ســه وتــه که ده . وتووه ڵ که هه) القحطانیة(

ئاودری یکان پرۆژه. ٣تی ژربابهی دروسـتکردنی پـرۆژه خی بـه ی دواییدا بایـه و سانه ت له وه ده

ســـــــتی داکردنـــــــی ئـــــــاو، ئـــــــاودری و به مه ، بـــــــه ئـــــــاودری داوهک بــا و زیــاد کردنــی ســامانی نــو ئــاو وه ی کاره مھنانی وزه رهــه به

: پرۆژانه و جۆره ئه نموونه له. ماسی موس ندی ئاوبهو متــــره ١٣٥ی کــــه رزاییه نزیــــک شــــاری موســــ و به وتــــه که ده

١٠.٧٣ی وه بـــ و توانـــای کۆکردنـــه تر ده مـــه ٣٥٠٠شـــی که درژاییه ، کـــه ش کـــونی تدایـــه و شـــه یـــه ئـــاوی هه تری سگۆشـــه ملیـــار مـــه

دروسـکردنی سـت لـه به مه. بـ تر ده مـه ١٨یان که ر یه ی هه ره مه کهو زیـادکردنی وه نگخواردنـه ترسـی په مه ، کـه یـه وه ئهی موسـ پرۆژهترســی مه کان لــه کشــتوکاییه کان و کگــه ه و شــاره نــه کــه ئاوه

لــه ناری دیجلــه ردوو رۆخــی کــه هــه. کانی رزگــار بکــات الفــا و زیانــهو یـه ی ئاوی نوچه وه ها کۆکردنه روه هه. ی موسدا ئاو بدات نوچه

رزی هاوینــدا، تـــا وه کــاتی بئاویــدا لــه رگرتنــی لــه هک لــ و کــهها بــۆ روه هــه. ی پــ ئــاو بــدرێ کــه کانی نوچه کشــتوکاییه وییــه زه

نـــوان کوردســـتان و رکخســـتنی رگـــای ئـــاویی و هـــاتوچۆکردن لـــه

٩٢

... خوکردنی ماســی بــا و بــه ی کاره مھنانی وزه رهــه عراقــدا و به .هتد

رکوک ندی که ئاوبهنزیــک شــاری ، لــه ر زابــی بچــووک ســه وتــه که ، ده نــده م ئاوبه ئــه

کانی وییــه زه گاتــه ، ده وره ناکی گــه کــه ی بــه کــه ، ئاوه وه رکوکــه که . و عوزم نوان زابی بچووک

زار هکتــار، هــه ١٩١رکوک، بــۆ دابینکردنــی ئــاودانی ی کــه پــرۆژهی وه ، بــۆ ئــه کــراوه رکوک دروســت ی کــه نوچــه وی چانــدراو لــه زه لــه

ر حیســابی کشــتوکاڵ بــه ســه راو، له رگــای بــه ی کشــتوکاڵ بــه رــژه .ی دم، زیاد بکرێ شوه ر سه نگه ندی سه ئاوبهڵ کانی زابـی بچـووک هـه لقـه کی لـه ر رووباری گـافن، یـه سه لهســــتی به مه. نزیکــــه وه ر ه ســــه نگه ی سه شــــارۆچکه و لــــه وتووه کــــهــهکی ره ســه ــه ل ــه م پرۆژه دروســکردنی ئ ــاودانی نزیکــه ی ی بیســت ، ئو ره وروبـه و ده کـانی ئـه رزره وه ، کـه وی چندراوه زار هکتار زه ههــــه له ــــه گ ــــه رزرانه و وه ڵ ئ ــــان وه زه شــــدا، ک ــــه ویی ــــرت، ل دوای رگ

.ن که ندی دوکان، کاروباری کشتوکای تدا ده دروسکردنی ئاوبه ندی دووبز ئاوبهتر و شــت کیلۆمــه هه ی پــردێ وه باشــووری شــارۆچکه یان، لــه وه ئــه

و ئــه. دووره وه رکوکـه بـاکووری رۆژئـاوای شـاری که تر لـه کیلۆمـه ٣٥سـان و کـاتی هه ، لـه وه وره زابـی گـه یاندنی ئـاو لـه بۆ گه یه پرۆژه

بــۆ . رکوک دروســت کــراوه ی ئــاوی کــه یــدا، بــۆ پــرۆژه وه نگخواردنه پهشـت ی هه جگـه ، کـه نـدراوه که هه وره ش، چاکی گه سته به و مه ئه

ها بـۆ روه هـه. وه بتـه ئـاوی تـدا ده تری سگۆشه تاکو سی ملیۆن مهی که وروپشـــته رکوک و ده بـــا، بـــۆ شـــاری کـــه ی کاره دابینکردنـــی وزه

.گیرت رده کی ل وه که

٩٣

)نادۆڵ تی ئه ی خۆرهه پرۆژه(گاپ کانی و گرنگـــه وره گـــه ره هـــه پـــرۆژه کک لـــه یـــه ، بـــهیان وه ئـــه

ردوو رووبــاره ڕۆی ژوورووی هــه ر ئــاوه ســه له. ژمــردرێ کوردســتان دهی کـه رووپوه. دروست کـراوه) و فورات دیجله(ی کوردستان که وره گه وییــــــه ی زه زۆربــــــه. بــــــ ده تری چوارگۆشــــــه زار کیلۆمــــــه هــــــه ٧٣

و مــاردین و گــازی ئانتــاپ و انکانی ئورفــاســت کانی ئه کشــتوکاییهــه ــه ئادی ــاو ده مان و دیارب ــه دات و کــه کر و ســیرت ئ ــه م پرۆژه ک ل ی

. بینن دهی ی وزه نـــد و وســـتگه ئاوبه و ســـیازده پـــرۆژه دوانـــزه گـــاپ، لـــه

ی توانای ئاودانی پـرۆژه. زگای ئاو پک هاتووه با و سی داموده کارهــاوبراو، ــۆن ٩ن ــه ٧٦٥و ملی ــم زه ه ــدراوه زار دۆن می رهــه به. وی چن

. ملیۆن کیلۆوات کاتژمره ٤٠٢ملیار و ٢٤بایشی، ی کاره وزه ڕۆی ژوورووی فورات ی ئاوه پرۆژه. ١می رهــه به ری هایــدرۆئلکتریکی کاراکایــا، کــه نته نــد و ســه ئاوبه -

. ملیار کیلۆوات کاتژمره ٧.٥می رهـه به تـاتورک، کـه درۆئلکتریکی ئاری هایـ نته ند و سه ئاوبه -

ـــاتژمره ٨.١ ـــۆوات ک ـــار کیل ـــاودانی ده. ملی ـــا شـــتاییه ئ - کانی ئورفــــار، ســــیڤه جــــه - رران، مــــاردین هــــه ــــان، کــــه - ک ره یالن پین هیلڤ

.بت ملیۆن دۆنم ده ٧.٣ی که رووپوه ی تخوبی فورات پرۆژه ٠٢

، کــه)فینکلــی(جیــک بیرهری هایــدرۆئلکتریکی نته نــد و ســه ئاوبه - . ملیار کیلۆوات کاتژمره ٢.٣می رهه به

می رهـه به ری هایدرۆئلکتریکی کارکامیش، کـه نته ند و سه ئاوبه - . ملیۆن کیلۆوات کاتژمره ٨٠٠وی زار دۆنـم زه هه ٤٦٥ملیۆن و ١ بازیکی، که - ی سووروچ پرۆژه. ٣

.دات ئاو ده

٩٤

. اهاتهک - مان ی ئادیه پرۆژه. ٤ مان، کــــــه ری هایــــــدرۆئلکتریکی ئادیــــــه نته نــــــد و ســــــه ئاوبه -

. ملیۆن کیلۆوات کاتژمره ٤٠٠ی که مه رهه به . ندی کاهاته ئاوبه - مان و شــتی ئادیــه وی ده زه زار دۆنــم، لــه هــه ٦٠٠ک ملیــۆن و یــه -

.دات ئاو ده کاحھاته ی گازی ئانتاپ پرۆژه. ٥ .دات کانیان ئاو ده وییه زه زار دۆنم له هه ٢٣٣: بان ئاره -

کانیان ئــاو وییـه زه زار دۆنـم لـه هـه ٨٩٠: ی گـازی ئانتـاپ پـرۆژه ٠٦ .دات دهری نته نــــــــد و ســــــــه ئاوبه - .کیرالکیــــــــزی - ی دیجلــــــــه پــــــــرۆژه. ٧

ملیــۆن کیلــۆوات ١٤٥می رهــه به هایــدرۆئلکتریکی کیرالکیــزی، کــه . کاتژمره

می رهــه به ، کــه ری هایــدرۆئلکتریکی دیجلــه نته نــد و ســه ئاوبه - . ملیۆن کیلۆوات کاتژمره ٢٢١

و کانی دیجلــــه وییــــه زه زار دۆنــــم، لــــه هــــه ٢٦٠ک ملیــــۆن و یــــه - .دات ی ئاو ده که ره وروبه ده ی باتمان پرۆژه. ٨ــد و ســه ئاوبه - ــه نته ن ــان، ک ــدرۆئلکتریکی باتم ــه به ری های می ره

. ملیۆن کیلۆوات کاتژمره ٤٦٠ .دات ی ئاو ده که ره وروبه شتی باتمان و ده ده زار دۆنم له هه ٣٧٧ - سیلڤان –ی باتمان پرۆژه. ٩ــد و ســه ئاوبه - ــدرۆئلکتریکی ســیلڤان، کــه نته ن می رهــه به ری های

. ملیار کیلۆوات کاتژمره ١.٥ـــــــۆن و - ـــــــه هـــــــه ١٣٠دوو ملی ـــــــم، ل ـــــــه شـــــــتی ده زار دۆن و دیجل

.دات ی ئاو ده که ره وروبه ده

٩٥

ی گازی ئانتاپ پرۆژه. ١٠ــد و ســه ئاوبه - ــه نته ن ــارزان، ک ــدرۆئلکتریکی گ ــه به ری های می ره

. ملیۆن کیلۆوات کاتژمره ٣١٥ـــــــۆن و - ـــــــه هـــــــه ١٣٠دوو ملی ـــــــم، ل ـــــــه ده زار دون و شـــــــتی دیجل

.دات ی ئاو ده که ره وروبه ده ی یلیسو پرۆژه. ١١

٣.٧می رهـه به ری هایدرۆئلکتریکی یلیسو، کـه نته ند و سه وبهئا - . ملیۆن کیلۆوات کاتژمره

ی جیزره پرۆژه. ١٢ ١.٣می رهـه به ، که ری هایدرۆئلکتریکی جیزره نته ند و سه ئاوبه -

. ملیۆن کیلۆوات کاتژمرهو جیـزره - یبین شـتی نوسـه ده زار دۆنـم، لـه هه ٢١٠ک ملیۆن و یه -

.دات سلۆپی ئاو ده

٩٦

م شه تی شه ربابه سهگ

ئاکـامی کـارتکردنی و لـه وییـه ر رووی زه می سـه که گ چینی یهکانی رجــه مه. بــت لیتۆســفر دروســت ده تمۆســفر، لــه بیۆســفر و ئه

ـــــــ زۆرن، هه ـــــــبوونی گ ـــــــدکیان ئه دروس ـــــــه ن ـــــــه: ن مان وا، ئاووهکــــی و کی رووه چیاکــــان، ڕزانــــدنی پۆشــــهردی وردوخاشــــبوونی بــــه

مژینی ئـاو و هـه کی گـ، لـه ره رکی سـه ئه. هتد... میکرۆئۆرگانیزم پیتی ی بـه پلـه. وی پـک هـاتووه ر رووی زه کانی سـه که ئاودانی رووهو شـنی ئـه چه وخۆی به کی راسته ندییه یوه ر خاکک، په و بپیتی هه

ڵ گـــــه دا له کـــــه خاکه لـــــه ، کـــــه هیـــــ هه وه کانـــــه کیمیاوییه مـــــاددهــــه ــــه کانی خۆه گردیل ــــه ک ــــوون دا تک ــــه. ڵ ب ــــ بن کی ره مای ســــه گ

. روبوومکی کشتوکاییه به موو جۆره مھنانی هه رهه به

کانی گ ته سه خه. ١تی ژربابهتی تی تایبـه سـه ویـدا، خه ر ڕوی زه کی سـه یـه ر نوچه هـه گ لـه، یـه هه وه رانـه و فاکته وخۆشی بـه کی ڕاسته ندییه یوه په، یه خۆی هه

وا، جـــۆری تی ئاووهـــه تایبـــه هـــۆی دروســـبوونی، بـــه تـــه بونه کـــهکوردســـتاندا رد لــه وا و بـــه ی ئاووهــه وه ر ئــه بـــه جــا له. کان رده بــه

کانی پشوشدا باسمان کردن، بۆیـه شه به کو له ر وه جۆراوجۆرن، هه وا لـه. ر جۆراوجۆرن کانی گ، هه ته سه خه ، که نییهدا وه گومان له

:ین که ندکیان ده باسی هه وه خوارهکاندا، شــتاییه ده چاو گــی نوچــه کان، لــه شــاخاوییه گــی نوچــه. ١کانی نیشـتووه شـی بـۆ چـۆنتی مـادده ، هۆکه کانیان درشتتره باره قه

ی کـه و ماددانـه ئـه. وه تـهڕ گه کـان ده کان و رووباره مه نو ئاوی چه

٩٧

کــان رووی رووباره کانی ســه ڕۆکــه ئاوه و لــه یــه وره کانیان گه باره قــهش و ماددانــه ئــه. نیشــن کاندا ده شــاخاوییه نوچــه زۆری لــه دان، بــه

کـان نـدی رووباره ڕۆکـانی ناوه ئاوه کانیان نـاونجین و لـه باره قـه کهکاندا شــــتاییه کان و ده ییهشــــاخاو خــــاکی نــــوان نوچــــه دان، لــــه

کانیان وردن باره قـه ی که و ماددانه ، ئه وه شه وانه پچه به. نیشن دهکاندا شـــتاییه ده کـــان دان، لـــه ڕۆکـــانی خـــوارووی رووباره ئاوه و لـــهکی ندییــــه یوه کـــان، په ی نیشــــتنی مادده مه م سیســـته ئــــه. نیشـــن ده

. یه هه وه کانه توانا و هزی ئاوه وخۆی به ڕاستهـــه ٠٢ ـــی کوردســـتان ب ـــه گ ـــدا ی چـــواره ده ســـه زۆری ل می جیولۆجی

ن، یـه ناگه وه ئـه وه لـ ئـه وه. مـه نیان که مـه ، واتـا ته دروست بووه م لــه ی ســیه ده تی ســه تایبــه کانی پشــوودا، بــه ده ســه گــ لــه کــه

اپۆشـینیان وتنیشـیان، زیـاتر بـۆ د که رنه ، هۆی ده بووه کوردستاندا نه . وه ڕته گه م ده ی چواره ده گی سه به تی لـه تایبـه ، به نکه کاندا ته شاخاوییه نوچه کانی گ له چینه. ٣دا خـۆی و نوچانـه گـی ورد نـاتوان، لـه دپای چیاکاندا، چونکه قه نوچـــه ، لـــه وه شـــه وانه پچه بـــه. ر هـــزی ئـــاو ڕابگـــرێ رانبـــه بهنـدێ هه ی لـه وه ر ئه به ، له ستووره کانی گ ئه ا، چینهکاند شتاییه ده

یـــان و هزه کـــانیش ئـــه و رووباره ی ورد ورد پـــک هـــاتووه گردیلـــه .ن ، تاکو رایان بده ماوه نهکانی گــــه کان، لــــه کیمیاوییــــه زۆری مــــادده ره ی هــــه زۆربــــه ٠٤

ی مــادده، فۆســفات، کــو کلــس، زیــخ، قــوڕ، لیتــه ن، وه کوردســتاندا هــهموویان هـه ی کلـس لـه ی مـادده ل رـژه وه. هتد... ئۆرگانیکی و قیر

ردی بـه کی گی کوردسـتان، لـه ره مای سه ی بنه وه ر ئه به ، له زیاترهگـی له کیمیاوییه و مادده ی ئه ، رژه نموونه به. کلس پک هاتووه

و لـه ٠١١/٠–اندا ی دوک گی نوچه ، له٠٨/٠ردا سه نگه ی سه نوچه . یه ٠٩/٠ –و سندیدا زوور و رانیه کانی شاره شته گی ده

٩٨

پۆلنکردنی گ . ٢تی ژربابهتیـدا تکی تایبه سـه نـد خه ر ڕۆشـنایی چه به شکردنی گ، له دابه

کـــانی وا، جۆره شـــنی ئاووهـــه ی کیمیـــاوی، چه کـــو مـــادده بـــت، وه دهک یــه کــه یــه وه کشــت، ئه رادهرنج دا ســه ی لــره وه جــا ئــه. ک رووه

کوردسـتاندا شـکردنی گـ لـه تی، بـۆ دابه کگرتووی تایبـه شوازی یـهنسـی ڕه ئینگلیـزی و فه و له ی باکوور شوازی تکه نوچه له. نییه ئینگلیـزی و لـه - باشـوور نسـی، لـه ڕه فه - ت رۆژهه مانی، له ه ئه

م کـه یه بـه مـه ئه. کرـت و ده یه پـهنسی و رووسـی ڕه فه - رۆژئاواش .نرت گیروگرفتی پۆلینکردنی گی کوردستان داده

وه ی خـواره مانه ندکیان له هه - کوردستاندا کانی گ له شنه چهر بـه له وه داخـه بـه. ، سـوور رده شـۆک، زه سـپۆک، ره قه: پک هـاتوون

ــه ــه وه ئ ــاری ت ــه ی، زانی ــاتوانین شــو واومان نیی ر ســه کانیان له نه، ن .روو ینه کانیان بخه ین، یاخود ناوی شونه سنیشان بکه ده خشه نه

کانی گ گرفته. ٣تی ژربابه

بنـه واوی ده تـه نـدکیان بـه بت، هه ند گرفتک ده گ تووشی چهبــێ و بــۆ کیان لــ ده شــیان، کــه نــدکی دیکه نوبردنی، هه هــۆی لــه

کانی گــــ گرنگتــــرین گیروگرفتــــه. تکــــا کشــــتوکاڵ بســــوودیان ده :ن مانه ئه وه رووتاندنه .١

نــدێ هه. دات کاندا روو ده شــاخاوییه نوچــه یان، زیــاتر لــه وه ئــه وی لــه کنــی زهـ وت کنــی چــه :بــۆ وه ڕنــه گه ش ده و هۆیانــه لــه

بــت، ) بــاری پــانی لــه(تیواوتیــو کاندا، پویســته شــاخاوییه نوچــهچــاو ڕه و یاســایه زۆری ئــه کــان، بــه لــ جوتاره وه. شــاقولیکو وه نــه

.کن چۆن بوو، وای ده که وییه ن، زه ناکه

٩٩

ورانکردنی دارستان . ٣کانیان، گـــــه رهنـــــانی ڕه دپای چیاکـــــان و ده بینـــــی داری قـــــهـــه ســـوتاندنی دارســـتانه ـــۆ کی داده ره دوو هـــۆی ســـه کان، ب ـــرن، ب ن

هـۆی ئاسـانی بـه زۆر بـه گرن، کـه ک نـه یـه کانی گـ ی گردیله وه ئه .دات روو ده وه ، پۆسسی رووتاندنه وه ئاوی بارانه

ڕاندن وه شوازی له .٤ڕگاکانـــــدا وه له کانیان لـــــه لـــــه مگه یه شـــــوه کان، بـــــه شـــــوانه

کان کیـه رووه که پۆشـه. بنـی دـنن واوی لـه تـه ڕنن، تاکو به وه له دهر ی هـه وه ر ئـه بـه ، له وه وز ببنـه نوێ سـه رله نـادرێ، سـهیان پ ماوه دا، رگـه ناڕکـه ڕاندنـه وه م له ئاکامی ئـه له. خورن ساوایی ده به

.کات خۆش ده وه بۆ رووتاندنه گ خزین . ٢

کـان و لـه و لژه ره جگـا سـه کان، لـه رده ر بـه کانی گی سه چینهگــوڕ ر هــاتوو بــاران بــه گــه خــزن، ئه ئاســانی ده ندکانــدا، بــه وکه ده

ـــارێ و زه ـــه کـــه وییه بب ـــه. پۆشـــرا بـــ کـــی دانه کی رووه پۆشـــه ب م ئ . دات کانی کوردستاندا، روو ده ی نوچه زۆربه له یه دیارده

وی کشتوکای زه بوونی نه. ٣کان بۆ جوتیاره. مه کاندا که شاخاوییه نوچه وی کشتوکاڵ له زه

ــۆ کشــتوکاڵ، ده وییــه زه دابینکردنــی پارچــه ی وه بینــه ســت بــه ک بـــاریکراو ده داری جگایـــه ـــه کـــه کی دی ـــدا ده که جگه ن و ل ـــودان ی غ

دوو سـاڵ، ک ، دوای یـه وییانـه زه و جـۆره لـ داهـاتی ئـه وه. چنن دهر بـه له. ی ناکـات کـه بـایی ماندووبوونه ، کـه وه بته م ده که نده وه ئه، شــونکی دیکــه هــنن و لــه ده وییــه و زه کــان واز لــه جوتیاره وه ئــههشـتنی بـۆ نه ئاکامدا، رگـه ن، تا له که ده وی بۆ چاندن ئاماده زه

.ن که ، خۆش ده وه کان و رووتاندنه دارستانه

١٠٠

م وته تی حه ربابه سه کی خۆڕسک رووه

وتـرێ، کـه ده کانـه و رووه کی ـ به کی رووه کی خۆڕسک ـ پۆشه رووه

رچی گـــه ئه. ڕوـــن وی ده ر رووی زه ســـه کی خۆڕســـکی له یه شـــوه بـــهلـ ، وه وی و خۆـه وا و رووی زه می ئاووهـه رهـه کی خۆڕسکی به رووه

ی دیکـه کـه ره دوو فاکته میان، له که ری یه ری فاکته کاریگه وا دیارهــاتره ــه تی رووه ســه خه. زی ــه وه کــی خۆڕســکی کوردســتان ل ــه دای ، ک

تـــاکو لـــه. گـــرن رما و وشـــکیدا ده ی گـــه رزی پلـــه ر بـــه بـــه خۆیـــان لهو بـــاکووری رۆژئـــاوا بـــۆین، چیـــی ره ، بـــه وه تـــه باشـــووری رۆژهه

ی واره ۆ جیــاوازی قــهشــی بــ کــات، هۆکه کــی خۆڕســکی زیــاد ده رووهپـک وه ی خـواره مانـه کی خۆڕسکی له رووه. وه ڕته گه بارانبارین ده

: هاتووه

دارستان. ١تی ژربابه ١٥٠(ملیــۆن هکتاریــان ی پــانزه ن، نزیکــه وه دارســتان و دار و ده

دارسـتانه وانـه له. وی کوردسـتان داگیـر کـردووه زه له) زار کچگ ههنک س ملیۆن هکتار، دارسـتانی تـه - کان دراو و باشه ست ل نه دهپـنج ملیـۆن - وت ملیۆن هکتار، دارستانی ورانکـراو و خـراپ حه -

تــاکو وه کانه ســته تای شه ره ســه کان، لــه ی دارســتانه زۆربــه .هکتــاریان، حایـان نـدازه ی بـ ئه وه ردان و بینـه ر ئاگر تبه به وڕۆ، له ئهن چـرۆ بکـه ن جارکی دیکه پ راناگه ، چونکه واویی ش بووه ته به

ا سـاکد دان هکتار دارستان لـه نجامدا سه ئه له ببن و که وره و گهت وـه ، ده وریـه گه م زیانه رکردنی ئه سه بۆ چاره بۆیه. چت تدا ده

. رکـــردووه کانی ده نـــدێ شـــون، یاســـای پاراســـتنی دارســـتانه هه لـــه

١٠١

ســتی دا ده و شــونانه تی لــه تایبــه ، بــه و یاســایانه ئــه نــده رچه ههی و هۆیانه ئه. ج ناکرێ ک جبه یه هیچ شوه تی ناگات، به وه دهنگ و جـه ، زیـاتر خۆیـان لـه شی دروست کردووه و گیروگرفتانه ئه کهو وه رمکردنــــه بــــۆ ســــوتاندن و خۆگه ی دیکــــه ســــته ره بوونی که نــــهو ئــه دیــاره نــون، کــه کانــدا ده ه واو بــۆ ئاژه بوونی ئــالیکی تــه نــه

. وه ته ر ماونه سه وڕۆش، ب چاره ، تاکو ئه گیروگرفتانه دار کانی شنه چه

خزانـی یـان لـه ٠٦٥/٠ کانی کوردسـتان، لـه کانی دارسـتانه داره و لـه) پوسـتی و حشـی( خیزانـی بنـه یـان لـه ٠٢٠/٠ روون، لـه داربه

ی کـه وه ئـه). رژن ئـه(خزانـی بـادامی کـوین شی لـه ی دیکه ه ٠٥/٠ لــه. کی دارســتانی جۆراوجــۆر پــک هــاتووه پۆشــه ، لــه وه شــمنته ده

. یـــه ر هه ردار و ببـــه داری بـــه فتا جـــۆره ی حـــه کوردســـتاندا نزیکـــه :ین که ندکیان ده دا باسی هه لره وک به

ی کــه ره به. چـ داری ئاوبـاو و گـالس ده وک، لـه نی بـه دیمـه کانی لـــه نکـــه ده. ی ســـوورکی تۆخـــه کـــه نگه ره. زۆر خـــۆش و مـــزره

. رینن و بــه وره کانی گــه بــا و لقــه. هکانی ئاوبــاو پچــووکتر نکــه ده . داره ی سوورکی بریقه که نگی داره ره نجیر هه

و رزه تر بــه مــه ١٠ - ٣ی کــه ده قه. یــه نجیر زۆر جــۆری هه دار هــه لـــه. ســـتوور و دره مک ئه کانی پـــان و کـــه گـــه. کانیشـــی بـــوه لقهی زۆربـــه لـــه ڕۆکـــهو لـــ ئه ، وه ڕســـته یـــای ناوه تـــدا هـــی ده ڕه بنه

.ڕوت کانی کوردستاندا ده نوچه ئوجا

ق و ی ره کـه توکه داری ئوجا، گـل پـردار، سـمد، وج ولـی دارکـهــــــه. ســــــتووره ئه ــــــه م داره ئ ــــــی دارســــــتانه ل کانی نوچــــــه دامن

١٠٢

ی لـه کـه ده رزایی قه بـه. ڕوـت کـان ده راغ جاده کان و قه کوستانییه، تــاکو وه کۆتــایی مــانگی نیســانه لــه. بــت ده تردا مــه ٢٠ - ٢نــوان

ســ ســم و کــه ره درژایــی به. دات ر ده تای مــانگی مــایس بــه ره ســه .سم١.٥ی که پاناییه

بادام کوی نــــدی و ناوه نوچــــه رژن لــــه حشــــی، یــــاخود ئــــه داری بــــادام وه

کانی کوردستان ساردهی کـه لـ ناوکه ، وه هخـ می ته و که ی روون نییه که ره به. ڕوت ده

.هنرت کار ده و بۆ خواردن به شیرینه روو به

شـــای دارســـتان ، بـــه لوانـــه روو یـــاخود مـــازوو یـــاخود به دار بـــهشـــکۆ و دارکـــی بـــه. ڕوێ کانـــدا ده ندییه ناوه نوچـــه لـــه. ناســـراوه ٢٠٠٠ - ٥٠٠ی مـــاوه. بـــت تر ده مـــه ٤٠ - ٣٥ی کـــه رزاییه به. بنـــدهکانی نیسـان و مانگـه له. قن ونه ره وز و به کانی سه گه. ژی ساڵ ده

کی نیمچـه یه نو گه و له ییه ی هلکه که ره به. کات مایسدا گوڵ دهـــه ڕه ـــه ق دای ـــه وه ، ک ـــو وای ـــو ک ـــه. ک ـــد جـــۆره کوردســـتاندا چه ل ن

. یه رووی خاسه باشترینیان به ، که یه ک هه روویه داربهڕ و مـــات ی بـــۆ خـــواردنی مـــه کـــه گه. ســـوودی زۆره روو دار بـــه

، بـۆ ناسـراوه) لوان گه(برا مازوو به ی که که ره هندرێ، به کار ده بهها روه روو هـه هنـدرێ، داربـه کار ده خۆشکردن بـه سازی پسته پیشه

کار لی نومـاڵ بـه لوپـه و که ڕه ی خـانوو و بـه سه ره بۆ سوتاندن و که .هنرت ده

دار توو ی کـه ره به. ڕوێ کانی کوردسـتاندا ده ی نوچـه زۆربـه له م داره ئه

ی بـۆ خـواردنی که گه. خورێ ڕی و وشکی ده ته و به شیرین و خۆشه دا کـــه و شـــونانه داری تـــوو، لـــه. هنـــدرێ کار ده ڕ و ومـــات بـــه مـــه

١٠٣

شـی که اییهستور و ئه وه بتـه رز ده تر به ، تاکو بیست مه ئاویان زۆره .تر ک مه یه گاته ده

نار دار هه. وزه و ســــه یلــــه کانی شــــیالنی و مه گــــه. دارکــــی زۆر جوانــــه

نکـه نـدکیان توکیـان ته هه. تره وره ست گه قویی ده ی له که ره به لـه کانی کـه نکـه ده. سـتوورن کانیان ئه یان توکـه ندکی دیکـه و هه

نک پســتکی تــه ، ســوورکی تــاریکن و بــهدان و توکنــه نــو ئــه .داپۆشراون دار چنار

کی زۆری یــه و گه ی باریــک و بنــد و جوانــه کــه ده داری چنــار قهی کـه ره به. یدا خۆشـه که ره بن سـبه دانیشتن له وه ر ئه به ، له یه ههی رزای نـوان بـه ، لـه م داره ئـه. بـ سم ده ٤ - ٣ی که ره مه و که خه

.ڕوێ تردا ده مه ٢٥٠٠ - ١٥٠٠ ) دارترش(دارسماق

ریـای واکانی ده ئاووهـه بـه رمه هه له ی، که و دارانه له ککه یه ڕوێ، بـه زۆر شونی کوردسـتاندا ده دار ترش له. ڕوێ ڕاستدا ده ناوه

. بـــ ده وره باشـــی گـــه کاندا بـــه شـــاخاوییه نوچـــه تی لـــه تایبـــه وزه ی سـه وه ره پسـتی ده. یه نکه ده نکه و ده ی یهی هشووی که ره به

ـــزره که و تامه ـــه له. شـــی م ـــه ڵ خـــواردن و هه گ ـــدێ ل واتدا وزه ســـه نشـــی که گه. خشـــ به ده کـــه خواردنه خـــورێ و تـــامکی تـــرش بـــه ده

.کرت ی پ خۆش ده پسته ر وبه سنه

ــه وبه ســنه ــه رزه ر دارکــی ب ــرا گ ــت و ده وره و زۆر خ ٤٠ - ٣٠ب . یه ر هه وبه جۆر سنه

هن، سـپون، شه: ن مانه ی کوردستان، ئه کانی دیکه داره ندێ له هه، )یـوول(، هـول ) نجینه سـه(سـنجو) سـیجک، سـرنجک،(گزک، سربنچک

١٠٤

ن، گـۆیژهوا رخـه ئه) ناب عـه(لووک، شـیالن ووڵ، دمکانا، بنـاوچ، تـهــــویژه)رد بلچــــی زه( رده زه ، گالســــگانه)بلچــــی ســــوور( ســــووره ، گمشـک ، ته) گانه سـه زووری، گوـه شـاره باخن ، گوباخی، گوـه گوه(، شــه ره ، گــۆیژه رده زه ــه ، گه)، تــووتک، تــووڕک تــوورک، توودزیــه(

، یتـرو بی شه ، بیمشک، ره)بی(بی له ورزی، په ک، ته ره چی، په سوره .هتد) ... ز ڕه(و ، مه)تاووت( ز، تایله ، توی، گه) ردانه ته(

گیاوگوی خۆڕسک. ٢تی ژربابه

ی بــۆ وانــه کــو ئه کوردســتاندا زۆرن، وه گیــا و گــوی خۆڕســکی لــه .هندرن کار ده مغ و بۆن و خۆراک، به نگ و کاری پزیشکی و سه ره، مــازی، نــه نیــل روونــاس ، خه لــه نــگ ـ بریتییــه گیــا و گــوی ره .١

ـــه هره و ســـیاچه کافشـــه ـــه ، ک ـــه ل کانی کوردســـتاندا ی نوچـــه زۆرب .ڕون ده نوچـه رمـان، لـه یـان گیـا و گـوی ده ده رمان ـ به گیا و گوی ده .٢

ی مانـه بـریتین له وانـه نـدێ له هه. ڕون جیاجیاکانی کوردستاندا ده، وشـــه نه وه گوـــه. ســـپند ئانچوچـــک کـــ، ســـماق ، ئه: وه الی خـــواره

... و شتایی، شـاتره ک، رواس، پونگی ده نه چه پیازی گورستانی، گه .هتدرد، مازوچ وزدو سـقز، مغی زه سه له مغ ـ بریتییه گیا و گوی سه .٣

:ین که ندکیان باس ده دا هه سرش لرهی و نوچانـه له. ب خۆشین ده ربه و سه مغییه سه کی گیایه - تیره که

ــــه ــــه ک ــــه ئاووه ــــک و نیمچ ــــکه وایان وش ــــتانین ده وش . ڕوێ و کوسی دروسـتبوون و نـدازه ئه لـه وره وا، کارکی زۆر گـه ری ئاووهه فاکته

بوونیـدا، پویسـتی وره کـاتی گه ون له گه. کات ده که مه رهه جۆری بهــارانی بــه بــه کــاتی ، لــه یــه فری زســتان هه ی بــه وه تواندنــههار و ب. یــه وای وشــک و تیشــکی خــۆر هه ئاووهــه ردانیشــدا، پویســتی بــه به

١٠٥

سـته ر و که ک لـه هندرێ و یه کار ده سازیدا به زۆر پیشه له تیره که .نرێ ی ده وه ره کوردستان، بۆ ده سانه ، که یه خاوانه

ی خــۆش وه دوای ئــه. ڕوێ کوردســتان دهچیاکــانی لــه - رد مغی زه ســه .هندرێ کار ده سازی جۆراوجۆردا به ندێ پیشه هه کرێ، له ده

ـــه - مـــازوج ـــوی ســـه کۆمـــه ل ـــا و گ ـــت، کـــه گی ـــک دـــه مغی پ ل ر لــه مــازوج هــه. هنــدرێ کار ده خۆشــکردندا بــه ســازی پســته پیشه . وهکانی کوردستاندا ناسرا ی نوچه زۆربه ، له وه کۆنه

کانی کوردســـتان، بـــه دارســـتانه ، لـــه مغییه کی ســـه گیایـــه - ســـقز رد و ســـپی، زه: یـــه ڕوـــت و ســـ جـــۆری هه کی خۆڕســـکی ده یه شـــوه

.ش رهـــه - ســـرش ـــداره کی ره گیای ـــه گ ـــه و ل ـــانی کوردســـتان زۆرب ی چیاک

.سپ بۆ دروسکردنی چه کییه ره کی خاوی سه یه سته ره که. ڕوت دهکی خۆڕسـکی یه شـوه ندێ گیا و گـوڵ، بـه ی بۆندار ـ ههگیا و گو .٤

و وه شـیان دوای وشـککردنه نـدکی دیکه هه. بۆنکی خۆشیان لـ دێدا، یـــــاخود نـــــدێ گیـــــا و گـــــوی دیکـــــه ڵ هه گـــــه کردنیان له تکـــــهی کیمیاویـدا، بـۆ دروسـتکردنی ندێ مادده ڵ هه گه وکردنیان له تکه

ــه ــوو ب ــدرین کار ده گ ــه. هن ــه ل ــا و گو ــداره گی ــه کان، ئه بۆن : ن مان .هتد...وبۆی کوی گوی شه

. هارانــدا زۆرن به ، لـه گیاوگوـه م جــۆره گیـاوگوی خـۆراک ـ ئـه .٥کـو هنـرن، وه کار ده کی به ی خه کو خواردنی رۆژانه ندکیان وه هه

، رــواس، پیفــۆک، ن، کــوارگ، پونگــه ، کــاردو، دومــه کــه کنگــر، تۆه . و ترشۆکه وی، تورۆکه زه شیلمشاق، زارگه

١٠٦

ڕگه وه له. ٣تی ژربابهــه ــتان ب ــده مه وه ی خۆڕســکی ده ڕگــه وه له کوردس ی کــه رووپوه. ن

ملیـــۆن هکتـــار ٣٦ری وروبـــه ده لـــ بـــه وه. تـــاکو ئســـتا نازانـــدرێکی جــوگرافی یه ی شــونگه وه ر ئــه بــه کوردســتان له. منــدرێ خه ده

رم و کتر، گـه یـه وای جیاواز له ئاووهه شنه و دوو چه یه تی هه تایبه : کو ، وه کی جۆراجۆره یه ڕگه وه نی له ، خاوه یه ساردی هه

کان کوستانییه ڕگه وه له .١ڵ کانــــدا هــــه رزه به شــــاخاوییه نوچـــه ، لــــه ڕگایانــــه وه و له ئـــه

کی پۆشــه زۆری لــه ، بــه یــه م نوچه کــی ئــه کی رووه پۆشــه. وتووه کــهل چیـای دا، گـه و نوچانـه ی لـه وه ر ئه به چ، له لبی ده رمی ئه ههکی پۆشــه. ملـم ٥٥٠ - ٣٥٠ی ن و بارسـتایی بـارانی سـانه رز هـه بـه

، ، ئاویـان زۆره م نوچانـه ی ئه زۆربه. یه ی هه شنه چه مه کی هه رووه . ڕاندن، دیار نییه وه فشاری له مه ر ئه به له

ــه کوســتانییه ڕگــه وه کانی له کــه رووه ــه کان، ل و خزانــی گرامینـــۆزه ـــه لیگیۆمین ـــه ، ک ـــه ب ـــادده زۆری ل ـــاتوون م ـــک ه ۆتین پـــ . ی پ

ــــه مــــه ، کــــه یــــه وره کانیان زۆر گه ده نــــدکیان قــــه هه ڕ و مــــات لن خـاوه وه ر ئـه بـه کاریان بھن، له ، بۆ خواردن به توانایاندا نییه

و ئـالیککی وه نـه که و وشـکیان ده وه یـان بنـه کان، ده و ماتـهڕ مهرخـــــواردی زســـــتانان ده ن، کـــــه کـــــه تییان لـــــ دروســـــت ده تایبـــــه

م کانی ئـــه جۆره جۆربـــه کـــه رووه نـــدێ لـــه هه. ن ده کانیان ده ـــه ئاژه .سپرس ون، ئه ، گه پونگه: ن مانه ، ئه یه نوچه

نکا رمیانییه ی گه ڕگه وه له .٢رزاییان بــه وتوون، کــه ڵ کــه هــه و نوچانــه ، لــه ڕگایانــه وه م له ئــهبارســتایی بــارانی . متر نــاب تر کــه مــه ٣٠٠ ، لــه ریــاوه رووی ده لــه

ی کـه خاکه. تره ملیمـه ٤٠٠ - ٢٥٠نـوان دا، له یه م نوچه له سانهم کــی خۆڕســکی ئــه رووه. ک شاشــه یــه زۆری لیتوســل و تــاکو راده بــه

١٠٧

کـــــی و رووه دیشـــــیان کورتـــــه و قه رزییـــــه زۆری وه ، بـــــه یـــــه نوچهو ی لـه کانـه و رووه ندێ له هه. ڕوت ن ل ده گمه ده ییشی به میشه ههـــــه وه له ـــــن، ئه دا ده ڕگایان ـــــه ڕو ـــــنج ون، ئه گـــــه: ن مان ســـــپرس، پ .هتد... نگوست، شورک، کنگر و ئه

کان ڕگه وه پۆلنکردنی لهـــه ـــهڕگاکان وه ل ـــتان ب ـــه گوره ی کوردس ـــه خیان، به ی بای ـــه س م ر ئ

.کرن ش ده دا دابه وه ی خواره شانه به ی چوپ رگه وه له. ١

ــــه ــــه وه ئ ــــه یان ل ــــه ١٨٠٠رزایی ب ــــاتره هه م ــــه تر و زی . وتووه ک ٥٥٠ری وروبــه ده ک هکتــاردا، لــه یــه می ئــالیکی وشــکی لــه رهــه به

ـــه ـــۆگرام دای ـــه. کیل ـــه و رووه ئ ـــه ی کان ـــه وه م له ل ـــن، دا ده ڕگایان ڕوکانیان پـن د و گه قه. و لیگیۆمینۆز خزانی گرامینه یان له زۆربه

ی ر ئـاژه ی ژیانیـان، ئـالیکی سـ سـه درژایـی مـاوه به. پۆتین له .ن که د رۆژ دابین ده ، بۆ سه گچکه

ی چ رگه وه له. ٢. وتووه کــــه ه ههتر و زیــــاتر مــــه ١٦٠٠رزایی بــــه یان لــــه وه ئــــه

. بــــــ کیلــــــۆگرام ده ٤٠٠هکتارکــــــدا، می ئــــــالیکی لــــــه رهــــــه به ڕگایانـه وه م له ئـه. و لیگیۆمینـۆز خزانـی گرامینـه کانی لـه که رووهی ژیانیان، ئالیکی درژایی ماوه به. وه دورنه یی نین و ده میشه هه

.ن که د رۆژ دابین ده بۆ سه ی گچکه ر ئاژه دوو سه ندی ی مام ناوه ڕگه وه له .٣

. وتووه کـــــه تر و زیـــــاتره هه مـــــه ٥٠٠رزایی بـــــه یان لـــــه وه ئـــــه لــــه. کیلۆگرامــــه ٢٠٠هکتارکــــدا می ئــــالیکی وشــــکی لــــه رهــــه به

ر ک ســه ئــالیکی یــه. ڕوێ ک ســای تــدا ده یی و یــه میشــه کــی هه رووه .کات د رۆژ دابین ده ی سه ، بۆ ماوه ی گچکه ئاژه

١٠٨

ژار ی هه رگه وه له. ٤. وتووه کــه متر هه تر و کــه د مــه رزایی پــنج ســه بــه یان لــه وه ئــه

ی زۆربـــه. کیلۆگرامـــه ١٠٠ک هکتـــاردا یـــه می ئـــالیکی لـــه رهـــه بهر ک سه دوو هکتاردا، یه ر له هه. ژین نیا سایک ده کانی ته که رووه .کات د رۆژ دابین ده ی سه ، بۆ ماوه ی گچکه ئاژه

ژار ی زۆر هه ڕگه وه له .٥کـی رووه. نجا کیلۆگرامـه ک هکتاردا، په یه می ئالیکی له رهه به

چوار هکتاردا، ئالیـک بـۆ ر له هه. ژی رز ده ک وه نیا یه خۆڕسکی ته .کات د رۆژ دابین ده ی سه ، بۆ ماوه ی گچکه ر ئاژه ک سه یه

خۆڕسک کی کانی رووه رمه هه. ٤تی ژربابه

کــی خۆڕســکی جۆراجــۆر پــک رمی رووه پــنج هــه کوردســتان لــه :ین که ککیان ده ر یه پی توانا باسی هه ، به وه خواره وا له. هاتووه

) ئالبی(رمی کوستان هه. ١ـــه ـــه و هه ئ ـــونه لـــه رم ـــه ش ـــدا هـــه رزه بـــه ره ه ڵ کانی چیاکانـــه ـــه وتووه ک ـــونانه ، ل ـــه و ش ـــه ی ک ـــه پل ـــه ی گ ـــه وه رما، ن ـــه کو ه ر ل

فرکی زۆریشــی و بــه هاوینانیشــدا، زۆر نزمــه کو لــه زســتاناندا، بــه، تـاکو وه واویی بتوتـه تـه ک پ راناگات به یه شوه بارێ، به ل ده

دا، و نوچانـه ، واتـا لـه وه بارتـه فر ده نوێ بـه رله ، سـه دیکه ساکی، رمـه م هه کانی ئـه کـه رووه. ب یدا ده یی په میشه فری هه شونی به

ر نزمــی بــه د باریــک پــک هــاتوون، له نــی قــه وه نــدێ گیــا و ده هه لــهـــــه ـــــه پل ـــــاڕوێ ی گ ـــــ ن ـــــه له. رمی ، داری ل ـــــه ب ـــــه ی هه وه ر ئ رم

و نــــدن، ئــــه مه وه ڕگای جۆراوجــــۆر ده وه لــــه کــــان، بــــه کوســــتانییهـــینانه ـــه گوندنش ـــه ی م ـــات ب ـــه خو ده ڕ و م ـــه ک واوبوونی ن، دوای ت

تای ره هار و ســه رزی بــه وه کاندا، لــه شــتاییه ده نوچــه ڕ لــه وه لــهــۆ له ــدا، ب ــه وه هاوین ــدنی م ــه ڕان ــه ڕ و مات ــونانه کانیان، روو ل و ش

١٠٩

رما، بـــه ی گـــه ی پلـــه وه ی ســـ مانـــگ و پـــش ئـــه ن و نزیکـــه کـــه دهــــه ــــه ت ــــزم بت ــــه چــــۆی ده وه واویی ن ــــه ک ــــه و گه ره ن و ب کان رمیان . وه ڕنه گه ده رمی دارستان هه. ٢

ــــه ــــه م هه ئ ــــه رم ــــه ل ــــاکوور و رۆژه ــــه ب و تی کوردســــتان دای. ڕاســـت ریـــای ناوه وای ده ی ئاووهـــه ی نوچـــه چوارچـــوه وتـــه که ده

و لــــه. دات د ملــــم ده ســــه ی، خــــۆی لــــه تایی بــــارانی ســــانهبارســــ ی چییــــان، لــــه لــــ پلــــه ڕوێ، وه دا داری جۆراوجــــۆر ده رمــــه هه

ـــونکه ـــه وه ش ـــونکی دیک ـــۆ ش ـــاوازه ب ـــه. جی ـــه ئ ـــه و جگایان ی کو ئــــه ڕاســــت، واتــــه ریــــای ناوه ر رگــــای بــــای ده ســــه تــــه وتوونه که

وا دا، ئــه کانی دیکــه چاو شــونه هی رووپــوووی باکــانن، لــ شــونانه .ڕوت داریان زیاتر ل ده

وئاوان رمی ده هه. ٣ بوونی داری سووره وره وزبوون و گه وئاوان جگای رواندن و سه ده

. هتـــد... و گـــوزه لفـــه ردار و ده ســـپیندار و ده چنـــار و چنـــار و ئه و لـه انیان دایـهک ره بـه لـه وه کـه الیه ، لـه دارانه م جۆره سوودی ئه

، بـۆ دروسـتکردنی خـانوو کارهنانیان دایه به له وه شه کی دیکه الیهڕون، بـۆ پشـوودان ر رگاکانیشدا ده سه ی له وانه نی و ئه مه و سووته

. گیرێ رده کیان ل وه هاویناندا، که کی له ی خه وه واندنه و حه رمی ئیستبس هه. ٤

باشـــووری رۆژئـــاوا و کی گشـــتی، لـــه یه شـــوه بـــه رمـــه م هه ئـــه زۆری لـــه کانی بـــه کـــه رووه. وتووه ڵ کـــه رۆژئـــاوای کوردســـتاندا هـــه

. توون کـــی پیـــازی و حوشـــترالوک پـــک هـــه نـــدێ گیـــاوگۆڵ و رووه ههوا، ر جیــاوازی گــ و ئاووهــه بــه رمی ئیســتبس، له کانی هــه کــه رووهشـنی ڕانـدن و چه وه ی له هو پل تی بارستایی بارانی سانه تایبه به

ــه کــه رووه. ن شــنه چه مه کشــتوکاڵ، هه ــاوای ت ــه کانی رۆژئ نک و کورت

١١٠

ــا و کــه ــه مــه م ته ب ــه رووه و جــۆره نن و ل ــه ن کــه کان ــه ل کان بیابانرما رزیی گـه ی بـه ر پلـه رانبـه ڕون، واتا توانای خۆڕاگرتنیان، به ده

و تی، لـه کانی الی رۆژهـه هکـ لـ رووه وه. و ب ئاویی و وشکی زۆرهڕوــــن و کاندا ده رمی دارســــتانه هــــه لــــه ن، کــــه کانــــه رووه جــــۆره

.پتریشن کان رمی بیابانه هه. ٥

باشــووری کوردســتان ســکداو لــه کی ته یــه نوچه لــه رمــه م هه ئــهکانـدا رمی بیابانه هـه لـه ن کـه وانه کانی له که ، رووه وتووه ڵ که ههــن ده ــه. ڕو ــه رمــه و هه ل ــه ی گــه دا، پل ــه رزه رما ب ــارانی ک ــ و ب م لواویی بـوێ تـه ککی دیاریکراو بتوان، بـه ی رووه وه بۆ ئه. بارێ ده

ــه نی کۆمه خـاوه مـان و بـوونی خــۆی بکـات، پویسـته و داکـۆکی لـه ئاسانی لـه ویدا قوڵ دابچ و به ناخی زه گکی درژ بت، تا به ره

ــه ــوارهکا چین ــر زه وه نی خ ــه ی ژ ــه وه ویی ــاو ه ــژێ ، ئ ــه. ڵ بم ها روه هــان نــه بــت گــه ده ــاکو پۆســه کانی پ ــن، ت ــاوده بن و تیــژ ب ردان ی ئــه ــه ک ــه. وه متر ببت ــوه ب ــبوونی رووه کی گشــتی، دابه یه ش ــه ش کان ک کی تونــد و تــۆی بــه ندییــه یوه کانــدا، په رمه وی هه ر رووی زه ســه له

وی و ئاســـتی قوییـــان و شـــبوونی ئـــاوی ژـــر زه انی دابهک ره فاکتـــه . یه هه وه بارستایی باران و جۆری گه

١١١

م شته تی هه ربابه سه ویيری ک وه گیانه

تی مـرۆڤ و سـه ده دوور لـه ن کـه واره و گیانـه ست گشت ئـه به مهــا و ده لــه وشــت دابــین سر خۆراکیــان لــه. ژیــن شــت و نــاو ئــاو ده چی .ین که ش ده دابه وه ی خواره وانه وی بۆ ئهيی ک وه گیانه. ن که هد

خشۆک. ١تی ژربابهکان، بۆچوون و بیروڕای جۆراوجـۆر یدابوونی خشۆکه ی په رباره دهــه هه ــه گوره بــه. ی ــه و توژینه وه و لکۆینــه ی ئ ی، تــاکو ئســتا وان

وتنی رکــه پــش ده د ملیــۆن ســاڵ، ســه بــه رانــه به م گیانله کــراون، ئــهل شـون و وه. بوون وی هه ر رووی زه سه کان، له ره شیرده ره وه گیانه . واویی روون نییه ته یدابوونیان، به ی په شوه

ـــتان لـــه ر خۆڕســـکی بـــه ، له وه کانه رووی بـــوونی خشـــۆکه کوردسوا و رتی ئاســـیا و بـــاری جـــوگرافی و ئاووهـــه کـــه تی لـــه رمایـــه هه

ک یــه خۆڕســک و تۆپۆگرافیــای جۆراوجــۆر، وتکــی تــا رادهکــی رووه: ن مانـــــه کانی کوردســـــتان ئه خشـــــۆکه نـــــدێ لـــــه هه. نـــــده مه وه ده

ڵ، مـار، ، کیسـه)ش رد و ڕه سـپی، زه( ، بزن مـژه مارمووزک، مارملکهی ســــوور، مــــاری شــــینی ، مــــاری ســــوچه)نگــــی مــــاری زه(مــــارکتکی

.مار ش، تووله ماری ڕه مار، نگو، ماری ئاوی، تیژه گائه

بانده. ٢تی ژربابهدارســتان و چیاکــانی کوردســتان ، لــه بانــده کی زۆر لــه یــه ژماره

یی و و گچکــه وره و ڕوخســار و گــه شــوه ، بــه و باندانــه ئــه. ژیــن دهنـدکیان هه. وه کرنـه کدی جیا ده یه ک، له ه چه نگ و ڕه نگ و ده ڕهو ره بــه ره بــه ره کــرن، بــه ڕاو ده وه ن مرۆڤــه الیــه ی لــه وه ر ئــه بــه له

١١٢

ی شــــــــونی ژیــــــــان و گوره کان بــــــــه بانــــــــده. چــــــــن مان ده نــــــــه : شن جبوونیان، دوو به نیشته

کی، کــو بولبــول، پۆپنــه کان، وه ییه میشــه هه جبووه نیشــته بانــده. ١، زیقـاوه ، داش، ره ، دارکونکـه کـه ، چۆله وازه ، گـه پۆڕ، چرگ، جـوڕه

، ه ، کاســه باچکــه له ، قه ڕه شــقه ، قــاژوو، قه ڤانــگ، ڕیشــۆه ســروره . ۆ ، هه ورده ، هه ، کۆتر، کوڕکوڕه کنه ته ، کلک هه شینکه

ی قونـه ق، پـ بـه قلـه ، له سـلکه ڕه کو په کانن، وه ره کۆچه بانده. ٢ ، قورینــگ، قوــه وه وڕه ، ڕه شــه ش به ، ڕه نــوک بـه کــو، ده ر بــه سـه

. ، ماسی گره ک، ماسی خۆرکه ل مراوی، که ، قه شینکه

کان ره قرتنه. ٣یت ژربابه، یـه وی هه ر رووی زه کانی سـه وشـکه موو شـونه هـه یان، له مه ئهرجی ژیانی ژر مه له ، که ورگه ردوو ته ی هه ندێ نوچه هه له جگه

ر دار، چیـا سه وی، له کو ئاو، وشکانی، ژر زه ژین، وه جۆراوجۆردا دهرم و گـــــه کان، بیابانـــــه فراوییـــــه ســـــارد و به کان، نوچـــــه رزه بـــــه

خرایـــی ر شـــونک بـــن، بـــه هـــه له رانـــه وه م زینده ئـــه. کان شـــکهو . ن که زاووزێ ده

سـنجابی، : ن مانـه کانی کوردسـتان ئه کویـه ره شیرده ندێ له ههــنج په زه ــای پ ــی، مشــکی دوو پ ــای ی گچکــه نجــه مبین ، مشــکی دوو پ

مشـک، مشـکه روشـکه شتی، که روشکی ده ، که وره ی گه نجه پنج په، ئاسـک، ئـاهو، )ف(رد ، مشکی ئاوی، مشکی موغان، گـوزنی زه کوره .کوی بزنه

دڕنده. ٣تی ژربابه ری کـوی وه ی ڕاوکـردن گیانـه رگـه خـواردنی خۆیـان لـه وانه ئه

گـورگ، : ن مانـه کانی کوردسـتان ئه دڕنـده نـدێ لـه هه. ن کـه دابین ده

١١٣

، پنــگ، نــه که بر هه یی، قــه ڵ، ڕــوی ئاســایی، ورچــی قــاوه قــه چه .هتد... گاو متیار، سه راز، که به

ماسی. ٥تی ژربابهو نـو ئـه لـه. ن و رووبـار هـه رچاوه دان سه سه کوردستاندا به له

ر بــه له وه داخــه لــ بــه وه. ژیــن یــان جــۆر ماســی ده ده دا، بــه ئاوانــهڕۆن مان ده نـهو ره شکیان به کردنی یاسای ڕاوکردن، به چاودری نه

ماســـی بـــه ڕاوه. نوبراون واوی لـــه تـــه شـــیان، بـــه نــدکی دیکه و هه وه ڕانـه ی گه سـتنی رگـه ها به روه هـر و بۆمبـا، هـه قوپ و تـۆڕ و ژه

کان ی ماســییه وه کان، دوای ئــه قوــه کان بــۆ نــو ئــاوه ماســییه لــهری ماســـی و ڕاوکـــه. نـــن کانـــدا داده نکه ته ئـــاوه راکانیان لـــه گـــهن دان تــه ســه بــه ، ســانه یــه راقی ماســی گرتنیــان هه ی مــه وانــه ئه

ـــه. ن کـــه ماســـی ڕاو ده ی رگـــه بـــه ســـتانی کرماشـــان، رۆژانـــه ئه لو ن ئـــه الیـــه لـــ لـــه وه. کـــرێ ن ماســـی ڕاو ده یاســـایی، پـــنج تـــه

م ن، ئــه کــه ماســی ده قاچــاغی ڕاوه ب پــرس و بــه بــه کــه وه ســانه که ی له و جۆرانه ندێ له هه. کات زیاد ده ی دیکه نده وه دوو ئه یه ارهژم

ش، ســس جی، ماســی ڕه ره ماســی قــه: ن مانــه ن، ئه کوردســتاندا هــه .هتد” ماسی ، پشیله)پور که(، ماسی زی )ف(ماهی

١١٤

ãòìì†@ð’ói@ @çaín“ïäa†@ñbïÐa‹ íu@@

@ @

١١٥

١١٦

م که تی یه ربابه سه وتی سروشتی دانیشتوان و دینامیک و ره ژماره

و دینامیکی دانیشتوان ژماره. ١تی ژربابه

لـــدوان لـــه و دینـــامیکی دانیشـــتوان، بـــه ی ژمـــاره وه شـــیکردنهســــت مالنــــدنی دانیشــــتوان ده رژمری گشــــتی دانیشــــتوان و خه ســــهنجامــدان و ئهنجامــدان و مــۆتیڤی دا باســی ســای ئه لــره. م کــه پده .م که کان ده کان و دیاریکردنی ژماره گشتییه ته سه خه رژمری دانیشتوان سه

ر ســه کانی زانیــاری ئامــاری لــه رچاوه گرنگتــرین ســه لــه ککــه یهی باشـــی بــــۆ ت پــــاره وـــه ده شـــه وه ر ئه بــــه ر له هـــه. دانیشـــتواندا

تایـپ و چـاپکردن ی کینـه و مه ند و قرتاسـیه راهینانی کادر و کارمه .کات رج ده کات و لی خه رخان ده ته وه و بوکردنه

رژمری گشـتی دانیشـتوان لـه ی سه سپکردنی پۆسه تای ده ره سهو لـــه. وه رتـــه گه م ده یـــه ی نۆزده ده کانی ســـه کوردســـتاندا بـــۆ ســـییه

ـــه ســـاوه ـــاکو ئ ـــه ت ـــه چه یه و پرۆســـه وڕۆ ئ ـــدین ک ـــه ت، ره ن ـــه ل ن الیــهرم فه ــه انگ ــه ، وه ی ناونووســی وت کان، رژمرییه ســه. نجام دراوه ئمای مژوویــی و بــاری سیاســی کوردســتان بــۆ دوو قۆنــاغ ر بنــه ســه له

. م که ش ده دابه ١٩٢٧ـ ـ ١٨٣١کانی سانی رژمرییه سه. م که یه

ش ت و شه ی نۆهه که ماوه دا که و قۆناغه زگای نانووسکردن، له ده واتــه. نجام داوه کوردســتاندا ئــه رژمری گشــتی لــه ســهســ ســاه

ـــوان دوو ســـه ری نـــووه ٣٢رژم ـــه. ســـاڵ ب کوردســـتان وه و روانگـــه لــانه ــه له هاوش ــه گ ــه ڵ زۆرب ــه ی ئ ــه و وتان ــه ی ک ــاکو ئ ــه ت ــه و کات ل

.بوو جیھاندا هه

١١٧

١٨٣١رژمری سای سه. ١ــه مین ســه کــه یه زاینــی ١٨٣١ســای رژمری گشــتی دانیشــتوان لکان کوردسـتاندا عوسـمانییه لـه دا بوو که مه رده و سه روونتر له. بووـــه ســـه ده ـــوون و ئ ـــه بـــه وروپا، له ت دارب بوونی هـــیچ ئامـــارکی ر نرژمری گشـتی نجامـدانی سـه ر دانیشـتواندا، داوای ئه سه رمی له فهر سـه ری لهزانیـاری ئامـا ت خـۆی بـه کرد و پویسـتی ئیمپراتۆریـه ده

بــــۆ ی کــــه و نرینانــــه ی ئــــه دانیشــــتواندا بــــۆ دیــــاریکردنی ژمــــارهن و خـــاوه ی ئـــه کـــرن و بـــۆ زانینـــی ژمـــاره زیکردن بانـــگ ده ربا ســـهی وه ن بـــۆ ئـــه ت بـــده وـــه ده بـــاج بـــه ریانه ســـه لـــه ی کـــه ویانـــه زه. ینی ی خــۆی دیــاری بکــات و رای بگــه ی ســانه تیش بودجــه وــه ده

.س بوو زار که ند هه دانیشتوانی رۆژئاوای کوردستان چهی ژماره ١٨٧٦رژمری سای سه. ٢

زاینــی ١٨٧٦ســای رژمری گشــتی دانیشــتوان لــه مــین ســه دووهــه ی وه ر ئــه ســه ســاڵ به ٤٥رچوونی ســه دوای به واتــه. نجام دراوه ئی ئــــاین گــــوره دا بــــه رژمرییه و ســــه دانیشــــتوان لــــه. مــــدا که یه

ــارک ــه. راونتۆم ــه چه وات ــد ل ــتواندا ئیســالم ن ــو و دانیش ــان و ج و دیزار ک دوو هـه ی دانیشتوانی رۆژئاوای کوردستان یه ژماره. ن هیدیکه

. زیادیان کردووه ١٨٨٤رژمری سای سه. ٣

ــه مین ســه ســیه زاینــی ١٨٨٤ســای رژمری گشــتی دانیشــتوان لی وه ر ئـــه ســـه ســـاڵ به ٨رچوونی ســـه دوای به واتـــه. نجام دراوه ئـــهت ره ک دوو کـه ی دانیشتوانی رۆژئاوای کوردستان یه ژماره. مدا دووه . ملیۆنک داوه و خۆی له ی پشوو زیادی کردووه وانه چاو ئه له کان رژمرییه کانی سه ته سه خهخۆیـان و قۆناغـه کانی ئـه رژمرییه کانی سـه ته سـه خه ندک لـه هه .ن خه رچاو ده به وه خواره ی و خانه له

١١٨

تی ئیمپراتۆریـــــــه زگــــــای ناونووســـــــکردنی دانیشــــــتوان لـــــــه ده. ١و ی ئـــــه چوارچـــــوه ی کوردســـــتان لـــــه وه ر ئـــــه بـــــه عوســـــمانیدا، له

. نجامداوه کانی ئه رژمریه ، سه بووه دا ته ئیمپراتۆریهــدانی ناونووســکردن، له کارمه. ٢ ــه ن ــه ب ــه وه ر ئ ی پویســتییان زۆر ب

یـان پشـتگوێ خسـتووه نووسـیوه یان نه ، مینه بووه نه ی مینه ژماره . مندووه خه ی نرینه وانه ر ئه سه یان له و ژماره

ی که شـه به رۆژئاوای کوردستان، واتـه نیا له کان، ته رژمرییه سه. ٣ واتــــه. نجام دراون تی عثمــــانی، ئــــه تی ئیمپراتۆریــــه ســــه ژــــر ده . بووه ری نه رانسه ووسین سهی ناون پرۆسه

ــــه. ٤ ــــه نرین ــــاری(ربازی ترســــی ســــه ل ــــه)ئیجب ــــه ، ب ــــه تایب تی لناونووســــینکردن ی بــــۆی کرابــــ خــــۆی لــــه نــــده وه کانــــدا، ئه گونده . وه دزیته

یان بــاش کــه کاره ی لــه وه ر ئــه بــه نــدانی ناونووســکردن، له کارمه. ٥ کو پویست و لـه کان وه تاکه ر سه کانیان له بوون، زانیاریه زانه شاره

. کردووه شونی خۆی تۆمار نهـــه. ٦ ـــتوان ب ـــه دانیش ـــده گشـــتی و ل ـــه گون ـــه کان ب ـــه تی، له تایب ر بترسی باج و لـ دایکبوون و مردن و ژنھینان و له زانین رۆژی له نه

ــه ــه ر خــۆی و مــاڵ منداه ســه ، زانیــاری له رم هاتن و شــه ران ی بــه ک . داوه ران نه ناونووسه و رک و پکی بهراست و دروست

زا و بوونی کــادری شــاره ر نــه بــه کان، له رژمرییه نجامی ســه ئــه. ٧ نــــگ و بــــه نی، دره مــــه زگــــای چاپه می ده و کــــه ی پویســــت بودجــــه

. وه ته چلی بوکراونه واوی و نیوه ناتهخراپـی ر بـه سـت له ده کانی دووره دانیشـتوانی گونـده شک لـه به. ٨

کراوه ر بۆیـان نـه چوونی ناونووسـه یشتن و نه نگ گه وبان و دره رگه . ناوی خۆیان بنووسن

١١٩

ـــــــه. ٩ ـــــــتوان ب ـــــــه دانیش ـــــــان ل ـــــــینیان ناوی ـــــــه ده ناونووس ری فتــــوس(ناونووســــین ــــه. تۆمــــارکراوه) ســــجالت النف کــــومنتکی ده وات

دا و وتــه بوونی لــه ر چــۆنکی بــ بــا ببــ، هــه وجا هــه رمی، ئــه فــه .لمنی سه دهنجامی ئـــــه نـــــدانی لـــــه ی ناونووســـــینکردن و کارمه رمانگـــــه فه. ١٠ دا کـه کاره زاییان لـه رژمری گشتی دانیشتوان شاره نجامدانی سه ئه .ی دوای خۆیان فرکردوون وانه و ئه یدا کردووه پهـــــازه و ســـــه رمانگـــــه فه. ١١ و رمانگـــــه نـــــاوی فه بـــــه خۆ ربه کی ت

کانی ئیدارییـه کـه ری یه نته ی سه زۆربه ناونووسین، له ندانی کارمه .کارکرد ستییان به ، ده زا و ناحیه و قه کو متصرفیه وت وه

پویسـتی ت بـه وـه ده ی که و سانه نجامدانی ناونووسین له ئه. ١٢ی ســانی نــوان ژمــاره واتــه. کــرێ ی پــ دابــین ده زانــی و بودجــه ده

. کراوه ست نیشان نه هرژمری د دوو سهـــه ده. ١٣ ـــه فت ـــان ب ـــوس ی ـــه ری نف ـــاوکی دیک ـــه وه ن ـــوو ل ـــی ب بریت

ـــه زکی ئه کاغـــه ـــگ ســـوور دکراوی ره ســـتووری ق ـــاو و ته. ن ـــه ن ن و مری و زانـــین و ز و هاوســـه گـــه ت و ره دایکبـــوون و دیانـــه شـــونی لـــه

لـ ی ر نفووسـی ژنـان ونـه فتـه ده( زانینی خوندن و شونی ونه نهــــه وره ی گــــه نجــــه و مــــۆری په) درا ده نــــه م کــــه دی یه پشــــتی قــــه ل . وه نووسرا ده

٢٠٠٩ـ ـ ١٩٢٧کانی سانی رژمرییه سه. م دووهــا م جــودا بــه کــه کانی ناونووســکردن به زگایــه ده ک یــه و و بــه ن ٣٣شتا سـای بۆریـدا هه ی کوردستاندا، له چوار پارچه رۆک له ناوهتی و سیاســی یــه می ئــابووری و کۆمه ژر سیســته ان، لــهرژمریی ســه

ـــه ـــه رژمرییه ی ســـه ژمـــاره. نجام داوه جـــودادا ئ کانی پارچـــه کان لو تــاکو دواترینیــان بــه که خشــه و نه ک نییــه کــو یــه کوردســتاندا وه

٦ت ـ رۆژهـه. ت ڕه کـه ٨باشـوور ـ . ت ڕه کـه ١٣بـاکوور ـ : بـوو شـوه

١٢٠

رژمری له سـ سـاڵ نوان دوو سه واته. ت ره که ٤ـ ت رۆژئاوا ڕه کهر بـۆ کوردسـتانکی ک هـه وه خۆیـدا، نـه خـۆی لـه وه ئـه. متر بـووه که

و ر ئــه ر وتکــی ســه کو بــۆ هــه توو، بــه داگیرکــراو و ئــابووری دواکــهنجامی ئـــه کوردســـتاندا کـــراوه ی لـــه وه ئـــه. نۆرمـــال نییـــه مینـــه زه

. شکردن بووه داگیرکردن و دابه کان رژمرییه کانی سه ته سه خه

و قۆناغـــه کانی ئـــه رژمرییه کانی ســـه ته ســـه خه نـــدک لـــه هه .ن خه رچاو ده به وه ی خواره و خانه خۆیان له

ک نــد ســاک یــه کراون و چه ک ســادا نــه یــه کان لــه رژمرییه ســه. ١ .نجام دراون ک ئه پش یه

ـــه. ٢ ـــه زانیاری ـــه ئاماریی ـــه ب چـــوار پرۆســـه کان، ب ی حســـابی، واتهـــی شـــکردن، نـــاکرن بـــه رهنـــان و لکـــدان و دابه زیـــادکردن و ده

.ساکلــ وه. ســاڵ بــووه پــنج ســاڵ بــۆ ده کان، لــه رژمرییه نــوان ســه. ٣

نـــــگ ر دره بـــــه کان، له زگـــــا ئامارییـــــه ی دوایـــــدا، ده و ســـــانه لـــــهــه ــه گه ۆر و پــ رانهرجی ز وه و خــه بوکردن ــه یره یشــتن، پ ده وی ل

.ن که ساڵ جارک دهیـداکردنی نجامی په ئـه کان، له رژمریه نجامدانی سه ی ئه پرۆسه. ٤

ــــــه شــــــاره ــــــه مه زایی ل ــــــدانی ئامــــــاردا، ب . چــــــی و باشــــــی ده ره یی وه ست بـ لـه ده ی له نده وه رژمری پشوو ئه کانی سه موکوڕیه که

. وه ناکرنه پاشی دووباره خامندنی دانیشتوان

یــــدانی مه جوگرافیــــازان لــــه ی کــــه و میتۆدانــــه لــــه ککــــه یهی دانیشــتوان و کــۆچکردن و ســامانی دانیشــتواندا، بــۆ زانینــی ژمــاره

بوونی ساڵ و گیربوون ک نه ر یه به خامن، له. هنی کاری ده کار به، بــــۆ مــــاری تــــازهوتنی ئا کــــه ســــت نه کان و ده رژمری گشــــتییه ســــه

١٢١

ر ســــه بــــ خامنــــدن نووســــین له. کجار پویســــته کوردســــتان، یــــه .وی که کی ده دانیشتوان په

ر ســه ، له ی جیھــان کــو وتــی دیکــه کوردســتاندا، وه خامنــدن لــهی ن هۆبــه الیــه لــه کانی کــه رژمری و فۆرمولــه مانی ئامــاری ســه بنــه

نجام هینـــدرێ، ئـــه کار ده هکان بـــ کگرتووه یـــه وتـــه دانیشـــتوان لـــه . کرێ ماکی زاستی ده ر بنه سه له که خامندنه واته. درێ ده

ی دانیشتوانی کوردستان ژمارهــه ــه وه ئ ــه یان ســاڵ ل ــه دوای ســاڵ ل ــادبوون دای ــه کــه زیاده. زی ل

. س بـوو زار که هه ٣٩٥٢٨) ٢٠١٠ – ١٩٢٧(شتا و س سای بۆریدا ههنجامی ئــه لــه کــه زۆری زیادبوونه ره شــی هــه بــه. ٨ی خشــته بوانــهـــه ـــووه جول ـــه که شـــه به .ی سروشـــتی دانیشـــتوان ب می رهـــه به ی دیک . رووی داوه وه ره جکردنی بیانی و کۆچکردنی ده نیشته کان رمه ی هه گوره ی دانیشتوان به ژماره

بـه ی که ن چـوار دراوسـیه الیـه وڕۆدا، لـه رۆژی ئـه کوردستان لـهڕو و پکـــدادان و نجامی شـــه ئـــه بـــ خواســـتی کوردســـتانییان و لـــه

ـــــه په ـــــوان ده یمان ـــــه کانی ن ـــــانی و ـــــانی و وت تی صـــــفوی و عثملـــه ) یمانی لـــۆزان پـــه(مـــدا که نگی جیھـــانی یه جـــه یمان لـــه هاوپـــهرووپـو و رمی جـودا بـه چوار هه به کراوه تورکیای تازه و وه الکه

ـــــاره ـــــتو ژم ـــــه. انی دانیش ـــــواره ل ـــــاره وه خ ـــــه ژم ـــــتوان ل ی دانیشرژمری گشــــتی دانیشــــتوان، مای ســــه ر بنــــه ســــه کانــــدا، له رمه هه

. وه کرنه شیده رمی باکوور هه

رـــمی بــاکووردا لــه هه رژمری گشــتی دانیشــتوان لــه ســه ل وه هــهو گشـتی لـه به. دا کراوه٢٠٠٠سای دا و دواترنیش له ١٩٢٧سای

. نجام دراوه رژمری ئــــه ســــه ١٤ســــای بۆریــــدا ٧٣ دا لــــه مــــه ر هه چاوی پنج ره) ١٩٩٠ـ ١٩٣٥(نجاو پنج ساڵ زگای ئاماری په ده

١٢٢

٨ی خشته و دینامیکی دانیشتوانی کوردستان ژماره

٢٠١٠ - ١٩٢٥

شه ندی گه ناوه له( کردنی سانه

)ددا سه

دانیشتوان زیادبوون زار هه

ساڵ ها ره رژه

….. ..... ..... ١٩٢٥ ٤٣٨٦ ١٩٣٠ ٥٥١٠ ١١٢٤ ١٢٥,٦ ٤,٦ ١٩٣٥ ٦٢٠١ ٦٩١ ١١٢,٥ ٢,٤ ١٩٤٠ ٦٨٢٣ ٦٢٢ ١١٠,٣ ١,٩ ١٩٤٥ ٧٤٤٥ ٦٢٢ ١٠٩,١ ١,٨ ١٩٥٠ ٨٦٠٠ ١١٥٥ ١١٥,٥ ٢,٩ ١٩٥٥ ٩٧٥٠ ١١٥٠ ١١٣,٤ ٢,٥ ١٩٦٠ ١١٤٣٣ ١٦٨٣ ١١٧,٣ ٣,٢ ١٩٦٥ ١٢٩٨٦ ١٥٥٣ ١١٣,٥ ٢,٦ ١٩٧٠ ١٥١١١ ٢١٢٥ ١١٦,٤ ٢,٥ ١٩٧٥ ١٧٤٢٨ ٢٣١٧ ١١٥,٣ ٢,٩ ١٩٨٠ ٢٠١٨٦ ٢٧٥٨ ١١٥,٨ ٣,٠ ١٩٨٥ ٢٣٥١٩ ٣٣٣٣ ١١٦,٥ ٣,١ ١٩٩٠ ٢٦٣٩١ ٢٨٧٢ ١١٢,٢ ٢,٣ ١٩٩٥ ٣١٠١٥ ٤٦٢٤ ١١٧,٥ ٣,٢ ٢٠٠٠ ٣٥٢٤٧ ٤٢٣٢ ١١٣,٦ ٢,٦ ٢٠٠٥ ٣٩٥٧٩ ٤٣٣٢ ١١٢,٣ ٢,٣ ٢٠١٠ ٤٣٩١٤ ٤٣٣٥ ١١٠,٩ ٢,١

ــــه ســــاه بیســــت وه لــــ ئــــه وه. کان کــــرد رژمرییه نــــوان ســــه ی لرجی زۆر و تـاکو یشـتن و خـه گه ر پـ ڕانه بـه له) ٢٠١٠ـ ١٩٩٠( ساهــوان ســه کــیش پویســت نــه راده رییه بوون، نــۆ ده رژم ســاڵ کانی ب

ــــردووه ب، لــــه ن نــــه گمــــه ده کــــان، بــــه ژماره لــــه ــــه هه. درژک. داوه ی جـــــودا رووی نـــــه رچاوه ســـــه کـــــان و له ی ژماره وه نووســـــینه

١٢٣

ک ر یـه تـدا و هـی هـه رگکی تایبه به کان، له رژمرییه نجامی سه ئه . وه ته خۆدا بوکراونه ربه ککی سه هی یه کان له ستانه ئه له

ــه ی دانیشــتوانی هــه ژمــاره ــاکوور، ل فتا و ســ ســای حــه رمی بـــردوودا ـــ ١١) ٢٠٠٠ – ١٩٢٧(راب ـــه ٦١٥ۆن و ملی ـــاد زرا که ه ســـی زی

، بـ گومـان، کـه هۆیه. بوو ٢.٩ش ، تکای زیادبوونی سانه کردووهـــــــاده ـــــــۆ زی ـــــــۆچکردنی ده ب ـــــــه گه ده وه ره ی سروشـــــــتی و ک . وه رت

نـده وه و ئه بینیبوایـه خـۆوه رم ئارامی بـه ر هه گه ئه که زیادبوونهنی کوردســـتاندا کا چیایـــه ســـتی ســـوپای تـــورک لـــه ده ک بـــه خـــه

.بوو تیرۆرنرکرابونایه، زیاتر ده کان ستانه ی ئه گوره ی دانیشتوان به ژماره

رجیاوازی رووپــو و بــه کاندا، له ســتانه ئه ی دانیشــتوان لــه ژمــارهو ) تگوزاری خزمــه. ســازی پیشه. کشــتوکال(شــنی چــاکی ئــابووری چه

٩ی خشته بوانه. باری رامیاری و شونی جوگرافی جودایهزار هـــه ١٤٤٣ـ ٢٠٠٠ســـای (دانیشـــتوانترین شـــانلی ئورفـــا بـــه

١٣٦٣(کر و دیاربـه دوای ئه. باکووری کوردستاندا له ستانه ئه) س کهزۆرری دانیشـتوان ). س زار که هه ١٢٨٥(و گازی ئانتاپ) س زار که ههــــه گه ده ــــۆ وه رت ــــادکردنی به: ب ــــه زی ــــه می ســــانه ره روبوومی ی ب

هزبوونی توانــای چانــدن، ویــدا، بــه ک هکتــار زه یــه ڵ لــهکشــتوکاکی یه شـوه کشـتوکاکردندا بـه ی چاندن لـه گۆڕینی سروشت و شوه

ـــه ـــۆ کشـــتوکاکردن ب ـــراوان، ب ـــدنی یه شـــوه ف ـــا چان ـــر، وات کی چتنم و جـۆ، جیـاتی گـه ڵ، لـه سـازی و ئـالیکی بـۆ ئـاژه می پیشه رهه به

کــــه م یه ، بــــۆ ئــــه وه کانی دیکــــه انهســــت نــــدێ ئه هه کــــۆچکردن لــــه . وه ئیدارییانه

ــه ســتانه ئه لی تاقــه ســتانی تونجــه ئه ــاکووردا، کــه هــه ل رمی ب، کانی دیکــه ســتانه کــو ئه ی وه وه شــونی ئــه ی دانیشــتوانی لــه ژمــاره

ای ــــــس ده له که مبوونه ، که نموونه به. کات م ده زیاد بکات که

١٢٤

٩ی خشته دانیشتوانی کوردستان و دینامیکی ژماره )رژمری سه(کان ستانه ی ئه گوره به

ستان ئه زیادبوون دانیشتوان

تکایی زیادبوونی ها ره ٢٠٠٠ ١٩٩٠ ٠٠/٠ سانه

مان ئادیه ١٩,٩٨ ١١٢٩٨٤ ٦٢٣٨١١ ٥١٠٨٢٧ ١٩,٠٣ ٩١٦٥١ ٥٢٨٧٤٤ ٤٣٧٠٩٣ ئاگری

رزنجان ئه ٥,٧١ ١٧٥٩٠ ٣١٦٨٤١ ٢٩٩٢٥١ رزوروم ئه ١٠,٠٠ ١٠٤٨٧٢ ٧٤٢٤٨٩ ٦٣٧٦١٧ الزیغ ئه ١٣,٣٩ ٨٠٣٩١ ٥٦٩٦١٦ ٤٩٨٢٢٥

١٧,٧٦ ٧٤٦٧٨ ٤٥٨٧٨٢ ٣٨٤١٠٤ ئۆسمانییه ١٦,٧٦ ٢٦٠٣٣ ١٦٨٦٣٤ ١٤٢٦٠١ ئیغدیر ٢٨,٣٠ ١١٢٦١٣ ٤٥٦٧٣٤ ٣٤٤١٢١ باتمان ١٦,٣٣ ٥٨٥٦٣ ٣٨٨٦٧٨ ٣٣٠١١٥ بیتلیس ١,٨٦ ٤٥٥٥ ٢٥٣٧٣٩ ٢٤٩٠٧٤ بینگۆۆللی تونجه ٣٥,٥٨ - ٤٠٠٠٠ ٩٣٥٨٤ ١٣٣٥٨٤ - کر دیاربه ٢١,٧٣ ٢٦٦٢٦١ ١٣٦٢٧٠٨ ١٠٩٦٤٤٧ ٧,٩٨ ٢٠٢٤١ ٢٦٣٦٧٦ ٢٤٣٤٣٥ سییرت

٣٦,٥٥ ٤٤١٩٦٧ ١٤٤٣٤٢٢ ١٠٠١٤٥٥ شانلی ئورفا ٢٩,٨٦ ٩١١٩١ ٣٥٣١٩٧ ٢٦٢٠٠٦ شرناک

مارشکاهرامان ١١,٤١ ١١٨٠٠٩ ٨٦٨٦١٥ ٧٥٠٦٠٦ - ١٢,٦٥ ١٥٤٧٤ ١١٤٧٢٤ ١٣٠١٩٨ کیلیس

٢٤,٥٠ ٢٧٤٨٥٣ ١٢٨٥٢٤٩ ١٠١٠٣٩٦ گازی ئانتاپ ٢٣,٣٤ ١٤٦٨٢٥ ٧٠٥٠٩٨ ٥٥٨٢٧٣ ماردین ١٩,٢٣ ١٤٩٢٩٩ ٨٥٣٦٥٨ ٧٠٤٣٥٩ ماالتیا ١٨,٦٣ ٧٧١١١ ٤٥٣٦٥٤ ٣٧٦٥٤٣ موشکاری هه ٣١,٥٩ ٦٤١٠٢ ٢٣٦٥٨١ ١٧٢٤٧٩ انڤ ٣١,٩٦ ٢٤٠٠٩١ ٨٧٧٥٢٤ ٦٣٧٤٣٣

٢٢٥٨١ ٢١٠٢٤٠ ١٨٧٦٥٩ هاتای- ٩٤٠٦ ٢٣٣١٣ ٣٢٧١٩ سیڤاس - ٥٠١٣ ١٠٥٩٣٤ ١١٠٩٤٧ کارس م رجه سه ٢٠,٤١ ٢٥١٧٦٧٨ ١٣٧٥٩٢٤٥ ١١٢٤١٥٦٧

١٢٥

٩ی خشتهی درژه

ستان ئه ١٩٩٦سای ٢٠٠٦سای ها ره تکایی

زیادبوونی سانهداد سه له

آذربایجان غربی

٠، ٨١ ٣٧٧١٣٩ ٢٨٧٣٤٥٩ ٢٤٩٦٣٢٠

١,١٣ ٥٧٩٠١ ٥٤٥٧٨٧ ٤٨٧٨٨٦ ایالممحال و چھار

بختیاری١,٢٠ ٩٦٧٤٢ ٨٥٧٩١٠ ٧٦١١٦٨

٠,٦٨ ٩٣٧٧٣ ١٤٤٠١٥٦ ١٣٤٦٣٨٣ کردستان ٥٥،٠ ١٠٠٧٨٩ ١٨٧٩٣٨٥ ١٧٧٨٥٩٦ کرمنشاهو کھگیلویه بویر احمد

١,٥٤ ٨٩٩٤٣ ٦٣٤٢٩٩ ٥٤٤٣٥٦

٠,٨٠ ١٣٢٠٩٣ ١٧١٦٥٢٧ ١٥٨٤٤٣٤ لرستانبوشھر له ١,٧٧ ١٨١٧٣ ١١٢٨٦٩ ٩٤٦٩٦ خوزستان له ١,٣٣ ٢٢٩٥٦٣ ١٨٥٩٠٣٤ ١٦٢٩٤٧١ فارس له ١,٢٨ ٢٢٩٠٤٢ ٤٣٢٨٧٢ ٢٠٣٨٣٠ م رجه سه ١,٢٣ ١٢٢٣٧٤٢ ١٢٣٥٢٢٩٨ ١٠٩٢٧١٤٠ ستان ئه ١٩٨٧سای خ ٢٠٠٧سای ..... ها ره

٢,٥٧ ٢١٢٠٣٨ ٥٠٥٣٤٢ ٢٩٣٣٠٤ دهۆک ٣,٥٠ ٩٤٢٤٠٠ ١٨٩٤١٢٣ ٩٥١٧٢٣ سلیمانی

رکوک که ٢،٢١ ٣٧٧٧٦٩ ١٠٦٥٢٤١ ٦٨٧٤٧٢ ولر هه ٣,٥٣ ٧٧١٩١٠ ١٥٤٢٣٤٩ ٧٧٠٤٣٩ وا ینه نه ٢,٩٣ ١٠٦٢٢١٤ ٢٤١٨٤٨٢ ١٣٥٦٢٦٨ دیاال له ٢٥٣٧٢٨ ٥٧٢٥٩٣ ٣١٨٨٦٥ ..... واسط له ٦٨٧ ٩٣١٣ ٨٦٢٦ ..... م رجه سه ٣,٠٥ ٣٦٢٠٧٤٦ ٨٠٠٧٤٤٣ ٤٣٨٦٦٩٧

ــــــ ١٩٩٠(بۆریــــــدا ی کــــــه ره فاکته. س بــــــوو زار کــــــه هــــــه ٤٠) ٢٠٠٠ـ

ســت بــۆ ســتی ئانقه ده کرد بــه بــۆ خــۆ نــاونووس نــه: بــۆ وه رتــه گه دهم ــه قه هاونیشــتمانییانی تورکیــا له بــه تــورک و نــه بــه ی نــه وه ئــه

١٢٦

، بـــۆ نـــدامانی دیکـــه ڵ ئه گـــه ی له وانـــه کردنی ئه ناونووســـنه. بـــدرێ . اخدانش کوردستان له

ـــــتانه ئه ـــــه س ـــــه کانی دیک ـــــتان، ب ـــــاکووری کوردس ـــــوره ی ب ی گــانی ســای ئاماره ــه٢٠٠٩ک ــوه دا ب ــووو و ش ــان گرتب ــان: رزی ٨٧٧(ڤ

زار هه ٨٥٤(ماالتیا). س زار که هه ٨٦٨(کاهرامانمارش). س زار که هه)... س زار کـه هـه ٧٠٥(مـاردین). س زار کـه هـه ٧٤٢(رزوروم ئـه). س که .هتد باشوور رمی هه

رمی باشــووردا، لــه هــه رژمری گشــتی دانیشــتوان لــه م ســه کــه یه. دا بــوو ١٩٨٧ســای دواترنیشــیان لــه. ی زایینیــدا بــوو١٩٢٧ســای دا رمـه هه و رژمری لـه وت سـه مووی حـه هـه شت سادا بـه له واته .ن وه ی خواره وانه رژمری ئه کانی سه ته سه خه ندک له هه. کراوه

ی یاسـای وت، گـوره رمی باشـووردا، بـه هه زگای ئاماری له ده. ١ چـاوی ده و ره ی بکردابوایه و کاره ساڵ جارک ئه ر ده هه بووایه ده

ــی ســ وه. بکردابوایــه کی دیکــه رژمرک بــۆ یــه ســه ی لــه ســاه . کردووه ی یاسا نه گوره می جودادا کاری به رده سه ت و له ره کهدا ١٩٦٧ســای لــه بوایــه ده م کــه رژمری گشــتی پنجــه ســه. م کــه یه

ـــــه ـــــ له وه. بکرابوای ـــــه ل ـــــاری ســـــه ر هه ب ـــــدێ هۆک ـــــو ربازی وه ن کرزرانـدی دا و دامه١٩٦١سـای یلول لـه ئه ١١ستپکردنی شۆڕشی ده

ی عـراق دژی نـده کو پرۆپاگه رامی ڕامیاری وه و مه رگه هزی پشمه . نجامدراوه دا ئه١٩٦٥سای ساڵ پشخرا و له کوردستان، دوو

ی وه ر ئــه بــه دا، له١٩٩٧ســای لــه م کــه شــته رژمری هه ســه. م دووهکان بـۆ دابینـدراوه ی نوچـه وه ڕاندنـه ر گه سه ندی له زامه عراق ره

ســــ دا، لــــه رمی کوردســــتان نــــه تی هــــه ژــــر کــــۆنترۆلی حکومــــه . کراوه باشووریی کوردستان نه) دهۆک .سلمانی. ولر هه(ستانی ئه

١٢٧

ــــیه ــــه. م س ــــه حکوم ــــه تی ه ــــتان، ل ــــای رمی کوردس ١٩٩١دوای سلــ عــراق وه. کــات عــراق ده رژمری گشــتی لــه ، داوای ســه دواوه بــهــه ــه بیســت ســاه وه ئ ــه تی ئاماده نجــه هه ب ســتانی ده بوونی کاربه نــه ســتانه ئه ــاری نال ــاری وت و پرۆپاگه کان و ب ــده باری رامی ــ ن ی ب

کـــــانی کاره لـــــه رگه ردانی پشـــــمه ســـــت تـــــوه کـــــو ده مای وه بنـــــهو هاتووه رمی کوردسـتان نـه تی هـه نگـی حکومـه ده رژمریدا، به سهی زۆربـــه ی کـــه وه لـــه ی دنیایـــه وه ر ئـــه بـــه دواوه، له ش بـــه مـــه لـــهــه ــتوانی نوچــه ره ه ــدراوه زۆری دانش ــه دابین ــۆی ل ــورد کان، نک ک

ری فتــــه ده د نــــاوی خۆیــــان لــــهکــــور ن و بــــه بـــوونی خۆیــــان ناکــــه . ن که تۆمار ده) سجالت احصائیة(ناونووسین

ران کــو بــۆ تــوژه کان، وه رژمریه کانی ســه نجامــه ری ئه به رله ســه. ٢کــــانیش هۆکاره. وه ک ناگرنــــه ڵ راســــتیدا یــــه گــــه ، له وتووه رکــــه دهــا ئــارامی کــه: ن مانــه ئه شــتاو پــنچ ســاه درژایــی هه بــه بــاری نــهع ــراق ل ــه ــدنی قه هه. تی باشــووریی کوردســتاندا خوقاندووی نان

پشـتگوێ . زیـدی خۆیانـدا کان، لـه تی گوندنیشـه تایبه دانیشتوان، بهتی ســـه کانی ژـــر ده خســـتنی ناونووســـکردنی دانیشـــتوانی ناوچـــه

. و هۆکاری دیکه رگه پشمهبۆریــدا شــتا ســای هه رمی باشــوور، لــه ی دانیشــتوانی هــه ژمــاره

، تکـای سی زیاد کـردووه زرا که هه ١٠٣ملیۆن و ٧) ٢٠٠٧ – ١٩٢٧(ش زیــاتر بـــۆ م زیادبوونــه هــۆی ئــه. بــوو ٢.٩ش زیــادبوونی ســانه

جکردنی عراقــــی بــــه زیــــادبوونی سروشــــتی دانیشــــتوان و نشــــتهتایی لکانـــــدنی باشـــــووریی ره ســـــه ر لـــــه عـــــراق هـــــه. ملـــــی زۆره

. کردووه و کاره ستی به ، ده١٩٢٥سای له )تی موس والیه(کورستانو ویجـه ی ئـاوی حه دوو و پـرۆژه بی به جکردنی عاره ناوی نیشته به

ـــــه ـــــه کارهینانی زه ب میری پاراســـــتنی ئاسایشـــــی وی کشـــــتوکای ئ

١٢٨

ناو هـــاتووچۆی بـــه فت و پاراســـتنی ســـنوور لـــه کانی نـــه یدانـــه مه . و هۆکاری دیکه) المخربین(کان ره تگده

وشــی ڕه ر بھاتایــه گــه بــوو، ئه ل زیــاتر ده گــه ی زیــادبوون ژمــارهر و ده ربـه دانیشـتوان ده کی زۆر لـه یـه ، ژماره ڕامیاری همن بووایـه

و وه تـــه گوزرانایه و بـــۆ عـــراق ڕانه کرانایـــه نه وه ره ی ده ئـــاوارهکــی و چــه کوژرانایــه ڵ نه کۆمــه کی بــه ، خــه کرانایــه روبن نه بســه

. هنایه کار نه کیمیاوییان دژی دانیشتوان به کان ستانه ی ئه گوره ی دانیشتوان به ژماره

م و ، کـه سـتانکی دیکـه سـتانک بـۆ ئه ئه ی دانیشـتوان، لـه ژماره ٩ی خشته بوانه . یه زیادی هه

٢٤١٨ – ٢٠٠٧ســای(ی دانیشــتوان ژمــاره وا، بــه ینــه ســتانی نه ئه ی باشــووریی کوردســتان بــه کانی دیکــه ســتانه ئه ، لــه ) س زار کــه هــه

فروانـــــی رووپـــــو و : بــــۆ وه ڕتـــــه گه ی ده کـــــه هۆیه. دانیشــــتوانترهی ی خونــدن و بازرگــانی و هــاتوچۆ و شــونگه وره رکی گــه نته ســه

. وه ره جبوونی عراقــی و ســوری و کــۆچکردنی ده جــوگرافی و نیشــتهــــاره ــــاتر ده ژم ــــتوان زی ــــوو ئه ی دانیش ــــه ب ــــه گ ــــه ر ب ــــه زاره ه ها ل

ـــه که دانیشـــتوانه ـــه ی ل ـــریانی، ب ـــدانی و س ـــورد و ئاســـووری و کل کـــه ـــورتی و ب ـــۆ ئه خ ـــدن ب ـــتانه تۆقان ـــه س ـــتان و کانی ه رمی کوردس

. کرابوایه کۆچییان پ نه وه ره دهــه کانی دیکــه ســتانه ئه ــوره ی باشــووریی کوردســتان ب ی ســای گزار هـه ١٨٩٤(سـلمانی): مالنـدن خه(ان گرتبـوورزی و شوه به ٢٠٠٧

، )س زار کـه هـه ١٠٦٥(رکوک کـه). س زار کـه هـه ١٥٤٢(ولر هـه). س که .س که) زار هه ٥٠٥(دهۆک). س زار که هه ٥٨٣(دیاال ت رمی رۆژهه هه

ــه م ســه کــه یه ــه رمی ڕۆژهه هــه رژمری گشــتیی ل ــدا، ل ســای تــــرا١٩٥٦ ــــۆ ســــاڵ. دا ک ــــه بیســــت و ن ــــاکوور و دوای هــــه وات رمی ب

١٢٩

و رژمری لـه مووی پـنج سـه هـه نجا سـادا بـه په له واته. باشووردای وانـه رژمری ئه کانی سـه ته سـه خه نـدک لـه هه. دا کراوه رمه هه

.ن وه خوارهــاری دانیشــتوان، هــه ده. ١ ســاڵ جاوریــک دانیشــتوان ر ده زگــای ئام

.کات ناونووس دهکان سـتانه رگکدا و هی ئه به کان له رژمریه تی سهنجامی گش ئه. ٢ . وه کرته ند ساڵ، بوده جودا، دوای چه به

نجا ســای پــه تــدا، لــه رمی رۆژهه هــه ی دانیشــتوان لــه ژمــاره. س زیـادی کـردووه زار کـه هـه ٧٨٩ملیـۆن و ٨) ٢٠٠٦ـ ١٩٥٦(بۆریـدا

ـــادبوونی ســـانه ـــای زی ـــوو ٠٣،٢/٠، تک ـــادبوون، وههـــۆ. ب ـــو ی زی کی سروشـــتی و کـــۆچی ، بـــۆ زیـــاده ی کوردســـتان کانی دیکـــه رمـــه هه ی لـه وه کـاتی خۆیـدا، بـۆ ئـه دایکبوون لـه و تۆمارکردنی له وه ره ده

ــۆنی خــواردن و شــتی دیکــه ــه کۆب ــه بــ ب کرێ و ناونووســکردنی ش ن لــه ر دووریــی و کــۆچکردن بــه می خۆیــدا له رده ســه لــه ی، کــه وانــه ئه

.بیرکرابوون کان ستانه ی ئه گوره ی دانیشوان به ژماره

ی گوره دا، بـه رمـه و هه کانی ئـه ستانه ی دانیشتوان، له ئه ژمارهـــــو و چه ـــــابووری رووپ ـــــاکی ئ ـــــنی چ ـــــتوکاڵ(ش ـــــازی پیشه. کش . س

٩ی خشته بوانه . م و زیاتره ک که یه ک له ، یه)تگوزاری خزمهـ ٢٠٠٦سـای (ی دانیشـتوان ژماره ستانی آذربایجان غربی، به ئه رمـه و هه ی ئـه کانی دیکـه ستانه رایی ئه به له) س زار که هه ٢٨٧٣ی گــــوره ت، بــــه رمی رۆژهــــه ی هــــه کانی دیکــــه ســــتانه ئه .بــــوو: ســـتبوو ریزیـــان به و شـــوه بـــه ٢٠٠٦رژمری ســـای نجامی ســـه ئـــه

). س زار کـــــه هـــــه١٧١٧(لرســـــتان). س زار کـــــه هـــــه١٨٧٩( کرمنشـــــاهزار هــه ٨٥٨(چھارمحــال و بختیــاری). س زار کــه هــه١٤٤٠(کوردســتان

١٣٠

زار هـه ٥٤٦(ایـالم). س زار کـه هـه٦٣٤(و بویر احمـد کھگیلویه). س که ).س که رمی رۆژئاوا هه

رمی هـه م لـه کـه دا، بـۆ جـاری یه١٩٦٠سای زگای ئاماری له دهسـاڵ جـارێ ر ده پاشـاندا، هـه لـه. ری گشـتی کـردرژم ڕۆژئاوادا سـه

رژمری ر هۆی ئیداری سه به ل له وه. وه کاته ده ی دووباره و کاره ئه . نجامدا می، ساک دوای کاتی خۆی ئه چواره

چـل و چـوار سـای رمی رۆژئـاوادا، لـه هه ی دانیشتوان له ژماره. س زیـــادی کـــردووه زار کـــه هـــه ٩٦٠) ٢٠٠٤ – ١٩٦٠ســـای (بۆریـــدا

تکـای مکی لـه که واته. بووه ٠٣،٢/٠ش تکای زیادبوونی سانهی بـۆ زیـاده وه ڕتـه گه هۆی زیادبوونی دانیشتوان ده. گشتیی زیاتره

ـــۆچکردنی ده ـــه زیاده. وه ره سروشـــتی دانیشـــوان و ک ـــه ک ـــاتر وه ل زیی زۆربــه توان، کــهزاران دانیشــ تی ســوریا، هــه وــه ر ده گــه بــوو، ئه ده ی دایـــک و باوکییـــان لـــه وه بیـــانۆی ئـــه زۆریـــان کـــوردن، بـــه ره هـــه

. وه رمه و هه ته ناو ئه وه خزاونه باکووری کوردستانه کان زایه ی قه گوره ی دانیشتوانی به ژماره

مک لـک کـه زاکی دیکـه زایک بـۆ قـه قـه ی دانیشتوان له ژماره ٩ی تهخش بوانه. جودایه

دانیشــتوانترین بــه) س زار کــه هــه ٤٠٥ـ ٢٠٠٤ســای (قامشــلیکانی ســـتانه کـــو ئه ی، وه کـــه هۆیه. رمی رۆژئـــاوا بـــوو زای هـــه قـــه

ــه هاوشــوه ــۆ فره ل ــو و چه کوردســتاندا، ب کی وانــی رووپشــنی چــا . وه رته گه ی جوگرافی ده ئابووری و شونگه

و دا، بـه٢٠٠٤سـای من لـه خـهی گـوره ، بـه کانی دیکـه زایه قه ٢٢٧(عــین العــرب). س زارکــه هه٢٢٩( عفــرین : رزیــان گرتبــوو شــوهزار هــه١٨٤( المالکیــه). س زار کــه هــه١٨٨(راس العــین ). س زار کــه هـه ).س زار که هه ٤٩(تل ابیض). س که

١٣١

وتی سروشتی دانیشتوان ره. ٢تی ژربابه کردنــی دانیشــتوان، لــهی سروشــتی دانیشــتوان یــاخود زاوز جولــه

ر هـه وێ، واتا له که رده کانی زان و مردندا ده جیاوازیی نوان ژماره . مرێ ندیان ل ده ب و چه دایک ده ند له چه سدا، سانه زار که هه

ی جیـــاوازی بـــایۆۆجین ، دوو دیـــارده رچی گـــه زان و مـــردن، ئه ئاســـتی (ری ئـــابووری فاکتـــه بـــه نـــده رزی و نزمییـــان به لـــ بـــه وه

ئاســتی (تی یــه و کۆمه) جــۆری کشــتوکاڵ. ســازی وتنی پیشه پشــکه. ئــــارامی(و سیاســـی) شـــار یــــا گونـــد خوینـــدن، شـــونی ژیــــان لـــه

.و هیدیکه) ڕوشۆڕ شهسـت و رده کانی به ی ئاماره گوره روشتی دانیشتوان، بهی س جوله

کــرێ لــه ک ده تی خــه یــه ر چــاوگرتنی بــاری ئــابووری و کۆمه بــه لهی هـی وتـانی هاوشوه که رژه. دابندرێ ٠٠٢٠/٠ وڕۆدا به رۆژی ئه

ـــه ـــابووری دواک ـــه وتووه ئ ـــه هۆیه. رزه و زۆر ب ـــه گه ی ده ک ـــۆ وه رت ب . دوای سادا زان و نزمبوونی ئاستی مردن ساڵ له رزی ئاستی به

.کات ی کاریان تده و هۆکارانه دایکبوون و مردن و ئه ئاستی له ر وتکدا، بـۆ ئاستی زان و مردن، له هه ی زانستی له وه توژینه

ئامـاری رچاو، پویسـتی بـه بـه کی دروسـت بخرتـه خشـه ی نه وه ئهبـن و دایـک ده سـاکدا لـه ی لـه وانـه ی ئه ژماره واتا. یه زیندوو هه

، لـــه ئامارانـــه شـــنه و چه ئـــه. مـــرن مان ســـادا ده هـــه ی لـــه وانـــه ئهر شـن، هـه ی هه وانـه و ئه ر پویسـت نیـه ده قه کوردستاندا هشتا به

ری نته کانی ســـــه خۆشـــــخانه نه مامانخانـــــه و لـــــه ن کـــــه وانـــــه ئهــتانه ئه ــه هه. اونکاندا تۆمــارکر س کانی ئامــاری ته ســه خه نــدک ل

:ن وه ی خواره وانه کوردستاندا ئه زیندوو له واتـا لـه. ژر چاودری دکتۆردا مندایان نـاب ی ژنان، له زۆربه. ١واب تۆمــارکردنی کــه. نــ یان داده که کان ســکه ی مامانخانــه وه ره ده

١٣٢

ش کـه ر کۆرپه گـه ئه. رێخ کان بۆ رۆژی خۆی دوا ده دایکبووه له تازه . ر تۆمار ناکرێ هه وه تی بب یان زوو بمری ئه مردوویه بهنـدی کارمه نـادات کـه دایکوباوکانـه و کی منداڵ به ت کۆمه وه ده. ٢ پویسـتی بـه نی قوتابخانـه مـه واب منداڵ تاکو ته که. ت نین وه ده

ن پویســـتیان بـــهشـــمر ی ده وانـــه ئه. نییـــه شناســـنامه هـــیچ جـــۆره . نامین نامه گه بهــردوو و شــونی گۆڕه. ٣ ــه ناشــتنی م ــه ی، له ک ــه ب ــه وه ر ئ ــه ی ل موو ه

کی زگایــه ی ده وه ئاگادارکردنــه پویســتی بــه ییــهخــۆڕا شــوندا، بــه . رمی نییه فهخـۆی و پـش سـکدانان و دوای سـکدانان، نـه دایکی دووگیـان، لـه. ٤واب کـه. وی دکتۆری ژنـان و منـدان ناکـه اوی بهی، چ که منداه نه

. ی جارێ پویست نییه که تۆمارکردنی کۆرپهــه. ٥ ــۆ ئ ــداڵ، ب ــارکردنی من ــه تۆم ــه ی کــه و دایکوباوکان ــده ل کان گونرجکی جن، خــه کانیش نیشــته شــاره ی لــه وانــه نــدێ له ژیــن و هه ده

. زیادهی وه ری لکۆینـــه نته هبوونی ســـ ر نـــه بـــه زانیـــاری ئامـــاری، له. ٦کوردسـتاندا دایکبوون و مـردن، هشـتا لـه ر له مه ندروستی، له ته .شتکی پویست به بووه نه دایکبوون ئاستی له. م که یه

واوی قۆنــاغی تــه به ی جیھــان کـه و وتانــه لـه ککــه کوردسـتان یه دایکبــوون لــه هشــتا لــه واتــه. بریوه ی دانیشــتوانی نــه وه قینــه په

ــــ ماوه ئاســـتی سروشـــتیدا ـ به ـــه رزیدا ـــژه. وه ت ـــه ر ـــو ی زان ل ن، زنــده ی مه گــوره دا، بــه٢٠١٠ســای دانیشــتوانی کوردســتاندا، لــه

هی وتـانی باشـووری ـ له یه و رژه ئه. متر ب که ٠٠٤٨/٠ نابی لهو عـراق ) ٠٠٤٢/٠(و ئـران ) ٠٠٢٠/٠(کو تورکیا رۆژئاوای ئاسیا، وه

١٣٣

ی رزترین ڕژه به له ککه و یه زیاتره) ٠٠٤٤/٠(و سوریا ) ٠٠٤٣/٠( . جیھاندا زان لهک بــۆ کۆمــه وه رتــه گه کوردســتاندا ده رزی ئاســتی زان لــه بــه

وه خـواره لـه. تی و سیاسـی یـه هۆکاری بیۆلۆجی و ئـابووری و کۆمه . وه مه که ک شیان ده یه ک به یه هۆکاری بیۆلۆجی. ١

ی وانــــه کوردســــتاندا ئه کــــانی بیۆلــــۆجی لــــه هۆکاره نــــدک لــــه هه .ن وه خواره

رزی توانای زاوزکردن به. ءر ژنـک هـه واته. رزه کوردستاندا به توانای زاوزیکردنی ژنان له

. توانی تاکو دووازده سکان بکـات نی زاوزکردن ده مه درژایی ته بهکــو بیولــۆجی وه ر هۆکــاری نــه بــه له بیۆلۆجییــه و توانســته لــ ئــه وه

ــابووری و کۆمه ــه ئ ــه تی سیاســی به ی ــدرێ ت ــ نابین . واوی ســوودی لــه له ــه ب ــه وه ر ئ ــداڵ ســک ده زۆرب ــۆ من ــاکو ن ــان ت ــه ی ژن ــر ک ن و دوات .ستان وه سککردن له واته. سو قۆناغی ئاوه ونه که ده نی زاوزکردن مه ته. ب

ســت متر ده نی بیســت ســاڵ کــه مــه ته کوردســتاندا لــه یان لــه وه ئــهـــه. کـــات پـــ ده ـــه مه و ته ئ ـــه ن ـــۆ کـــچ و کـــوڕ ب ـــاغی ب ـــرین قۆن پزت

ش نــدامانی لــه ی ئه وه ر ئــه بــه له. ژیــانی ئینســاندا لــه زاوزکردنــه .جموجۆڵ کردن ته وتوونه که تازه

تی یه هۆکاری کۆمه. ٢ی وانــه کوردســتاندا ئه تی لــه یــه کۆمهکــانی هۆکاره نــدک لــه هه .ن وه خواره

نکی زووی مــــه ته کوردســــتاندا، لــــه ژنھنــــانن و شــــووکردن لــــه. ١ســـایدا ژن ژده هـــه کـــوڕان لـــه. کـــات ســـت پـــ ده مردمندایـــدا ده

١٣٤

. ن کـه مردکـردن ده سـت بـه ده وه سـاییه شازده هنن و کچان له ده . وه رته گه یانی سکسی ئازاد دهبوونی ژ ی بۆ نه که مۆتیڤه

ن مـه کـوڕی و کچـی ته پیره بیسـت و پـنج سـاڵ کـه ن مه ی ته کوڕ. ٢گــوتری یــان پــ ده) کــچ یره قــه(کــچ وره گــه بیســت و ســ ســاڵ کــه

. وه رته چاویان داده درێ و به یان ل ده تانه میشه ههکـو ایۆلۆجی وهر هۆکـاری بـ گـه دواخستنی ژنھنـان و شـووکردن ئه. ٣ کی بـه ب، خـه سـکورتی نـه و ده له وشه تی و کۆره قه خۆشی و سه نه

. وه داته لکی ده وه چاوی گومانه ر کـوڕ بـوون، رزیـان لـه گـه تی ئه تایبـه منـداڵ ، بـه به خزانی. ٤

ی منـدایان وانه له رێ ده ره قه متر خۆیان له دا زیاتره و که گه کۆمه . ن یان مینه یان زۆربه مه کهناو کارهینان، لــه نــدوم بــه رمــان و که ده ســککردن بــه رگــرتن لــه. ٥

یی بــاو مــۆتیڤی ئــاینی و شــوره ا بــهی کوردســتاندا، هشــت کــه کۆمه .گرن دوور ده کارهینانیان به به ی ژن و مرد خۆیان له زۆربه. نییه

ر گــه تی ئه تایبــه خزانکــدا، بــه منــداڵ لــه ی دیــاریکردنی ژمــاره. ٦کوردســتاندا ر چــاو بگــری، لــه بــه ریتی کــۆن له داب و نــه کــه خزانه

. ی ل ناکرێ وه یره په کاری ئابووریهۆ. ٣

ی وانـــه کوردســـتاندا ئه کـــانی ئـــابووری لـــه هۆکاره نـــدک لـــه هه .ن وه خواره

نیان مـــه درژایـــی ته بـــه ی کـــه وانـــه تی ئه تایبـــه باوانـــان، بـــه. ١ســــــتی دابنکردنــــــی به مه بــــــه. ریکی کــــــاری ئــــــازاد بــــــوون خــــــه

دایـــک و نی پیریـــدا، زیـــاتر لـــه مـــه ته کانی ژیـــان لـــه پداوســـتییه .ن که تی کوڕ، ده تایبه زووی منداڵ، به ند، ئاره وککی کارمهبایــداکردنی ی په رچاوه کاندا ســه شــاره منــداڵ بــۆ دایــک و بــاوک لــه. ٢

واره فرۆشـتنی خـورده کاندا بـه قامه ر شه سه له ن که ندک پاره هه

١٣٥

ستی کاری بـ کانیش ده گونده له. وی که ستیان ده تی ده و شاگردایهو خــــوکردن و باخچــــه ڕومات بــــه کشــــتوکادا و مــــه ن لــــه هپــــار . رهنان به هۆکاری سیاسی. ٤

ـــه هه ـــدک ل ـــه هۆکاره ن ـــانی سیاســـی ل ـــه کوردســـتاندا ئه ک ی وان .ن وه خواره

ی منـداک وه ک ئه کراو وه روان نه ی مردنی چاوه وه بۆکردنه ره قه. ١بی ی نـه بـی و چـارهخۆشـکی گـران ب کوتوپ بکـوژرێ یـان تووشـی نه

.ست و پی بخات ده ی ل بدات و له په یان شهی مــرد وه ک ئــه ر چــاوگرتنی لــک دابانــی ژن و مــرد وه بــه له. ٢

رگه پشمه یان ببیته ندیخانه به ویته بکهکانی کوردســتاندا چیایــه ی لــه و کوڕانــه ی شــونی ئــه وه جگرتنــه. ٣ــه ده ــه به کــوژرن و ل ــانی ده ندیخان ــه کانی وت ــه وروب ســداره ردا ل

.کرن باران ده درن و گوه ده گونددا شار و له دایکبوون له ئاستی له

نـو دانیشـتوانی شـار وڕدا، لـه رۆژی ئـه دایکبـوون، لـه ی له ژهری کــــه هۆیه. زۆر لــــک جــــودانین) ٠٠٤٩/٠(کانــــدا و گونده) ٠٠٤٨/٠(

بوونی نـه. ر منـداڵ بـوون رامبـه وسـتی به ک هه یـه: بۆ وه رته گه دهــــوری، به ــــاوازی کولت ــــه جی ــــه نموون ــــتانه ب ــــ وه وه ناو شارس ــــو ل ک

بوونی تـــرس لـــه نـــه. کـــات ڵ ژیـــان ده گـــه ی له ـــه گوندنیشـــک مامه . دوارۆژدا ی دانیشتوان له زیادبوونی ژماره

کاندا رمه هه دایکبوون له ئاستی لهئاســــتی کولتــــوری و بوونی جیــــاوازی لــــه ر نــــه بــــه له یان، وه ئــــه

ــابووری و په کانی کوردســتاندا، رمــه هه تی، لــه یــه نــدی کۆمه یوه ئکانی کوردســـتان، رمـــه هه لـــه. یـــان زۆر لـــک نزیکـــه کـــه کـــو یه وه

زنـده ی مه گـوره ی زان، بـه رـژه. دی نـاکرێ وتۆ به کی ئه جیاوازییه

١٣٦

هـی شـونی مک لـه کان که وره گه ره هه شاره ل له وه. بوو ٠٠٤٨/٠ . متره که دیکه مردن . م دووهــژهر ــه ــردن ل ــه ی م ــوره کوردســتاندا، ب ــه ی خه گ ــد ل ســای من

راوردکردن بـه بـه یـه م ڕژه ئـه. متر ب که ٠٠٢٧/٠ دا ناب له٢٠١٠ا، ی باشــووری ـ رۆژئــاوای ئاســیاد کانی دیکــه ی وتــه ڵ رــژه گــه له . کو تورکیا، ئران، عراق و سوریا، س جار زیاتره وه

کانی مردن هۆکارهــــه ــــه بریتیی ــــابووری و کۆمه ل ــــۆجی و ئ ــــاری بیۆل ــــه هۆک تی و ی

. وه مه که ک شیان ده یه ک به یه وه خواره له. سیاسی هۆکاری بیۆلۆجی. م که یه

پـنج کوردستاندا، لهنو دانیشتوانی ی مردنی بیۆلۆجی له رژهــه کانی ی هۆیــه رزی ڕــژه ر بــه بــه له. متره دی گشــت مــردن کــه ســه ل

. رزه ی مردن به دیکهکات، واتا ن زیاد ده مه زیادبوونی ته باری ئاساییدا، به مردن له

. بـی رزتر ده ی مـردن بـه ڕـژه نـده وه ن زۆر ب، ئه مه ندێ ته ر چه هه، و ژووره ره ست و پنج ساڵ و بـه نیان شه مه ته ی وانه ، ئه نموونه بهژیانـدا سـیان لـه کی کـورت که یه ی یاسای سروشت، بۆ ماوه گوره به

.نامننن هۆکاری ئابووری. م دووه بـــه. کوردســـتاندا رترین هۆکـــاری مـــردن لـــه کاریگـــه لـــه ککـــه یه. نییـه متر دی مـردن کـه سـه نجاو پـنج لـه پـه ی خامنـدن لـه گوره

.ن وه ی خواره وانه کان ئه ئابووریه هۆکاره ندک له هه

١٣٧

ندروستی تگوزاری ته می خزمه که. ١نزمتــرین ئاســت کوردســتاندا، لــه ندروســتی لــه تگوزاریی ته خزمــهکــــــان و ی دکتۆره ی ژمــــــاره وه شــــــیکردنه شــــــمان لــــــه وه ئه. دایــــــه

وه بته ده کاندا، بۆ ڕوون خۆشه کان و جگای نه خۆشخانه نه زار دکتــۆر لــه هــه ٤ی دا، نزیکــه٢٠١٠ســای ی دوکتــۆر لــه ژمــاره. ١

فتا حــــه وانــــه کــــرد، له کانی کوردســــتاندا کاریــــان ده خۆشــــخانه نهت زا و تایبـه ددا پزیشکی شـاره سه ددا پزیشکی گشتی و سی له سه له

کیا و کانی تور ی دکتۆره چاو ژماره ند جار له چه یه م ژماره ئه. بوونتی ک دکتــۆر خزمــه ر یــه واتــا هــه. متره ئــران و عــراق و ســوریا کــه

هـی ت لـه ڕه دوو تا سـ کـه یه و ژماره ئه. کات س ده زارکه هه یازده . متره ر که روبه و وتانی ده

د ی ســ ســه دا، نزیکــه٢٠١٠ســای کان لــه خۆشــخانه ی نه ژمــاره. ٢ لــه یــه و ژماره ئــه. بوو دا هــهکوردســتان ی جۆراوجــۆر لــه خۆشــخانه نه

کانی تورکیــا وئــران و عــراق و ســوریا خۆشــخانه ی نه ی ژمــاره نیــوهس زار کـه هـه ٥٠٠ر رامبـه ، به خۆشـخانه ک نه ر یـه واتـا هـه. متره کهنــدین جــار چه یــه م دیارده ــین، ئــه راوردکردن ده نیا بــۆ بــه تــه. بـوو . متره چاو هی تورکیا و ئران که لهسای کانی کوردستان له خۆشخانه نه خۆش له ی شونی نه ژماره. ٣

چاو لــه یــه و ژماره ئــه. بــوو وــه ره زار قه ی چــل هــه دا، نزیکــه٢٠١٠ر ، واتـا هـه متره کانی تورکیا و ئران و عراق و سوریا زۆر که ژماره

. رخان کراوه س ته زار که ، بۆ س هه وه ره ک قه یه کالۆری ی ژماره. ٢

ــالۆری ســانه ــای ک ــه تک ــه ی ی ــه ک ک ــاو و ژن و گ ــۆ پی و وره س ب ٢٢٢٠ئاسـایی (زار ری دوو هـه وروبه ده دا، له٢٠١٠سای ، له گچکه

چاو کالۆریـای ک و نیـو لـه ی چـاره نزیکـه کالۆریدا بـوو، کـه) کالۆریۆری ی کـال ژمـاره واویی لـه ناته. متره کانی تورکیا و ئران که ووته

١٣٨

ش و هـۆی بھزکردنـی توانـای لـه بتـه درژایی ساڵ، ده به ڕۆژانه . کاندا جۆره جۆربه خۆشییه نه ش له رگری له ی به وه مکردنه که کان جۆری خانووه. ٣

ندروسـتی، بـۆ ته وه ڕووی بـاش و خراپییـه له ره شنی خانووبه چهتی خــۆی ایبــهی مردنــدا، ڕۆــی ت مکردنی ڕــژه زیــادکردن یــا کــه لــه

ســـای کـــانی کوردســـتان لـــه موو خانووه ی هـــه ژمـــاره. کـــات وازی دهمان ســادا، هــه لــه. ملیــۆن خــانووا بــوو ٥ری وروبــه ده دا، لــه٢٠١٠ ١.٢ک بـــۆ یـــه ر خانووه بوو، واتـــا هـــه ملیـــۆن خـــزان هـــه ٦ی نزیکـــه

، کانــدا نییــه ی خانووه ژمــاره لــه کــه دا گیروگرفته لــره. خــزان بــووســــکی کــــانی ژیــــان و ته کــــان و ئامره شــــنی خانووه چه کو لــــه بــــه

ــه وره کــان و گــه ژووره ــزان و ن ــه ره نجــه بوونی په یی خ ی پویســت لکان ربانه وا و نزمی سه کاندا، بۆ ڕووناکی و ئاوگۆڕکردنی هه ژووره

ـــه له ـــی دیواره ب ـــه ر نزم ـــان ک ـــه ده ک ـــه بت ـــدنی ه ـــۆی گمخان وای هـــ ژووره رماو و ق و گـــه ی پـــاک و موبـــه ســـخانه بوونی ئاوده هکـــان و نکان گونــده ش لــه مانــه رباری ئه ســه. ش دایــه ل پویســتی دیکــه گــهـــــه ـــــه ک هـــــه وه ن ـــــو خانووه ر مـــــرۆڤ ل ـــــدا ده ن ـــــه کان ـــــن، ب کو ژیــه کانیشــیان هاوبه ه ئاژه ــان ل ــه شــی ژیانی ــه مان خــانوودا ده ه ن، کژوورکـی ش لـه نـدێ جـاری دیکـه ک ژووردا و هـه یـه ندێ جـار لـه هه .ژین نیشتدا ده ته

ن و کـه یـدا ده خۆشـی جۆراوجـۆر په ، نه وه موویان پکـه هه مانه ئهی مردنــی نجامــدا رــژه ئه ، لــه وه نــه که کانــدا بــو ده نــو خزانه لــه

.کات خت زیاد ده پشوه

هۆکاری سیاسی. م چوارهـــه هه ـــدک ل ـــه هۆکاره ن ـــانی سیاســـی ل ـــه کوردســـتاندا ئه ک ی وان .ن وه خواره

١٣٩

ڕوشۆر شه. ١ی نـده وه ئه. کوردسـتاندا رترین هۆکاری مـردن لـه کاریگه له ککه یهخۆشـی نه بـه نـده وه دات نیو ئه ست ده ده کوشتن گیانی له ک به خهکوردسـتاندا ڕوشـۆڕ، لـه شه ند جـۆر جه. مردنی سروشتی نامری و به . یه هه ازادیڕی ئ شه. ء

ــ جــه:نــون دا خــۆی ده م شــوانه نگیش لــه جــه نگی کوردســتان و ـنگی نوان کوردسـتان و تورکیـا و ئـران کان جه ره داگیرکه ته وه ده

٥٠٠ی ی زایینــی، نزیکــه١٩٩٥تــاکو وه ه١٩٦١ســای و عــراق، لــه ڕی ناوخۆ شه. ب. ـ ب. سی تدا کوژراوه زار که هه

نــد ، چه نموونــه بــه. کانی کوردســتان یاســییهس ڕی نــوان هــزه ـــ شــه .سای بۆریدا) ١٩٩٥ـ ١٩٦٢سای (سی س له زار که هه

کتی نیشــتمانیی ڕی نــوان پــارتی دیمـوکراتی کوردســتان و یــه ــ شــههـۆی دا، بـو بـه١٩٩٥سـای مـانگی مـایس بـۆ ئـاب لـه کوردستان، له .س زار که ی س هه کوژرانی نزیکه

ری سیاسی شه. بت و وـــه کـــو دژی ده بیـــانووی جیاجیـــای وه کی بـــه کوشـــتنی خـــه

ک یـه ، کوسـتنی ژماره نموونـه بـه. ڕ و ئایـدۆلۆجیا جیاوازی بیروبـاوه . ر وروبه ستی وتانی ده ده ک به خه له

نفالکردن ئه. ٢

باشـووریی کوردسـتاندا لـه نفالکردنی دانیشـتوان لـه ی ئـه پرۆسهبــۆ ١٨٢هۆکــاری راپجکردنــی . وه ن عراقــه الیــه دا لــه١٩٨٨ســای

.باران کردنیان بوو ڵ گوه کۆمه عراق و دوایی به

١٤٠

ساتی سروشتی کاره. م چوارهســاتی سروشــتی نجامی کاره ئــه ک لــه خــه ک لــه یــه ژماره ســانه

ـــــوو، رۆچـــــوونی چیاکـــــان، الفـــــاو، فربارینکی زۆر، ره کـــــو بـــــه وه نمـــانگی ، لـــه نموونـــه بـــه. ن ده ســـت ده ده ژیانیـــان لـــه رزه لـــه بومه

٢٧٠و رزه لـه نجامی بومه ئـه س لـه کـه ٦٠٠دا، ١٩٩٢شوباتی سـای رزنجاندا ژیانیـان لـه ستانی ئه ئه نوو، له هۆی هاتنی ره سیش به که .ستدا ده

کاندا شار و گونده ی مردن له رژهی ئامارانــه و زانیاریــه ی خامالنــدن و ئــه گــوره ی مــردن بــه رــژه

هی له متره که) ٠٠١٥/٠(کاندا شاره دا، له٢٠١٠سای ست له رده به . وه ی خواره وانه بۆ ئه وه رته گه کانی ده هۆیه) . ٠٠٢٠/٠(کان گونده

کو دکتـۆر، ندروستی، وه تگوزاری ته کانی خزمه ی زۆری کاره زۆربه .١ . وه ته کاندا کۆ بوونه رهشا ، له رمانخانه ، ده خۆشخانه نه رمـانی دروسـت ن و ده ده دکتـۆر ده ر لـه کان زیـاتر سـه شارنشینه .٢

کار متر بـه کانییان کـه خۆشـییه رکردنی نه سـه کراوی میللی، بـۆ چاره هنن ده .کان زیاتره توانای دارایی شارنشینه .٣ .بن ردانی دکتۆر ده کی دوور بۆ سه کان ڕگایه گوندنیشه .٤وانی، پاک و تی شاره بوونی ئاو و خزمه ر هه به کان، له شارنشینه .٥

. بن خۆشی ده متر تووشی نه خاونترن و که کاندا رمه هه ی مردن له رژه

کانی رمــه نــو هه ی مردنــدا، لــه ڕــژه رچاو لــه بــه کی جیاوازیــهــاکرێ کوردســتاندا، بــه ــژه. دی ن ــارده ی ئــه ڕ ــه، بــه م دی دیمۆگرافیی

و لــه ٠٠٢٩/٠باشــووردا ـ دا لــه٢٠١٠ســای لــه ی خامالنــدن گــوره ٠٠٢٦/٠ڕۆژئاوا ـ و له ٠٠٢٧/٠ت ـ ڕۆژهه و له ٠٠٢٨/٠باکووردا ـ

١٤١

تی و یـــه ی بـــۆ لـــک نزیکـــی بـــاری ئـــابووری و کۆمه کـــه هۆیه. بـــوو وه رته گه سیاسی ده

مردنی کۆرپهی گــوره ، بــه رزه کانی کوردســتان بـه نـاو کۆرپــه ی مــردن لــه رـژه

. بوو زار کۆرپـه هه د له ی س سه دا نزیکه ٢٠١٠سای مالندن له خهکانی تورکیـا و کۆرپـه ی مردنـی چاو ڕـژه ندین جار لـه چه و رژه ئه

: سـاواکان هۆکـانی مردنـی کۆرپـه. ئران و عراق و سـوریا زیـاترهباسـی مردنـی گشـتیدا باسـمان ی پشتر، لـه موو هۆیانه و هه له جگه

ــردن، ئه ــه ک ــه: ن مان ــه ن ــدان ل ــو کاندا وه شــاره بوونی پزیشــکی من کخراپـی . کاندا وندهگ بی له کی بنه یه شوه بوونیان به پویست و نه

ــان، وه ته ــو نه ندروســتی دایک ــه ک ــدووبوونی ل خۆشــی، برســتیی، مانل بوونی گــــه نــــه. کــــاتی ســــکپیدا تی لــــه تایبــــه ر بــــه ده بــــه ڕاده

ر خراپـــی خـــۆراک و بـــه شـــیری دایکانـــدا له ڤیتـــامینی پویســـت لـــه . هیدیکه

١٤٢

م تی دووه ربابه سه ی دانیشتوان پکھاته

وه تـه ن و تـوخم و نه مـه ڕووی ته ی دانیشتوان لـه پکھاتهزانینی

رکردنی سـه ی سـامانی کـار، بـۆ چاره واری و ژمـاره و ئایین و خوندهخی رکردنیان، بایه سه گا و داڕشتنی پالن بۆ چاره کانی کۆمه گرفتهتی خی تایبـه بایه جوگرافیازانان کردووه ش وای له وه ر ئه هه. زۆره

.ن پ بده

ن و توخم مه ی ته پکھاته. ١تی ژربابهکانی ســـته ی ده ن و تـــوخم، واتـــا ژمـــاره مـــه ی ته جـــۆری پکھاتـــه نـد ناو گشت دانیشتواندا، چه ی له و مینه ی نرینه ن و ژماره مه ته

. وه بته شتک روون ده می زاوزکردن سیسته. ١

کـو ، وه نی زۆره مـه تهم ی کـه ی ژمـاره وه ئـه نج واتـه گای گه کۆمه، منــداییان نی زۆره مــه ته ی به ژمــاره گای کــه چــاو کۆمــه یاســا لــه

ب کتر ده دوای یه ک به زۆرتر و یه ی سامانی کار ژماره. ٢

یدانی کاردان و لـه مه یدانی کار و له مه ی دینه وانه ی ئه ژماره ). کرن نیش ده خانه(رچن یدانی کار ده مه کان ی پداوستییه هژمار. ٣

یی تی و ئامـاده ره ی بنـه ند شونی کار و خواردن و قوتابخانه چهی خۆشــخانه ، نه وره ی گــه خۆشــخانه دکتــۆر، نه(شســاغی زگــای له و ده ). گچکه

١٤٣

ن مه ی ته پکھاته. ١ــه هه ــه مــه کانی ته ته ســه خه نــدک ل ــه کوردســتاندا، وه ن ل کــو ل

.ن وه ی خواره وانه ، ئه وه ساغ بووته یدانی نجامی کاری مه ئه ی رووداو گوره خامند به. ١

ــازه ــه ت ــان، یه دایکبووه ل ــه کســه ک ــه ر ل ــه دوای ل ــان، ل دایکبوونیی و ڕۆژه کــــانی زینــــدوو تۆمــــار نــــاکرن، تــــا ئــــه ری ئاماره فتــــه ده

ک لـــه یـــه ی لـــه وه بـــ، بـــۆ ئـــه کومنتـــک ده ده پویســـتیان بـــهــــان دایره ــــاره وه ی دهک ــــدا، کاروب ــــه تایبه ت ــــ تیی ــــانی پ کانی خۆیر ڕۆشـنایی ڕووداوکـی سروشـتی بـه ش له و کاتـه ئـه. ن ج بکـه جبه

، یـــاخود رزه لـــه رما، بومه رما، ســـه کـــو بـــارانکی زۆر، الفـــاو، گـــه وهرباز، سـه کو کوشتنی ناودارک، بـوون بـه تی وه یه ڕووداوکی کۆمه

.مندرێ خه نیان ده مه کۆچکردن، ته رگرتن، ت وه سه ده ن مه کردنی ته ره و گه. ٢

ریتکی کـۆن خۆیـان بـه کـو نـه چـن، وه سـادا ده بـه پیاو و ژن کهـــه وره گـــه ـــاونووس ده مـــه ته تر ل خـــۆ بـــه پیـــان وایـــه. ن کـــه نیان ن . کات تیان زیاد ده یه ی کۆمه و پایه ، پله کردن وره گه ن مه خشتکردنی ته. ٣

، بـۆ نموونـه. نو پیـاوان و ژنانـدا، کـارکی ئاسـاییه یان له وه ئهســاڵ ٤٥ بــه ســاڵ بــ، پیــان خۆشــه ٤٨نیان مــه ی ته ســانه و که ئــه

و وان بــه الی ئــه کــه ژماره دیــاره. ســاڵ تۆمــار بکــرن ٥٠ یــاخود بــه . جوانتره شوه

نی ژنان مه واوی ته ناته. ٤ ، چونکـه واوتره نی پیـاوان ناتـه مـه ته ان لـهنی ژنـ مـه ته میشه هه

متر ی کـه وه ر ئـه بـه بـ، له کومنـت ده ده متر پویستیان بـه ژنان که. ن کـه تدا کار ده وه کانی ده رمانگا فه متر له و که قوتابخانه چنه ده

١٤٤

لماندنی موو شــون بــۆ ســه هــه ها ژنھنــان و مردکــردن، لــه روه هــه . کومنت نییه ده ی بهن پویست مه ته ن مه کردن ته و گچکه وره گه. ٥

بـــۆ خـــری تدایـــه وره نی گـــه مـــه بینـــی ته ده س کـــه نـــدێ کـــه ههــدا، ئــه نــو کۆمه ی بــاوک لــه وه تی و جگرتنــه رگرتنــی یارمــه وه وا

بـــــه. کـــــات ده وره نی خـــــۆی گـــــه مـــــه ته ســـــه و که بگومـــــان ئـــــهر ســه خــراپ به یی بــه وره ن گــه مــه ی ته و کاتانــه لــه وه شــه وانه پچه وه ربازی ئـــه کـــو بـــانگکردن بـــۆ ســـه ، وه وه شـــکتهدا ب ســـانه و که ئـــه . وه نه که نیان بچووک ده مه ته

نـد ر چه سـه ، به وه نـه مه رووی ته دیمۆگرافیازانان، دانیشـتوان لـهپــنج کیش لــه یه ســته ر ده هــه ن، کــه کــه ش ده دابــه ن مــه ی ته ســته ده

، سـاه ٤ـ ١ ن لـهنیا مه ، ته ی بۆ نموونه وانه ئه واته. ساڵ پک دێ لــــه ســــاه ٩ـ ٥ نیان لــــه مــــه ی ته وانــــه ئه. کدا یه ســــته ده لــــه لـــه ســـاه ١٤ـ ١٠ نیان لـــه مـــه ی ته وانـــه ئه. کی دیکـــه یه ســـته دهکـدا دوای یه ک بـه ، یـه سـتانه و ده ئه یه و شوه به. کی دیکه سته ده

ـــن ـــاکو. د ـــه ٦٥ ت ـــدێ جـــا هه. وژورتر ره ســـاڵ و ب ـــۆ ن ســـاڵ و ٨٥ر بر بتـــــوو بـــــاری ئـــــابووری وت بـــــاش بـــــ، گـــــه وژورتر، ئه ره بـــــه

ـــه درژده ـــۆ شـــیکردنه. وه کرت ـــه ، ده وه پاشـــان، ب ـــان ک ـــه ی ســـ ن ب . وره ی گه سته ده )ساڵ ١٤ـ ٠( نی بچووک مه ته. ء

ــژه ــه ر ــه ی ئ ــه مه ته و گروپ ــه، نزیک ــه نی دی گشــت ســه نجا له ی پمان ی هـه چاو رـژه لـه کـه رژه. نـی ان پـک دهدانیشتوانی کوردسـت

کــو ی ڕۆژئــاوای ئاســیادا، وه کانی دیکــه دانیشــتوانی وتــه گــروپ لــه وه ش ئــــه مــــه ئه. تورکیــــا و ئــــران وعــــراق و ســــوریا زۆرتــــره

ــه گه ده ــه ی ــه ن، ک ــاتر ل ــتوانی کوردســتان زی جموجــۆڵ دان و دانیش . وه گرته ده وه نی نهشو وه هنن و نه خراتر ژن ده

١٤٥

) ساڵ ٦٤ـ ١٥(نجی ن ناوه مه ته. بدی سـه وت لـه ی چـل و حـه ، نزیکـه نیـه مه ی ته سـته و ده ی ئه رژه

ی چاو رــژه لــه کــه ڕژه. گشــت دانیشــتوانی کوردســتان پــک دنــیی رۆژئـاوای ئاسـیادا کانی دیکـه دانیشـتوانی وتـه مان گروپ لـه ههک وان کـو یـه ڵ عراقـدا وه گه ل له ، وه متره ئران که کو تورکیا و وه

ن مــه ی ته ڕــژه گومــانی تــدا نییــا، کــه. هــی ســوریاش زیــاتره و لــهــه ــاتر ده ناونجیی ــوو، ئه کان زی ــه ب ــه گ ــه ده ر ب ــان ه رگه زار پشــمه ی

ـــه ـــاونووس بکردابوای ـــان ن ـــه خۆی ـــه ، ک ـــه ه ـــه موویان ل ـــنووری ئ و س . دان یه سته ده )وژور ره ساڵ و به ٦٥( وره ن گه مه ته. پ

ــژه ــه ر ــه مه ی ته ســته و ده ی ئ ــه ، نزیکــه نی دی گشــت ســه ی ســی لمان ی هــه چاو رــژه لــه کــه ڕژه. دانیشــتوانی کوردســتان پــک دنــی

کــو ی رۆژئــاوای ئاســیادا وه کانی دیکــه دانیشــتوانی وتــه گــروپ لــهو ئـه. هی ئـران زیـاتره کی لهم ل که وه. متره تورکیا و عراق که

مردنـی سروشــتی و میکــانیکی لــه ، کـه ن ســانه و که ، زیــاتر ئـه گروپـهم دوای ئــه ، کــه دا نییــه وه ندروســتییان لــه لــ ته وه. ربــاز بووینــه ده .زیاتر بژی نه مه ته ی توخم پکھاته. ٢

کــراوه وه خــواره کــو لــه ی تــوخم، وه پکھاتــه ن لــه باســی دوو الیــه .م که ده و منیه ی نرینه و رژه ژماره. ء

وتوو و ئــابووری گای ئــابووری پشــکه کۆمــه ، لــه ی نرینــه ژمــاره. زیــاتره ی مینــه ژمــاره لمندراو، لــه کــو شــتکی ســه وتوو ، وه دواکــه

ــه ئه ــه ش له م ــه ب ــه وه ر ئ ــه نیی ــه ، ک ــان ب کی سروشــتی یه شــوه دایککو ، بــه)کــچ ١٠٠ر رامبــه کــوڕ به ١٠٦(بــ کــچ ده لــه کوڕیــان زیــاتر

ئامـــــاری . دا نـــــاو مننـــــه ی مردنـــــه لـــــه رزی رـــــژه ر بـــــه بـــــه له

١٤٦

ــــه ــــخانه کانی نه مامانخان ــــتان، ئــــه خۆش و کانی باشــــووریی کوردس . وه نه که ی پشت راست ده راستییه

زار ی خامنـدنی سـای دوو هـه گوره دانیشتوانی کوردستان، بهدیان سـه و چل و نۆ لـه دیان نرینه سه ک له نجاو یه ی په کهنزی ده

مان هــه. د زیــاتر بــوو ســه ک لــه یــه ی نرینــه ڕــژه واتــه. بــوو منــهعـراق تورکیـا و نو دانیشـتوانی وتـانی دروسـدا وه جیاوازی له

.وێ که رچاو ده به ی توخم رژه. ب

د ر ســه هــه واتــه. ر مینــه مبــهرا بــه یــه ی نرینه ســت ژمــاره به مهی گـــوره ی تـــوخم، بـــه رـــژه. وی کـــه رده ی به نـــد نیرینـــه چه مینـــه

ــه ــدن ل ــه خامالن ــای دوو ه ــه زار ده س ــه ی ســه نزیک ــنج نرین د و پ ڵ گـه وتۆی له کی ئـه جیاوازییـه و رـژه ئـه. بوو د مینه ر سه رامبه به

. ران و عراق و سوریا نییهکو و ئ ری وه وروبه ی وتانی ده رژه

واری ئاستی خونده. ٢تی ژربابهسـک که بـه زار و ده سـای دوو هـه کوردستاندا له وار له خونده

ــه ده ــوترێ ک ــه ره گ ــه مه وه و نا وان نووســینک بخونیت کی ئاســایی ی وه سـاه) دوازده پشـتر ده(ش رووی شـه سه نیشی له مه بنووسی و ته

. بیسـای ی خامالنـد لـه گوره کوردستاندا، به وار له ی خونده رژه لــ لــه وه. ی دانیشــتوان زیــاتربوو ی ژمــاره نــوه دا لــه زار ده دوو هــهکــو ی ڕۆژئــاوای ئاســیا وه کانی دیکــه وارانی ووتــه ی خونــده رــژه

.متر بوو تورکیا و ئران و عراق که کوردستاندا لهوار کانی نزمی خونده ره فاکتهکـو کوردسـتاندا، وه وار لـه کانی نزمی خونده هۆکاره ندک له هه

.ن وه ی خواره وانه وێ ئه که ر چاو ده به ژیانی رۆژانه له

١٤٧

می قوتابخانه که .١ی زۆربـه. متره ل کـه چاو پویسـت، گـه کان لـه ی قوتابخانـه ژمارهنـد گونـدێ چه ، یان بـه نییهیان تدا ر قوتابخانه کان، یان هه گوندهبری ش، لـه مـه ڕای ئه ره سـه. تایین ره ی سـه ک قوتابخانـه نی یـه خاوهــه ی ژمــاره وه ئــه ــاد بکــه ی قوتابخان متر ســاڵ کــه ن، ســاڵ بــه کان زی . وه بنه ده می مامۆستا که .٢

وێ، کـــه وا رـــک ده. مـــه کان مامۆســـتایان که ی قوتابخانـــه زۆربـــهنیا دوو ســ مامۆســتای چــوار پــۆل پــک دێ، تــه ک لــه یــه قوتابخانه

ی چــل مــاوه بــن، لــه دا، مامۆســتاکان ناچــار ده تانــه و حاه لــه. یــه ههک ر بیســت خولــه ن و هــه کــدی بکــه یه ڵ بــه کان تکــه دا پۆلــه خولکــه . وه لک بنهپۆ ی به وانه

کاندا پۆله زۆری قوتابیان له .٣باغن، ژوورکـی بیسـت ره ر قـه ده به راده کان له پۆلی قوتابخانه

.خونی ی تدا ده سی قوتابی وانه سی زیاتر له که کانی قوتابخانه پداویستییه .٤

ی ختـه و ته وه کورسی دانیشتنه ر له کانی خوندن، هه پویستییهگـات، خته نووسـین ده ته ر و گچی له فته م و ده ه قه تا به وه شه ڕه. ی پویســـت نییـــه گوره و بـــه مـــه کانـــدا که ی قوتابخانه زۆربـــه لـــهک کورســــی ر یــــه ســــه نــــدێ جــــار، دوو قوتــــابی له هه وه ر ئــــه بــــه له

وی یـان ر زه سـه کان له ، قوتابییه یه ی واش هه قوتابخانه. نیشن داده .وه خوننه نووسن و ده نیشن و ده داده که نه ته کانی خوندن پدویستییه .٥

رتووکی می پـه ر کـه بـه کان، له ندێ قوتابخانـه هه کان له قوتابییهـــه ـــدن، پک ـــه وه خون ـــه ل ـــدا ده ک په ی ـــابی رتووک ـــا قوت خـــونن، وات

١٤٨

تی دێ ، نۆبــه دا کــه و کاتــه نیا لــه کانی بخــون، تــه تــوان وانــه ده . یه زووی خوندنی هه ئاره دا که و کاتانه ک له وه نه کانی نووسین پدویستییه .٦

کــو پویســت کان نووســینیان وه موو پداویســتییه کان هــه قوتابییــه متاش ، چونکـه ـه ر و السـتیک و قه فتـه م و ده ـه نموونو قه به. نییه

و ئــــه کــــه، ک نییــــه یه شــــوه کانیان، بــــه بــــاری ئــــابووری خزانــــهی ن، تـــــا ژمـــــاره کانیان دابـــــین بکـــــه بـــــۆ منداـــــه پداویســـــتییانه

.بی زیاتر ده که کانیشیان زۆرتر ب، گیروگرفته منداه شکردن می دابه سیسته .٧

گاتـــــه زرانـــــدنی مامۆســـــتایان، ده رمانی دامه ی فـــــه وه دوای ئـــــهقوتابخاناکانـدا ر سـه ، مامۆسـتایان به وه رده روه تی په رایه به ڕوه به

مکی دیــاریکراو، بــۆ ی سیســته وه ر ئــه بــه لــ له وه. کــرن ش ده دابــه ر هۆیـه ر هـه بـه نـدێ مامۆسـتا له ، هه شکردنی مامۆستایان نییه دابه

ی قوتابخانـــه کان یـــاخود لـــه ی شـــاره قوتابخانـــه ر لـــه کســـه بـــ، یهـــده ـــه کانی ده گون ـــه ردا داده وروب ـــدێ مامۆســـتای هه. زرن م ـــهن ن، ه

کی یـه قوتابخانه لـ لـه ن، وه کـه کاری مامۆسـتایی ده ندین ساه چهکــاتی پشــوودانی زســتان و نیا لــه تــه دانــراون، کــه وه شــاره دوور لــه

. وه نه کان بکه ردانی شاره توانن، سه هاویندا ده ختی ژیان سه .٨

و انـهبوونی چایخ بـا و نـه می کاره ر که به کاندا له گونده ژیان له نگی، بــه ی بــۆری و خراپــی هــاتوچۆ و بچــووکی بــازار و بــده ئــاوه، وه موویان پکـه هـه مانـه ئه بـرێ، کـه ر ده سـه خت به کی سـه یه شوه

ــه ــار ل ــاره هه ک ــتا ده ســت و ئ ــه زووی مامۆس ــه ن و به ک ــه ره متر می ک .ب ده

١٤٩

تکچوونی قوتابخانه .٩کان بـــۆ خونـــدن، ی قوتابییـــه وه ڕانـــه گه ر نه بـــه نـــدێ جـــار له هه

ــــاخود نه ــــه ی ــــه وه هاتن ــــۆ وان ــــتاکان ب ــــه ی مامۆس ــــه ، له وه گوتن ر بتی، یــه وشــی کۆمه تی ڕامیــاری و ئــاۆزبوونی ره بــارودۆخی تایبــه

. وه کرنه نگ چاکده چن و دره کان تک ده قوتابخانه ندێ له هه : کردنی خوندن واونه ته .١.

کی دیـاریکراو لـه یـه کی خوندنـدا، ژمارهر سـا تای هـه ره سه لهــه ــان، ل ــه قوتابی ــه قوتابخان ــاده ره کانی بن ــرێ رده یی وه تی و ئام . گی

رگیراون، بۆیان ناکرێ خونـدن ی وه وانه موو ئه هه وه داخه ل به وهنـدکی خونـدن دـنن، هه ر زوو واز لـه نـدکیان هـه هه. ن واو بکه ته

. هـی جـ ده کانی قوتابخانـه دوو ساڵ، ڕیزهک شیان دوای یه دیکهبــــن و وام ده رده ر خونــــدن بــــه ســــه ی له وانــــه موو ئه ی هــــه رــــژه

ــه خوندنه ــه ک ــه واو ده یان ت ــه ک ــدێ نوچــه هه ن، ل ــه ن ــاره دا، ل ی ژم . متره کان که رگیراوه وه تکای قوتابییه

نائاسایی ژیان .١١کانی خونــــدن و ن گیروگرفتــــهتری وره گــــه ره هــــه لــــه ککــــه یه

یه شـوه ، بـه وه باره نالـه و باره هۆی ئه به. کردنی خوندن واونه تهــه ســه ــه کی شــوندراوه خــه ر ل ــه ، ک ــان ن ــه بوای ــه ک ه ــه ر ت نیا ب

و تووشـــی ماوه ژیـــانیش نـــه کو بوایـــان بـــه ، بـــه ماوه خونـــدن نـــه کــــاری خونــــدن، لــــهنــــدێ جــــار هه. واو بــــوون کی تــــه شــــبینییه ڕه

پ بـه ل له ڕوا، وه کی باش ده یه شوه کی دیاریکراودا به یه نوچهشـونکی بن، روو له ناچار ده که که ، خه وه هۆی ڕووداوکی کتوپه

. وه مننه ده زۆر جار ب قوتابخانه ن، که بکه دیکه گا وستی کۆمه هه. ١٢

هـۆی م تـا زۆر، بـه واریـدا کـه وردهگای ک کۆمـه تاکو دونـش، لـههــۆی نــدێ جـاریش بــه ، هه وه ری ئایینــه تیی و فاکتـه یــه بـاری کۆمه

١٥٠

و خونـدن قوتابخانـه دا، بچنـه ده ی کچانیـان نـه ، رگه وه کارکردنهربـازی ن و لـه که ده ، کاری خراپه وه وه بیانووی ئه ن، به واو بکه ته

.ن ده ئایین ال ده زمانی بگانه خوندن به. ١٣

نـدێ جـاریش عـراق، کانی تورکیا و ئران و سـوریا و هه ته وه دهزمــانی زکمــاکی خۆیــان بخــونن، ن، منــدانی کــورد بــه نــاده ڕگــهــــه ــــه ب ــــدن ب ــــه یه شــــوه کو خون ــــه کی گشــــتیی ل کوردســــتاندا، ب

بیــانی قوتا وا لــه مــه ئه. یــهبی عــارهکانی تــورکی و فارســی و زمانــهن گـه کانی خوندن نه ته ی بابه زۆربه تادا له ره سه کات، له کورد ده

یی وه تـه کی نه موکوڕییـه که سـت بـه ی خۆیاندا، هه که نیشتمانه و له . ن شخوراویی بکه واو و به ته کان وره گه واره خونده ی نه رژه. ١٤

. وه بتــه رز ده بــهواری خونــده ی نه ن، ڕــژه مــه زیــادبوونی ته بــهـــه ـــا ب ـــه مه ته وات ـــاتر نه ن ـــده کان زی ـــه وارن وه خون ـــه ک ل . کان گچک

دا ١٩٨٦سـای کی گشـتی، لـه یه شـوه واریش به خونده ی نه خشه نهوار خونـده نه ٠٣٤/٠متر ـ سـاڵ و کـه ١٩نـو لـه: بـوو یه م شـوه بهسـاڵ ـ ٤٤تـا ٢٩. وار بـوو خونـده نه ٠٤٩/٠سـاڵ ـ ٢٩تا ١٩. بوو ههوار خونــده ه ٠٨٦/٠ســاڵ ـ ٦٤تــا ٤٤. بوو وار هــه خونــده نه ٠٧٥/٠ .بوو وار هه خونده نه ٠٩٢/٠وژورتر ـ ره ساڵ به ٦٤ له. بوو هه

ســای کاندا، لــه نــو ریــزی شارنشــینه واری لــه ی خونــده رــژهو ئـه. بوون ٠٤٦/٠و ژن ٠٦٩/٠پیاو وانه بوو، له ٠٥٨/٠ دا، له١٩٨٦و ٠٣٨/٠پیـاو وانـه بـوو، له ٠٢٥/٠کاندا، نـو گوندنشـینه له یه رژهی نـوان رـژه له) ٠٣٣/٠( یه وره گه م جیاوازییه ئه. بوون ٠١١/٠ژن

ی وه کانـدا، بـۆ چبوونـه وارانی شـار و گونده پیاوان و ژنانی خونـدهـــه ده ـــدن ل ـــانی خون ـــاره زگاک ـــه گه کاندا ده ش ـــه وه ڕت ـــه ، جگ ی وه ل

کـــانی ، کاره رزتره کاندا بـــه نـــو شارنشـــینه زووی خونـــدن لـــه ئـــاره

١٥١

ت لـــه وـــه زگاکـــانی ده بردنی ده ڕوه ســـازیی، بـــه بازرگـــانیی، پیشهخونـــدن و کانـــدا زیـــاتر پویســـتیان بـــه چاو گونده کاندا، لـــه شـــاره

ی وه هب ئــ کاندا، بــه شــاره ها لــه روه ، هــه یــه وار هه کــادری خونــدهکان ن، منـدان بـۆ قوتابخانـه جیاوازی نوان کوڕ و کـچ بـده گوێ به

ــه ده ــرن، مندا ــه شارنشــینه ن ــاتر ل ــه کان زی کان، گوندنشــینه منداشــونی ، چونکــه یــه خونــدنیان هه دان بــه توانــای خونــدن و درــژه .جشی ناهن و به ژیانیان زیاتر همنتره

ی کارسامان. ٣تی ژربابهکی یـه وتنی ئابووریی وتانی جیھان، تا راده وتن یا پشکه دواکهی شــاوه زایی و لوه زایی و ناشــاره ی شــاره نــدازه ئه بــه نــده زۆر به . نو دانیشتواندا ی پسپۆر له می ژماره زۆر و که و به کرکار

ی سامانی کار دیاریکردنی ژماره چونکـه. کانی جوگرافیای ئـابووری ۆزهئا ره هه کشه له ککه یهتی خـــۆی، یـــه ی بـــاری ئـــابووریی و کۆمه گوره ت، بـــه وـــه ر ده هـــه

. کــات کــارکردن دیــاری ده کارکردن و وازهنــان لــه ســت بــه ســای دهی زۆربــه کارکردن لــه ســت بــه ی یاســای کــارکردن، ســای ده گوره بــه

سایشدا ٦٤ کات و له پدهست ساڵ ده ١٨ وروپادا، به کانی ئه وتهنی مـه ته سـایدا و ژنـانیش لـه ٦٤نی مـه ته پیاوان لـه. ب واو ده تهڵ گــــــه ، له و دیاریکردنــــــه ئــــــه. کــــــرن نشــــــین ده ســــــایدا خانه ٦٠

. وه گرته ک ده تیدا یه وه دیاریکردنی بیرۆی کاری نوده وه سـاییه ١٠ کوردسـتاندا، لـه کی لـه ی یاسای کار، خه گوره به

ســایدا کۆتــایی پــ ٦٤نی مــه ته ن و لــه کــه کــارکردن ده ســت بــه دهئـران ، له ساڵ ١٢تورکیادا ـ کارکردن له ست به نی ده مه ته. دنی

ــ شــدا، لــه و وتانه موو ئــه هــه ســاڵ، لــه ١٠عــراق ـ ســاڵ، لــه ٦ـی وه لـ ئـه وه. هنـدرێ کـارکردن ده سایدا، کۆتـایی بـه ٦٤نی مه ته

١٥٢

دا، زۆر گـوێ و وتانـه لـه کوردسـتان و نـه له کی نه ڕاستی ب، خهکـــار ســـت بـــه ده وه و ڕۆژه کو لـــه ن، بـــه یاســـای کـــارکردن نـــاده بـــهی و ڕۆژه تــاکو ئــه ن، ده ی پــ ده کــرێ و درــژه پیــان ده ن، کــه کــه ده .ون که کار ده له

، واتــا ســایدایه ٦٤ـ ١٠ن نــوا نیان لــه مــه ی ته وانــه ی ئه رــژهسـال ی خـامن لـه گـوره ، بـه یـه ی توانای کارکردنیان هه وانه ئه

وه ئـه. دی گشت دانیشتوان بـوو سه فتا له ری حه وروبه ده دا، له٢٠١٠بـــواری ســـامانی مرۆییـــدا لـــه کوردســـتان لـــه دات، کـــه وا پیشـــان ده

دیان ســه نیا چــل لــه تــه وانــه لــه وه داخــه لــ بــه وه. نــده مه وه دهـــه ـــه دانیشـــتوانی چـــاالک ل ـــواری ئابووریدای ـــه. ب ـــه وات ی پۆســـه ل

لــک و ن مو خــواوه وانی دیکــه ئــه. ن کــه شــی ده مھنانــدا هاوبه رهه به .ن پولدار و خوندکار و هیدیکه

. ن کـه بـواری ئابووریـدا کارده ی زۆری دانیشتوان چاالک لـه زۆربهری وروبـــه ده دا لـــه٢٠١٠مالنـــدنی ســـای ی خه ورهگـــ یـــان بـــه رژه .بکار بوون وانی دیکه ئه. د بوو سه شتا له هه

کوردستاندا بکاری لهزووی نی کـارداب و ئـاره مـه ته له گوترێ که سک ده که بکار به

یـــدرت کاربکـــات ی ده و رۆژانـــه ب بـــه ب و ئامـــاده کــارکردنی هـــهکانی بکــــاری هۆیـــه نـــدک لــــه هه. وێ ناکـــهســــت لـــ کـــاری ده وه :ن وانه ئهشونی کـار بـۆ توانای دانیه ناپووتی ئابووری ـ ئابووری وت له .١

.ڕن گه دوای کار ده به دابن بکات که سانه و که گشت ئهری کشـتوکاڵ سـکته ک الیی ئابووری ـ ئـابووری وت پشـت بـه یه. ٢ک بــ کــار دا خــه ره ســکته و ونی کــار لــهواوبو دوای تــه. ســت به ده .مین ده

١٥٣

ن وانـه کان له سـازییه زگـا پیشه ی زۆری ده سـازی ـ زۆربـه جۆری پیشهــه ــه ک ــتییان ب ــه ده پویس ــاد جگ ــه ســتی کــاری زی ی و کــه نه خاوه ل . ک دوو کرکار نییه ندێ جار یه هه، وه یـدانی کـاره مه ی دنـه وانـه ی ئه یدانی کار ـ ژماره مه هاتنه . ٣ی ژمـاره لیک لـه ن، گه که ی دانیشتوان زۆر خرا زیاد ده وه ر ئه به له

. ی کار زۆرتره شونی تازه بواری ئابووریدا کارهینانی دانیشتوان چاالک له به

ــه ــه دانیشــتوانی چــاک ل ــدا، ب ــواری ئابووری کی نارــک شــوه ب . هش بوو کانی ئابووری دابه کییه ره سه) رت که( ره ر سکته سه به ری کشتوکاڵ سکته. ١

ــاتر لــه ــه ی دانیشــتوانی چــاالک لــه نیــوه زی ــدا ل و بــواری ئابووریوتوویی ئامــاری کشــتوکاڵ، شــی بــۆ دواکــه هۆکه. ن کــه رتــه کارده که

وا و باری ئــاو و هــه کان و لــه کشــتوکاییه وییــه فراوانــی رووپــوی زهدا و سـازی تـازه کانی پیشه لقـه کردن لـهی کـار بوونی بواری دیکـه نه

. راهاتن سازی ری پیشه سکته. ٢

سـازیی گـۆڕین، رهنـانی کانزاکـان، پیشه ده ی لـه وانـه ی ئه رژه نیا چـوارده ن، تـه کـه با و گاز، خـانوو دروسـکردن ـ کـار ده ئاو و کاره

. هـنن ئـابووری ئابووریـدا پـک ده دی دانیشتوانی چـاالک لـه سه لهشــی بــۆ ، هۆکه مــه چاو توانــای ئــابووری وتــدا زۆر که ، لــه کــه رژهـــه ـــازه ونی پیشهبو ن ـــابووری ده و شـــوه ســـازی ت ـــه گه ی ئ ـــه وه ڕت ک

. وه بینته بواری کشتوکادا ده ی خۆی له زۆربه تگوزاری ری خزمه سکته. ٣

ڵ، ڕســتۆران، کۆمــه تــاک و بــه فرۆشــتن بــه ی لــه وانــه ی ئه رــژه مارکردن، کـــارکردن لـــه نـــدی عـــه یوه ، په وه ، بارگواســـتنه میوانخانـــه

ـــ ـــهمان ـــه ئمینی عـــه دا، ت ـــارکردن ل ـــه قاری و ک ـــا کان و ده دوکان زگدی دانیشـــتوانی ســـه ی ســـی لـــه تـــدا، نزیکـــه وه کانی ده تییـــه تایبه

م شی بۆ ئاسـانی کـارکردن و کـه هۆکه. بواری ئابووریدایه چاالک له . وه ڕته گه خۆیی ده ربه زموونی و سه خوندن و ب ئه

١٥٤

م تی سیه ربابه سه یی و ئاینی دانیشتوان وه ته ی نه پکھاته

یی دانیشتوان وه ته ی نه پکھاته. ١تی ژربابه

ک و ـه چه ره یی جودا به وه ته ند نه چه دانیشتوانی کوردستان لهو ئــه. ریت و مــژوو پکھــاتووه یکــیش داب و نــه زمــان و تــاکو راده

جکــردن و گــۆڕینی جبوون و نیشــته نجامی نیشــته ئــه لــه جیاوازیــه . دا، بووه و وته ، له وه ته نه

کـــۆی گشـــتی لـــه وانـــه ته و نه ک لـــه ر یـــه ی هـــه و رـــژه ژمـــاره. زانــدراوه پشــیش نه وه مــه واوی نازانــدرێ و له تــه دانیشــتواندا، بــه

ـــه ـــه هۆی ـــه و نه کانی ئ ـــه گه ده زانین ـــۆ چه وه ڕت ـــار وه ب ـــد هۆک ـــو ن ک . وه ی خواره وانه ئهی وه ئـه نموونـه به. وه ته مای دیاریکردنی نه بنه کردنی زمان به. ١ ب، بـا بـه تـورک و عـاره بی بدوێ، ئۆتۆمـاتیکی بـه تورکی و عاره به .ندرێ ب، داده و نه کیش هه ه چه ره بهـــه ســـه شـــکردنی دانیشـــتوان، له دابه. ٢ ـــاین ر بن ـــه. مای ئ ـــه ب نموون

ــورد(ئیســالم ــارس. ک ــازه. ف شــتی و رده ســیحی و جــوو و زه مه و) ری ئ . هیدیکه

. سـت ده ر ی سه وه تـه یری نه ی غـه وه تـه بوونی نه هه نکۆیکردن له. ٣ کان بــه وه تــه رتاپی نه ســه وه ب بــ ئــه ر عــاره گــه ، ئه نموونــه بــه

.درێ م ده ه قه ب له عارهی گـــوره ی ئامـــاری دانیشـــتوان بـــه وه کردنی بوکردنـــه غـــه ده قه. ٤ . وه ته نهک، لـــوڕ و ـــه چه بوونی ره ک نـــه ی یـــه بھانـــه ی، بـــه وه جیاکردنـــه. ٥ .کورد ختیاری له به

١٥٥

بـه. تی وایـه ته بوونی جیاوزای نه ی نه بھانه ، به وه ته گۆڕینی نه. ٦ .ب و فارس تورک عاره خۆکردن به نموونه

کـو تداری وه سـه هی د وه تـه نه کان لـه بچووکه وه ته ی نه وه تاوانه. ٧ .ب و فارس تورک و عاره

کی شـــوه کوردســـتاندا، بـــه کان لـــه وه تـــه ی دانیشـــتوانی نه ژمـــارهبـ واب ده کـه. ران نییـه سـتی تـوژه ر ده به له یان ساه رمی، ده فه

ــۆ خه ــا ب ــرێ هان ــدن بب ــ ســه وه. مالن ــه ل ــاوازی له ســه د ل ــه د جی ڵ گ نگــه کوردســتاندا ره کان لــه وه تــه نه شــبوونی دابه. یــه راســتیدا هه دا دیارکراوه ٤ی خشه نه له که ی و شوه نزیک ب له

کورد ی خــامالن لــه گــوره بــه. کوردســتاندا لــه یــه وه ته ترین نه وره گــه

دی دانیشــتوان کــورد ســه فتا و پیــنج لــه ی حــه دا نزیکــه٢٠١٠ســای کانی وتــه م لــه کــه ی یه وه تــه نهی چــاو رــژه لــه و رــژه ئــه. بــوو

ـــاوای ئاســـیا وه ـــه باشـــووری رۆژئ ـــارس ل ـــه کـــو ف ـــورک ل ـــداو ت ئرانب عـراق و عـاره ب لـه ی عاره رژه مک له تورکیادا زیاتر بوو و که

.متر بوو سوریا که لهکان، ماشـــاکردنی دانیشـــتوانی شـــاره ته کـــو لـــه ی کـــورد، وه رـــژه

ــه ره ده ــه ک ــه رجه ســه وێ، ل ــاڵ ب ــتوان، س ــه می دانیش ــورتی ســاڵ ل کم دی کـه سـه ی پـنج له سای رابـردوودا نزیکـه ده له نگه ره. دات ده

تـه گه ده مبوونـه و که هـۆی ئـه. کردبتـانی وه ربـۆ کـۆچکردن بـۆ وی جھـان و وتـانی دیکـه) سوریا. عراق. تورکیا. ئران(ر ربه روبه دهنووسـینی کـورد نموونـه ، به وه تـه گـۆڕینی نه. وپیور تی ئـه تایبـه به فربوونی زمانی سـکماک لـه رگرتن له. ب تورک و فارس و عاره به

ن الیــه کردنی منــدن زمــانی ســکماک لــه فرنــه. وه تــه وه ن ده الیــههاتنی زمــانی کــوردی بــۆ لک نــه کــه ی بــه بھانــه بــه دایــک و باوکــه

. هم و هیدیک رده زانستی سه

١٥٦

٤

١٥٧

می رجه سـه ی کـورد لـه ی رـژه گوره کانی کوردستان به ستانه ئه . وه کانی خواره گرووپه بکرێ به یه دانیشتوندا، بۆی هه

رز ی به رژه. ١دی گشـت سـه فتا لـه حـه دا، لـه سـتانه ئه و گرووپه ی کورد له رژه

بــــــۆ پاراســــــتنی وه رتــــــه گه دهی کــــــه هۆیه. دانیشــــــتوان زیــــــاتره تــورککردن و بــه تی بــه سیاســه یی و دووری لــه وه تــه ی نه شناســنامه

. ســـلمانی: ن مانـــه کانیش ئه ســـتانه ئه. فارســـکردن بکردن و به عـــارهکھگیلویــــه و . کردســــتان. ایــــالم. ولر هــــه. چھارمحــــال و بختیــــاری

. بیتلــیس. ۆکدهــ. ســیرت. لرســتان. کرمنشــاه. ککاری هــه. بویراحمــد . ئاغری و هیدیکه. ڤان. کر دیاربه. شرناک و ماردین. باتمان

ندی ی ناوه رژه. ٢ــژه ــه ر ــورد ل ــه ی ک ــه ســتانه ئه و گروپ ــه حــه دا ل ــۆ پ ــه فتا ب نجا ل

ــــه گه ی ده کــــه هۆیه. دی گشــــت دانیشــــتوانه ســــه ــــۆ هــــاتنی وه رت برککردن و تـــو ســـت بـــه ده. ب و فـــارس تـــورک و عـــاره ک لـــه یـــه ژماره. شــانلی ئورفــا: ن مانــه کانیش ئه ســتانه ئه. بکردن و فارســکردن عــاره . بینگۆۆل و هیدیکه. لی تونجه. ئاغری

ی نزم رژه. ٣نجا بـۆ بیسـت و پـنج پـه دا لـه سـتانه ئه و گروپـه ی کورد لـه رژه

تکی بـۆ سیاسـه وه رته گه ی ده که هۆیه. دی گشت دانیشتوانه سه لهکانیش ســتانه ئه. بکردن و فارســکردن تــورکردن و عــاره بــه توونــدی

آذربایجــان . رکوک کـه. الزیغ ئـه. مان ئادیـه. شـانلی ئورفـا: ن مانـه ئه . التیا و هیدیکه ما. رزنجان ئه. غربی

نزم ره ی هه رژه. ٤دی سـه بیسـت و پـنج لـه دا لـه سـتانه ئه و گروپـه ی کورد له رژه

بــۆ مژووکــی وه رتــه گه شــی ده که هۆیه. متره گشــت دانیشــتوان کــه

١٥٨

الوازی . بکردن و فارســــکردن تــــورککردن و عــــاره دوور و درــــژی بــــه . و هیدیکه وه ره کۆچ ده. یی وه ته ستی نه هه

تورکمی دانیشـتوانی رجه سـه لـه و ریژه ژماره به یه وه ته مین نه دووه

. وه رته گه ر ده وبه مه له ده ند سه یدابوونییان بۆ چه په .کوردستاندا. ژیــن کانی بــاکووری کوردســتان ده سـتانه ئه ی زۆری تــورک لــه زۆربـه

گـازی : کانی سـتانه گشـت دانیشـتوانی ئه ی تـورک لـه رزترین رژه به ش لـــــه مترین رـــــژه کـــــه. رزوروم ئـــــه. ش همانمـــــار کاهره. ب ئانتـــــه

. لی تونجـــــه. مـــــاردین. بیتلـــــیس. ککاری هـــــه. ی ســـــیرت ســـــتانکه ئه . بوو ڤان و هیدیکه. ککاری هه کر دیاربه

ب ره عاهـی گشت دانیشتوانی کوردستاندا لـه ب له ی عاره و رژه ژماره

می وتـه ی حه ده می سه که ی یه یدابوونییان بۆ نیوه په .متره تورک که . وه ڕته گه زاینی ده. رکوک کــه. دیــاال. وا ینــه کانی نه ســتانه ئه زۆری لــه ب بــه عــاره .ژی ده شانلی ئورفا و هیدیکه. سیرت. کرد دیاربه. ماردین. دهۆک )م جه عه(ری ئازه

گشت دانیشـتوانی کوردسـتان لـه کان له رییه ی ئازه و رژه ژماره کـان بـه ره جبوونی ئازه شـونی نیشـته. ترهم ب که هی تورک و عاره

. کـو آذربایجـان غربـی وه تی کوردسـتان کانی رۆژهـه ستانه زۆری ئهر بـــــه یـــــان له رژه. یـــــه کردســـــتان و هیدیکه. لرســـــتان. کرمنشـــــاه

. زیادبوون دایه له ستانانه و ئه کۆچکردنیان بۆ ئه فارس

هــی کوردســتان لــهگشــت دانیشــتوانی ی فــارس لــه ژمــاره و رــژه. ب و تـورک ناشـ هـی عـاره راوردکردن لـه و بـۆ بـه متره ری کـه ئازه

بـــه جبووه تی کوردســـتان نیشـــته رۆژهـــه گشـــتی لـــه فـــارس بـــه

١٥٩

. ایـالم. لرسـتان متر لـه کـه. ستانی آذربایجـان غربـی ئه تی له تایبهی کردسـتان و شـون. چھارمحـال و بختیـاری. و بـویر احمـد کھگیلویه

. دیکه ئاسووری ـ کلدان ـ سریان

گشـت دانیشـتوانی ی ئاسـووری ـ کلـدان ـ سـریان لـه و رـژه ژماره . متره ری که هی فارس و ئازه کوردستاندا، له

سـتانی نـد ئه نـو دانیشـتوانی چه ئاسـووری ـ کلـدان ـ سـریان لـهکییان دهـۆک و ره جبوونی سـه ل شـونی نیشـته وه. ن کوردستان هه

. یه وا و آذربایجان غربی و شونی دیکه ینه نه ن رمه ئه

نگـه گشت دانیشتوانی کوردسـتاندا ره ن له رمه ی ئه و رژه ژمارهنـــو ن لـــه رمـــه ئه. ئاســـووری ـ کلـــدان ـ ســـریان بـــی ی نـــده وه ئه

شـــــــونی . ن ســـــــتانی کورسســـــــتان هـــــــه نـــــــد ئه دانیشـــــــتوانی چهـــاکوور و رۆژهـــه ســـتانه کییان ئه ره جبوونی ســـه نیشـــته تی کانی ب

.ژی دهۆک ده میش له کی که ژماره. کوردستانه تورکمان نگـه گشت دانیشتوانی کوردستاندا ره ی تورکمان له و رژه ژماره

. ن و ئاسـووری ـ کلـدان ـ سـریان بـ رمـه ئه ک لـه ر یـه ی هه نده وه ئه ن بــــهکانی باشــــووری کوردســــتا ســــتانه ئه زۆری لــــه تورکمــــان بــــه

. ژی رکوک ده تی که تایبه

ی ئاینی دانیشتوان پکھاته. ٢تی ژربابه ی باشــووری رۆژئــاوای ئاســیا کــه و وتانــه لــه ککــه کوردســتان یه

شـتی و جـو رده ئـاینی زه. ر ئاینی جۆراوجـۆره سه ی له که دانیشتوانه تی جۆراوجــۆر لــه ریقــه ســیحی و ئیســالم و ربــازی ئــاینی و ته و مه

م کـه کـه ده و ئاینانـه نیا ئـه باسی ته وه خواره له. ن کوردستاندا هه

١٦٠

یـدابوونیان پـش و ی په گوره و بـه ک ملۆن زیـاتره یه یان له رهژما .م خه پاشییان ده

سیحی ئاینی مه. ١شــاری ، لــه مــه کان، نــاوی عیســا کــوڕی مریه ری دیانــه مبــه پغه

. ی سـی و سـ سـاڵ ژیـاوه عیسـا نزیکـه. دایـک بـووه حم له یتولله به، وه کانـــه وارییه ی حه گـــهر ر، لـــه مبـــه پغه بـــه ی بـــووه وه دوای ئـــه

شــاری . ڕی ئــاینی خــۆی کــردووه ی بیروبــاوه وه بوکردنــه ســتی بــه دهســیحی ی ئــاینی مه وه می بوکردنــه کــه ی یه بنکــه ، بــه"روهــا" ئورفــاــرێ، یه داده ــدا، هــه کــه رخی یه چــه لــه مین کســه کــه ن ر می زایینیـــه ـــاینی مه. وێ دروســـت کـــراوه ل ـــه پاشـــان ئ ـــه ره ســـیحی ب ـــه ره ب ب

. وه ی کوردستاندا بو بووته کانی دیکه نوچهم و کان و مـژووی عیسـا کـوڕی مریـه ستووره کان و ده ئامۆژگارییه

کانی لیفــه خه. وه ته نووســراوه" مزگنــی"ئینجیــل ورات لــه باســی تــهی وه کۆکردنـه سـتیان کـرد بـه می زاینیـدا، ده که رخی یه چه عیسا لهوڕۆ چـوار جـۆر ئینجیـل ئـه. وه موویان نووسـیته و هـه ردووهئینجیل ک

.نا تی و یۆحه رقۆس، مه ئینجیلی لۆقا، مه: یه ههدا ٢٠١٠ســای ی خامالنــدن لــه گــوره کان بــه ســیحییه ی مه رــژهـــــه ـــــه ی ده نزیک ـــــه ل ـــــوو س ـــــتان ب ـــــتوانی کوردس . دی گشـــــت دانیش

کانی کوردستان ستانه ی ئه نو دانیشتوانی زۆربه کان له سیحییه مه. وا ینــه کانی نه ســتانه کییان ئه ره جبوونی ســه شــونی نیشــته. ن هــه

. یه آذربایجانی غربی و هیدیکه. دهۆک ئاینی ئیسالم . ٢

ی ده می سـه کـه ی یه کوردسـتاندا، بـۆ نیـوه یدابوونی ئیسالم له په ١٦(ی زاینــــی ٦٣٧ســــای واتــــه. وه ڕتــــه گه می زاینــــی ده وتــــه حه

ن، کــه و بوایــه ر ئــه ســه کان له مژوونووســه ک لــه یــه ژماره). کــۆچیخۆشی نگ و داگیرکردن و به ب جه دانیشتوانی کوردستان به گوایه

١٦١

، بـه م بۆچووونـه لـ ئـه وه. ند کـردووه سـه یان په ئاینـه و خۆیان، ئـهک ڵ راســــتیدا یــــه گــــه ، له نــــدێ مژوونووســــانی دیکــــه بــــوای هه

بوون، نـه رگیز ئامـاده دانیشتوانی کوردستان، هه چونکه. وه ناگریتهــــه ــــه ب ــــان، واز ل ــــاوه خۆشــــی خۆی ــــاو و بیروب ــــۆنی ب ــــاینی ک ڕ و ئ

ڕینی خوناوییـــان، دژی ســـوپای ڕاپـــه ل باپیرانییـــان بھـــنن، گـــهزۆر ت تـاکو ئسـتاش لـه نانـه ته. رپا کـردووه ب بـه ره ری عا داگیرکه

یـــاد و بیـــر و لـــه نگانـــه و جه واری ئـــه شـــونی کوردســـتاندا، شـــونهکان، بۆ موسومانه به ره عا. زیندوویی ماون ر به کیدا هه هۆشی خه

پنن، بـه انیشـتوانی کوردسـتاندا بسـهر د سه ، به یان که ی ئاینه وه ئهوا کـارکی نـاڕه هـیچ جـۆره ستیان له ده ندێ مژوونووس ی هه گۆته) ٤(نووسـی ده وه و باره ، موژوونووسک له نموونه به. وه ته گراوه نهو و سـ ڕۆژ، زوور، سـ شـه ی شـاره نوچـه زایندا، لـه ٦٣٩سای لهــ ســتیان لــه ده زاران هــه بــه. گرتووه ڵ نــه ی کــورد هــهکوشــتن و بینو کی ئـــه ی خـــه وه ر ئـــه بـــه نیا له تـــه ســـی بتاوانییـــان کوشـــتووه که

. ن ند بکه سه ب په ره بوون، ئاینی عا نه ، ئاماده یه نوچهــپه ــه پرینس ــانی رۆژان ــاکانی ژی ــاین و یاس ی موســلمانان و کانی ئ

ــه ــه ل شــتی دیکه گ ــران نووســراوه ل ــران له. ق ــه می خه رده ســه ق لیفو بــــۆ ر گیــــراوه ســــه ی له و دانــــه وه تــــه عثمــــان بــــن عفــــان کۆکراوه

. کان ناردراوه موسلمانه به التی عاره سه کانی ژر ده ناوچهر ئـــاینی ســـه کوردســـتان له زۆری دانیشـــتوان لـــه ره ی هـــه زۆربـــه

مالنــدن لــه ی خه گــوره ی ئیســالم، بــه و رــژه ژمــاره. ئیســالم دایــهــــه ی نۆهــــه دا نزیکــــه٢٠١٠ســــای دی گشــــت دانیشــــتوانی ســــه ت ل

.کوردستان بووکانی سـتانه ی ئه زۆربـه گشـت دانیشـتواندا، لـه ی ئیسالم لـه رژه

سـتانیش خـۆی نـدێ ئه هه لـه یـه وه ته رووی نۆهه سـه کوردستاندا، لهی شـدا رـژه وه ڵ ئه گـه له. دات دی گشت دانیشتوان ده سه د له سه له

شــتا و بــۆ هه متره نــدک کــه کان هه ســته تــاک تــاک ئه ئیســالم لــهوا و شـــونی ینـــه کانی دهـــۆک و نه ســـتانه ئه زی لـــه بـــه د داده ســـه له

. دیکه

١٦٢

م تی چواره ربابه سه کۆچکردن و چی دانیشتوان

دانیشتوان یکۆچکردن. ١تی ژربابهو یی ژیانـه میشـه ههکۆچکردن ج هشـتنی شـونی ست له به مه کــه کۆچکردنه .دا شــونکی تــازه کی لــه کجاره یــه جبوون بــه نیشــته

گـوترێ کـۆچکردنی نـاوخۆ و ی وت بـ پـی ده چوارچیـوه ر له گه ئهـــه ئه ـــۆ گ ـــه ر ب ـــی دیک ـــوو وتک ـــه ده ب ـــۆچکردنی ده بت ـــه. وه ره ک ل

.نی که کۆچکردن ده ردوو جۆره هه باس له وه خواره خۆ کۆچکردنی ناو: م که یه

گــۆڕن و یی ژیــان ده میشــه س، شــونی هه زار کــه نــد هــه ســای چهی دا نزیکــه٢٠١٠ســای ی خامالنــدن لــه گــوره ی کــۆچکردن بــه رــژهچاو لــه کــه رژه. پنجــی گشــت دانیشــتوانی کوردســتان بــوو ک لــه یــه

و تورکیـا کـو ئـران ی باشووری رۆژئـاوای ئاسـیا وه هی وتانی دیکه . مک زیاتره و عراق و سوریا، که

کوردستاندا کانی کۆچکردنی ناوخۆ له هۆکارهتی یـه ک هۆکاری ئـابووری و کۆمه نجامی کۆمه ئه کۆچکردن لهمی رجه ســـه یان لـــه کـــه ر یه لـــ رۆـــی هـــه وه. دات و سیاســـی روودهشـونک بـۆ هو لـ مکی دیکـه رده مک بـۆ سـه رده سـه کۆچکردندا لـهباسی رۆی وه خواره له. گۆڕێ ده بارکی دیکه و له شونیکی دیکه

.م که ده رانه و فاکته ک له ر یه هه ئابووری کانی هۆکاره: م که یه

کوردســـتاندا و لـــه رترین هۆکـــاری کـــۆچکردنی ناوخۆیـــه کاریگـــهی سـ بـهورو ده لـه ٢٠١٠سـای ی خامالند ن لـه گوره ی به که رژه

١٦٣

کــانی هۆکاره نــدک لــه هه. چــواری گشــت کــۆچکردنی نــاوخۆ بــوو لــه .ن وه ی خواره وانه ئابووری ئه

بکاری . ١کان و گونــد ئابووریــدا لــه ی زۆری دانیشــتوان چــاالک لــه زۆربــه

کوردسـتاندا، کان لـه دیه و شـاره کان ی شارۆچکه وانه ئه شک له به، بوونی کـارکی دیکـه ر نـه بـه شـتوکاڵ، لهرزی ک واوبوونی وه دوای ته

ـــار ده ـــه بک ـــه ده. وه مینت ـــده وه شـــی ئه تی سانه رام ـــه ن ـــای نیی بی کشـتوکاڵ رزی دیکـه ی تـاکو وه کـه ژیانکی نۆرمالی خۆی و خزانه

ناچاری و بـۆ باشـترکردنی ژیـان کـۆچ بـۆ به وانه ندک له هه. بکاتزۆری کانیش بــه شــونه بی ی لــ هــهکــار ن کــه کــه ده و شــونانه ئــه

.تی تایبه کانیان به وره گه ره کان و هه شاره ی کرکار جیاوازی رۆژانه. ٢

ســــازی و خــــانوو کانی پیشه ره ســــکته ی کرکارــــک لــــه رۆژانــــهری چـاو هـی سـکته لـه ت ره دروستکردن و کین و فرۆشتن، دوو که

ـــــه ـــــتوکاڵ ب ـــــه به. رزتره کش ـــــهرۆژ نموون ـــــانوو ان ـــــارکی خ ی کرکچــی هــی کرکــارکی کــه زار دینــاره دروســتکردن بیســت و پــنج هــه

کانی شـونه کرکـاری لـه و زیـاده ئه. زار دیناره هه کشتوکال پازده . کشی بۆ خۆی ده دیکه

ی تازه پیشه. ٣یی و کــاتی کانی پیشــه قوتابخانــه لــه ی وانــه بوونی کــار بــۆ ئه نــهیی ژیانـدا فـری میشـه شـونی هه ستایک له ربازیکردن و الی وه سه

ـــووه ناچـــاری ده ـــه ب ـــۆ ئ ـــواری کـــۆچ بکـــات کـــه و شـــونانه کـــات ب ب . یه کارکردنی هه

وتن ژرئاو که. ٤کانی کوردسـتاندا ر رووباره سه ند له نبار و ئاوبه دروستکردنی عه

وی کشــــتوکای و ی ئــــاو بــــۆ ئــــاودانی زه وه ســــتی گدانــــه به مه بــــه

١٦٤

، دوکـان نموونـه بـه مھنان رهـه بـا به زیادکردنی سامانی ئاو و کاره یــان گونــدیان خســته ده. هتــد.... تاتورک و دز نــدیخان و ئــه ربه و ده

ناچار بـوون، بـۆ که که خه. ئاو پکرد وی و زاریان له و زه هژر ئاو وه نـه ژیانی ئاسایی خۆیـان بکه ست به ن و ده کۆچ بکه شونی دیکه

.ن کان کۆچبکه ندکیان بۆ شاره و هه وه نه وگوند دروست بکه کنیککردنی کشتوکاڵ ته. ٥

کردن درونـهکنیکی نوێ له جۆتکردن و چاندن و کارهنانی ته به کی زۆری لـه کشتوکادا، ژماره ری سکته وه له گواستنه م رهه و به

ی نــــده وه ، ئه نموونــــه بــــه. کرکــــاری کشــــتوکای بکــــار کــــردووهــا ده کلــی بــه ی ده کاتژمرکــدا زوه تراکتۆرــک لــه جــۆت ئســتر نداس ان بـهپ سـه ده به وه دوریته ی کۆمباینک ده نده وه گدرێ و ئه

. وه نادورته تی یه کۆمه کانی هۆکاره: م دووه

لـه ر نییه ی هۆکاری ئابووری کاریگه نده وه ئه ره و فاکته رۆلی ئه پـازده بگاته یه بۆی هه ی که رژه. کوردستاندا کۆچکردنی ناوخۆ له

ـــه ـــاوخۆ ســـه ل ـــۆچکردنی ن ـــه هه. دی گشـــت ک ـــدک ل ـــانی هۆکاره ن ک .ن وه ی خواره وانه تی ئه یه کۆمه

خوندن دان به درژه. ١نــ، ده وه ســه زۆر که خونــدن، پــاڵ بــه دان بــه زووی درــژه ئــاره

ی میشـه شـونی هه می خونـدن، لـه کـه واوکردنی قۆناغی یه دوای تهی کانی دیکـه خونـدنی قۆناغـه ن که کۆچ بکه و شونانه ژیان بۆ ئه

تی تایبــــه کان و بــــه شــــاره زۆری لــــه بــــه ها و شــــونی ئــــه. یــــه ههتی وـه یمانگای جۆراجـۆر و زانکـۆی ده په بی که یدا ده کان په وره گه

. هلی یان تیدایه و ئه

١٦٥

شاردا له ژیانی ئاسووده. ٢ــــه ــــه ل ــــانی رۆژان ــــه شــــاره ژی ــــه کاندا، ل ــــانی رۆژان ــــه چاو ژی ل

بـا کان کاره شاره. خۆشترهتر و ل ئاسانتر و ئاسوده کاندا، گه گوندهک و شـــونی و پشـــتمه وره و ئـــاو و هۆکـــانی هـــاتوچۆ و بـــازڕی گـــه

ی و شـانۆ و کتبخانـه کـو گـازینۆ و چایخانـه پشوودان و رابواردن وه و شــتانه ئــه میشــه هه. هتــد زۆره... و دکتــۆر خۆشــخانه گشــتی و نه

. ست دایه ر ده به له یی ماه ناکۆکی بنه. ٣

نـوان گوندکانـدا ناخۆشـی لـه وێ، لـه کـه ندێ جـار وا ڕـک ده ههــه دوو بنه دا دروســت ده ما ــه. بــ ــه زۆرب ر ســه ، له و ناخۆشــییانه ی ئ

ــدان و ئاشــکرابوونی په ــی یوه من ــچ، ورانکردن ــوڕ و ک ــوان ک ــدی ن نڕوو ... نـدێ شـتی ئاسـایی ر هه سـه قا له مه می کشتوکاڵ، ده رهه بهبـــی، کان ناچـــار ده ماـــه بنه ک لـــه نجامـــدا، یـــه ئه هلـــ ن، کـــه ده ده

.بکات شونکی دیکه ج بھ و روو له که گونده وی و زار ندی زه یوه په. ٤

تی سـه ده سـت پیـاوی به ده وی کشـتوکای بـه زه شکی زۆر له به مانــــه ئه... وره و بــــرا گــــه گزاده شــــخ و ئاغــــا و میــــر و بــــه کــــو وهواوبوونی ن، پــاش تــه ده کــرێ ده کــان بــه جۆتیاره کانیــان بــه وییــه زه

ـــــه ماوه ـــــان زه ، جۆتیاره ک ـــــه ک ـــــاوه ویی ـــــۆ خ ـــــه کانیان ب کان ن موک تـــــازه کـــــه ی کۆنتراکته و جارانـــــه کـــــان ئـــــه جۆتیاره. وه گنـــــه ده

.گرن کرێ ده وێ به وی له ن و زه که ده گوندی دیکه ڕوو له وه ناکرته می میرات که. ٥

ش کانیــدا دابــه ر منداه ســه ی به که دوای مردنــی بــاوک، ســامانهشـی ی به جیا ژیانی رۆژانه و به مه که که میراته جاری وایه. کرێ دهو نـدێ لـه هه وه ر ئـه بـه کان دابـین ناکـات، له منداـه ک لـه ر یـه هه

١٦٦

بـار کی دیکـه یـه ، بـۆ جگه وه کانیانـه خۆیـان و خزانه ، بـه مندانه .ن که ده پیاوان وره تی گه سه ده. ٦

و خــان و بــرا گزاده شــخ و ئاغــا و میــر و بــه پیــاوان، لــه وره گــهر هـــه ڕوا، بۆیـــه کانـــدا ده کی گونده ر خـــه ســـه ســـتیان به ، ده وره گـــه

بــ گونج و تووشــی گرفــت بــی، ناچــار ده یانــدا نــه گه جۆتیــارێ له .جبھی و بار بکات که گونده رامیاری کانی هۆکاره: م سیه

لـــه ری ده وروبـــه ده چی لـــه کـــانی رامیـــاری پـــده ی هۆکاره رـــژهی بـاری گـوره بـه که رژه. خۆ ب می کۆچکردنی ناوه رجه دی سه سه

. کــات م ده زیـاد و کـه کی دیکـه ک بـۆ نوچـه یـه نوچه سیاسـی و لـه .ن وه خواره ی وانه کانی رامیاری ئه هۆکاره ندک له هه تی وایه ته ی نه وه وساندنه چه. ١

ــه له ــاری چه ب ــاندنه ر هۆک ــه ی نه وه وس ــه وه ت ــه ده یی، ب ــان ه زار ییی میشـه جیاجیاکـانی کوردسـتان، شـونی هه کی نوچـه سی خه که

پنـــاوی و لـــه ن کـــه چیاکـــان ده و ڕوو لـــه هـــن ژیانیـــان جـــ ده . ڵ گرتووه کیان هه کانیاندا، چه یی یه وه ته نه دیھنانی ئامانجه به ترسی کوشتن مه. ٢

کانی کوردســتان، بــه ره داگیرکــه تــه وه کانی ده ربازییه ســه هــزه ن و بــه ده ک ده الماری خــه پــه میشــه ، هه کی زۆر دڕندانــه یه شــوه

نـن و ، راویـان ده رگه شۆڕش و هزی پشـمه بیانۆی پشگیریکردن له نا بـۆ نوچـه ناچـاری، پـه کی بـه نی خـه کۆمه بۆیه. یان کوژن هد

.بات کاندا ده چیایه کان له ئازادکراوه یی دانیشتوانی کوردستان وه ته ی نه گۆڕینی پکھاته. ٣

دان ســـه کانی تورکیـــا و ئـــران و عـــراق و ســـوریا، بـــه تـــه وه دهکانی ، بـــۆ نوچـــه وه خـــاکی بابوباپیرانیانـــه ســـیان لـــه زار که هـــه

١٦٧

وانـه بری ئه لـه. وه ی کوردستان گواستۆته وه ره ستی خۆیان و ده بنده . جیکردوون شوندا نیشته ب و فارسیان له تورک و عاره

ربازی ی سه بنکه. ٤نگی، ی جــه خانــه ربازی و فۆکه ی ســه نــدێ بنکــه دروســتکردنی هه

مــاردین وایــان لــه رکوک و کــه نموونــه کان بــه ری شــاره وروبــه ده لــه . ن کۆچ بکه کی دیکه یه ، بۆ جگه کردووه و نوچانه کی ئه خه کان وته نه پاراستنی بیره. ٥

وت، تی نــه تایبــه ، بــه وه ڕووی ســامانی سروشــتییه کوردســتان لــه. وتی نــه گاتــه ر شــون بیــر لــ بــدرێ، ده هــه لــه. نــده مه وه زۆر ده

وه نزیــک بونــو، ئــه وه کانــه گونده لــه وتانــه نــه و بیــره ر ئــه گــه ئه ، بـۆ شـونکی دیکـه و شـونانه ت، دانیشتوانی ئـه وه زگاکانی ده ده

. وه گوازیته راده کانی کۆچکردنی ناوخۆ ئاکامه

ــــاوه ــــارده ک خۆ کۆمــــه کــــۆچکردنی ن ــــه دی ــــه ی ئ رینی رینی و نو جــــا ئــــه. وه وتــــه که تی و رامیــــاری لــــ ده یــــه ئــــابووری و کۆمه

و کـات، یـا لـه کی کۆچیـان لـ ده خه و شونانه ب که ، له دیاردانهباســی وه خـواره لــه. کـات کی کۆچیــان بـۆ ده خـه دا بـ کــه شـونانه م که رینی ده رینی و نه کانی ئه دیارده

رینی کانی ئه دیارده. ء .ن وه ی خواره وانه رینی ئه کانی ئه دیارده ندک له هه

.ی پشوو وه ڵ ئه گه و جیاواز له ژیانیکی تازه ئاشنابوون به .١ .راستیدا چاوکی نزیکتر له دیتنی جھان به. ٢ .وروبردا ڵ ده گه وت کردن له س و که جوانتر هه. ٣ .ی که ی خۆی و خزانه ژیانی رۆژانه خ دان به زیاتر بایه. ٤ .کاتی خۆیدا له وه رکار و هاتنه سه چوونه راهاتن له. ٥

١٦٨

ئیشـکردن ی لـه یـان مانگانـه و رۆژانـه باشبوونی ژیانی مادی بـه. ٦ .گری ری ده ت وه وه هی ده ئازاد یان له

ــه. ٧ ــدێ په هه چاوپۆشــین ل ــه یوه ن ــچ ک ــوڕ و ک ــوان ک ــدی ن جــاران ن . هات ده دواوه ی زۆری به کشه

رینی کانی نه دیارده. ب .ن وه ی خواره وانه رینی ئه نهکانی دیارده ندک له هه

ز گه ن و ره مه ی ته شواندنی پکھاته. ١ ٢٠ـ ١٥نـوان نیان لـه مـه ن و ته زۆری نرینه کان، به ره کۆچکه

م ی ئــه ڕــژه کــه یــه وه ش، ئه م کۆچکردنـه نجامی ئــه ئــه. سـان دایــه .کات یاد دهکاندا ز شاره کات و له م ده کاندا که گونده له یه سته ده کاندا شاره زیادبوونی بکاری له. ٢

سـتیان کـار به ن، مه که کان ده شاره ی ڕوو له سانه و که ی ئه زۆربهــدا کردنــه په ــه بــه کان، له لــ شــاره وه. ی ــابووری و نــه ر ل بوونی ڕی ئ

بکــاره کــار بــۆ کرکــاره توانایاندانییــه ، لــه شــونی کــاری تــازه وه گوندکانــه ی لــه تازانــه بکــاره و کرکــاره ئــهکانی خۆیــان و کۆنــه

کرکــاره کی زۆر لــه یــه ، ژماره وه ر ئــه بــه له. یــدا بکــات هــاتوون، په . وه مننه ب کار ده کان، به کۆچکردووه

کان نی شاره ناشیرینکردنی دیمه. ٣کاندا کـارێ شـاره ، تـا له کان پیانه ی کۆچکردووه و پوه و پاره ئه

شی خـواردن و کـرێ خـانوو زرن، به مه واوی داده ته و به وه زنهدو دهی شـار و وه ره ده بـن، لـه کان ناچـار ده ره کۆچکه وه ر ئه به له. ناکات

زگاکـانی ستی ده وانی نین، یاخود ده موکی شاره دا که و شونانه له قــوڕ و ی خــواروخچ و لــه ره نــدێ خانووبــه وانی پــ ناگــات، هه شــاره

و خانووانـه ، ئـه وه ونه ، تاکو تیدا بحه ن و دار دروست بکه که نه ته .ن ده تک ده که نی شاره دیمه کن، که یه شوه به

١٦٩

را و ئاژاوه هه. ٤ر بــــه ژی، له زۆری کــــۆچکردووی لــــ ده بــــه کانی کــــه کــــه ڕه گه ــه ــه ن ــه بوونی همنــی و ئاســاییش، ل ــانی رۆژان ل گرفــت و دا گــه ژی: بـۆ وه رتـه گه ش زیاتر ده مه ئه. دات و ناخۆشی ڕوو ده راوئاژاوه هه

بوونی ئــــاو و می و نــــه کــــه. کان ره ریتی کۆچکــــه جیــــاوازیی دابونــــهی بکـاری وه بوبوونـه. قیرتاو و هۆکـانی هـاتوچۆ ی با و جاده کاره .نویاندا له

وه ره کۆچکردنی ده: م دووهر، ســــنووری کۆچبــــه کــــه یــــه ردنانهکۆچک و جــــۆره ســــت ئــــه به مه

تکی وـه بۆ ده وه تکه وه ده له واته. بیت دهتی وه نودهرامیاری . بچیت دیکه

ی سانه و که موو ئه ی هه ژماره کی، واته ره ده رانی کۆچکهی ژمارهــه ی هــه هــن و ژمــاره ج ده کوردســتان بــه ی دــن و بگانانــه موو ئ

. ســـتدا نییـــه ر ده بـــه ، له وه یـــه و باره تی لـــه بـــۆی، ئامـــارکی تایبـــهســـای کان، لـــه ی بگانـــه س، ژمـــاره نـــدێ کـــه پی بۆچـــوونی هه بـــه

نیا لـــه تـــه(ســـدا بـــوون، زار که هـــه ری پـــنج وروبـــه ده دا، لـــه١٩٨٥، ، زۆر زیـاتره یـه م ژماره لـ ئـه وه). س بـوون زار که باکووردا دوو هه

ین، کـه دا حیساب بکـه گه شی له سانه و که موو ئه ی هه ر ژماره گه ئه، کۆچیـــان بـــۆ کوردســـتان تورکیـــا و ئـــران و عـــراق و ســـوریاوه لـــه

ـــردووه ـــه ک ـــوون، وێ نیشـــته و ل ـــه دهج ب ـــین ئ ـــوانین ب ـــه ت ، و کاتکی کوردسـتان ی خـه ل ژمـاره وه. ند ملیۆنک چه گاته یان ده ژماره

ی رامیاری، خـۆی لـه رچاوه ندێ سه ی هه گوره ی وت، به وه ره ده لهشــیان وانه موو ئه ر هــه گــه ئه. دات س ده ری دوو ملیــۆن کــه وروبــه دهکانی تورکیـا و ئـران و عـراق تهو له ین، که دا حیساب بکه گه له

.ب ده نده وه دوو ئه که وا ژماره ژین، ئه و سوریا ده

١٧٠

وه ره کانی کۆچکردنی ده هۆکارهوه ره سیاســـی و ئـــابووری کـــۆچکردنی ده هۆکـــاری نـــدک لـــه هه

.ن وه ی خواره وانه ئه گرتنی شۆڕش رنه سه. ١

تــــــــــه وه هکان، د کدارییــــــــــه ی شــــــــــۆڕش چه وه دوای کوژانــــــــــه داخـــی دـــی کی دڕندانـــه یه شـــوه کانی کوردســـتان، بـــه ره داگیرکـــه

ــه ــان ب ــه خــه خۆی ــاوان ه ــه له. ڕیژن رده کی بت ــه ب ــه وه ر ئ ــه گ ل لـــه ـــۆ شـــونی تایب ـــورد، ب ـــان ناگه شۆڕشـــگانی ک ـــه تی خۆی و وه ڕن

.وروپا کردووه ، یا هی ئه که کانی نوچه ته وه ده ڕوویان له بوونی ئاسایش نه. ٢

ـــــه جـــــه ـــــه نگ ل ـــــای ب ـــــه ژماره کوردســـــتاندا، پ ـــــه ی کی زۆر لــــــاوه وه دانیشــــــتوانه ــــــه ن ــــــه وته ، ک ــــــه یان ک ــــــن و ڕوو ل جبھ

ن، تــاکو ژیــانکی ئاســایی و دوور ی جیھــان بکــه کانی دیکــه تــه وه ده ن و لــه کانیان دابــین بکــه ری، بــۆ خۆیــان و خزانــه ســه رمه چه لــه

.دوور بن گرتن و کوشتن و بینراونان و خراپی ژیان. ٣

نی و مــــــــــــه ی نرخــــــــــــی خوارده وه رزبوونــــــــــــه بکــــــــــــاری و بهزاران هـه تی، وای لـه رامـه م ده ی ژیـان و کـه کانی دیکه پداویستییه

نا ی خۆیـان جبھـن و پـه که نیشـتمانه ، کـه کردووه کی بچاره خه . ڵ بژرن ری بۆ خۆیان هه نابه رن و په وروپا به کانی ئه ته وه بۆ ده

چاولکردن. ٤ی بــۆ وانــه ی ئه رگــه ران لــه نــده هه رانی لــه بیســتنی خــۆش گــوزه

ر ســـه خاتـــه کی ده خـــه ک لـــه یـــه ، ژماره کۆچییـــان کـــردووه وه ره دهک یه ر شـوه هه به وه ر ئه به ر له هه. و خۆشیانه یشتن به یای گه خه

.کات ب کۆچ ده

١٧١

ران نده ژیانی هه اهاتن لهر. ٥ وتووه ی وت کـه وه ره ده ی بۆ خوندن ریان بـه وانه ندک له ههو منــدایان ونــدر ســانکی دوردرــژ ژیــاون و ژنیــان هینــاوه و لــهویان نــــاب و ڕانــــه تی گه واوکردنی خونــــدن تاقــــه دوای تــــه بــــووه

ر گــه تیش ئه تایبــه هرنابی بــ بــه و وتانــه ژیــانی ئــه ســتییان لــه ده . وی ست که ده وێ یان وتکی دیکه کارکییان له

چی دانیشتوان. ٢تی ژربابه

ــتوان لــه شــدا نــدێ نوچه هه دا زۆرن و لــه نــدێ نوچــه هه دانیش ی بـــه وه بــۆ ئـــه. ســـی تــدا نـــاژی ، که یــه ی واش هه من و نوچـــه کــهبـ دانیشتوان بزانـدرێ، دهشبوونی جوگرافی ی دابه خشه واوی نه تهــازان، باســی چــی دانیشــتوان بکــه وه ــه مــه ئه. ین ک جوگرافی وه ش ئتری ک کیلۆمــه ر یــه ســه ی دانیشــتوان، له بــ ژمــاره ن، ده یــه گه ده

.ین دیاری بکه) وه کانییه موو جۆره هه به(وی زه) کچگ( چوارگۆشه چی گشتی دانیشتوان

مالنــدن ی خه گـوره کوردسـتاندا، بـه چـی گشـتیی دانیشـتوان لـهتری ک کیلۆمــه یــه س بــوو لــه نجا کــه ی پــه دا نزیکــه٢٠١٠ســای لــه

ــه. دا چوارگۆشــه ــه م دیارده ئ ــه ی ــه ل ــتوانن ل چاو چــی گشــتی دانیشچی دانیشـتوانی ئـران و عـراق ل له وه. متره تورکیا و سوریا که

. زۆرتره شبوونی دانیشتوان کانی دابه رههۆکا

کـانی سروشـتی ویـدا بـۆ هۆکاره ر زه سه شبوونی دانیشتوان له دابهو ک لـــه ر یـــه لـــ رۆلـــی هـــه وه. وه ڕتـــه گه و ئـــابووری و رامیـــاری ده

م رهـــه وتنی ئـــامرازی به ی پشـــکه نـــدازه ئه بـــه نـــده به رانـــه فاکته . هنان

١٧٢

کانی سروشتی هۆکاره: م که یهی ر شـوه سـه نـه که کارده کانی سروشـتی، کـه هۆکاره ندک له هه .ن وه ی خواره وانه کوردستاندا ئه شبوونی دانیشتوان له دابه

رزی و نزمی به. ١کان شـتاییه ده نوچـه جبوون له زووی نیشته ک ئاره ی خه زۆربه

وه تـهر گه ی ده کـه هۆکاره. کـات کان ده شـاخاویه ی نوچه وه ک له وهبردنـــی . هـــاتوچۆ. کشـــان جـــاده. خـــانوو دروســـتکردن: بـــۆ ئاســـانی

. بیرلدان و هیدیکه. ی ئاو جۆگه ی ئاو رچاوه سه. ٢

ب ری هــه وروبــه ختایی لــه ده وی تــه ر زه گــه ئــاو و ئه شــونی بــه بــه. بــی باغ ده ره قــه که کــات و شــونه دانی دروســت ده ک ئــاوه خــه

و و کرمنشــــاه شــــتی نــــوان ســــنه ده. زوور شــــتی شــــاره ، ده نموونــــه . هیدیکه

وا ئاووهه. ٣ دا بــژی، کــه و شــونانه ، زیــاتر لــه وی داوه هــه وه کۆنــه مــرۆڤ لــه

ــه ــه پل ــارانی ســانه رمای مامناوه ی گ ــی و ب ــا شــینبوونی نــدی ب ی بــه بــه له. غــ و دان بکــات ده ــه وه ر ئ ــه و شــونانه ، ئ کوردســتاندا ی ل

کانی چاو نوچـه ژی لـه کیان زیاتر ل ده ، خه ن خۆشترهوایا ئاووهه .دا دیکه

وی پیتی زه به. ٤ویــدا ک دۆنــم زه یــه پیت و بــی لــه ر بــه گــه وی کشــتوکای، ئه زه

، نموونــه بــه. ژێ کی تــدا ده خــه وی دیکــه زه بــاش بــی ، زیــاتر لــه . پ و هیدیکه کر و گازی ئانته شتی شانلی ئورفا و دیاربه ده

کانی ئابووری هۆکاره: م دووهی ر شـوه سـه نـه که کارده کـانی ئـابووری، کـه هۆکاره ندک له هه .ن وه ی خواره وانه کوردستاندا ئه شبوونی دانیشتوان له دابه

١٧٣

کاروباری ئیداری. ١نـــــدی به ی مه وه ر ئـــــه بـــــه کان، له ئیدارییـــــه کـــــه ری یه نته ســـــه

:کی ره سه .ئیداری و کین و فرۆشتن کاروباری .١ .دکتۆر. رمانخانه ده. خۆشخانه ندروستی ـ نه ته .٢ . زانکۆ ر له خوندنی به. زانکۆ . یمانگا خوندن ـ په .٣ . یاندن راگه. فزیۆن له ته. یاندن ـ رادیۆ راگه .٤ .پاڕک. گازینۆ. شونی ڕابواردن ـ چایخانه .٥

کی زیـاتر بـۆ ژیـان و خـه ، کـه کارکیان کردووهمووی هه مانه ئهـــات ـــ بک ـــان ت ـــارکردن، رووی ـــه. ک ـــه بۆی ـــه چـــی دانیشـــتوان ل ک ی

ـــه ـــه کیلۆم ـــوار گۆش ـــه تر چ ـــونه دا، ل ـــتییه چاو ش ـــه گش دا، کانی دیککان ئیدارییــه کــه ری یه نته ســه نــده رچه ، هه نــدین جــار زیــاتره چه .کات کی رووی تده زیاتر خه نده وه تر ب، ئه وره گه دووڕیانی. ٢

هــۆی بتــه شــونکی دیــاریکراودا، ده یشــتنی رگاوبــان لــه پکگهتگوزاری و ئـــــاوگۆڕکردن و هـــــاتوچۆ و یـــــدابوونی کـــــاری خزمـــــه په

یــدابوونی هــۆی په بنــه ده وانــه ئه. ســازی بچــووک و شــتی دیکــه پیشه ره بـه ره و به هلـ و شـونانه ئه. جبوون ک بۆ نیشته کار و هاتنی خه

تر چوارگۆشــه ک کیلۆمــه یــه بــن و چــی دانیشــتوان لــه باغ ده ره قــه .کات زیاد ده

رهنانی کانزا ده. ٣ کـــدا، لـــه یه ر نوچه هـــه کارهنانی لـــه رهنـــانی کـــانزا و بـــه دهکشــی و کرکــارکی زۆر کی راده رنجی خــه کی کورتــدا، ســه یــه ماوهو کـار وه بنـه دا کـۆ ده یـه و نوچه ، لـه وه هکانیانـ خۆیان و خزانه بهیـدابوونی باغی و په ره هـۆی قـه بیتـه ده وه که الیه له مه ئه. ن که ده

١٧٤

تگوزاری و هـــاتوچۆکردن و بـــواری خزمـــه لـــه ســـانی کـــه کـــار بـــۆ که .ن که بازرگانی کار ده

کانی رامیاری هۆکاره: م سیهی ر شـوه سـه نـه که کارده هکـانی رامیـاری، کـ هۆکاره ندک له هه .ن وه ی خواره وانه کوردستاندا ئه شبوونی دانیشتوان له دابه

وه کۆکردنه. ١ی وه کـو ئـه ملـی وه زۆره نـد گونـد بـه ی دانیشـتوانی چه وه کۆکردنهــراق له ــه ع ــه ی چــوار هــه ڵ دانیشــتوانی نزیکــه گ ــد ل ســای زار گون

تری چوارگۆشـه زاران کیلۆمه ههۆی چۆلکردنی ه دا کرد بوو به١٩٨٧و نــد جــار لــه چه چــی دانیشــتوان بــه رزکردنی دانیشــتوان و بــه لــه

، چــی نموونــه بــه. ج کــرا ی لــ نیشــته کــه و خه ئــه ی کــه شــونانه س بـوو و لـه کـه ٣٥دا ١٩٦٥سـای ی دیانـا، لـه دانیشتوانی ناحیه

.کرد س زیادی که ٥٣دا بۆ ١٩٨٧سای ربازی ی سه بنکه. ٢

مای ردا، بنـه کی رووبـه کـه یه ربازی لـه ی سـه زراندنی بنکـه دامه وها لـه شـونی ئـه. دا کـه ناوچه لـه ی چری دانیشتوانه وه رزکردنه به

. ر ب ئارامی سیاسی، زۆره به کوردستان، له کان ڕامیارییه گای هزه باره. ٣

ــدنی باره دامه ــای هه زران ــه گ ــدێ ل ــزی ن ــه ه نوچــه سیاســی ، ل. جـاران چـۆل بـوون ی کـه و شـونانه تی لـه تایبـه کاندا، بـه شاخاویه

، نموونـه بـه. دا کـه نوچه لـه ی چری دانیشـتوانه رزبوونه یی به مایه . ندیل و شونی دیکه قه

کاندا ستانه ئه چری گشتی دانیشتوان لهی دانیشتوان و رهڕووی رووپو و ژما کانی کوردستان، له ستانه ئه

. کشــتوکای چــر(شــنی کشــتوکاڵ ســازی و چه وتنی پیشه بــاری پشــکه

١٧٥

ــره ــه) وان کشــتوکای ف ــه ره نته و بچــووکی ســه وره و گ کان و ئیداریی . کتردا یه شونی جوگرافییان جیاوازن له

ر بــه کانی کوردســتاندا، له ســتانه ئه لــه چــی گشــتی دانیشــتوان،کانی سروشـــتی و مرۆیـــی ره فاکتـــه ک لـــه ر یـــه جیـــاوازی رۆلـــی هـــه

ــــاوازه ــــه. جی ــــته بوان ــــه و نه ١٠ی خش ــــانکردنی . ٥ی خش ــــۆ ئاس ب .م که ش ده دابه وه ی خواره و گروپانه بۆ ئه کان ستانه ئه وه شیکردنه

) و ژوور ره س و به که ٨٠(رز چی گشتی زۆر به. ١، ب دایـه ئانتـه وا و گـازی ینه کانی نه ستانه ئه رزترین چی له بهش وه ئـه. موو وت زیـاتره چی دانیشـتوانی هـه ی دوو جار له نزیکه

موسـ (ی وت وره گـه ره بوونی شاری هـه ر هه به له: بۆ وه ڕته گه دهوانـی فره. و بچـووکی جۆراوجـۆر وره سازی گه پیشه). ب و گازی ئانتهبازرگـانی . وچۆکردنی هـات وره ری گه نته سه. وی چندراو رووپوی زه

. ی خوندن و هیدیکه وره ری گه نته سه. رموگوڕ گه )س که ٥٠ـ ٨٠(رز چی گشتی به. ٢

و مـــان مـــارش و کرمنشـــاه کانی کاهره ســـتانه ئه چـــی گشـــتی لـــهالزیغ و رکوک و ئـه مان و سـلمانی و ماالتیـا و کـه کر و ئادیـه دیاربه

ـــاردین ولر و آذربایجـــانی غـــه هـــه ـــهربی و م چـــی کوردســـتان ، لبوونی شــاری هــه: وانــه ش جۆراوجــۆرن، له و زۆرییــه هــۆی ئــه. زیــاتره

رزی بکردنــی بــه. ســازی زگــای پیشه ده کی زۆر لــه یــه ژماره. وره گــه .ک هکتاردا یه وی چندراو له زه

١٧٦

١٠ی خشته دانیشتوانی کوردستانگشتی چی

کان ستانه ی ئه گوره به رووپو ستان ئه

٢کم دانیشتوان٢٠٠٠

١ س له که ٢کم

مان ئادیه ٨٩ ٦٢٣٨١١ ٧٠٣٣ ٤٦ ٥٢٨٧٤٤ ١١٤٧٠ ئاگری

رزنجان ئه ٢٧ ٣١٦٨٤١ ١١٦١٩ رزوروم ئه ٤٦ ٧٤٢٤٨٩ ١٦٠٥٨ الزیغ ئه ٦٧ ٥٦٩٦١٦ ٨٤٥٥

١٤٧ ٤٥٨٧٨٢ ٣١٢٤ ئۆسمانییه ٤٧ ١٦٨٦٣٤ ٣٥٨٨ ئیغدیر ٩٨ ٤٥٦٧٣٤ ٤٦٥٩ باتمان ٥٥ ٣٨٨٦٧٨ ٧٠٢١ بیتلیس ٣١ ٢٥٣٧٣٩ ٨٢٥٣ بینگۆۆللی تونجه ١٣ ٩٣٥٨٤ ٧٤٣٢ کر دیاربه ٩٠ ١٣٦٢٧٠٨ ١٥٠٥٨ ٤٨ ٢٦٣٦٧٦ ٥٤٧٣ سییرت

٧٧ ١٤٤٣٤٢٢ ١٨٧٦٥ شانلی ئورفا ٤٩ ٣٥٣١٩٧ ٧١٥٢ شرناک

٧٤ ٨٦٨٦١٥ ١١٧٥٦ کاهرامان مارش ٨٠ ١١٤٧٢٤ ١٤٢٨ کیلیس

١٨٨ ١٢٨٥٢٤٩ ٦٨١٩ گازی ئانتاپ ٨٠ ٧٠٥٠٩٨ ٨٨٠٦ ماردین ٧٢ ٨٥٣٦٥٨ ١١٧٧٦ ماالتیا ٥٦ ٤٥٣٦٥٤ ٨٠٥٩ موشکاری هه ٣٣ ٢٣٦٥٨١ ٧١٧٩ ٤٥ ٨٧٧٥٢٤ ١٨٢٩٩ وان

١٤٣ ٢١٠٢٤٠ ١٤٧٢ هاتای ٩ ٢٣٣١٣ ٢٧١٦ سیڤاس ٢٨ ١٠٥٩٣٤ ٣٧٦٨ کارسم رجه سه ٦٣ ١٣٧٥٩٢٤٥ ٢١٧٢٣٨

١٧٧

١٠ی خشتهی درژه

ستان ئه ٢رووپو کم ٢٠٠٤سای

دانیشتوان ٢٠٠٦سای

س که ٢کم ١ له

ربایجان غربی آذ ٧٧ ٢٨٧٣٤٥٩ ٣٧٤٣٧ ٢٧ ٥٤٥٧٨٧ ٢٠١٣٣ ایالم

٤٣ ٨٥٧٩١٠ ١٦٣٣٢ چھار محال و بختیاری ٤٩ ١٤٤٠١٥٦ ٢٩١٣٧ کردستان ٧٦ ١٨٧٩٣٨٥ ٢٤٦٤٠ کرمنشاهو بویر احمد کھگیلویه ٤١ ٦٣٤٢٩٩ ١٥٥٠٤ ٦١ ١٧١٦٥٢٧ ٢٨٢٩٤ لرستان

بوشھر له ٣٢ ١١٢٨٦٩ ٣٥٣٥ خوزستان له ٥٣ ١٨٥٩٠٣٤ ٣٤٩٠٨ فارس له ٤٢ ٤٣٢٨٧٢ ١٠٣٧٤ م رجه سه ٥٥ ١٢٣٥٢٢٩٨ ٢٢٠٢٩٤

ستان ئه ٢رووپو کم دانیشتوان ٢٠٠٧سای

س که ٢کم ١ له

٧٧ ٥٠٥٣٤٢ ٦٥٥٣ دهۆک ١١١ ١٨٩٤١٢٣ ١٧٠٢٣ سلمانی

ولر هه ٧٤ ١٠٦٥٢٤١ ١٤٤٧١ رکوک که ١٥٠ ١٥٤٢٣٤٩ ١٠٢٨٢ وا ینه نه ١٤٩ ٢٤١٨٤٨٢ ١٦٢٢٢ دیاال له ٣٠ ٥٧٢٥٩٣ ١٨٨١٨ واسط له ٢ ٩٣١٣ ٣٧٤٨ م رجه سه ٩٢ ٨٠٠٧٤٤٣ ٨٧١١٧

١٧٨

١٧٩

)س که ٣٠ـ ٥٠(ندی چی گشتی ناوه. ٣کشـتوکای ،ی دانیشـتواندا چاو ژمـاره وی، لـه فراوانی رووپـوی زه

مانــه ، ئه)س و زیــاتر کــه ١٠( وره ســازیی گــه بوونی پیشه نــه. فــراوانی چــی هــۆی نزمــی پلــه تــه بوونه ن، کــه رانــه و فاکته موویان ئــه هــه

لـ وه. ی پشـوودا کـه ڵ دوو گروپه گه راوردکردن له به دانیشتوان، بهری وت هرانسـ کانی سه سـتانه چـی ئه شـدا، هشـتا لـه وه ڵ ئه گه له . رزتره به )متر س و که که ٣٠(چی گشتی نزم . ٤

ری رانسـه چـی سه لـه ، کـه یـه وه چی گشتی نـزم ئه ست له به مهش خـۆی م چییـه ئـه. متره کانی کوردستان کـه ستانه دانیشتوانی ئه

. رزنجان ئـــه. وان. کھگیلویـــه. بینگـــۆڵ: بینـــی دا ده ســـتانانه و ئه لـــهو یان لــه م نزمییــه ی ئــه و هۆیانــه نــدێ لــه هه. ککــاری هــه. لی تونجــه

. وی کشــتوکای می زه کــه :ن مانــه وه ئه کایــه تــه دا هناوه ســتانانه ئهکـــۆچکردن بــــۆ . نائـــارامی بــــاری رامیـــاری. وتووی ئـــابووری دواکـــه

. م ئاوی و هیدیکه که. وه ره ده چی کشتوکای

ـــــه ـــــدا، ونه چـــــی گشـــــتی ل ـــــه وتک ـــــه ی ـــــه مان لهواو کی ت ر نــه خشــی، له شــبوونی دانیشــتوان، پــ نابه دابه ــه ب ــه وه ر ئ کــاتی ی ل شــــنه موو چه ر دانیشــــتواندا، هــــه ســــه شــــکردنی رووپــــودا به دابهواوی ی تــه خشــه بــۆ زانینــی نه. یر کــراون ک ســه کــو یــه کان وه ویــه زه

کان کان، دانیشــتوانی گونــده شــبوونی دانیشــتوان، جوگرافیازانــه دابهــه ر زه ســه به ــه کشــتوکاییه ویی ــه ش ده کاندا داب ــه مه ن، ئه ک شــیان ب

. چی کشتوکای ناو ناوهی دا نزیکـه٢٠١٠سـای ی خامالنـدن لـه گوره چی کشتوکای به

و چیــه ئــه. دا تری چوارگۆشــه ک کیلــو مــه یــه س بــوو لــه شســت کــهای ئاسـیادا ی باشـووری رۆژئـاو وتـانی دیکـه ندێ له چاو چی هه له

١٨٠

هـی تورکیـا و سـوریا و ت لـه تره ت و دوو کـه ره کو عراق چوار که وه و راسـتییه ش ئـه مـه ئه. متر بـووه هـی ئـران کـه تک و نیـو لـه ره که

زۆری له ی به که خاکه که کوردستان وتکه ، که وه کاته دووپات ده . چیا پکھاتووه

زۆر جیـاوازه سـتانکی دیکـه ئهستانک بۆ ئه چی کشتوکای له، نموونـه بـه. دا تر چوارگۆشـه ک کیلۆمه یه س له زار که هه گاته و دهـــــه بـــــه ـــــه٢٠١٠ســـــای رزترین چـــــری کشـــــتوکاڵ ل ســـــتانی ئه دا ل

بـوو و نزمترینیشـیان لـه) س زار کـه هه زیاتر له(آذربایجانی غربی وکای لـــهچـــری کشـــت. بـــوو) س ســـی کـــه متر لـــه کـــه(ســـتانی ڤـــان ئه . دایه و دوو چرییه نوان ئه له کانی دیکه ستانه ئه

١٨١

م تی پنجه ربابه سه شارنشینی و گوندنشینی

لـــه مـــین، کـــه ر ڕووی زه ی ســـه و وتانـــه لـــه ککـــه کوردســـتان یه

دانی و ئـاوه جبووه دواتـر نیشـته بـو بـه وه مرۆڤـی تیـدا ژیـاوه کۆنهوای بــــۆ ژیــــان ی ئاووهــــه وه ر ئــــه بــــه له. تــــدا دروســــت کــــردووه

کی خـه. بووه وی زۆر ر روی زه پیت و ئاوی سه وی به زه. نجاوبووه گهرد، دار و بــه ، لــه یان چانــدووه وییانــه و زه ، ئــه وه مانــه دــر زه لــه وه کی پکـه خـه ورده ورده. ی کشتوکایان دروست کردووه سته ره که

نوانیانـدا تی و ئابوورییان لـه یه ندی کۆمه یوه و په وه ته کۆ بوونه ره دروسـتکردنی خانووبـه ستیان بـه ئاکامدا ده له. ندووه ی سه ره په

ــردووه ــک شــارۆچکه چــه. ک ــه مچــه ی چه رمۆ نزی ــووه ماڵ، ی ــه ک ب و لکوردســتاندا، جبووندا لــه تای نیشــته ره ســه لــه ی، کــه دانییانــه ئاوهــد هــه چه واتــه و ئــه. زار ســا پــش زایــن مــرۆڤ دروســتی کــردوه نڕاسـت تی نوه ی ڕۆژهـه دانی نوچـه کۆنترین ئاوه وڕۆ به ئه شونه

. نرێ دهدا ک کــات و بــه یــه تی و رامیــاری ، لــه یــه ژیــانی ئــابووری و کۆمه

، یه م پۆســه ئــه. کردووه ی نــه شــه ک گه کــو یــه ، وه و پلــه ک شــوه یــه ی لـه وانـه کان و ئه و بانـه ر ڕگـه سـه وتبوونه ی که دانیانه و ئاوه له

و کشــــــتووکاڵ (می جیــــــاوازی رهــــــه به ی بــــــه نــــــوان دوو نوچــــــهی دانیانــــه و ئاوه تبوون، لــــه و ڵ کــــه هــــه) ڕومات خوکردنی مــــه بــــهلی نومــاڵ و کشــتوکاڵ لوپــه دروســتکردنی که ی زیــاتر بــه کــه که خهرسـی رکی خواپه نته سـه ی بـه و نوچانه ها ئه روه ریک بوون، هه خهـــــه داده ـــــران، ل ـــــه ن ـــــه ه ـــــه موو ئ ـــــه و نوچان ـــــۆڕان و دا، پۆس ی گـــهندن ســـه شه گه ـــر و ب ـــه ، خرات ـــووه ت ـــه وژمتر ب کانی چاو نوچـــه ل

١٨٢

ی وا شــدا، نوچــه دانیانه و ئاوه نــو ئــه تــوانین بــین، لــه دا ده دیکــهـــه بووه هـــه ـــه ئاوه ، ل ـــه دانی ـــه ی ده کانی دیک ـــه وروب ـــاتر پ ی ره ری زی . وه ته دان کراوه و خراتر ئاوه ندووه سه

شارنشینی . ١تی ژربابهی ده کوردســتاندا، بــۆ کۆتــایی ســه یــدابوونی شــار لــه تای په ره ســهک وه. وه ڕتـه گه می پش زایین ده ی سیه ده تای سه ره م و سه چوارهو ) رکوک کــه(رابخا و ئــه) ولر ربیل ـ هــه ئــه(ربائیلۆ کانی ئــه شــاره

کانی مژووییــه کــۆنترین شــاره لــه ککــه ولر یه شــاری هــه. هیدیکــهرکی شارسـتانی و نته ک سـه ر تـوانی وه ک هـه نـه م شاره ئه. یھانجترین، شـاری باشـووری رۆژئـاوای ئاسـیا، وره کو گـه ندێ جاریش وه هه

کاتکـــدا شـــاره ی خۆشـــی پاراســـت، لـــه کـــه کو ناوه ، بـــه وه بمینتـــهکانیان الوه و کــه نیا پاشــماوه وڕۆ تــه ولر، ئــه کانی هــه نــه مه هاوته . ماون و دینامیکی شارنشینی ژمارهی کوردسـتان وه ر ئـه بـه له ی دیاریکراو بۆ شار نییه، ک پناسه یه

ر هـه. ش کـراوه نیـوان ئـران و تورکیـا و عـراق و سـوریادا دابـه لهی بـــاری ئـــابووری و سیاســـی خـــۆی گـــوره ی بـــه و وتانـــه ک لـــه یـــه

.کات بۆ شار ده پناسه گــوترێ، کــه ده دانیانــه و ئاوه اندا ـ بــهبــاکووری کوردســت شــار لــه

ی کــه و ئاودانیانــه و ئــه) ئیلچــه(زا و قــه) ئیــل(ســتان ری ئه نته ســه . س زیاتره زار که هه ده ی دانیشتوانیان له ژماره

گــوترێ ده دانیانــه و ئاوه تی کوردســتاندا ـ بــه رۆژهــه شــار لــهخشـــیوون، داری پـــ بهی شـــار وانی پلـــه تـــی شـــاره زاره وه شـــار، کـــه

ــه ئه ــه مان ــتان ری ئه نته ســه ش ل ــتان(س ــه) ئوس ــتان(زا و ق و ) شھرس

١٨٣

ی دانیشـتوانییان ژمـاره کـه دانی دیکـه ندێ ئاوه و هه) بخش( ناحیه .س زیاتر ب زار که هه ده له

ـ بــه شــار لــه گــوترێ ، کــه ده دانیانــه و ئاوه باشــووری کوردستانداــی دانیشتوان ژماره. ب زا و ناحیه و قه) فظةمحا(ستان ری ئه نته سه

. چاو ناکرێ ی ره که و جۆری چاالکی ئابووری دانیشتوانه وتــرێ، کــه ده دانیانــه و ئاوه رۆژئــاوای کوردســتاندا ـ بــه شــار لــه

ها روه هـــــه. ن) منطقـــــة(زا و قـــــه) محافظـــــة(ســـــتان ری ئه نته ســـــه . س زیاتر زار که هه کانی ده دانییه ئاوه ی شارنیشینی و رژه ارهژم

ســای کان، لــه رمییــه فه ی پیناســه گوره ی شارنشــینی بــه رــژهــــه٢٠١٠ ــــه دا، نزیک ــــه ی پ ــــه ١٢(دی ســــه نجا ل ــــۆن ک گشــــت ) س ملی

چاو هـی تورکیـا و ئـران له و رژه ئه. دانیشتوانی کوردستانی بوو . متره و عراق و سوریا که

. زیــاد بــوون دان وامی لــه رده بــه ی شارنشــینی، بــه و رــژه ژمــارهملیـۆن و ٢٧نجا و پـنج سـای رابـردوودا، په له ١١ی خشته بوانه کــــه کــــانی زیادبوونه هۆکاره. ســــیان زیــــاد کــــردووه زار که هــــه ٢٢٧ : ن وه ی خواره وانه ئه کاندا شاره سروشتی له بوونیرزی زیاد به. ١

ریتی ر دابــوو نــه ســه ی له وه ئــهر بــه کاندا، له شــاره دانیشــتوان لــههۆکــاری گــۆڕینی ژیــانی، بووتــه ڕوا و ژیــانی شــار نه باوبــاپیرانی ده

ـــدا منـــداییان ده گونده ی دانیشـــتوان لـــه نـــده وه ئه ی رـــژه. بـــ کانندروسـتی، وانی و ته تگوزاری شـاره بوونی خزمـه ر هـه بـه مردنیش، له

. متره هی گوند که له

١٨٤

١١ی خشته کوردستاندا ی شارنشین و گوندنشین له و رژه ژماره

)خامالندن( دانیشتوان شارنشین گوندنشین

س زار که هه ساڵ زار هه ٠/٠ زار هه ٠/٠

١٩٥٥ ٩٧٥٠ ٢٣٧٩ ٢٤ ٧٣٧١ ٧٦ ١٩٦٥ ١٢٩٤١ ٤١٠٢ ٣٢ ٨٨٣٩ ٦٨ ١٩٧٥ ١٧٤٢٨ ٦٩٨٧ ٤٠ ١٠٤٤١ ٦٠ ١٩٨٥ ٢٣٥١٩ ١٠٦٢٣ ٤٥ ١٢٨٩٦ ٥٥ ١٩٩٥ ٢١٠٢٥ ١٥٦٩٤ ٥١ ١٥٣٢١ ٥٩ ٢٠٠٠ ٣٥٣٤٧ ١٩٠٨٧ ٥٤ ١٦٢٦٠ ٤٦ ٢٠٠٥ ٣٩٥٧٩ ٢٢٥٦٠ ٥٧ ١٧٠١٩ ٤٣ ٢٠١٠ ٤٣٩١٤ ٢٥٩٠٩ ٥٩ ١٨٠٠٥ ٤١

گوند بۆ شار کۆچکردن له. ٢وانی و تگوزای شــاره می خزمــه ر کــه بــه کان له دانیشــتوانی گونــده

بـۆ شـار کییـان ، سـای ژماره ختی ژیانکردن و هیدیکه بکاری و سهکان بــــۆ دانیشــــتوانی گونــــده ها راگواســــتنی روه هــــه. ن کــــه کــــۆچ ده

ی گوره به کان، که گایه یان بۆ کۆمه وه کان، یاخود راگواستنه شاره .نرێ شار داده ، به ی تازه پناسه

کان گۆڕینی ستاتوسی ئیداری گونده. ٣کـرن دهت، وه ستووری ده ده کان، به گونده ک له یه ژماره سانه

ش کـــرا وه ئـــه کـــه. کـــو ناحیـــه کی ئیـــداری وه کـــه ری یه نته ســـه بـــهدانیشــتوانی شــار حســاب ئۆتۆمــاتیکی بــه و گوندانــه دانیشــتوانی ئــه

.کرێ ده کان ستانه ی ئه گوره ی شارنشینی به رژه ی دانیشــتوان لــه رووی رــژه نــوان خۆیانــدا، لــه ســتانکان لــه ئهرزترین نـوان بـه له جیاوازیه. کجار زۆره یان یهکاندا، جیاواز شاره دا لـه٢٠١٠سـای ی خامالنـدن لـه گـوره ، بـه و نزمترین رـژه رژه ١٢ی خشته بوانه. د زیاتر بوو سه نجا له په

١٨٥

١٢ خشته ی شانیش و گوندنیش و رژه ژماره

کان ستانه ی ئه گوره بهدانیشتوان ستان ئه

٢٠٠٠سای گوندنیش شارنیش

٠/٠ ژماره ٠/٠ ژمارهمان ئادیه ٤٥,٧ ٢٨٤٨٧٢ ٥٤,٣ ٣٣٨٩٣٩ ٦٢٣٨١١ ٥٢,٣ ٢٧٦٤٣٥ ٤٧,٧ ٢٥٢٣٠٩ ٥٢٨٧٤٤ ئاگری

رزنجان ئه ٤٥,٦ ١٤٤٦٣٥ ٥٤,٤ ١٧٢٢٠٦ ٣١٦٨٤١ رزوروم ئه ٣٣,٦ ٢٤٩٧٠٨ ٦٦,٤ ٤٩٢٧٨١ ٧٤٢٤٨٩ الزیغ ئه ٣٦,١ ٢٠٥٣٤٢ ٦٣,٩ ٣٦٤٢٧٤ ٥٦٩٦١٦

٣٢,٠ ١٤٦٧٨٨ ٦٨,٠ ٣١١٩٩٤ ٤٥٨٧٨٢ ئۆسمانییه ٥١,٦ ٨٧٠٥٢ ٤٨,٤ ٨١٥٨٢ ١٦٨٦٣٤ ئیغدیر ٣٣,٤ ١٥٢٥٦٨ ٦٦,٦ ٣٠٤١٦٦ ٤٥٦٧٣٤ باتمان ٤٣,٥ ١٦٩١٦٧ ٥٦,٥ ٢١٩٥١١ ٣٨٨٦٧٨ بیتلیس ٥١,٣ ١٣٠٢٦٩ ٤٨,٧ ١٢٣٤٧٠ ٢٥٣٧٣٩ بینگۆۆللی تونجه ٤١,٨ ٣٩١٠٨ ٥٨,٢ ٥٤٤٧٦ ٩٣٥٨٤ کر دیاربه ٤٠,٠ ٥٤٥٠١٦ ٦٠,٠ ٨١٧٦٩٢ ١٣٦٢٧٠٨ ٤١,٨ ١١٠١٥٤ ٥٨,٢ ١٥٣٥٢٢ ٢٦٣٦٧٦ سییرت

٤١,٧ ٦٠١٢٩٣ ٥٨,٣ ٨٤٢١٢٩ ١٤٤٣٤٢٢ شانلی ئورفا ٤٠,٢ ١٤١٨٦٩ ٥٩,٨ ٢١١٣٢٨ ٣٥٣١٩٧ شرناک

٤٣,٤ ٣٧٦٧٥٣ ٥٦,٦ ٤٩١٨٦٢ ٨٦٨٦١٥ کاهرامان مارش ٣٤,٦ ٣٩٧٣٩ ٦٥,٤ ٧٤٩٨٥ ١١٤٧٢٤ کیلیس

٢١,٥ ٢٧٦١٢٣ ٧٨,٥ ١٠٠٩١٢٦ ١٢٨٥٢٤٩ گازی ئانتاپ ٤٤,٥ ٣١٣٨٤٩ ٥٥,٥ ٣٩١٢٤٩ ٧٠٥٠٩٨ ماردین ٤١,٥ ٣٥٣٩٤٥ ٥٨,٥ ٤٩٩٧١٣ ٨٥٣٦٥٨ ماالتیا ٦٤,٩ ٢٩٤١٥١ ٣٥,١ ١٥٩٥٠٣ ٤٥٣٦٥٤ موشکاری هه ٤٤,١ ٩٧١٢٦ ٥٨,٩ ١٣٩٤٥٥ ٢٣٦٥٨١ ٤٩,٢ ٤٣٠٥٤٨ ٥٠,٨ ٤٤٦٠٧٦ ٨٧٧٥٢٤ وانهاتای له ٥٧,٩ ١٢١٦٩٣ ٤٢,١ ٨٨٥٤٧ ٢١٠٢٤٠ سیڤاس له ٣٨,١ ٨٨٨٤ ٦١,٩ ١٤٤٢٩ ٢٣٣١٣ کارس له ٥٧,٦ ٦١٠١٣ ٤٢,٤ ٤٤٩٢١ ١٠٥٩٣٤ م رجه سه ٤١,١ ٥٦٥٨١٠٠ ٥٨,٩ ٨١٠٠٢٤٥ ١٣٧٥٩٢٤٥

١٨٦

١٢ی خشتهی دڕژه

ی ژماره ستان ئه دانیشتوان

٢٠٠٦گوندنیش ٢٠٠٦شارنیش ٠/٠ ژماره ٠/٠ ژماره

یآذربایجانغرب ٤٠,٠ ١١٤٨٥٠٥ ٦٠,٠ ١٧٢٤٩٥٤ ٢٨٧٣٤٥٩ ٣٩,٣ ٢١٤٥٥٦ ٦٠,٧ ٣٣١٢٣١ ٥٤٥٧٨٧ ایالم

چھار محال و بختیاری

٤٨,٤ ٤١٥٦١٢ ٥١,٦ ٤٤٢٢٩٨ ٨٥٧٩١٠

٤٠,٦ ٥٨٤٣٣٧ ٥٩,٤ ٨٥٥٨١٩ ١٤٤٠١٥٦ کردستان ٣٣,٢ ٦٢٤٠٦٦ ٦٦,٨ ١٢٥٥٣١٩ ١٨٧٩٣٨٥ کرمنشاهو کھگیلویه بویر احمد

٤،٥٢ ٣٣٢١٠٧ ٤٧,٦ ٣٠٢١٩٢ ٦٣٤٢٩٩

٤٠,٦ ٦٩٦٣٧٧ ٥٩,٤ ١٠٢٠١٥٠ ١٧١٦٥٢٧ لرستانبوشھر له ٢٢,٩ ٢٥٨٥٦ ٧٧,١ ٨٧٠١٣ ١١٢٨٦٩ خوزستان له ٤٠,٢ ٧٤٧١٦٨ ٥٩,٨ ١١١١٨٦٦ ١٨٥٩٠٣٤ فارس له ٥٥,٤ ٢٣٩٩٥٣ ٤٤,٦ ١٩٢٩١٩ ٤٣٢٨٧٢ م رجه سه ٤٠,٧ ٥٠٢٨٥٣٧ ٥٩,٣ ٧٣٢٣٧٦١ ١٢٣٥٢٢٩٨ ستان ئه رژه ژماره رژه ژماره دانیشتوان

٢٧,١ ١٠١٥٧٤ ٧٢,٩ ٤٠٣٧٦٨ ٥٠٥٣٤٢ دهۆک ٢٩,٩ ٥٦٦٣٤٣ ٧٠,١ ١٣٢٧٧٨٠ ١٨٩٤١٢٣ سلیمانی

رکوک که ٣٠,٨ ٣٢٨٠٩٣ ٦٩,٢ ٧٣٧١٤٨ ١٠٦٥٢٤١ ولر هه ٢٣,٤ ٣٦٠٩٠٩ ٧٦,٦ ١١٨١٤٤٠ ١٥٤٢٣٤٩ وا ینه نه ٣٨,٧ ٩٣٥٩٥٣ ٦١,٣ ١٤٨٢٥٢٩ ٢٤١٨٤٨٢ دیاال له ٤٥,٥ ٣١٧٧٨٩ ٤٤,٥ ٢٥٤٨٠٤ ٥٧٢٥٩٣ واسط له ٦٥,٩ ٦١٣٧ ٣٤,١ ٣١٧٦ ٩٣١٣ م رجه سه ٣٣,٩ ٢٧١٤٥٢٣ ٦٦,١ ٥٢٩٢٩٢٠ ٨٠٠٧٤٤٣

ی وانــه ، ئه وه ســتی ئاســانکردنی شــیکردنه به مه کان بــه ســتانه ئهگرۆپکـــــدا لـــــه ، یـــــان لـــــک نزیکـــــه کـــــه کـــــو یه کانییـــــان وه رژه .ن وه ی خواره وانه کانیش ئه گروپه. وه کرنه کۆده

)د و زیاتر سه له ٧٠(رز ی زۆر به رژه. ١کــو دا وه و گروپــه کانی ئــه ســتانه ئه ی شارنشــینی لــه رزی رــژه بــهـــــــه رکوک و ســـــــلمانی و دهـــــــۆک ده ولر و کـــــــه هـــــــه ـــــــۆ گرت : ب

١٨٧

. زار گونــــدی ورانکــــراو جکردنی دانیشــــتوانی چــــوار هــــه نیشــــته .کاندا شاره له جکردنی بگانه نیشته

)دا سه له ٥٠ـ ٧٠(رز ی به رژه. ٢و ، شـانلی ئورفـا ب، کرمنشاه وا، گازی ئانته نهی کانی نه ستانه ئه

ی شارنشـــینی رزی رـــژه بـــه. دان و گروپـــه نـــوان ئـــه کر، لـــه دیاربـــهرمی گـه. سـازیدا ری پیشه سـکته رزی چاالکی لـه به: بۆ وه رته گه ده

ری نته سـه. کی ره یشـتنی رگـای سـه پـک گه. کاری کشتوکای. بازاڕ . گرنگی خوندن و هیدیکه

)دا سه له ٣٠ـ ٥٠(نجی ی ناوه رژه. ٣ی کـه ، دوای دوو گروپه وه ی شارنشـینیه رووی رـژه لـه م گروپـه ئهالزیغ، لرســتان، ماالتیــا، روم، ئــه رزو کانی ئــه ســتانه ئه. دێ وه ره ســه

بـــی، ســـییرت، ایـــالم، بیتلـــیس، ربایجـــانی غر ش، آذ ره مانمـــا کاهرامان، ڤــــان، ئــــاگری، اری، ئادیــــهرزنجان، چھــــار محــــال و بختیــــ ئــــه: بـــۆ وه ڕتـــه گه هۆکانیشـــی ده. وه و گروپـــه ئـــه ونـــه که ککاری، ده هـــه

ی نموونـه چـاالکی ئابوورییـدا، بـه رچاو لـه بـه دانی گۆڕانکی روونهــاکو ئــه ــه وڕۆ زۆربــه ت ــه ی دانیشــتوانی چــاک ل ــدا ل بــواری ئابووریســازی و بچــووکی وی پیشهتو دواکــه. ن کــه ری کشــتوکاڵ کارده ســکته

. ن ی هه وانه ئه )متر د و که سه له ٣٠(ی نزم رژه. ٤

ــــژه ــــرین ر ــــه نزمت ــــینی، ل ــــتانه ئه ی شارنش ــــه س لی، کانی تونج ی شارنشـینی لـه رـژه. ، بینگۆۆڵ، موش، دایه کھگیلویه و بویر احمد

ســازی بوونی پیشه هۆکانیشــی بــۆ نــه. متره ســی گشــت دانیشــتوان کــه . ت و هیدیکه وه و توانای کشتوکای و پشتگوێ خستنی ده تازه کان شکردنی شاره دابه

کان شــکردنی شــاره دابه تی بــه خی تایبــه کان بایــه جوگرافیازانــه . ن که شکردن ده دابه دوو جۆره و رووه له. ن ده ده

١٨٨

کان ندی شاره رزبه. م که یهی ی ژمــــاره رهگــــو بــــه کانه نــــدیکردنی شــــاره ســــت رزبه به مه

ر ده قـــه ی دانیشـــتوانیان به ی ژمـــاره و شـــارانه ئـــه واتـــه. دانیشـــتوانـــان کـــه کـــه یه ـــه مک کـــه ی و وه کرنـــه گروپکـــدا کۆده م و زیـــادن ل

ــه ندیکــه رزبه. وه کرنه شــیده ــه ب ــاره زۆری ل ــاره ی زۆر ژم ــۆ ژم ی ب .کات ست پ ده م ده که ی دانیشــــتوان بــــه ی ژمــــاره گــــوره کان بــــه کردنی شــــاره ســــته ده

ـــه ـــارۆچکه ی زاراوه وه روونکردن ـــار و ش ـــاره ی ش ـــ دێ ده و ش ســـت پر ی هـه وه ر ئـه به ، له و زاراوانه کارهینانی ئه به ر له توژه. ین که دهشـنی چـاالکی ئـابووری رزی و نزمـی و چه ی ئاستی به ی ئاونه که یه

ی وه دا ئاگـادار بـ بـۆ ئـهکارهینانیانـ به بـ زۆر لـه و کۆلتوریه، ده . کات کتریان نه یه ڵ به تکه شار

ی دانیشــتوانیان ژمــاره گــوترێ کــه دانیانــه ده و ئاوه یان بــه وه ئــهـــاتره زار کـــه بیســـت هـــه لـــه ـــه. س زی ـــه و زاراوه ئ ی ن هۆبـــه الیـــه ل

وتانی جیھـان بـۆ کان و زۆرک له کگرتوه یه وه ته نه دانیشتوان لهـــه ـــارهو ژ ئ ـــه م ـــه شـــاره. کار هـــاتووه ب ـــوره کان ب ـــه گ می ی زۆر و ک

١٠٠( وره شــاری گــه :و کــراون بــه وه تــه دانیشــتوان لــک جوداکراونه) س زار کـه هـه ٢٠ـ ١٠٠(نجی شـاری نـاوه). و ژوو ره س و به زار که هه

).متر س که زار که هه ٢٠(شاری بچووک شارۆچکه

ی دانیشـتوانیان لـه ژماره گوترێ که هد دانیانه و ئاوه یان به وه ئه. س زیــاتر بــ زار کــه پــنج هــه متر بــ و لــه س کــه زار کــه بیســت هــه

می دانیشــــــتوان لــــــک ی زۆر و کــــــه گــــــوره کان بــــــه شــــــارۆچکهزار هــه ١٠ـ ٢٠( وره ی گــه شــارۆجکه :و کــراون بــه وه تــه جوداکراونه

).س زار که هه ٥ـ ١٠(ی بچووک شارۆچکه). س که

١٨٩

دێ ارهش ی دانیشـتوانیان لـه ژماره گوترێ که ده دانیانه و ئاوه یان به وه ئه

می ی زۆر و کـه گوره کان به شارۆچکه. متر ب س که زار که پنج ههـ ٥( وره دی گـه شـاره :و کـراون بـه وه تـه دانیشتوان لک جوداکراونه

). س زار که هه ٢(ی بچووک شارۆچکه). س زار که هه ٢ کانداــ لـه رمه هه رمی لـه ی فـه ی پناسـه گـوره ی شـار ـ بـه رهژمـا

ره ی دانیشــتوانی هــه ژمــاره. بــوو دانــه ٣٩٠ی دا نزیکــه٢٠١٠ســای ــه وره گه ــه ک ــه یان ل ــوو و هــی ه ــاتر ب ــک زی نــان لــه ره ملو بچووکید ری نۆسـه وروبـه ده لـه کـه جیاوازیه واتـه. متر بـوو س کـه زار کـه هه .س بوو ار کهز هه

دا سـته ر نـۆ ده سـه ی دانیشـتوانیان، به ی ژمـاره گوره کان به شارهشـبوونی ی دابه خشـه نه واویی لـه تـه ی بـه وه بۆ ئـه. ین که ش ده دابه

وه کدییــه یه لــه ژمــاره بــه ی کــه و شــارانه ین، ئــه شارنشــینی بگــهتردا وره هکی گــــ یه ســــته ژــــر ده و لــــه وه ینــــه که نــــزیکن، کۆیــــان ده

.ین که ندیان ده ریزبه )س و زیاتر زار که هه ١٠٠(کان وره گه شاره. ١

ی ٠٥/٠ واتـه. یه هه شنه م چه شاری له ١٩کوردستاندا، وڕۆ له ئهی شارنشینی ٠٣٩/٠ شدا، له وه ڵ ئه گه له. وه گرته کان ده گشت شارهی زۆربــــــهی وه کۆبوونــــــه: کانی بــــــریتین لــــــه هۆیــــــه. ژی تــــــدا ده

ــازه ســازییه پیشه ــه ت ــه وره و گ ر ســی ســه دا، دوو له م شــارانه کان لت و کاروباری ئیـداریی زانکـۆ و وه کانی ده کییه ره زگا سه موو ده ههکان و خۆشـخانه ندروسـتی و نه شـی ته یمانگا و خوندنگاکان و به په

. وه تـه هدا خبوون م شـارانه ی بازرگانی کین و فرۆشتن لـه وه جونهزار هـــه ٦٦٤ـ ١٩٨٧(شـــدا، موســـ و شارانه موو ئـــه نـــوان هـــه لـــهــ ١٩٨٥(ب ، گـازی ئانتـه)س زار که هه ٥٦١ـ ١٩٨٦( ، کرمنشاه)س که

رکوک ، کــه)س زار کــه هــه ٤٤٦ـ ١٩٨٧(ولر ، هــه)س زار کــه هــه ٤٧٦

١٩٠

، )س زار کـه هـه ٣٦٤ـ ١٩٨٧(، سـلمانی )س زار کـه هه ٣٩٩ـ ١٩٨٧( موو بــــه هــــه مانــــه ، ئه)س زار کــــه هــــه ٣٠٦ـ ١٩٨٥(کر یاربــــهد

.نرن ترین شاری کوردستان داده وره گه

)س زار که هه ٢٠ـ ١٠٠(کان ناونجییه شاره. ٢ـــاره ـــه ژم ـــه م شـــارانه ی ئ ـــا ٩١دا، ١٩٨٥ســـای ل ـــوو، وات شـــار ب

ــابوو ی گشــت شــاره٠٢٤/٠ ــک هین ــاره. کانی پ ی دانیشتوانیشــیان ژم زۆری له به م شارانه ئه. ی گشت دانیشتوانی شارنشینان بوو٠٤٥/٠ســازی، رووی پیشه لــه. زاکان پــک هــاتوون ســتان و قــه ری ئه نته ســه

ی و شـــــارانه چاو ئـــــه دا، لـــــه م شـــــارانه لـــــه بازرگـــــانی و خونـــــدنـــه ـــره پشـــووتردا، گ ـــابووری به روه هـــه. لک نزمت شـــی ها چـــاالکی ئ

ی کشـــــتوکاڵ ر بناغـــــه ســـــه ، له دانیانـــــه ئاوهم ی زۆری ئـــــه زۆربـــــه: لـــه بریتییـــه یه ســـته م ده کانی ئـــه ترین شـــاره وره گـــه. زراوه دامـــهزار هـه ٢٤٦ـ ١٩٨٥(روم رزو ، ئه)س زار که هه ٣٠١ـ ١٩٨٦( اورمیه

٢١٠ـ ١٩٨٥(ش را ، مـه)س زار کـه هـه ٢٤٣ـ ١٩٨٥(، ماالتیـا )س کـه ، ســنندج)س زار کــه هــه ٢٠٩ـ ١٩٨٦(د م آبــا ، خــور)س زار کــه هــه

).س زار که هه ٢٠٦ـ ١٩٨٦( شارۆچکه: م دووه

ی کـه دانیانـه و ئاوه تی و ڕامیـاری، لـه یـه باری ئـابووری و کۆمه چاو ، لـه س دایـه زار کـه هـه ٥ـ ٢٠نـوان ی دانیشـتوانیان لـه ژمارهـــه ـــه و ئاوه ئ ـــ زار کـــه هـــه ٢٠(ی پشـــوودا دانیان لک گـــه) اترس و زی

ـــه هه بـــه وه ر ئـــه بـــه له. وتوون دواکـــه مان ر هـــه گـــه چـــین، ئه دا دهی دا، زاراوه لـــره ئمـــه بۆیـــه. کار بھنــین ی شــاریان بـــۆ بـــه زاراوه

ر دوو سـه ش به شـارۆچکه. زانین ده م ناوه پستی ئه پ به شارۆچکه :کرت ش ده شدا دابه به

١٩١

) س زار که هه ١٠ـ ٢٠(کان وره گه ـ شارۆچکهی ڕـژه. بـوو شـارۆچکه ٥٩دا، ١٩٨٥سـای لـه م جـۆره ی ئه ژماره

کانی ی گشـــــت دانیشـــــتوانی شـــــاره ٠/٠٨ ی دانیشـــــتوانیان، نزیکـــــه . تره گروپـی پشـوتر گچکـه ، له و ڕژه ژماره واتا به. کوردستان بوو

تگوزاری دیکـه خزمـهل بردن، گـه ڕوه به له دا جگه م شارۆچکانه لهنــدیی کــوڕان و کچــان، تایی و ناوه ره ی ســه کــو قوتابخانــه ، وه یــه هه، فیترچـی و شـنه چه مه ک فرۆشتنی هه ، دوکانی شتتومه خانه سته خه

ــه ــه گــه له. ی دیکــه کینــه ی مه وه جگــای چاککردن موو کــاره م هــه ڵ ئبووری ی چــــاالکی ئــــا بناغــــه شــــدا، هشــــتا کشــــتوکاڵ بــــه شارییانه

، شـــــه م به کانی ئـــــه گرنگتـــــرین شـــــارۆچکه. نـــــرێ دانیشـــــتوان داده ١٩٨٦( ، صـایین قلعـه)س زار کـه هه ٢٠ـ ١٩٨٦(شت هده د: ن مانه ئهقۆش ره ، قـه)س زار کـه هـه ١٩ـ ١٩٨٧( نکاوه ، عه)س زار که هه ٢٠ـ و )س زار کـه هـه ١٨ـ ١٩٨٥( کییـه ، مامه)س زار کـه هـه ١٩ـ ١٩٨٧( . یدیکهه

) س زار که هه ٥ـ ١٠(کان بچووکه ـ شارۆچکهدا، ١٩٨٥سـای ، لـه شـه م به کانی ئه ی شارۆچکه رچی ژماره گه ئهی گشــت ٠٦/٠ ی دانیشــتوانیان، لــه لــ ژمــاره بــوو، وه شــارۆچکه ٨٢

تــــوان، دا مــــرۆڤ ده م شــــارۆچکانه لــــه.متر بــــوو شارنشــــینان کــــهرگ خواردن و جلوبـه ی، له ژیانی ڕۆژانهکانی کییه ره سه پویستییه

بـا، و کاره خانه سـته و خه کو قوتابخانـه تگوزاریی وه ندێ خزمه و هه نــدێ لــه هه. ســکرد دابــین بکــات لی ده لوپــه نــدێ که هه ها لــه روه هــه

ـ ١٩٨٦(بلــداجی : ن مانــه ، ئه یه ســته م ده کانی ئــه گرنگــه شــارۆچکهقۆچان ره ، قـه)س زار کـه هه ١٠ـ ١٩٨٥( ، پیرانشھر)س زار که هه ١٠

، برطلـه)س زار کـه هه ١٠ـ ١٩٨٥( ، لیجه)س زار که هه ١٠ـ ١٩٨٦( . و هیدیکه )س زار که هه ١٠ـ ١٩٨٧(

١٩٢

شارۆکه : م سیهدا ١٩٨٥سـای یـان لـه ژماره ، کـه یه سـته م ده کانی ئه دانییه ئاوه ی ژمــاره ی لــه ٠٦/٠ ی دانیشتوانیشــیان لــه بــوو، ژمــاره دانــه ١٣٥

. ین بـــه ناویـــان ده شـــارۆکه متر بـــوو، بـــه کان کـــه گشـــت شارنشـــینیهبـاری ئـابووریی و تییان، زۆر لـه یـه باری ئـابووریی و کۆمه چونکهشــدا، وه ڵ ئه گــه له. چــن ریان ده وروبــه کانی ده تی، گونــده یــه کۆمه، و هۆیـه ر ئـه بـه له. بینـرێ نوانـدا ده ر لـه کیان هه جیاوازییه جۆره

شــــیان شــــدا دابه ر دوو به ســــه ی پشــــووتر، به شــــانه و به ک ئــــه وه بـه ژمـاره بـه) س زار کـه هـه ٢ـ ٥(کان وره گـه ــ شـارۆکه:ین کـه دهدا ـ ١٩٨٥سـای یـان لـه نـرێ، ژماره کان داده وره گه سته ده له ک یهــــوو شــــارۆکه ٧٨ ــــاره. ب ــــه ی دانیشــــتوانه ژم ــــاره کانیان، ل ی چاو ژم

ی ی ژمــاره ٦٠/٠ دا، لــه١٩٨٥ســای لــه. مــه کاندا، زۆر که شــارۆکه نــدکیان بــه هه م شــارۆکانه ئــه. متر بــوو کان، کــه گشــ شارنشــینییه

ــــه ــــه زا و هه هری قــــ نته س ری ناحیــــه نته ســــه یان بــــه نــــدکی دیک. ننریکی کشــتوکاڵ کــرد زۆری خــه کانیان بــه دانیشــتوانه. نــرن دادهو خانه ســته و خه کــو قوتابخانــه تگوزاریی وه نــدێ خزمــه هه لــه جگــهــــه کــــارکی دیکــــه نــــدێ دوکــــان، هــــیچ جــــۆره هه . ی شــــارییان نیی، )س زار کـه هـه ٥ـ ١٩٨٧(ک شـه: ن مانه کان، ئه ترین شارۆکه وره گه

زار هـــه ٥ـ ١٩٨٧(، ئامــدی )س زار کــه هــه ٥ـ ١٩٨٦(سیســخت ٥ـ ١٩٨٦(، شــیروان )س زار کــه هــه ٥ـ ١٩٨٦(شــترینان ، ا)س کــه . و هیدیکه )س زار که هه

دێ ـ شاره ن، کـــه شـــارانه دانیـــه و ئاوه موو ئـــه دێ، هـــه شـــاره لـــه بســـت مه یـان، لـه ژماره. متره س کـه زار کـه دوو هـه شـتوانیان لـهی دانی ژمارهی ١٠/٠ ی دانیشتوانیشـیان لـه دێ بوو، ژمـاره شاره ٥٧دا١٩٨٥سای

کان، بـه دیـه چاالکی ئابووری شـاره.متر بوو کان که گشت شارنشینه

١٩٣

. کانـدا، جیاوازییـان نییـه ڵ چـاالکی ئـابووری گونده گه هیچ جۆرێ لهگرین، ر چــاو نــه بــه له دیانه م شــاره تــی ئیــداریی ئــه ســه ر خه گــه ئهکانی دراوســیان جیــا گونــده ک نــامن، تــا لــه یــه وا هــیچ دیارده ئــه، )س زار کـه هـه ١.٥ـ ١٩٨٦(صالح آباد : دێ ندێ شاره هه. وه ینه بکه

زار هــه ١.٥ـ ١٩٨٧( ، باقرتــه)س زار کــه هــه ١.٥ـ ١٩٨٧(چوارتــا . و هیدیکه )س زار که هه ١.٤ ١٩٨٧( زانیه ، قه)س که

کان پۆلنکردنی شاره. م دووه. کـــار(المـــه ی ده گـــوره بـــه کانه ســـت پـــۆلنکردنی شـــاره به مه

یـان کـه کـو یه کانیـان وه ی کاره و شـارانه ئـه واته). فونکشن. زیفه وه. وه کرنه و شـــــیده وه کرنـــــه ژـــــر ناوـــــک کۆده لـــــه لـــــک نزیکـــــه

ــــۆلنکردن ــــه ی شــــارهپ ــــه ســــه کان ل ی جــــوگرافی مای شــــونگه ر بنی ژمــاره. شــبوونی کــاردا دابه شــونی شــار لــه). الموضــع(ئــابووریگرنگتـرین کـاری . رچاو گیـراوه بـه له. تی ئیـداری سـه خه. دانیشتوان

:ن وه ی الی خواره مانه کان، ئه شاره خت ـ پایته. موو کوردستان بـ ختی هه ، پایته وڕۆ شارکی دیاریکراو نییه ئه

سـای له. دا، شاری سلمانی بوو١٩٢٤ـ ١٩١٨کانی نوان ساه لهــــــوو١٩٤٦ ــــــاد ب ــــــه. دا، شــــــاری مھاب دا، دوای ١٩٩٢یرانی حــــــوزه لبیـــــاری یانـــــدنی فیـــــدرای، بـــــه مان و ڕاگه ڕلـــــه بژاردنی په هـــــه لـــه. خت پایتـــه ولر بـــوو بـــه شـــاری هـــهمانی کوردســـتان، رلـــه په

موو زیـران و هـه نی وه نجوومـه مان و ئه ڕلـه نـدی په به ختدا مه پایته نــدێ لــه نــدی هه به رم و مه تی هــه کانی حوکومــه کییه ره زگــا ســه دهکان و رامیارییـه تی هـزه رکردایه گـای سـه زگاکانی جیھان و باره دهو کاروبـاری بازرگـانی وره ی گـه ۆشخانهخ یمانگاکان و زانکۆ و نه په

ی کانی دیکــه کی نــوان شــاره ره رکی ســه نته ک ســه کان، وه و بانکــه ، کـه وه ولردا کـۆ بۆتـه هه له زگایانه م داموده موو ئه کوردستان، هه

١٩٤

ـــه ئه ـــه مان ـــه ه ـــاره وه موو پک ـــادبوونی ژم ـــۆی زی ـــتوانی ، ه ی دانیش ١٩٤ـ ١٩٧٧س بـوو، زار کـه هـه ٩١ــ ١٩٦٥(ن ده نیشان ده که شاره ـ زیـاتر لـه ١٩٩٥س بـوو، زار کـه هـه ٤٤٦ـ ١٩٨٧س بوو، زار که ههی ـ نزیکـه ١٩٩٥( وه ره فراوانبـوونی رووبـه) س بـوو ک ملیـۆن کـه یـه س لـه کـه ٤٠٠ـ ١٩٩٥(زیادبوونی چـی گشـتی ) زار هکتار هه ٨٠٠ی کی نوێ و خـانووی تـازه ڕه گه ندێ دا هه م شاره له. بوو) کچگ دا ١

.ند نھۆمی و ڕکوپک دروست کراون چه شنه چه مه رکی هه ـ ئهکانی کییه ره ســــــه شــــــونه ، لــــــه یه ســــــته م ده کانی ئــــــه شــــــاره

ــه ــانی، به ی پیشه وه چبوون ــوێ، بازرگ ــۆن و ن ــازی ک ــتنی کگه یه س یش، وه ره ڵ ده هگـ کانی له ندییـه یوه رگاکـان، خونـدنی بـا ـ زانکـۆ، په

. کــــرێ هتــــد دیــــاری ده...ت کی حوکومــــه ره زگــــای ســــه ل داموده گــــهکر، گـــازی کـــو موســـ، دیاربـــه ش، وه گرنگانـــه و شـــاره ی ئـــه نموونـــه . م آباد و هیدیکه ، خور ، کرمنشاه ب ، اورمیه ئانته

تگوزاری ـ شاری خزمه وه شـارکه کانی، لـه شـنه وی و چه مه ه تگوزاری و قه ی خزمه پله

ــۆ شــارکی دیکــه ــه بــه له. گــۆڕێ ده ب ــه کان، بــه شــاره وه ر ئ ی پی پل :ین که ش ده دا دابه سته ر س ده سه تگوزاری به خزمه

ستانکاندا ر ئاستی ئه سه کان له تگوزارییه خزمه شاره. ءـــه ری ئه نته ســـه ـــه شـــه م به ســـتانکان ل ـــه دا، ب ترین شـــون وره گتکردن دا، بـۆ خزمـه ئیداریانـه شـه م به ی ئـه چـوهچوار لـه. نرێ دادهنیا بــــۆ ر تــــه ک هــــه ، نــــه وه تییــــه تی و چۆنایه ندایــــه رووی چه لــــهش، کانی دیکـه ئیدارییـه کـه کو بـۆ گشـت یه کان، بـه ری شـاره نته سهتـوان گشـت مـرۆڤ ده. سـراون به وه که یه به وه رووی ئیدارییه له که

نی و مـــــه خوارده ر لـــــه ی هـــــه انی رۆژانـــــهکانی ژیـــــ پداویســـــتییهرمـــان و ســـازی و داووده لی پیشه لوپـــه تـــا ئـــامراز و که وه رگـــه جلوبه

١٩٥

شســـاغی و خونـــدن و هۆکـــانی ندروســـتی و له کانی ته پداویســـتییهکـومنتکی ده مو جـۆره رهنانی هه بۆ هاتوچۆکردن و ده وه گواستنه

ی وت، لــــه وه ره ده هکارهنانی لــــ ســــتی بــــه به مه پویســــت بــــهمان کاتیشـــدا هـــه لـــه. وێ ســـتی بکـــه ده ســـتانانه و ئه ری ئـــه نته ســـهسـتکردی خۆمـای، بـۆ لی ده لوپـه می کشـتوکاڵ و که رهـه توان، به ده

: ن مانـــه ش ئه گرنگانـــه و شـــاره لـــه. وه کانـــه بازاڕه فرۆشـــتن بخاتـــه، بیتلــــیس، ۆســــهک را کــــرد، کا رزنجان، ایــــالم، شــــھر مان، ئــــه ئادیــــه

. مرگ و هیدیکه بینگۆۆل، یاسوج، جۆه زاکان ر ئاستی قه سه کان له تگوزارییه خزمه ب ـ شاره

شســــاغی و ری ئیــــداری خونــــدن و له نته ســــه بــــه م شــــارانه ئــــه. نــرێ داده کانی دیکــه و گونــده وبانی گشــت ناحیــه بازرگــانی و رگــهیان و کـانی رۆژانـه کاروباره سـوڕاندنی بۆ هه که دانیشتوانی نوچه

موو رۆژ کــــان، هــــه جۆراوجۆره تگوزارییــــه خزمه رگرتن لــــه ســــوودوه شـــارۆچکه ٢١٠کوردســـتاندا کان، لـــه ری شـــارۆچکه نته ســـه چنـــه ده

تکردن بـــــه شـــــکردنی خزمـــــه پشکه کانیـــــان لـــــه کاره ن، کـــــه هـــــهنج، ن، گـهسنی، دیـادی به. وانه ، له زاکان پک هاتووه دانیشتوانی قه

واش، زاخــۆ، مدینان، گــه ، کیلــیس، شــه فاعیــه مــۆتکی، چنــار، پــالو، رهـــا، ر ـــه چوارت ـــدز، م ـــه وان ـــه هاباد، س ـــرد، قز، م ـــروجن، بروج ریوان، ب

. قامشلی و عفرین و هیدیکه کان ر ئاستی ناحیه سه کان له تگوزارییه خزمه ج ـ شاره

ــــــدنی ســــــه ــــــد تایی و ناوه ره کاروبــــــاری ئیــــــداری و خون یی و ن. یـه دا هه م ناحیانـه ری ئـه نته سه و بازاڕ، له و پۆسته خانه سته خهدانیشـتوانی ک لـه یه رۆژ ، ژماره رۆژ به ی که وه هۆی ئه بۆته مه ئه

رگرتن سـتی سـوودوه به مه ری ناحیاکان، بـه وروبه دانییاکانی ده ئاوهبردنــی کاروبــاری ڕوه کان و بــۆ بــه جۆره جۆربــه تگوزارییــه خزمه لــه

. ن بکــه م ناحیانــه ری ئــه نته ســه ی خۆیــان، روو لــه تی رۆژانــه تایبــه

١٩٦

یــان کان، ژماره ر ئاســتی ناحیــه ســه کان له تگوزارییــه دێ خزمه شــارهــه ن، له شــارۆکه ٤٣٢ ــا، آ گــه دیبه: وان ــدانان، د ، دیان ، هــدز، صــحنه ب

یــــک و ن کــــف، ســــوورگوجوو، گــــول دوزو، دامالج ســــه ک، حه کۆتــــه .هیدیکه رهنان کانی ده سازییه پیشه ـ شارهل گـه شـنه چه مه کـانزای هه کی گشـتی، کوردسـتان بـه یه شوه به

ــــده مه وه ده ــــه هه. ن ــــدێ ل ــــه ن ــــه و کانزایان ــــان ش ل ــــدا ناوی جیھانـــه ، وه رکـــردووه ده ـــو ن رکوک، مســـجد ســـلیمان، کانی کـــه شـــاره. وت ک

ترین شــاری وره گــه کوردســتاندابه ه، لــ قین، باتمــان، گچســاران خانــهــان داده ده ــانی کانزاک ــه ژماره. نــرن رهن ــه ی دانیشــتوانی کی زۆر ل وه م کارانـه ، خۆیـان بـه وه رووی چـاالکی ئابوورییـه ، لـه م شارانه ئه . ریک کردووه خه

کان سنووریه ـ شاره دا، بـهر و جیھانـ وروبه کانی ده ڵ وته گه ندی کوردستان له یوه پهــه یه شــوه ــه کی گشــتی ل ــد ده ی چه رگ ــه یه روازه ن ــه وه ک ــه ب نجام ئ

ــــه به. نــــدرێ یه گه ده ــــه شــــی زۆر ل ــــه و نوچانــــه دانیشــــتوانی ئ ، بکانی بازرگـــانی و کاروبـــاری ئـــابووری و چـــاالکی رکخســـتنی هۆیـــه

.ریکن خه هاتوچۆه وار هه ـ شاری هاوینه

ی ل نوچـــه انی سروشـــت، گـــهوا و جـــو ر ســـازگاری ئاووهـــه بـــه لهشــتگوزاری کی گه یــه ک نوچه ن، وه ده ســت ده ده وه کوردســتان بــۆ ئــه تـه بوونه وه کۆنـه ر له ، هه و نوچانه ندێ له هه. حیسابیان بۆ بکرێ

رکی رابــواردن و کــارکردن، بــه نته شــتگوزاری و ســه کی گه یــه نوچهانی کوردســـــتان و کی و دانیشـــــتو رنجی خـــــه ســـــه ک کـــــه یه شـــــوهــــــه ــــــه وه ره کانی ده وت ــــــاوه ی ب ــــــدا راکش ــــــه. الی خۆی ی وه جون

همنـــی و ئاشـــتی و ئاساییشـــدا، ســـانی پـــ لـــه شـــتگوزاری، لـــه گه

١٩٧

ـــــکه ده ـــــه س ـــــی زۆر گ ـــــه وره وتکی دارای ـــــه خه ی ب ـــــه ی ده زن ت وندنی ســه ره په کــار لــه. وخۆ کی ناڕاســته یه شــوه بــه ، کــه خشــیووه به

وارییــــــه هه هاوینه شــــــاره لــــــه. کــــــات انی ئــــــابووری وت دهژیــــــــــه به ــــه ناوبانگ دین و الحه ، ســــه قوه وڕۆی کوردســــتان، شــــه کانی ئ

. هیدیکه کان ربازییه ـ شاره سهو لـه. ی کوردستاندا دروست کراوه زۆر نوچه ربازی له ی سه بنکهم ئــه. ن کــه ده هربازی بگانــ زار ســه یــان هــه ده شــق بــه دا مه بنکانــه

ر هـه ر لـه گـه ئه کـراون، کـه ئامـاده یه شـوه بـه رانـه سوپا داگیرکهڕین و و راپــه رز بـۆوه زای بـه نگـی نــاڕه کی کوردسـتاندا، ده یـه نوچه

رپا بـوو، بـه وه تـه ی نه وه وساندنه م و چه کداری دژی سته شۆڕشی چهنگـی ن و ده ده پاالمـاری دهری و سـه نه گه زووترین کات ده وان به ئه

.خنکنن ده که شۆڕشه کان کۆییه سه ـ شاره

ـــه ـــه ن ـــۆری ده وت ب ـــۆل، کـــه شـــارۆچکه ندرتـــه یه گه ب ی دۆرت یم ر ئـــه رانبـــه نـــاو ئـــاو و به لـــه. رونیه نده ســـکه ر بوگـــازی ئه ســـه له

، تـا کۆی بارکردن دروست کراوه تر سه ند کیلۆمه چه ، به یه شارۆچکه .ن وتی کوردستان پ بکه نه کان له وره گه ره نکهتا

کان رییه نده به ـ شارهر ڕۆخـــی ســـه ونـــه که ی ده و شـــارانه دانیشـــتوانی ئـــه نـــدێ لـــه ههو وان ی اورمیـه ریاچـه نداو، ده رون، که نده سکه کان ـ بۆغازی ئه ئاوهــه ــ ب ــارکردن و سه ـ ــاری ب . ، ریکن خــه وه وه رخســتن و گواســتنه کاروبـــــم و دۆرتیـــــۆل، بـــــه ی د ردوو شـــــارۆچکه هـــــه ناوبانگترین و بـــــه یل

.نرن ری کوردستان داده نده کانی به چاالکترین شاره

١٩٨

گوندنشینی. ٢ژرباتی ــه ــد ل ــتاندا وه گون ــار پناســه کوردس ــو ش ــۆری هه ک ــه ی جۆراوج . ی

ـــه شـــدا ده وه ڵ ئه گـــه له ـــه. بکـــرێ پناســـه و شـــوه کـــرێ ب و گشـــت ئزا سـتان و قـه کـو ئه کی ئیداری وه که ری یه نته سه ی که دانیانه ئاوه

ــه ــه و ناحی ــین و ئ ــه و شــونانه ن ــاره ی ک ــه ژم ده ی دانیشــتوانیان ل . متره س که زار که هه

و دینامیکی گوندنشینی ژمارهدا ٢٠١٠ســـای مالنـــدن لـــه ی خه گـــوره ی گوندنشـــینی بـــه رـــژه. دی گشــت دانیشــتوانی کوردســتان بــوو ســه له نجا و دوو ی پــه نزیکــهــه ــۆن که وات ــوارده ملی ــوو چ ــه رژه. ســک ب ــه ک ــانی ل ــاو هــی وت چکــو ئــران و تورکیــا و عــراق و ی باشــووری رۆژئــاوای ئاســیا وه دیکــه

ئـابووری کوردسـتان زیـاتر لـه کـه مانـای وایـه وه ئـه. سوریا زۆرتره .ستی به ده کشتوکاڵ پشت به و وتانه هی ئه

لـــ وه. زیـــادبوون دایـــه گشـــتی لـــه ی گوندنیشـــینان، بـــه ژمـــارهـــه رژه ـــان ل ـــتوان له رجه ســـه ی ـــه می دانیش ـــاره ب ـــادبوونی ژم ی ر زی

مبوونی کانی کــه هۆیــه. م بــوون دایــه کــه لــه میشــه شارنیشــینان، هه . وه رته گه ده وه ی خواره و خانه بۆ ئه که رژه

شــونی کان و لــه گونــده ک لــه یــه یشــتوانی ژمارهراگوســتنی دان. ١نـدێ جــار بــۆ و هه ت بــۆ شـونی دیکــه وــه سـتی ده ده جوداجـودا، بــه

.کان ری ناحیه نته سهســتی باشــترکردنی ژیــان، بــۆ به مه کان، بــه کــۆچکردنی گوندنیشــه. ٢

.کان شاره .ی که بوونی دانیشتوانه نده راگه تکدانی گوند و په. ٣

کانی ســتانه می دانیشــتوانی ئه رجه ســه ی گوندنیشــینان لــه رــژهــه ــه جیاوازیه. کوردســتاندا، زۆر لــک جودای ــه ک د ســه ی چــل له نزیک

و ســـای دو ی گوندنیشــینان لــه رزترین رـــژه ، بــه نموونــه به. بــ ده

١٩٩

و کھگیلویـه. بینگـۆۆل. مـوش: کـو کانی وه ستانه ئه دا له زار و ده هه: آــو کانی وه ســتانه ئه متر لــه کــه وانــه هــی ئه ک لــهم کــه. هیدیکــه

و لــه رزنجان و هیدیکــه ئــه. چھارمحــال و بختیــاری. ڤــان. ککاری هــه. لرسـتان. ش مان مارا کاهره. ربی ربایجانی غه آذ وه شه مانه دوای ئه

ـــن ـــا د ـــه. ماالتی ـــۆک،. رکوک کـــه. ولر دواتـــریش ه ســـلمانی و . دهبـۆ نزمـی ئاسـتی وه رتـه گه ده و جیاوازییه هکانی ئ هۆکاره. هیدیکه . سازی و هیدیکه پیشه کان نی گوندهبووش دابه

ــده می دانیشــتوان و ی زۆر و کــه گوره کان بــه کــو شــاره کان وه گوندوو شـواز بـواری ئابووریـدا، بـه ی دانیشتوانی چاک لـه کاروپیشه

.کرێ ش ده دابه ی دانیشوان ی ژماره رهگو کان به ندی گونده رزبه. ١

دا لــه٢٠١٠ســای مالنــدن لــه ی خه گــوره کان بــه ی گونــده ژمــاره. ی دانیشــتوان، بــوو ژمــاره زار گونــد، جیــاواز بــه ی ســی هــه وروبــه ده

س بـوو لـه د و چل کـه ی چوار سه ی دانیشتوان نزیکه تکایی ژماره. شتا گوند بوو ی هه ک شار نزیکه ی گوندیش بۆ یه ژماره. ک گوندا یه

ش گونـد ی شـه نزیکـه تر چوارگۆشـه د کیلۆمـه سه ی گوندیش له ژماره .بوو

ی گـــــوره کان بـــــه گونـــــده ی دانیشـــــتوان لـــــه تکایـــــی ژمـــــارهم و زۆری ی گوندنیشـینان و کـه ر جیـاوازی ژمـاره به ستانکاندا، له ئهشــــنی وی چنــــدراو و چه زه وی کشــــتوکای و بــــی دۆنمــــک لــــه زهی دانیشـتوانیان بـۆ ی ژمـاره گـوره کان بـه گونده. م، جیاوازه رهه به

. وه ینه که ین و شییان ده که ش ده دابه سته پنج ده )س که ٥٠ـ ١(گوند ـ کورهرووی یــان و لــه رووی ژماره لــه گونــده ســته و ده کانی ئــه گونــده

ی جـوگرافی خشـه نه رچاو لـه به ، شونکی وه ی دانیشتوانیانه ژماره

٢٠٠

زۆری ، بـه گوندانه م جۆره دانیشتوانی ئه. کاندا دیاری ناکات گونده. مــام و بــرازا. بــاوک و کــوڕ: کــدی پــک هــاتوون ســوکاری یه که لــه

دوای لــه ن کــه گوندانــه و جــۆره یــاخود لــه. هتــد... پــورزا. ئــامۆزاـــه ـــان، مندا ـــی باوکی ـــه مردن ـــوون ب ـــه وه شـــه دوو به کانییان ب ر و ه

پاشـــان . دانیشـــتوون وه وی دیکـــه ککی دوور لـــه ڕه گـــه یان لـــه کـــه یه، تـا وه ته ردوو الیان کۆ بوونه وری هه ده له که کی گونده ندێ خه هه

ـــه ـــوون ب ـــد ب ـــه جـــاری واش هه. دوو گون ـــه ی ـــه ، ه ـــه ر ب ـــدی ی ک گونـــه ماوه ـــ کـــه ، وه وه ت ـــه ل ـــه یه م ل ک وهوتوون کـــه دوور هه وه کدیی، وه خــواره یان لــه وی دیکــه بــ و ئــه وه ره ســه ککیان لــه ی یــه وه ئــه

رۆژئــاوا، کــه یان لــه وی دیکــه ت و ئــه رۆژهــه ککیان لــه یــاخود یــه . یه ک ناویان هه ر یه ردووکیشیان هه هه

)س که ٣٠٠ـ ٥٠( ـ گوندی بچووکبــاب پــک ره نــد بــه چه زۆری لــه ، بــه م گوندانــه دانیشــتوانی ئــه

ســـت، توانـــای ده وی کشـــتوکای و دووره می زه ر کـــه بـــه هـــاتوون و له . بوونیان نییه وره گه

)س که ٧٥٠ـ ٣٠٠(نجی ـ گوندی ناوهی گونــد و ژمــاره کوردســتاندا بــه لــه ی گونــده ســته ترین ده وره گــهو ی گونـد ڕووی ژمـاره له می گوندنیشدا رجه سه ی دانیشتوان له رژهنـو لـه. نرێ ترین جۆری گوند داده وره گه ، به وه ی دانیشتوانه ژماره

٥٠٠نـوان یـان لـه ژماره کانی کـه ی گونـده دا، ژماره یه سته م ده ئه. د و شسـت گونـد بـوو زار و چـوار سـه ی هـه ، نزیکه س بوو که ٧٥٠بۆ

تی یــــه بــــۆ سروشــــتی ئــــابووری و کۆمه وه رتــــه گه ده زۆری ژمــــاره .کوردستان

)س که ١٥٠٠ـ ٧٥٠( وره ـ گوندی گهـــده ســـته م ده دووه ـــه گون ـــاره ب ـــاره ژم ر ی دانیشـــتوانی هـــه و ژمپیت و وی بـه زه ئاو و لـه شـونی بـه ، لـه گوندانـه م جـۆره ئه. گوندێ

٢٠١

ــه ــه هه وه کانه نزیکــی شــاره ل ــه. وتوون ک ــه دانیشــتوانی ئ ، م گوندانــــاتر خــــه ــــدنی کشــــتوکای پیشهریکی زی ســــازی و بازرگــــانی و چان

.ن هیدیکه

) وژوور ره س و به که ١٥٠٠(گوند ـ شارهـــــه ـــــدکانی ئ ـــــه یه ســـــته م ده گون ـــــی شـــــاره ، ل ـــــه نزیک کان وره گ

، وه تگوزاری جۆراوجـــۆره رووی کـــارکردن و خزمـــه وتوون، لـــه کـــه ههجگـای م گوندانـه لـهنـدێ هه. تینه به وه کانه شاره ندییان به یوه په

م گوندانـه ئـه. وه تانه و بابه ت و شتی له شیره رۆک عه دانیشتنی سهی شــار نایــان پناســه ن کــه دانیانــه و ئاوه لــ لــه ن، وه وره ل گــه گــه

. ی ستاتووسی ئیداریان نییه وه ر ئه به ، له وه گرته کان پۆلنکردنی گوندهدا ســته ر ســ ده ســه ، به وه نــهکانیا رمانه ڕووی فه کوردســتان لــه

:کرن ش ده دابه کان کشتوکاییه ـ گونده

وه کــــاری کشــــتوکاییه ، بــــه گوندانــــه م جــــۆره دانیشــــتوانی ئــــهـــه. ریکن خـــه ـــه ی زه زۆرب ـــه ویی ـــه م ئاوه کانی ئ ـــدن و دانیان ـــۆ چان ، ب، )نم و جــۆ گــه( وــه کــو دانه ی وه روبوومی کگــه مھنانی بــه رهــه به

) ڕه و سـپه ونجـه(و ئالیـک ) ر نـده وه ، چه تووتن، لۆکـه(سازی پیشه وه ڕوماتــــه خوکردنی مه بــــه هنــــدرن و خۆشــــیان بــــه کار ده بــــه .ن که ریک ده خه

کان وه تکه ـ گوندهروبوومی کشتوکای جۆراوجۆر، بازرگانی کین مھنانی به رهه به

رکـه ئه وانی، لـه ن و پاسـهگرت ک هه و فرۆشتن، ناردن و هنان، چه . ن گوندانه م جۆره کانی دانیشتوانی ئه کییه ره سه

٢٠٢

کان ناکشتوکاییه ـ گوندهرک و ئــه م بــه کــه ی یه پلــه ، بــه گوندانــه م جــۆره دانیشــتوانی ئــه

گرتن و ک هـــه ئیشـــوکاری هنـــان و بـــردن و کـــین و فرۆشـــتن و چـــه . ان زۆر نییهشی ریکن و ژماره خه وه وانییه پاسه

کان مۆرفۆلۆجیای گوندهکـــانی سروشـــتی و ئـــابووری و ر جیـــاوازی هۆکاره بـــه یان له وه ئـــهکردنی مـــژوو و شـــه ها شـــوازی گه روه تی و رامیـــاری هـــه یـــه کۆمه

. جودایـه کی دیکـه یه ک بۆ نوچه یه نوچه یی له وه ته ترادیسیای نه . ن وه ی خواره وانه کان ئه گوندهکانی مۆرفۆلۆجیای گرنگترین جۆره

رمی ـ گوندی هه ریـزێ لـه. کاندا زۆر بـوه شـاخاوییه نوچـه له گونده م شوه ئه

ریــزێ خــانووی وه وه روی ئــه ســه لــه. کــرێ کانــدا دروســت ده نــو دۆهم دێ، م و سـیه ریزی دووه وه میشه خوار ئه کرێ، له دروست ده دیکه، وه بنـه رز ده بـه وه کانه د پالی شـاخه قه کان به خانووه یه و شوه بهڕوا و تر ده د مـه رزاییان تـاکو پـنج سـه دا، بـه نـدێ نوچـه هه لـه که

ی ، تــاکو وای لــ دێ، ژمــاره وه بنــه ســک ده ته ره بــه ره کــان بــه ریزهزۆر لــه. ڕ ناکــات دوو یــا سـ خــانوو تپـه کـانی دوا ریــز، لـه خانووهی و رگــه وشــه حه بنــه کان، ده ی ماــه وه ربانی پشــه یش ســهشــون

ــان بــه کی خانووه ، خــه وه روو خۆیــه کانی ســه هــاتوچۆی ماــه م کانیکان بگـرن و ختایـه وی ته زه سـت بـه ن، تاکو ده که دروست ده یه شوه

ــه ــاری کشــتوکای ب ــدن و ک ــۆ چان ــنن ب ــه. کاری بھ ــاکو ب ــه ت مترین کرمای زسـتان سـه کانی ئـاو و لـه رچاوه ر سـه سـه نـه ماندووبوون، بگه

. وه یانگرته متر با ده کان که دۆه خۆیان بپارزن، چونکه

٢٠٣

یی ـ گوندی هۆبه کانیان لـه وتوون، دانیشـتوانه کـه ک هه ڕه ک گـه ڕه کان گـه خانووه

کانی ماـه یان له وره گه مای باپیره. وه ته وتوونه که وه بابکه ره به . یشتنه ک گه یه و شونی به رچاوتره به له دیکه

ک پاڵ یه ـ گوندی لهکــدی و چوپــ دروســت نزیــک یه کانیــان زۆر لــه کی خانووه خــه

خـــــۆ و لـــــه ســـــتی داکـــــۆکیکردن لـــــه به مه ش بـــــه مـــــه ن، ئه کـــــه ده. خۆیــــان بپــــارزن وه ره دوژمنــــانی ده کانیان، تــــاکو لــــه ســــامانه

ی ئــــاوی رچاوه ســــه کیان، لــــه موو الیــــه ی هــــه وه بــــۆ ئــــه ها روه هــــه .ک دوور بن کو یه ، وه وه کانه گونده

رشوبو ـ گوندی په ، تاک تاک و جووت جووت و لـره گوندانه م جۆره کانی ئه خانووه

. یـه کی زۆر هه نوانیانـدا بۆشـاییه لـه. وتوون کـه وێ و بـو هه و له، کدیـدا یـا نییـه ڵ یه گـه تییان له ، خزمایـه م گوندانـه دانیشتوانی ئـه

. وته نیا مزگه یشتنیان، ته ک گه یه شونی گشتی به. مه یا که یی ـ گوندی الکشه

م شـــوه ی خـــانوو دروســـکردن، ئـــه خشـــه ترین نه تـــازه ک لـــه یـــهوا خت بــــوو، ئــــه شــــتایی و تــــه ده که ر شــــونه گــــه ئه. ییه الکشــــهر گـه ئه. کـرن کـان دروسـت ده ری جاده و به ر و ئه م به کان له خانووهپی الی راسـت و چـه بوو، له وه د چیاکانه قه و به گردۆکه که شونهکانـدا م و رووباره ری چـه ردوو بـه رۆخـی هـه ، یـاخود لـه وه کانه دۆه

.کرن دروست ده یی ـ گوندی دامه

ــــه په ــــدابوونی ئ ــــۆ ســــاه یه خشــــه نه م جــــۆره ی فتا انی حــــهک ، بــه گه ده ــه. وه ڕت ــه م جــۆره ئ ــه گوندان ــۆ دانیشــتوانی تاوه ره ســه ل ، ب

کی یه شـــوه کـــانی بـــه خانووه. ســـتکراون کـــان درو راگوزراوه گونـــدهـــدازه ئه ـــه یی، به ن ـــه رانب ـــراون و جاده یه ر ب ـــدی رزک ـــه ک ـــانیش ب ک

.ب ڕ ده نوانیاندا تپه

٢٠٤

م شه تی شه ربابه سه شبوونی کارگی کوردستان دابهسنوور و

ی گـوره بـه ک، دوای یـه ک به یه کارگی، شبوونی دابه سنوور و دا شه و به له. ی لیتراتووره وه ست و خوندنه رده کانی به زانییارییه

. وه کرنه شیده

سنووری کوردستان. ١تی ژربابهـــه ـــاکووره کوردســـتان ل ـــه گـــه له وه ب ـــا و ل ـــه ڕۆژهه ڵ تورکی وه ت

ڵ گـه له وه رۆژئاوا ڵ عراق و له گه له وه باشووره ڵ ئران و له گه له دا، بــه تانــه وه م ده ڵ ئــه گــه لــ ســنووری له وه. ســوریادا هاوســنووره

م چـــوار ن ئـــه الیـــه و لـــه کراوه سنیشـــان نـــه رمی ده کی فـــه یه شـــوهـــه وه ده ـــه ش وه ت ـــه ، ن ـــوونی خـــاکی کو دان ب ـــهب ـــه ردســـتاندا و ن ب شــک لــه به کوردســتان بــه. نوانیانــدا نــانن ســنوور لــه بوونی هــه

کانی خۆیـــان وه تـــه نه شـــک لـــه به ی کـــوردیش بـــه وه تـــه خـــاک و نه .زانن ده

تانی تورکیـا، ئـران، عـراق و وـه سنووری ئستای ده شک له بهــه ــو جه ســوریا، ب شــراوه رگــه نــه ی خــاکی کوردســتاندا ک ــه ، ل ن الی

. رمی دانی پنراوه فه کانیش، به کگرتووه یه وه ته نهـــــه ته وه کانی چـــــوار ده نگشـــــتنی ســـــنووره ره ـــــه ی ده ک ری وروب

ــه ــژووی تایب ــان هه کوردســتان، م ــه تی خۆی ــه. ی ــۆ نموون ، ســنووری بتی تورکیــــــا و عــــــراق رۆژئــــــاوای ئــــــران و ســــــنووری رۆژهــــــه

، روونتـر، بـۆ دوای وه ڕتـه گه م ده یه ی شازده ده ی بۆ سه که رچاوه سهوی فه تی سـه وـه ی زایینـی نـوان ده١٥١٤نگی چادرانی سـای جه

نجامــــه ئه ک لــــه یــــه. وه ڕتــــه گه تی عوســــمانی ده و ئیمپراتۆرییــــه

٢٠٥

ــه ره هه ــه گرنگ ــه و جه کانی ئ ــان ده نگ سنیشــانکردنی ســنووری نوانیسـای روم له رزو ی سنووری ئه اننامهیم ی په گوره پاشتریش به. بوو

کانی نـــوان خۆیـــان رـــک ر زۆر ناکۆکییـــه ســـه ی زایینیـــدا، له١٦٣٩م کی کـه سـکارییه ده لـه وڕۆ، جگـه ش تـاکو ئـه م سـنووره وتن و ئـه که . وه ته کو خۆی ماوه ر وه ب، هه نه

ت و وری باشــــووری تورکیــــا و بــــاکووری عــــراق و رۆژهــــهوســــنی بــۆ دوای که کییه ره ســه کدیــدا، بنچینــه ڵ یه گــه یا لهبــاکووری ســور

، بـــۆ نموونـــه. وه ڕتـــه گه م ده کـــه نگی جیھـــانی یه کانی جـــه ســـاهدا و هـی سـوریا و عـراق، ١٩٢٥سـای سنووری تورکیـا و عـراق، لـه

وه تــه وروپی و نه نــدێ وتــی ئــه هاوکــاری هه دا بــه ١٩٣٦ســای لــه لـ بـه وه. م ناکـه و سـنوورانه باسـی ئـه. ندراسـپ کان چه کگرتووه یه

.م که ر ده وروبه کورتی باسی سنووری کوردستان و وتانی ده سنووری وشکانی کوردستان . م که یه

نـدی ی هه گـوره بـه. بـ تر ده دان کیلۆمـه سـه و سنووره درژی ئهووری درژی سـن. تر زیاتره د کیلۆمه وت سه زار و حه هه خامالندن له

. کـم ٦٣٥کوردسـتان و ئـران ـ . کـم ٣٧٧نوان کوردسـتان و تورکیـا ـ )٥(کم ١٦٠کوردستان و سوریا ـ . کم ٥٥٥کوردستان و عراق ـ

سنووری نوان کوردستان و تورکیا. ١ســــتانی ئیغــــدیر و ســــنووری ئیــــداری بــــاکووری ئه یان بــــه وه ئــــه

انی ک ســـــــتانه کانی کاغزمـــــــان و ســـــــاری کـــــــامیش و ئه زایـــــــه قهر و ســـان و کۆۆپرووکۆۆیـــو و پاســـینله هۆره: کانی زایـــه قه(رزوروم ئـــه که ســنووره. بــ واو ده رزنجان تــه ئــه) و ئاشــکاال رزوروم و ئیلچــه ئــهسـتانی ماالتیـا و زای دیفریغـی و ئه سنووری ئیداری رۆژئاوای قـه به

ــارش ــان م ــه قه(کاهرام ــه ئه: کانی زای ــتان وئ ــارش و لبیس کینیزوو و مرزین و دۆرتیــــۆل کانی ئــــه زایــــه و قه ســــمانییه و ئه) رک ئۆغلــــوتــــو .رۆژئاوادا رون له نده سکه بوغازی ئه گاته ری تاکو ده په تیده

٢٠٦

سنووری نوان کوردستان و ئران. ٢ــــه ــــه وه ئ ــــه رۆژهه یان ل ــــدا ب ــــه ت ــــداری رۆژه ــــنووری ئی تی س

و لرسـتان و کانی آذربایجان غربـی و کردسـتان و کرمنشـاه ستانه ئهکانی کازرون و هرستانه چھارمحال و بختیاری و سنووری ئیداری شه

ســـنووری بـــه که ســـنووره. بیـــت واو ده و دیلـــم تـــه ممســـنی و گنـــاوهـــاوای قه ـــداری رۆژئ ـــه ئی ـــز و زای کانی بھبھـــان و آغاجـــاری و رامھرمســنووری گاتــه رێ تــاکو ده پــه ســتانی ایــالم تده شوشــتر و شــوش و ئه

. رۆژئاوادا و عراق له ئیران سنووری نوان کوردستان و سوریا. ٣

ــه ــه وه ئ ــدا رۆژهه یان ل ــه ت ــه ب ــداری ق ــه ســنووری ئی زای المالکیکانی القامشــلی و زایــه ســنووری ئیــداری قه کــات و بــه ســت پــ ده ده

و عـین العـرب و ) ز رکـه ی مه سـنووری ناحیـه(راس العین و تل ابیض ســــنووری تورکیــــا و ســــوریا لــــه گاتــــه تــــاکو ده ڕی پــــه عفــــرین تده

.رۆژئاوادا سنووری ئاوی کوردستان. م دووه

ی که ســـنووره باشـــووردا بـــاکووری رۆژئـــاوا و لـــه کوردســـتان لـــهچاو درژایـی سـنووری درـژی سـنووری ئـاوی، لـه. ر ئاوێ سه گاته ده .مه مینیدا، زۆر که زه رووندا نده سکه بۆغازی ئه سنووری کوردستان له. ١

ترک، نـد کیلۆمـه چه باشـووری گونـدی ساریسـکی بـه لـه یان وه ئهنــــد چه و بــــاکوور بــــه ره کــــات و بــــه ســــت پــــ ده ده م ســــنووره ئــــه

، وه بتـه وری رۆژئـاوا دهوو بـاک ره دوایدا به له. کش ترک ده کیلۆمهدا تــه و خه ڵ ئــه گــه ت و له ی رۆژهــه ٣٦ هــی درــژی گاتــه تــاکو ده

.رۆندا نده سکه نداوی ئه که سنووری کوردستان دێ، له کۆتایی به

٢٠٧

نداودا که سنووری کوردستان له. ٢کــات و ســت پــ ده ده وه ری ریگــه نــده باشــووری به لــهیان وه ئــه

ی هالی رۆژئـاوای شـارۆچک کشـ، و بـه ده و باکووری رۆژئـاوا هه ره بهکانی و رۆژئـاوای گونـده ره دوایدا به له. کات ڕ ده دا تپه گناوه بندر

و باکوور درـژ ره پاشان به شور، نبگ و له مال سلیمان، چامک، چاه. ڕوات سـاردا ده ن و حه سـه رۆژئاوای گونـدی امـام حه و به وه بته دهاوای گونـدکانی رۆژئـ دات و بـه ی ده که رۆیشـتنه بـه دوایدا درژه له

گاتـه بـ، تـاکو ده ڕ ده ترک تپـه ند کیلۆمـه چه لیلتین، بویرات، بهڕوا و و بـاکووری رۆژئـاوا ده ره بـه وه وشه ، له یلم ر د نده رۆژئاوای به

نــــد چه فید، بــــه و رۆژئــــاوای گونــــدی رگ ســــه ره دوایــــدا بــــه لــــه لـــه تـــاکودات، پاشـــان ی ده که رۆیشـــتنه بـــه ترک درـــژه کیلۆمـــهترکی نــد کیلۆمــه چه ت بــه ی رۆژهــه ٥٠تی هــی درــژی رۆژهــهڵ ئاســتی گــه ســنووری کوردســتان، له واتــه. کۆتــایی پــ دــت دیکــه

تی هــی رۆژهــه تــاکو، وه ری ریگــه نــده باشــووری به نــداودا، لــه که . وه بته ت درژ ده ی رۆژهه ٥٠درژی

شبوونی کارگری دابه. ٢تی ژربابه

کانی موو وتـــه هـــه کـــانی ئیـــداری لـــه ســـوڕانی کاروباره بـــۆ هه نوچــــه کی رکوپــــک و ئاســــان، پویســــته یه شــــوه جیھانــــدا، بــــه

کی ئیـــداری کـــه نـــد یه ر چه ســـه ، به و وتانـــه کانی ئـــه جوگرافیـــهی رووپـوی گـوره ک بـه یـه ر نوچه هـه ش بکـرن، کـه جیاوازدا دابه

ــــه خاکه ــــابووری، ره ک ــــاری ئ ــــه وشــــی کۆمه ی، ب ــــه ی کانی تی، گرفتو یی و رامیــــاری، شــــونی جــــوگرافی و دوور و نزیکــــی ئــــه وه تــــه نه

ی گـــوره ها بـــه روه ، هـــه وه کـــه ته وه ختی ده پایتـــه لـــه وه نوچانـــهــه ــارودۆخ و دوور و نزیکیان ــه وه ب ــه ، ل ــه کانی ده وت ــه هو ره وروب و ، ئ

.برن ده ڕوه کرن و به دیاری ده ئیداریانه که یه

٢٠٨

دا٢٠١٠سای شبوونی ئیداری له دابهمی سیســـــته ت و رامیـــــاری، لـــــه یـــــه بـــــاری ئـــــابووری و کۆمه

تی خـۆی وازی شکردنی ئیداری کوردستاندا، رۆی گرنگـی تایبـه دابه :ن مانه ش ئه تانه سه و خه گرنگترین ئه. کات ده ت سه سپاندنی ده چه ـ

دانانی ئیداریـــدا، زیـــاتر خشـــه کـــاتی نه نـــدی، لـــه تی ناوه وـــه دهئـــابووری و نـــه الیه ک لـــه دات، وه ربازی ده نی ســـه الیـــه خ بـــه بایـــه دانـه سـپاندن و درژه سـتی چه به مه ش زیـاتر بـه مه تی، ئه یه کۆمه .تی ستییه نی بندهجیاجیاکا ت و کۆنترۆکردنی نوچه سه ده به

ـ ناوگۆڕین ـــــاوه ـــــۆڕینی ن ـــــه گ ـــــه کانی شـــــونه مژوویی ـــــه جوگرافیی کان، ل

ســـــتی به مه بی و فارســـــی، بـــــه بـــــۆ تـــــورکی و عـــــاره وه کوردییـــــه وه ناسـنه نه و شونانه و نوچه زایان، تا ئه رلشواندنی ناشاره سه

ـــا بیســـه ی ســـاخته گـــه و دروســـتکردنی به ـــه ، ت شـــونانهو لمنن، ئنــــدی زیــــاتر تــــدا تی ناوه تی حوکومــــه ســــه کوردســــتان نــــین و ده

بیـر دانیشـتوان کان لـه کۆنه ناوه وه شه کی دیکه الیه سپنن، له بچهــاوه وه رنــه به ــان بکــه تازه و فــری ن ــه. ن کانی ــه ســه ش له نموون م ر ئ

. کان رهزا و شـا کو گۆڕینی ناوی گوند و قه لک زۆرن، وه گه کردارانهرسیمیان دا، ناوی ده١٩٣٦سای باکووردا، تورکیا له ، له بۆ نموونهدا، نـاوی ١٩٧٩سـای تـدا، ئـران لـه رۆژهه لـه. لی تونجه گۆڕی بۆ

/ ١/ ٢٩ باشــووردا، عــراق لــه لــه. ران باختــه کرماشــانیان گــۆڕی بــۆ .التامیم گۆری رکوکیان بۆ ستانی که دا، ناوی ئه ١٩٧٦وه ینهـ س ٤٣دا، ١٩٨٧ـ ١٩٧٧کانی نـــوان ســـاه تی عـــراق، لـــه وـــه ده

شــــیانی چــــۆڵ کــــرد و و زۆربه وه واویی ســــییه تــــه ی بــــه ناحیــــهــــه کانیشــــی ده دانیشتوانه ــــاواره ده رب ــــاکو مه ر و ئ ــــرد، ت ســــته به ک

٢٠٩

: کانیانـــــه ش ناوه مـــــه ئه. دی بھنـــــ کانی خـــــۆی بـــــه ربازییه ســـــهق، شــــۆڕش، برادۆســــت، قتــــه ، ته نــــدیناوه کهبات، ، خــــه په قوشــــتهــناو، باــه مرگه ــۆر، بــارزان، خۆش رواری ران، بــه ک، حــاجی ئۆمــه س

ت، یل، مـاوه رمک، سـیوه ، گـه داغ، خورماڵ، بیـاره ره با، رزگاری، قهن، ســه حه ره کۆ، قه نگاو، تیلــه ر، ســه لــه ، ئاغجه ، رانیــه رگــه هــرۆ، مه

، ســورچی، هلــه ، مــزوری، نه ، مریبــه هک، وانــ ــه شــوان، یــایچی، کهــن، مه گره ــدان، قۆره س ــو، جــه ی ــه رقه باری، ســه ت ــۆکس، ن وجۆڵ، ، ک

. م، زورباطیة ره قادرکه ی ناو وه ـ گۆڕینه

ی پــش جوگرافییانــه و شــونه دێ، نــاوی ئــه ر رژمکــی تــازه هــه ووداوهنــاوی ر وبـه وه یـان گۆڕنـه ده و گـۆڕا بـوون، جـارکی دیکـه ئـه

نن، به یان ل ده ، ناوی تازه وه کانییه رکرده کانی رژم و سه گرنگه ش لـه مانـه ی ئه نموونـه. ڵ بیـروڕای خۆیانـدا بگـونج گـه رج له مه

زای ســـلماس بـــۆ کـــو گـــۆڕینی نـــاوی قـــه تی کوردســـتاندا، وه رۆژهـــه. ســــلماس بــــۆ وه گۆڕییانــــه جــــارکی دیکــــه وه شــــاهپور و دیســــانه

وه ، پاشـان کردیانـه گـۆڕی بـۆ رضـائیه ها ناوی شـاری اورمیـه وهر ههآبـادی شـاه. شاهین دژ بـۆ صـایین دژ. دژ بۆ ننور پھلوی. اورمیه به

. غرب بۆ اسالم آبادی غرب و هیدیکه ـ لکداپچاندن

وشــــی نــــدێ جــــاریش، ره تیی و هه یــــه بــــاری ئــــابووریی و کۆمهــــاری وا ده ــــه رامی ــــوازێ، ک ــــدێ یه هه خ ــــه ن ــــه ک ــــداری ل ــــه یه ئی ک

ی تـازه کی دیکه ئیداریه که یه و به وه کانی پشوو بکرنه ئیدارییهــا دراوســوه ــۆ نموونــه. وه ســتنه ی ببه ی ــه قــه ب زای توزخورمــاتووی ل

ــه١٩٧٦ســای ــه ئه دا، ل ــه ســتانی ک ــتانی ئه رکوکیان داپچــی و ب سزای قـه بـدانانیان لـه ی ئه ا ناحیهه روه هه. لکاند وه دینیانه الحه سه

. وه سته به وه دریانه زای به قه دھلۆران داپچی و به

٢١٠

ـ گۆڕینی پله دا، پویسـتی کـه نوچه ئیـداری لـه که ندێ یه زیادبوونی ڕۆی هه

کــانی تازه رمانــه فه ی بــه وه کــات، بــۆ ئــه گــۆڕینی ســتاتۆس ده بــهکۆتـایی ڕینی ستاتووسی دهۆک، لـه، گۆ بۆ نموونه. بستن خۆیان هه

ری نته بـــۆ ســـه زاوه ری قـــه نته ســـه دا، لـــه١٩٦٩مـــانگی مـــای ســـای ـــه. ســـتان ئه ـــه ئه ، گـــۆڕینی شـــیروان و چـــرداول ل ـــالم، ل ســـتانی ای مان شـتیش لـه ها هـه روه هـه. زا ری قـه نته بۆ سه وه ری ناحیه نته سه

.ستانی بختیاری روویدا ئه ی لردگان له ناحیه ی پله وه رزکردنه ـ بهوتوون و ڵ کـه کاندا هـه سـتراتیژییه شـونه لـه ی کـه و گوندانـه ئه نــدن، ستاتووســی ئیــداری بــه مه وه وی ده کانی ژــر زه ســامانه بــهبــۆ . کی ئیــداری یــه که ری یه نته ســه بنــه خشــن و ده به نــدکیان ده هه

کـرا بـه زای اورمیـه قـه دا، گونـدی انـزل لـه١٩٨٠سـای ، لـه نموونه . و هیدیکه ناحیه

م لـه کـه رپرسـیاری یه ت و به سـه ی ده گوره خاکی کوردستان بـهـــه نوچه ـــه یوه دا، جـــۆری په ک ـــه کانی له ندیی ـــاره نته ڵ ســـه گ و ر، ژم

کـه ی یه نـدان، روپـو و ژمـاره کانی کارمه رکه چۆنتی کارکردن و ئهش ی ئیــداری جیــاوازدا دابــه ر پــنج پلــه ســه هتــد به... کان ئیدارییــه

:ن وه ی خواره مانه کانیش ئه پله. کرێ ده ) محافظة. استان. ئیل(ستان ـ ئهکانی ئیـداری کاروباره. داکوردستان لهئیداریی که ترین یه وره گه

بــرێ، بــه ده ڕوه بــه وه تــه وه ســتکی ده ده ن کاربه الیــه ســتان لــه ئهــاوی موحــافز ــی، اســتاندار، محــافظ( ن ــه ئه) وال رمانی فــه ســتاندار بم ئــــه. وه کشــــرته کــــار ده ستیشــــی لــــه زرێ و ده مــــه کۆمــــاری داده

موو کاروبـــاره ی هـــهبردن ڕوه می بـــه کـــه رپرســـیاری یه به نـــده کارمه ربازیش لـه ندێ جـاریش کاروبـاری سـه و هه ستانه کانی ئه ئیدارییه

٢١١

کانی رمانـــه مان کاتـــدا بیـــار و فه هـــه لـــه. گـــرێ ســـتۆی خـــۆی ده ئهردان تی و سـه و راپـۆرتی تایبـه نامه کات و به ج ده ت جبه وه ده

کانی وباســـهنگ موو ده هـــه نـــدی، لـــه تی ناوه ســـه خت، ده بـــۆ پایتـــه . وه کاته ئاگادار ده ستانکه ئه

) منطقة. شھرستان. ئیلچه(زا ـ قه، وه ی دانیشـتوانه ر و ژمـاره ووبـهرت و سـه وی دهرو لـه یان مه ئه

، ئیداریانـه کـه م یه ک لـه ر یه ر هه سه له. تد وه هستان دوای ئه لهمــــدیر منطقــــة، ( هو نــــاوی قایمقامــــه ت بــــه وــــه ســــتکی ده ده کاربه

رمانی فـــه ویش بـــه ئـــه نـــرێ، کـــه داده) کایمکامی فرمانـــدار، ئیلچـــهزۆری بـه سته ده م کاربه ئه. برێ زرێ و الده مه تی کۆماری داده تایبه

مان کاتـدا هـه ، لـه یـه هه ستانداره ڵ ئه گه وخۆی له ندی راسته یوه پهروی کانی سـه نه الیه کان و ئاگادارکردنی رمانه جکردنی فه جبه له

تی و یـه کـانی ئیـداری و ئـابووری و کۆمه موو کاروباره هـه خۆی، لهــاری و ســه ــه ڕامی ــوه ربازی، ل ــه ی یه چوارچ ــه ئیدارییه ک ــدا ک ی خۆی

. رپرسیاره به )بخش. بۆچاغ( ناحیه

رپرسـیاری ترین به وره کوردسـتاندا، گـه لـه ی ئیداریـه م پلـه سیه وه ری ناحیـه به ڕوه ناوی به به ستکه ده ، کاربه ئیدارییه که یهم ئه

زیـری رمانی وه فـه بـه ، کـه)مـودیر بۆچـاغی، بخشـدار. مدیر ناحیـة( نــدێ جــاریش بــه ، هه وه کشــرته کــار ده ســتی لــه نــرێ ده نــاخۆ داده

، رشـانی مـودیری ناحیـه کانی سه رکـه ئه. نـرێ رمانی کۆماری داده فهو کــه ناحیه لــه ســوڕاندنی کاروبــاری ئیدارییــه هه ر خــۆی لــهزیــات

دا کــــه ی دانیشــــتوانی ناحیه بــــاره ی قایمقــــام لــــه وه ئاگادارکردنــــه کانی موحــافز و قایمقــام، بــه رمانــه ها بیــار و فه روه نــون، هــه ده .کات جیان ده نی و جبه یه گه کی ده خه

٢١٢

) مقاطعة(هستان دهــه ــه بریتیی ــه یه ل ــه ک ــداریکی بچــووک، ل ــه ژماره ئی ــدی ی ک گونـــه پـــک هـــاتووه وه که یه ربه ســـه ـــاری رووی هه ، ل ســـوڕاندنی کاروب

ی بـــــه روه به ر بـــــه ، ســـــه وه تی و ئابوورییـــــه یـــــه ئیـــــداری و کۆمهتی کوردســتاندا دهــداری رۆژهــه هســتان لــه رپرســی ده به . یــه ناحیه .گوترێ پ ده ) ده. قریة(گوند

یــک لــه ژماره کورســتاندا و لــه لــه ئیدارییــه کــه بچــووکترین یهکان، ی گونـده شـنه چه مه ی هه کاروبـاری رۆژانـه. خزان پک هـاتووه

وه ه) موختـار(نـاوی ، بـه وه که دانیشتوانی گونده ک له ن یه الیه له ردن لـهست نیشانک بژاردن یان ده ی هه شوه به ، که ڕوه برێ به ده

رشـــانی رکی سه ئـــه. کـــرێ دیـــاری ده وه ری ناحیـــه بـــه ڕوه ن به الیـــهــار، ئاگادارکردنــه موو جــۆره هــه ، لــه یــه ری ناحیه نته ی ســه وه موخت

ـــده ـــتوانی گون ـــه کان و گه جموجـــۆکی دانیش ـــدنی ه ـــار و یان مو بی . که دانیشتوانی گونده به یه ری ناحیه به ڕوه کانی به راسپارده

ستان ر سی و پنج ئه سه وڕۆدا، به رۆژی ئه خاکی کوردستان، لهو د و سـی و پـنج ناحیـه زا و پـنج سـه د و سی و چوار قـه سی سه و . بکه ١٣ خشته بوانه. شکراوه دان، دابه زار گوندی ئاوه یان هه ده

کانی ئیداریـه کـه نـاوی یه و وه همنووسـ ده ، وه خـواره ، لـهکان ناوهــــ ــــهب ــــه اکوور ب ــــای و رنووســــی کــــورودی هــــه ئ ها هــــی روه لف و ب

ــه جگــه(باشــووریش ــه هه ل ــدێ ق ــه ن ــه و هــی رۆژهــه) زا و ناحی ت بلف و ئـه لف بای فارسـی و رنووسـی فارسـی و هـی رۆژئـاواش بـه ئه

کـــان ، ناوه ی دیکـــه شـــوه بـــه. بی نووســـراوه بـــای و رنووســـی عـــاره کانــدا، بــه رمییه فه رچاوه ســه یــان لــه وه دۆزینــه بــوون و ڵ ده تکــه

بکه ٦ی خشه نه بوانه .وت که ت ده حمه زه

٢١٣

١٣ی خشته که ی دانیشتوان و یه رووپو و ژماره کانی کوردستان ئیداریه

ی ژماره رووپو رم هه

دانیشتوان گوند دارییی ئ که یه

ناحیه زا قه ستان ئهباکوور ٢٠٠٠

٢١٩ ٢٠٣ ٢٣ ١٣٧٥٩٢٤٥ ٢١٥٨٩٢

باشوور٢٠٠٢

١٠٨ ٤٤ ٥ ٨٠٠٧٤٤٣ ٨٧١١٧

ت رۆژهه٢٠٠٦

٢٠٠ ٨٢ ٧ ١٢٣٥٢٢٩٨ ٢١٧٧٦٦

رۆژئاوا١٩٩٤

٢٣٣٩ ٨ ٥ ــ ٩٨٤٤٢٤ ١٥٢٦٤

باکووری کوردستانی گــوره کانی بــاکووری کوردســتان بــه و بوجاغــه ئیــل و ئیلچــه

.ن وه خوارهی وانه ئه ٢٠٠٠شبوونی سای دابه مان ئادیه

. کۆچـالی. باغپینـار. ئاکپینـار. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه ٠١ .کۆیوجاک

ـــنی به. ٢ ـــه. س ـــ مه: کانی بوجاغ ـــه ـ ـــاکیرهوویووک. ز رک ـــزیلین . چ کی . یات شام با. سوڤارلی). شیۆل یه( ز رکه ـ مه:کانی بوجاغه. لیکھان چه. ٣ ).گۆۆلیورت(تاراکسو . ز رکه هـ م: کانی بوجاغه. ر رگه گه. ٤ .هارمانلی. ن لۆۆره به. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. گۆۆل باشی ٠٥. دامالجیــــک. ر ئــــاکینجیال. ز رکــــه ـــــ مه: کانی بوجاغــــه. هاتــــا کا ٠٦

. نارینجه

٢١٤

.ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. مسات سا ٠٧ ).یارپوزلو(ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سینجیک. ٨ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه .توت. ٩

ئاگری ـــه مه. ١ ـــه. ز رک ـــ مه: کانی بوجاغ ـــه ـ ـــا(ز رک ـــه). را کۆســـه ک . چای جوم

.مورات ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. دیادین ٠٢ .سولوچام. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. زیت یا دۆغو به ٠٣ .تاهیر. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. شکیرت له ئه ٠٤ .ز رکه ـ مه: نیکا بوجاغه. هامور ٠٥ .ساریسو. دۆغانسو. لی ده ده. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. پاتنۆس. ٦ ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. تاشلی چای ٠٧

٢١٥

. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. توتاک ٠٨ بینگۆۆل

). الر ئیلیچـــه(لی ئاغاچـــه. ز رکـــه ــــ مه: کانی بوجاغـــه. ز رکـــه مه. ١ .یاماچ. سانجاک

.ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئاداکلی. ٢). پـه چای ته(سۆغوتلی . رڤی سه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. نج گه ٠٣

.نیسو یه. یاییال .گۆۆینیووک. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کارلۆڤا ٠٤ . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کیغی ٠٥ . نیباشاک یه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سۆلھان ٠٦ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ره یاالده. ٧ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. دیسو یه. ٨

بیتلیس. ره نـارلی ده. بۆۆلـووک یـازی. ز رکـه ــ مه: کانی بوجاغـه. ز رکه مه. ١

.ساری کۆناغ .گۆۆل دووزوو. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. واز ئادیلجه ٠٢ .ئۆڤاکیشله. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئاهالت. ٣ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رۆیماکگوو. ٤ .ساغینلی. ئاک شار. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هیزان ٠٥. ڤاک باشـی کـه. ییک پینـار گـه. ز رکـه ــ مه: کانی بوجاغه. مۆتکی. ٦ .یدان مه .نلی لکه یه. کووچووکسو. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. تاتوان ٠٧

کر دیاربهــه مه. ١ ــ م: کانی بوجاغــه. ز رک ــه هـ ــه مه. ز رک ــۆڵ ( پیرینچلیــک. ر رم ی

).بۆیو . الت یوکاری سا. په ته. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. بیسمیل ٠٢

٢١٦

.باشاری. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رمیک چه. ٣ ).باغ ئۆبه(کیلڤان . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. چنار. ٤ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. چوونگووش ٠٥ .ز رکه ـ مه: انیک بوجاغه. دیجله. ٦ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. غیل ئه. ٧ .تلی همه ئه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رگانی ئه ٠٨ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هانی ٠٩ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هازرۆ. ١٠ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کۆجاکۆۆی. ١١ـــــ مه؛ کانی بوجاغـــــه. کوـــــپ. ١٢ ســـــیر کچا ئا .غاچلی ئـــــه. ز رکـــــه ـ

.لی مزا ها). ئایوگون( ).ساڤات(یاجیک کا. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. لیجه. ١٣ .ک کۆۆپروو تا چا. ره باغ ده. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سیلڤان. ١٤ الزیغ ئه. هـــارپوت. نـــدی هـــان که. ز رکـــه ــــ مه: کانی بوجاغـــه: ر نته ســـه ٠١

.رازپۆی. ندی ال که مۆ. ئیچمه. هدربابا .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئاغین ٠٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئاالجاکایا. ٣ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئاریجاک. ٤ـــــه. باســـــکیل ٠٥ ـــــ مه: کانی بوجاغ ـــــه ـ ـــــدینال. ز رک شـــــاغی ئا(ر ئای

.کوش سارای). کولوشاغی .چان. باش یورت. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کۆچان کارا ٠٦ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. بان که ٠٧ .چای باغی. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کۆڤانجیالر. ٨ ).ڤاک کا(زار ها. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ن ده ما. ٩ . ره گۆۆگ ده. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. پالو. ١٠

٢١٧

.لی گۆۆزه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سیڤریجه. ١١ رزنجان ئهــ مه: کانی بوجاغــه. ز رکــه مه. ١ . رموت ل ئــه تــا چا. یــان غال چا. ز رکــه ـ

.ئوزوملو). ئۆجاغ باشی(ری تانیه ). نت یایال که(باشکۆۆی . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. چای یرلی ٠٢). بوویـووک ئـارموتلو(ئـارموتلو . ز رکـه ــ مه: کانی بوجاغه. ئیلیج ٠٣

.کوروچایدۆغــان . بــۆزغالک. ئالــپ کــۆۆی .ز رکــه ـــ مه: کانی بوجاغــه. ماه کــه. ٤ .ئۆغوز. یلی به . دوتلوچا. باشپینار. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. مالیه که ٠٥ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. یلی ئۆتلوک به. ٦رلی نگــــه جه. ئاکارســــو. ز رکــــه ـــــ مه: کانی بوجاغــــه. فاهیــــه ره٠٧

.گوومووشاکار. م ل چه تا چا). ره دۆغانده( .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رجان ته ٠٨ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئووزووملوو. ٩ روم رزو ئه . دوملو. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه. ١ .ندیللی کا. چیفتلیک. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئاش کا ٠٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. چات. ٣ . لیل چاڤوش ها. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هنس. ٤ .ئاراس. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هۆراسان ٠٥ ). ئووچکۆۆسه(ئۆڤاجک. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئیلیجا. ٦ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کاراچۆپبان. ٧ ره لمالی ده ئــــــــه. ز رکــــــــه ـــــــــ مه: کانی بوجاغــــــــه. یــــــــازی را کا ٠٨

. گۆۆکسو). الئوسمان مه( ).سجیتلی مه(ز مه سۆۆیله. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کۆۆپرووکۆۆی. ٩

٢١٨

. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ر پاسینله. ١٠ ).کیرکھان(گۆۆک ئۆغالن . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کمان ته ٠١١

ب گازی ئانته .بورج. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ی شاهین به. ١ .ز رکه ـ مه: کانی وجاغهب. هیت کامیل شه. ٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. بان ئارا ٠٣ . ڤزی پاشا فه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئیسالهیه. ٤ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کارکامیش. ٥ . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. نیزیب ٠٦ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. نورداغی. ٧ .ز رکه مه ـ: کانی بوجاغه. ساکجاگۆۆزه. ٨ .دۆغانپینار. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. لی ئۆغوزه ٠٩ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. لی یاڤوزئه٠١٠ )مرک جۆله(ککاری هه .چیتلی گه. باغیشلی. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه ٠١ . چیغلی. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. چوکورچا. ٢ .ز رکه مهـ : کانی بوجاغه. مدینلی شه. ٣ . ره نده سه ئه. داغ لیجا. ز رکه کانی ـ مه بوجاغه: کۆڤا یووکسه ٠٤

ماالتیا . چۆالکلی. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه. ١ـــ ســـه: کانی بوجاغـــه. داغ ئاکچـــا. ٢ جیـــک کووره). ری ئالیجـــه(ر نته ـ .نت ڤه له). ز په که(

.ن له هتاشد. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئارابکیر ٠٣ ).لی یۆنجا( ره چوبانده. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئارگوڤان ٠٤ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. باتتال گازی. ٥ . باالبان. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. نده داره ٠٦

٢١٩

.سوورگوو. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هیر دۆغان شه ٠٧ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. دۆغان یۆل. ٨. بی لـــه ســـان چه ها. ز رکـــه ــــ مه: کانی بوجاغـــه. کـــیم هـــان هـــه ٠٩

.کورشونلو ). باغ لیجه(ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کاله. ١٠ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کولونجاک. ١١ .هان په ته. دۆغانیۆڵ. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. پۆۆتوورگه ٠١٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. یازی هان. ١٣ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. یل یورتش یه. ١٤

ش ره مان ما کاهره). یلی ئاغـا بـه(یلی لی بـه ئـه. ز رکـه ــ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه ٠١

. نی کۆۆی یه. یمانلی سووله .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ریت چاغالیانجه. ٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کینۆۆزوو ئه. ٣ . گووجووک. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. لبیستان ئه ٠٤ چارداک. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. گۆۆکسون. ٥ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. نورهاک. ٦ .نارلی. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. پازارچیک ٠٧ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. تورک ئۆغۆ ٠٨

ماردین .ئاکینجی. ز رکه مهـ : کانی بوجاغه. ز رکه مه. ١ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. جیت دارگه. ٢ . په ته کۆجا. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ریک ده ٠٣ .نیورت شه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. په کزل ته ٠٤ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. مازی داغی ٠٥ . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. میدیات ٠٦

٢٢٠

.لی گیرمه. ئاکارسو. ز رکه ـ مه: نیکا بوجاغه. یبین نوسه ٠٧ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رلی ئۆۆمه. ٨ .سوورگووجوو. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ساڤور ٠٩ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. شیلی یه. ١٠

موشــ مه: کانی بوجاغــه. ز رکــه مه. ١ ). ئۆۆزکۆنــاک(کیزیــل ئاغــاج. ز رکــه ـ .یایگین. کا ک رجیمه مه .ئاغیل را کا. په ن ته ره ئه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. بوالنیک ٠٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هاسکۆۆی. ٣ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کۆرکوت. ٤ــا ٠٥ ــه. الزگیرت م ــ مه: کانی بوجاغ ــه ـ ــوزال. ز رک ــاک ت ــا ها را کا. ئ ن س

).کۆناک کوران(تتین نوره). ئاداکسو( ).لی ئومجا(راکۆۆی کا. ر چایال. ز رکه ـ مه: نیکا بوجاغه. ڤارتۆ ٠٦

سییرت . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه ٠١ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ر ئایدینال. ٢ . په ک ته دیله. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. بایکان. ٣ باغ گۆۆزه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. روه ئه. ٤ .یانارسو. باغ لیجا. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. الن کورتا ٠٥ . دۆغانجا. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رڤاری په ٠٦ .ئۆۆزپینار. ڤیزلیک جه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. شیرڤان ٠٧

لی تونجه). بوغولـو(لی چیچکـه). الن کـه(ز رکـه ــ مه: کانی بوجاغـه. ز رکه مه ٠١

).تووللووک( سووتلووجه. کۆچ کۆچا .ر دیکله گه. پینار کچا ئا. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ک زه مشیگه چه. ٢ . رجا چاغال. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هۆزات ٠٣

٢٢١

.نت داری که. ئاک پازار. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. مازگیرت ٠٤ــ مه: کانی بوجاغــه. نازمیــه ٠٥ ). ئوڤــا ره ده(بوویــووک یــورت . ز رکــه ـ . للی باخچه ده .شیل یازی یه. ئۆغالن کارا. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ۆڤاجیکئ. ٦ .ر پینارال. ره ده. میر ئاک ده. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ک رته په ٠٧ـــ مه: کانی بوجاغـــه. پوولوومـــوور. ٨ . داغ یۆلـــو. یام بـــال پـــه. ز رکـــه ـ

.ئووچ دام). زرا مه(کرمزی کۆۆپروو شانلی ئورفا

). ن جوولمـــه(ت ئــاک زیــاره. ز رکـــه ـــ مه: کانی هبوجاغــ. ز رکــه مه. ١ــــا. ره چــــاملی ده ــــدا ها کاب ــــه کا(ر ی ــــاملی پا). جیک ل ــــای(ی ). دۆلون .یاردیمجی

.تبای هیت نوسره شه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. له کا ئاکچا ٠٢ .ن بۆۆغووتله. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. جیک بیره ٠٣ .یایالک. فشار کانلی ئه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. بۆزوڤا ٠٤ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. یالن پینار جه ٠٥ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. تی هالفه ٠٦ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هارران. ٧ .ئۆڤاجک. گۆۆجووک. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هیلڤان. ٨ــــ مه: کانی بوجاغــــه. ک ره ســــیڤه ٠٩ ــــه ـ . )ش غــــده به(بوجــــاک . ز رک

.رلی که شه. چی که را کا. داغ جا را کا. داغ باشی. رباشی چایالــ مه: کانی بوجاغــه. ســوروچ ٠١٠ کووچــووک (موورشــیت پینــار . ز رکــه ـ ).ندیرجی که

.میرجی ده. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هیر ڤیران شه ٠١١ ڤاندیک گـــه(تیمـــار . ک رچـــه ئه. ز رکـــه ــــ مه: کانی بوجاغـــه. ز رکـــه مه. ١

).کبوال

٢٢٢

.ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سارای باهچه. ٢ .یراک لبا ئه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. باش کاله. ٣ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. چالدیران. ٤ .نارلی. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. چاتاک. ٥ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. میت دره ئه. ٦ .پینار کوجا. لی چای هد. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رجیش ئه ٠٧ . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ڤاش گه ٠٨. چیت کیـرک گـه. ل سو گووزه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. گوورپینار ٠٩

. یالینجا . ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. مورادیه ٠١٠ . دوروتای. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئۆۆزالب ٠١١ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سارای. ١٢

باتمان .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه ٠١ـــیری به ٠٢ ـــه. ش ـــ مه: کانی بوجاغ ـــه ـ ـــپینار به. ز رک ـــه. ش . یچایرلی ب

ئۆغوز .کایاپینار. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رجووش گه ٠٣ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سانکیف ها. ٤ . زهگۆۆ توزال. کرهان به. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کۆزلوک. ٥ .باغ یووجه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ساسۆن ٠٦

شرناک .کزل سو. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه. ١ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. باپ یتوششه به. ٢ . دیجله. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. جیزره ٠٣ ).فیندیک(ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. گووچلووکۆناک. ٤ .ئۆیالی. رلی هابه. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئیدیل ٠٥

٢٢٣

.ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سیلۆپی ٠٦ .باغ ئورتا. ز رکه کانی ـ مه بوجاغه: ره ئولوده ٠٧

ئغدیر .تاشبوران. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه ٠١ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ئارالیک. ٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کاراکۆیونلی. ٣ .ر کازیله. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. توزلوجا ٠٤

کیلیس ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ز رکه مه. ١ ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. یلی لبه ئه. ٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. یلی موسابه. ٣ ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. لی پۆالته. ٤

ئوسمانییه .یارپوز. جیرلی ته. ـ کایپاک: کانی بوجاغه. ز رکه مه. ١ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. باهچا. ٢ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. دووزیجی. ٣ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. یلی هاسان به. ٤ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کادیرلی. ٥ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. سومباس. ٦ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. تۆپراک کاله. ٧ یهاتا له ). پایاس(یاکاجیک. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. دۆۆرت یۆل. ١ .ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. رزین ئه. ٢ . په ئاکته. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. هاسا. ٣ کارس له .ک کۆۆته. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. کاغیزمان ٠١ . رائورگان کا. کورت کارا. ز رکه ـ مه: کانی بوجاغه. ساری کامیش ٠٢

٢٢٤

سیڤاس له). ریک باشـی ئـه(نت دانیشـمه. ز رکـه ـ مه: کانی بوجاغه. دیڤریغی. ١ .سینجان. مورسال. دیک باشی که

باشووریی کوردستانی گــوره کانی باشــووریی کوردســتان بــه زا و ناحیــه ســتان و قــه ئه ن وه ی خواره وانه ئه ٢٠٠٢سای شبوونی دابه

دهۆک . مانگیشک. زاویته. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. ر نته سه. ١. رسـنگ سه. لوک دره. رنی ز، بامه رکه ـ مه: کانی ناحیه. ئامدی ٠٢

.کانی ماصیـــاکرێ ٠٣ ـــه. ئ ـــ مه: کانی ناحی ـــه. ز رکـــه ـ ـــه( دینارت ـــل). هل ن . بجی .سن گره .ک له که. روڤیا. دارتوو. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. ش ڕه رده به. ٤بــرایم (رزگــاری . دارکــار. باتیفــا. ز رکــه ـــ مه: کانی ناحیــه. زاخــۆ ٠٥ ).لیل خه .یدێ فه. باتیل. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. سمل. ٦ــــه. شــــیخان. ٧ ــــ مه: کانی ناحی ــــه). ســــفنی عــــین(ز رکــــه ـ . تریش ئ

.سرۆک قه. زیلکان. درێ باعه سلمانی

). ت ربـه عه(رۆ تانجـه. بازیـان. ز رکـه ــ مه: کانی ناحیـه. ز رکه مه. ١ ).جۆ کره به(رچنار سهــ مه: کانی ناحیــه. ر پشــده ٠٢ نگه ســه(شــت ناوده). دزێ قــه(ز رکــه ـ

.هرۆ). ر سه .رمک گه. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. پنجوین ٠٣

٢٢٥

گـۆگ (نگاو سـه. ر لـه ئاغجه. ز رکـه مهـ : کانی ناحیه. ماڵ مچه چه ٠٤ ).شۆڕش(رزگاری). په تهــ مه: کانی ناحیــه. دوکــان ٠٥ ســورداش ). کان لــه خه(چنــاران . ز رکــه ـ

).گرون مه پیره(ـــ مه: کانی ناحیـــه. رانیـــه ٠٦ . حاجییـــاوا. بتواتـــه. بنگـــرد. ز رکـــه ـ

. چوارقوڕنه٠٧ رزنجـه به(سروچک ). چوارتا(ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. شارباژ ( .ت ماوه). باسن(یل سیوه. ). گلجـاڵ( مۆ به). ید سادق سه(ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. زوور شاره. ٨

).راین زه(وارماوا .سوسنان. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. داغ ره قه. ٩

ــ مه: کانی ناحیــه. بجــه ه هه ٠١٠ ســیروان . خورمــاڵ. بیــاره. ز رکــه ـ ).یسپ کله(

ولر هه . نکاوه عه. حرکه به. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. ز رکه مه ٠١ـــ مه: کانی ناحیـــه. چۆمـــان ٠٢ . ســـرێ قه. ران حـــاجی هۆمـــه. ز رکـــه ـ . ه گه . په قوشته. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. ولر شتی هه ده. ٣ .ورگۆسک که. رزگاری. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. بات خه. ٤ .رتی وه. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. رواندز ٠٥ .کان سیده. دیانا. لیفان خه. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. سۆران. ٦. ریر هـه. دین الحه سـه. باسـرمه. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. قوه شه. ٧

.هیران ). ه دگه(شۆڕش . ق قته ته. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. کۆیه ٠٨ نـدیناوه که). باقرتـه(راج قـه. ز رکـه ــ مه: کانی احیـهن. خموور مه. ٩ . ره القه مه. گو). گه دیبه(

٢٢٦

. تــوو گۆڕه. بـارزان، پیـران. ز رکـه ــ مه: کانی ناحیـه. سـۆر مرگه٠١٠ .شروان مازن. زن مه

رمیان ی گه ئیداره. رزگـــاری). نور بـــاوه(ببـــاز . ز رکـــه ــــ مه: کانی ناحیـــه. الر کـــه. ١

.کۆ تیله .ویل شخ ته. ز رکه ـ مه: کانی ناحیه. ندیخان ربه ده ٠٢ـــ مه: کانی ناحیـــه. قین خانـــه. ٣ . یـــدان مه. ســـعدیه. الء جلـــو. ز رکـــه ـ

.تو قۆرهــــری. ٤ ــــه. کف ــــه مه: کانی ناحی ــــه ته ه قر. ز رک ــــۆکس. پ ــــه. ک . رقه س

.باره جه رکوک که. یـایچی. خورمـاتوو هتاز. پـردێ. ز رکـه ـ مه: کانی ناحیه. ر نته سه. ١ ).ردار(شوان ). یالن له(ن سه حه ره قهــــاتوو. ٢ ــــه. توزخورم ــــه مه: کانی ناحی ــــی. ز رک ــــک. آمرل . ســــلیمان ب

.وجۆل نه. م ره قادرکه العباســی). ک شــه(زاب. ریــاض. ـــ مرکــز: کانی ناحیــه. یجــه حو. ٣ ).الجبور( .رشاد. ـ مرکز: کانی ناحیه. داقوق. ٤ .رگران سه. ز رکه ـ مه: کانی حیهنا. دووبز ٠٥ وا ینه نه . بعشیقه. ـ مرکز: کانی ناحیه. موصل ٠١ . بیعه ر). افکنی( العیاضیة. زومار. ـ مرکز: کانی ناحیه. تلعفر ٠٢ . وانه. لقوش ا. ـ مرکز: کانی ناحیه. تلکیف ٠٣ . برطله). خضر(نمرود ). قوش قره(ـ مرکز : کانی ناحیه. حمدانیه ٠٤ .سنونی. ـ مرکز: کانی ناحیه. سنجار. ٥

٢٢٧

دیاال .لی مند. قزانیه. ـ مرکز: کانی ناحیه. بلدروز. ١ . المنصوریة. مرکز: کانی ناحیه. المقدادیة. ٢

واسط . زرباطیه. جصان. ـ مرکز: کانی ناحیه. بدره. ١

تی کوردستان رۆژههی گـوره تی کوردسـتان بـه کانی رۆژهـه زا و ناحیـه ستان و قه ئه .ن وه ی خواره وانه ئه ١٣٨٦شبوونی سای دابه بی ربایجانی غر آذـــه ٠١ ـــه به. اورمی ـــزی : کانی خش ـــ مرک ـــه(ـ ـــزل ). اورمی ـــچی(ان ). قوش

. )شیننو(نازلو). کنگجین(صومای برادوست . سیلوانه .نالوس. ـ مرکزی: کانی خشه به. اشنویه. ٢ .مرکزی. ـ سیمینه: کانی خشه به. بوکان. ٣ .مرکزی. ـ آراس: کانی خشه به. پلدشت. ٤ .مرکزی. ـ الجان: کانی خشه به. پیرانشھر. ٥ .مرکزی. ـ تخت سلیمان: کانی خشه به. تکاب. ٦ ). چشنه سیه(ـ مرکزی: کانی خشه به. چالدران. ٧ .مرکزی. ـ حاجیالر: کانی خشه به). ضیاءالدین قره( چای پاره. ٨ . مرکزی. قطور. صفائیه. ـ ایواوغلی: کانی خشه به. خوی ٠٩ وزینه. ـ مرکزی: کانی خشه به. شت سرد ٠١٠ .مرکزی. ـ کوهسار: کانی خشه به. سلماس ٠١١ .مرکزی. کشاورز: کانی خشه به. شاهین دژ. ١٢ .مرکزی. قویون ـ قره: کانی خشه به. شوط . ١٣ . مرکزی. ـ بازرگان: کانی خشه به. ماکو ٠١٤

٢٢٨

.مرکزی. ـ خلیفان: کانی خشه به. مھاباد ٠١٥ . مرکزی. مرحمت آباد. ـ باروق: کانی خشه به. میاندوآب ٠١٦ .مرکزی. ـ محمدیار: کانی خشه به. نقده ٠١٧

ایالم .مرکزی. کالت. سراب باغـ : کانی خشه به. آبدانان. ١ .مرکزی. ـ چوار: کانی خشه به. ایالم. ٢ .مرکزی. ـ زرنه: کانی خشه به. ایوان. ٣ .مرکزی. ماژین. ـ بدره: کانی خشه به. شھر دره. ٤ .موسیان. مرکزی). پھله(رین آباد ـ ز: کانی خشه به. دهلران ٠٥ـــ شـــیر: کانی خشـــه به). ســـرآبله(شـــیروان و چـــردال ٠٦ ). لومـــار(وانـ

.هلیالن. مرکزی ). ملکشاهی دره قلعه(مرکزی. ـ کچی: کانی خشه به. ملکشاهی. ٧ .مرکزی. ـ صالح آباد: کانی خشه به. مھران ٠٨

محال و بختیاری چھار . میانکوه. ـ مرکزی: کانی خشه به. اردل. ١ .مرکزی. گندمان. ـ بلداجی: کانی خشه به. بروجن ٠٢ . مرکزی. الران. سامان. ـ بن: کانی شهخ به. کرد شھر ٠٣ . مرکزی. جونقان. ـ باباحیدر: کانی خشه به. فارسان ٠٤ـــگ کو. ٥ ـــت: کانی خشـــه به. هرن ـــ بازف ـــزی ). صمصـــامی( دوآب. ـ مرک ).چلگرد( .ناغان). شلمزار(ـ مرکزی: کانی خشه به. کیار. ٦ــ خــان میــرزا: کانی خشــه به. لردگــان. ٤ مــال (ردفــال. طالیــه). الــونی(ـ

.منج. مرکزی). خلیفه کردستان

.مرکزی. ننور. نمشیر. ـ آرمرده: کانی خشه به. بانه ٠١ .مرکزی. کرانی. ـ چنگ آلماس: کانی خشه به. بیجار. ٢

٢٢٩

.مرکزی. ـ بلبان آباد: کانی خشه به. دهگالن. ٣ .مرکزی. کرفتو. ـ سارال: کانی خشه به. دیواندره. ٤ .مرکزی. ـ اورمان: کانی خشه به. سروآباد. ٥ .مرکزی. سرشیو. ـ زیویه: کانی خشه به. سقز ٠٦ .مرکزی. ـ کالترزان: کانی خشه به. سنندج ٠٧ . مرکزی. سریش آباد. ـ چھاردولی: کانی خشه به. قروه. ٨ .موچش. ـ مرکزی: کانی خشه به. کامیاران. ٩ . مرکزی. سرشیو). خاو(ـ خاوومیرآباد : کانی خشه به. یوان مر. ١٠

کرمنشاه .مرکزی. ـ حمیل: کانی خشه به. اسالم آبادغرب. ١ . نوسود. مرکزی. ـ باینگان: کانی خشه به. پاوه ٠٢ .مرکزی. ـ ازگله: کانی خشه به. ثالث باباجانی. ٣ .مرکزی. ـ کالشی: کانی خشه به. جوانرود. ٤ .مرکزی. ـ گھواره: کانی خشه به. داالهو. ٥ .مرکزی. ـ شاهو: کانی خشه به. روانسر. ٦ .ـ مرکزی: کانی خشه به. سرپل ذهاب. ٧ .مرکزی. ـ کلیائی: کانی خشه به. سنقر. ٨ .مرکزی. ـ دینور: کانی خشه به. صحنه. ٩ .مرکزی. ـ سومار: کانی خشه به. قصرشیرین. ١٠. اهیدشـتم. کوزران. فیروزآباد. ـ بیلوار: کانی خشه به. کرمنشاه. ١١

.مرکزی .ـ مرکزی: کانی خشه به. کنگاور. ١٢ .مرکزی. ـ کواور: کانی خشه به. گیالن غرب ٠١٣ .رکزی. ـ بیستون: کانی خشه به. هرسین. ١٤

و بویر احمد کھگیلویه .مرکزی. ـ بوستان: کانی خشه به. باشت. ١ــ کبگیــان: کانی خشــه به. بــویر احمــد. ٢ . مرکــزی. مــارگون. لــوداب. ـ ). یاسوچ( ).سیدان(مرکزی. ـ بھمئی گرمسیری: کانی خشه به. بھمئی. ٣

٢٣٠

. مرکزی. ـ سرفاریاب: کانی خشه به. چرام. ٤ . مرکزی. ـ باتاوه: کانی خشه به. دنا. ٥ـــه. ٢ ـــ چاروســـا: کانی خشـــه به. کھگیلوی ـــده. دیشـــموک. ـ مرکـــزی . لن ).هدشت د(

). دوگنبدان(مرکزیـ : کانی خشه به. گچساران ٠٣ لرستان

.مرکزی. ـ چاپلق: کانی خشه به. ازنا. ١ .مرکزی. ززوماهرو. ـ بشارت: کانی خشه به. الیگودرز. ٢ .مرکزی. ـ اشترینان: کانی ناحیه: بروجرد ٠٣ .معموالن. ـ مرکزی: کانی خشه به. پلدختر. ٤ .یمرکز. زاغه. چغلوندی. ـ باپی: کانی خشه به. م آباد خر ٠٥ ).نورآباد(مرکزی. ـ کاکاوند: کانی خشه به. دلفان. ٦ .مرکزی). چاالنچوالن(ـ سیالخور: کانی خشه به. دورود. ٧ .مرکزی. ویسیان. شاهیوند. ـ چگنی: کانی خشه به. دوره. ٨ ).الشتر(مرکزی . ـ فیروزآباد: کانی خشه به. سلسله. ٩ طرهـان). چقابـل(رومشـکان. ـ درب گنبـد: کانی خشه به. شت کوهد. ١٠

.مرکزی. کونانی). گراب( بوشھر له ).بندر دیلم(مرکزی). امام حسن( ـ بھرگان: کانی خشه به. دیلم. ١ ). بندر گناوه(مرکزی). بندر ریگ( ـ ریگ: کانی خشه به. گناوه. ٢ خوزستان له .مرکزی. چلو. ـ ابژدان: کانی خشه به. اندیکا. ١ .مرکزی). حسینیه( لوارگرمسیر ـ ا: کانی خشه به. ندیمشک ا ٠٢ . مرکزی. سوسن. ـ دهدز: کانی خشه به. ایذه ٠٣ .میداود. مرکزی. ـ صیدون: کانی خشه به. باغ ملک. ٤). شـــت دهد(یـــدون ز. تشـــان. ــــ آغاجـــاری: کانی خشـــه به. بھبھـــان ٠٥

.مرکزی .مرکزی. شھیون. سردشت. ـ جغامیش: کانی خشه به. دزفول. ٦ . مشراگه. ـ مرکزی: کانی خشه به. رامشیر .٧

٢٣١

.ـ مرکزی: کانی خشه به. رامھرمز ٠٨ .مرکزی. فتح المبین. شاوور: کانی خشه به. شوش. ٩

.مرکزی. ـ شعبیه: کانی خشه به. شوشتر ٠١٠ .مرکزی. ـ عقیلی: کانی خشه به. کتوند. ١١ .مرکزی. ـ حتی: کانی خشه به. اللی. ١٢ . مرکزی. ـ گلگیر: کانی خشه به. مسجد سلیمان. ١٣ . مرکزی. ـ رغیوه: کانی خشه به. هفتکل. ١٤ فارس لهــ جــره: کانی خشــه به. کــازرون. ١ . چنــار شــاهیجان). جــره( و بــاالده ـ

.مرکزی). نودان(کوهمره . و کمارج کنار تخته. خشتــ دشــمن زیــاری: کانی خشــه به. ممســنی ٠٢ مــاهور ). مصــیری(رســتم. ـ

).نورآباد(مرکزی ). بابامونیر(میالتی

رۆژئاوای کوردستانشـبوونی ی دابه گـوره کانی رۆژئاوای کوردستان بـه زا و ناحیه قه

.ن وه ی خواره وانه ئه١٩٩٤سای الحسکة له .رباسیة الد. ـ مرکز: کانی ناحیه. س العین را. ١ . انیة القحط .عاموده. ـ مرکز: کانی قامشلی ناحیه ٠٢ ).جل اغا( ادیة الجو. ـ مرکز: کانی ناحیه. مالکیه ٠٣ حلب لهان شـــر. راجـــو. بلبـــل، جنـــدریس. ــــ مرکـــز: کانی ناحیـــه. عفـــرین ٠٤

.معبطلی. شیخ الحدید). انلی شر(صـرین (ین صـر. شـیوخ تحتـانی. ــ مرکـز: کانی ناحیه. ب العر عین ٠٥

).شمالی الرقة له .ـ مرکز: کانی ناحیه. ابیض تل ٠١

٢٣٢

ãóïŽï@ð’ói@ @ñŠìíib÷@ñbïÐa‹ íu@@

٢٣٣

٢٣٤

م که تی یه ربابه سه کشتوکاڵ

و ی ئــــه گــــوره کوردســــتاندا، بــــه مــــژووی کشــــتوکاڵ کــــردن لــــه

رکیۆلوجی کـانی ئـه نجامی کاره ئـه تـاکو ئسـتا لـه که زانییارییانه. وه رتــه گه زایــن ده ر لــه د ســاڵ بــه نــد ســه وتوون، بــۆ چه ســت کــه ده

نـدێ نوچــه هه نم، لـه تی گـه تایبـه بـه واری چانـدنی دانولـه ئاسـه . وه ته دۆزراوه

، کـاری لـه وه وه الی خۆیـه لـه کـه ر یه باری سروشتی و مرۆیی، ههکانی ته ســه گرنگتــرین خه. نگیییــان پــ داوه و ره کشــتوکاڵ کــردووه

ــه ــه ره و ســکته ئ ــه ئابووری ــه ی کوردســتان ل ــه وڕۆدا ئه رۆژی ئ ی مان . ن وه خواره

ڵ هـی گه ر چی له گه می نیشتمانی، ئه رهه پکھینانی به رۆی له .١ کانی دیکــه ره هــی گشــت ســکته راوردکردن ناشــ، لــه فت بــۆ بــه نــه . ، زۆرتره وه که ر یه سه به. می نیشــتمانی کشــتوکاڵ بــوو رهــه دی به ســه ی چــل له رچاوه ســه. ٢

کـو ئـران و یا وهچاو هی وتانی باشووری رۆژئاوای ئاس له که رژه . مک زیاتره تورکیا و عراق و سوریا، که

ویان بـــواری ئابووریـــدا تکـــه ی دانیشـــتوانی چـــاک لـــه زۆربـــه .٣ــه له ــتوکاڵ هه ڵ ســکته گ ــه. یــه ری کش ــتوکاڵ بــۆ زۆرب ی زۆریــان کش

پش ئیـران و عـراق وه و باره کوردستان له. یی بوو میشه ی هه پیشه . دوای تورکیاوه تووته و که هوتوو و سوریا که

گرین، ر چــاو نــه بــه فتی له ر نــه گــه ، ئه وه ره ی ده کاالکــانی نــارده .٤ــــــه ــــــه زۆرب ــــــه زۆری به ره ی ه ــــــان ئه ره ــــــتوکای ی ــــــه می کش ی وان

. یان کشتوکاینه که رچاوه سه

٢٣٥

روبۆمی ی بـــــه مکردنی هـــــاورده ســـــتی کـــــه به مه ت، بـــــه وـــــه ده .٥ وه بــۆ ئــه. دات کشــتوکاڵ ده خی زۆر بــه ، بایــهوه ره ده کشــتوکای لــه

پالنـی ت و له وه ی ده ی سانه بودجه پشکی کشتوکاڵ له سته به مه . زیاد بوون دایه رووی له میشه دا هه پنج ساه

ی ـــــه کـــــو خونـــــدنگا، کۆمه وه وه کاتـــــه زگـــــای کشـــــتوکای ده ده .٦ی ، کگـه وه دانکردنـه اوهی چانـدن و ئ زیی کشتوکای، پۆژه وه ره هه

ی نــدێ جــاریش ئــاژه شــکردنی تــۆی چــاککراو، هه ، دابه وه تاقیکردنــه .هتد” ن که ش ده نیش دابه سه ره

وی رکردنی زه سه مولکداری کشتوکای و چاره. ١تی ژربابهفۆند و وی به کردنی زه سه ی مولکداری کشتوکای و چاره وه شیکردنه

.م که ست پ ده هوی د کانی زه شنه چه وی فۆندی زه

. تی یــه تک هه وــه ده لــه کــه کــه وییه زه و ســت رووپــوی ئــه به مهزار د و ســـی هـــه پـــنج ســـه ی کوردســـتان لـــه گـــوره بـــه کـــه رووپوهنجا و چـوار ملیـۆن ی پـه نزیکـه واتـه. زیـاتره تری چوارگۆشـه کیلۆمهو ئـه. وی ملیـۆن دوونـم زه د و پـازده ی دوو سـه روونتر نزیکه. هیکتار .تکر ش ده ش دابه بۆ دوو به رووپوه

وی کشتوکای زه. ١. گـــونج بـــۆ کشـــتوکاڵ کـــردن ده کـــه یـــه ویانه و زه ســـت ئـــه به مه شســـت و چـــوار لـــه ی خامالنـــدن خـــۆی لـــه گـــوره ی بـــه کـــه رژه کـرێ بـه وی کشـتوکای ده زه. دات می رووپـوی کوردسـتان ده رجه سه .ش وو بهد چندراو. ء

ی یان نزیکـه کـه رژه. چینـدرێ سـاکدا ده لـه کـه یه ویانه و زه ئه .بی وی کشتوکای ده می زه رجه سه شیست له

٢٣٦

یار به. بلـــــ وه. ن ده ســـــت ده بـــــۆ کشـــــتوکاڵ ده ن کـــــه ویانـــــه و زه ئـــــه ی چل له یان نزیکه که رژه. ن کانییان کشتوکاییان ل ناکه نه خاوه

. بی ی کشتوکای ده می زه رجه هس کشتوکای وی نا زه. ٢

بریتیینـه. ن ست ناده وڕۆ بۆ چاندن ده ئه ی که ویانه و زه له بریتییهر سـه قامیان له شار و گوند و شـه ی که ویانه و زه چیا و دۆڵ و ئه له

ژــر ئــاوی تــه وتوونه ی رووبــارانن یــان که یــان رــه دروســت کــراوهی ورهگــ ی بــه کــه رژه. . کان و هیدیکــه ریاچــه کان و ده نباراوه عــه

می رووپـوی کوردسـتان رجه سـه ش لـه سـی و شـه خامالندن خۆی لـه . دات ده

موکداری کشتوکایتی و ئـابووریی و رامیـاریی یه کۆمه نجامی هۆکاری ئه یان له وه ئه

کانی موکــداری کشــتوکای لــه شــنه چه. گــرێ ده خشــه ، نه و مژوویــی . ن وه ی خواره وانه کوردستاندا، ئه

ت لکداری تایبه مو. ١موو ی هـه نیـوه لـه م زیـاتره ، کـه مولکداریـه شنه و چه رووپو ئه

کانیان بـــه نـــه خاوه. دن ســـت ده بـــۆ چانـــدن ده ی کـــه وییانـــه و زه ئـــهر کـردن و بـه قه فرۆشتن و چاندن و له ستن له ربه سه یه موو شوه هه . شکردندا به

کانی بینگـۆۆل، سـتانه ئه ت لـه تایبـهی مولکـداری رزترین رـژه بهوا، مـوش، بیتلـیس ینـه نه مترینیش لـه کـه. ، دایه التیه مان، مه ئادیه . دایه

میری وی ئه زه. ٢ پـــک هـــاتوون، کـــه وییانـــه و زه موو ئـــه هـــه یـــان، لـــه و جۆره ئـــه

ـــه ـــری ن ـــه ب میراتگ ـــه ، ب ـــه واوی ســـاغ نه ت ـــه ، ده وه کرابت ـــه و ت ل

٢٣٧

ر بــــ، ســــه ربازیی له زگــــای ســــه ده. وت کردبــــ نی زهکا نــــه خاوه .هتد... فت ب نه یدانی مه

وی وت زۆر گشــت زه ی لــه کــه ر چــی رژه گــه میری، ئه وی ئــه زه تدار و بــــه ســــه ده ن پیــــاوه الیــــه لــــ زۆر جــــاران، لــــه ، وه نییــــه

ســـانی ر خۆیـــان و که ســـه ی نایاســـایی له رگـــه ، بـــه وه تواناکانـــه . کرێ یان تاپۆ ده یکهد وقاف وی ئه زه. ٣

دوای ژیانـدا، یـاخود لـه کی لـه خه ن که وییانه و زه یان، ئه وه ئه. یــان کــردووه ، شــخ، پیاوچــاک کییــه وت، ته ر مزگــه بــه قه مردنــدا، له

لـــ لـــه وه. کانیان نـــاگۆڕن نـــه نافرۆشـــرن و خاوه وییانـــه و زه ئـــهشـک کان، به ته سـه ده کان و به ئایینییه وهکان، پیا ی نوچه زۆربهزگــــا ده. ر خۆیــــان تــــاپۆ کــــردووه ســــه یان له وییانــــه و زه ئــــه لــــه

بـه وییانـه و زه ، ئـه وزه ، حـه کییـه وت، ته کو مزگه کانیش وه ئایینییهــه که پاره . ن ده کــرێ ده ــایینی ت ــاری ئ ــۆ کاروب کــرێ و رخان ده شــی ب

.کرێ رج ده خه )شاعی مه(ی گشتیو زه. ٣

ــاو وانــه کان و ئه پۆلگــه چیاکــان و ته لــه بریتییــه موو هــه. ی ژرئو ک، لــــــــه ر یــــــــه ده قــــــــه و به یــــــــه ی هه وه س مــــــــافی ئــــــــه کــــــــه

کانی ختـه ری دره ڕنی، دار ببـی، بـه وه ڕوماتی بلـه دا،مه وییانه زه . وه بخوا، گیا بدورته

ی دواییدا، لـه و سانه لهدا، ندێ نوچه هه کان له وی گشتییه زه ـــه ـــاوه الی ـــه( وه کانه تداره ســـه ده ن پی ـــر، شـــخ، ب ـــا، می ) گزاده ئاغکان، بـۆ ڕوماتـه ن مه خـاوه بـه پاره و به دا گیراوه ره سه ستی به ده

کان، وی گشــتییه رووپــو زه. ن ده کرــی ده کی دیــاریکراو بــه یــه ماوهی وه ر ئـه بـه له. بـی م ده ساڵ که ساڵ بهشدا، وه ڵ ئه گه له. زۆر نییه .کرێ تاپۆ ده

٢٣٨

ی موکداری کشتوکای باره قه کــه و کۆمپانیایــه یــان ئــه یه ســه و که موکــداری کشــتوکای ـ ئــه

ک نـوان یـه ی له که رووپوه. ست دایه ر ده به له ویکی له زه پارچه . زاران دۆنم ب بۆ هه وه دۆنمه

ــ ئــه) مالــک(وی ن زه خــاوه ، کــه و کۆمپانیایــه یــان ئــه یه ســه و که ـبـۆ چانـدن وه کییه ن خه الیه ، چ له وه ن خۆیه الیه ی چ له که وییه زه . کار بھندرێ به

نــــد چه ، لــــه)مالــــک(کان کشــــتوکاییه وییــــه ن زه ی خــــاوه ژمــــارهن دیان خـاوه سـه ی شسـت لـه نزیکـه وانـه له. ملیۆنک پـک هـاتووه

.وین دیان ب زه سه وین و چل له زهرۆژی کوردســــتاندا لــــه کانی مــــوکی کشــــتوکای لــــه ته ســــه خه

.ن وه ی خواره وانه ندکییان، ئه وڕۆدا، هه ئهی پیــنج دۆنــم کان نزیکــه کشــتوکاییه ی موکــه واره تکــای قــه. ١، عـراق، کانی تورکیا، ئران هی وته زۆر له که ژماره. بی وی ده زه

ش وه ئـه. کوردسـتاندا بـاوه لـه موکداری بچووک واته. چ سوریا ده . وه ڕته گه کان ده ی جوتکاره وی و زۆری ژماره میی زه بۆ که

ی موکـــــداری واره نـــــوان قـــــه لـــــه وانـــــه کی پچه ندییـــــه یوه په. ٢ وره م گــه کــه نــدی یه چه. یــه کانــدا هه ی موکداره کشــتوکای و ژمــاره

.متره م که ی دووه ژماره نده وه ب ئه نیــوه کان لــه می موکــداره رجه ســه بچــووک لــه ی موکــداری رــژه. ٣

ــاتره ــژه وه. زی ر وی دی گشــت زه ســه له ســتیان ده رده وی به ی زه لــیان کـه ی رووپوه وه ر ئـه بـه ، له و موکانـه ئـه. کشتوکای زیاتر نییه

. ی نییه که نه خاوه ستی کار له ده ی به، پویست ند نییه ههخت شــونی ســه و لــه ی بچووکــه وه ر ئــه بــه کان، له کالنــی موکــه. ٤

نـدێ شـوندا هه گـاجۆت و کوـدرژ و لـه زۆری بـه وتوون، بـه که هه .تکلدر پاچ ، ده به

٢٣٩

کی زۆر یـه سـت ژماره ده کانی کشتوکای، بـه ویه ی زۆری زه زۆربه. ٥رۆک سـه زۆری لـه بـه وییانـه ن زه و خـاوه ئـه. کانه موکداره له م که

ــاوه و هۆزه تیــره ــه هه. کان، پــک هــاتوون ئایینییــه کــان، پی و نــدێ لکانیان رشــــتی موکــــه رپه ژیــــن و سه کان ده گونــــده لــــه موکدارانــــه

کـــاتی ژیـــن و لـــه کان ده شـــاره شـــیان لـــه نـــدکی دیکه ن و هه کـــه دهواوبوونی کان و دوای تـه بۆ گونده وه کردندا، دنه ردن و درونهجۆتک . وه ڕنه گه کان ده کانیان، بۆ نو شاره کاره وی رکردنی زه سه چاره

ـــــه ـــــه ســـــتی باشـــــترکردنی شـــــوه به مه ب وی و کارهینانی زه ی بنــوان وی لــه ی زه وه شــینه نــدی نــوان موکــدار و جوتیــار و به یوه په

ـــداره ـــادکردنی به موک ـــه کان و زی می کشـــتوکای و باشـــترکردنی رهت یاســا وــه ده ن کــه و مۆتیڤانــه موو ئــه هــه وانــه ژیــانی موکــدار ئه

وڕۆ، بـه لـ یاسـاکان، تـاکو ئـه وه. کات رده کان ده که دوو یه ک له یهکانی یاســـاکانی ته ســـه خه نـــدک لـــه هه. یشـــتوون گه ئـــاوات نـــه

.ن وه ی خواره وانه ی ئهو رکردنی زه سه چاره :ن وانه کانیان ئه گرنگه ره هه ته سه خهسـای کوردستاندا، له وی له رکردنی زه سه مین یاسای چاره که یه. ١

کـــانی جیاوازه ســـاه ، لـــه و یاســـایه دوای ئـــه لـــه. رچـــوو دا ده١٩٤٣و موو ئـه هه. وه ته ش بو کراونه جۆری دیکه شدا، یاسای جۆربه دیکه

. کان بکات جوتیاره ت به خزمه رکراون، تاکو ده بۆیه یاسایانهــدارتی خــاوه رکردنی زه ســه یاســای چاره. ٢ ــۆ موک ن وی، ســنووری بو ســ لــه ر که ر هــاتوو مــوکی هــه گــه ، ئه کان دیــاری کــردووه وییــه زه

ــــه ســــنووره ــــه تپ ــــرد، ئ ــــان ده ڕی ک ر ســــه و به وه ندرته ســــه وا لی .کرن ش ده وی، دابه کانی بزه جوتیاره

وی رکردنی زه ســه یاســاکانی چاره راو، لــه کانی دــم و بــه وییــه زه. ٣ وییـــه و زه رووپـــو ئـــه. کراون یر نـــه ک چـــاو ســـه یـــه کشـــتوکادا، بـــه

٢٤٠

ر ســـــه ، یـــــاخود به وه منتـــــه کان ده بـــــۆ موکـــــداره ی کـــــه دمانـــــهــه جوتیاره ــدا داب ــرێ، دوو ش ده کان ــده وه ئهک ــه ی زه ن ــه ویی کان راوه ب

وییـه زه کان، لـه دمه وییه ی زه ی داهاتی سانه وه ر ئه به بی، له ده . متره کان که راوه بهر بـه نیا له ، تـه وه ندرته سـه وییان لـ ده زه ی که و موکدارانه ئه. ٤ ، بۆیـه ڕی کـردووه سـنووری یاسـا تپـه کانیان لـه وییه زه که یه وه ئهی و جوتیارانـــه بـــی ئـــه ده. گــرن رده وه دا، پـــاره وه ر ئـــه رامبـــه به لــهنــد ســاکدا ی چه مــاوه کــرێ، لــه ش ده ردا دابــه ســه کانیان به وییــه زه

. ن بده وییانه و زه ی ئه پارهکـــان ر جوتیاره ســـه وی، له رکردنی زه ســـه ی یاســـای چاره گوره بــه. ٥

ـــته ـــه پویس ـــه و زه ، ئ ـــانی ری ده ی وه وییان ـــا ژی ـــانچنن، ت ـــرن، بی گمی رهـــــه ن و به کانیان دابـــــین بکـــــه ی خۆیـــــان و خزانـــــه رۆژانـــــه

ر بـه ، له نـدێ نوچـه هه لـه لـ وا دیـاره وه. کشتوکایش زیـاد بکـاتـــه ـــدێ که بوونی هه ن ـــدن و ســـته ره ن ـــۆ چان ی کشـــتوکای پویســـت، ب

بـن، کان ناچـار ده اره، جوتی ی کگه روبوومی سانه ی به وه کۆکردنهموکـدارکی رزان بفرۆشـن، یـا بـه نرخکی هه ی خۆیان به که موکه

.ن کری بده ندتر، به مه وه خۆیان ده لهکان ناچـار وی، جوتیاره رکردنی زه سه ی یاسای چاره ندێ بگه هه. ٦ کانــدا، ببنــه زییه وه ره هه کشــتوکاییه کگــه ک لــه یــه ن، لــه کــه ده . ری کشتوکای ببینن ی و رابه کینه مه ی سوود له وه ندام، بۆ ئه ئهو کارهنانی ئامری تـازه ستی به به مه زگاکانی کشتوکاڵ، به ده. ٧

ی لــه وییانــه و زه کانــدا، لــه ی نوچه زۆربــه لــه م، رهــه زیــادکردنی بهتی وــه ی ده ، کگــه وه تــه رگیراونه کان وه وره گــه داره ن موکــه خــاوه

.ن که دروست دهوی رکردنی زه ســه ی یاســای چاره وه ر ئــه بــه ، له وره موکــداری گــه. ٨

جکردنی جبــه تــوان خــۆی لــه ، ده رژاوه م دانــه حکــه کشــتوکای مه

٢٤١

کــو وه. ب تووشــی ســزادانیش نــه کــه یه شــوه بپــارزێ، بــه یاســاکه . کانی بکات ناوی کوڕه ی به که ی موکه وه ئه

روبۆمی کشتوکای کانی به جۆره. ٢تی ژربابهمی کشـتوکای رهـه نـدین به چه ی، که و وتانه له ککه کوردستان یه

ر ســه له کان مــه رهه به. م رهــه به چنــدرێ و دتــه جۆراوجــۆری لــ دهخـواردنی مـرۆڤ و (کارهنانی بـۆ خـواردن ی به ی جۆر، شوه بنچینه

:م که ش ده رتدا دابه ار کهر چو سه ، به)ڵ ئاژه روبوومی کگه به. م که یه

می رهـه وی چنـدراو و به رووی رووپـو زه ر لـه ک هه یان، نه وه ئهـــانه ـــاره س ـــار و ژم ـــه(ی کرک ـــدار و چ پا ـــتمایه و ده) چ موک و سی بازرگــانی کایــه ، لــه وه کارهنانیشــه رووی به کو لــه ، بــه قــازانج

روبوومی بــه. نــرێ رتی کشــتوکای داده ترین کــه وره گــه بــه دا، وه ره دهـــه له کگـــه ـــنج ســـه کانی پشـــوودا، به ر رۆشـــنایی زانیارییـــه ب ر پ

:کرن ش ده دا دابه سته ده )غودان ده(وه روبوومی دانه به. ١

دا، شـــونکی ی کگـــه کانی دیکـــه مـــه رهه نـــو به یان، لـــه وه ئـــهــه له ــاوی هه ب ــه ر چ ــ. ی ــه انهس ــه نزیک ــه دی زه ســه ی شیســت ل ویی

بـواری دی دانیشـتوان چـاک لـه سـه نجا له په کان و زیاتر تۆکراوهروبوومی ی و بـــه ولکــه م هنـــان و تکه رهــه ریکی به ئابووریــدا خـــه

.ن وه دانهــه مھنانی دانه رهــه به ــه و ــۆ خــواردنی به ل ــه کوردســتان ب م رهو لــــه ڵ و شــــتی دیکــــه اکردن و ئــــالیکی ئــــاژهیــــد ر و پــــول په هنــــه وــه ی دانه وه ر ئــه بــه ی جوتیــار، له وتی ســانه ســتکه ده. یــه وه باره

بـێ و جوتیـار ده ی بـاش بـه سـای هـات پـاره. ، دیار نییـه دیمییهسـت، ده وه ی خـۆی بتـه کات و پـاره ر نـه ره ر زه گـه هات، ئه سای نـه

٢٤٢

کاتی خـۆی بتـدات و له له ی په و سانه ئه و له . قازانج حسابه به ، بارانیشران ر نییه و بارانیش مسۆگه ب باشه وی هیشک نه زهری سروشــتی و هــۆی جیــاوازی فاکتــه کانی کوردســتان بــه ســتانه ئه

و می ســــانه رهــــه وی چنــــدراو و به رووی رووپــــو زه ، لــــه مرۆیــــی . ک نین کو یه وهک هکتاردا، یه وت له ستکه ده

نم، گـه: ن مانـه کوردسـتاندا ئه لـه وه می دانه رهه کانی به جۆرهــه ــرنج، چ ــۆ، ب ــه وده ج ــه رتۆمان، عه ر، ه ــه ل ــازیز، ه ــی س، م رزن، دان

.هتد ...ناری که نم گه

کی یه شـوه بـه ، کـه ی کگـه روبوومانـه و به لـه ککـه یان یه وه ئهوی رووی رووپــوی زه نم لــه گــه. چنــدرێ کوردســتاندا ده فــراوان لــه ت، لــه ره ی کرکــار، دوو ســ کــه وژمــاره می ســانه رهــه تــۆکراو و به

. پشتره له وه ی دانه کانی دیکه مه رهه گشت به کــرێ، خــۆی لــه نم تــۆ ده گــه ی بــه وییانــه و زه وو ئــهم رووپــوی هــه

ــم ده چه ــۆن دۆن ــد ملی ــه به. دات ن ــانه ره ــه می س ــه ده ش ، ل ری وروب گاتــه ک هکتــاردا ده یــه وت لــه ســتکه ده. بــی ن ده ششــت ملیــۆن تــه

. د کیلۆگرام زار و پنج سه ههنــدرێ، چ هاردا ده رزی زســتان و بــه وه کوردســتاندا لــه نم لــه گــه

تی خـۆی کردن، کـاتی تایبـه ی بۆ تۆکردن و درونـه نمه گه ر جۆره هه .ڕون وای جیاوازدا ده دوو ئاو و هه ها له روه هه. یه هه نمی زستانی گه. ١

یلول یـــا تشـــرینی مـــانگی ئـــه لـــه گـــوترێ، کـــه ده نمانـــه و گه بـــه. کــرن ده مــانگی یــول یــا ئابــدا درونــه کــرن و لــه مــدا تــۆ ده که یهدان ره ی کـاتی تـۆکردنی، پـش یـا پـاش پـه گوره نمی زسـتانی بـه گه. دان تــۆ کــراون ره ی پــش پــه نمانــه و گه ئــه وشــکاوز، واتــه: کرتــه دهنمی گـــه. کـــرن دان تـــۆ ده ره دوای پـــه ن کـــه نمانـــه و گه راوز، ئـــه تـــه

٢٤٣

ــه ــه تایبــه زســتانی ب ــ رمه گه کان و نوچــه شــتاییه ده تی ل ــدا ل هکان .ڕون کوردستاندا ده

هاری نمی به گه. ٢درژایـی کرێ، به ده کۆتایی هاویندا تۆه ، له نمه گه شنه و چه ئه

کۆتــایی مــانگی لــه. وه منتــه ویــدا ده ژــر زه هار، لــه زســتان و بــهمـانگی ئابـدا له. بی وز ده هن و سه رده ر ده سه ورده مارتدا، ورده تی لـــه تایبـــه هاری بـــه نمی بـــه گـــه. کردنی دێ درونـــه کۆتـــایی بـــه

.چندرێ کاندا ده شاخاوییه نوچهشـــید، ر، ره ئـــازه: ن وانـــه کوردســـتاندا ئه نم لـــه کانی گـــه شـــنه چه

، زاییـه دادرای، ره قـه شـگوڵ، یه هاری، سـوورگوڵ، ره نده رداری، قه سه، ندۆـه مه ، گورووت، ئۆسـترالی، ره ، کوردی، عومه مه ڕه تورکی، هه

، ڕشـــه ، ســـاقیقوم، گوپه مانی، ســـورکه گ، ئـــه ، ســـابیر بـــه جیبـــه عه .هتد... تریتیکوم، پۆیۆس، تاریس تیس و ئاراس

لـــ وه. چینـــدرێ کانی کوردســـتاندا ده ســـتانه گشـــت ئه نم لـــه گـــهک یـه وت لـه سـت کـه و ده می سـانه رهـه وی تۆکراو و به رووپوی زهســـتانی شـــانلی ئورفـــا و کردســـتان و ئه. ییـــهک ن کـــو یـــه دۆنمـــدا وه

.وتوون کانی دیکه که ستانه پش ئه ولر، کر و هه دیاربه جۆ

ی و نوچانـه تی لـه تایبـه ، به کوردستاندا زۆر باوه جۆ چاندن لهرووی رووپـو جـۆ چ لـه. ن ده سـت ده نم ده متر بـۆ چانـدنی گـه کـه کهـــدراوه زه ـــه وه وی چن ـــه وه می ســـانه رهـــه به رووی ، چ ل ڕووی ، چ ل، وه و قازانجــه ســمایه رووی ده بــۆ خــواردن، چ لــه وه کارهنانییــه به . نم دێ دوای گه له

تی لــه تایبــه دابینکردنــی ئالیــک، بــه: جــۆ چانــدن ســت لــه به مهس، نـدێ کـه هه. لکـردن. وه گرتنـه سازی بیـره پیشه. رزی زستاندا وه

٢٤٤

) ڵ نم و جـۆی تکـه گـه(مـزاش یکـات بـه نم ده کورتی گهست ر ده به له . کات ئاشی ده ئینجا له

، جـــۆ تـــۆ کـــراوه وڕۆ، بـــه ی ئـــه وییانـــه و زه موو ئـــه رووپـــو هـــه شـی خـۆی لـه می سانه رهه به. بی ری دوو ملیۆن هکتار ده وروبه ده

ی دوو ک هکتـاردا، نزیکــه یـه می لـه رهـه دات به ن ده سـ ملیـۆن تـه . بی زار کیلۆگرام ده هه

ــه جــۆری زۆره جــۆ ــه به ره ، ه ــه کانیان ئه ناوبانگ ، شــه جۆڕه: ن وان ، لـه م جۆرانـه ر جـۆرێ لـه هـه. هتـد.... ڕ ڕ، دووپه شپه ، شه جۆسپیکه

ک کـات، وه ڕوێ و زیـاتر بـ ده تی دیـاریکراودا، ده کی تایبه یه نوچه . کی دیکه یه نوچه له

وییــــه زه شــــ لــــه کاندا، به ســــتانه موو ئه هــــه کــــان لــــه جوتیارهترین وره گــــه. ن کــــه رخان ده کان، بــــۆ جــــۆ چانــــدن تــــه کشــــتوکاییه

. یه کر و هیدیکه وا و دیاربه ینه م هینان نه رهه ستانی جۆ به ئه برنج خواردنـــــه ک لـــــه یـــــه وڕۆ بـــــه ی بـــــرنج، ئـــــه وه ر ئـــــه بـــــه له وـه و دانه خی خـواردنی ئـه یـهنـرێ، با ک داده کانی خـه کییه ره سه

ش وای له وه ، ئه ی دواییدا زۆر زیادی کردووه م سانه ، له یه هاوینهن و رووپـو چانـدنی بـده خ بـه زیـاتر بایـه ، کـه کـان کـردووه جوتیاره

. ن فراوانتر بکه که وییه زه. متره زار هکتار کـه بیست هه برنج، له وی چندراو به رووپو زه

ــه به ــده وه می ســانھی دوو، ئه ره ــه ن ــه و ژماره ی ئ ــی ده ی ــای . ب تک .بی زار کیلۆگرام ده ی دوو هه ک هکتاردا، نزیکه یه وت له ستکه ده

ی لـه وانـه م، ئه رهـه به نـدین جـۆر بـرنج دتـه کوردسـتاندا چه لهی نوچـــه(چمپـــا : ن وانـــه ، ئه رکـــردووه موویان زیـــاتر ناویـــان ده هـــه ).ی بازیان نوچه(، بازیان )ضیاء الدین قره

٢٤٥

می ئـاوی پویسـت ر که به ل له وه. چندرێ دا ده زۆر نوچه برنج لهی برنجییان لـ و رووپوانه پیت، ئه وی به وای گونجاو و زه و ئاووهه

ترین وره گــه. ، جیــاوازه ی دیکــه وه بــۆ ئــه ســتانک ئه چینــدرێ، لــه دهکر و لرســتان و وا و دیاربــه ینــه هینــانی بــرنج نه م رهــه ســتانی به ئه

. یه وان و هیدیکه یی روبوومی پاقله به. ٢

ــه ــو نیســک یان وه وه ئ ــوور و ســه(ک ــه)وز س ــۆک، پاقل ــه ، ن زالیا، ، بــاش، هــه ــا، م ــه لۆبی ــیچ، نزیک ــد ڤ ــاوڤیج، ویل ــه ی شــازده رتۆمان، ک ل

ی و نزیکـه کگـه روبوومی بـه کان، به چندراوه وییه دی گشت زه سه وت لـه سـتکه ده. وه گرتـه ده می کگه رهه دی گشت به سه ش له شه. زار کیلۆگرامزیـاتره ک هـه یـه کراودا، لـه وی درونـه ک هکتار زه یهوی رووی رووپـو زه کر، مـاردین، لـه ، دیاربـه ستانی شـانلی ئورفـا ئه

ــ وتی ســانه ســتکه م و ده رهــه چنــدراو و به ک هکتــاردا، بــه یــه هلش بــۆ چـــاکی وه ئــه. نــرن کانی کوردســتان داده ترین نوچــه وره گــه

ســـــــتانانه و ئه رمای ئـــــــه رما و ســـــــه ی گـــــــه یی و پلـــــــه کـــــــه خاکهـــه ڕه گه ده ـــه. وه ت ـــونیش کـــه ک ـــه به مترین ش ـــه ره یی لـــ می پاقل

. ککاری و بیتلیس بوو رکوک و هه کانی که ستانه بچیندرێ، ئه کنیس

ـــه ـــه رهـــه یان به وه ئ ـــه یه یی زســـتانه مکی پاقل های خـــواردنی ، بکی خـه. یـدراتی زۆر تدایـه ی پۆتین و کاربۆهه ماده ، چونکه زۆره

ــدا، بــه گونده تی لــه تایبــه کوردســتان بــه ی خــواردنکی رۆژانــه کان .نن گرنگی داده

یی روبۆمی پاقلـــــه بـــــه بـــــه ی ســـــانه وییانـــــه و زه رووپـــــو ئـــــهــه ده ــدرێ، خــۆی ل ــه پــنج ســه چن ــه د و پ . دات زار هکتــار ده نجا هتکـای . ن زیـاتر نـاب زار ته د هه فت سه حه ی له می سانه رهه به

٢٤٦

ــــه ســــتکه ده ــــه وت ل ــــاردا، ده ی ــــه ک هکت د زار و چوارســــه هــــه گات .کیلۆگرام

و مھنان شــانلی ئورفــا رهــه ســتانی نیســک به ناوبانگترین ئه بــه هـــی گشـــت لـــه ســـتانه و ئه می ئـــه رهـــه به. کره مـــاردین و دیاربـــه

. زیاتره وه که ر یه سه به کانی دیکه ستانه ئهــای ده ــه وتی به ســتکه تک ــه ره ــه می نیســک، ل ــار زه ی وی ک هکت

د کیلـۆگرام و فت سه زار حه ـ هه ستانی ماردین ئه کراودا، له درونه . د کیلۆگرام بوو زار و سه ـ دهۆک هه له

نۆکیری کی ســه توانایــه ، کــه یــه ییانه پاقله مــه هه ره و به یان لــه وه ئــهـــه چه ـــه ره ک ـــه وره کردن و گ ـــه زه بوونی، ل ـــه ویی ـــز و ناوه ک ـــدی م پ نکانـدا، خـراپ وییهسـوور و زیخا وییـه زه نیا لـه تـه. یـه کاندا هه پزهــه. ڕوێ ده ــه های خــواردنی گــه ب ــه ، له رزه ل ب ــه ب ــانی ی ماده وه ر ئ ک

، ل تدایــــه نی، گــــه عــــده وری، ســــیلیلۆز، خــــوی مه پــــۆتین، چــــه . رزه خشینیشی به رما به ی گه ها نرخی پله روه هه

ـــه ـــه وییانـــه و زه رووپـــو ئ ـــد هـــه چنـــدرن، چه نـــۆک ده ی ب زار ن ی کـه و سانه تی له تایبه شی، به می سانه رهه به. بی هکتارێ ده. دات نک ده زار تــه نــد هــه چه ر لــه بــی، ســه وا خــۆش ده ئــاو و هــه گاتــه نــدێ ســادا ده هه ک هکتــاردا، لــه یــه وت لــه ســتکه تکــای ده

.د کیلۆگرام زار و دوو سه ههســتاندا، کورد مھنانی نــۆک لــه رهــه ســتانی به ناوبانگترین ئه بــه

ب مـوش بـوو مان و گازی ئانته کانی کاهرامانمارش و ئادیه ستانه ئهنــۆکی لــ ســتانانه و ئه ی ئــه نــده وه ئه کانی دیکــه ســتانه موو ئه هــه

.ناکرێ

٢٤٧

وی ک هکتـــــار زه یـــــه ی نـــــۆک لـــــه وتی ســـــانه ســـــتکه تکـــــای دههــی گشــت کاری و مــاردین لــه کانی هــه ســتانه ئه کراودا، لــه دروینــه

. زیاتر بوو کانی دیکه ستانه ئهزالیا، فاســۆلیا، لۆبیــا، کــو بــه ، وه کانی دیکــه ییــه پاقله مــه رهه به

وی تۆکراو و چ له رووی زه رتۆمان، کاوڤیچ، ویلدڤیچ، چ له ماش، هه ک هکتـار، لـه وتی یـه سـتکه رووی ده و چ له می سانه رهه رووی به

کی و جگایـه متره ی پشوو کـه انی دیکهک ییه پاقله مه رهه موو به ههی ســـــمایه پکھینـــــانی ده وتۆش، لـــــه تی دیـــــاریکراوی ئـــــه تایبـــــه .ن کاندا، بۆ خۆیان داگیر ناکه جوتیاره

سازی روبوومی پیشه به. ٣کان چندراوه وییه موو زه دی هه سه ش له ی شه یان، نزیکه وه ئه

. بـــــی ن ده دان تـــــه ســـــهی شـــــی نزیکــــه می سانه رهـــــه به. گــــری دهکـــاری تـــدا کرکـــاری کشـــتوکاڵ، رۆژانـــه کی زۆریـــش لـــه یـــه ژماره

.ن که ده. وێ ، ماندووبوونکی زۆری ده کانه رووه و جۆره مھنانی ئه رهه به

وی چنـدراودا، لـه ک هکتـار زه یـه وتی جوتیاران، له ستکه ل ده وهیی، دوو تــاکو ســ پاقلــهو وــه روبوومی دانه بــه ی بــه وانــه چــاو ئه

. ت زیاتره ڕه کهمــان مــارش، شــانلی ســتانی کاهره ئه ســازی لــه روبۆمی پیشه بــهــــا ــــه ئورف ــــه ، ئادی ــــازی ئاتت ــــه مان، گ ــــه پچه ، به رزه ب زۆر ب وه وان

ش بــــۆ وه ، ئــــه لی، بینگــــۆۆل، نزمــــه ککاری، تونجــــه می هــــه رهــــه بهــاو و هــه ــاوازی ئ ــه وا و جــۆری خاکه جی ــه گه ی ده ک ــرین . وه ڕت گرنگت

، تـووتن، لۆکـه: ن وانـه کوردسـتاندا ئه کان لـه سازییه پیشه مه رهه به .کر ری شه نده وه چه

٢٤٨

تووتنکانی ربوه بـه ره هـه سـازییه پیشه که رووه ک له یه یان به وه ئه

وی چندراو، زار هکتار زه یان هه ده به ساالنه. نرێ کوردستان دادهــدا ده ــووتنی ت ــرێ ت ــه ی ده می ســانه رهــه به. ک ــان هــه ، ده گات زار ی

زار هـــه ک هکتـــاردا، خـــۆی لـــه یـــه وت لـــه ســـتکه تکـــای ده. ن تـــه .دات کیلۆگرام ده

کانی تووتن جۆرهـــه ـــه ل ـــاتر ل ـــووتن ده ده کوردســـتاندا زی ـــدرێ جـــۆر ت ره هـــه. چین

: ن وانه کانیان ئه ناوبانگه به ل لـه کات، وه رده لکی زۆر ده ، په تووتنکی زۆر باشه ـب لکه په .١

ب ر بۆ خۆیـان نـه گه کان، ئه وانه تووتنه وه ر ئه به ، له کشدا سووکه درێ، نایچنن رادان نه ، به وه سکی دیاریکراوه ن که الیه یاخود له

هبـ. کان ناوبانگـه به ره هـه تووتنـه لـه ککـه یهـ دی حمـه میرزا ئه .٢ ر بنـــه ، هـــه کانی پانـــه گـــه. چنـــدرێ کی زۆر فـــراوان ده یه شـــوه

.کات رده ده گه ٣٠ـ ٢٥ تووتنک له وای لـه وه ئـه. و شـینه یلـه شـۆکی مه ی تـووتنی ره گـهـ شـۆکی ره .٣

تووتنــه و جـۆره چانــدنی ئـه خۆیـان لـه ، کــه کان کـردووه وانـه تووتنه لـه. یـدا که بنـدنی نرخه ماشاکردن و قه تهکاتی له ببورن، چونکه

یر نــاکرێ و بــه چــاوکی بــاش ســه ی ئینحیســاری تــووتن، بــه ره دایــه .گرن رده رزان لیان وه نرخکی هه

ــافره . ٤ ــهـ ب ــافره گ ــووتنی ب ــه نکــه ، زۆر ته ی ت ــه ، بۆی کشــاندا لکانیان، وییـه زه خۆیـان و نـه کان نـه وانه تووتنه وه ر ئه به ، له سوکه

.ن ریک ناکه خه وه و جۆره چاندنی ئه به کشـ و لـه ده و ژوور هه ره مۆ، بـه ی تـووتنی سـره گـهـ مۆ سـره. ٥

.رێ ده ، دنه وه که که دی رووه ر چوار الی قه هه

٢٤٩

کـو کانی وه گـه. رده زه تووتنـه و جـۆره ی ئـه نگی گه رهـ رده زه. ٦ .کشن ده و ژوور هه ره مۆ، به سرهی تووتنی گهو ژوور ره بـه میشـه هه و کانی پانه گهیان وه ئهـ سافی لی که عه. ٧

چاو ، لــه و هۆیانــه ر ئــه بــه له. خــه م ته نگیشــی کــه ره. کشــن ده هه .جیندرێ متر ده دا، که کانی دیکه جۆره

لـ وه. چنـدرێ کوردسـتاندا ده لـه وه کۆنـه لهیان وه ئهـ ما بشه. ٨، خـه م ته کانی کـه نگـی گـه و ره کشاندا سوکه ی له وه ر ئه به له

.زۆری نایچنن کان به وانه تووتنه کانی چاندنی تووتن نوچه

جیاجیاکانی کوردسـتان، ی نوچه وای زۆربه جۆری گ و ئاو و ههو ک لـــه واوی کــه تــه لـــ بــه وه. ن ده ســت ده بــۆ چانــدنی تــووتن ده

ی وه ر ئــه بــه له. رنــاگیرێ کــو پویســت وه ، وه رجــه لومه بــارودۆخ و ههـــه ـــه ئ ـــه و رووپوان ـــووتن، ل ـــدنی ت ـــۆ چان ـــه ی ب ـــه الی رمانگاکانی ن ف

وییـه می رووپـو زه رجه کرێ، له سـه دیاری ده وه ته وه کشتوکای دهکـان نـاتوانن یارهو جوت مه ک زۆر که یه ر نوچه کان، بۆ هه چندراوه

. نن بۆیان داده نانه و الیه ئه ن، که ڕ بکه زیاتر تپه سنووره و لهنـد ، تووتنی تدا بکرێ، چه رێ دراوه ی که وییانه و زه رووپوی ئه

. ن زیـاتره زار تـه چـل هـه شـی لـه که مه رهه به. بـی زار هکتـار ده ههزار کیلۆگرام هه ک هکتاردا، له یه ی له وتی سانه ستکه تکای ده

. زیاترهوی وپـوی زهرو کر بـه مان و سییرت و دیاربه کانی ئادیه ستانه ئه

ــووتن و به ده ــی ت ــۆ کردن ــانکراو ب ــه ستنیش ــانه ره و تکایــی می سی کوردسـتان کانی دیکـه سـتانه پش گشـت ئه له وتی سانه ستکه ده .بوو

٢٥٠

کانی تووتن گرفتهگرفتی سروشتی آ له کوردستاندا، تووشی کۆمه کی تووتن له رووه

.م که دهباسیان وه خواره له. بی و مرۆیی ده کانی سروشتی گرفته. م که یه

.ن وه ی خواره وانه کانی سروشتی ئه خۆشییه نه ندک له ههتووشی تـووتن خۆشی ـ ترسناکترین گیروگرفتکی سروشتی، که نه .١ ره هــه. خۆشــییه کانــدا، نه نباره نــاو عه و چ لــه کگــه بــی، چ لــه ده

: ن وانه کانیان ئه گرنگهــه .٢ ــه ـ پچن ــییه و نه ئ ــه تووشــی ره خۆش ــووتن کانی رووه گ ــی ت کــا وا لــه. بــی ده کــات و سیســیان کــات، بھزیــان ده کان ده کــه رووه تشـی بـۆ کرمکـی ورد هۆکه. بـن شونی خۆیاندا وشـک ده کات و له ده ســت بــه وێ و ده کــه کارده به وانه دوای ئــاودان شــه ، کــه وه ڕتــه گه ده

و ری ئـــه ســـه چاره. کـــات کان ده تووتنـــه گـــه رهقرتانـــدن و خـــواردنی ی کروســیاید، کارهنانی مـاده هــۆی بـه ش، بـه یه کوشـنده خۆشـییه نه

.کرێ ده یاخود دیدیتیوه ، کـه وه ڕتـه گه بـۆ کرمکـی ورد ده خۆشییه و نه یی ـ هۆی ئه هاره .٣

نــدێ یــا تووشــی هه که خۆشــییه نه. بــی یــدا ده مــانگی نیســاندا په لــه. وێ کــــه رده ده ــــه په ــــه ی په شــــوه بــــی، بــــه کان ده موو گــــه هــــهی ســـایام، میســـیل، مـــاده ش، بـــه خۆشـــییه و نه رکردنی ئـــه ســـه چاره

رتی خۆیـان کان کاریگـه رمانـه ی ده وه بـۆ ئـه. کرێ هتد ده.... پۆمیدکار رۆژ بــه کــاتی فنکیــدا بــه لــه ن، چــاکتر وایــه زیــاتر نیشــان بــده

ــرن ــهبھن ــه ، چونک ــه ل ــه و کاتان ــه جــون و ده کان ده دا، کرم ســت ب .ن که چاالکی ده

و تی لـــه تایبـــه ، بـــه کجار بـــوه کی یـــه خۆشـــییه سیســـبوون ـ نه .٤تـووتن وامی بـه رده بـه ک و بـه ر یـه سه ند ساڵ له چه ی که وییانه زهک وه بـی، سـاواکان ده زیاتر تووشـی گـه که خۆشییه نه. چندرن ده

٢٥١

نیا بــه رکردنی تــه ســه چاره. کان ببــ وره گــه ی تووشــی گــه وه لــه .درێ ی س رۆژ ئاو نه بی بۆ ماوه ، ده دانه ئاونه

ی کـه نگه بـی، ره کان ده تووشـی گـه خۆشـییه و نه نتراکتۆز ـ ئه ئه .٥شـــی که گـــۆڕێ، هۆیه وســـوور ده یلـــه یی و مه بـــۆ قـــاوه وه وزه ســـه لـــه

هـۆی بیتـه بـی و ده کان ده تووتنـه تووشـی بنـه که کییهکرمکی کواری دانتی بـۆ مـاوه ئاونـه نیا بـه رکردنیشـی تـه سه چاره. سیسبوونیان .ک ر یه سه س رۆژ له

کانی مرۆیی گرفته. م دووهــــره ــــه دا په ل ــــۆ هه نج ــــه ب ــــدێ ل ــــه ن ــــه و گرفت مرۆییانــــه گرنگ

ندن و فرۆشـتندا، تووشـی سـه ره پهکاتی چاندن و له کشین، که راده :بن تووتن ده

ی بـۆ چانـدنی تـووتن وییانه و زه دیاریکردنی رووپو ـ رووپوی ئه .١ــه رخان ده تــه ــوه رووی کــه کــرن، ل ــا زۆری رووپ ن الیــه ، لــه وه می ی

کان وانــه تووتنه. کــرن سنیشــان ده ده وه ی ئینحیســاری تووتنــه دایــرهکانی خۆیـان وییـه ، رووپـوی زه یان نییـه وه ههیچ جۆرێ، مـافی ئـ به

نیا بـــۆ ، تـــه و دیاریکردنـــه تیش لـــه وـــه ســـتی ده به مه. ن زیـــاد بکـــهسنیشـانیان ی ده و ئاسـته ، تا لـه وه ڕته گه پاراستنی نرخی تووتن ده

. وه خواره ته یه ، نه کردووهــوان ن ی تــووتن، لــه می ســانه رهــه م ـ به رهــه شــکردنی به دابه .٢

: کـرێ ش ده دابـه یه م شـوه کاندا، بـه ن موکه کان و خاوه وانه تووتنهکان دابــین وانــه کان، ئــاو و جــووت و تــۆ، بــۆ تووتنه ر موکــداره گــه ئهکان بـۆ موکـداره که مه رهه ی به ، نیوه وانه جیاتی ئه وا له ن، ئه بکهکان بــ، کــدارههــی مو کــه نیا ئاوه ر هــاتوو، تــه گــه لــ ئه وه. بــی دهکان وانـه بـۆ تووتنه وه وی مایـه بـی و ئـه وان ده کی بۆ ئه وا س یه ئه .بی ده

٢٥٢

کان لــــه کشــــتوکاییه ره ی ڕابــــه ری کشــــتوکاڵ ـ ژمــــاره رابــــه .٣ شـی کـه که مه و که ئـه. مـه و زۆر که کو پویسـت نییـه کوردستاندا، وه

شـوازی نـوی چانـدن و کان، فری وانه ی تووتنه وه بری ئه ، له یه هه، رخانــه کی هاوچه یه شــوه ن، بــه گرتنی تــووتن بکــه ئــاودان و هــه

ـــه ـــه نیا کاره ت ـــان خـــۆی ل ـــه کانی ـــین ل ـــووتن ک ـــدا وانه تووتنه ت کان .بین دهـــدن ـ تووتنه .٤ ـــه شـــوازی چان ـــه وان ـــه کان، ل کانی ی نوچـــه زۆرب

ر، وبـه مه ڵ لهد سـا مان شـوازی سـه هـه کوردستاندا، تـاکو ئسـتا بـهقنن و یچــه و ده وه گوزنــه ی ده ن و پاشــان بــۆ کگــه کــه تــووتن تــۆ ده

ی و هـــه وه نـــه که قـــرتنن و وشـــکی ده کانی ده ن و گـــه ده ئـــاوی دهو شــــوازی ئــــه. ن کــــه ی ده گــــرن و پاشــــان بــــۆ فرۆشــــتن ئامــــاده ده

، یـه هه کـاتکی زۆر پویسـتی بـه وه کـه الیه ، لـه کۆنـه تکردنه خزمه .کات نوچوونی زیاتر ده ی زیان و له ، رژه وه شه کی دیکه الیه له

) لۆکه دنکه(لۆکهکانی روبوومـه به گرنگـه مـه رهه به ره هـه ک لـه یـه ، به یان وه ئه

کـان لـه ی جوتیاره وتی سـانه سـتکه ده نرێ، چونکـه سازی داده پیشهک ی یـه وتی سـانه ستکه ڵ ده گه لهراوردکردن به ک هکتاردا، به یه

، وــــه روبوومی دانه بــــه بــــه وی چنــــدراو، بــــۆ نموونــــه هکتــــار زه . رزتره به

چنــدرن، خــۆی لــه ده لۆکــه ی بــه وییانــه و زه موو ئــه رووپــو هــه ر گــه شــی ئه می سانه رهــه به. دات زار هکتــار ده زار هــه فتا هــه حــهـــه ـــه م ژماره ل ـــه ی ـــاتر ن ـــه ب، کـــه زی وتی ســـتکه تکـــای ده. متر نیی

زار ک هـه یـه گاته ندێ شون ده هه ک هکتاردا، له یه شی له سانه .ۆگرامکیل

: ن وانــــه کوردســــتاندا، ئه لــــه کــــانی لۆکــــه ناوبانگترین جۆره بــــه . و هیدیکه روت موسی، شنگای، سابوری، کۆکه

٢٥٣

درژایــی مــانگی نیســان ڕاســتی مــانگی مــارت و بــه ناوه لــه لۆکــهگرنــــگ و ره فاکتــــه. وه کرتــــه هاوینیشــــدا کــــۆ ده چنــــدرێ، لــــه ده

رما و ی گــه کــو پلــه ، وه ندنی لۆکــه ســه شه کانی روانــدن و گه پویســتهر بـه ک نـین، له کـو یـه گشـت کوردسـتاندا وه پیت، لـه ئاو و خـاکی بـه

چانــدن، زۆر ســنوور بــۆ کشــراو و دیــاری کانی لۆکــه ســتانه ئه وه ئــه . کراوهی وه ر ئـــــه بـــــه کر، له کانی شـــــانلی ئورفـــــا و دیاربـــــه ســـــتانه ئه

یان لۆکــه بارتره لــه ی دیکــهوان هــی ئــه واو و خاکییــان، لــه ئاووهــه . شیان زۆرتره وتی سانه ستکه ده. چیندرێ زیاتر ل ده

کر ری شه نده وه چهتوانـــای . چنـــدرێ کوردســـتاندا ده لـــه زۆر نوچـــه یان، لـــه وه ئـــه

ڕونــدرێ و ر ده نــده وه چه ی بــه وییانــه و زه فراوانکردنــی رووپــو ئــه خ بـه ر بتـو زیـاتر بایـه گـه ، ئه ییهم ن مھنان، که رهه زیادکردنی به

تی تایبـه پشـی، بـه دنه ی که و گرفتانه موو ئه چاندنی بدرێ و هه .ر بکرن سه کان چاره میکانییه گرفته

گاتـه چنـدرێ، ده ر ده نـده وه چه وڕۆ به ی ئه وییانه و زه رووپو ئه ری سـزده روبـهو ده شـی لـه می سانه رهه به. زار هکتار نجا هه پهک هکتــار یــه ی لــه وتی ســانه ســتکه تکــای ده. ن دایــه زار تــه هــهـــه زه ـــدراودا، نزیک ـــوار هـــه وی چن ـــۆگرام ی بیســـت و چ لـــه. زار کیل

ر نـده وه مھنانی چه رهـه کانی کوردستاندا، توانای به ی نوچه زۆربهنجان و رز رزوروم و مــوش و ئــه کانی ئــه ســتانه ئه لــ لــه وه. یــه هه . گشتیان زیاتر الزیغ له ئه

وی چندراودا، لـه ک هکتار زه یه له وتی سانه ستکه تکای دهڵ گـــــه راوردکردن له بـــــه رزنجانـــــدا، بـــــه الزیغ، ئه ، ئـــــه التیـــــه مهی بۆ جیاوازی ئـاو و که دا، هۆیه دیکه. زیاتر بوو کانی دیکه ستانه ئه . وه رته گه وا و گ ده هه

٢٥٤

تان کهخ و کنــدڕ و تان چنینــی قومــاش و رایــه چانــدنی کــه ســت لــه به مه

. یه تانه و بابه ی له ز و شتی دیکه مھنانی کاغه رهه زوو و به دهچنــدرێ، تان ده کــه بــه ی ســانه وییانــه و زه موو ئــه رووپــوی هــه

نــد چه شــی خــۆی لــه می سانه رهــه به. بــی زار هکتــار ده یــان هــه دهک هکتـــاردا، یـــه وتی لـــه ســـتکه تکـــای ده. دات نک ده ر تـــهزا هـــه .بی د کیلۆگرام ده ند سه ری چه وروبه ده کان روبوومی تۆرۆنییه به. ٤

ــــه رهــــه پشــــکی به ــــه وه می ئ ــــه زه یان، ل ــــدراودا، ل چــــاو وی چنــه رهه به ــه م ــه کانی دیک ــه ی کشــتوکادا، ل ــاب ســه دوو ل ــاتر ن . د زیبـی، ن ده زار تـه نـد هـه چه لـه کان، که رۆنییه تۆ ی می سانه رهه به، و هۆیـه ر ئه به له. کانی کوردستان تر و پ ناکات واوی بازاڕه ته به

شی زۆری لـه ، مارگرین، دب به ره یت، که رکردنی رۆن، زه بۆ مسۆگه .کی زۆری پ بدرێ یه یدا بکرێ و پاره په وه ره کانی ده بازاڕهوی چندراو و فراوانبوونی رووپو زه وا، له و و ههشنی گ، ئا چه

ــاوه بــه دا، رۆــی له می ســانه رهــه به کانی ســتانه ئه. ر چاویــان گمھنانی رهـه رووی به مان مارش، له کر، کاهره ، دیاربه شانلی ئورفا

. نرن داده ترین نوچه وره گه ، به وه کانه تۆ رۆنییه، نکی لۆکـه ده: پک دن کانه و رووه کان، له رۆنییه می تۆ رهه به

فر، فسـتقی نـه قه نکـه شـخاش ، ده تان، خه ، کـه ڕۆژه بـه کـونجی، گوهنـــدکیان باســـی هه وه خـــواره وا لـــه. هتـــد... ، فـــولی ســـۆیا کگـــه

:ین که ده کونجیو یــه چانــدنی کــونجی، زیــاتر بــۆ خــوادنی رۆژانه ســت لــه به مه .هندرێ کار ده ڵ به ک ئالیک، بۆ خواردنی ئاژه شی وه که توکه

٢٥٥

چنــدرێ، کــونجی ده بــه ی ســانه وییانــه و زه موو ئــه رووپــو هــهمی رهـــه به. بـــی زار هکتـــار ده ری شیســـت هـــه وروبـــه ده ئســـتاکه

تکــای . بــی ن ده زار تــه رووی بیســت هــه ســه ی لــه شــی نزیکــه سانه . متره د کیلۆگرام که چوار سه ا لهوید ک هکتار زه یه وت له ستکه ده

الزیغ و مان و ئـه کر و ئادیـه و دیاربـه کانی شانلی ئورفا ستانه ئه لـــــه م هینـــــانی کونجینـــــه رهـــــه ترین شـــــونی به وره ســـــییرت گـــــه ت لــــه ڕه یان، دوو تــــاکو ســــ کــــه می ســــانه رهــــه به. کوردســــتاندا

. زیاتره کانی دیکه ستانه می ئه رهه به ڕۆژه هب گوه

کان، لــه می تــۆ رۆنییــه رهــه ترین و زۆرتــرین به وره ، گــه یان وه ئــه ــه ــه کانی کوردســتاندا، پــک ده ی نوچــه زۆرب کی یه شــوه هنــ و ب

رهنـانی رۆن م، بۆ ده که ی یه پله ویش به ئه. ڕوندرێ رفراوان ده بهتـووتن و کانی رژین، بـۆ پاراسـتنی کگـه ک په چندرێ، پاشان وه ده

ی و ســانه لــه. هنــرێ کار ده هز، بــه کــارتکردن بــای بــه لــه لۆکــهچانـــدنی خیان بـــه رمانگاکانی کشـــتوکاڵ، زیـــاتر بایـــه دواییـــدا، فـــه

وی چنـــدراو و وی فراوانکردنـــی رووپـــو زه ، هـــه داوه ڕۆژه بـــه گوهـــــادکردنی به ـــــا ده کـــــان ده هـــــانی جوتیاره. میان داوه رهـــــه زی ن، ت

کـانی نـاوخۆ، ی بازاڕه وه ن، بۆ ئـه کان زیاد بکه رۆنییه می تۆ ههر به .ن ند بکه مه وه ده کانی دیکه ورییه رۆن و چه به

ــــه ســــتانه ئه کر و ســــلیمانی کاهرامانمــــارش و مــــوش کانی دیاربمی رهـــــه به. ن رۆژه بـــــه مھنانی گوه رهـــــه ترین شـــــونی به وره گــــه

ــه ســانه ــه ره یان ســ ک ــه ســتانه هــی ئه ت ل ی کوردســتان کانی دیک . زیاتره

روبوومی بۆندار به. ٥ری وربــه ده رووبۆمی بۆنــدار لــه بــه وی چینــدراو بــه رووپــوی زه

می ســـانه رهـــه به. بـــی وی کشـــتوکاڵ ده دی گشـــت زه ســـه ک لـــه یـــه

٢٥٦

ــه شــت ســه هه ــه وتی ســانه ســتکه ده. بــی ن ده د ت ــه ل ــاردا ی ک هیکت . بی زار کیلۆگرام ده هه ژده هه

خکی کیدا، بایـه ی خه خواردنی رۆژانه رووبوومی بۆنداره، له بههنـــرێ، کار ده کی فـــراوان بـــه یه شـــوه و بـــه یـــه کجار زۆری هه یـــهم کانی کوردسـتان، کـه نوچهی زۆری دانیشتوانی زۆربه وه ر ئه به له

نــوان دــراوی ی لــه تایبــه چیــنن، بــه ده روبوومانــه و به و زۆر، ئــه . کاندا سوچکی کگه کاندا، یا له باخه

وی رووی رووپـــو زه رزوروم، لرســـتان، لـــه آذربایجـــان غربـــی، ئـــه. دـن وه کانی دیکـه سـتانه پـش ئه ، له می سانه رهه چندراو و به

ر ســـی ســـه ی دوو له ، نزیکـــه ســـتانانه و ئه ی ئـــه می ســـانه رهـــه بهتکـــــای . هـــــنن موو کوردســـــتان پـــــک ده می گشـــــتی هـــــه رهـــــه بهکانی ســتانه ئه ویــدا، لــه ک هکتــار زه یــه لــه وتی ســانه ســتکه ده

کانی می نوچـه رهـه ڵ به گه مان مارش، له سییرت و لرستان و کاهره . کرێراورد نا دا، به دیکه پیاز کـایش هنـرێ و بـه کار ده زۆری بۆ چشت لنان بـه یان به وه ئه

، ســــانه وه ر ئــــه بــــه له. کجار بــــاوه کارهنانی یــــه خــــورێ، بــــه دهمی رهــــه به. کــــرێ رخان ده کی زۆر بــــۆ چانــــدنی پیــــاز، تــــه وییــــه زه

ک یـه وت لـه سـتکه تکـای ده. ن زار تـه بیست هـه گاته شی ده سانه .دات زار کیلۆگرام ده هه ژده هه ویدا، خۆی له کتار زهه

وزبوون و کردن و ســه ره کــه بــۆ چه یــه یری هه کی ســه پیــاز توانایــهــــه ــــه .بوون وره گ ــــاو و ه ــــاواز، چه ئ ــــزی وای جی پــــنی خــــاک و ب ششــونماکردنی پیــازدا، ڕــی چانــدن و نه ی، هــیچ کۆســپ لــه کــه خاکه

ســتی دابینکردنــی به مه بینــین، بــه ده وه ر ئــه بــه له. دروســت ناکــاتی جیاجیاکانــــدا نوچــــه و بــــۆ فرۆشــــتن، لــــه خــــواردنی رۆژانــــه

ـــــدرێ ده ـــــه به ســـــتانه ئه. چن ـــــه کانی به ناوبانگ ـــــاز ره مھنانی پی

٢٥٧

ب و آذربایجـــــان غربـــــی و رزنجان و گـــــازی ئانتـــــه ئـــــه: ن مانـــــه ئه . و هیدیکه کر دیاربه

سیرچــــــاو رووپـــــــو ســــــیر، لـــــــه وی چنــــــدراو بـــــــه رووپــــــوی زه

ی پـنج وڕۆ نزیکـه ئـه. مه دا، زۆر که کانی دیکه کشتوکاییه مه رهه به شـی، لـه می سانه رهـه به. چنـدرێ سـیر ده وی بـه زار هکتار زه ههک یـه وت لـه سـتکه تکای ده. بی ن ده زار ته هه ڤده ری حه وروبه ده

ب و گــازی ئانتـــهو لــۆگرامزار کی نــۆ هــه گاتــه ویــدا، ده هکتــار زهم هنانی رهه کانی به ستانه ناوبانگترین ئه مان به الزیغ و ئادیه ئه

. کوردستاندا سیرن له تاته پهی م سـانه لـه. چنـدرێ ده وه ره ده ستی ناردنه به مه به یان وه ئه

کــــدا، نی خه ی کۆمــــه خــــواردنی رۆژانــــه لــــه تاتــــه دواییشــــدا، پهبینـین، ده وه ر ئـه بـه له. تی بـۆ خـۆی داگیـر کـردوه کی تایبه هی جگه

چاو سانی پشوودا، زۆر فراوان بوون، بـه کان له چندراوه وییه زهــه یه شــوه ــه ک ــه ئ ــه وڕۆ نزیک ــار ده ســی هــه ی خــۆی ل . دات زار هکت

ــــه به ــــه می سانه ره ــــه ده شــــی ل ــــه ری چوارســــه وروب ــــه د ه ن زار ت شـازده گاتـه دهویـدا، ک هکتـار زه یـه وت لـه سـتکه ای دهتکـ. بی ده

الزیغ رزوروم و آذربایجـــــان غربـــــی و ئـــــه ئـــــهو زار کیلـــــۆگرام هـــــه .کوردستاندا له ن تاته م هنانی په رهه ستانی به ناوبانگترین ئه به

میوه. م دووهباشـــترین می نیشـــتمانیدا، لـــه رهـــه پکھنـــانی به لـــه پشـــکی میـــوه

ــه حاه ــدا، ناگات ــی لــه. دا ســه لــه ده تی ــانی ده رۆ تی رامــه پکھنـــه جوتیاره ـــدا، زۆر نیی ـــه هۆیه. کان ـــه گه ی ده ک ـــۆ وه رت ـــه: ب بوونی نـــه ـــاش رگ ـــاتوچۆی ب ـــاکو جوتیاره ی ه ـــوانن، به ، ت ـــان بت ـــه ک می ره کــاتی خۆیــدا، لــه کی رکوپــک و لــه یه شــوه یــان، بــهی خۆ ســانه

٢٥٨

ـــــه ـــــازار بک ـــــه. ن ب ـــــه ن ـــــه بوونی ع ـــــۆ ه ـــــارداو ، ب گرتنی نباری س ی لـه بوونی گارگـه نـه. دا کـاتکی دیکـه کان و فرۆشتنی له مه رهه به

. قوتووکردنــوه ی دره ژمــاره ــدن، لــه گــوره ، بــه ختــی می د و ده ســه ی خامالن

دیان سـه ردان و سـی له دیان بـه سه فتا له حه وانه له . زار زئاتره هه .ن ر بده به هشتا ماویانه

دهـۆک : ن مانـه ئه یـان زۆره دارمیوه کانی که ستانه ترین ئه وره گهولر و شـانلی ئورفـا و آذربایجـانی ب و سلیمانی و هه و گازی ئانته

دی سـه نجا لـه پـه وه کـه ر یه سـه بـه سـتانه و ئه می ئه رهه به. غربیوا ی بۆ کونجانی ئاووهه که هۆکاره. بی می کوردستان ده رهه گشت به

. وه رته گه و خاک دهســتانی ئه ، لــه وه ختــه ی دره ڕووی ژمــاره ، لــه ترین نوچــه وره گــه

ب و ســـلیمانی و کانی گـــازی ئانتـــه ســـتانه ، پاشـــان ئه دهـــۆک دایـــهـــا هـــه ـــن ولر و شـــانلی ئورف ـــه رهـــه به. د ـــه می ئ موو هـــه و نوچانهـنن، می گشـت کوردسـتان پـک ده رهـه به ٠٥٠/٠ ، زیاتر لـه وه پکهی کــه وای بــاش و جــۆری خاکه ش بــۆ گونجــاوی ئــاو و هــه وه ئــه کــهقـــــی رمی و ره ی نــــه گوره کــــان، بــــه میوه ختــــه دره. وه ڕتــــه گه ده

زیان، گــــه ی ورد و درشــــتی و تامیــــان و ره گوره کانیان، بــــه ناوکــــه : کرن ش ده دا، دابه وره ی گه سته ر چوار ده سه به رم ی ناوک وردی نه میوه .١

نگی ال، یـه ه، مـوش مـه رم، سـو، بـه هـه لـه یان، بریتییـه وه ئهخــــت و دی گشــــت دره ســــه ی بیســــت لــــه یــــان نزیکــــه رژه. دونیــــا

. هنن پک ده می میوه رهه به رم هه

می رهــه به. یــه رم هه زار دار هــه ی ســی هــه ، نزیکــه وڕۆکــه ئه ـــه ســـانه ـــه ده یان ل ـــه شـــتا هـــه ری هه وروب ـــی ن ده زار ت رم هـــه. ب

٢٥٩

ـــه یه ـــه کک ـــه ل ـــه و دارمیوان ـــه ی، ک ـــه ل ـــه باخچ ـــدا ی خه ی زۆرب کی کــــــانی نوچــــــه هــــــی جوتیاره تی لــــــه تایبــــــه بــــــه. ڕونــــــدرێ ده

ــــــاخاوییه ــــــه. کاندا ش ــــــۆری هه رم زۆر ه ــــــه ج ــــــه ، وه ی ــــــ ه ره ل .السوور، کرۆسی: ن وانه کانیان ئه باوبانگه به یه به

می رهـه و به چاو ژمـاره ، لهیه ی داربه می سانه رهه و به ژمارهه، ختــی بــه ی دره وه ر ئــه بــه له. متره رم و ســودا، زۆر کــه دار هــه

ـــه ـــده و دره رکی زۆره ئ ـــگ پ ـــارودۆخکی تایبه ن ـــۆ گات و ب تیشـــی ب . کاندا ناچندرێ موو باخه هه وێ، له رواندن ده

سووڕۆ ئـــه. کوردســـتاندا کـــان لـــه بوه ره هـــه دارمیـــوه لـــه ککـــه یه

ی ژمــــاره. چنــــدراب ســــوی لــــ نه نــــد بنــــه چه نییــــه باخچــــهــوه ــه دارس ــۆن ده شــه کان ، خــۆی ل ــه به. دات ش ملی ــانه ره ی می س

: ن مانـه کوردسـتاندا ئه کانی سو لـه جۆرهو ن تهس ملیۆن گاته ده .هتد... ڕۆک و گۆدن ترشه و سوه و سوه السوور سوی

ال موش مهـــه یـــه ژماره ـــه داری مـــوش مـــه ک ل کانی کوردســـتاندا باخچـــه ال ل .دات ن ده زار ته ند هه چه ی خۆی له می سانه رهه بهو ه چندراو

نگی دونیا یهزار ند هه یان چه ژماره. ڕوندرێ قاڵ و سودا ده دار پرتهڵ گه له .ڕ ناکات ن تپه زار ته ند هه چه ی له می سانه رهه به. بی ده ق ی ناوک درشتی ره میوه. ٢

وقـۆخ وگـالس و وژه یسـی و هـه وک و قه گۆیژ و به له بریتییهی ن نزیکـــهیـــا رژه. نی ره یتـــوون و قـــه و زه) گالســـی تـــرش(ڤیشـــنی .بی ، ده کانی میوه مه رهه گشت دار و به بیست له

٢٦٠

گۆیژـــه دار میوه ـــراوه ی ـــاره کی ناس ـــه و به ، ژم ـــانه ره نـــد ی چه می س

ن د تـــه نـــد ســـه شـــی چه می سانه رهـــه بـــی، به ک ده یـــه زار دانه هـــه .بی ده وک به

د نــد ســه چــه ی لــه می ســانه رهــه به. مــه که ژمــاره یان، بــه وه ئــهی بــۆ خــواردنی نــاوخۆ کــه مه رهه شــی زۆری به به. ن زیــاتر نــابی تــه .هنرێ کارده به وژه هه وژه زار داری هـه یـان هـه ده کـان، بـه بوه دار مـوه لـه ککـه یه یــان ده ی خــۆی لــه می ســانه رهــه به. کانــدا چنــدراون باخچه لــهــه ــه ه ــه به. دات ن ده زار ت ــه رهه بهو شــکی ئ ــه ده م ــازاڕ و نردرت ب .فرۆشرێ ده یسی قه

د نـد سـه ی چه می سـانه رهـه به. یه یسی هه زار دار قه ند هه چه ــــه ــــی، به ن ده ت ــــه ب ــــۆ ده کــــه مه رهه به شــــکی زۆریشــــی ل وه ره ی ب . نردرێ ده

گالسد ند سه ی چه می سانه رهه به و یه زار دار گالس هه ند هه چه .بی ن ده ته نی ره قه

ـــه ـــه وه ئ ـــه ن ژماره الیـــه یان، ل ـــه ی ـــاریکراو ل ـــه خـــه کی دی کی، لزۆر یـه و دار میوه می ئـه رهـه و به ژماره. چندرێ کانیاندا ده باخچه . نییه

٢٦١

)خۆخ(قۆخمی رهــه به. یــه زار دار قــۆخ هه د هــه فت ســه ی حــه وڕۆ نزیکــه ئــه ختـه دره ختـی قـۆخ لـه دره. بـی دهن زار تـه ی سی هه ی نزیکه سانهـــوه ـــه بوه می ـــه مه رهه به. کان ـــه ک ـــه ی ن ـــه ک ه ـــۆ خـــواردن ب کار ر ب

.شیفرۆشن کان ده کو جوتیاره هنرێ، به ده )گالسی ترش(ڤیشنی

سـتی خـواردن و فرۆشـتن، به مه دا، بـه نـدێ نوچـه هه ڤیشن لـه ــد هــه کــان ، چه ختــه ی دره ژمــاره. م رهــه به چنــدرێ و دتــه ده زار ن

.بی ن ده د ته ند سه شی چه می سانه رهه به. بی دانه ده یتون زه

رهنـانی یتـون، بـۆ خـواردن و ده مامی زه نـه چاندنی ست له به مهــه چه ــه. وریی ــۆن داری زه ١.٧ی نزیک ــون هه ملی ــه یت ١.٥ـ ١٩٨٦(، ی

. متر نــاب ن کــه زار تــه هــه ٥٨ی می ســانه رهــه به). خــت ملیــۆن درهــه هــه ٥.٥ـ ١٩٨٦( ــه ).ن زار ت ــه کان، کــه ناوبانگــه به هســتان ئه ل ب

گــازی : بــوون وانــه دا، ئه١٩٨٦ســای ، لــه یتــونی تــدا ڕواوه زۆری زهمـان ، کاهره)ن زار تـه هه ٣٨م ـ رهه خت، به زار دره هه ٣٥٥(ب ئانته

١٣١(، مـاردین )ن زار تـه هه ٦م ـ رهه خت، به زار دره هه ٥٥٠(مارش زار هه ٦٠( ، شانلی ئورفا)ن ته زار هه ٠.٨م ـ رهه خت، به زار دره هه، )خـت زار دره هه ٢٨(مان ، ئادیه)ن زار ته هه ٠.٤م ـ رهه خت، به دره . و هیدیکه وا ینه نه ی ناوک میوه. ٣

. سـتانه م و فنـدق و که بی و گـوز وبایـه فستقی ئانتـه له بریتییه . یه میوه دی گشت داره سه ی سی له یان نزیکه رژه

٢٦٢

بی ی ئانتهفستق شســت لــه. ســی ملیــۆن زیــاتره لــهبی ی دار فســتقی ئانتــه ژمــاره

زیـاد لـه می سـانه رهـه به. ره د بـ بـه سـه ر و چل له به د به سه . بی ن ده ملیۆن ته چوارده

مان و ســــــییرت و ب و شــــــانلی ئورفــــــا و ئادیــــــه گــــــازی ئانتــــــهم هینـانی رهـه و به ستانی چانـدن ناوبانگترین ئه کاهرامانمارش به

.کوردستاندا له بیینه فستقی ئانته گوزی خــۆی می ســانه رهــه به. بــی زار ده نــد هــه ی دارگــوز چه ژمــاره کاندا شــاخاوییه نوچــه زۆری لــه بــه. دات نــد ملیــۆن گــوز ده چه لــه .ڕوێ ده

)م بایه(باویر دار زا نــد هــه چه. بــی ی فنــک شــین ده نوچــه باشــی لــه زۆر بــهــه ــاوی ل ــان ســه ده می ســانه رهــه به. یــه کوردســتاندا هه ب ن د تــه ی

.بی ده فندق. ڕ ناکـــات زار دارێ تپـــه نـــد هـــه چه کانی لـــه ختـــه ی دره ژمـــاره زیـاتر . درێ م ده ـه قه ن لـه زار تـه یـان هـه ده ی به می سانه رهه به .ڕوندرێ کاندا ده شاخاوییه نوچه له )ڕو شابه(ستانه کهــه کی زۆر کــه یــه ژماره ــه هه ســتانه داری که م ل ی دوو ، نزیکــه ی. بـی ن ده یـان تـه ی ده می سـانه رهـه به. بـی متر ده زار یاخود کـه هه

.کوردستاندا له ستانه ناوبانگترین ئه بیتلیس به ی ترێ میوه. ٤

وی ســ ی زهو رووپیــو می ســانه رهــه و به ژمــاره یان بــه وه ئــه :لـه ی تـرێ بریتییـه میوه. کانی پشوو زیاتره سته هی ده ت له ره که

٢٦٣

. هیدیکــه رابزۆنی و نار و تــرێ و مــۆز و خورمــای تــه نجیر و هــه هــهی می میـوه رهـه خـت و به دی گشـت دره سـه ی سـی لـه یان نزیکـه رژه

.بی کوردستان ده )ز ره(دارمو

ــ مــداره رهه بوتــرین داری به کان و باخچــه کوردســتاندا و لــه هلمــو ک ملیــۆن بنــه یــه یــان لــه ژماره. چینــدرێ ی مــان ده وشــه حه

.دات ن ده زار ته د هه پنج سه خۆی له می سانه رهه به. زیاترهـــه شـــنه چه ـــرێ ل ـــه کوردســـتاندا ئه کانی ت ـــه: ن وان ـــوار، تای فی، گ

انی، سـپی هـاوینی، سـیر دین، تـولی، خۆشـناو، په زین، شـخ نـوورهر، وتبــه ، حه شــمیریی، چومیلکــه ، ره شــۆکی، ئاویلکــه ســپی پــایزی، ره

.ش لیکی دیکه لیلی، تولخی و گه کشمیشی، حوسنی، خه نار ههدار

ــــه ــــهیان وه ئ ــــدرێ و کانی کوردســــتاندا ده موو نوچــــه هــــه ل چنر بـــه ، خـــۆی له کـــانی دیکـــه دار میوه نار زیـــاتر لـــه هـــه. دات رده بـــه

. نی زۆره مـه های خوارده بـه. گـری رمادا ده رما و گه ی سه گۆڕانی پله .هنرێ کار ده نگکردن به خۆشکردن و ره کانی بۆ پسته گه نجیر ههدار

ردوو دار هـــه ی، لـــه می ســـانه رهـــه نجیر و به ی دار هـــه ژمـــارهــه میوه ــانی پشــوو ک ــه وه. متره ک ــ ب ــوارد ل ــه های خ ــه نی ل متر وان ک . هنیی

ناوبـانگترین مان و شانلی ئورفـا بـه دیه کر و ئه ماردین و دیاربه لـــه نجیره م هنـــانی هـــه رهـــه نجیر و به هـــه ســـتانی چانـــدنی بنه ئه

.کوردستاندا

٢٦٤

کی ئالیک رووه: م سیهکـو چـ ری وه ی شـیرده ستی دابنکردنی ئالیک بۆ ئاژه به مه به

لـه) ڕه سـ پـه( شـامی و ونجـه نمـه گهستی ڕ و دابه و گامش و مه .چیندرێ کاندا ده باخچه

. دات زار هکتـار ده د هـه چوارسـه ی چیندراو خۆی لـه و رووپو زهــــه وتی ســــانه ســــتکه تکــــای ده ــــه ی ل ــــه ک هکتــــار زه ی ــــدا، ل وی

.بی زار کیلۆگرام ده ش هه ری شه وروبه دهو لرسـتان و چھارمحـال رزوروم آذربایجان غربی و کردستان و ئـه

ـــه ـــه و ب ـــدن و به ناوبانگترین ئه ختیاری ب ـــتانی چان مھینانی رهـــه س .کوردستاندا کی ئالیکین له رووه

وزه روبوومی سه به: م چواره پویســـتی بـــه میشـــه هه ، کـــه یـــه کانه رووه و جـــۆره یان لـــه وه ئـــه

بــین و و وه کردن و پاککردنــه رمــان پــوه ئــاودان و بژارکــردن و دهزوویی بـه کـه یه هه وه ها پویستی به روه هه. یه رنین و قرتاندن هه

ــه یه بگه ــازاڕ ندرت ــه. ب ــاکو ئ ــه ت ــه هــه و کاران ــدا مووی ل ــاتی خۆی ک .بی کان زیاتر ده وتی جوتیاره ستکه وا ده بکرن، ئه

لـه. نـده مه وه ل ده و گـه رزه نی زۆر بـه مه نرخی خوارده وزه سه: کـــو کی زۆری وه یـــه ماده. یـــه نـــدین جـــۆر ڤیتـــامین هه دا چه وزه ســـهـــه کر و چـــه و شـــه شـــه نه ـــ تدای ـــه ، کـــه وری و پۆتین ـــۆ ل ش زۆر ب

تووشـی بکات، که و میکرۆبانه کانی ئه ره ربه ی به وه پویستن، بۆ ئهکـای یـا بـه وزه خواردنی سـه. خۆشی بب متر تووشی نه بی و که ده

شتی لسـتا بـه وه ر ئـه بـه دروسـت بکـرێ، لهچبـه وزه های سـه ی ئ ـــه چـــاکی ده ـــرێ، چ ل ـــده زان ـــه گون ـــو شـــاره کان و چ ل ـــه ن م کاندا، ل

ی وه لــه جگــه. ی لــ هــاتووه ک شــتکی رۆژانــه ی دواییــدا، وه ســانه . رزانتره دا هه کانی دیکه مه رهه چاو به ، له وزه نرخی سه

٢٦٥

وزه روبوومی ســه بــه وڕۆ، بــه ی ئــه وییانــه و زه موو ئــه رووپــو هــهمی رهـــه به. زار هکتـــار زیـــاتره نجا هـــه د و پـــه ســـه چنـــدراون، لـــه

ک یــه وت لــه ســتکه تکــای ده. ن نــابی ســ ملیــۆن تــه ی لــه ســانهرووی لــه وزه ســه. زار کیلــۆگرام هــه پــازده گاتــه ویــدا، ده هکتــار زه

:کرن ش ده دا دابه سته ر چوار ده سه ، به وه نک و بۆنه و ده گه ی گه وزه سه. ١

وز و ره و پیـاز و کــه) لک و گـه سـه(هانــه سـق و له: لـه بریتییـه . ر وسپیناغ وهیدیکه وه که

وییــه دی گشــت زه ســه ســ لــه ی وی چنــدراو نزیکــه رووپــوی زه خـۆی لـه نهمی سـا رهـه به. بـی ده وزه سـه بـه کانی دیکـه چندراوه

. دات ن ده زار ته ند هه چه ی پاقله وزه سه. ٢

ڕ و گــاگۆز و ی تــه زالیا و پاقلــه ڕ و بــه فاســۆلیای تــه لــه بریتییــه. بــــی د هکتــــار ده نــــد ســــه وی چینــــدراو چه رووپــــوی زه . هیدیکــــه

.بی ن ده د ته ند سه چه می سانه رهه به ی میوه وزه سه. ٣

یار و و خــه کــه ک و شــفتی و کوله کاــه بــه وی چنــدراو رووپــو زهــه ــه و باینجــان و ته بامی ــه مات ــه و بیب ــه ر ل دی گشــت ســه شســت ل

می رهــه به. وزه زیــاتره روبوومی ســه بــه کان بــه چنــدراوه وییــه زهک یـه لـه وتی سـانه سـتکه ده. بـی ن ده زار تـه نـدین هـه ی چه سانه

ـــار زه ـــدا، ده هکت ـــه وی ـــ گات ـــار هس ـــه. دان دین ـــه جوتیاره بۆی ـــان ب کچاندنی خکی زۆر به کان، بایه شاره ری وروبه ی ده وانه تی ئه تایبه .ن که رخان ده ن و کاتکی زۆریشی بۆ ته ده ده وزه سه

شوتیهـــی ، لـــه ی شـــوتی می ســـانه رهـــه وی چنـــدراو و به رووپـــوی زه

کــانی ناوبانگترین جۆره بــه. زۆرتــره میوهکــانی دیکــه وزه ســه گشــت

٢٦٦

و الچــه ش و قه ریق پاشــا و یافــا و ڕه و فــه ســورمه: ن وانــه شــوتی ئه . و هیدیکه مینی و گعتلی ده مه حه

ک کاههــی ، لــه ک ی کاــه می ســانه رهــه بهوی چنــدراو و رووپــو زه

پ و چـه: ن وانـه ک ئه کانی کاه ناوباگگترین جۆره به. متره شفتی کهــاجیین و مــه کوالهیــل و ئاســمه ــه. الکۆیی و ب ــه ک هه کا ــدکیان ب ن

.کرێ راو ده به شیان به ندکی دیکه دم و هه ماته ته

ـــــه. کی زۆر بـــــوه یـــــه میوه وزه ســـــه دا خـــــواردنکی هاوینانـــــ لنـــد ی، چه می ســـانه رهـــه وی چنـــدراو و به رووپـــو زه. کییه ره ســـه .بی ن ده زار ته هه لک ی سه وزه سه. ٤

سـیر، پیـاز، : پـک هـاتوون مانـه له یه سـته و ده کانی ئـه مه رهه بهدان هکتـار کوردسـتاندا، سـای سـه لـه. ر، توری سوور و سـپی گوزه

.م رهه به نیش دته دان ته سه به. چندرێ هد وزه سه وی به زه

کانی کشتوکاڵ گرفته. ٣تی ژربابهلک گرفتــی سروشــتی و کۆمــه کوردســتاندا ســانه کشــتوکاڵ لــهم رهـه بارسـتایی به لـه وره کان زیانی گه گرفته. بی مرۆیی تووش ده

کان لـــه گرفتـــه. دات ت ده وـــه ی ده زینـــه و داهـــاتی وجوتیـــار و خه .م که باس ده وه خواره

گرفتی سروشتی. م که یه، نییـه وه سـتی مرۆڤـه ده روودانیان بـه ، که و گرفتانه ندک له هه

.ن وه ی خواره وانه ئه

٢٦٧

بارستایی باران. ١یی شـــــینبوون و ر پویســـــت، مایـــــه ده قـــــه بـــــارینی بـــــاران بـــــه

بـاری و م ده کـهی و سـانه ل ئـه وه. غودانی دمیه کردنی ده شه گه .بی می کشتوکاڵ خراپ ده رهه شی شینبوون ناکات به به دان ه کاتی په. ٢

بـــۆ شـــینبوون و کـــه یـــه بارانه نـــده وه ئه ـــه په ســـت لـــه به مهکاتی خۆی بـدات ی له ه ر په گه ئه. غودان پویسته کردنی ده شه گهبن شیر پده ان لهک کات و گوه ژن ده به بی، واته غودان باش ده ده

غـودان ده وه ی بـدات ئـه ـه نـگ په ر دره گـه ئه. بی و سایش هات ده . بی هات ده ر نابی و سایش نه بی یان هه خراب ده

هاویندا م ئاوی له که. ٢رزی هاوینــــدا وه کان لــــه رووبــــار و کانییــــه بارســــتایی ئــــاو لــــه

رزی زســتاندا وه لـه ی کــه فر و بارانـه بــه نـده وه ر ئه ســه سـتته وه دهوی و وانکردنـی رووپـوی زه هاویندا مانای فره زۆری ئاو له. باری ده . ییه وی کشتوکای هاوینه سککردنی رووپوی زه یی ته میش مایه که ک خۆشیی رووه نه. ٣

. بـی خۆشـی سروشـتی ده ندین نه روبوومی کشتوکاڵ، تووشی چه بهمی کشــتوکاڵ رهــه به وه کرێ ئــه ر نــه ســه کــاتی خــۆی چاره ر لــه گــه ئه

ی داهــاتی ســانه رینی لــه ش بــوو کــاری نــه وه ئــه بــی کــه خــراپ دهکان خۆشــییه نه نــدک لــه هه. کــات ت ده وــه ی ده جوتیــار و بودجــه

: ن وه ی خواره وانه ئه نگ ژه. ء

ســــامناکترین لی و بــــه راکیشــــی و مامــــه ریــــایی و مه نگــــی ده ژهترین وره گه خت، به بارانبارینی ناوه. نرن غودان داده خۆشی ده نه

ر ک هـه نگ نـه خۆشی ژه نه. زانراوه خۆشیه و نه یدابوونی ئه هۆی په

٢٦٨

ر و لۆکـه نـده وه کو تووشی چـه بی، به غلودان ده نیا تووشی ده ته به .بی ش ده شامی و میوه نمه و گه خش زی زیانبه گه مشومه. ب

زیـــانی می کشـــتوکاڵ، لـــه رهـــه به لـــه رانـــه وه و جانه زیـــانی ئـــه :ش دوو جۆرن رانه وه و جانه ئه. متر نییه نگ که خۆشی ژه نه ئافات ٠١

ـــه ، گه وژه ســـپی ئاســـیایی هـــه ســـپی واوی ســـو، ئه کـــو ئه وه نم خـــۆر، ی گـــالس، مشـــی بایـــه ، کرمـــی ســـو، مشـــوله) لۆکـــه جاوه(

. و هیدیکه ، گرم تته بیماری . ٢

گ ، ڕه)کــوارک(، قــارچی پچــه ، گه وژه ی هــه ی مــو، دۆکــه دۆکــه . و هیدیکه م ی بایه رده زه ی سو، خاه شه ڕه ڕزین، خاه

ئافاتی دیکه. پ، نم، مــه ی گــه ، ســونه کوره مشــکهراکیشــی و خــۆوالنی، کلــۆی مه

رد، کاردینـای نـۆک و نجـه شـیناوه پیاز، مشه ، مشه ، سیسکه تتهسـپی ، ئه یتانۆکه خۆر، شـه ر، کرمـی بکبـ، کرمـی ڕیشـه نده وه و چهــده وه چه ــه ن ــه ر، دۆک ــوتن، گ ــه ڕزیوه ی ســپی ت ــه ی گوه ، دۆک ، ڕۆژه ب

. مرده بکه . تاته ی په ی بستان، دۆکه دۆکهو وه مکردنـه وی که ، هـه وه زگاکانی کشتوکاه ری ده ت له وه دهــــه ــــه خۆشــــییه نوبردنی نه ل ــــتوکای داوه جۆره جۆرب ــــۆ . کانی کش برمـانی شـکردن و فرۆشـتنی ده دابه ش، بـه و ئامانجـه دیھنانی ئـه بهن ان تـهد سـه بـه. سـتاوه کان هه ره وه خۆشی و جانـه الچۆکردنی نه قهش کانــــدا دابــــه ر جوتیاره ســــه رمــــانی کیمیــــاوی جۆراوجــــۆری، به ده

. کردووه

٢٦٩

یگیروگرفتی مرۆی: م دووهکوردســــتاندا کانی مرۆیــــی کشــــتوکاڵ لــــه گرفتــــه نــــدک لــــه هه

.ن وه ی خواره وانه ئه وی جوتیاری بزه. ١

دی ســه مالنــدن، چــ لــه ی خه گــوره وی، بــه ی جوتیــار بــزه رــژهـــه ـــه گ ـــه یه ســـانه و که شـــت ئ ی رچاوه و ســـه کشـــتوکاکردن پیشـــه ک

کی مژوویــی و یه نجامی پۆســه ئــه ش، لــه و بارودۆخــه ئــه. ژیانیانــهرزترین بــه. وه کایــه تیــدا، هاتۆتــه یه ئــابووریی و رامیــاریی و کۆمه

کاری و ستان بیتلـیس و مـوش و هـه ئه ی، له ی جوتیاری بزوه رژه . یه و هیدیکه کر دیاربه

ی کۆن سته ره کارهنانی که به. ٢ڕ نجه جه غره وجاڕ و گاسن و داس و شه هه مانه دیرزه جوتیار له

لـــ وه. ینـــی کار ده غان بـــه ره ی ئاســـن و مـــه نه ی دار و شـــه نه و شـــهکجار ی کشـتوکای، یـه کینـه چاو هـی مه ، لـه رسـاتانه و که توانای ئـه

ئیســترک بــه ی جووتــه وییــه زه نــده وه ئه : وونــهنــد نم چه. مــه زۆر کهک یـه تراکتـۆر بـه. کلـدرێ رۆژکـدا ده سـ گاسـنی لـه کی کینه مه

.یکی کاتژمر دهن کـه ده رۆژکدا درونه داس له پان به سه ی ده باره ته نده وه ئه . وه یدوریته کاتژمرک ده مباین به که

ـــده وه ئه ـــ خه ن ـــه هرمان ـــه و ر نجـــه جه ی ب ـــژدا دوو ئیســـتر ل رۆژنم کـای یکـوتی و گـه ی نیـو کـاتژمردا، ده مـاوه لـه کینه کوترێ مه ده

. وه کاته ل ده ی کشتوکای نوێ کینه می مه که. ٣

ک و خۆل وردکـردن و تـۆدان و سته ی کن و که کینه ست مه به مهــه ــاودان و درون ــه ئ ــهرجۆخ ســه کردن و هینان نبارکردن و عــه ین و ل

ی گـوره یـان بـه ژماره. یـه رمـان پژانـدن و هیدیکه کردن و ده ته ته

٢٧٠

ی چاو ژماره له که ژماره. بی ده زار دانه د و بیست هه خامالندن سهنـو لـه کی ژیرانـه شـوه مـه و بـه کانی کشتوکای زۆر که موکداره

ر هــــه یــــه وهاش هه نی ئــــهشــــوی. کراوه ش نــــه کاندا دابــــه ســــتانه ئه .یشتووت گه ی کشتوکای نه کینه مه

ی کشـــــتوکای تـــــازه کینـــــه مه ســـــتانی بـــــه نـــــدترین ئه مه وه دهژارترینیش ایــالم مانمــارش و هــه و کاهرا رزوروم و شــانلی ئورفــا ئــه

.کردستان و آذربایجان غربی بوو وبان خراپی رگه. ٤

وبان، بــه ر خراپــی رگــه بــه می کشــتوکای، له رهــه به شــک لــه بهی ده زۆره نگـــه رزی و زه شـــونی خـــۆی ده و لـــه وه مینتـــه ده وه داره

. دات خوات و کرمی ل ده گرتن گرفتی هه. ٥

پویسـتی بـازار مھینـدراو، لـه رهه ی به وزه و سـه میوه شک له بهبی، تــاکو ســار نــه ی خه وه ، بــۆ ئــه کــه زیادهبــی واب ده کــه. زۆرتــره

لـه شـونانه و جـۆره ئـه .وا بکـرێ ک هـه نباری یـه عـه رۆژی خۆی لـه . مه یان زۆر که کوردستاندا هشتا نیه

یار می به سیسته. ٦و وه هزبوونـــه ســـتی به به مه وی کشـــتوکای، بـــه زه شـــک لـــه بهــــه ــــادی و ئاره ن ــــای م ــــه بوونی توان ــــر الحــــه ردنی فهک زوون تی و خو لـه ویانه زه و جۆره ی ئه رژه. ناکدرێ بوون، بۆ سای ئاینده نه

ک وه کانی دروسـتکردووه نـه ی بـۆ خاوه کشـه ت وـه ده ی که شونانه . رزه به دابی سانی دیکه که کۆنتراکی کشتوکای به ی به وه ئه ینی کیمیاوی کارهینانی په به. ٧

یی زیـــادبوون و باشـــتربوون و وی چنـــدراو مایـــه نکردنی زهی پـــه ــــوونی به مــــه ته ــــه. مــــه رهه ن درژب کــــان الی جوتیاره و راســــتییه ئ

نـده وه یان ئه ی زۆربـه ی داهاتی سانه وه ر ئه به ل له وه. زاندراوه

٢٧١

. ربکــات وی وه زه ر پویســت بکــی و بــه ده قــه ینی بــه تــاکو پــه نییــهــار پاشــهنــدێ ج هه ــاژه وتی ــان خــۆی ئــه ڕۆی ئ ی کــه کانــه و گوفه ڵ ی

ــه ــوه زب ــۆ زه کانیان رزی ــه ب ــه کان ده ویی ــات و ل ــه ب ــدر پ رتییان ون .کات ده

ـــه کارهینانی پـــه بـــه ـــه ینی کیمیـــاوی ل ی و ســـانه کشـــتوکادا، لکانی ســتانه کــانی ئه جوتیاره نموونــه بــه. دواییــدا زیــادی کــردووه

ن تـــه نـــد ده چه تیـــاری و لرســـتان و ایــالم، ســـانهچھارمحــال و بخ .ن که رده کانیان وه وییه زه ینی کیمیاوی به په شنی تۆ چه. ٨

کار کاندا بـه کشـتوکاییه وییـه چانـدنی زه ی له و تۆیانه جۆری ئهوتی سـتکه روبوومی کشتوکاڵ و ده مکردنی به زیاد و که هنرێ، له ده

نـده رچه هه. کات ا، رۆکی زۆر گرنگ وازی دهکاند ی جوتیاره سانهدوور بـ و بـه وه خۆشـییه نه و لـه وه خاون ب و شۆرابته که تۆیه .دات م ده رهه زیاتر به نده وه ب، ئه تازه

ســای ، بــۆ تــۆکردن لــه ی می ســانه رهــه به شــک لــه جوتیــار بهبــاش و خراپــی گــوێ بــه یان لــ زۆربــه وه. وه گریتــه دا ده ئاینــدهتووشـی یـه بۆی هه گری که ده شونکی وای هه ن و له ناده که تۆیهوی زه کـــێ و بـــه بـــازار تـــۆی ده نـــدێ جـــار لـــه هه. خۆشـــی بکـــات نه .کات رده وه

ی دوییــدا، تــۆی خــاون و و ســانه رمانگاکانی کشــتوکاڵ، لــه فــه وه جـارش بـۆ تاقیکردنـه ندێ فرۆشن و هه کان ده جوتیاره شۆراو، به

.خشن به خۆڕایی پیان ده کان، به و هاندانی جوتیاره م رهه ک به چاندنی یه. ٩

کانیان وییـــه ک جـــار زه کـــان، ســـای یـــه ی زۆری جوتیاره زۆربـــهــنن و به ده ــده کانیان هه مــه رهه چ ــه. گرن ــۆ هه وه ئ ــاتر ب ــدێ ش زی ن

بوونی ئـاوی ویـی و نـه ی زهم وتن و کـه که کو ڕاهاتن و فریانه هۆی وه

٢٧٢

ــــــدن و گــــــه رجــــــه پویســــــت و مه کان کــــــه بوونی رووه وره کانی چانوت و ســـتکه ده ی، کـــه وه هـــۆی ئـــه بیتـــه ش ده وه ئـــه. وه ڕتـــه گه دهق ســنوورکی دیـاریکراودا چــه کــان، لـه ی جوتیاره تی سـانه رامـه دهو ســت ئــه هد کــان لــه ی جوتیاره وه بــۆ ئــه. کات ســت و زیــاد نــه ببه

رووپـو بـنن، پویسـته ریتـه و نه رزگاریان بـ و واز لـه گیروگرفتهزرنـدرێ، کی ئـاو دابمه یـه نـد پۆژه ویی کشتوکاڵ زیاد بکـرێ، چه زه

بکـرن، گرنگـی شـنه چه مه می هه رهـه کان فری چانـدنی به جوتیاره .بارودۆخی ئابوورییان بدرێ به چندراو وی کردنی زه نه درونه. ١٠

غـودان ده ی بـه وانـه تی ئه تایبـه وی چنـدراو، بـه زه شک لـه بهڕداران مـــه نـــاکرن یـــان بـــه ر خراپییـــان درونـــه بـــه چنـــدراون، له

و جــــۆره ی ئـــه رــــژه. ن کـــه لی تده وانیش مگــــه فرۆشـــرن و ئـــه ده . رزه ، به کانی دیکه ستانه چاو ئه ماردین، له له ویانه زه باره سوتاندن ته .١١

یانــدن ئــاگر ر گه ره ســاندن و زه ســتی تۆه به مه س بــه نــدێ کــه هه بــه باره تــه یــه جــاری واش هه. دات رده ی بــه کــه یاره ی نه باره تــه لــه

ر و ره گـــرێ و زه کراو، ئـــاگر ده ی خـــامۆش نـــه جغـــاره هـــۆی قونکـــه .ینی گه ده که ناوچه زیانکی زۆر به

٢٧٣

م تی دووه ربابه سه ڵ سامانی ئاژه

لــــه ی دانیشــــتوان بــــووه کشــــتوکاڵ پیشــــه ر لــــه ــــداری بــــه ئاژه

مـایکردنی نگـه رکیۆلۆجی، ره ی زانییـاری ئـه گوره به. کوردستاندا ـداری لـه کانی ئاژه ته سـه خه. ستی پکردبی ده وه و خاکه ڵ له ئاژه

ـــــه ـــــه کوردســـــتاندا ک ـــــه ل ـــــاری س ئ ـــــی نجامی هۆک روشـــــتی و مرۆی .ن وه ی خواره وانه ندکییان ئه ، هه یدابووینه په می نیشــتمانی لــه رهــه پکھینــانی به ڵ لــه ی ســامانی ئــاژه رــژه .١

د سـه بیسـت لـه ر چـۆنکی بـ لـه هـه. مـه فت و کشتوکاڵ که چاو نه . ر نابی تپه

چـاالک لـه دی گشت دانیشـتوانی سه پنج له دار، له ی ئاژه رژه .٢ . رتی کشتوکادا زیاتر نییه که . دات شتا ملیۆن دۆالر ده هه خۆی له داهاتی سانه .٣بوونی وا و هه ر گونجانی ئاووهه به کوردستاندا، له داری له ئاژه .٤هـی کاندا، لـه شـاخاوییه چـه نه تی لـه تایبـه ری سروشتی، به وه له

. قتره ونه ره یا بهتورکیا و ئران وعراق و سور

ڵ کانی ئاژه جۆره. ١تی ژربابهــاژه ــه ئ ــه ی جۆراوجــۆر ل ــه خوده کوردســتاندا ب ی گــوره کرێ و ب

شــیان دا دابه ورده ی گــه ســته ر ســ ده ســه و ســوود به باره کــش و قــه .م که ویان بۆ ده م و شیکردنه که ده ی بارکش ئاژه. م که یه

ــه ســپ و مــاین و بــارگین و هســتر و ئه ، لــه نــه ئاژه و جــۆره ئملیۆنـک ی خامالنـدن، لـه گـوره یـان بـه ژماره. گودرژ پکھـاتووه

٢٧٤

لـــه. کوردســـتاندا ڵ لـــه دی گشـــت ئـــاژه ســـه ســـ لـــه واتـــه. زیـــاتره. خــوکردن و شــوینی بــه خوکردن و ژمــاره ســتی بــه به ، مه وه خــواره .م که باس ده )ئیستر(هستر، کی زۆر پویســــته بــــۆ کاروبــــاری جــــووتکردن، ئــــاژه یان وه ئــــه

ی هسـتر ژمـاره. هیندرێ کار ده ها بۆ بارکشان و سواریش به روه هه زار دانــه نجا هــه د و پــه ری ســ ســه وروبــه ده کوردســتاندا، لــه لــه .بارکش ی دی گشت ئاژه سه نجا له په بی، واته ده

وه کانه شـاخاوییه ن دانیشـتوانی نوچـه الیـه زۆری لـه بـههستر دا، زیاترلـه و نوچانـه ی لـه وه ر ئـه به گیرێ، له کرێ و راده خو ده به

ــه ئاژه شــهــه بارک ــه ، خــۆی له کانی دیک ــه ر ســه ب و ختی و دژواری ئ : کانی کوردستان دوو جۆرن هستره. گیرێ پ راده نوچانه

ر کـــه زاوزکرنـــی مـــاین و نره لـــه وانـــه یی ـ ئههســـتری ئاســـا. ١ .یدابووه په. یــدا زان ســپ په ر و ئه زاوزکردنــی ماکــه لــه وانــه ئه گاویلکــه ـ . ٢ . م بچووکتره که هی یه ش له له که یان به مه ئه

دا نــدێ نوچــه هه گــۆڕێ، لــه ی شــون ده گــوره نرخــی هســتر، بــه .بی دان دۆالر ده سه

)بارگیر(بارگین خوکردنی بــه خ بــه کــان، بایــه جوتیاره کان زیــاتر لــه رییــه کۆچه

ــارگین ده ــه ن، چونکــه ده ب ــه ی باره زۆرب بــۆ وه رمیانــه گه کانیــان، لنـدێ هه لـه. وه گوازنـه بـارگین ده ، به وه شه وانه پچه کوستان و به

. هندرێ کار ده ش بۆ ناعور گان به نوچهنجا د و پــه دوو ســه ی خامالنــدن، لــه گــوره ی بــارگین، بــه هژمــار

ــه ــاتره زار دانــه ه ــاوه ســپی خه بــارگین ئه. زی زاوزکردنــی و لــه س

٢٧٥

ی شـــون گـــوره نرخـــی بـــارگین، بـــه. بـــی یـــدا ده ســـپ و مـــاین په ئه .بی دان دۆالر ده دا سه ندێ نوچه هه گۆڕێ، له ده

ماینو لــه. کــات خوده ســواربوون مــاین بــهس بــۆ جــوانی و نــدی کــه هه

ی زاوزکردنــــی مــــاین لــــه) کلگــــه(ی ویلــــه ی دواییــــدا، ته ســــانه .یدابوو ریان په وروبه کان و ده شاره

س واته. بی زار ده ی خامالند، بیست هه گوره ی ماین، به ژماره .ی بارکش دی گشت ئاژه سه له

شـــوندا نـــده هه ییـــان لـــهنرخ ،کـــهکانی ماین ناوبانگـــه به جـــۆرهحل و ئاسـایی و کـه: ن وانـه کوردسـتاندا ئه له زار دۆالر، هه گاته ده . هتد.... بی ره عا سپ ئه

، وه کانـه نده مه وه تدار و ده سـه ن ده الیه زۆری له ، به یان وه ئهـــه ـــردن و الفوگ ـــواری و راوک ـــۆ س ـــدان، راده ب ـــه زاف ل ـــرێ و ب خو گی

.کرێ ده زار دانـــه هـــه ی خامالنـــدن، چـــوارده گـــوره ســـپ، بـــه ی ئه رهژمـــا

.بارکش ی دی گشت ئاژه سه دوو له واته. بی ده گودرژ

. کــرێ خو ده زۆری بــۆ بارکشــان و ســواربوون بــه بــهیان وه ئــه کان، سـکورته ده دا، جوتیـاره نـدێ نوچـه هه ش، لـه وانه ڕای ئه ره سه

ـــه ـــۆ جـــووتکردنیش ب ـــنن ده کاری ب ـــه. ه ـــه ک ـــاتر ل ـــه ئاژه ر زۆر زی . گرێ ی ماندووبوون و برستی ده رگه ، به کانی دیکه بارکشه فتا د و حـــه ی خامالنـــدن، دوو ســـه گـــوره ی گوـــدرژ، بـــه ژمـــاره

.بارکش ی دی گشت ئاژه سه چل له واته. بی ده زار دانه ههلی نـده سـابغی و مه: ن وانه کانی گودرژ ئه رچاوترین جۆره به

. و ایالمی، ئاسایی

٢٧٦

ی ورد ئاژه. م دووه ی خامالنـدن، شیسـت ملیـۆن دانـه گـوره ی ورد، بـه ی ئاژه ژماره

فتا لـــه حـــه کاتـــه ش ده وه ئـــه. زۆره نـــده زه مه بـــه کـــه ژماره. بـــی ده وه رتـه گه کـانی زۆری ده هۆکاره. کوردسـتاندا ڵ له دی گشت ئاژه سهرزی نـرخ و ڕگای سروشـتی و بـه وه وا گونجـان و بـوونی لـه اووهـهبۆ ئ

. رم و هیدیکه بازاڕ گه ی ورد کانی ئاژه جۆره

. بـن پکھـاتووه ده وانـه ی لـه وانه و بزن و ئه ڕ مه ی ورد له ئاژه .م که باسیان ده وه خواره له )میش(ڕ مه. ١

:ن وه ی خواره وانه ئه ره شیرده ه و ئاژه کانی ئه سوودهــــدرێ و ده ی ده که شــــیره .١ ــــه کون ــــه کرت ــــۆڕ ماســــت و پ . نیر و ل

ژنـدری و هه کـرێ و ده یـان فـافۆن ده ی پیسـته شـکه مه لـه که ماسته. روون کــــرێ بــــه قرچینــــدرێ و ده گیــــری و دواتــــر ده ی ده کــــه ره که

.وه کویندرته شک و ژاژی ده ی بۆ که که دوویه لـه. ن بـه کرته رسرێ و ده ده کینه شی یان مه ته ی به که هخوریی. ٢نـدێ پویسـتی نـو چیندرێ و هه رگ ده ی قوماشی بۆ جلوبه که نه به

. چندرێ رش و جاجم و دووگرد، ده فه: کو ماڵ وه . هندرێ کار ده سازیدا به پیشه ی، دوای خۆشکردن، له که پسته .٣ . فرۆشرێ کاش، ده ی زیندوویی، بۆ پاره به .٤

واتـه. چـل ملیـۆن زیـاتره ی خامالندن، له گوره ڕ، به ی مه ژماره .کوردستاندا ڵ له ی گشت ئاژهد سه له ڤده حه

نکرێ و شــونی داکــرد ر تربکــرێ و زۆر مانــدوو نــه گــه ئه ـ ڕ مــه نران خـوارد دوای بـه ـ ڕ همـ. رخ دینی بی سای دوو جار به خراپ نه

رۆژ لـه ت بگـری بـۆ ده ی تاقـه وه رخ بـۆ ئـه بـه. زێ پنج مانـگ ده به .دایکی دانابندرێ

٢٧٧

ســانه دات، واتـه گـرام شـیر ده ١١٠٠تــاکو ٣٠٠ لـه ڕ رۆژانـه مـهش پــنج شــه ، تــاکو شــیر چرکــردن، کــه وه رۆژی زاووزێ کردنیانــه لــه

.دات نجا لیتر شیر ده کشی په ده مانگ درژه ن مه ی ته گوره بهڕ مه

پـۆلن یه م شوه به وه نه مه رووی ته کانیان له ڕه کان مه ڕداره مهــ ) نـر و مـ(کـاوڕ. متر ش مانـگ کـه شـه ـ ـ) نر و م(رخ به: ن که دهخرت ـ . ک ـ تاکو دوو ساڵ شه: بیته کاوڕی نر ده. ک ساڵ و زیاتر یه

کـاوڕی . ر سـاڵ و زیـاتریره ـ چـوا قـه. ران ـ چـوار سـاڵ بـه. س سـاڵڕ ـ دوو تـاکو چــوار مه ره سـه. ردیل ـ تــاکو دوو سـاڵ بـه: بتـه مـ ده .چوار ساڵ و زیاتر یره ـ قه. ساڵ

ی هــــاوین، لــــه تــــاکو نیــــوه وه هاره تای بــــه ره ســــه لــــه ـ ڕ مــــهدوای تای پــایز، واتــه ره ڕن، پاشــان تــاکو ســه وه لــه ڕگاکانــدا ده وه له

کانـدا رزه په ی خۆیان لـه غودان، خواردنی ڕۆژانه کردنی ده درونهــــین ده ــــه. ن کــــه داب ــــدا، جــــارکی دیکــــه ل ــــه دوایی ــــه ره ب ڕگا وه و لنــدێ جــار زســتاندا، هه لــه. وه برنــه کان ده شــته دهکان و سروشــتییه

ی و گژوگیایانـه ر ئـه سـه درت، یاخود خواردنیان له کاو و جۆیان ده . بی ده وه ته و وشک کراونه وه ته هاردا کۆکراونه به له کوردستاندا ڕ له ژادی مه نه

. یه کوردستاندا هه ڕ له ندین نژاد مه چه کوردی . ١

ــه(کــوردی ژادی نــه ــه شــیان مامناوه ، له)ل ســوور پ ــان ، ره ندیی نگی، یان درـــژه لـــه ، که یـــه ردنیان خورمـــایی کراوه ، گـــه ســـوری تۆخـــهــه ــان گ ــه ، گوچکــه و باریکــه وره لمۆزی . الدا هــاتوون کانیان قیــت و ب

ڕۆن، ده ڕوه ، قیت بـه ردنیان بنده کانیان ب قۆچن، گه رانه ڕ به مه، پشـــتیان شـــیان رکوپکـــه نـــدامانی له ، ئه ندییـــه اوهلکیان مامن ســـه . رکه

٢٧٨

ــه ورییــه موو چه ژادی کــوردی، هــه نــه ــدا کــۆ دونگه کانیان ل کانیان، چینـی س چینی جیاواز پک هاتووه کانیان له و دونگه وه نه که ده

و جــۆره کی گشــتی، ئــه یه شــوه بــه. کلــک کۆتــایی دێ میان بــه ســیهر ر سـه هـه. کانی زیـاتره رخـه ی به پویسـتی رۆژانـه ه، شیری ل ڕه مه دات، کـه ی دوو کیلـۆگرام رۆن ده ی شیردانیدا، نزیکه ماوه ڕێ، له مهتای پــایزدا ره ســه کــات و لــه ســت پــئ ده ده وه هاره تای بــه ره ســه لــهنـوان ژادی کوردیـدا، لـه شـیری نـه وری لـه ی چـه ڕـژه. بی واو ده ته

ڕێ تـاکو دوو کیلـۆگرام خـوری مه ره ر سه هه. بی ده ٠٥٠/٠ـ ٠٣٠/٠هنــرێ، کار ده جۆر بــه رشــی جۆربــه بــۆ دروســتکردنی فه دات، کــه دهــه وه ــ خــوری ئ ــه و جــۆره ل ــه ڕه م ــۆ دروســتکردنی جلوب ــاش ، ب رگ، ب

. نییه واسی عه. ٢

ژادی خـوری نـه ی لـه کـه خورییه. دوو چـین پـک دێ ی لـه که دوگه، متره ژادی کوردیـدا کـه چاو شـیری نـه ی لـه که شیره. رمتره نهکوردی

نـدکیان سـای دوو زاووزێ هه. رمـه کانی نه ئسـکه. ورتره ل چـه وهـــه ده ـــه. ن ک ـــه ی چه زۆرب ـــه کانی له وریی ـــۆ ماســـولکه شـــی، ل کانیدا ک

ژادی کـوردی گۆشـتی نـه ی لـه که نـدێ هـۆ، گۆشـته ر هه بـه له. وه بۆته . خۆشتره

مدانی حه. ٣ردوو ڵ هــه گــه جیــاوازی له. مــه کوردســتاندا زۆر که لــه و جــۆره ئــهشـنی وری و چه ی چـه می شیر و رژه رهه به ی پشووشدا، له که جۆره

. ی دایه که خوری و گۆشته نگ سوور و شین ره. ٤

. بینـرێ کانی کوردسـتاندا ده لـه نـو مگه ن لـه گمـه ده به یان وه ئهکو ن، بـه یان نـاده وه وی بوکردنـه ، هـه شـیانه ی هه دارانهڕ و مه ئه .ن که خویان ده نیا بۆ خۆیان به ته

٢٧٩

لوڕی. ٥ــه ــهیان وه ئ ــه ته ســه ی خه ، زۆرب ــه کانی ل ــوردی ده ن . چــی ژادی کی نوچه زیاتر له. ن ده م ده ه قه مان جۆری له هه س، به ندێ که هه

. کرێ خوده لرستاندا به چھارمحال و بختیاری .٦

خو کانی چھارمحال و بختیاریـدا بـه نوچه زۆری له به یان وه ئه م لـه کـه ی یه پلـه کانی پشوودا، به ژاده ڵ نه گه جیاوازی له. کرێ ده

کی درــژ و یــه و توانــای رۆیشتنیشــی بــۆ ماوه شــی دایــه ی له شــوه .ب ماندووبوون به بزن. ٢

ر بــه لــ له وه. کــرێ خو ده وردســتاندا بــهری ک رانســه سه بــزن لــهچیاکانـــدا ڕان بـــه گـــه رۆیشـــتن و هه کی زۆری لـــه ی توانایـــه وه ئـــه نوچـه ڕێ، زیـاتر لـه وه ر گژوگیـای کـورت بلـه سه توان له ، ده یه هه

.کرێ خو ده گیرێ و به کاندا راده شاخاوییهر ۆی هـهخوا، شـیری خـ ر تر سـکی خـۆی خـواردنیش نـه گه بزن ئه ــه وه دات، ئــه ده جیاجیاکــانی ی دانیشــتوانی نوچــه زۆربــه ش وای ل

.ن خو بکه بزن به کانیش، که ت شاره نانه ، ته کوردستان کردووه. بـی ر ده ملیـۆن سـه ژده ی خامالنـدن، هـه گـوره ی بـزن، بـه ژماره

بــزن دوای . کوردســتاندا ی ورد لــه دی گشــی ئــاژه ســه ســی لــه واتــهفت ی پـنج بـۆ حـه ماوه بزن له. زێ ند مانگ ده چه خواردن به هگ ته

ک یـــه دات، ســـانه نجا و پـــنج لیتـــر شـــیر ده ی پـــه مانگـــدا، نزیکـــه . یه می هه رهه کیلۆگرام موو به

کوردستاندا له ژادی بزن نه

. یه کوردستاندا هه له بزنندین نژاد چه

٢٨٠

بزنی ئاسایی . ١ی که الشــه و کــرێ خو ده کاندا بــه شــتاییه ده نوچــه ، لــهیان وه ئــه

ی لـه می سـانه رهـه به. مووی خورمایی سوور و سپی داپۆشـراوه بهرسـکردنی هه. وره ی زۆر چـه که گۆشـته. بـی گـرام مـوو ده ١٠٠٠ـ ٥٠٠

چاو ی، لــه که گۆشــته ک کیلــۆگرام لــه نرخــی یــه وه ر ئــه بــه ، له گرانــه . رزانتره ڕدا، هه ک کیلۆگرام گۆشتی مه نرخی یه

زی رغه هبزنی م. ٢ک ر یــه هــه. وه یی تکــه نــه و خه یلــه ســپی مه گــین ره ،یان وه ئــه. دات ک و نیــو کیلــۆگرام مــوو ده ک تــاکو یــه یــه ر بــزن، ســانه ســهخ، نـدێ جـار بـۆ دروسـکردنی رایـه هه. رمـه ک نه یـه ی تا راده که مووه .کرێ ڵ ده ڵ خوری تکه گه له ز ره بزنی مه. ٣

ک تـاکو دوو کیلـۆگرام یـه سـانه. کوردسـتاندا له جوانترین بزنهن مــه م ته کــه نــده رچه ، هه رمــه ی زۆر شــل و نه کــه مووه. دات مــوو ده

نی مـه ته کشی بزنی نـر لـه. بی رمتر ده نه نده وه ی ئه که بی، مووهمان هـه بـی، کشـی بزنـی مـ لـه کیلـۆگرام ده ٧٠ـ ٥٥مانگاندا ١٨کــانی بزنــی مووه درــژی تاــه. بــی کیلــۆگرام ده ٤٠ـ ٣٠نــدا، مه ته مانگـان لـه ١٢بـی، بزنـی سـم ده ١٨ـ ١٠نـوان ، لـه ش مانگانـه شه

. سم دایه ٢٠ـ ١٥نوان بزنی دووڕه. ٤

ز ره مـه ئاسـایی و نـژادیمی زاووزـی بزنـی رهـه به ، لـهیان وه ئهکانی ماســــولکه .تدا شــــیر زۆر ده. یــــه وره شــــی گه له. یــــدا بــــووه پهڵ بزنی ئاسـاییدا، زیـاتر گه راوردکردن له به به وه ر ئه به له. رمه نه

.هندرت کار ده بۆ خواردن به

٢٨١

ی درشت ئاژه. م سیهـــــه ـــــه بریتیی ـــــامش و ئه ل ـــــ و گ ـــــه چ ـــــه وان ـــــی ی ل زاوکردن

بـۆ وه کـه الیه ، لـه نـه ئاژه و جـۆره ئـه. بـی یدا ده کانیان په نرومهبــۆ جــووت و وه شــه کی دیکه الیــه کــرن، لــه خو ده شــیر و گۆشــت بــه

. گیرن راده وه بارگواستنهبیسـت و پـنج ی خامالنـدن، لـه گـوره ی درشت، به هاژی ئ ژماره

ڵ لـــه دی گشـــت ئـــاژه ســـه بیســـت و پـــنج لـــه واتـــه. ملیـــۆن زیـــاتره .کوردستاندا

١ .مانگا(چ( ن، ده خوکردنی چــ ده بــه تی بــه خکی تایبــه کــان بایــه جوتیاره

ــه چونکــه ــه وه کــه الیه ل ــه یه رچاوه ســه ، ب ــه کی ل هاتووی شــیر و بن نـــۆ فرۆشـــتن داده ـــۆ خـــۆی و ب ـــه ماســـت و گۆشـــت، ب ـــرێ، ل ـــه ن کی الی

ی وه رمن و کوســــتاندا، بــــۆ گواســــتنه کــــاتی گــــه ، لــــه وه شــــه دیکهڕ و بزنـدا، چاو مه ی له وه له جگه. هن کاریان ده کانی به له لوپه که

. متره رجیشی که و خه متره ماندوو بوونی که زار دانـه هـه ی پـازده ی خامالندن، نزیکـه گوره ی چ، به ژماره

کان لــــه درشــــته ــــه دی گشــــت ئاژه ســــه نجا لــــه پــــه واتــــه. بــــی ده .کوردستاندا

خراپــی و : بــۆ وه ڕتــه گه ی ده هکــ دات و هۆیه ده م چــ شــیری کــهـــه ـــه نات ـــردن و بوبوون ـــک و شـــونی داک خۆشـــی و ی نه وه واوی ئالی

ک دوو یــهدۆشــینکیدا، مــه ر ژه هــه لــه. مانــدووبوونی زۆر و هیدیکــهنـوان کانی چـ، لـه ره شـیرده ی رۆژه ژمـاره. دات کیلۆگرام شـیر ده

لیتر شـیر ٨٠٠ـ ٥٠٠ری وروبه دا، ده یه و ماوه ، له رۆژ دایه ٢٢٠ـ ٨٠ . دۆشرێ ده) نگاوان یانیان و چشته به(رۆژی دوو جار . دات ده

٢٨٢

کوردستاندا له ژادی چ نه . یه کوردستاندا هه له چندین نژاد چه

کوردی . ١ک کـو یـه شـیان وه ی له باره قـهو شـه رهنگـی رهزۆری بهیان وه ئه

٤٠٠ـ ٣٥٠نـــوان قورســـاییان لـــه. نـــدین مامناوهیان نـــین، زۆربـــه .ن ک شیر ناده کو یه موویان وه هه. بی کیلۆگرام ده

رابی شه. ٢پشـــتیان . هدار ـــه شـــکی په یـــاخود ره نگـــی ســـوورکی تاریکـــه ره ٥٠٠ـ ٤٥٠نــوان قورســاییان لــه. ندییــه شــیان مامناوه له. رکــه

کانی شــــنگاڵ و نوچــــه لــــهزیــــاتر و جــــۆره ئــــه. بــــی کیلــــۆگرام ده .کرن خو ده به ر فهع له ته ژادی دیکه نه. ٣

ـــانی کشـــتوکاڵ ده ـــه ،زگاک ـــدا، و ســـانه ل ـــه ی دوایی ســـتی به مه بتی بـۆ زیـادکردنی شـیر، تایبـه کان، بـه خۆماییه ژاده چاککردنی نه

کـــانی فریزیـــان و جرســـی و جـــۆنس و جۆره لـــه ک یـــه دانهنـــد چه . هتد بۆ کوردستان هناوه... رۆستاکی

گا. ٢ی وانـــه تی ئه تایبـــه کان و بـــه شـــاخاوییه ناوچـــه کـــانی جوتییاره

ـــاوه ـــه رهوی ن زه خ ـــه ق ـــاتر لـــه ، نوراز ن و هـــه رده ن و ب ـــای زی گ .نین دهکار کانییان به بۆ کنی موکه ی دیکه ئاژه

لـه ن، ده سـت ده ی بـۆ جـۆت ده وانه ئه ته به جۆتک گا، ههنرخی .دات زار دۆالر ده ند هه چه خۆی له دا،ی کوردستان ندێ ناوچه هه

چـل لـه واتـه. بی زار ده هه ی خامالندن، ده گوره به ،ی گا ژماره .کوردستاندا کانی درشت له ه دی گشت ئاژه سه

٢٨٣

گامش. ٣سـتی به مه کاندا، بـه شـاره ری وروبـه ده گونـد و نـدێ هه یان، له وه ئه

ــه ،شــیر ــه. کــرێ خو ده ب ــدا ی هنوچــ گــامیش ل ــه ، لهئاوی ــه ب ی وه ر ئ .دات ، باشـتر شـیر ده یـه نـاو ئـاو هه وتنی له زووی چون و پاکه ئارهزۆری و بـی زار ده نـد هـه ی خامالنـدن، چه گـوره به ،ی گامیش ژماره

کــــدان و یه نجامی له ئــــه خۆمــــاین و لــــهکانی کوردســــتان گامشــــه . وه ته وتوونه کهفقاسی و هیندی ژادی قه ردوو نه زاووزکردنی، هه

حوشتر. ٤ــــه ــــۆ بارگ ،یان وه ئ ــــاتر ب ــــه وه اســــتنهوزی کار و شــــیر و گۆشــــت ب

حوشــتر لــه. منــدرێ خه زار ده نــد هــه چه یــان بــه ژماره. هنــرێ ده بـه و هیدیکـه ب و مـاردین کانی شانلی ئورفا و گازی ئانته ستانه ئه

.کرێ خوده

ڕ وه له په. ٢تی ژربابهل و و قـاز و قـه شر و مراوی و سۆنه ه خوکردنی مریشک و که به

گونـــد و ش، لـــه ڕی دیکـــه وه لـــه نـــدێ په چـــین و مـــاچین و کـــۆتر و ههم مـاڵ کـه. نـرێ کی داده خـه ی کارکی ئاسایی رۆژانه کان، به شارهو گۆشـــت و فرۆشـــتن، ڕی بـــۆ هلکـــه وه لـــه په یـــه نـــد دانه ، چه یـــه هه

.گرتب رانه ، چونکـه کوردستاندا خراپه ڕ له وه له وتنی په باری ژیان و پشکه

ن و خواردنیان بۆ دابـن ژیانیان ناده کانیان زۆر گرنگی به نه خاوهــاتر بــه ن، بــه ناکــه ــه کــرن و په ده ره کو زی ــه ڕه وه ل ــان، ل کان خۆی

بینـین، ده وه ر ئه به ن، له که یدا ده ی خۆیان په کۆنخواردنی رۆژانه . مھنان نزمه رهه ئاستی به

٢٨٤

و ئــه. بـی ملیــۆن ده ١٢ی خامالنـدن، گــوره بـه. ر وه لــه ی په ژمـاره متره ـران کـهکانی تورکیـا و ئ ڕه وه له ی په ژماره می له ، که یه ژماره . کانی عراق و سوریا زیاتره ڕه وه له ی په ژماره ندکیش له و ههـــــه ئه ـــــتانی دیارب ـــــه س ـــــه رده کر، س ـــــه وره مانک، گ ی ترین نوچکانی ســتانه کوردســتاندا، پاشــان ئه لــه بــوو ڕ وه لــه خوکردنی په بــه

. دین و شانلی ئورفا و هیدیکه التیه مانمارش و مه کاهرا یشکمر. ١

دی گشــت ســه ت و پیــنج لــه نۆهــه شــر، زیــاد لــه ه مریشــک و که هلکــه ٢٥٠ی ، نزیکــه مر ســانه ره ســه. هــنن کان پــک ده ڕه وه لــه پهکـا و ده هلکـه ١٨٠ ش سـانه دا، باڕۆکـه کا و دوو کیلۆ گۆشـت ده ده

.دات ک کیلۆ گۆشت ده ی یه نزیکهــه ــه ن ــاین زۆری ژادی مریشــکی کوردســتان، ب ــه ره. خۆم کانیان نگرد و سـوور نگـی زه شدا، ره نگانه و ره نو ئه ، له و وجۆراوجۆره تکه . هزۆرتر کانی دیکه نگه موو ره هه له

ــه ــه م ســانه ل ــدا، ب ــادبوونی خــواردنی هلکــه ی دوایی و هــۆی زینــــد ڵ، چه ی نرخــــی گۆشــــتی ئــــاژه وه رزبونــــه گۆشــــتی مریشــــک و به

ـــهمریشـــکداری، ـــه ل می رهـــه به ، کـــه زراوه کاندا دامـــه ی شـــاره زۆربــه ســانه ــد هــه چه یان، خــۆی ل ــه زار باڕۆکه ن ــۆن ک و چه ی ــدین ملی نخکی ، بایـه کانی دیکـه ڕه وه لـه می په رهه و به ژماره. دات ده هلکه

.یان بۆ ڕاناکشین نجه دا په لره ، بۆیه وتۆیان نییه ئه

نگ کردنی هه هرد روه په. ٣ژردیـــه رجـــه مه و نگـــه وا وجه کـــو ئاووهـــه نگ وه خوکردنی هـــه کانی ب

ناوبانگترین بـــه. ن ڕ و گـــوڵ و گیـــای جۆراوجـــۆر هـــه ی تـــه ڕگـــه وه لهمدینلی و کاغیزمـان و شه: ن وانه نگ ئه کردنی هه رده روه ی په نوچه

٢٨٥

ســتانی رزوروم و ئه ری شــاری ئــه وروبــه کانی ده شــت و گونــده رد سه .هتد... ایالم

زار د هـه ی خامالنـدن، سـ سـه گـوره بـه. نگ ی هـه ی شـانه ژمارهلف غـه له ندکی دیکه ندوقی مشان و هه سه ندکیان له هه. بی ده .کرن خو ده به

ڵ کانی ئاژه گرفته. ٤ژردی . ی گرفتی سروشتی و مرۆیی کۆمه له بریتییه

گرفتی سروستی. م که یه .ن وه ی خواره وانه کانی سروشتی ئه گرفته ندیک له هه

خۆشی نه .١زۆری بـــه(دانـــو : ن وانـــه ڵ ئه کانی ئـــاژه خۆشـــییه نه نـــدێ لـــه هه

و کۆکه و گـوان رز و پژمه ، سکچوون و له)ر هاویشتن هۆی به بیته دهو ) شــه زمــان یه(و زادیــش ) خۆره ســمه(ک پــه و ته) ش ئــاوه( شــه یه. بـن ش ده خۆشی پیسـی جۆراوجـۆری دیکـه ندێ نه م و تووشی هه ره وه ، بــــه وه کانیانــــه نه ن خاوه الیــــه زۆری لــــه ، بــــه خۆشــــییانه و نه ئـــه

کانی وه ڵ تاقیکردنـه گـه له کـرن، کـه ر ده سه گژوگیای سرۆشتی چاره .رۆژگاردا، فری بوون

ڕگا وه مبوونی له که .٢ـــه ـــه وه ل ـــوه ڕگاکان ب ـــه یه ش ـــه کی ب ـــه الیه ردوام، ل ـــی وه ک تووش

ر بـارودۆخی بـه ، له وه شـه کی دیکه الیـه بن، له پاوانکردن و کن دهڕگا، وه کو لـه کارهنانیان وه ناویان و به باری کوردستان، چوونه نالهش کــارکی و هۆیانــه ئــه. کــراوه غــه ده کانــدا، قه ی نوچه زۆربــه لــه

ر سـه ڕانـدنیان، له وه رزی له درژایـی وه کان بـه ـه ئاژه ، کـه کردووهــــه زه ک پارچــــه یــــه ــــه ر کــــه بــــه ڕن، له وه وی بل و می خــــواردنیش ل

٢٨٦

جارکی دیکه خۆن، که ده یه شوه به کان گیاکه ه دا، ئاژه شونانه . وه بیته وز ده ت سه حمه زه به م ئاوی که .٣

لــه. ندرــ ئــاو دهرمیان رۆژی دوو جـار کانی گــه نوچــه ڵ لــه ئـاژه ، کـه وه خۆنـه زۆر ئـاو ده ،ر تینـوتی بـه شـدا، له و دوو جاره ی ئه ماوه

.کات هخۆشی سک ئاوسان د پاشان تووشی نه گرفتی مرۆیی. م دووه .ن وه ی خواره وانه کانی مرۆیی ئه گرفته ندیک له هه

یتارخانه بهمی که .١ شــونی و مــه زۆر کهچاو پویســتدا کان لــه خانــهریتا ی به ژمــاره

ـــموو هه ـــهش ـــاره یان ل ـــه . یهکاندا ش ـــاژه واب ک ـــده ئ ـــه ی گون کان، ب .نش کراو ب به ته و خزمه درژایی ژیانیان له

ربیندا سه سبوی له ده .٢ــه ــوره ب ــه گ ــه ی ئ ــه و زانیارییان کاندا کشــتوکایه رژمره ســه ی ل

زیـاتره یه و ژماره کان، زۆر له رباوه سه ه ی ئاژه ی، ژماره که رده ده ـــه ی ئاژه نـــدێ شـــوندا، ژمـــاره هه لـــه. ن کـــه زیـــاد ده ســـانه کـــهـــه ـــده وه کان، دوو ئه رباوه س ـــانه ن ـــادبوونی س ـــاره یه ی زی ـــه ، دی لـــه ـــه ئ ـــه و به نجامی ئ ـــتانه رنام ـــه یه نازانس ـــاره دا، رۆژ ب ی رۆژ، ژم .ڕوات می ده و که ره ا، بهکوردستاند کان له ه ئاژه

وه وانه خراپی شونی شه .٣ لــه ،بن بــزر نــه ب و یان نــهرما ی ســه وه ، بــۆ ئــهو شــه بــهڵ ئــاژه زۆر تاریـک و نـزمن، هـیچ و جیانـه ئهل وه. کرن ده ڕو هۆ ویله ته

وای پـاکی ، زۆر پیسـن، هـه ندروستییان تدا نییـه رجکی ته مه جۆرهــاچ ــۆ ن ــه. ب ــه ئاژه بۆی ــه ــدا، تووشــی چه ئه کان ل ــدین جــۆر نجام ن

ـــی ده نه ـــه خۆش ـــن، ک ـــه له ب ـــه ب ـــه ر ن ـــه بوونی خزم ی، ریتا تگوزاری ب .بی ت ده حمه رکردنیان زۆر زه سه چاره

٢٨٧

م تی سیه بابه ر سه سامانی کانزا

وروپایی و وتـــــانی کـــــانی ئـــــه جۆره جۆراو زگـــــا جیۆلۆجییـــــه ده

تــاکو ئســتا، وه ی نــۆزده ده کۆتــایی ســه ری کوردســتان، لــه وروبــه دهکۆین و پشـــکنین و دیـــاریکردنی ســـنوور و ریکی هـــه وام خـــه رده بـــه

ــه. ی کانزاکــانن واره شــون و قــویی و جــۆر و قــه گــه وه و کاتــه لوڕۆش و تــاکو ئــه یانــدووه نجام گه ئــه نیان بــهز کــاری گرنــگ و مــه

ــــــــه ر کاره ســــــــه له ــــــــان ب ــــــــه رده کانی ــــــــدان دان هه دام ل دوای . و خـاکی کوردسـتان بـه ، که وتووه رکه کی زۆر بۆیان ده الیه قه ووته هه

کان جیۆلۆجییـه وه لکۆینه. نده مه وه کان، زۆر ده کانزا جۆراوجۆرهکانی تورکیـا و ئـران و عـراق سـتان و وتـهکورد تاکو ئستا له که

نده رچه ، هه ، شونی بیست کانزایان دیاری کردووه و سوریادا کراوه . یه ل زیاتر هه گه یه و ژماره له ، که گومانی تدا نییه

می رهـــه پکھنـــانی به فت، لـــه نـــه لـــه ســـامانی کانزاکـــان جگـــهنــــد شــــتدا چه لــــه وه ئــــه . وتۆیان نییــــه نیشــــتمانیدا، رۆکــــی ئــــه

. دا ئابووریـه ره و سـکته ی کرکـار لـه می رـژه که: کو وێ وه که رده ده دی گشـت دانیشـتوان لـه سـه دوو له لـه نـده زه ی مه گـوره که به رژه

نــد می کازنزاکــان، چه رهــه می به کــه. بــواری ئابووریــدا زیــاتر نــابی . ساكکدا نکی خۆوی، له ته

کانی وزه رچاوه سه. ١تی بهژرباکی خـاوی سـته ره و که کانی وزه تییه ڕه بنه رچاوه سه له ککه یهدا و بچووکــه وره ســازی گــه نــدین کــاری پیشه چه لــه ، کــه کییه ره ســهـــه ـــه کانی وزه رچاوه ســـه. هنرێ کارده ب ـــان و رووی ســـای ده ل رهن

٢٨٨

م و رهــــه تن و زۆری بهی کرکــــاران و فرۆشــــ کارهنان و ژمــــاره بــــهژیـانی کارهنانی لـه وتکردن و بـه که شبوونی جـوگرافی و پاشـه دابه

راییـه به وت، له ی ده زنه وج بۆ خه ی به و دابنکردنی پاره رۆژانه : ن وه ی خواره وانه ئه کانی وزه رچاوه سه. یه کانی دیکه کانزایه

فت نهتییان فتدا ئاشـنایه ڵ نه گه ، له هو کۆنه ر له کی کوردستان هه خه

دا، کانی دیکــه لی و شــونه نــده بابــاگوڕگوڕ و کفــری و مه لــه. یــه ههو قووه هـــه وه وییـــه ژـــر زه کی سروشـــتی، لـــه یه شـــوه فت بـــه نـــه

فت کـۆ نـه ک گۆمـه وی وه ر زه سـه شونکدا له و له ستووه ی به جۆگهو شــکه و مه کــو کونـده ئاوکشـان، وه ئــامرازی کیش بـه خــه. وه بۆتـهو بـــۆ وه ته کانیان گواســـتویانه پشـــتی وخـــه ، بـــه کـــه نه و ته گـــۆزه

وانی شــه ی لــه وه کــو ئــه ، وه کاریان هنــاوه کانی ژیــان بــه پویســتییهخۆشـی پسـتیان پـ ، نه وه کانیان پ رووناک کردۆتـه تاریکدا، ماهشــتوکاڵ و نــو مایشــیان پــ ســواغ نــدێ ئــامرازی ک ، هه تیمــاکردووه

ــۆ بازاڕه ، هه داوه ــاریش ب ــدێ ج ــردووه ن ــان ب ــ و هه کانی ــدکیان ل ن . فرۆشتووهـــه ـــه ه ـــه قونی ن ـــه فت ل ـــتاندا ب ـــوه کوردس ـــتی، یه ش کی سروش

ی بیســـت ده وروپایی، پـــش ســـه رانی ئـــه شـــتیا گه رنجی زۆر لـــه ســـهتی ی تایبـه نامـه ان و لـهکانی راپۆرتـه وانیش له ئه. باکش کردووه

کانی خۆیــان، تــه وه کانییاندا، لپرســراوی ده یاداشــته و لــه رۆژانــهمان کاتـدا، پشـنیازی هـه لـه. وه ئاگادار کردۆته گرنگه و سامانه له

ــــــاردنی کۆمــــــه ــــــه ن ــــــان کــــــردووه ل ڵ گــــــه له. پســــــپۆڕ و زانایوان کـاتی هـاتن، ئـه وتوون که کانیش رککه ته وه ستانی ده ده کاربه

دوای یان پ بـدرێ بـه ، رگه فتی وتی دیکه پشی کۆمپنیاکانی نهبازار ی بنـــرن و لـــه وه ره م بـــنن و بـــۆ ده رهـــه ڕن و به فت بگـــه نـــه

. گرن قازانج بۆ خۆیان هه شک له بیفرۆشن و به

٢٨٩

فت کانی نه یدانه شبوونی جوگرافی مه دابه، وه ی سـتراتیجییه روانگه له کوردستاندا، له فت نه کانی یدانه مهســـنووری تا لـــه وه یان یـــا ئـــه زۆربـــه. وتوون کـــه بار هه ل نالـــه گـــه

. ڕێ په نوانیاندا تده به که سنووره نیشتی نزیکن، یا وه نودهر سـه ، به وه وتی جوگرافییانه که ڕووی هه له فت نه کانی هیدان مه

. م که ش ده رم دابه س هه فتی باکوور رمی نه هه: م که یه

ــه رمی نه هــه بچــووکترین ــه فت ــه. کوردســتاندا ل ــه و هه ئ ــه رم لـــه ســـتانه ئه ـــه ینـــه کر و نه کانی ســـییرت و باتمـــان ودیارب زای وا و ق

دا رمـه و هه فت لـه ی نـه می سـانه رهـه بـه. وتووه که دا هه المالکیه لــه. کوردســتاندا لــه فتــه می نه رهــه دی گشــت به ســه ی ســ له نزیکــهلمۆ، نــاوی رامــان شــه شــون بــه فت لــه ی زایینیــدا، نــه١٩٤٠ســای

فتی بــاکوور، رمی نــه هــه. وه تــه ی باتمــان دۆزراوه نزیکــی شــارۆچکه : پک هاتووه فتییانه یدان نه و مه له

کر سییرت ـ دیاربهنـوان رامـان ، لـه بیرـک پـک هـاتووه ـه کۆمه لـه یدانـه و مه ئهی کـــه فته نه. وتووه کـــه رزان و گرمیکـــی هه شـــیری و گـــه لمۆ و به شـــهــه ســه وتۆتــه که ــه و چینــه ر ئ ــاغی ر بــه ســه ی کــه گچانــه رده ب قۆن

ـه کۆمه. تر دایـه مـه ٢١٠٠ـ ١٠٥٠قـویی می جیۆلۆجین و لـه سیهی ری شــارۆچکه وروبــه ده ، لــه فتییــه یــدان نه و مه ی ئــه بیرکــی دیکــه

ـــه ـــه کورت ـــه هه الن و کاهات ـــه. وتووه ک ـــه ده ی ـــراو، کی ن ٥٠٠فتی زان تری سگۆشـه ک ملیـارد مـه ی یـه فتی خـاو و نزیکـه نه ن له ملیۆن ته

.بی گازی سروشتی ده له )چوغ ره قه(شوک ره قه

٣٨تــــاکو ٢٣ ی لــــه کــــه درژاییه. زای المالکیــــه قــــه وتــــه که دهتردا مـــــه ٢٠٠٠ـ ١٧٠٠قـــــویی فت لــــه نــــه. بــــی تر ده کلۆمــــه

.هندرێ رده ده

٢٩٠

سویدیهو تر کیلۆمـــــــه ١٨ی کـــــــه درژاییه. نـــــــده مه وه کی ده یدانـــــــه مه

نی یـــدا باشـــووری مه وتـــه که ده. بـــی تر ده کیلۆمـــه ١٤ی کـــه پاناییهو فت لــــه ، نــــه وه زایینیــــه١٩٦٨ســــای لــــه. ه وه شــــکه ره فتی قه نــــهکـــانی، تـــاکو جۆراوجۆره ی بیـــره ژمـــاره. هنـــدرێ رده دا ده یدانـــه مه

ن ی نـۆ ملیـۆن تـه سای نزیکـه. بیر ٢٩٦ یشته زاینی، گه١٩٧٩سای ٤١٤ ، بـــه می رۆژانـــه رهـــه تکـــای به. هنجرێ ـــده فتی لـــ هه نـــه ٤١٠ ک بـه ده فتی یـه نـه. ملنـدرێ خه رۆژککـدا ده فت له رمیل نه به

.کرێ ده زنده ن مه ملیۆن ته رومیالنفتی ســویدی پــک یــدانی نــه ی مه وه درژبوونــه لــه یدانــه و مه ئــه

و تر کیلۆمــه ١١.٥ی کــه درژاییه. وه رۆژئاوایــه وتــه که و ده هــاتووه نــــــدراوه که هه ی بیــــــره ژمــــــاره. تره کیلۆمــــــه ٣.٥ی کــــــه پاناییه

ــه مــداره رهه به ــدا، گه١٩٧٨ســای کان، ل ــر ٣٥ یشــتبووه ی زایینی . بیفت رمیل نـــه بـــه ٢٢٨٣ ک بیـــر، بـــه ی یـــه می رۆژانـــه رهـــه تکـــای به

.تدا ن ده بیست ملیۆن ته کیش خۆی له ده فتی یه ملندرێ، نه خه ده ین زاله عه

. وه تـه دۆزراوه ین زالـه عـه فت لـه ی زایینیـدا، نـه١٩٣٩سـای له، یـه کاری زیـاد هه پویستی به وه ر ئه به ، له زۆره ی ختی که فته نه

بـاکووری رۆژئـاوای شـاری وتـه که ده ین زاله عه. تاکو تاوتوێ بکرێ . ی دووره تر لوه کیلۆمه ٦٥و وه موسه بتمه

فتی لـ دا نـه١٩٥٢سـای ، لـه نزیکـه وه ین زالـه یدانی عـه مه له . یه هه ی ختی که فته ، نه وه ته دۆزراوه ن کۆمپانیاکانی ش الیه ، لهدافتی باکوور رمی نه هه فت له نه

، کۆمپانیـای Ersan ــ رسـان ، ئهMobil Panoil ــ ، موبیل پانۆیـSell ـ

٢٩١

ــ تــورکی زگــای فت، ده ، کۆمپانیــای عــراق بــۆ کاروبــاری نــه TPAOـمان ــی هــهر لــه. هنــدرێ رده هتــد ده ....پیترۆــی ســوری گشــتی بــۆ

فتی نکی نـه بۆری و ته نردرێ و به ده وه ره ، بۆ ده وه و کۆمپانیانه ئهر، بـــۆ پاوگاکـــانی نیشـــتمانی و بیـــانی فه نده مه شـــه و بـــه وره گـــه .بی فت ده ن نه زار ته یان هه ده شی به می سانه رهه به. نردرێ ده

ڕاست فتی نوه نهرمی هه: م دووهرمی ترین هــه وره گــه ک لــه یــه ر بــه ک هــه رمی نــاوبراو، نــه هــه

وره گـه نوچـه لـه ککه کو یه نرێ، به کانی کوردستان داده فتییه نه . موو جیھان ڕاست و هه تی نوه کانی رۆژهه و گرنگه

رخی مــی چــه دووهی دا، بــۆ نیــوه رمــه م هه فت لــه ی نــه وه دۆزینــهــه نۆزده ــه گه م ده ی ــه. وه ڕت ــه ی تشــرینی یه١٤ ل ی ١٩٢٧می ســای ک

کانی فتـــه نه بیـــره ک لـــه یـــه مین جـــار، لـــه کـــه زایینیـــدا، بـــۆ یهدی ســـه ی چـــل و پـــنج لـــه نزیکـــه. وه فتیان دۆزیـــه گوڕگوڕ، نـــه بابـــا

ــه ــه گشــت ن ــه و هه فتی کوردســتان ل ــه رم ــه. دت ــه ن ــه ک، ده فتی ی لن زاران ملیــــــۆن تــــــه هــــــه کانــــــدا، بــــــه ده وه می نه کــــــه ی یه نیــــــوه

بیـر ٣٥٠ ، لـه رمـه و هه کانی ئـه فتـه نه ی بیره ژماره. ملندراوه خهکـاردان و لـه وڕۆکـه بی، ئه می نـه کی کـه یـه نیا ژماره ته ، که زیاتره

یان ر واوی ســـه تـــه بـــه وانی دیکـــه هنجـــدرێ، ئـــه ده فتی لـــ هه نـــهی وانــه ، ئه رمــه و هه کانی ئــه فتییــه نه یدانــه گرنگتــرین مه. گیــراوه :ن وه خواره

باباگوڕگوڕدا، یدانـه م مه فت لـه ی نـه وه سـتی دۆزینـه به مه مین بیـر بـه که یهن الیــــه ، لــــه ی زایینیــــدا لــــ دراوه١٩٢٧یرانی مــــانگی حــــوزه لــــه

مان مـــی هـــه ی تشـــرینی دووه١٤ ، لـــه وه فتی عراقـــه کۆمپانیـــای نـــهکی یه شـوه فت بـه تادا، نـه ره سـه له. میش ل درا سادا، بیری دووه

ند گۆمی لـه و جه ی کردووه فیچقه وه بیری باباگوڕگوڕه هسروشتی ل

٢٩٢

ـــه ـــه دوای ده. فت دروســـتکرد ن ـــان کـــۆنترۆلی رۆژ ل کار ئینجـــا توانی . کا وشک بوون ندین ساڵ دواتر گۆمه چه. ن بکه که بیره

بیــر، ١٤١ـ ١٩٧٣(فت، نــه بیــره ١٥٠ گاتــه کــانی ده ی بیره ژمــارهبیـر و ٨٤ڕوانکراو ـ بیـر و بیـری چـاوه ٤٧ـ مدار رهه بیری به وانه له

تر یــان کیلۆمــه ده ی بــه کــه درژاییه). بیــر ١١بیــری ئــاو تکــردن ـ . تر زیاتره س کیلۆمه ندێ جدا، له هه شی له که بی، پاناییه ده

ن سه بای حهبــــاکووری رۆژئــــاوای شــــاری تر لــــه کیلۆمــــه ٣٢، یدانــــه و مه ئــــه

ی زایینیـدا، لـه١٩٥٣سـای م، له که بۆ جاری یه . دووره وه رکوکه کهـــــویی ـــــه ١٥١٥ق ـــــه م ـــــه تردا ن ـــــه و مه فت ل ـــــه دا دۆزراوه یدان . وه ت

فتی نــــه ، لــــه وه ی گــــۆگرده رووی پکھــــاتن و رـــژه ی لــــه کـــه فته نهــاگوڕگوڕ ده ــه. چــی باب ــه١٩٧٠ســای ل ــدا، ئ ــه و مه ی زایینی ١٢ یدان

بۆری بـۆ ، به یدانه و مه فتی ئه نه. بوو مداری هه رهه فتی به بیری نه، بـۆ مان شـوه هـه بـه وه وشه ، له گوڕگوڕ راکشراوه زگاکانی بابا ده .نردرێ ده وه ره ده نبوور زه

و رکوکــدا دایــه تی شــاری که باشــووری رۆژهــه لــه یدانــه و مه ئــهــدا، بــۆ ی زایین١٩٥٤ســای لــه. ی دووره تر لــوه کیلۆمــه ٤٥نیا تــه ی. بی تر ده مه ١٤٧٠ی که قوییه. وه ته فتی ل دۆزراوه م جار نه که یه

٢٠٠ی که ســــــتکه درژایــــــی ئه. ی زۆر باشــــــه کــــــه فته جــــــۆری نهی کــه فته نه. بــی ترێ ده کیلۆمــه ٣.٥ـ ٣شــی که و پاناییه تره کیلۆمــه

.نردرێ ی کوردستان ده وه ره بۆری بۆ ده ، به وه رکوکه شاری که له فتخانه نه

ی ١٩٢٧دا، بــۆ ســای یدانــه و مه فت لــه ی نــه وه تای دۆزینــه ره ســهباشـــووری تر، لـــه کیلۆمـــه ٣٢ یدانـــه و مه ئـــه. وه ڕتـــه گه زایینـــی دهـــه ی خانه شـــارۆچکه ـــۆ بازاڕه. دووره وه قین ـــاوخۆ، یه ب ـــانی ن ـــه ک م ک

٢٩٣

ــه رچاوه ســه ــوو ی ن ــه. فت ب ــاکو ئســتا، ب ــره ده ت ــان بی ــه ی ــه ن و فت لـــه مه ـــ دراوه یدان ـــه دا ل ـــدکیان خـــاوه هه ، ک ـــه ن . فتکی زۆرن نی ن

ـــــی ئه ـــــتیلکه درژای ـــــدانی نه ی مه س ـــــه ی ـــــه ١٥، فتخان و تره کیلۆم . تره مه ٢٢٠٠شی که و قوییه تره ی دوو کیلۆمه که پاناییه شۆک شیوه لــه. ولیر ســتانی هــه ئه ر بــه قی ســه قتــه ی ته ناحیــه وتــه که دهمی رهـــه به. هنـــرێ م ده رهـــه فتی لـــ به ، نـــه فتاوه کانی حـــه ســـاهــانه ــۆن بــه ده ی بــه س ــدراوه فت خه رمیل نــه یــان ملی لــه ، کــه منموو هـه. هنـدرێ رده ، ده وه مـداره رهه فتی به بیـری نـه ی پانزه نزیکه

ه، تـــاکو ئســـتا بـــ یدانـــه و مه مھنانی ئـــه رهـــه تی به توانـــا و تاقـــهفتکی زۆر نــه دا، بیــره یدانــه و مه لــه. هنــدراوه کار نه واوی بــه تــه . هندراون کار نه و به ریان گیراوه وڕۆ سه تاکو ئه ، که یه هه

باســـمان کــردن، تـــاکو وه ره ســه له ی کـــه یدانانــه و مه فتی ئـــه نــه وه فتی عراقــــه ن کۆمپانیــــای نــــه الیــــه فتاکان، لــــه تای حــــه ره ســــهیکی و ئینگلیـزی و مر کۆمپانیاکی ئه ه کۆمه له هندران، که رده دهلـ وه. پـک هـاتبوون ندێ وتـانی دیکـه ندی و هه نسی و هۆه ڕه فهفتی نیشـتمانی ، کۆمپانیـای نـه دا١٩٧١یرانی سـای مانگی حـوزه له

رپرســــیاری دا گــــرت، به یدانانــــه و مه ر ئــــه ســــه ســــتی به عــــراق، دهســتۆی ئه فتی، لــه ی نــه وه ره ده مھنان و ناردنــه رهــه ن و بهرهنــا ده

.خۆی گرت فتی باشوور رمی نه هه: م سیهی وڕۆ نزیکـــه ئـــه. کوردســـتاندا لـــه فتـــه رمی نه ترین هـــه وره گـــه

ــه ــه پ ــه ســه نجا ل ــه دی گشــت ن ــه هه و فتی کوردســتان، ل ــه رم دا دتری وروبــه ده ی لــه پاناییــه تر و ی ســی کیلۆمــه کــه درژاییه. م رهــه به

مان هـــی هـــه وتـــه که ، ده رمـــه و هه ئـــه. بـــی تر ده پـــنج کیلۆمـــه دا، لــه رمــه و هه مین جــار لــه کــه بــۆ یه. ی بــاکوور و باشــوور نوچــه

٢٩٤

بـــه وڕۆکـــه ، تـــاکو ئه وه تـــه فت دۆزراوه ی زایینیـــدا، نـــه١٩٠٨ســـای نــدکیان لــه هه ، کــه راوهدا لــ د رمــه م هه فت، لــه دان بیــر نــه ســه

. ر ئاسـتی جیھانـدا سه له ، ناسراون به وه فته مھنانی نه رهه رووی به .ن وه ی خواره وانه ، ئه رمه و هه کانی ئه فتییه نه یدانه گرنگترین مه

آغاجاری سـای فت، له ی نه وه ستی دۆزینه به مه کان، به فتییه کۆمپانیا نه

. نـدن کـرد که بیرهه سـتیان بـه دا ده یدانـه م مه ی زایینیدا، لـه١٩٢٦مدا، نـدنی بیـری سـیه که کـاتی هه ی زایینیـدا و لـه١٩٣٦سـای له

یــان بــه وت، پاشــان درژه فت کــه نــه م چاویــان بــه کــه بــۆ جــاری یهفتیان لـ نـه دان بیـره سـه وڕۆ، بـه تاکو ئه یه شوه بیرلدان دا، به

کجار فتکی یـــه نی نـــه کـــانیش خـــاوه بیره). یـــرب ٣٢ـ ١٩٥١. ( داوهو ترین بیـــری ئـــه وره گـــه بـــه ٥٣ ، بیـــری ژمـــاره بـــۆ نموونـــه. زۆرنرمیلک زار بـه نجا هـه شـی پـه می رۆژانه رهـه نرێ و به داده یدانه مه . بی ده

فتی بـۆری نـه ، بـه وه ی زایینیـه١٩٤٤سـای فتی آغاجاری، لـه نهــــــه ــــــه وره گ ــــــۆ پاوگ ــــــهی ، ب ــــــی ده فتی ا ن ــــــادانی ئران ــــــرێ ب . ب

مان هـــه ، لـــه بـــاوه ی کاره رووی وزه کانی آغاجـــاری، لـــه پویســـتییههنرێ، بۆ ده وه ه) مارون(رووباری ئاویشی له. کرێ زگا دابین ده ده . دووره وه تی آغاجاریه رۆژهه تر له کیلۆمه ٣٢ که

پازنانو آغاجـاری کانی بھبھـان ی نـوان شـارۆچکه ر رگـه سـه پازنان له

ـــه ـــه. دای ـــای ل ـــدا، یه١٩٢٦س ـــه ی زایینی ـــه ک ـــری ن ـــه مین بی و فت لـــه مه ـــ دراوه یدان ـــه پاشـــان له. دا ل ـــه ب ـــه ر ن ریان فت، ســـه بوونی ن

ی زایینیــدا، ١٩٣٧ـ ١٩٣٥کانی نــوان ســاه دواتــر لــه. وه داپۆشــییهفت و گـــاز رســـکیاندا، نـــه هه لـــه ان لـــ دا، کـــهی ســـ بیـــری دیکـــه

٢٩٥

ـــه دۆزراوه ـــه. وه ت ـــه ن ـــان، ل ـــاه فتی پازن ـــه س ـــانی کانی ج نگی جیھ .کرێ ده وانه فت ره کانی نه فت بۆ پاوگه بۆری نه ، به وه میه دووه

گچسارانیــــدانی مه فت، لــــه ی نــــه وه نــــدن و دۆزینــــه که تای بیرهه ره ســــه

تـــه گه ده ١٩٢٨ی گچســـاراندا، بـــۆ ســـاله وه. وه ڕ ی وه ر ئـــه بـــه لـــشـــدا توانـــای مه رده و سه بوو، لـــه کی زۆری هـــه یـــه ، خته کـــه فته نه

ـــه ـــاوتنی ن ـــه پ ـــه دواکـــه و کـــاره بوو، ئ ـــا ل ز دا، ١٩٣٦ســـای وت، تکـانی پشـوو ی بیره وه چاالکی نواندن و قۆکردنـه ست به ده دووبارهــــه ــــه. وه کرای ــــدا ئه ل ــــه نجام ــــاره ل ــــری ژم ــــه ٣ بی فتکی زۆر دا، ن

زار هـــه ٢٥ یشـــته شـــی گه می رۆژانه رهـــه و تکـــای به وه دۆزرایـــهی چــوار ســای مــاوه دا، لــه یدانــه و مه ر لــه دواتــریش هــه. رمیل بــه

کانی فتـه نه ی بیره وڕۆ ژماره ئه. ش ل دران بیری دیکه دواییدا، ده). بیــر ١٢ـ ١٩٥١(بــن، بیــر ده ل دانــهری چــ وروبــه ، ده یدانــه و مه ئــهــه نــه ــۆ پاوگــه کی ســی ســانتیمه بۆرییــه فتی گچســاران، ب ی تری، ب

.نردرێ آبادان ده اللی

ز ١٩٤٨یــــدانی اللــــی دا، بــــۆ ســــای مه فت لــــه ی نــــه وه دۆزینــــهو فت لـه یـان بیـری نـه ده وڕۆ، بـه تـاکو ئـه وه و ساه له. وه ڕته گه دهـــه مه ـــ یدان ـــر ١٥ـ ١٩٥١(، دراوهدا ل ـــه هه). بی ـــدێ ل ـــه ن ، و بیرانـــــدارن رهه به ـــــه. م ـــــای رۆژان ـــــه ی به تک ـــــه ره ـــــه مھنانی ن فت، ل تر لــه کیلۆمــه ٥٦اللــی . رمیل دایــه زار بــه شــت هــه ری هه وروبــه ده

. دووره وه باکووری رۆژئاوای مسجد سلیمانه ماموتین م، لــه کــه بــۆ جــاری یه کوردســتاندا و فتــدا لــه دوای نه ڕان بــه گــه

ی وه دوای ئـــه. ســـتی پـــ کـــرد دا ده یـــه و نوچه زدا، لـــه١٩٠٧ســـای یان کـه ڕانه نسـی زانییـان، گه ڕه فتی ئینگلیزی و فه کۆمپانیاکانی نه

٢٩٦

ــه ــاکرێ، هیچیشــیان ده نجامکی باشــی لــ چــاوه هــیچ ئ ســت ڕوان نلـ هنـا و دا و وازیـان یان نـه کـه کاره یان به وت، ئیدی درژه که نه

.ی مسجد سلیمان کرد نوچه روویان له مسجد سلیمان

ــــه کی مســــجد ســــلیمان هــــه خــــه ــــه ر ل ــــو خــــه ، وه وه کۆن کی کلی، نـــده بابـــاگوڕگوڕ و کفـــری و مه: ی کوردســـتان کانی دیکـــه نوچـــه کانی رۆژانـه و بـۆ پویسـتییه بووه فتـدا هـه ڵ نه گه تییان له ئاشنایه

وای لـه و کـاره ئـه. کـردووه و بازرگانیشـیان پـوه کاریان هنـاوه به یـــه و نوچه تی بـــه خی تایبـــه کان کـــرد، بایـــه وروپاییـــهکۆمپانیـــا ئا

تی موو رۆژهـه کوردسـتان و هـه م، لـه که ش بۆ جاری یه وه ئه. ن بدهی مــــانگی مــــایس ســــای ٢٦یانی ڕۆژی بــــه ره به ڕاســــتدا، لــــه نوهز مسـجد ١٩٢٦دوایـی سـای (فتوون یدانی نه مه ی زایینیدا، له١٩٠٨

رووداوه ک لـه یـه ، بـه و رووداوه ئـه. ، وه هتـ فت دۆزراوه نـه) سلیمانواویش تــه ژمــردرێ و بــه کانی کوردســتان ده مژووییــه گرنگــه ره هــه .ی گۆڕی که ی نوچه خشه نه

لـه) فتوون یدانی نه مه(فتی مسجد سلیمان، یدانی نه رزایی مه به، تر دایـــه مـــه ٣٠٥ـ ١٨٣نـــوان ، لـــه ریـــاوه ر ئاســـتی رووی ده ســـه

ـــــه ١١٧شـــــی که رووپوه ـــــه کیلۆم ـــــاره. یه تری چوارگۆش ـــــره ژم ی بیز، ١٩٥١فت و تــاکو ســای ی نــه وه تای دۆزینــه ره ســه کانی لــه فتــه نهو نـــو زیـــادی نــده وه یـــان ئه ژماره وڕۆکــه ئه. بیـــر ٢٤٦ یشــتبووه گه

زار هـــه ١٥٠ی می رۆژانـــه رهـــه مان کاتیشـــدا، به هـــه لـــه. کـــردووه . رمیل زیادی کردووه زار به وڕۆ دوو تا س هه ئه که رمیل بوو، به

نفت سفید و یه تری چوارگۆشــه کیلۆمــه ٤٨فید، فتی ســه یــدانی نــه رووپــو مه

ـــه کیلۆمـــه ٣٢ ـــاوای هفتکـــل و تر ل ـــه کیلۆمـــه ٧٢بـــاکووری رۆژئ تر لــه. دووره وه تی مســجد ســلیمانه باشــووری رۆژهــه فتی کۆمپانیــای ن

٢٩٧

نـدن که بیرهه ستیان به ز دا، ده١٩٣٤سای سی، لهئینگلیزی و فار وه شــه مه لــ به وه. وه نجامــدا گــازی سروشــتییان دۆزییــه ئه لــه. کــردوام رده ر بیرلـــدان بـــه ســـه کو له هنا، بـــه ســـتان و وازیـــان نـــه وه نه

ز دا، بــۆ ١٩٣٨ســای پــنج و لــه بیــری ژمــاره دواییــدا لــه لــه. بــوون ره بـــه ره بـــه. وه دا دۆزییـــه یدانـــه و مه فتیان لـــه هم نـــ کـــه جـــاری یه

ـ ١٩٥١(یـان بیریـان لـ دا، ده کانیـان زیـاد کـرد و بـه ی بیره ژمـارهی آبـادانی ئرانـی بۆری بـۆ پاوگـه فتی نفت سفید، به نه). بیر ٢٥ .نردرێ ده

نفت شاهز دا ١٩٢٧ســـــای دا، لـــــه فتخانـــــه و نه نفـــــت شـــــاه فت لـــــه نـــــهباشـووری رۆژئـاوای دامنـی وتـه که ، ده یدانـه و مه ئه. وه ته اوهدۆزر

نیا نجاکان، تـه کـانی تـاکو سـای پـه ی بیره ژماره. وه چیای زاگرۆسهمیشـیان مدار بـوون، بیـری دووه رهه یان به زۆربه ش بیر بوون، که شهــــه ــــه موو بیره هــــه ل ــــانی دیک ــــه ک ــــاتر ن ــــه یان، زی ــــه فتی تدای و بفتی دی نـه سـه د لـه نـرێ و نـۆ هـه فت داده چاوهکی گرنگـی نـهر سه .هنی پک ده یدانه و مه رهندراوی ئه ده

هفتگلتی مســـجد باشـــووری رۆژهـــه تر لـــه کیلۆمـــه ١٠٤ یدانـــه و مه ئـــه

و وه تــه فتی لــ دۆزراوه ز دا، نــه١٩٢٧ســای لــه. دووره وه ســلیمانهـــه ـــه ب ـــه ی ـــه وه ده ک ل ـــدان نه رین مهنت م ـــه ی کانی کوردســـتان فتیی. بـی ده تری چوارگۆشه کیلۆمه ٤٨ری وروبه ی ده که رووپوه. نرێ داده

، )بیـر ٤٤ـ ١٩٥١(کـات، ڕ ده یـان بیـر تپـه ده کـانی لـه ی بیره ژمـاره .برێ بادان ده ی آ بۆری بۆ پاوگه شی به که فته نه

گازی سروشتی. کوردســتاندا لــه نییه مه انی ســووتهکــ ی مادده ســته ر مــین که دووه

ـــه زۆری له ره شـــی هـــه به ـــه ڵ نه گ ـــدا دت ـــه. م رهـــه به فت ـــه ئ و وڕۆ ئ

٢٩٨

شــونه. من وتــدا زۆر کــه م، لــه رهــه به نیا گــاز دننــه ی تــه بیرانــه . ن وه ی خواره وانه رهنانی گاز ئه کانی ده گرنگه

رکوک ی که نوچه .١ـــــه ـــــای ده ب ـــــازی سروشـــــتییه ناوبانگترین جگ ـــــانی گ ـــــه رهن ل

ــتاندا ــه به. کوردس ــه می ســانه ره ــه ســه ی خــۆی ل ــه دان ه تری زار مدراوی دوو تـــا ســـ جـــار ســـت لـــ نـــه کی ده ده یـــه. دات ده سگۆشـــه . زیاتره

قیر به ی بیجاڕ و به نگه ته .٢ی گــــازی سروشــــتی باره قــــه. رۆژئــــاوای کرمنشــــاه وه وتــــه که ده

قیریش بــه یـدانی به بیجـاڕ، نیــو ترلیـۆن و هـی مهی نگـه زانـراوی تهزاندراویشـی، ی گـازی نه باره قـه. بی ده تری سگۆشه دوو ترلیۆن مه

٥ـ ٢ میشـدا بـه دووه ترلیـۆن و لـه یـانزه مدا، بـه که ی یه نوچه له .مندرێ خه ترلیۆن ده

ژوو ڕه رده بهو وه تــــه ی کوردســــتاندا دۆزراوه نــــدین نوچــــه چه لــــه یان وه ئــــه

سنیشــان واوی ده تــه ش، بــه نــدکی دیکــه هنــدرێ، شــونی هه رده دهنزیــــــک وتــــــه که ڕژوو، ده رده ترین کانگــــــای بــــــه وره گــــــه. کــــــراوه

ـــــره کانی ئه شـــــارۆچکه ـــــه لبیســـــتان و جزی ـــــاکووری و ســـــیلوان ل ب .کوردستاندا

ن کۆمپانیــــــــــا الیــــــــــه ان، لــــــــــهک جیولۆجییــــــــــه وه لکۆینــــــــــهـــه وه کانـــه وروپاییه ئه ـــه ، ب ـــه مانـــه ه تی ئه تایب ڕاســـتی ناوه کان، ل. وامـه رده ر به وڕۆش هـه و تـاکو ئـه ستی پ کردووه ده وه فتاکانه حه

ک ی یـه وروپشـتی، نزیکـه لبیسـتان و ده ژووی ئه ستکی ره رووپو ئهــــــه ــــــه ه ــــــه زار کیلۆم ــــــ ، ئه یه تری چوارگۆش ــــــهس کانی توورایی چینــه ــه ڕه رده ب ــوان ژوو ل ــه ٨٠ـ ٤٠ن ــی تر ده م ــه. ب ــدراوی ده ی کی زانــــه ــــه ٤.٦ژوو ڕه رده ب ــــۆن ت ــــی ن ده ملی ــــه. ب ــــه و نوچه ل ل دا، گــــه ی

٢٩٩

ی وه ناوبانگتر، ئــه موویان بــه هــه ، لــه یــه ژوو هه ڕه رده می بــه نجــه مهملیـۆن ٣.٢ وی بـهدرا سـت لـ نـه کی ده ده یه ، که یه) کیفلی(گوندی

.نرێ ن داده ته

ره ی خانووبه سته ر که. ٢تی ژربابهن، ی نوچوکــانی کوردســتان هــه زۆربــه لــه ره ی خانووبــه ســته ر که . وێ کــه سـت ده زۆری ده کاندا، بـه شـاخاوییه نوچـه تی لـه تایبـه بـها د لــره. گیراوه رنــه واوی ســودیان لــ وه تــه لــ تــاکو ئســتا، بــه وه :ین که ، باس ده ره کانی خانووبه رسته که ندێ له هه ڕ ڕمه مه

هنـدرێ رده ، زیاتر ده ره ی خانووبه سته ر ی که کانزاکانی دیکه له: ن وانه رهنانیشی، ئه ناوبانگترین جگای ده به. هندرێ کار ده و به

و ـــه ت وگه بجـــه و مـــاوه ه دزێ و هه پنجـــوین و چوارتـــا و قـــهــات و دهخۆ ــه ربه شــکان و رای ــد وم ــه می خــه ن و شــنگاڵ و الن و بخم

ی و سوورســوور و خــان آبــاد و قــه پــردی چۆمــانو گرونــی و پپیشــه .و زج و شترمل و اسفند آباد شخان و سرخه

چ گه و لـــــه ل بـــــوه ی گـــــه ره کی خانووبـــــه ســـــته ر ، کهیان وه ئـــــه

کار کاندا، زۆر بـه شـاره تی لـه تایبـه دا، بـه ره دروستکردنی خانووبههنــــدرێ، رده چی لــــ ده ی گــــه گرنگانــــه و شــــونه ئــــه. هنــــدرێ دهــه ئه ــه ســه: ن وان ــامورادی ســه ری آبل ــاربه و باب شــیروان و روو و م

و ئـه. و تاقتـاری و شـلم آبـدانان رتنک بلین جۆی زڕ بانوشان و سهو کانی ایــالم و کرمنشـــاه انهســت ئه ونــه که موویان، ده هــه شــونانهــه. لرســتان ــه روه ه ــه ها ل ــه بازارگ ــه ئه ل ــتانی ه ولردا و شــونی س

. دیکه

٣٠٠

ی دیکه سته ر کهی زۆربـــه و لـــه و پـــک هـــاتووه خـــۆڵ و زیـــخ و چـــه لـــه بریتییـــه

.وی که ست ده کاندا، ده نوچه

کان داره دار و نابریسکه بریسکه یزاکان. ٣تی ژربابهوڕۆ، لــ تــاکو ئــه وه. کوردســتاندا زۆرن ، لــه و دوو کانزایانــه ئــه

ــه ــان و ق ــه نــدێ شــتی دیکــه شــن و هه و چه باره شــونی بوونی یان، بکی کـورت یه شـوه ش، بـه و هۆیه ر ئه به ر له ، هه زاندراوه واوی نه تهکانیان ی توانــا، شــونه گوره ین و بــه کــه ، باســیان ده وه خــواره لــه :م که سنیشان ده ده

ئاسن. هنــدرێ کار ده و بــه وه تــه زۆر شــون دۆزراوه لــه و کانزایــه ئــه

ـــرین نوچـــه ـــه کانی ئه گرنگت ـــه: ن وان ـــد و ربه و ده ئاســـناوا و رانی نتی بـاکووری رۆژهـه تر لـه کیلۆمـه ٨٠(رایات و قصر شـرین، آسـیاب

مان راجــو و هکیم خــان و گوــ و دیڤریغــی و هــه) دووره وه کرمنشــاه .ش ندێ شونی دیکه هه

لیگنیت

ــــــه نوچــــــه ــــــۆۆل و ئ ــــــان و بینگ ــــــه کانی ڤ رزنجان و رزوروم و ئرهنـــانی کانی ده ناوبانگـــه به نوچـــه هتـــد، لـــه... مانمـــارش کاهره

.کوردستاندا لیگنتن له ڕنیخ زه

، کوردســـتاندا ڕنـــیخ لـــه زه رهنـــانی ناوبانگترین شـــونی ده بـــه وتـــه که ده ، کـــه ی تکابـــه شـــوراتی نزیـــک شـــارۆچکه زڕهی نوچـــه

.ستانی آذربایجان غربی ئه

٣٠١

کرۆمـــه شـــونه ـــه ناوبانگ و زانراوه ب ـــو کا کـــانی ئ ـــه هنزای ـــریتین ل ، ب

رزنجان و الزیغ، ئــــه ب، ئــــه ، گــــازی ئانتــــه التیــــه کانی مه ســــتانه ئه . و هیدیکه) عفرین(کانی چیای کورد نوچه

مس کانیان گرنگــه ره ، هــه وه تــه زۆر شــون دۆزراوه ، لــه هزایــو کان ئــه

تیسـاالوا، (ت و چوارتا و ماوه) کانی مانگا(پالۆ، پنجوین : ن وانه ئه . ودان و شونی دیکه سفیک و، شخ ئه

نیز نگه مهو کاهرامانمـارش و کانی سـلیمانی و پنجـوین و رانیـه نوچـه لهــه ــه ئ ــازی ئانت ــه رزنجان و گ ــه ب و گ ــه دۆزراوه ل شــونی دیک و وه ت .هندرێ کار ده به

گۆگردــه ــه هزایــو کان ئ ــه نوچــه ل نــدێ رکوک و راس العــین و هه کانی ک

لـــه دوور نییـــه. هنـــدرێ کار ده و بـــه وه تـــه ، دۆزراوه جگـــای دیکـــه .ب ش هه شونی دیکه

)رصاص(مستی رۆژهــهتی زاخــۆ، و بــاکووری ئامــدی و کانی رۆژهــه نوچــه

. وه ته یان ل دۆزراوه و کانزایه نی، ئه رغه و ئه رانیه فۆسفات

ــه ــازی ئانت ــاردین و گ ــورد م ــای ک ــراد(ب و چی ــل االک نوچــه ، )جب .کوردستاندا له نرهنانی فۆسفات کانی ده ناوبانگه به ره هه

یۆرانیۆموا ئـهر چـاو بگـرین، بـه ی جیۆلـۆجی کوردسـتان له ر پکھاتـه گه ئه

ر بـه ی سـه چیـای گـاره ـن لـه ده. دور نازاندرێ بوونی یۆرانم، به . یه ش هه ندێ شونی دیکه ستانی دهۆک و هه ئه

٣٠٢

م تی چواره ربابه سه سازی پیشه

ــــــه ــــــه دانیشــــــتوانی کوردســــــتان، ل ــــــه ، به وه کۆن شــــــکی زۆر ل

لی دروسـتکراودا، بـه لوپـه که یان، لـه کانی ژیانی رۆژانـه پویستییهرگدروو و و به خماچی و زینگر هۆی ئاسنگر و دارتاش و جۆ و چه

ــــودروو و ته ــــه نه کالشــــچن و پ ــــین ده چی گ ــــه ، داب شــــکی به. ن کرماڵ و کـو بـه ی نوماڵ و کشتوکاڵ، وه سته ر ی کهت تایبه ش، به دیکه

ــه ــرد و جــاجم و رای ــه دووگ ــه و هه ته واڵ و شــه رش و جــه خ و ف و گبشـی وانه ئه. م رهـه به یانھننه ون ده ته به وه ماه ، ژنان له که تورهتی تایبـــه ، بـــه کوردســـتاندا نییـــه مھنانی لـــه رهـــه توانـــای به کـــه

ی و کالــــه) ئۆتۆمۆبــــل و مــــاتۆڕ پاســــکیل( وه تنهکانی گواســــ هۆیــــه فزیۆن و ئــامرازی کشــتوکای، لــه لــه ک و رادیــۆ و ته بــایی و چــه کاره . هندرن ده وه ره ده سازی کانی پیشه ته سه خه

لــه که،کوردســتاندا ســازی لــه کانی پیشه ته ســه خه نــدک لــه هه :ن وانه ن، ئهکر باس ده وه خواره

می رهــه ر چــاوگرتنی به بــه له ی، بــه رــژهـ شــیکردن نزمــی هاوبه .١می نیشـتمانی رهـه می به جه ر دی سـه سـه پـنج لـه ، نـابی لـه سانه

. مه کو کوردستان زۆر که فتداری وه بۆ وتکی نه که رژه. زیاتر بیری ســـکته لـــه کـــانی کـــه ی کرکاره رـــژه ـ ی کرکـــار واره قـــه .٢

دی گشـــت کرکـــاری ســـه ک لـــه یـــه ن لـــه کـــه ازیدا کـــار دهســـ پیشه . متره کوردستان که

زگاکـــــانی ی ده ژمـــــارهـ ســـــازی زگاکـــــانی پیشه ی ده واره قـــــه .٣د نۆهـه وانـه له. بی زار ده ی خامالندن، چل هه گوره سازی، به پیشه

٣٠٣

متر، کرکـــار کـــه ده لــه ن، کـــه زگایانـــه ده و جــۆره شــیان ، لـــه و شه چـــوار لـــه. زگـــای بچـــووک بچـــووکن ده واتـــه. ن کـــه یـــان تـــدا دهکارکرکـــار و زیـــاتر کاریـــان تـــدا ده کـــه ن زگایانـــه و ده دیان، لـــه ســـه . بوون وره زگای گه ده ن، واته که دهســازی، بــۆ زگاکــانی پیشه ی زۆری ده زۆربــهـ م رهــه کجۆری به یــه .٤ــانی مھنانی مادده رهــه به ــه ک ــهرخ خــواردن ت ــراون، چونک ــه ان ک و ئ و نـــه یـــه هه وره کی گـــه یه رمایه ســـه پویســـتی بـــه ، نـــه مـــه رهه به

ـــــه کی زۆریشـــــی ده زاییه شـــــاره مان کاتیشـــــدا، بـــــازاڕی هـــــه وێ، ل . م نییه شی که وه ساغبوونه

ر بــه ســازی کوردســتان، له کانی پیشه مــه رهه بهـ وه ره بــازاری ده .٥یـان مـه ی زۆر که وه ره ، بـازاڕی ده) کانییان جۆره(نزمی کوالیتتیان

ـــه ـــه له. نیی ـــه ب ـــاوخۆ یه ، بازاڕه وه ر ئ ـــانی ن ـــه ک ی رچاوه مین ســـه ک .کانی سازییه کانی پیشه مه رهه رفبوونی به سهکــــانی جۆره زگــــا جۆراو کــــانی ده کرکارهـ ئاســــتی خونــــدن .٦

ــــه ــــتان، زۆرب ــــه کوردس ــــۆره یان ل ــــه و ج ــــه کرکاران ــــه ن، ک رووی لکاروبـــاری زاییان لـــه ی شـــاره وتوون و پلـــه دواکـــه وه وارییـــه خوندهی وه لــه جگــه. زاییان نییــه ر شــاره ، یــاخود هــه ســازیدا نزمــه پیشه نـین، کـه سـازییانه پیشه و جۆره کانی کوردستانیش، له سازییه پیشه .یان زیاتر پویست ب کرکارانه و جۆره لهکان تـاکو ئسـتا، ن پیشـه خـاوهـ سـازی کـانی پیشه جـۆری ئامرازه .٧

کار سـازیدا بـه کانی پیشه مـه رهه دروسـتکردنی به مان ئـامراز لـه ههـــــه ده ـــــنن، ک ـــــه مه دان ســـــاڵ له ســـــه ه ـــــه وب ـــــان ل ر، باووباپیرانم

زانـین، توانـای مووشـمان ده کو هه ، وه کاریان هناوه سازیدا، به پیشه . مه مھناندا زۆر که رهه به ، له نهو ئامرازا ئهــه شــونی به .٨ ــه بهـ مھینان ره ــتمه ره ــازی، کی پیشه مھنانی ش س

ی لــــه وه ک لــــه کــــرێ، وه کانــــدا ده کان و دوکانه ماــــه زیــــاتر لــــه

٣٠٤

ی بـــۆ بچـــووکی ش هۆکـــه وه ئـــه. م رهـــه به کانـــدا بھندرتـــه کارگهکاران و نزمی ئاسـتی ی کر می ژماره مھنان و که رهه زگاکانی به ده . وه ڕته گه مھنان ده رهه بهــ ســهـ ســازی زگاکــانی پیشه شــونی ده .٩ ســاز هرژمری گشــتی پیش

ـــــه زگـــــا زۆری ده ره شـــــی هـــــه به ن، کـــــه ده کـــــان وای نیشـــــان ده یـــــه) و بچـــــووک وره گـــــه(کان ســـــازییه پیشه کانی وره گـــــه شـــــاره ، ل

زا و کرکاری شاره: بۆ وه رته گه ش ده وه ئه. م بووه کوردستاندا جه. دا و شـونانه م لـه ی هـاتوچۆکردنی ئاسـان و بـاجی کـه بازاڕ و رگه

، ب و ارومیـه کانی گـازی ئانتـه و کوردستانیشـدا، شـارهمو نـو هـه له . یان بۆ خۆیان گرتووه وه ڕیزی پشهی جـــــودا شـــــوه ســـــازیدا، بـــــه یـــــدانی پیشه مه زایان لـــــه شـــــاره

نی و پۆلنکردنــادا الیـــه ک لـــه ر یــه هــه. ن کـــه ســازی پــۆلن ده پیشهـــه ـــه ئ ـــه رینی و ن ـــوره رینی ب ـــه ســـازی وته ی پیشه گ ـــه وه ک ـــه ه . ی

. یی ســتکرد و کارگــه ده. قــورس و ســوک: مای ر بنــه ســه ســازی له پیشه . درهنان و گۆڕین و هیدیکه. کۆن و نوێــابووری و کۆمه بــه له مــن بــه ــاری ئ تی و جــۆری یــه رچاوگرتنی ب

ر، بـه گرمه ده یه و رگه کارهنانیان، ئه ی به کان و راده خاوه مادده :کات ش ده رهنان و گۆڕیندا، دابه هر د سه سازی به پیشه که

رهنان سازی ده پیشه. ١تی ژربابه

فت و گازی سروشتی و گۆگرد و ئاسن و رهنانی نه ده له بریتییه . ل کانزای دیکه گه رهنان فت ده سازی نه پیشه. ١

ـــا نه ـــه کۆمپانی ـــه فتیی ـــه وروپایی، وه کانی ئ ـــای ن ـــو کۆمپانی فتی کفتی چھـار محـال و و کۆمپانیـای نـه) ١٩٠٩سـای(ئینگلیزی ـ فارسی

) ١٩٥١مـارتی ١٥(فتی ئرانـی نیشـتمانی بختیاری و کۆمپانیـای نـه

٣٠٥

مانی ــــــه فتی ئه و کۆمپانیــــــای نــــــه) ز١٩٥٤ئــــــابی (و کۆنســــــۆریم ـــــ) ١٨٨٨ســـــای( ـــــای ماف ت ریقا و رۆژهـــــه فـــــه کانی ئه هو کۆمپانیو ) ١٩١٤ســــای (فتی تــــورکی و کۆمپانیــــای نــــه) ١٩١٠ســــای ١٩١٠(

فتی و کۆمپانیــــای نــــه) ١٩٢٩ســــای(فتی عــــراق کۆمپانیــــای نــــهفتی عــراق و کۆمپانیــای پــاوتنی نــه) ١٩٢٧ســای ١٩٢٧(قین خانــه

ریتانیا ـ فتی بـــه و کۆمپانیـــای تـــاووتوکردنی نـــه) ١٩٥٢ســـای ٢ـــۆ کاره) ١٩٢٥ســـای ( ســـ مو ـــراق ب ـــای ع ـــه و کۆمپانی ـــانی ن فت کســای (مانی ــه فتی کۆنکۆردیــای ئه و کۆمپانیــای نــه) ١٩٧٢ســای(

ریکی و مـــه فتی ئه کۆمپانیـــای نـــه ، کۆمپانیـــای مونھیـــل لـــه)١٩٥٦فتی و کۆمپانیــای نــه) ز١٩٥٨(کۆمپانیــای گشــتی بــۆ پترۆــی ســوری

فتی مۆبیــل ســان و کۆمپانیــای نــهر فتی ئه تــورکی و کۆمپانیــای نــهــــای شــــ و چه ــــت وکۆمپانی ــــدی دیکــــه ران ــــه ئه. ن موویان، هــــه وان

ــه ریه هه ــه رده ســه یان له ک ــه دوای نه مکدا، ب ــدا گ ــان ڕاون و ده فت ری . شیان ناردووه وه ره و بۆ ده و پاوتوویانه هناوه لــه م کــه دا، بــۆ جــاری یه١٩٠٨مــانگی مــایس ســای ٢٦ فت لــه نــه

قــویی باشــووری رۆژئــاوای ئاسیاشــدا، لــه لــه نگــه کوردســتاندا، ره کـراوه کـه فتون دواتـر ناوه یـدانی نـه مه(سـان روه خه لـه. تر مه ١٢٠٠

، کی دیکـه واتـه بیست ساڵ، به و دوای زیاتر له) مسجد سلیمان بهی نوچـــــــه دا، لـــــــه١٩٢٧می ســـــــای کـــــــه ی تشـــــــرینی یه١٤ لـــــــهلمۆ رامـان شـه دا، له١٩٤٠هاوینی سای و له) رکوک که(ڕگوڕگو بابا

ــــان( ــــه ســــای) باتم ــــه ١٩٥٦ و ل ــــه(شــــۆک ره قه ل ــــه ق ) زای المالکی فت، لـه ن نه زاران ملیۆن ته وڕۆ، هه تا ئه وه و کاته له. وه ته دۆزراوه

ر، ی داگیرکـه مووشـی بگانـه ر هه ، هـه رهنـراوه خاکی کوردسـتان دهــه ــ زۆرب ــردووهیان ب ــان ب ــه شــیان خــواردووه که و خراته ۆ خۆی بری ، ل

، بــه وه وانــه پچه ، بــه وه نــه دان بکه ی کوردســتانی پــ ئــاوه وه ئــه . واوی الت و ورانیان کردووه ته

٣٠٦

دوای ســاڵ لــه کوردســتاندا ســاڵ بــه فت لــه مھنانی نــه رهــه بهکــانی ی ژماره وه شــیکردنه لــه. ١٤ی خشــته بوانــه. زیــادبوون دایــه

. ست ر ده به خاته مان ده و راستیانه ئه که ناو خشته ١٤ی خشته

کوردستاندا له تف مھنانی نه رهه به مالندن خه )رمیل ملیۆن به(

رم ههم رجه سه ساڵ

رم ههم رجه سه ساڵ

باشوور ت ۆژههر باکوور باشوور ت رۆژهه باکوور

٧٣٨٢٩ ٧٢٤٥٩ ١١٤٩٧ ١٥٧٧٨٥ ١٩٧٨ ٣٨٣٧٧ ٤٥٤٧٧ ١٥٣٤١ ٩٩١٩٥ ١٩٦٥

٧٧٢٣٥ ٧٣٥٣٢ ١١٩٢٤ ١٦٢٦٩١ ١٩٧٩ ٤٧٧٤٢ ٣٩٧٧٣ ٢٠٤١ ٨٩٥٥٦ ١٩٦٦

٧٢٧٢٨ ٧٤٨٩٩ ١١٧٤٧ ١٥٧٣٧٤ ١٩٨٠ ٤٠٩٣٥ ٣٩٤٥٦ ٢٧٢٥ ٨٣١١٦ ١٩٦٧

٦٢٦٢١ ٦٦٩٣٥ ١١٨٥٦ ١٤١٤١٢ ١٩٨١ ٤٦٥٩١ ٤٥٩٥١ ٣١٠٣ ٦٥٦٤٥ ١٩٦٨

٥٩٣٨٤ ٦٤٢٩١ ١١٣٤٣ ١٣٥٠١٨ ١٩٨٢ ٥٦٥٨٣ ٥٧١٥٩ ٣٥٩١ ١١٧٣٦٩ ١٩٦٩

٤٨٩٨٢ ٤٣٢٩٨ ١١٥٦٢ ١٠٣٨٤٢ ١٩٨٣ ٥٧٨٦٥ ٥٨٦٩٦ ٧٧٨٧ ١٢٤٣٤٧ ١٩٧٠

٤٥٩٧٩ ٤٢٨٢٩ ١١٥٠١ ١٠٠٣٠٩ ١٩٨٤ ٦٣٢٥٤ ٦٢٤٥٢ ٨٤٥٦ ١٣٥١٦٢ ١٩٧١

٤٢٨٩٤ ٤١٢٨٩ ٩٢٣٨٣ ١٧٦٥٦٦ ١٩٨٥ ٥٦٦٨٣ ٦٣٨٢٥ ٩٢٥١ ١٢٩٧٥٩ ١٩٧٢

٥٦٠٢٢ ٤١٣٣٣ ١١٧٣١ ١٠٩١١٦ ١٩٨٦ ٦٢٧٧٩ ٦٧٦٢٢ ٩٧٣٥ ١٤٠١٣٦ ١٩٧٣

٦٨٠٢٣ ٥٠٩٠٨ ١٤٧٩٢ ١٣٣٧٢٣ ١٩٨٧ ٩٦٥٤٣ ٦٩٧٤٢ ١٢٥٦٧ ١٤٠٥٤١ ١٩٧٤

٦٩٠٢٥ ٦٥٠٧٠ ١٦٧٣٣ ١٥٠٨٢٨ ١٩٨٨ ٦٥٧٦٦ ٦٦٧٢٤ ١٢٦٣٤ ١٣٣٧٥٤ ١٩٧٥

٨٤٢٥٦ ٦٨٣٠٢ ٢١٢٠٥ ١٧٣٧٦٣ ١٩٨٩ ٤٣٤٢٥ ٧٠٢٧١ ١١٨٣٠ ١٥٥٥٢٦ ١٩٧٦

٨٤٥٦٩ ٦٨٤٢٤ ٢٠٤٨٥ ١٧٣٤٧٩ ١٩٩٠ ٧٣٩٣٦ ٧٠٣٩٦ ١١٨٤٧ ١٥٦١٧٩ ١٩٧٧

ـــه رهـــه به .١ ـــه می ن ـــه کوردســـتاندا، وه فت ل ـــو ژماره کـــو ل کـــانی نی دواییـدا، یه ده سـه کـه و چاره وێ، له که رده دا ده وه ره ی سه که خشتهـــه ـــۆن ته ١٩٥٩٩ ل ـــه ملی ـــووه وه ن ـــه ب ـــه ٤٧٩١٧٣ ب ـــۆن ت ـــه ملی ن، وات

ن ملیـۆن تـه ٢٨٤٧٤دا ١٩٩٠ـ ١٩٦٥کانی نـوان سـاه لـه کـه زیادهوا دۆالریـش فرۆشـراب، ئـه ١٢ نکی بـه ر تـه ر هـه گه ، ئه بووهفت نه

.کات ملیۆن دۆالر ده ٢ ٠٨١ ٧٤٨ی که پاره

٣٠٧

رمی ســ هــه کوردســتاندا، لــه فت لــه ی نــه می ســانه رهــه به .٢ ی توانــای نــدازه ئه یان بــه کــه ریه هه فت پــک دێ، کــه کی نــه ره ســه

. شن دا هاوبه و داراییه پکھنانی ئه خۆیان، له فتی باکوور رمی نه می هه رهه ـ به

فت نـه. بـی فتی کوردسـتان ده دی گشت نه سه له ی دوازده که رژهدا، ١٩٩٠ـ ١٩٦٥کانی نـوان سـاه و له زیادبوون دایه وام له رده به ن، واتـه ملیـۆن تـه ٢٠ ٤٨٥زیادی کرد بـۆ وه نه ملیۆن ته ١٥ ٣٤١ له

. ن بوو ی پنج ملیۆن ته نزیکه ی زیاتر له که زیادییهــا ن ــه هکۆمپانی ــه فتیی ــه رهه و به کان، ئ ــه م ــوه ب ــه یه و ش ــوان ل نو کۆمپانیـــای ٠٤٤/٠کۆمپانیـــای شـــل ـ. ن کـــه ش ده خۆیانـــدا دابـــه

و ٠١٦/٠فتی مۆیـل یانۆیـل ـ ـ کۆمپانیـای نـه ٠٣٩/٠فتی تـورکی ـ نـهیان کـــــه مه رهه گشـــــت به ٠١/٠رســـــان ـ فتی ئه کۆمپانیـــــای نـــــه

.وێ که رده به ڕاست فتی ناوه ی نهرم می هه رهه ـ به

ــه کــه رژه ــۆ ل ــه ســه ی ســی و ن .بــی فتی کوردســتان ده دی گشــت ن ی لـه وه ، پـاش ئـه زیـادبوون دایـه ر لـه شی هه که مه رهه ی به باره قه

دا، ١٩٩٠ســـــای ن بـــــوو، لـــــه ملیـــــۆن تـــــه ٤٥ ٤٧٧دا، ١٩٦٥ســـــای ٢٢ ٩٤٨ی دواییـدا، سـاه ٢٥و لـه ن، واتـه ملیۆن ته ٦٨ ٤٢٥ یشته گه

ن کۆمپانیــای الیـه ، لـه کــه فته موو نه هـه. نی زیــاد کـردووه ملیـۆن تـه . م هنراوه رهه فت به فتی عراق بۆ کاروباری نه نه

فتی باشوور رمی نه می هه رهه ـ بهــه رژه ــه ک ــۆ ل ــه ســه ی چــل و ن ــی فتی کوردســتان ده دی گشــت ن . ب

ــه مه رهه به ــه ک ــاه ی ل ــوان س ٣٨ ٣٧٧ ا، لــهد ١٩٩٠ـ ١٩٦٥کانی ن ، واتــه رمیل زیــادی کــردووه ملیــۆن بــه ٨٤ ٥٦٩بــۆ وه فتــه رمیل نه بــهو فتی ئـــه نـــه. ن زیـــادی کـــردووه ملیـــۆن تـــه ٤٦ ١٩٢دا یـــه و ماوه لـــه

٣٠٨

ــــه هه ــــه نه رم ــــه فتیی ــــه ، ل ــــران و الی ــــای نیشــــتمانی ئ ن کۆمپانی .م رهه به دته) وروپا فتی ئه ی کۆمپانیای نه ه کۆمه(کۆنسۆریم

رهنانی گازی سروشتی سازی ده پیشه. ٢کانی فتییــه نه رمــه هه ی گــازی سروشــتی، لــه می ســانه رهــه به

تری نــدین ملیــۆن مــه ڕاســت و باشــوور، چه کوردســتان، بــاکوور و نوه ر لــه زۆری، هــه ره شــی هــه به وه داخــه لــ بــه وه. بــی ده سگۆشــه

ــــه شــــونی به ــــه ره ی که شــــه به. ســــوتندرێ خــــۆڕایی ده مھنانی ب. هنـرێ کار ده ندێ شون، بۆ دروستکردنی گـۆگرد بـه هه شی له دیکه

سنوورکی زۆر دیاریکراودا، بـۆ پویسـتی ی دواییشدا، له لھو سانهکوردســتاندا، ی لــه وه ر ئــه بــه له. کار هنــراوه کی بــه ی خــه رۆژانــه

ــــتی زۆر و زه رســــته که ــــازی سروش ــــاوی گ ــــد به کی خ ــــه هن ، ی تدایــه بازاڕیشــی گه ــاره رم ــازی سروشــتی، دواڕۆژکــی پیشه ، دی ســازی گ

.بی باشی ده کانی دیکه رهنانی مادده سازی ده پیشه. ٣

ــه ســازییه پیشه ــه و به وتووه کی دواک ــه می سانه ره ــد چه شــی ل ن ٩٠ی دیڤریگـی ـ نوچـه ، لـه بـۆ نموونـه. ڕ ناکـات ن تپـه زار تـه ههن زار تـه هـه ٤٥ـ التیـه ی مه نوچـه خـۆی ئاسـن، لـه ن له ر تهزا ههبان ـ ی کـه نوچـه وز، له خه رده ن به ملیۆن ته ٤.٢خۆی کرۆم و لهن و عـــده کانی مه نوچـــه خـــۆی قوڕقوشـــم، لـــه ن لـــه زار تـــه هـــه ٢٠ ٦٠ـ عفـرینی نوچـه خـۆی مـس، لـه ن لـه زار تـه هـه ٣٠نی ـ رغه ئه .گردن گۆ ته

ی گۆڕین ساز پیشه. ٢تی ژربابهی کرکــــار و و ژمــــاره می ســــانه رهــــه رووی به یان، لــــه وه ئــــه

می رهـــه ی به رچاوه ترین ســـه وره ، گـــه وه مھنانـــه رهه زگاکـــانی به ده :ن وانه کانی گۆڕین ئه سازییه پیشه. نیشتمانی پک دنی

٣٠٩

کانی خۆراک سازییه ـ پیشهکانـدا ماه لـه ی کـه سـازییانه پیشه و جۆره ئهموو هه له بریتییه

نــانکردن و چشــتلنان و خۆشــاو : کــو نــدرێ وه یه گه نجام ده ئــه بــهکـــــردن و رۆنگـــــرتن و ره نیر و کـــــه و دۆ و ماســـــت و پـــــه وه گرتنـــــه

نجاکان، تـاکو کۆتـایی پـه ش، کـه ل خواردنی دیکه دۆشاوگرتن و گه ی کــه و نوچانــه کی ئــه کــران، خــه هد کان ئامــاده ماــه زۆری لــه بــه

. بوو بـازر نـه کرا، پویستییان بـه کانی ل دروست ده نییه مه خواردهـــــ دوای ماوه وه ـــــه ، لـــــه یـــــه ل تیی و یـــــه کۆمه نجامی گۆڕانـــــه ئ

ر ک هـــه بـــۆ دابینکردنـــی نـــه ورده کی ورده کانـــدا، خـــه ئابوورییهـــه خـــواردنی ســـانه ـــی خـــوا یان، ب ـــۆ کین شـــیان، ردنی رۆژانهکو ب

ــازاڕ و کــین و فرۆشــتن، لــه ڕوویــان کــرده . م بــووه کانــدا کــه ماه بی، بــوارێ بخــوقن و وه هــۆی ئــه ، بوونــه وه موو پکــه هــه وانــه ئه

زگــــای دان ده ســــه یــــدا ببــــ، بــــه دا په و بوارانــــه کــــارکی زۆر لــــهکانــدا یکهو فابر دوکــان و کارگــه نی، لــه مــه مھنانی خوارده رهــه به لـ ئمـه لکن، وه کانی خـواردن گـه سـازییه پیشه. م بھنـدرێ رهه به

:ین که ندکیان باس ده دا هه لره سازی هاڕین ـ پیشهو وه دۆزینــه. کانی کوردســتان ســازییه کــۆنترین پیشه لــه ککــه یه

غـودان لـه تای چانـدنی ده ره ، بـۆ سـه سـازییه و پیشه یدابوونی ئه په تاوه ره سـه له. وه ڕته گه ی وت ده کانی دیکه رمۆ و شونه هگردی چ

دواییـدا بـۆ لـه. هـاڕی کوتـا و ده رد ده بـه نم و جۆیان، به کی گه خهســتاڕ و کار هنــا، دواتــریش ده ، جۆنیــان بــه و کــاره نجامــدانی ئــه ئه

کی ئاشـی ئـاگر و لـه خه وه کانیشه چله له. وه کایه ئاشی ئاو هاتهکار ی هــاڕینی ئــاردی کۆنــان بــه کینــه ، مه وه فتاکانیشــه کۆتــایی حه

کانی ی گونــده کان و زۆربــه موو شــاره هــه ، لــه و ئامرازانــه ئــه. هنــراکار م بــــۆ نــــانکردن بــــه کــــه ی یه پلــــه ئــــارد بــــه. ن کوردســــتان هــــه

٣١٠

نـــدێ و هه و پـــاقالوه ڕشـــته رۆنی و هه هنـــدرێ، ئینجـــا بـــۆ ماکـــه دهی کوردســتان پویســتی ســانه. بــی ش ده خــواردنی دیکــه ســازی پیشهنــو شــکی زۆری لــه به نک، کــه زار تــه نــد هــه چه گاتــه ئــارد، ده لـه

.هندرێ م ده رهه خۆیدا، به که وته ک سازی رۆنی ڕووه ـ پیشهنجاکان، تای پـه ره رۆنـی سـاغ، تـاکو سـه می کوردسـتان لـه رهه به

ــه به ــ شــکی زۆری ل ــه نی خــه کانی کۆمــه تییهپویس ــه کی ئ ، و وتی دانیشـــــتوان و لـــــ دوای زیـــــادبوونی ژمـــــاره وه. کـــــرد دابـــــین ده

ربینکی زۆری نجامی ســـــه ئـــــه ی رۆنـــــی ســـــاغ، لـــــه وه مبوونـــــه کهنویانــدا و خۆشــی لــه ی نه وه کان و بوبوونــه ــه ری ئاژه روبه بســه

کردنی بــــاری شــــه گه کان و ــــه ی مردنــــی ئاژه ی پلــــه وه رزبوونــــه بهی وه ســکبوونه رمبوونی بــازاڕی کــین و فرۆشــتن و ته ئــابووریی و گــه

ـــه ـــداره ی ئاژه ڕگاکان و مانـــدوبوونی بـــ راده وه رووپـــو ل ـــه کان بــــه ــــه خوکردنی مه ب ــــه ، به وه ڕومات ــــه ره ــــاغ، ب ــــی س مھنانی رۆنار بـوون، کی ناچ ک خه یه راده می کرد، به رچاو که به کی له یه شوهشـی زۆری به. کار بھـنن ک بـه یانـدا، رۆنـی رووه خواردنی رۆژانه له و کونجی و تـۆی لۆکـه ڕۆژه به کانی گوه که رووه ، له رۆنه و جۆره ئه

و جـــۆره ، ئـــه ره ی دخۆشـــکه وه ئـــه. هنـــدرێ رده هتـــد ده.... و کتـــان ــه رووه ــه کان ــن کوردســتاندا ده ل ــه. ڕو ــه ئ ــدا، وره گه شــاره وڕۆ ل کان . زراوه ک دامه مھنانی رۆنی رووه رهه ی به ندین جۆر کارگه چه

کر سازی شه ـ پیشهر و نــــده وه چه(کر ی خــــاوی شــــه مھنانی مــــادده رهــــه توانــــای بهکارهنانی ندنی بـه سـه ره رزان و په نرخکی هـه ، به)کر قامیشی شه

ی دانیشتوان و نجامی زیادبوونی ژماره ئه کوردستاندا، له کر له شهـــــه په ـــــدابوون و گ ـــــاوخۆ و گه رمبوونی بازاڕه ی ـــــانی ن ـــــه ک کردنی ش

ــه ــاره وه ره هکنی د بازرگانیی ــورس، ئه ی وت و پاراســتنی پ ــه ی ق وان

٣١١

نــدێ لــه هه ، لــه ت کــردووه وــه ســتانی ده ده کاربه مووی وای لــه هــه. وه نــه کر بکه ی شــه زرانــدنی کارگــه دامه کانی وتــدا، بیــر لــه شــاره :کشین راده و کارگانه ندێ له بۆ هه نجه دا په لره

غربکری اسالم آباد ی شه ـ کارگهمی رهــه به. ی زایینیــدا دروســت کــراوه١٩٣٤ســای ، لــهیان هو ئــه ی خــاوی، لــه ی مــادده رچاوه ســه. کره ن شــه تــه ٦٥٠نیا ی تــه ســانه

پــــک ســــتانی کرمنشــــاه ری ئه وروبــــه کانی ده ری کگــــه نــــده وه چهشـکی نیا به شی، ته که مه رهه و به کی زۆر بچووکه یه کارگه. هاتووه

دابــین ئیدارییــه شــه و به کانی دانیشــتوانی ئــه پویســتییه لــهم کــه .کات ده

کری کرمنشاه ی شه ـ کارگه، ی زایینیـــدا دروســـت کـــراوه١٩٦٣ســـای لـــه یـــه و کارخانه ئـــه

ل ی گـه کـه مه رهه به. نـده کر و قه ن شـه تـه ٧٠٠ی می سـانه رهه بهتوانــــدرێ لــــ ده ه، و ســــتانی کرمنشــــاه پویســــتی ئه ، لــــه متره کــــهر و قامیشــی نــده وه می چه رهــه ر به گــه ی زیــاد بکــرێ، ئه کــه مه رهه به .کان، زیاتر بچندرێ کگه کر له شه

کری موس ی کۆمپانیای گشتی شه ـ کارگهســای کری کوردســتان، لــه کانی شــه وره گــه کارگــه لــه ککــه یهدروسـتکردنی ت بـهسـ باشووری شاری موس، ده ی زایینیدا، له١٩٥٧مـانگی کـانوونی و لـه واو بـووه دا ته١٩٥٨کۆتایی سای و له کراوهدوو یه و کارگه ئه. کر کردووه مھنانی شه رهه به ستی به م ، ده دووه

و مھنانی ئــه رهــه توانــای به. ملیــۆن و نیــو دینــاری عراقــی تچــووهکری سـپی ن شـه تـه ٨٠نیـا زراندنیدا تـه تای دامه ره سه ، له یه کارگه

ـــوو، کـــه ـــه ب ـــه ٨٠٠ ل ـــده وه ن چه ت ـــرا و زۆربه رده ر ده ن ـــه هن شـــی لــه ده ــدرا خمور ده ی مــه ری شــارۆچکه وروب ــه هــه. چن ــه ر ب واوبوونی تکــــــارکردن و لــــــه کــــــه موو ســــــا کارگه ری وت، هــــــه نــــــده وه چه

٣١٢

ســت پــ ی کشــتوکاڵ ده رزی ئاینــده ســت، تــا وه وه مھنان ده رهــه بهــه ده ــانی کارگه کرکاره. وه کات ــه ک ــه ک ــر ل ــه که ده وه بی ــه وه ن ــه ، ک ب

ــــوه ــــه یه ش ــــه رده کی ب ــــار بک ــــه ن و کارگه وام ک ــــه ک ــــارکردن و ل کم زیـاد رهـه بتوانن، به یه و شوه ست، تاکو به وه مھنان رانه رهه به

وبوونی وا پــاش تــه ســت بھــنن، بۆیــه ده ن و قــازانجکی پتــر بــه بکــهــــده وه رزی چه وه ــــه ر، هــــه ن ــــه ١٠٨ی وت، وه ره ده موو ســــا ل ن تکری ن شـه تـه ١٠٠ش، خـاوه کره و شـه هنا، لـه کری خاویان بۆ ده شه

کــه مھنانی کارگه رهــه توانــای به یه و شـوه بــه. هنــا رده سـپییان ده . ن ته ١٨٠ یشته ی گه می سانه رهه زیادی کرد و به

زا و بوونی کرکـــاری شـــاره ر نـــه بـــه کری موســـ، له شـــه ی کارگـــهر، نـده وه ی خاو ـ چه مادده ی وت له می سانه رهه می به لزان، که. خســتووه ڕ نه گــه مھنانی به رهــه کی به موو توانایــه وڕۆ هــه تــاکو ئــه

ـ ١٩٧١(ن تـه ١٥٠٠ری وروبه ده ، له یه و کارگه می ئستای ئه رهه بهکری شــه لــه). ن تــه ٣٤١ـ ١٩٧٣(، )ن تــه ٨٩٠ـ ١٩٧٢(، )ن تــه ١٧٣٠

. و خومره سپی و کۆ و ئالیک ونوره کری میاندوآب ی شه ـ کارگه.

ی میانــــدوآب شــــارۆچکه دا لــــه١٩٣٤ســــای لــــه یــــه و کارگه ئــــهنیا تای دروسـتکردنیدا، تـه ره سـه ی لـه می سـانه رهه به. زراوه دامهـــه تـــه ٦٥٠ ـــوو، ل ـــا ســـ جـــار به١٩٨٩ســـای ن ب می رهـــه دا ، دوو ت

ســای یــه و کارگه ئــه. ن تــه ٢٦ ٢٠١ یشــته ی زیــادی کــرد و گه ســانهبوونی ر نـــه بـــه له کـــانی دیکـــه کـــات، رۆژه رۆژ کـــار ده ٢٠٧نیا تـــه

.ست وه کارکردن ده ی خاو، له مادده کری اورمیه ی شه ـ کارگه، زراوه دامـه شـاری اورومیـه لـهدا ، ١٩٣٩سـای لـه یه و کارگه ئه

کر بــوو، لــه ن شــه تــه ٧٠٠نیا تادا، تــه ره ســه ی لــه می ســانه رهــه به

٣١٣

ــه ــا ل ــرد ت ــادی ک ــدا زی ــه ٢٥٤ یشــته دا، گه١٩٨٩ســای دوایی ــه ت ن ل . کری ورد و کۆ شه

ی پویسـت، بوونی ماددهـه ر نـه بـه ، له کری ارومیـه ی شـه کارخانهری لـ بـا، نـده وه چه کو کـه کـار ناکـات، بـه کانی ساڵ موو رۆژه هه

.ست وه کارکردن ده ئیدی له م آباد کری خر ی شه ـ کارگه

ی می رۆژانــه رهــه تکــای به. زراوه ی دواییــدا دامــه م ســانه لــه دا ١٩٨٩سـای شـی لـه می سانه رهـه به. کر و کۆ شه له نه ته١٢٠٠ کــانی دیکــه کــات، رۆژه ۆژ کــار دهر ٦٢نیا ســای تــه. ن بــوو تــه ٨٣٠٠

.ست وه کار ده ی خاو، له بوونی مادده ر نه به له سازی سپیاتی ـ پیشهشــــــیری کان، لــــــه ن مانگــــــا و گامشــــــه کان و خــــــاوه ڕداره مــــــه

موو هــه شــک، بــه و دۆ و که ره نیر و کــه کانیان ماســت و پــه ــه ئاژهکی یه شــوه ش بــه نــهو کارا ئــه. ن کــه ، دروســت ده وه کانییانــه جۆره

مان هــه نــدرێ و بــه یه گه نجام ده ئــه بــه وه ن ژنانــه الیــه گشــتی، لــهکانـــدا، ماه ر، تـــاکو ئســـتاش لـــه وبـــه مه یـــان ســـای له ی ده شـــوه

موو جــۆرێ لــه و هــه ی ســفر و زنجیــردار و پســته نجــه و مه شــکه مهنــــو ر لــــه هــــهک وه ، نــــه یه و پیشــــه کانی ئــــه کییه ره ســــه ئــــامرازه. هنــدرێ کار ده جکانیشــدا بــه نــو نیشته کو لــه کان، بــه ره کۆچــه

ـــ لـــه وه ی کوردســـتان، بـــه زۆر نوچـــه ی دواییـــدا، لـــه و ســـانه لل مھنانی سـپیاتی، گـه رهـه کانـدا، بـۆ به وره گه شـاره تی لـه تایبه وو، کــهدا بــ و گۆڕانــه نجامی ئــه ئــه ش لــه وه یــدا بــوون، ئــه په کارگــه

ی نــدێ کگــه ڕوماتــدا هــات و هه خوکردنی مه ر شــوازی بــه ســه بهخوکردنی مانگـا و بـه خۆی لـه ، که وه ڵ کرایه کردنی ئاژه رده روه په

کانی شـاره مھنانی سـپیاتی لـه رهه کۆمپانیای به. بینی گامشدا ده

٣١٤

ــــــه ــــــه ئ ــــــاه رزنجان و وان و ه ــــــه... ولر و کرمنش ــــــد دام زران، هت . ن وه ی خواره وانه ندکیان ئه هه کۆمپانیای سپیاتی اورمیهـ

مھنانی ماســت و رهــه دا ، بــۆ به١٩٨١ســای لــه و کۆمپانیایــه ئـهــه ــی خــاو، لــه و ســه ره نیر و کــه پ ــاری اورمیــه رتو و رۆن دروســت ش

٤٢٥٥ـ ١٩٨١(ن بـوو، تـه ٣٢١٦دا، ١٩٨٩سـای می لـه رهه به. کراوه ١٧٣ـ ١٩٨١(ملیــۆن ڕیــاڵ بــوو ٢٠٦شــی ســتکوتی سانه و ده) ن تــه

).ملیۆن ڕیاڵ یالنپنار ـ کۆمپانیای سپیاتی جه

خوکردنی مھنانی ســپیاتی و بــه رهــه ی به وره کی گــه کۆمپانیایــهنیر ماســـت و پـــه ی لـــه می ســـانه رهـــه به. کوردســـتاندا لـــه ـــه ئاژهــه ده ــه ســه گات ــه دان ت ــه ن و ل ــ چه گۆشــت ل ــد ه ــه هن ــه زار ت ڕ ن تپ .ن که زار کرکار کار ده دا س هه م کۆمپانیایه له. کات ده

قتوکردن سازی له ـ پیشه ماتـه نیر و دۆشـاو و دۆشـاوی ته گرتنی گۆشت و پـه رچی هه گه ئهو و پســته شـکه ی شــین و مه گـۆزه ش، لــه می دیکـه رهــه نـدێ به و ههکانی قوتـــوکردن تـــاکو ســـاه لـــه، کوردســـتاندا بـــاوه ـــدا لـــه نجه مهــه شه ــه بوو، وه ســتیش ن ــه و ســانه لــ ل ــه دواوه ب نــدێ شــون هه ، ل

تی تایبــه نی، بــه مــه قوتــوکردنی خوارده تی بــۆ لــه ی تایبــه کارگــهو کر و کرمنشــاه ریر و دهــۆک و دیاربــه هــه می کشــتوکاڵ، لــه رهــه بهــوون ، په نــدێ شــونی دیکــه هه ــدا ب ــه ســازی پیشه. ی ــه ل ــوکردن ل قوتکـان دووره نوچـه می کشتوکاڵ، لـه رهه شکی زۆری به ، به وه که الیهکی الیــه کــات و لــه نوچوون رزگــار ده رزیــن و لــه ، لــه وه بــازاڕه لــه

م رهــــه کــــانی به رزه وه نی جۆراوجــــۆر، لــــه مــــه ، خوارده وه شــــه دیکه .کات کی دابین ده هناندا، بۆ خه نه

٣١٥

سازی دیکه پیشهـ و تی لــه تایبــه ، بــه کوردســتاندا زۆر بــوه لــه ســازی ســرکه پیشهرم و کــو تــرێ و هــه ڕوێ، وه کی زۆری لــ ده یــه میوه دا کــه نوچانــه

نکـه و ده کـه کوله ی ناوکـه وه ها وشـککردنه روه هه. نجیر نار و هه ههکانی ی زۆری نوچـه زۆربـه لـه. هتـد... م و فستق و بایه ڕۆژه به گوه

.کرێ و ده یه کوردستاندا په کانی چنین و ڕستن سازییه پیشه. ٢

کی یـه ژماره. کانی کوردستان کۆنه سازییه پیشه ره هه له ککه یه کان و لـــــه ماـــــه تی ژنـــــان لـــــه تایبـــــه دانیشـــــتوان، بـــــه زۆر لـــــه

ـــــه ـــــه کارخان ـــــواره کان، ل ی می ســـــانه رهـــــه به. ن کـــــه دا کارده و بشـکی دات و به ن ده زار تـه نـد هـه چه سازی خۆمای، خۆی له پیشهــه وره گــه ــین ده. کانی دانیشــتوانی وت پویســتییه ل ــه. کــات داب و ئ

: وه ی خواره م جۆرانه ش بریتین له سازییانه پیشه

مۆ سازی په ـ پیشه یـه وه ، زیاتر بۆ ئـه کینه شی و مه ته به مۆ رستنی په ست له به مهــه ــد شــتمه چه ک ــه کی پیویســتی وه ن ــو قومــاش و فانیل ــۆره ک وی و و گ

هتـد ... رماڵ و کشـی نـدێ جـاریش بـۆ بـه ف و هه رچـه چارشو و چهی نیـوه ، زیـاتر لـه سـازییه پیشه و جـۆره وڕۆ ئـه ئـه. ل دروست بکرێ

چنــدرن، ده مۆ پــه ی لــه النــه لوپه و که کی لــه کانی خــه پویســتییهکر و گــازی کانی موســ و دیاربـه کارگـه کو لـه روه هــه. کـات ده دابـین . یه ماندا هه ب و ئادیه ئانته سازی رستن و چنینی خوری ـ پیشهزار کیلــۆگرام یــان هــه ده خــوری، بــه ی وت لــه می ســانه رهــه به

وی قوماش و گۆره کی، له کانی خه بۆ دابینکردنی پویستییه. بی ده ک لـــه یـــه نـــد کارگه خی جۆراوجـــۆر، چه جم و رایـــهرش و جـــا و فـــه

٣١٦

ــه هه. کانی کوردســتاندا، دروســت کــراون شــاره ــدکیان ل تای ره ســه ن بـه ، رسـتن و چنـین کـه و کارخانانـه لـه جگه. زراون کاندا دامه سییه. کانـدا گونده تی لـه تایبـه درێ، بـه سـاز ده وه ن ژنانه الیه ست له ده . وه کرته ساغ ده وه ن خۆیانه الیه زیاتر لهکانیان، مه رهه به

ـ کۆمپانیای رستنی کرمنشاهدا ، بـۆ خـۆری ١٩٧١سای ، له شاری کرمنشاه له و کۆمپانیایه ئهزار هـه٦٠٠ له ی بریتییه می سانه رهه به. زراوه رستن دامه و لۆکه

ی ه اددهر بتــو کرکــاری لــزان و مــ گــه ئه. تر قوماشــی جۆراوجــۆر مــه .زیاد بکرێ می سانه رهه تواندرێ به وا ده ر بکرێ، ئه خاو مسۆگه

موس ـ کۆمپانیای چنین و رستنی کوردسـتاندا، کانی چنـین و رسـتن لـه کـۆنترین کارگـه لـه ککه یه

دا تــاکو ١٩٥٧شــوباتی لــه. زراوه شــاری موســ دامــه لــه ١٩٥٣ســای تــــه تر قوماشــــی جۆراوجــــۆری هناوه نــــدین ملیــــۆن مــــه وڕۆ، چه ئــــهتـــــاکو یـــــه و کارگه ئـــــه). تر ملیـــــۆن مـــــه ٣٣ـ ١٩٧٢(م رهـــــه بهی ژمـاره. زار دینـاری تچـووه هـه ٦٩٨و ش ملیـۆن فتاکانیش، شـه حه

ـ کرکـار ٢ ١٥٤(س بوون که ٢ ١٧٩دا ١٩٧٢سای کانی له کرکاره .) ـ پسپۆڕ ١تکار ـ خزمه ١٢ر رمانبه ـ فه ١٢

رگی دورواو سازی درومان و جلوبه ـ پیشهلـ وه. یـه کی تازه سازییه کوردستاندا، پیشه له سازییه و پیشه ئه

کانی ژیـان ی دانیشتوان و پویسـتییه جامی زیادبوونی ژمارهن ئه لهواوبوونی خرایـی رزانی و ته ر هه به تیدا، له یه وتنی کۆمه و پشکه

. خرایـی بـو بـۆوه کاندا زۆر بـه شـاره ، لـه رگانـه جلوبه و جـۆره ئهو بلـوزی وی و فانیلـه نـدین جـۆر گـۆره چه رتـه و که کانی ئه کارخانه

ــهپیا ــه وان ــه و ژنان ــه و جلوب ــه رگی مندان ــه به دنن ــه. م ره ی کارگرزنجان و موسـ، رزوروم و ئـه ب وئـه کر و گازی ئانتـه چنینی دیاربه

کانی ناوبـــانگترین کارگـــه ش، بـــه ل شـــونی دیکـــه و گـــه اورمیـــه

٣١٧

گاتـه یان ده می سـانه رهـه به. رگی دورواوی کوردسـتان بـوون جلوبه .کات دان کرکار کاری تدا ده سه ن و سای به ر تهزا ند هه چه

رش سازی فه ـ پیشهکوردسـتاندا، سازی له ناوبانگترین و کۆنترین و بوترین پیشه به بوو لــه مــاڵ نــه یه شــوه ون، بــه تــه تی بــه تایبــه ، بــه رش چنینــه فــه

ی رســته نجاکان که کانی کوردســتاندا، تــا کۆتــایی پــه ی نوچــه زۆربــهتری دان مـه سـه به دا، سانه زگایانه و ده له. ب مادا نه ونی له ته

ی چھار محـال و نوچه وه و ڕووه له. چندرا رش ده فه ، له چوارگۆشهی و ســــانه لــــه. رکــــردووه بختیــــاری و کردســــتان ناوبانگیــــان ده

ــه م و ســوودوه رهــه ســتی زیــادکردنی به به مه دواییشــدا، بــه رگرتن لـــه ـــه ت ـــه ونکردن و خـــوری وت و ل ـــان و نوبردنی بکـــاری ل ـــو ژن ن

نـدین ، چه وه ره کانی ناوخۆ و ده کانی بازاڕه ی پویستییه وه پکردنهـــــه ـــــه کارخان ـــــین دامه ی ف ـــــد رش چن ـــــدکییان ئه. زران ـــــه هھن ی وان

.ن وه خواره ولر هه ست له رشی ده ی فه کارخانه

و تـاکو سـای ی زایینیـدا دانـراوه١٩٧١سای له یه و کارخانه ئه. خشـــــداری نـــــۆگرێ بـــــوو رشـــــی نه کی فه ره می ســـــه رهـــــه ، به١٩٧٤

ی و سـانه لـ لـه بـوو، وه تر چوارگۆشه مه ٨٨٢ی می مانگانه رهه بهـ ١٩٧٣(جــار زیــادی کــرد، ٥ـ ٤می رهــه ر به ک هــه وه دواییــدا، نــه

ــه)مچــگ ١٠ ٥٧٩ـ ١٩٧٤مچــگ، ٧٥٨٦ می رهــه هــا به روه کو هــه ، بســای ی کرکــارانیش لــه ژمــاره. رشــی جۆراوجــۆریش زیــادی کــرد فه

س، کــه ١٣٧رشــچن ـ فه(ســدا بــوو، که ١٩٤ری وروبــه ده دا، لــه١٩٧٢ . وتووه کار که له ندین ساه چه). س که ٥٧ر ـ رمانبه فه

وه سازی هۆنینه ـ پیشهو سـترازه و ده هشـم و ره ه رکه ی گـوریس و سـه وه ن بۆ هۆنینـه به

. هنـدرێ کار ده وری و دوخـن و گـول بـه و هـه ده و کـو و شـه لیفکه

٣١٨

داوی نـایلۆن و کان کنـدریان لـه کارخانه ی دواییشدا، له و سانه لهزار نــد هــه ی چه می ســانه رهــه به. کــرد لیاف و گــوش دروســت ده ئــهســی د که ســهنــد چه ی کرکــارانیش، خــۆی لــه ژمــاره. بــی ترێ ده مــه .دات ده رم سازی چه پیشه. ٣

و توانــای کوردســتاندا زۆره لــه ســازییه و پیشه ی خــاوی ئــه مــاددهــه ره په ــه پدانیشــی ک ــه ی به می ســانه رهــه به. م نیی ــه شــکی ک م ل

ســـت لـــه به مه. کـــات کی دابـــین ده نی خـــه کانی کۆمـــه پویســـتییه :ن وانه رم، ئه سازی چه پیشه

خۆشکردن سازی پسته ـ پیشهبـۆ دۆ نـدن و دودانـه بۆ دۆ ژه شکه مه کانی له کی پویستییه خهـــــده هـــــه ـــــان و ســـــاردکردن و هـــــه گرتن و کون ـــــۆ ئاوهن گرتن و ب

سـت ده ی خۆشـکراو بـه پسته رم له رو و قاپوتی چه و فه وه خواردنه .هنن ده

سازی پو ـ پیشهدان ملیـۆن جـووت سه پویستی به سانهکانی کوردستان، بازاڕهنـــدێ شـــار هه ، لـــه و پویســـتییه بـــۆ دابینکردنـــی ئـــه. یـــه پـــو ههـــه ـــه کارخان ـــو، ل ـــتکردنی پ ـــته ی دروس ـــایش و پس ـــتکرد ی ده ق س

دانیشــتوان بــه نــدێ لــه ش، هه نــدێ شــونی دیکــه هه لــه. زراوه دامــه ، بـــه وه کــش چنینــهتاغ و کــاری پــو دروســتکردن و ســۆل و قــه

. ریک کردووه ی بچووک خۆیان خه کینه مه ست و به ده سازی جانتا ـ پیشه، بـــۆ دروســـتکردنی جانتـــای خۆشـــکراوانه و پســـته شـــک لـــه بهو ژنـان سـتی پیاوانـه رگ و جانتـای ده گرتنی جلوبـه ی بۆ هه وره گه

و ئـــــه. هنـــــدرت کار ده کان بـــــه و جانتـــــای منـــــدانی قوتابخانـــــه

٣١٩

.... رزوروم و ئـه کر و ارومیـه شاری موسـ و دیاربـه له سازییه پیشه . رمه هتد زۆر گه

ی خانوو رسته سازی که پیشه. ٤رتی کــه ی خــانوو، شــونکی دیــاریکراو لــه رســته ســازی که پیشه

کــارکی وه و رووه لــه. کــات ســازی وتــدا، بــۆ خــۆی دیــاری ده پیشهکانی وت ئابوورییـــه خـــانوو و چاالکییـــهکردنـــی وخۆ، لـــه راســـته

: وه ی خواره وانه له بریتییه ره ی خانووبه مادده. کات ده سازی خشتی سوور ـ پیشهکانی کردنی دانیشــــــتوان و پویســــــتییه شــــــه نجامی گه ئــــــه لــــــه

ــــاره ــــادبوونی ژم ــــازه زی ــــه ، شــــاره ی خــــانووی ت کی یه شــــوه کان برز دوای ســاڵ بــه تی ســوور، ســاڵ لــهخشــ وام، پویســتییان بــه رده بــه و جــۆره کانی ئــه ی کارخانــه ژمــاره. زیــادبوون دایــه و لــه وه بیتــه ده

٨٠٠ی دا، نزیکـــه١٩٨٩ســـای کوردســـتاندا، لـــه لـــه ســـازییه پیشهس زار کـه پـنج هـه ی کرکارانیش زیاتر لـه ژماره. ی خشت بوو کورهــــوون ده ــــه به. ب ــــه می سانه ره ــــیان ل ــــوور ده ش ــــتی س ــــۆن خش ملی

.ڕی په تده چ سازی قس و گه ـ پیشه بـه. کی خـانوو کـردنن ره ی سـه کوردستاندا دوو مادده ، له وانه ئهخشـــتی ســـوور خـــانوو دروســـت لـــه ی کـــه ســـانه وکه تی بـــۆ ئه تایبـــه

ن، بــۆ ی کوردســتان هــه زۆر جگــه چ لــه ی قســ و گــه کارگــه. ن کــه ده، کاگـه ١٣ـ کرمنشـاه ، لـه کارگـه ٤غربـی ـ آذربایجـان ، لـه نموونـه

، لـه یه و دوو مادده ئه. ن دا هه کانی دیکه شاره ش له ندکی دیکه هه .م رهه به رد و وردکردنی دته به سوتاندنی قسه

نتۆ سازی چیمه ـ پیشهــه ــه ســازییه و پیشه ئ ــه ، ب ــه راوردکردن له ب کانی ســازییه ڵ پیشه گــــــه ــــــه ی رســــــته ی که دیک ــــــه خــــــانوودا، بای ــــــه تی هه خکی تایب . ی

٣٢٠

ـــه مھنانی چیمـــه رهـــه به ـــه نتۆ ل ـــۆ ســـای پ نجاکان کوردســـتاندا، ب :ن وانه ن، ئه که وڕۆ کارده ی ئه و کارگانه ندێ له هه. وه ڕته گه ده

رچنار نتۆی سه ی چیمه ـ کارگهـــه ـــه یـــه و کارگه ئ ـــه١٩٥٦ســـای ل کی ن کۆمپانیایـــه الیـــه دا ، ل

نــاوی مصــلحة ســمنت ســرجنار تا بــه ره ســه. زراوه نســی دامــه ڕه فه ی گـــۆڕا و بـــوو بـــه کـــه دا، ناوه١٩٧٠ســـای ، پاشـــان لـــه زراوه دامـــه

ـــه ره ئامـــانجی ســـه. رچنار نتۆی ســـه کۆمپانیـــای گشـــتی چیمـــه کی لتادا زیــاتر بــۆ ره ســه رچنار، لــه ســه لــه یــه و کارگه زرانــدنی ئــه دامه

ــــــتیی ــــــی پویس ــــــه هدابینکردن ــــــدی ردوو ئاوبه کانی ه ــــــان و (ن دوک لـه بـوو، کـه وه مـیش ئـه هـۆی دووه. نتۆ چیمـه بوو لـه) ندیخان ربه ده

، یـه نتۆ هه کی خاوی زۆر بـۆ دروسـتکردنی چیمـه ێ دا مادده که نوچهتر و ک کیلۆمــه میان یــه کــه یه ردی کلــس و خــۆی ســپی، کــه ک بــه وه

ــان ســ کیلۆمــه دووه ــه می ی کارگــه. دووره وه کــه کارگه شــونی تر، لل گــۆڕانی وڕۆ، گــه تــاکو ئــه وه زراندنییــه ســای دامه رچنار لــه ســه

ر چـاوتر، زیـادکردنی بـه موویان له هـه لـه. دیـوه وه خۆیـه گرنگی بـه، نــه ته ٤٠٠رۆژکــدا، مھنانی لــه رهــه توانــای به ، کــه ندورکــه ته ٤٠میان توانــای هــاڕینی کــه یه دا، کــه وره ســتاڕی گــه ڵ دوو ده گــه له. ک کــاژمردا یــه لــه نــه ته ٣٠میشــیان توانــای هــاڕینی و دووه نــه تهن زار تــه دان هــه وڕۆ، ســه نتۆ ئــه ی چیمــه ی کارگــه می ســانه رهــه بهر گـه ئه). ن زار تـه هـه ١٧١ـ ١٩٧٤ن، زار تـه هـه ١٠٥ـ ١٩٧٣(بـی، ده

کــه بــۆ زیــاد بکــرێ، کارگه ی خــاوی کــان و مادهــه ی کرکاره ژمــاره . یه می هه رهه توانای زیادکردنی به

سازی بلۆک ـ پیشه. کوردســتاندا بلــۆک لــه یــه خانوودروســتکردنی تازه کی رســته کهفتاکان تای حــــــه ره بــــــۆ ســــــه ســــــازییه و پیشه دانی ئــــــه رهه ســــــه

م مانــدووبوون بــه یی و کــه وره رزان و گــه ر هــه بــه له. وه ڕتــه گه ده

٣٢١

دروسـتکردنی خـانوودا، کوردسـتاندا و لـه ، بلۆک له وه دروسکردنییه . وه ی خشتی سوری گرتۆته واوی جگه ته به کان کیمیاوییه سازییه پیشه. ٥

. کوردسـتاندا زۆره کان لـه کیمیاوییـه سازییه ی خاوی پیشه ماددهــه گــه ئه ــو بای ــه ر بت ــه و مــادده خ ب ــدرێ، وه کیمیاوییان ــه ب ی وه کــو ئ

ی کرکــاران زیــاد بکــرێ، رخان بکــرێ، ژمــاره ی زیــاتری بــۆ تــه پــارهو وا ئـــــه ، ئـــــه وه کانی بدۆزرتـــــه مـــــه رهه بـــــازاڕ بـــــۆ فرۆشـــــتنی به

تیش لــه کی تایبــه بــی و جگایــه دواڕۆژکــی باشــی ده ســازییه پیشهکانی وتـدا، بـۆ خـۆی داگیـر سـازییه ی پیشه کانی دیکـه رتـه ریزی که

: وه ی خواره مانه کانیش بریتین له سازییه پیشه. کات ده فت سازی نه پیشه. ١

کانی ســـازییه نـــو پیشه ، لـــه یـــه دواڕۆژدا بـــۆی هه لـــه. یان وه ئـــهنـدێ هه. زن بـۆ خـۆی بگـرێ تی و مـه کی تایبـه ی وتدا، جگایه دیکه :ین که دا باس ده لره سازییانه و پیشه له

سازی پاوتن ـ پیشهــانجی ســه ــه ره ئام ــه ســازییه پیشه و جــۆره کی ئ ــاوتنی ن فت و ، پ

فت و ی کۆمپانیاکــانی نــه وه کانتی، بــۆ ئــه مــه رهه ی به وه جیاکردنــهفت ی پاوگاکـانی نـه زۆربـه. کاری بھـنن ناوخۆدا بـه دانیشتوان له

رمیل زار بـه نـد هـه چه ساکدا، له بچووکن و توانای پاوتنیان له لـه مدا، رۆژانـه کانی جیھـانی سـیه وته رچی له گه زیاتر ناب، ئه

. یه وه رمیله روو نیو ملیۆن به سه کوردستاندا فت له کانی نه پاوگهنزین و کـــو بـــه فت وه روبۆمی نـــه ســـتی دابنکردنـــی بـــه به مه بـــه

کانی خۆمـانی و بیـانی ت و کۆمپانییه وه فتی سپی و گازوایل، ده نهـــــد چه ـــــونی جوداجـــــودا لـــــه یان لـــــه پایوگـــــهن کوردســـــتاندا ش

.ن وه ی خواره وانه ندکییان ئه هه. زراندوه دامه

٣٢٢

ند وه ی ئه ـ پاوگه دا، لـه١٩٢٧سای و له کوردستاندا له فته ی نه کۆنترین پاوگه

. زراوه مــه لــه. دا وه فتی ئینگلیــزی ـ فارســییه ن کۆمپانیــای نــه الیــهی باشـــــووری شـــــارۆچکه تر لـــــه وت کیلۆمـــــه حـــــه یـــــه وگهو پا ئـــــهتر کیلۆمـــه ٣٧کی یـــه لوله فتی خـــاوی بـــه نـــه. دووره وه قینـــه خانه

ـــره ـــی و تی ـــه ی ده درژی ـــه مه ئینجـــی، ل ـــدانی ن ـــه فتی نه ی ی فتخانی می رۆژانــــه رهــــه به. بــــۆ دێ وه قینــــه تی خانه باشــــووری رۆژهــــه

رمیل بـــوو، زار بـــه هـــه ١١دا ١٩٧٨ ســای نـــد، لـــه وه ی ئه پاوگــه. کــانی نــاوخۆ بــوو مووی بــۆ بازاڕه ، هــه)رمیل زار بــه هــه ١٢ـ ١٩٦٨(ــه وه ــدا، به و ســنه لــ ل ــردووه ی دوایی ــاد ک ــۆ زی ــه ، کــه شــکیان ب ل

.هن م ده رهه رمۆر به فتی سه نه که نه زار ته رۆژکدا پنج هه ی باباگوڕگوڕ پاوگهـ

ــه ــای ن ــه کۆمپانی ــراق، ل ی فتی عــه١٩٢٧ســا نزیــک شــاری دا، لفت، کــانی نــه جۆراوجۆره مــه رهه مھنانی به رهــه ، بــۆ به وه رکوکــه کهدا جیـا و پاوگایه ی له مانه رهه و به ئه. زراند ی دامه و پاوگایه ئهو رۆنــی ) کیرۆســین(فتی ســپی گازۆیــل و نــه ، بــریتین لــه وه کرنــه ده

١٥٠ ی بـه مھنانی سـانه رهـه توانـای به. فتی خاو نی و نه مه سوته . نرێ ن داده زار ته هه

ی شـی تـازه دا، دوو به ١٩٧٣سـای فت، لـه ی نـه زگای پاوگـه دهئینجــی کی ده بۆرییــه بــه وه بابــاگوڕگوڕه لــه. ی دروســت کــرد دیکــه

وتنی توانـای پـا. ی دووره تر لوه کیلۆمه ١.٥ هنا، که فتی بۆ ده نهــه پاوگــه ــاگوڕگوڕ ل ــدا، بریتییــه ی باب ــه ڕۆژک زار گــالۆن هــه ٤٢ ل

فتی ملیــۆن گــاۆن نــه ١٠٧ملیــۆن گــاۆن گازۆیــل و ٣٠کیرۆســین و .ش ڕه

٣٢٣

ی باتمان ـ پالوگهـــه ـــه وه دۆزین ـــه ی ن ـــه فت ل ـــه دۆ ـــای م ـــه کانی چی ـــای یمون، ل س

. و پاوگایه ئهکی بوو بۆ دروستکردنی ره رکی سه دا، فاکته١٩٤٠ن ئینســــتیتوتی الیــــه دا، لــــه١٩٤٤ســــای لــــه و پاوگایــــه ئــــه

توانای . زراوه فت دامه ی نه وه ، بۆ دۆزینه)تورکیا(ت وه جیۆلۆجی دهن بـوو نیا دوو ملیـۆن تـه تـه تاوه ره سـه فتی خـاو، لـه نـه پاوتنی له

، وه نــــهمھنا رهه هــــۆی زیــــادبوونی به دوایــــی بــــه. ســــاکدا لــــهتوانـای پـاوتنی مان شـوندا و بـه هـه فتی تورکی، له کۆمپانیای نه

.تری دروست کرد وره کی گه زگایه ساکدا، ده ن له زار ته هه ٧٠٠ ی کرمنشاه ـ پاوگه

فتی شـا و یـدانی نـه فتی مه سـتی پـاوتنی نـه به مه یان، بـه وه ئهفت، کانی نـه مـه رهه به لـهکانی ناوخۆ، دابینکردنی پویستی بازاڕه

هتـد، ... نزین گازۆیـل و رۆنـی ترومبـل و گـریس کو کیرۆسین و به وهدا، ١٩٣٥سـای فتی ئینگلیـزی ـ فارسـی، لـه ن کۆمپانیـای نـه الیه له

، فتی کرمنشــاه ی نــه ی پــاوتنی پاوگــه توانــای رۆژانــه. زراوه دامــه .ڕۆژکدا رمیل بوو له زار به دا نۆ هه١٩٩٣سای له

فتی مسجد سلیمان ی نه ـ پاوگهن الیـه لـه. وتووه کـه هه وه ی مسـجد سـلیمانه نزیـک شـارۆچکه له

ی وه تای دۆزینـه ره سـه لـه. زراوه دامه وه فتی ئینگلیزه کۆمپانیای نه فت، لــه نــه ی لــه دا، توانــای پــاوتنی رۆژانــه یــه م نوچه فت لــه نــه

٢٧ـ ١٩٧٧زار، هــه ٢٥ـ ١٩٥٠(رمیل بــوو بــه ٢٥٢٠دا ١٩٩٣ســای ).رمیل زار به هه سازی گازی شل پیشه. ٢

، کوردســـتاندا زۆره لـــه ســـازییه و پیشه کردنی ئـــه شـــه توانـــای گهکی زۆر یه شـوه تی گـۆگرد، بـه تایبه ی خاو به ر هاتوو ماددهه گه ئه

٣٢٤

ـــرێ ـــین بک ـــه وه. داب ـــاکو ئســـتا، ن ـــ ت ـــه ده ل ـــه و نیـــا کۆمپا ت و ن . کردووه نه وه یه و باره وتۆیان له کان، کارکی ئه فتییه نه کان پیترۆکیمیاوییه سازییه پیشه. ٣

فتی نزین و نــه کــو بــه فت، وه کانی نــه مــه رهه به ی خــاو لــه مــادده ها گـــازی سروشـــتی لـــه روه ش و هـــه فتی ره ســـپی ـ کیرۆســـین و نـــه

ـــه ـــه. ل زۆره کوردســـتاندا، گ ـــه ئه بۆی ـــاری ر گ ـــو پســـپۆڕ و کرک بتــــــاره ــــــه ش ــــــامرازی ت ــــــرێ، ده زا و ئ ــــــین بک ــــــۆ داب ــــــه کنیکی ب بیتتــاکو و توانایانــه لــ ئــه وه. وتــدا دار لــه شــه کی گه ســازییه پیشه ، کــه ســازییه و پیشه کانی ئــه گرنگــه لقــه. وه وڕۆ، بســوود ماوتــه ئــه :ن وانه ئهمھنان دان، رهه کارکردن و به کوردستاندا له وڕۆ له ئه

ی گۆگرد وه سازی پاککردنه ـ پیشهمھنانی رهــه کـرێ و توانــای به گـازی سروشــتی پــاقژ ده گـۆگرد لــه

ـــه ـــه ل ـــتاندا هه زۆر نوچ ـــه ی کوردس ـــه ی ـــه ، ب ـــه تایب ـــدان مه تی ل ی .هتد... رکوک و مسجد سلیمان و باتمان ری که وروبه کانی ده گازهشـاری گازی سروشتی لـه د لهی گۆگر وه ی پاقژکردنه وڕۆ پۆژه ئهــه که ــدا، ب ــه رکوک ــه زنترین کارگه ناوبانگترین و م ــه ی . کوردســتاندا ل وه کی پۆۆنییـه ن کۆمپانیایـه الیه کاندا، له سته شه له زگایه و ده ئه

ی ژمـاره. بـی ن ده دان تـه سـه ی بـه می سـانه رهـه به. دروست کراوه ٢٥٠ وان، زیـــاتر لـــه ر و پاســـهپســـپۆڕ و کرکـــا رانیشـــی لـــه کارگه

.بی سک ده که ره سازی جگه ـ پیشه

ـــــه ـــــی جگ ـــــه ره داگرتن ـــــه ل ـــــان و دوکان ـــــه م ـــــۆنترین کان، ب کدا، و شـــونانه لــه. درێ م ده ــه قه کانی کوردســتان لــه ســازییه پیشه

دان ســه م و بــه رهــه به دتــه ره ن جگــه زار تــه دان هــه ســه ســای بــهکانی بیتلـیس و شـاره لـه ره ی جگه کارگه. کات ا دهس کاریان تد که

دواوه کان و بـه سته تای شه ره سه ، له ولر و کرمنشاه سلیمانی و هه

٣٢٥

ــه ــه هــه. زراوه دام ــه ر ی ــه ک ل ــه ، ســانه و کارگان ــۆز هــه ب زاران گم و کــــــاری رهــــــه به هنتــــــه ی جۆراوجــــــۆر، ده ره تی جگــــــه پاکــــــه . ر کردووه ژن و پیاو مسۆگه ن کرکار لهدا شیان بۆ سه رۆژانه

وه ی پاککردنه سازی سابوون و مادده پیشه. ٤ست شووشـتن و جـل شووشـتن و ریشتاشـین وسـابوونی سابوونی ده

ـــۆز ـــانی دان شووشـــتن و ده ت ـــانی قاپوقاچـــاغ شووشـــتنن، و ده رم رمــه وه پاککردنــه رمــانی شوشــه ده ی دروســتکردنی ســابوونی کارگــه ، ل

... ولر و موسـ کر و سنندج و هـه ب و دیاربه کانی گازی ئانته شارهدان کرکــار ســه بــه دا، ڕۆژانــه و کارگانــه لــه. کــرن هتــد دروســت ده

.کات کاری تدا ده سازی گازی پیشه. ٥

ــه ــه ربه ی شــه وه گرتن ــه تی ه ــوژ و کا ــه ک و به نار و م منانی رهڵ گـه هتـد، له... بیبسـی و کۆکـاکۆال کـو و کانی وه گازییـه وه خواردنه

کان دروســـت مـــان و دوکـــانی شـــاره دا، لـــه نـــدێ خۆشـــاوی دیکـــه هههاوینانـــدا دوو ، لـــه ســـازییه پیشه و جـــۆره می ئـــه رهـــه به. کـــرن ده .بی می زستانان ده رهه ی به نده وه ئه کانی کانزاکان ییه بنچینه سازییه پیشه. ٦

رووی کوردســتاندا، چ لــه ســازی لــه هرتی پیش وتووترین کــه دواکــهــه جۆراوجــۆر و چه ــه می ســانه رهــه رووی به شــن و چ ل رووی و چ ل

ـــه وه ی کرکـــاره ژمـــاره ـــان و هاوبه و چ ل ـــه رووی پکھن شـــیکردن لگرنگتــرین . یه ســازیه پیشه و جــۆره تــدا، ئــه وه ی ده ی ســانه بۆدجــه

:ن وانه کانی ئه لقه عدنی نو ماڵ ل و ئامانی مه لوپه کهسازی ـ پیشهر شــارکی وتــدا، ســ تــا چــوار دوکــان بــۆ دروســتکردنی هــه لــه

ـــه ره دۆب و قه ـــز و ره و ـــه و کورســـی و م ـــه فک ی رده ی ئاســـن و پڵ نجـه کـو مه نی جۆراوجۆری نـو مـاڵ، وه عده نی و ئامانی مه عده مه

٣٢٦

و ســـینه شـــت و مه و ته مچـــه وچک و چه وگیر و کـــه ی و کـــه و مقـــه .ن شۆر و کتلی ئاو، هه ده

وه سازی چاککردنه ـ پیشهـــاره ـــه ش ـــه کانی دیارب ـــه کر و گـــازی ئانت ولر، رزوروم، هـــه ب و ئ

کانی ی هۆیـه وه سازی چاککردنـه پیشه ، به و سنندج اورمیه کرمنشاهو پـاس و لـۆری و پیکـاب و ره مـه ری قه ک کاری فیتـه ـ وه وه گواستنه

ــ ره کینــه ی مه وه ب و چاککردنــهجی وه و ئامکــو ـ کــانی کشــتوکا . رکردووه مپی ئاو، ناوبانگیان ده رر و په مباین و تۆده تراکتۆر و که

سازی که نه سازی ته ـ پیشهکاندا، بـۆ وره گه شاره تی له تایبه ، به کی زۆر بوه سازییه پیشه

خچاڵ و زۆپــای ــل و یــهی بــۆنیتی ترومب وه دروســتکردن و راســکردنه .ش ل شتی دیکه فت و گه نه

٣٢٧

م تی پنجه ربابه سه وبان رگه

مینــدا، رۆکــی ر ڕووی زه تانی ســه وــه ژیــانی ده وبان لــه رگــه

تی، کـار کی تایبه یه شوه به و رۆه کات، ئه وازی ده وره کجار گه یه بۆیـــه. کـــات الن ده ی گـــه کانی ژیـــانی ڕۆژانـــه نـــه موو الیه هـــه لـــهــا لــه هه وبان لــه رگــه نــده رچه هه وتکــدا، رکوپــک و رمکــدا ی

نــــده وه ، ئه و وتــــه یــــا ئــــه رمــــه و هه وتوو بــــ، ئــــه پشــــکهبــــاش و وبانی چـاک لـه ر رگه گه ئه وه شه وانه پچه بی و به وتوو ده پشکه . بی خراپ ده وه زۆر رووه له که بوو، باری وته دا نه وته

کوردستاندا وبان له رۆی رگه. ١تی ژربابهتی و رامیـــاری یـــه ئـــابووری و کۆمهژیـــانی وبان کـــار لـــه رگـــه

.م که ده نانه و الیه ر له باسی هه وه خواره له. کات کوردستان ده ژیانی ئابووریدا وبان له رۆی رگه

ش وه ئـه. کـات ژیـانی ئـابووری وت ده وبان کـارکی زۆر لـه رگهـــه نیا له تـــه ـــه وه ر ئه ب ـــین وه گواســـتنه موو جـــۆره هـــه ، کـــه ی و و ک

ــه ــاوگوڕکردنکی رۆژان ــه رهه ی به فرۆشــتن و ئ ســازی و کانی پیشه مو بارکردنیان بـۆ شـونی وه مھنانیانه رهه شونی به کشتوکای، له

ــه ــاغکردنه ه ــه وه گرتن و س ــته یه شــوه و بــازاڕ، ب وخۆ، بــه کی راســــه ــــا ن ــــوونی ی ــــه ب ــــه بوونی سروشــــت و جــــۆری ئ ــــا و بانان وه و رگ

ر هــــاتوو گــــه ئه. دا راکشــــراون و وتــــه لــــه ، کــــه وه ته ســــتراوه بهکـــانی ســـادا، رزه موو وه هـــه وا لـــه کان خـــۆش بـــوون، ئـــه وبانـــه رگه

لـه واتـه. بی کان، زیاتر ده مه رهه ی به وه توانای بارکردن و گواستنه بـه گـرن، کـه رده کانیان وه مـه رهه به کان سـود لـه جوتیاره وه که الیه

٣٢٨

بیتــه م ده نجامیشــدا هــه ئه ی مانــدوو بــوون، لــه ڵ پــوهدرژایــی ســام زیــاتر هــانی کــان و هــه هــۆی باشــکردنی بــاری ئــابووری جوتیاره

ــــان ده جوتیاره ــــه ک ــــۆ ئ ــــه وه دا، ب ــــدوو بک ــــان مان ــــاتر خۆی ن و ی زی. م رهـه به کانی داهاتوودا، بھننـه ساه می زیاتر و باشتر له رهه به جۆراجـۆره مـه رهه به کـانی نـاوخۆ بـه بازاڕه ، وه شه کی دیکه الیه له

ـــه ـــ ده خۆمایی ـــه کان پ ـــرێ و ل ـــه لوپه رووی که ک کانی پویســـتییه لــــه ــــه وه ژیان ــــه ، ک ــــه متر ده موکوڕی ک ــــه وه بیت ــــه و کۆم کیش نی خ

ــه ده ــوانن، ب ــه نرخکــی گونجــاو پویســتییه ت ســت یان ده کانی رۆژانوا کان خـــراپ بـــوون، ئـــه وبانـــه گهر هـــاتوو، ر گـــه لـــ ئه وه. وێ بکـــهو وه مننـــه کانی خۆیانــدا ده شـــونه کان لــه کشـــتوکاییه مــه رهه به

ربگـرێ و کیان لـ وه س کـه ی کـه وه ب ئه بن، به یان خراپ ده زۆربهو ی ئــه مــاوه کــانیش، لــه ی جوتیاره الیــه قه نــج و ته و ره موو ئــه هــه .چ فیۆ ده ، به دا داویانه ساه

تیدا یه ژیانی کۆمه وبان له رۆی رگه، وه وتنــه وتن یــا دواکه ی پشــکه رووی پلــه تی لــه یــه ژیــانی کۆمه

بوون و جــــۆری بــــوون و نــــه نــــدی، بــــه یوه کی زۆر په یــــه تــــاکو رادهر وتکـــدا، زیـــاتر هـــه وبان لـــه بـــوونی رگـــه. یـــه هه وه وبانـــه رگهــــه یوه په ــــدی ل ــــوان خه ن ــــدا ن ــــه زرن و تکــــه مــــه داده کی وی ل

نـوان ، لـه وییـه و تکه تی ئـه تایبـه کات، بـه نوانیاندا دروست دهزیــاتر وه وبانــه هــۆی رگه کانــدا، بــه کان و گونده دانیشــتوانی شــاره

زایی و توانــای شــاره کان زیــاتر لــه و گوندنشــینه وه داتــه نــگ ده رهکانی بازاڕ گشتییه شونه ک له وه گرن، رده لک وه کان، که شارنشینه

یمانگاکان و زانکۆکـــــان و لـــــه و پـــــه و قوتابخانـــــه خۆشـــــخانه و نهــاره ــدا ده ئیدارییه کاروب ، بــه وه شــه کی دیکه الیــه لــه. وێ کــه رده کان ی رۆشــــــنبیری لــــــه وه وام و بوبوونــــــه رده نــــــدی بــــــه یوه هــــــۆی په

٣٢٩

ریی و گـه ڕکردن و ناکۆکی تیره کو شه رینی وه نه نه کاندا، الیه گونده . وه بیته م ده ی الددا که گه کۆمه هتد، له... کوشتن و بین

ژیانی رامیارییدا وبان له رۆی رگهــی رگــه رووی تی لــه تایبــه ژیــانی رامیــاریی و بــه وبان لــه رۆ

. متر نییـه تی و ئـابووری کـه یه کانی کۆمه نه الیه ، له وه ربازییه سهراوردکردن بــه وبانی باشــن، بــه نی رگــه خــاوه ی کــه تانــه وه و ده هئــوبانی خــراپن، زۆر توانــای نی رگــه ی خــاوه تانــه وه و ده ڵ ئــه گــه له

مان هـه لـه. ل زیـاتره ی خۆیان گـه که وه ته خاک و نه داکۆکییان لهکی یــــه راو و ئاژاوه موو هــــه ی هــــه وه کاتــــدا، توانــــای دامرکاندنــــه

باتی خـه دا کـه و نوچانه ش، له مان شوه هه به. خۆشیان زیاترهناوکان بــاش بــن، وبانــه ر رگه گــه کــرێ، ئه ات ده ســه کــداری دژی ده چهدوژمـن، بـۆ شـاندن لـه ستوه کی و ده ی خـه وه رووی کۆکردنه وا له ئه

. بی ل ئاسانتر ده کان گه پارتیزانه

نیمی رگاوبانی زه. ٢تی ژربابهی خـامالن، کوردسـتاندا، بـو گـوره لـه رگایه شنه و چه درژی ئه

. بــی تر ده کیلۆمــه) زار هــه ١٨ـ ١٩٨٥ســای (زار بیســت و ســ هــه. س کــه ک ملیــۆن و نیــه ر یــه رامبــه تر، به ک کیلۆمــه ر یــه هــه واتــهکــو ی باشــووری رۆژئـاوای ئاسـیا وه کانی دیکـه هــی وتـه ش لـه وه ئـه

. متره رکیا و سوریا و عراق کهئران و توکانی ره نجامی فاکتـه ئـه وڕۆی کوردسـتان، لـه کـانی ئـه تۆڕی رگا

لـه کان، کـه ته سـه ندێ خه هه. پک هاتوون وه سروشتی و مرۆیی یه . ن وه ی خواره وانه ، ئه یدابوونه په ره و دوو فاکته نجامی ئه ئهـــۆ هـــه راکشـــانی رگـــه .١ ـــوژ ب ر بنکی کوردســـتان، هـــهر کـــون و قـــه تاوه ره ســـه له ـــۆنترۆکردنی نوچـــه ســـتی ســـه به مه ب ربازیی و ک

کانی کـــورد و ییـــه وه ته نه وه رکوتکردنی جونـــه جیاجیاکـــان و ســـه

٣٣٠

و کانی کوردسـتان، لـه ره داگیرکـه تـه وه ده. رپاکردن بـووه نگ به جه کینـــــه ، مه هکـــــورترین رگـــــ خرایـــــی و بـــــه زۆر بـــــه وه رگایانــــه

تـــه وتوونه و که و شـــونانه ئـــه یاندووتـــه کانی خۆیـــان، گه نگییـــه جه . ریانکردووه ک و شه گیانی خه

، تره یان نۆمــه ویدیکــه ب، ئه مکییان نــه کان، کــه پانــایی رگایــه .٢ و جـــۆره هـــاتوچۆکردن بـــه بۆیـــه. ســـکن رگاکـــان باریـــک و ته واتـــه

ـــه ـــه ، هـــه رگایان ـــه هب م رگیز ب ـــدین کاره و چه ترســـی نیی ســـاتی ن .دات ناخۆشیشیان تدا روو ده

کـان، بـه تی بـۆ پاراسـتنی جاده زگای تایبـه بوونی ده می یا نه که .٣ش وای وه دوورن، ئــه وه کانه شــاره لــه دا کــه و شــونانه تی لــه تایبــه وێ و ند و کۆسـپیان تبکـه کان، که جاده شکی زۆر له به ، که کردووه

.ب ، ئاسان نه و رگایانه ر ئه سه هاتوچۆ لهـــه. ٤ ـــان، ب ـــه ریگاک ـــه تی ئه تایب ـــه وان کاندا شـــاخاوییه نوچـــه ی ل

وێ، و کــاتکی زۆریــان ده وتوون، پچــاوپچی زۆریــان تدایــه کــه هه دیــاره. چــن بــۆ شــونکی دیکــه ده وه شــونکه کان لــه تــا ترومبلــه

ی بۆیــه و رگایانــه ت ئــه وــه ده ، کــه یــه وه ر ئه بــه نیا له ش تــه وه ئــهواویان بکـــات و مترین کـــاتی تـــه کـــه تـــاکو بـــه کشـــاوه و شـــوه بـــه . م ت نچی شی که پاره

شـــنه و چه ر ئـــه ســـه هـــاتوچۆ له. ک الیـــین کـــان یـــه ی رگا زۆربـــه .٥وێ ر ترومبلـ بیـه گـه ی ئه وه ر ئـه بـه ، له زۆر خـۆش نییـه نه رگایه

کــه یــه وه ال بــدا، پویســتی به بــۆ رگــاکی دیکــه وهــه که رگایه لــهوێ و پچـی لـ کـه ده کی درژ ببێ، تاکو شـونکی بـۆ هه ودایه مهوێ پیـدا یـه ده ی کـه ی دیکـه کـه ر رگایه سـه وه چته و ده وه کاته ده

.ڕ بب تپه، وڕۆکـه ئه کـه )سـنووری سیاسـی(ی ربازییانه سه و هه ر ئه به له .٦ی رگـه نـو جه ، لـه وه کانی کوردسـتانه ره داگیرکه ته وه ن ده الیه له

٣٣١

جیاجیاکانــدا نــوان نوچـه کان لـه کوردسـتاندا راکشـراون، رگایــه کــاتی هــاتوچۆکردن بــه لــه وه ر ئــه بــه کــدی نــابن، له یه ڵ بــه تکــه

ژـر ریکراو و لـهک شـونی دیـا یـه بـی، بـه ترومبل، مرۆڤ ناچار ده .دات دا بوا و ال نه تانه وه و ده زگاکانی ئه کۆنترۆی داموده

بــین، بــه کــان ده قیرتاوه جــاده م ســود لــه کان زۆر کــه گوندنشــینه .٧و لـه ژیـن، چونکـه دا ده په و الچه گوندی دووره ی له وانه تی ئه تایبه

و ، تـــاکو بـــه وه تـــهکـــان لقیـــان لـــ ناب قیرتاوه دا، رگـــای نوچانـــهتی یـــه خۆیـــدا، بـــارکی کۆمه ش خـــۆی لـــه وه بگـــات، ئـــه نوچانـــه

و و بـه دا خوقانـدووه و نوچانـه نو دانیشتوانی ئه وتووی، له دواکهــــه ــــه زووان ــــاره ش، ئ ــــه کۆمه مواره ناهــــه و ب ــــه ی ش، تی و ئابووریی

.ر ناکرێ سه چاره مینی شنی رگاکانی زه چه

ڕی و بـۆری ناوی رگای ترومبـل و ئاسـنه به جۆرهس یان وه ئه .نووسم ریان ده سه له وه خواره له. فتی نه رگای ترومبل. م که یه

ردرژکراو و خــۆل کــه کــو قیرتــاوکراو و بــه ســت رکــانی وه به مه .دوو جۆر کرێ به ش ده وه ئه. کات ریاندا هاتوچۆ ده سه ترومبل به

کی ره رگای سه. ١ و رگــا ، ئــه)، ماگیســتراڵ جــاده(کی ره رگــای ســه ســت لــه به مه وه کـه یه ری وت بـه رانسـه سه ، که یه درژانه رین و قیرتاوه پانوبه

ـــه به ده ـــه ، وته وه شـــه و ریانه ســـتن و ل ـــه ک ـــانی ده ب ی وه ره رگاک . وه ستنه به ده وه وته

ر ســـه ی مانـــگ هاتوچۆیـــان له ، ســـاڵ دوازده کییانه ره رگـــا ســـه، هاتوچۆیـان وه کـه خه بار و به یان ترومبل به ده رۆژی به. نابێ

ر ســی ســه ک له ، یــه کییان ره درژایــی رگــا ســه. ن کــه ردا ده ســه به

٣٣٢

گرنگتــرین رگــا . هــنن کــانی وت پــک ده گشــت رگــا قیرتاوکراوه :ن وانه انی کوردستان، ئهک کییه ره سه

رزنجان ـ ئه کرمنشاه ی شــــاره زۆربــــه بــــه. بــــی تر ده دان کیلۆمــــه ســــه ی کــــه درژاییه

کانی کــو شــاره بــی، وه ڕ ده تی کوردســتاندا تپــه کانی رۆژهــه وره گــهنـــو بـــه و رگایـــه ئـــه. رزوروم ، ئـــه و قاراکۆســـه و ارومیـــه ســـنندج

ــدا ده دۆه ــه کان ــرد دروســت ز ڕوات و ل ــوون پ ۆر شونیشــدا، ناچــار ب . وه ڕنه بپه وه کانه ری دۆه وبه ر و ئه وبه ئه ی له وه ن، بۆ ئه بکه

التیه ـ مه ارومیهنـــدین شـــاری کوردســـتاندا، چه کـــان لـــه رگـــا درژه لـــه ککـــه یهڕاســت وتــدا نوه الزیغ، لــه کــو وان، مــوش، بینگــۆۆل ئــه ی وه وره گــه

نــو ی پشــوو، بــه وه کــو ئــه وه و رگایــه ئــه. وه ســتته به ده وه پکــهل گــه بـێ، یــاخود لــه خت ده ل چیــای ســه ڕوات و گــه کانـدا ده دۆه

زۆر شونیشــدا، پردیــان و لــه نــدێ چیایــان بــۆ داتاشــیوه شــوندا، هه . کاندا دروست کردووه ری دۆه وبه ر و ئه وبه ی ئه میانه له

ب انتهسلیمانی ـ گازی ئکانـدا وره گه شاره ل له گه کوردستاندا، به له درژترین رگایه

ولر، موســـ، دهـــۆک، رکوک، هـــه کانی کـــه کـــو شـــاره ڕ دبـــ، وه تپـــهبـی، ڕ ده ی پـدا تپـه یـه و جاده ی ئـه و جگایانـه لـه. ماردین، ئورفـا

ــــه ــــه زۆرب ــــه شــــتاییه ده ی زۆری ل ــــک هــــاتووه کی ت ــــاخود خت پ ، یو کشــانی ئــه ی لــه یــه و پاره ئــه ، بۆیــه ی بچــووک بچووکــه ۆکــهپ ته

رگاکــانی ی لــه یــه و پاره چاو ئــه ، لــه رج کــراوه دا خــه رگایــه جــۆره . متره ، زۆر که رج کراوه پشوودا خه

)الرێ(کی رگای الوه .٢ ری نته نـوان سـه ونـه که ده ن، کـه و رگایانه موو ئه ست هه به مه

ڕژ و قیرتــاو و رده و بــه وه کانی دیکــه ئیدارییــه کــه انکان و یهســت ئه

٣٣٣

متر سـکترن و کـه کاندا، ته کییه ره چاو رگـا سـه الڕێ له. خۆش کراونردو و بـه وه کردنـه سکی و خـاون نه ر ته به له. کرێ هاتوچۆی پدا ده

ــه ــه خــۆی ق ــان، ل ــه هه راغ رگاک ــدێ رۆژانــی زســتاندا، ب ــه ن واوی تـــان لههاتو ـــه چۆی ـــێ ر ده س ـــه. ب ـــی ئ ـــۆره درژای ـــه و ج ـــه رگایان ل

.بی کاندا، دوو جار زیاتر ده کییه ره چاو رگا سه کوردستاندا، له لـه ن کـه و شـوه کانی کورستاندا، بـه ستانه ئه مینی له رگاکانی زه

.م که باسیان ده وه خواره مان ستانی ئادیه ئه

تر کیلۆمــــه ٣٦٢نی دا ، خــــاوه١٩٨٠ســــای ، لــــه ســــتانه و ئه ئــــه ٣٧سـنی ـ مان تـاکو به درژی رگای شاری ئادیه. رێ بوو چوارگۆشه

ـ کـم، تـاکو کاهاتـه ١١٩ڕ ـ ڕگـه کم، تـاکو گه ٦٠کم، تاکو چیلکھان ـ .بی کم ده ٣٨مسات ـ کم، تاکو سه ٤٠

کــم، ١٥٣ب ـ مان تــاکو گــازی ئانتــه درــژی رگــای شــاری ئادیــه کـم، ١٧٤ـ التیـا کم، تـاکو ما ١٦٤کم، تاکو مارش ـ ١٦٠ـ اتاکو ئورف

٢٩٣کـم، تـاکو مـوش ـ ٢٧٩الزیغ ـ کم، تـاکو ئـه ٢٠٧کر ـ تاکو دیاربه . بی کم ده

ستانی ئاگری ئهــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٥٢٠نی دا، خــــاوه١٩٩٣ســــای ، ل تر کیلۆم

ڕژکراو ـ دهر کـم، بـه ٢١٢قیرتـاوکراو ـ مانـه لـه. بـوو چوارگۆشه رێ .کم ١٩٢ـ ی دیکه کم، رگه ١١٦

کــم، تــاکو ٦٢تــاکو دیــادین ـ کۆســه درژایــی رگــای شــاری کارا ١٢کم، تاکو هامور ـ ٣٢شکیرت ـ له کم، تاکو ئه ١٠٦زیت ـ دۆغوبایه

کـم، تـاکو توتـاک ـ ٣٠کم، تاکو تاشلی چـای ـ ٦٨کم، تاکو پاتنۆس ـ .کم ٣٦

ـــای شـــاری کا ـــژی رگ ـــهرا در ـــاکو وان ـ کۆس ـــاکو ١٩٤ت ـــم، ت ک .کم ١٧٢کم، تاکو ئیغدیر ـ ١٦٦رزوروم ـ ئه

٣٣٤

ستانی بینگۆۆل ئهتر کیلۆمــــه ٢٩٦نی دا ، خــــاوه١٩٨٠ســــای ، لــــه ســــتانه و ئه ئــــه

تــاکو ) ولیک چــه(درــژی رگــای شــاری بینگــۆۆل. بــوو چوارگۆشــه رێ کـم، ١٩٦ رزوروم ـ کـم، تـاکو ئـه ١١٨کم، تـاکو مـوش ـ ١٤٣الزیغ ـ ئه

.کم ١٥٩کر ـ تاکو دیاربه ستانی بیتلیس ئه

ــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٢٧٦نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆم . بوو چوارگۆشه رێ

ــه ــاکو دیارب ــژی رگــای شــاری بیتلــیس ت ــاکو ٢٢٥کر ـ در کــم، تکـم، تـاکو ٩١کـم، تـاکو سـییرت ـ ٨٥کم، تـاکو مـوش ـ ٣٥٨الزیغ ـ ئه

. تره کیلۆمه ١٦٢ڤان ـ کر ستانی دیاربه ئه

تر کیلۆمــــه ٩٤٠نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای لــــه ســــتانه و ئه ئــــه ٥٨کر تاکو بیسـمیل ـ درژی رگای شاری دیاربه. بوو چوارگۆشه رێ کـم، تـاکو چونگـوش ـ ٣٠کـم، تـاکو چنـار ـ ٩٠٠رمیک ـ کـم، تـاکو چـه

تـاکو هـانی ـ کـم، ٥٦رغانی ـ کم، تاکو ئه ٨٨ـ کم، تاکو دیجله ١١٤ ٩٠ـ کم، تـاکو لیجـه ١٣٥کم، تاکو کولپ ـ ٧٦کم، تاکو هازرۆ ـ ١١٩

.کم ٨٤کم، تاکو سیلڤان ـ کـــم، تـــاکو ٨٦کر تـــاکو مـــاردین ـ درـــژی رگـــای شـــاری دیاربـــه

ـ کـم، تـاکو ئورفـا ١٦٥الزیغ ـ کم، تاکو ئـه ١٥٨ـ ) ولیک چه(بینگۆۆل کـم، تـاکو ٢٢٥و بیتلـیس ـ کـم، تـاک ٢٠٧مان ـ کـم، تـاکو ئادیـه ١٨٥

.کم ٦٨٦ب ـ کم، تاکو گازی ئانته ٣٨٧تاکو وان ـ . کم ٣٧١مارش ـ الزیغ ستانی ئه ئه

ــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٤٦٥نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ، ل تر کیلۆم ٧٦الزیغ تـاکو ئـاغین ـ درـژی رگـای شـاری ئـه. رێ بـوو چوارگۆشـه

بان ـ کم، تاکو کـه ١١٦قۆچان ـ ره کم، تاکو قه ٣٨کم، تاکو باسکیل ـ

٣٣٥

ـ کـم، تـاکو سـیڤریجه ٩٤کم، تـاکو پـالو ـ ٦٢ن ـ عده کم، تاکو مه ٤٩ . کم ٣٠

کم، ١٥٣ـ ) کییه مامه(لی الزیغ تاکو تونجه ژی رگای شاری ئهدرــاکو کاهرا ١٦٥کر ـ تــاکو دیاربــه ــاکو ٢٧٥مانمــارش ـ کــم، ت کــم، ت

٣٩٨رزوروم ـ کـم، تـاکو ئـه ٣٥٨کم، تاکو بیتلـیس ـ ٢٨٢رزنجان ـ ئه .کم رزوروم ستانی ئه ئه

ــــه ــــه ســــتانیه و ئه ئ ــــه ٥١٦نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆمال ـ رزوروم تـاکو ئـاش قـه درژی رگای شـاری ئـه. رێ بوو چوارگۆشه

کیم خـان ـ کـم، تـاکو هـه ٩٦کم، تاکو خـنس ـ ٥٧کم، تاکو چات ـ ٤٤ .کم ٥٥کمان ـ کم، تاکو ته ٣٨ر ـ کم، تاکو پاسینله ٨٢

کـم، تـاکو ١٨٣ـ راکۆسـه رزوروم تـاکو کا درژیی رگای شاری ئـه کـم، تـاکو کاهرامانمـارش ٢٤٥لی ـ کم، تاکو تونجه ١٩٢رزنجان ـ ئه .کم ٣٤٧ـ ) ولیک چه(کم، تاکو بینگۆۆل ٢٥٧ـ ب ستانی گازی ئانته ئه

تر چــوار کیلومــه ٣١٣نی دا، خــاوه١٩٨٠ســای لــه ســتانه و ئه ئــهرغانی ـ ب تـاکو ئـه درـژی رگـای شـاری گـازی ئانتـه. رێ بـوو گۆشهکم، تـاکو نیزیـب ـ ٦٠کم، تاکو کیلیس ـ ٨٩ـ کم، تاکو ئیسالحیه ٦٤ . کم ٣٧لی ـ کم، تاکو یاوزئه ١٨لی ـ کم، تاکو ئۆغوزه ٤٥

کـم، ٨٠مانمـارش ـ ب تـاکو کاهرا درژی رگای شاری گازی ئانتـهکم، تاکو مـاردین ١٥٣مان ـ کم، تاکو ئادیه ١٤٤ـ تاکو شانلی ئورفا

.کم ٣٣٢ـ ککاری ستانی هه ئه

ــــه ــــه هســــتان و ئه ئ ــــه ٥١١نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆمتـاکو ) مرگ جۆلـه(کاری درـژی رگـای شـاری هـه. بوو چوارگۆشه رێ

.کم ٢٠٤کم، تاکو وان ـ ٢٨٥کم، تاکو سییرت ـ ٦٢٨ماردین ـ

٣٣٦

التیه ستانی مه ئهــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٥٣٣نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆم

بکیر ـ تــاکو ئــارا التیــه رگــای شــاری مهدرــژی . رێ بــوو چوارگۆشــهکــم، تــاکو ١١٠ـ نــده کــم، تــاکو داره ٦٠رگوڤان ـ کــم، تــاکو ئــه ١١٥

ـ کـم، تـاکو پۆتورگـه ٧٤کیم هـان ـ کـم، تـاکو هـه ٥٧هیر ـ دۆغان شه .کم ٩شیل یورت ـ کم، تاکو یه ٧٤

ــای شــاری مه ــژی رگ ــه در ــه التی ــاکو ئ ــاکو ١٠٠الزیغ ـ ت ــم، ت ککــم، تــاکو گــازی ٢٢٤مانمــارش ـ کــم، تــاکو کاهرا ١٨٧مان ـ هئادیــ .کم ٢٥٣کر ـ کم، تاکو دیاربه ٢٤٨ب ـ ئانته

ستانی کاهرامانمارش ئهــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٣٢١نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆم

مانمـــارش تـــاکو درـــژی رگـــای شـــاری کاهرا. رێ بـــوو چوارگۆشـــهکـم، تـاکو تـورک ئۆغـۆ ـ ٤٨ازارچیـک ـ کم، تـاکو پ ١٤٨لبیستان ـ ئه .کم ٢٥

کـم، ٨١ب ـ مانمارش تـاکو گـازی ئانتـه درژی رگای شاری کاهرا .کم ٢٢٤ـ التیه کم، تاکو مه ١٦٨تاکو ماردین ـ

ستانی ماردین ئهــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٨٧٧نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆم

١٦٠ـ دین تـاکو جیـزرهدرـژی رگـای شـاری مـار .رێ بوو چوارگۆشه ١٣٢کم، تاکو ئیـدیل ـ ٨١رچوش ـ کم، تاکو گه ٧٠ریک ـ کم، تاکو ده

کم، تاکو میدیات ٤٣کم، تاکو مازی داغی ـ ٢٢ـ په کم، تاکو قزل تهکــم، تــاکو ١٨رلی ـ کــم، تــاکو ئۆمــه ٥٨یبین ـ کــم، تــاکو نوســه ٥٨ـــ

. کم ١٩١کم، تاکو سیلۆپی ـ ٤٤ساڤور ـ کم، تـاکو شـانلی ٩٤کر ـ رگای شاری ماردین تاکو دیاربهدرژی

٣٢٨ب ـ کـم، تـاکو گـازی ئانتـه ٢٨٠کـم، تـاکو سـییرت ـ ١٨٣ـ ئورفا .کم ٦٢٨ـ ) مرگ جۆله(کاری کم، تاکو هه

٣٣٧

ستانی موش ئهــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٣٠٦نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆم

١١٣مـوش تـاکو بوالنیـک ـ درـژی رگـای شـاری. رێ بـوو چوارگۆشـه .کم بوو ٥٣کم، تاکو وارتۆ ـ ١٤٠الزگیرت ـ کم، تاکو مه

کـم، تـاکو بینگـۆۆل ٨٥درژی رگای شـاری مـوش تـاکو بیتلـیس ـ ٢٧٥الزیغ ـ کـم، تـاکو ئـه ١٨٥کـم، تـاکو سـییرت ـ ١١٨ــ ) ولیک چـه(

.کم ٢٧٢کر ـ کم، تاکو دیاربه ٢٥٧رزوروم ـ کم، تاکو ئه ی سییرتستان ئه

ــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٧٣٥نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆم . رێ بوو چوارگۆشه

شـیری ـ کم، تـاکو به ٤٨درژی رگای شاری سییرت تاکو بایکان ـ الن کم، تـاکو کـور تـه ٧٥کم، تاکو کۆزلوک ـ ٥٤روه ـ کم، تاکو ئه ٧٤ .کم ٢٦کم، تاکو شیروان ـ ٩٤کم، تاکو شرناک ـ ٣٢ـ

کـم، تـاکو مـوش ـ ٩١درژی رگای شاری سـییرت تـاکو بیتلـیس ـ کـم، تـاکو وان ٢٤٤کم، تاکو ماردین ـ ٢١٦کر ـ کم، تاکو دیاربه ١٧٤

.کم ٢٨٥ـ ) میرگ جۆه(کاری کم، تاکو هه ٢٥٣ـ لی ستانی تونجه ئه

تر دان کیلۆمـــه نی ســـه هدا، خـــاو١٩٨٠ســـای لـــه ســـتانه و ئه ئـــهرزوروم ـ لی تـاکو ئـه درژی رگـای شـاری تونجـه. بوورێ چوارگۆشه

.کم بوو ١٥٣الزیغ ـ کم، تاکو ئه ٢٤٥ ستانی شانلی ئورفا ئه

ــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٧١٨نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆمجیک تاکو بیره درژی رگای شاری شانلی ئورفا .رێ بوو چوارگۆشه

تی کم، تـاکو هالفـه ١٤٢النپنار ـ ی کم، جه ٣٨کم، تاکو بۆزۆڤا ـ ٨٤ـ کــم، تــاکو ٩٣ک ـ ره کــم، تــاکو ســیڤه ٥٤کــم، تــاکو هیلڤــان ـ ١٢١ـــ

. کم ٩٠هر ـ کم، تاکو وران شه ٤٤سوروچ ـ

٣٣٨

کـم، ١٤٤ب ـ تـاکو گـازی ئانتـه درژی رگای شاری شـانلی ئورفـاکـم، تـاکو مـاردین ـ ١٨٥کر ـ کـم، تـاکو دیاربـه ١٦٠مان ـ تاکو ئادیه

کــم، تــاکو ٣٣٩ـ التیــه کــم، تــاکو مه ٣٣٨الزیغ ـ کــم، تــاکو ئــه ١٨٨ .کم ٦٨١رزوروم ـ ئه ستانی ڤان ئه

ــــه ــــه ســــتانه و ئه ئ ــــه ٤٩٦نی دا، خــــاوه١٩٨٠ســــای ل تر کیلۆم ١١٢ ـ درـژی رگـای شـاری وان تـاکو بـاش کـا .رێ بـوو چوارگۆشـه

٤٠ڤاش ـ تـاکو گـهکم، ٩٥رجیش ـ کم، تاکو ئه ٨٢کم، تاکو چاتاک ـ ٦٤کم، تـاکو ئوزالـب ـ ٨٢ـ کم، تاکو مورادیه ٢١کم، تاکو گورپیار ـ

.کمکاری ـ کـم، تـاکو هـه ١٦٢درژی رگای شاری وان تـاکو بیتلـیس ـ

کـم، ٢٥٣کـم، تـاکو سـییرت ـ ٢٢٩ـ ) ئاگری( راکوسه کم، تاکو قا ٢٠٤ .کم ٤١٢رزوروم ـ کم، تاکو ئه ٣٨٧کر ـ تاکو دیاربه

ستانی آذربایجان غربی ئهتر کیلۆمــــه ١٤٧٤نی دا، خــــاوه١٩٩٣ســــای لــــه ســــتانه و ئه ئــــه

کــــم، ١٧٢تکراو ـ ســــفه رگــــای ئه وانــــه له .رێ بــــوو چوارگۆشــــه . کم ٤٤٢کم، رگای گوندی ـ ٣٥٨ڕژ ـ رده به

کـم، تـاکو مھابـاد ـ ١١٦تـاکو خـوی ـ درژی رگـای شـاری ارومیـه کم، تاکو نغـده ١٧٢کم، تاکو بوکان ـ ١٥٢اندوآب ـ کم، تاکو می ١١٠

کـم، تـاکو ٢٣٨کـم، تـاکو مـاکو ـ ١٢٤هر ـ کـم، تـاکو پیـران شـه ٨٥ــ کانی شـاره لت بـه سـفه ی ئه جاده ، به ارومیهشاری . کم ٨٢سلماس ـ

. ستراوه به وه دیکهـ کـم، تـاکو کرمنشـاه ٣٤٨ـ و سـنندج درژی رگای شـاری ارومیـه

.کم ٨٠٤کم، تاکو ایالم ـ ٨٤٠م آباد ـ کم، تاکو خر ٥٠٠

٣٣٩

ستانی کرمنشاه ئهتر کیلۆمــــه ٤٤٩٠نی دا، خــــاوه١٩٩٣ســــای لــــه ســــتانه و ئه ئــــه

کــــم، ٩٢٩تکراو ـ ســــفه ی ئه رگــــا وانــــه له .رێ بــــوو چوارگۆشــــهــــه ــــدی ـ ١٠٨٣ڕژ ـ رده ب ــــای گون ــــم، رگ ــــم ١٠٦٦ک ــــا . ک رگ

.کم ١٤١٢ کان ـ پشنیازکراوهکم، تـاکو ایـالم ـ ١٣٦ـ تاکو سنندج درژی رگای شاری کرمنشاه

کـم، تـاکو ٥٧کـم، تـاکو اسـالم آبادــ ١٩٧م آابـاد ـ کم، تاکو خـر ٢٠٨کـم، تـاکو ٨٥کـم، تـاکو سـنقور ـ ٨٠ـ کـم، تـاکو جـوانرو ١١٢ـ پـاوه

و کـم، تـاک ٨٥ر ـ کـم، تـاکو کنگـاو ٩٣کـم، تـاکو کرنـد ـ ٥٤ـ صـحنه .کم ٤٤سین ـ هر ستانی کردستان ئه

تر کیلۆمــــه ٢٢٨٧نی دا، خــــاوه١٩٩٣ســــای ، لــــه ســــتانه و ئه ئــــهکـــم، ٢٢٨لتکراو ـ ســـفه ، رگـــای ئه وانـــه له. رێ بـــوو چوارگۆشـــه

.کم ١١٩٠کم، رگای گوندی ـ ٨٠٩رژ ـ رده به ٩٤کم، تاکو مریوان ـ ١٥٨ـ تاکو سقز درژی رگای شاری سنندج

.کم ١٢٢کم، تاکو بیجار ـ ٨١ـ کم، تاکو قروه ٢٠٠ـ کم، تاکو بانه ٣٧٨ـ کم، تاکو ارومیـه ١٢٨ـ تاکو کرمنشاه درژی رگای سنندج

.کم ٢٨٠کم، تاکو خرم آباد ـ ستانی ایالم ئه

تر د کیلۆمـه نـد سـه نی چه دا، خـاوه١٩٩٣سـای ، له ستانه و ئه ئه ٢٣١رگـای شـاری ایـالم تـاکو دهلـران ـ درـژی .رێ بـوو چوارگۆشـه

ــ ) بــدره( شــھر کــم، تــاکو دره کــم، تــاکو ٩٧کــم، تــاکو مھــران ـ ١٢٨ـکـم، تـاکو ١٦٤بـدانان ـ کـم، تـاکو آ ٥٤ــ ) لومـار(شـیروان و چـرداول

ریـن کـم، تـاکو ز ٥٠یوان ـ کـم، تـاکو ئـه ٥٠ــ ) دره قلعـه(وازی رکـه ا . کم ١٤وار ـ کم، تاکو چ ٩٠ـ ) میمه(آباد

٣٤٠

م کـم، تـاکو خـوڕه ٢٠٨ـ درژی رگای شاری ایـالم تـاکو کرمنشـاهکـم، ٨٨٧کـم، تـاکو شـھر کـرد ـ ٩٦٩کـم، تـاکو یاسـوچ ـ ٤٠٥ئابـاد ـ

.کم ٨٠٤ـ ارومیهکم، تاکو ٣٤٤ـ تاکو سنندج ستانی لرستان ئه

تر کیلۆمــــه ١١٢٤نی دا، خــــاوه١٩٩٣ســــای ، لــــه ســــتانه و ئه ئــــهکـــم، ٥٠٨لتکراو ـ ســـفه ، رگـــای ئه وانـــه له. رێ بـــوو ۆشـــهچوارگ

.کم ١٢٩کم، رگای گوندی ـ ٤٨٧رژ ـ رده بهــژی رگــای شــاری خــر ــاکو بروجــرد ـ در ــاد ت ــاکو ٩٨م اب ــم، ت ک

.کم ١٣٦رز ـ الیگودکــم، تــاکو ١٩٧ـ درــژی رگــای شــاری خــرم آبــاد تــاکو کرمنشــاه

.کم ١٩٢تاکو دزفول ـ . کم ٤٠٥ایالم ـ ستانی چھار محال و بختیاری ئه

تر دان کیلۆمـــه نی ســـه دا، خـــاوه١٩٩٣ســـای ، لـــه ســـتانه و ئه ئـــهد کـم، نـد سـه لتکراو ـ چه سـفه ، رگـای ئه وانـه له. رێ بـوو چوارگۆشه

.کم ٧٧٤کم، رگای گوندی ـ ١٣٨٠رژ ـ رده بهسـان کـم، تـاکو فار ٨٠ـ درژی رگای شاری شھر کرد تاکو بروجن

.کم بوو ١٦٨کم، تاکو لردگان ـ ٤٤ـ و بویر احمد ستانی کھگیلویه ئه

تر کیلۆمــــه ١٥٦٢نی دا، خــــاوه١٩٩٣ســــای ، لــــه ســــتانه و ئه ئــــهکـــم، ١٨٠لتکراو ـ ســـفه ، رگـــای ئه وانـــه له. رێ بـــوو چوارگۆشـــه

.کم ٥٨٣کم، رگای گوندی ـ ٧٩٩رژ ـ رده بهکـــم، تـــاکو ٢٢٨شـــت ـ هد ددرـــژی رگـــای شـــاری یاســـوج تـــاکو

.کم بوو ١١٦ـ دوگنبدان ولر ستانی هه ئه

. ره تر چوارگۆشه دان کیلۆمه نی سه رۆ، خاوه و ، ئه ستانه و ئه ئه

٣٤١

کـم، تـاکو بـارزان ـ ٣٦خموور ـ ولر تـاکو مـه درژی رگای شاری هـه .کم ٢٥کم، تاکو سپیلک ـ ٧٨ رکوک ستانی که ئه

. ره تر چوارگۆشه دان کیلۆمه نی سه رۆ، خاوه و ، ئه ستانه و ئه ئهکــم، تــاکو ٦٥م ـ ره رکوک تــاکو قادرکــه درــژی رگــای شــاری کــه

. کم ٤٥ق ـ قته تاکو ته. کم ٣٥توزخورماتوو ـ ستانی سلیمانی ئه

. ره تر چوارگۆشه دان کیلۆمه نی سه رۆ، خاوه و ، ئه ستانه و ئه ئهــه ــاکو ق ــژی رگــای شــاری ســلیمانی ت ــاکو ٤٥داغ ـ ره در ــم، ت ک

. کم ٧٠ید سادق ـ کم، تاکو سه ١٢٠پنجوین وا ینه ستانی نه ئه

. ره تر چوارگۆشه دان کیلۆمه نی سه رۆ، خاوه و ، ئه ستانه و ئه ئه . کم ٤٥ک ـ ه درژی رگای شاری موس، تاکو که

ڕێ ئاسنه. م دووهکوردسـتاندا، رگرتنی مافی راکشانی هی ئاسن له وهتای ره سه

م یـــــه رخی نۆزده مـــــی چـــــه ی دووه کانی نیـــــوه بـــــۆ کۆتـــــایی ســـــاهدا، ١٨٧٢سـای ، لـه وه تـه وه ن ده الیـه م جار لـه که یه. وه ڕته گه دهدا، ١٨٨٠سـای لـه. کانی ئینگلیـز دراوه داره رمایه سـه بـه و مافه ئه

ی هــی ئاســنی نــوان وه ، بــۆ ئــه مانی دراوه ــه ئه بــانکی بــه رگــهــه ــ له وه. غــدا رابکشــی رلین و به ب ــه ل ــاریی و ر گــه ب ل هــۆی رامی

و وه ســندرانه کۆمپانیاکــان ده زۆر جــار لــه و مافانــه ئــابووریی، ئــهنـــدێ هه دان، بـــه دواییـــدا مـــافی رگـــه کران، لـــه ده ج نـــه جبـــه

. دراوه کۆمپانیای دیکه ڕێ کانی ئاسنه ته سه خه

زۆری بـۆ بـه تاوه ره سـه کوردسـتاندا، لـه کشانی هی ئاسن لـه وه کانـه پاوگه ، لـه فت بووه کانی نه مه رهه فت و به ی نه وه گواستنه

٣٤٢

ن ک تـه ی یـه وه ، کری گواستنه وه که الیه ی له وه ر ئه به له. بۆ بازاڕـــووه هـــه ـــه رزان ب ـــه ، ل ـــه می هه رهـــه ، به وه شـــه هکی دیک الی ـــدێ ل و نــه نه یدانــه مه ــده وه ، ئه فتییان ــه ن ــۆ هــه بووه ن ــاکو ب ــۆری ت موویان، ب .فت رابکشرێ نه

ی وه ، بـۆ گواسـتنه ئاسـنیانه و هـه نـدێ لـه ئامانجی کشـانی ههـــانی ســـوپا و چـــه هزه ـــه قه ک و ته ک ـــووه م ـــۆ مه نی ب ـــه ، ب کانی یدانــه. نگ جــه ــ ل ــدا ک ــهدوایی ــی گواســتنه راون ب ر ی ئاســایی، هــه وه ه ره بـــه ره کان بـــه ره فه نده مه ی شـــه ، وســـتگه ش بـــووه وه ر ئـــه بـــه له

.بوون وره و گه ندووه یان سه ره و په وه ته دان بونه ئاوه. مـه ن، زۆر که کوردسـتاندا هـه ی له رانه فه نده مه و شه خرایی ئه ١٣ر فه نده مه شــه نــوان دوو شــون، بــه ی ر مــاوه گــه ، ئه بــۆ نموونــه

ش کـاتژمر شـه توان، بـه ترومبل ده مان ماوه وا هه کاژمر ب، ئه .بیبێ

ڕ دا تپــه و شــونانه کوردســتان ، زیــاتر بــه کانی ئاســنیه هــهــن، کــه ده ــه ب ــه ل ــاره تر رگــای ئاســنیندا، کــه ک کیلۆمــه ی ی مترین پ

چــوو بــشــانی ئــه ئــابووریی لــه نی الیــه واتــه. تــه کــاتی اکو ه ، بـۆ چاو کراوه ره کانی دیکه ئابوورییه نه الیه دا، زیاتر له ئاسنیانه، وه کییـه شونی ژیانی خه کان له ره فه نده مه ی شه ، وستگه نموونه

ــده وه ئه ــه دوورن، ئه ن ــه گ ر فه ر ســه فه نده مه شــه وێ، بــه ر مــرۆڤ بیو و وســــتگانه ئــــه گاتــــه وێ، تــــاکو ده کی زۆری ده یــــه بکــــات، ماوه

.ترومبل بدات کی زۆریش به یه قۆناغ ببێ و پاره پویستهزیـاتر (و پـان ) تری ک مـه یـه(سک هی ته جۆره ڕکان، له ئاسنه

میان، دوو کـه لـ درژایـی جـۆری یه وه. پـک هـاتووه) تر ک مه یه له . بی میان ده هی جۆری دوو نده وه تا س ئه

، وه کانییـــه ردوو جۆره هـــه کوردســـتاندا بـــه رێ لـــه درـــژی ئاســـنه رێ لـه درژی ئاسنه. بی تر ده کیلۆمه) کم١٨٠٠ـ ١٩٨٥سای(دان سه

٣٤٣

ڵ هـی ئـران و تورکیـا و سـوریا و گـه راورکردن له بـه کوردستاندا به : ن وانه کانی کوردستان ئه ڕیه ئاسنه. متره عراق که

رزوروم ـ دیڤریغی ئهرخی کانی چــه دوا ســاه لــه. مین هــی ئاســنی کوردســتانه کــه یهدان سـه ی بـه بۆ رۆژئـاوا، درـژ وه ته رۆژهه له. م کشراوه یه نۆزدهرزنجان رزوروم و ئـه کانی ئه نوان شاره له سانه. بی تر ده کیلۆمهن زاران تــه هــه بــه ر و فــه دان نه ســه دا، بــه نــدێ شــونی دیکــه و هه

. وه گوازته ک ده شتومه الزیغ ئۆزالب ـ ئه

تر دان کیلۆمــه ســه الزیغ، بــه شــاری ئۆزالــب تــاکو ئــه ی لــه درــژ شـاره لـ بـه وه. بـی ڕ ده انـدا تپـهڤنـو گـۆمی به و هه ئه. بی دهر و فــه نه ی لــه ی ســانه وه توانــای گواســتنه. ڕی کانــدا تناپــه وره گه . زۆر نییه ،ل لوپه که له

الن ـ ئۆسمانیه کورتهدان ی ســه درــژ. کوردســتاندا لــه ڕێ درژتــرین ئاســنه لــه ککــه یه

کــات، ســت پــ ده ده وه النــه ی کورته شــارۆچکه لــه. بــی تر ده کیلۆمــهو ئـه. شـاری ئۆسـمانیه گاتـه ، تـاکو ده وه بیته و رۆژئاوا درژ ده ره به

و کاهرمانمـارش التیـه کر و مه کانی باتمـان و دیاربـه شـاره به ههو بــــاکوور درــــژ ره هکــــی بــــه وه التیــــه مه لــــه. بــــی ڕ ده دا تپــــه

، لـه وه نـه ده رزوروم ـ دیڤریغی، لـک ده ڵ هی ئه گه و له وه بیته ده . وه ره ده چته خاکی کوردستان ده دواییدا له

ب موس ـ گازی ئانته درـــژی بـــه. کوردســـتاندا لـــه ڕه ، درژتـــرین ئاســـنه هو هـــ ئـــهچــ، رده شــاری موســ ده ی، لــه وه دوای ئــه. بــی تر ده دان کیلۆمــه ســهـــــه ـــــد شـــــارۆچکه چه ب یبین و راس العـــــین و کـــــو نوســـــه کی وه یه ن. ب گـازی ئانتـه گاتـه کـات، تـاکو ده ڕ ده یالنپنار و نیزیب دا تپه جه

٣٤٤

الن ـ ئۆســمانییه و هــی کورتــه ره و بــه وه یتــهب درــژ ده وه شــه لرهتی هـی رۆژهــه رچی بـه گـه ، ئه و هـه ئـه. ن ده ڕوات و لـک ده ده

. ر نییه سه ل هاتوچۆی زۆر له ، وه خرا ناسراوه ولر ـ هه مقدادیهــــه ئــــه ه وتووترین ئاســــنه دواکــــه و هــــه ڕ ــــه. کوردســــتاندا ل لرکوک بـــۆ کـــه فت، لـــه ی نـــه وه ســـتی گواســـتنه هب مه ، بـــه تاوه ره ســـهـــه ولر دروســـتکراوه هـــه ـــه ، ل ـــدا و ل ـــدا، هه دوایی ـــدێ شـــون و کات ن ر لـه ک هـه ی دواییـدا، نـه و سـانه لـ لـه وه. کرد کیشی سوار ده خه

ــه کــارکردن کــه ــه کانیشــیان هــه کو شلمانه وت، ب ــه گرت و ب واوی تـــاوه ـــ هن ـــان پ ـــه هتی ج خـــه. کۆتایی ـــه وال ل ـــۆ خان ـــه ب ـــار قین، ل ک

. وتووه که نه م آباد ـ دزفول خر

ک و ی خـه وه بـۆ گواسـتنه. تر زیاتر نابی ند کیلۆمه چه ی له درژ . هندرێ کار ده م آباد و دزفول به کی نوان خر ندێ شتمه هه فخانی ـ رازی شر

لـه . بـی دهتر کیلۆمـه ٩٥ی قطور ره تاکو ده وه فخانه شر درژی لهر پــری قطــور ســه ، به و هــه ئــه. تره کیلۆمــه ٤٥تــاکو رازی وه وشــه

. ڕێ پــه تــدا تده کــانی رۆژهه ناوبانگترین پرده بــه ره هــه ک لــه یــهو تره مـــــه ١٢٧ی کـــــه رزاییه به. تره مـــــه ٤٤٨و پـــــرده درـــــژی ئـــــه

. تره مه ٢٣٣شی که ره مه که فتی بۆری نه. م سیهن دان ملیـۆن تـه سـه فت، بـه نـه ی کوردستان لـه ی سانهم هه ر به

ــه. بــی ده ــه مــه رهه و به ئ ــه ب ــۆری ن ــه فتی ب ــه ، ب ــاواز و ب رگــای جیریـــای ر و توانـــا و ئامـــانج و درژایـــی جیـــاوازا، بـــۆ گـــوی ده مـــه که

. وه گوازرتــــه نــــداو ده رون و که نده ســــکه ری ئه نــــده ڕاســــت و به ناوه

٣٤٥

کــانی جیھــان و بازاڕه ره کــرێ و بــه ری لــ پــ ده کــهتان وه وشــه له .کرێ ده وانه ره

رووی درـــژی بـــۆری ڕســـتدا، لـــه تی ناوه رۆژهـــه کوردســـتان لـــهــه نه ــه وه فت ــه ، ب ــه ی ــه ک ل ــرێ ترین وت داده وره گ ــۆری . ن ــژی ب در بوانــه. ن ده تر ده زار کیلۆمــه دان هــه ســه کانی، خۆیــان لــه فتــه نه

. ١٥ی خشته وی، کـــه کـــه رده دا ، بۆمـــان ده که خشـــه نه چاوخشـــاندنک بـــه بـــهنـــــداوی ناری که بـــــۆ کـــــه وه ســـــییرته ی لـــــه و بۆریانـــــه نیا ئـــــه تــــهی دۆرتیـۆۆل، رکوک بـۆ شـارۆچکه یدانی کـه رون و بۆری مه نده سکه ئهڕ نو خاکی کوردسـتاندا تپـه واوی به ته نداو، به مان که ر هه سه لهکانی خــاکی وتــه ن، بــه زۆربــه کــه وانی دیکــه ینا ئــهگ ئــه. بــن دهرووی خـراپن، لـه وه رووی سـتراتیژییه لـه بۆیـه. ڕۆن ردا ده وروبه ده

، وه خـواره لـه. ترسـی دان مه لـه میشـه ، هه وه رامیاریی و ئابوورییـه : م که کان ده فته نه باسی بۆرییه

رکوک که ن ـ سه نبور ـ بای حه فتی زه ـ بۆری نهدا، بـــۆ ١٩٦١و ١٩٥٥کانی ســـاه فتی عـــراق، لـــه کۆمپانیـــای نـــه

و ، ئــه وه نه ســه نبــور و بــای حه فتی زه یــدانی نــه مه فت لــه بردنــی نــهئیـنج و ٨ـ ٦نـدکیان کان هه ی بۆرییـه ره مـه که. ی کشاوه بۆرییانه

کــم ٥٨ـ ٣٢ درژاییــان لــه. بــی ئیــنج ده ١٦شــیان نــدکی دیکه ههرکوک و کانی کـــه بۆرییـــه یننـــه گه فت ده نـــه و بۆرییانـــه ئـــه. بـــی دهریــــای ر ده ســــه وتــــه که ده بــــۆ شــــاری طرابلــــوس، کــــه وه وشــــه له

.نردرێ ده وه ڕاسته ناوه

٣٤٦

١٥ی خشته

فتی خاو کانی نه ی بۆڕییه ره مه درژی و که ا)کان شتایه هه (کوردستاندا له

که مه

ره

ژیرد

درژ ره مه که بۆڕی بۆڕی ی

بی سفید ـ مسجد له ٨٠ ٨/١٢ سلیمان میل

بای حسن ـ ٣٢ ١٦ رکوک کم که

ـ عین زاله بخمه ٢١٦ ١٢ فتگل ـ آهواز میل هه ٧٤ ١٠/١٢ کم٢ک

٢٢١ ١٢/٢٤ ) عیراق( ـ دوره ٢ک ١٧٧ ١٢ بادان میل مارون ـ آ کم

٤٠١ ١٢/٢٤ آغاجاری ـ جزیره خارک میل

رکوک ـ طرابلس که ٨٥٤ ١٢ کم) لوبنان(

پازنان ـ جزیره ٧٠ ١٢/٢٤ خارک میل

رکوک ـ طرابلس که ٨٩٤ ٣٠/٣٢ کم) لوبنان(

گ سفید مارون ـ ره ٧٠ ١٢/٢٤ میل

رکوک ـ بانیاس که ٨٩٣ ٢٦/٣٠/٣٢ کم) سوریا(

مارون ـ جزیره ٨٥ ١٢/٢٤ خارک میل

رکوک مبور ـ که جه ٥٨ ٦/٨ کم

گ سفید رهرامشیر ـ ٧٧ ٨/١٢ میل

ـ فتخانه نه ١٣٠ ١٢ کم) عیراق( دوره

٢٣٥ ١٢/٥٢ گچساران ـ جزیره خارک میل

یھان رکوک ـ جه که ١٠٤٩ ٤٠ کم) تورکیا(

سجد سلیمان ـ مه ٦٠ ١٠ هواز میل ا

ناوشار ـ کرمنشاه ١٤٦ ٨ میل

جوغ ـ طرطوس ره قه ـ ـ میل

گچساران ـ شیراز ١٤٣ ١٠ میل

ـ دۆۆرتیۆل الن کورته ـ ـ میل

مسجد سلیمان ـ ٣٤٠ ٨/٢٤ آهواز میل

٣٤٧

دوو رکوک مپی که ـ په ـ بتمه ین زاله فتی عه ـ بۆری نه، و بتمـه ین زالـه فتی عه یدانی نه مه فت له ی نه وه دوای دۆزینه

ــه کشــانی بــۆری ســت بــه ، ده وه فتی موســه ن کۆمپانیــای نــه الیــه لدا ١٩٥٥ســای رکوک و لــه فتی کــه کانی نــه بۆرییــه، بــۆ فت کــراوه نــهفتی کۆمپانیـای نـه. تره کیلۆمـه ٢١٦ و بۆرییـه درـژی ئـه. واو بـوو ته

، کــه ی دانــاوه وره ی گــه نجــه کانــدا، ســ مه ڵ بۆرییه گــه موســ له .ن زیاتر بوو ته ٨٢٠٠ ککیان له ر یه فراوانی هه ند وه فتی ئه ی نه زگای پاوگه ـ ده فتخانه ـ بۆری نه

ن الیـه لـه ، کـه کوردسـتاندا فتی لـه کۆنترین بۆری نـه له ککه یهیـــدانی فتی مه ، نـــه و بۆرییـــه ئـــه. کشـــراوه وه فتـــه کۆمپانیـــاکی نه

فتی ی نـه زگـای پاوگـه ینته ده گه ، ده وه ه١٩٢٧سای له فتخانه نه .ند وه ئه

)لوبنان( رکوک ـ طرابلوس فتی که ـ بۆری نهــه ــژووی ڕاکشــانی ئ ــه م ــۆ ســای و بۆریی ــه گه ده ١٩٣٢، ب ، وه ڕت

یــدانی مه فت لــه ی نــه وه دۆزینــه ی ســ ســاڵ، لــه دوای نزیکــه واتــهفتی عــراق دوو بــۆری ، کۆمپانیــای نــه تاوه ره ســه لــه. بابــاگوڕگوڕدا

و بـــاکووری رۆژئـــاوا ره ، بـــه وه ه) ١ک(ک رکوک یـــه کـــه لـــهفتی نـــهراقـدا لـه ی حدیثه مپی شارۆچکه په یاندییه ، تاکو گه شاوهکلـه. ع

و شـونه ئـه. وه درژی کـرده )٢ک (رکوک دوو که مپی دواییدا تاکو پهــه ــارۆچکه ل ــه ش ــراق نزیک شــه له ی بیجــی عــه وه و ــه ره ب مپی و پر رووبــاری ســه وتــه که ده ، کــه وه بیتــه درــژ ده )٣ک(رکوک ســ کــه . تفوڕا

رکوک سـ کـه یـدانی بابـاگوڕگوڕ، تـاکو فتی مه درـژی بـۆری نـهبـی ده رکوک سـ که دوای رکوک له فتی که بۆری نه. کم ٣٩٥ گاته دهنــو بــه) کــم ٤٢٧( وه بــاکووره وتــه که ی ده وه ، ئــه وه شــه دوو به بــه

ڕێ، تـاکو پـه نـو خـاکی لوبنانـدا تده بـه) کـم ٢٧(خاکی سـوریادا و

٣٤٨

، له) ٤ت(مپی طرابلس چوار په و به ) ١ت( ک طرابلس یه مپی په بهو ره ی باشــووریان، بــه کــه بۆرییه. شــاری طرابلــوس کۆتــایی پــ دێ

ی بـه وه ، دوای ئـه وه بیته درژ ده) کم ٦٤(و فلسطین ) کم ٣٢٨(اردن درـژی . ڕوات ده) ٥ح (حیفـا پـنج تـاکو ). ١ح (ک یـهمپی حیفـا پـهی می ســانه رهــه ی به وه دوای ئــه. تره کیلۆمــه ١٠٠٨ بۆرییــهو ئــهواوی تـه فت بـه ی بـازاڕی فرۆشـتنی نـه وه فت زیادی کرد، دوای ئه نهیـدانی مه فتی عراق، له دا، کۆمپانیای نه١٩٤٥سای رم بوو، له گه

ــاگوڕگوڕه ــۆ شــاره وه باب ــا ســه ب ــا، ت ــوس و حیف ــای ر ده کانی طرابل ریر ی هــه ره مــه که ، کــه ی کشــاوه فتی دیکــه ت، دوو بــۆری نــهڕاســ ناوهتریان مــابوو نجا کیلۆمــه ، پــه و دوو بۆرییــه ئــه. ئینجــه ١٦یان کــه یه ســتی پــ کــرد، بۆیــه م ده نگی جیھــانی دووه جــه واو بــبن، کــه تــهو سـتا و ئـه وه کـه بی و ئیسـرائیل، کاره عـاره نگی وتـانی ر جه به له

واو کشـرا و تـه بکشـرێ، نه بیار بـوو، بـۆ شـاری حیفـا هی ک بۆرییهوامی کـاری تـدا کـرا و رده بـه ی طـرابلس بـه کـه ل بۆرییه وه. کرا نهملیـۆن ٧.٥شـی زیـادی کـرد بـۆ واو بـوو، تواناکه دا ته١٩٤٩سای له .ساکدا ن له ته

بانیاسی سوری ک ـ رکوک یه فتی که ـ بۆری نهڕاســتدا فتی ناوه رمی نــه هــه فت، لــه می نــه رهــه ی به وه دوای ئــه

ــرد، بازاڕه ــادی ک ــه زی ــه کــانی ن ــه فت ب ــاره واوی گــه ت ــوون، ژم ی رم بـــاره ـــه شـــاره کرک ـــه زا و لزان ـــه کانی ن ـــرد، ناکۆکیی ـــادی ک ک فت زی

سـای نوان کۆمپانیاکانی ئینگلیزی ـ ئرانـی لـه فت، له ر نه سه لهــه ســه دا، له١٩٥١ ــه فتی هــه ر ن ــدا ریمی ن ــه ئه. فتی باشــوور رووی وان ، لــه فتی دیکــه نــدێ بــۆری نــه هه ی، کــه وه هــۆی ئــه مووی بوونــه هــهدا، ١٩٥٢سـای لـه. ڕاسـت بکشـرێ ریای ناوه ر ده بۆ سه وه رکوکه که

. و شاری بانیاسـی سـوری کشـرا ره به وه رکوکه که فت له نه بۆریکی ١٣شـی ئینج و توانای سانه ٣٢ـ ٣٠ی که ره مه کم و که ٨٨٨ی درژ

٣٤٩

رکوک کــه لــه دا، بــۆریکی دیکــه١٩٦١ئــابی لــه. ن بــوو ملیــۆن تــهئیـنج ٣٢ـ ٣٠ی که ره مه که. ره طرابلسی سوری کشراوه به وه که یهباشــووریی فت لــه ی نــه فتی و نــارده نــه نجامــدا، بۆرییــه ئه لــه. بــوو

ن ملیـۆن تـه ٥٤ یشـته دا، گه١٩٧٠ی سـا لـه.کوردستاندا زیـادی کـرد .ساکدا فت له نه

رکوک ـ دۆرتیۆۆل فتی که ـ بۆری نهنــو خــاکی کوردســتاندا مووی بــه هــه ، کــه فتــه مین بــۆری نه کــه یهسـت ده وه رکوکـه فتی که یـدانی نـه مه ، لـه و بۆرییـه ئـه. بـی ڕ ده تپه

ـــــ ده ـــــه پ ـــــات و ل ـــــۆۆی ســـــه شـــــارۆچکه ک ـــــه ی دۆرتی ـــــداوی ر ک ن ١٥٠رجی خـه. تره کیلۆمـه ١٠٠٥ی درـژ. بی واو ده رون ته نده سکه ئه

لــه ، کــه فتــه ن نه ملیــۆن تــه ٢٥ی توانــای ســانه. ملیــۆن دینــار بــوو . یه ن هه ملیۆن ته ٣٥داهاتوودا توانای زیادبوونی بۆ

. دا دانـراوه١٩٧٥مووز مـانگی تـه ، له و بۆرییه ی ئه ردی بناغه به. واو کـراوه ش مانگـدا تـه ی شـه مـاوه دا، لـه١٩٧٦م که کانوونی یه له

درژتــرین و لــه ک لــه یــه رکوک ـ دۆرتیــۆۆڵ، بــه فتی کــه بــۆری نــه .ژمردرێ دهجیھاندا فت، له خترین بۆری نه بایه

ری فاو نده رکوک ـ به فتی که یدانی نه فتی مه ـ بۆری نه و بۆرییــــــه ری، بــــــه وروبــــــه دهرکوک و یــــــدانی کــــــه فتی مه نــــــه

ــه یه گه ده ــاو ندرت ــراق(ف ــداوی به ر که ســه ، له)ع ــانجی . ســره ن ئام بـه بـوو کـه وه فتاکانـدا، بـۆ ئـه حه لـه فتییه نه و بۆریه اکشانی ئه

.ی وت بنرێ وه ره فت بۆ ده ستی نه ربه سه رون نده سکه فتی باتمان ـ ئه ـ بۆری نه

یـدانی مه فت لـه ی نـه وه دا، بـۆ گواسـتنه١٩٦١ی سـا لـه یان وه ئه رون، لـه نده سـکه نـداوی ئه ر که ری، بـۆ سـه وروبـه فتی باتمان و ده نه

تـا وه وشـه له. کشـراوه (APAO) فتی تورکیـاوه ن کۆمپانیـای نـه الیه فتییـــه نه ره نکـــه پاشـــان ته. وه پالتفـــۆڕمی دۆرتیـــۆۆل درـــژ بۆتـــه

٣٥٠

ــۆ با وره گــه تونــای . وه گوازنــه وروپای ده فتی ئــه کــانی نــه زاڕهکان، ب .رمیل ملیۆن به ٧٠ گاته ی ده رۆژانه

فتی مسجد سلیمان ـ آبادان ـ بۆری نه، وه تـه کوردسـتاندا دۆزراوه فت له م جار، نه که ی بۆ یه وه دوای ئه

و بۆریـــه فتی ئینگلیـــزی ـ ئرانـــی، ئـــه ن کۆمپانیـــای نـــه الیـــه لـــهــراوه ــه و کش ــای ل ــووه دا تــه١٩١٢س ــه ره مه که. واو ب ١٥ـ ١٠ی کزن مپی مـه چوار پـه. نه زار ته هه ٤٠٠ی توانای سانه. تره سانتیمه

لـه و بۆرییـه ر ئـه سـه له) و دارخین ال ثانی، کوت عبدالله تمبی، مه( .کاردان

فتی هفتکل ـ آبادان ـ بۆری نهنـــــد ئینجـــــی کی چه ییـــــهبۆر ، بـــــه یـــــدانی هفتکـــــل فتی مه نـــــه

ــــه یه گه ده ــــه ندرت ــــه پ ــــادان وه وشــــه ، له مپی کــــوت عبدالل ــــۆ آب ب .نردرێ ده

ـ بۆری نفت سفید ـ آبادان ــــه ســــفید یــــدانی نفــــت فتی مه نــــه و بۆرییــــه ئــــه تاوه ره ســــه ، ل

ــه گه ده ــه پ ــه ینیت ــوت عبدالل ــی ســه وه وشــه ، له مپی ک ــۆ ه کی ره ب و بۆرییانــه درــژی ئــه. ڕوات ۆ آبــادان دهمســجد ســلیمان و پاشــان بــ

.بی تر ده یان کیلۆمه ده فتی آغاجاری ـ آبادان ـ بۆری نه

یـدانی فتی مه ی نـه وه بـۆ ئـه. دا کشراوه١٩٤٤سای یان له وه ئهری مـاه نـده به لـه وه وشـه له. ی آبـادان پاوگـه ینیته آغاجاری بگه

راسـتیدا لـه. کـرێ فتی ل پـ ده نه کانی ره ، تانکه وه شھری ئرانییه وه کـه نیشـت یه ته وت بۆری پـک هـاتوون و لـه حه ، له و بۆرییانه ئه

آبـــادان و یننـــه گه یـــدانی آغاجـــاری ده فتی مه نـــه ریـــز کـــراون، کـــه .ر ماهشھری ئرانی نده به

٣٥١

فتی گچساران ـ آبادان ـ بۆری نهو فتی گچســـاران، ئـــه نـــهیـــدانی مه فت لـــه ی نـــه وه دوای دۆزینـــه

ی پاوگــه گاتــه ده و بۆریــه فتی گچســاران بــه نــه. کشــراوه بۆرییــهیــان ده و درــژی بــه تره ســانتیمه ٣٠ی کــه ره مه که. بــادانی ئیرانــی آ

.بی تر ده کیلۆمه بادان فتی اللی ـ آ ـ بۆری نه رییهو بۆ یدانی اللی به فتی مه نه. بی تر ده دان کیلۆمه ی سه درژ

فت بـۆ ری نه تانکه به وه وشه له. ی آبادانی ئرانی پاوگه گاته ده .نرن وروپای ده کانی ئه بازاڕه

فت شاه ـ کرمنشاه ـ بۆری نهی بۆبـــۆ پاوگـــه فتی نفـــت شـــاه یانـــدنی نـــه بـــۆ گه و بۆریـــه ئـــه

د نـ رهی چه مه تر و که یان کیلۆمه ی ده درژ. رخان کراوه ته کرمنشاه . بی تر ده سانتیمه

رگاوبانی ئاسمانی. ٣تی ژربابه

ی وه مینی بۆ گواستنه چاو هی رگای زه ی ئاسمانی، له رۆی رگا . یه ی ئاسمانی هه رگه دوو جۆره. ک، زۆر نییه بار و خه

تی وه ی ئاسمانی نوده رگه. ١تـــانی بـــۆ و وه کوردســـتانه خۆ لـــه نـــدی ئاســـمانی راســـته یوه په

ی رگـه لـه ٢٠٠٥بـۆ کوردسـتان، تـاکو سـای وه وانیشـه جیھان و لهــــراق، له ــــا و ســــوریا و ع ــــران و تورکی ــــانی ئ ــــه وت ــــه ب بوونی ر ن

و مۆ ئـــــه ئـــــه . نجام دراوه خۆ، ئـــــه ربه تی سیاســـــی ســـــه ســـــه ده .ن کوردستاندا هه له خانانه فرۆکه

ولر ههتی وه نودهی خانه فرۆکهـ رمی کوردســتان تی هــه ر داخــوازی حکومــه ســه له خانــه فرۆکه و ئــه

خت، لــه ولری پایتــه شــاری هــه زار و پنجــدا، لــه ســای دوو هــه لــه

٣٥٢

ک واوبوونی، بۆ یه دوای ته. ن کۆمپانییاکی تورکی دروستکراوه الیهکــــو ت، وه وــــه رزی ده بــــه تدارانی پایــــه ســــه ر ده دوو ســــان، هــــه

.کرد زیران هاتووچوویان پداده ک وه ره و سه رم رۆکی هه سهمی کــه کــانوونی یه ٧ ، لــه وه وت بازرگانــه حــه بــه م فرۆکــه کــه یه

ــه٢٠٠٥ســای ــه دوبه دا، ل ــه فرۆکه یشــته گه وه ی ــه ی نوده خان تی وــــه. ولر هــــه ــــه و ســــاوه ل ــــاکو ئ ــــین و نیشــــتنی وڕۆ ، ت ی فرۆکــــه ، ف

. وامه رده گر، به گر و بارهه سوارههــــه ژمــــاره ــــه فرۆکــــه کانی کــــه ی کۆمپانی ــــه فرۆکه کانیان ل ی خان

١٤ یشــته دا، گه٢٠٠٧ســای گــرن، لــه ولر بــاڵ ده تی هــه وــه نوده لـه). ٦ - و کۆمپانیـای بـار ٨ - کۆمپانیای فرۆشـتنی بلـت (کۆمپانیا

کۆمپانیـــای یـــک لـــه تی ســـلمانیش، ژماره وـــه ی نوده خانـــه فرۆکهکاردان ی و بیانی لهخۆما.

رمی هـــاتوچۆ، پویســـتی بـــه ر گـــه بـــه ولر، له ی هـــه خانـــه فرۆکهرمی کوردســـتان تی هـــه حکومـــه. بوو تر هـــه وره کی گـــه خانـــه فرۆکه

ــه ــاکردنی ئ ــه و فرۆکه بین ــه خان ــورکی راســپارد و ی ب ــاکی ت کۆمپانی .ملیۆن دۆالر بوو ٣٦٥رجی خه .واویانکرد ته ربیل تی ئه وه نودهی خانه فرۆکهـ

پــــردی ئاســــمانی جگیــــر لــــه ٦و روازه ده ١٦خانــــه و فرۆکه ئــــه لـه کـانی نیشـتنی فرۆکـه وه درژتـرین راڕه کک لـه گرت و یـه خۆده

ـــه ـــه جیھان ـــه ٤٨٠٠ ک ـــه تره م ـــه ل ـــدا یه ه ـــه مان کاتیش ـــه کک دوو ل .)٦(ندا تی نوه رۆژهه له CatI IIی جۆری خانه فرۆکه

ــۆ ــای ب ــوێ توان ــارگۆی ن ــه ٢٨٠٠٠٠ک ــه هه ن ســانه ت ــه له ی و ڵ گترمینـــــــالی VIPگـــــــوزاری ت ی مـــــــۆدرن و خزمـــــــه پشـــــــوازییخانه

. یه ی هه وه تگوزارجۆراوجۆرو شونی خواردن و خواردنه خزمهــاره ــه ی گه ژم شــتییار زار گه هــه ٤٥٤دا ٢٠١٠ســای شــتییاران ل

٧٨٥٣کانیش شـته ی گه جووله. بوو ١٠٦١٩ی تۆنی کارگۆ واره قه. بوو

٣٥٣

کراو بـــۆ لگری خشـــته بارهـــه ١٣ ش لـــه شـــتانه م گه ئـــه. شـــت بـــوو گه .ست بوو به شونی مه ٢٣تی خزمه

و ٠١٧٨/٠ی رــژه بــه وه ٢٠٠٦ســای رنشــین لــه زیــادبوونی سه. زیادی کردووه ٠٣٠/٠ی تکرایی ساآلنه شتیاران به ی گه جووله

زیـادی ٠٢٢/٠ی رـژه به ٢٠٠٧ساکی زیادبوونی تۆنی کارگۆ له .کردووه

٢٠٠٦سـای لـه ٠٦٠/٠ی راده کان بـه شته ی گه زیادبوونی جووله .زیادی کردووه

ترین وره و گـــه تره مــه ٩٠و پــانی تره مــه ٤٨٠٠ج دره مــه یدرــژ .توانی بنیشیت ده AIRBUSA ٣٨٠جۆری فرۆکه که

تی سلمانی وه ی نوده خانه فرۆکه رۆژانـه. کوردسـتاندا ، لـه تییـه وه ی نوده کی دیکه یه خانه فرۆکه

لی هلوپــ ن که دان تــه ســه. یــه نــدین رــس، بــۆ وتــانی جیھــان هه چه، بـۆ باشـووری کوردسـتان، وه خانـه م فرۆکه ، لـه وه ره ده جۆراوجۆر له

.هیندرێ ده

ی ئاسمانی ناوخۆ رگه. ٢نـــــد خت چه ر، بـــــۆ پایتـــــه فـــــه ی نه وه ســـــتی گواســـــتنه به مه بـــــه لـــه نموونـــه بـــه. کاندا کـــراوه ســـتانه زی ئه رکـــه مه لـــه خانـــه فرۆکهو لـه. کر و هیدیکه و دیاربه ارومیه و کانی سنندج و کرمنشاه شارهو ) زار هــه ٤٤٩ـ ١٩٨٩ســا (زاران ســوار ســا هــه خانانــه فرۆکه

. وه گوارته لی جۆراوجۆر ده لوپه که ن له زاران ته هه وه ی ســوار و بــاره وه رووی گواســتنه کر، لــه ی دیاربــه خانــه فۆکه وه رتــه گه شــی ده هۆکه. کوردســتاندا لــه یــه خانه ترین فۆکه ئــاپۆره

. ی کوردســـتان کانی دیکـــه ســـتانه نـــو ئه بـــۆ شـــونی جـــوگرافی لـــه . ره سه م له ی سنندج هاتوچۆی که خانه فرۆکه

٣٥٤

رگاوبانی ئاوی. ٤تی ژربابه . یه کوردستاندا هه رگاوبانی ئاوی له دوو جۆره

تی وه نوده رگای. ١ ســـنووری کوردســـتان لـــه کـــهدا، و راســـتییه ر رۆشـــنایی ئـــه بـــه له

نـداو و بوغـازی ر که سـه وه گاتـه ، ده وه تـه باشوور و باکووری رۆژههن و ده سـت ده بـۆ هـاتوچۆی ئـاوی ده و دوو شـونه رون، ئـه نده سکه ئهی کانی دیکـــه وتـــه نـــدی بـــه یوه توانـــدرێ، په ده وه شـــه و ریانه لـــه

رێ نـده نـد به دا، چه دوو ئـاوه و ناری ئـه ر کـه سـه له. بکـرێ وه جیھانه :ن وانه کانیان ئه وتوون، گرنگه که هه ر گناوه نده ـ بهتکـای . بینـاکراوه نـداو تی که ناری رۆژهه ر که سه ، له یان وه ئه شـونی . بـی تر ده ی پـنج کیلۆمـه ، نزیکـه ریاوه رووی ده رزایی له به

وه ر ئـــه بـــه ، له وتووه کـــه هن ، زۆر بـــاش هه ره نـــده و به سروشـــتی ئـــهنــداوکی رــی که کو لــه ، بــه وه ته ســراوه به نه ریــاوه ده ر بــه کســه یه

شــــدا، وه ڵ ئه گــــه لــــ له وه. ریــــاوه ر ده ســــه گاتــــه ، ده وه بچــــووکتره، وه ره نــده و به رــی ئــه لــه و ســانه م نییــه خی بازرگــانی کــه بایــه نردرێ درێ و دههن ل ده لوپه ن که ندین ته چه

ر سـه ی له و پاپۆڕانـه ی ئـه مان کاتیشـدا، ژمـاره هه له. وه ره بۆ دهو ی ئــــه من و ژمــــاره گــــرن، کــــه ده نگــــه له ره نــــده و به ناری ئــــه کــــه

ــه نه کرکاره ــده و به شــی ل ــه کــه کــار ده ره ن ــد ســه چه ن، ل ســ د که ن .ڕ ناکات تپه ر ریگ نده ـ به

. دووره وه ر گنــــاوه نــــده باشــــووری به ر لــــهت یــــان کیلۆمــــه ده بــــهدا ، ١٧٥٤ســــای لــــه. وتووه کــــه نــــداو هه ر که ســــه وخۆ له راســــته

کی زۆری لــ یه رســته ت، که کۆمپانیــای هینــدی ـ ئینگلیــزی رۆژهــهـــه ـــرت، ب ـــازه داگ ـــدا و له ی له و نی ـــه ســـه و ـــه ر ق ـــداوه و که راغی ئ ، ن

گشــت کو بتــوانن پشــوازی لــهدروســت بکــات، تــا وره رکی گــه نــده به

٣٥٥

ــــاپۆڕه وه کانی گواســــتنه شــــتییه که ــــه ده و پ ــــه ریایی ــــه کان بک ن، کنـدێ هـۆی ر هه بـه له. ن بـه ری بوشھری ئرانـی ده نده ل بۆ به لوپه که

ره نـــده م به خکی زۆر بـــه کـــو پویســـت، بایـــه جـــوگرافی، هشـــتا وه . خکی زۆری نییه ، بایه وه رووی ئابووریشه له ، بۆیه دراوه نه

یلم ر د نده ـ به وه ی بھبھـان ه باشـووری شـارۆچکه تر لـه کیلۆمه ٧٢ ره نده و به ئه. وتووه کــه نه نــداو هه ر که ســه ، له ری گنــاوه نــده کو به روه هــه. دووره

ر نگــه دا له ره نــده و به ، لــه ی رۆژانــه و پاپۆڕانــه ی ئــه رووی ژمــاره لــهوتۆی خکی ئـه ، بایـه وه ل و سواره لوپه ردنی و کهگرن و هینان و ب ده

. نییه رون نده سکه ری ئه نده ـ به

ــه که ــه نده ســکه ر بۆغــازی ئه ســه وتووت ی ســنووری ئیلچــه رون و لــۆۆل هه ــه دۆرتی ــه. وتووه ک ــه بای ــۆ کوردســتان ل ــه خی ب ــانی گ ڵ جیھ

ــه وه ره ده ــاوی ده و ب ــای ناوه ئ ــه ڕا ری ــد به ســتدا، ل کانی دیکــه ره هنزار ملیـۆن نـدین هـه چه توانـدرێ، سـانه ده وه ره نـده و به له. زیاتره

یـان ده بـه مانگانه. بکرێ وانه کانی جیھان ره فت، بۆ بازاڕه ن نه تهســیش دان که ســه کــرن، بــه تاڵ و بــار ده دا، بــه ره نــده و به پــاپۆڕ لــه

.ن که ری پدا ده فه سه ناوخۆ رگای. ٢

ــه ــاوکی زۆر ل ــار و ئ ــه کوردســتاندا هه رووب ــه له. ی ــدا وه ڵ ئه گ شــــا ــــاوی زۆر که رگ ــــاوخۆی ئ ــــاتوچۆی ن ــــه ی ه ــــه. م ــــه چونک ی زۆرب

ی وه لــه جگــه. ڕۆن کاندا ده ســکه قــوڵ و زۆر ته دۆــه کــان بــه رووبارهلــ وه. ، زۆر نــزم و دووره وه وییــه ئاســتی زه کــان لــه ئاســتی رووباره

ـــه وه ئـــه ـــۆ ئیـــدی رووباره نی، کـــه یـــه ناگه وه ئ کـــانی کوردســـتان، ب نـــدێ شـــوندا، بـــه هه کو لـــه ن، بـــه ک نایـــه کـــه هـــاتوچۆکردن بـــه

، بـه وه بنـه کـان هـور ده ئـاوی رووباره دا کـه و شـونانه تی لـه تایبهو وه ڕینــــه هتــــد توانــــای په... شــــکه یاغ و چــــوپ و مه م و قــــه لــــه به

. یه هاتوچۆکردن هه

٣٥٦

م شه تی شه ربابه سه بازرگانی

کانی ئـابووری تووه دواکـه ره سـکته له ککه چاالکی بازرگانی یه

کاری وامی بـــه رده بـــه ی بـــه ســـانه و که ی ئـــه رـــژه. کوردســـتاندا لـــهدی گشـت دانیشـتوانی چـاالک سـه ک له یه ریکن له خه وه بازرگانییه

ئران و تورکیـا و سـوریا له و رژه ئه. بواری ئابووری زیاتر نیه له ی داهــاتی بازرگــانی، لــه ی ســانه رــژه . متره جــار کــه و عــراق ده

کـاری بازرگـانی و ساه ر ئه گه می نیشتمانیدا، ئه رهه پکھنانی بهبـواری دی گشـت دانیشـتوانی چـاالک لـه سـه لـه ده زۆر باش ب، له ر تــاکو بیســت لــه وروبــه وتــانی ده لــه کــه رژه. متره ئابووریــدا کــه

. روات د ده سه

وه ره بازرگانی ده. ١تی ژربابهنـوان دوو لـه مھنـدراوه رهه ست فرۆشتن و کرنی کاالی به به مه

لــه ، کــه وه ره کانی بازرگــانی ده ته ســه خه نــدک لــه هه. تــدا وه دهی وانـه ئه. نگییـان گرتـووه ری ئـابووری و سیاسـی ره نجامی فاکتـه ئه

.ن وه خواره لـــه خۆیی سیاســـی، ربه بوونی ســـه ر نـــه بـــه وه، له ره بازرگـــانی ده .١

ی ڵ وتــانی دیکــه گــه ی ئــران و تورکیــا و ســوریا و عــراق، له رگــه .درێ نجام ده جیھان ئه

ــه وه رژه کردنی به چاونــه ره .٢ ــابووری و سیاســی کوردســتان ل ــدی ئ نت وــه ڵ کــام ده گــه ر لــه وروبــه وتــانی ده واتــه. دا وه ره بازرگــانی ده . ی یکه وان ده ڵ ئه گه ن تۆش له که بازرگانی ده

٣٥٧

ڵ گشـت وتانـدا، گـه له) صافی التجـارة(هیچی بازرگانی هیچ له .٣بـــۆ کوردســـتان میشـــه ی، هه رکـــه فتی لـــ ده ر بازرگـــانی نـــه گـــه ئه . رینی بووه نهنیــوان لــه ، وه کانــه ته تایی نۆهه ره ســه وخۆ، لــه بازرگــانی راســته .٤

. ستی پکردوه رمی کوردستان و تانی جیھاندا ده ههڕ و وه لـه ڵ و په کـانی کشـتوکای و ئـاژه خاوه وتنی مادده ستکه ده .٥

ــر زه ــه ســامانی ژ ــه نرخکــی هــه وی ب ــه رزان ل چــاو کوردســتاندا لســـازی و وتووی پیشه ی بــۆ دواکــه کــه هۆیه. وه نرخــی وتــانی دیکــه

. وه رته گه زار دهساردی با مـه رهه ی به وه بـۆ سـاغکردنه بازاری کوردسـتان، شـونکی باشـه .٦

. وه کانی وتانی دیکه سازی و کشتوکایه پیشه وه ره کردنی بازرگانی ده شه گه

وڕۆ، ورده تاکو ئه وه یه ده و سه تای ئه ره سه ، له وه ره بازرگانی دهین، بــۆ بگــه که پرۆســه ی زیــاتر لــه وه ئــهبــۆ . ی کــردووه شــه گه ورده

. م که شی ده دابه وه کانی خواره قۆناغه ١٩٢٥ـ ١٩٠٠. م که قۆناغی یه

ــــــانی ده نرخــــــی ســــــانه ــــــه ی کوردســــــتان، له وه ره ی بازرگ ڵ گتی و یـــه کۆمه رچاوگرتنی بـــاره بـــه له دا، بـــه کانی دیکـــه تـــه وه ده

. متر بووه زار دۆالر که سی هه ردوو ال، له ی هه که ئابوورییهی کانی ژیـــانی رۆژانـــه ی پویســـتییه دا، زۆربـــه و رۆژگارانـــه لـــه

کانی رسـته لی نـو مـاڵ و که لوپه رگ و پو و که جلوبه کی، له خهرگدروو جۆ و به. هتد... رمان نی و ده مه ندێ خوارده کشتوکاڵ و هه

ســـتی خۆیـــان ده ر، بـــه گونچن و دارتـــاش و ئاســـن وشـــچن و تـــه و کهو گۆشـت و سـپیاتی، وه دانه نیش له مه دروستیان کردوون، خوارده

. م هندراوه رهه به کان به ڕداره کان و مه ن جوتیاره الیه له

٣٥٨

ــه وره پویســتی گــه ــه ی ئ ــه و رۆژگاران ــدێ قومــاش و چــا و نیا هه ، ت نکانی رگانـــهی باز رگـــه ویش لـــه ، ئـــه کی ســـووک بـــووه کر و چـــه شـــه

ســـت کـــان ده بازاڕه ، لـــه وه کانـــه وروپاییه ئه تـــه وه ت و ده رۆژهـــهکانی مـــــه رهه مان کاتیشـــــدا، به هـــــه لـــــه. وتوون و فرۆشـــــراون کـــــه

، ، بـــۆ نموونـــه یـــان نـــاردووه وه ره و بـــۆ ده کوردستانیشـــیان کیـــوهمــدا، ی بیســته ده می سـه کــه ی یه نیــوه کان، لـه مانییــه ه ئه بازرگانـه

ی خــوری کــین، وره نــدکی گــه ناوه یــان کــرد بــوو بــه شــاری آشــنویهتـــوریز بــــۆ لـــه نـــارد، کــــه یان ده یـــه و فابریکه بـــۆ ئــــه وه وشـــه له

، نموونانــــه م جــــۆره لـــه. زرانـــد بــــوو خ دایانمه دروســـتکردنی رایــــه . م نییه ی کوردستاندا، که کانی دیکه شونه یان له ونه

١٩٥٠ـ ١٩٢٥. م قۆناغی دووهکـو وه کنیکی تـازه کارهنانی تـه نجامی بـه ئـه دا، لـه م قۆناغه له

کردن و مباین بــۆ درونــه بــۆ جــووت کـردن و کــه رماشــه تراکتـۆر و خهـــــه ـــــه پ ـــــاودان و ب ـــــۆ ئ ـــــاو ب ـــــه مپی ئ ـــــاوی و کارهنانی پ ینی کیمیـــه ـــییه الچۆکردنی نه ق ـــتوکاڵ، به جۆراوجۆره خۆش ـــانی کش ـــه ک می ره

. تی هی کشتوکاڵ، زۆری زیاد کرد تایبه هکوردستان بــادبوونی به ــۆ م رهــه زی ــرد، ب ــان ناچــار ک لپرســراوانی بازرگانیی

و ک لــه یــه. ڕن دوای بــازاڕدا بگــه کان بــه مــه رهه ی به وه ســاغکردنهک دا، یـه١٩٤٦سـای له و وته ئه. تی بوو کتی سۆڤیه ، یه بازاڕانه

زار کیلــۆ، تــووتنی لــه فتا و پــنج هــه حــهد و شــت ســه ملیــۆن و هه .زار دۆالر بوو شت هه ی هه ی نزیکه که پاره ی مھاباد کی، که نوچه

ـــه بازاڕه ـــه وه کـــه الیه کـــانی کوردســـتان، ل ـــه وه بوژای ـــه ، ل کی الیــه ، پویســتییه وه شــه دیکه ــادی کــرد شــتمه کانی ل . کی دروســتکراو زیکی بازرگــانی یــه وه بــوارێ بــۆ جونه ی، کــه وه هــۆی ئــه بــووه وه ئــه

، روو سـته به و مه کان بـۆ ئـه بیانییـه چاالک خـۆش بکـات و بازرگانـهـــــه ـــــه بازاڕه ل ـــــانی کوردســـــتان بک ـــــه ک ـــــه ن، ب ـــــه تایب تی بازرگان

٣٥٩

م، گـرام و رادیـۆ کـه دا و بۆ جـاری یه و سانه له کان، که وروپاییه ئه، وه کانــه بازاڕه وتنــه ، که کــهنــدێ شــتی دی بــا و هه و ترومبــل و کاره

ــه ــۆ ســه یش نرخــی ســانه و شــوه ب زار دۆالر دان هــه ی بازرگــانی، ب . رز بۆوه به

١٩٧٥ـ ١٩٥٠. م قۆناغی سیهـــــــه تمه تایبه ـــــــدی ئ ـــــــه و قۆناغـــــــه ن ـــــــاره ، ل ـــــــادبوونی ژم ی زی

کــــو ترومبلــــی وه لی دروســــتکراو دایــــه لوپــــه کانی که داواکارییــــهفزیۆن و ئــامرازی کشــتوکای لــه ر و ته و ریکــۆرده جۆراوجــۆر و رادیــۆ

پزیشــــکی و رمــــان و ئــــامرزای مباین و داووده کــــو تراکتــــۆر و کــــه وه ، لـه و پویسـتییانه ی ئـه زۆربـه. هتـد... خواردن رگی دوراو و جلوبه

ی رگــــه مووی لــــه بــــی هــــه کو ده م، بــــه رهــــه به تــــه نــــاوخۆدا نایهو موو ئــــه ی هــــه وه بــــۆ پکردنــــه. وه تــــهپــــ بکر وه ره بازرگــــانی ده

وڕۆ ئـه ، که یه دان ملیۆن دۆالر هه سه ش، پویستی به موکوڕییانه کهــه په ــداکردنی ئ ــه یــه و پاره ی ــتان تــاکو چونکــه. ل دژواره ، گ کوردس

زووی خـۆی، سـامانی ویست و ئـاره به ، که ی نییه وه ئستا، مافی ئهی قـورس فت و پاره تی نه تایبه ن، بهکار بھ ی به که سروشتی وته

. وت بکات که پاشهـــــه به ـــــتان به ره ـــــه می کوردس ـــــه تایب ـــــه رهه و به تی ئ ی بـــــۆ مانـــانی ده بازاڕه ـــردرن، وه ده وه ره ک ـــو ده ن ـــودان و گیانله ک ـــه غ ری ب

قۆنـــاغی ر ئاســـتی ســـه ر له ک هـــه کانیان، نـــه روبۆمـــه زینـــدوو و بهکـــانی بازاڕه واتـــه. وه متریش بۆتـــه کو کـــه ، بـــه ماوه پشـــوودا نـــه

گومــانی . ســتووه به وه ره بازرگــانی ده کوردســتان، زیــاتر پشــتیان بــهدا، وه ره بازرگـانی ده لـه و پالنـه رنامـه به و جۆره ئه ، که تدا نییهی نرخـــی ســـانه. ی بـــۆ ئـــابووریی نیشـــتمان بـــاش نـــابی کـــه ئاکامه

دان ملیـۆن سـه و لـه زۆر زیادی کردووه )ناردن و هاوردن(بازرگانی . ڕاندووه دۆالری تپه

٣٦٠

١٩٩٥ـ ١٩٧٥. م قۆناغی چواره ی دواییــــدا، زیــــاتر بــــه و ســــانه کــــانی کوردســــتان لــــه بازاڕه

رچـوو، ده وه لـه کـه کاره چونکـه. وه سترایه به وه کانی جیھانه بازاڕهکانی کـــو هۆیـــه انی وهک کالســـیکییه پویســـته لـــه لوپه نیا که تـــه کـــه

ـــــــــتییه و ئامرازه وه گواســـــــــتنه ـــــــــانی کشـــــــــتوکاڵ و پویس کانی ک ، له تی دیکه نی تایبه مه ندێ خوارده کان و قوماش و هه خۆشخانه نه ی سانی رابوردووش، له و شتانه کو ئه ی وت بھندرێ، به وه ره ده

رازی ئاسـایی ندێ ئام کو هه کران، وه کاندا دروست ده دوکان و بازاڕهمی رهـــه نـــدێ به ی دارتاشـــی و ئاســـنگری و هه رســـته کشـــتوکاڵ و کهی رگــــــه موویان لــــــه هــــــه لکی دیکــــــه و گــــــه وانــــــه چنــــــدراو، ئه

. کرن دابین ده وه ی کوردستانه وه ره ده ، له وه کانه بازرگانهر ئاسـتی سـه ر له ک هـه مھنانی کوردستانیش، نه رهه ی به پۆسه

متر بــوون و ســاڵ کــه کو ســاڵ بــه ، بــه وه مانــه وویان نهســانی پشــدا، بــــۆ تــــه و حاه لــــه. م بــــووه شــــیان کــــه وه ره ده ئاســــتی ناردنــــه

ــــــه ــــــانی ده جب ــــــالوگۆڕی بازرگ ــــــه وه ره جکردنی ئ ــــــتی ب ، پویسترین وره گـــــه وه شـــــه مه له. یـــــه کی زۆر هه یـــــه رخانکردنی پاره تـــــه نموونـه بـی، بـه یـدا ده دا په ی سـانهمیزانی بازرگـان موکوڕی له کهنـد چه کـدا، خـۆی لـه ی بیسـت و یه ده تای سـه ره سـه لـه و کورتییه ئه

. ملیار دۆالر داوه و نارده هاوردهو تی هاورده تواندرێ، بابه ئاماری جۆراجۆر ده ستن به پشتبه بهمان کاتــدا هــه لــه. وه ، زیــاتر بــاس بکــرێ و پتــر روون بکرتــه نــارده

روو، جگـــه کانی زیـــاتر بخرتـــه چـــاک و خراپـــه نـــه تـــوانرێ، الیه دهندێ خـای توانرێ، هه دا ده و ئامارانه ر رۆشنایی ئه به له ی که وه له و جـــۆره تـــاکو ئســـتا ئـــه وه داخـــه بـــه. ک پشـــنیاز بکـــرێ کـــه بـــه

.ون اکهست ن شت ده و زووانه ستدا نین و به ر ده به له ئامارانه

٣٦١

کـانی بازرگـانی سـیتی و ئاماره ر تبینـی که سـه له و نارده هاوردهئــــران و تورکیــــا و ســــوریا و عــــراق، ک لــــه ر یــــه ی هــــه وه ره ده

. وه کرته شیده هاورده. م که یه

ــــه ــــه وه ئ ــــاورده ی ل ــــی ده ه ــــرێ ئه ی کوردســــتان تبین ــــه ک ی وان .ن وه خواره

بـۆ وه نـد ملیـارد دۆالره چه له اوردهکی ه زیادبوونی نرخی شتمه. ١بـۆ بـ توانـای ئـابووری و وه رتـه گه ش ده وه ئـه. یان ملیۆن دۆالر ده

.کوردستاندا کانی ژیان له زیادبوونی پداوستییه. دان جـۆر بۆ سه یان ده له کی هاورده وانبوونی لیستی شتمه فره .٢

ــه ــه ب ــه نموون ــوو تــهکی زۆری شــتمه ، جــاران ب ــه. کنیکی ب وڕۆ هــی ئ . ر سه کشتوکایشی هاتووته

. هینـدرێ ده وه ره کانی ده وته زۆری، له به کی دروستکراو شتمه. پ وه ڕته گه سازی ده ری پیشه وتوویی سکته شی بۆ دواکه هۆکه

کی هاورده ی شتمه پکھاتهو ر ئـه هسـ کارهنانی، به ی شوازی به گوره ، به کی هاورده شتمه

.م که ش ده دابه وه ی خواره شانه به زیندوویی ڵ به کانی خواردن و ئاژه مادده. ١

هارات و گۆشـت و و سـپیاتی و بـه کر و چـا و قـاوه شـه له بریتییه غـودان و میـوه زینـدوویی و ئالیـک و ماسـی و ده ڵ بـه و ئاژه هلکه

تی ندایـه رووی چه ، لـه وه شـه کانه و شتمه موو ئـه نو هه له. هتد.... ی نزیکــه وانــه ئه. کر و چــا ، شــه وه کانی ژیــانی رۆژانــه و پویســتییه . هنن پک ده کانی هاورده که دی گشت شتمه سه سی و پنج له

ره و جگه وه خواردنه. ٢ ی لـه و شـتانه وه و تـووتن و ئـه کانییه موو جۆره هه به وه خواردنه

که ی گشت شـتمه رژه شکی بچووک له کرن، به تووتنیش دروست ده

٣٦٢

و مھنانی ئــه رهــه توانــای به. هنــ کــان پــک ده هنراوه وه ره ده لــهبـۆ داهـاتوو، پویسـته بۆیـه. کوردستاندا، باشه له کانه شتمه جۆره .پش چاو بخرێ و راستییه ئه ی خاو مادده. ٣

نـک و نـاوک و تـۆی کراو و ده رووی خۆشنه و فه پسته له بریتییهز و داوی چنین ویری کاغه دۆری خاو و دار و فلین و هه په ور و ته چه

ینی سروشـتی و کیمیـاوی و و پـه) کراو دروسـتکراو و نـه(کانی و ماده نرخ و مـاده ردی بـه فت و بـه ڕوژ و نـه رده بـه له جگه. نی خاو عده مه

ی س ، نزیکه هندراوانه که شتمهو ی ئه رژه. کان نییه عده مه خاوه. هنــ کــان پــک ده هنراوه وه ره ده لــه لــه لوپه دی گشــت که ســه لــه لــه ن، کــه مانــه رهه و به لــه ل پویســتن، چونکــه گــه کانه و شــتمه ئــه

ی رچاوه دوای سه به پویسته م ناهندرن، بۆیه رهه کوردستاندا به وه و رووه دا، لــه تانــه وه و ده ڵ ئــه گــه ا لهنی ڕین و تــه رزانــدا بگــه ههرزان ال هـه یان بـه کانه و شتومه ئه ستین، که یوندی بازرگانی ببه په .وێ که ست ده ده وری نی و چه مه ی سوته ن و مادده عده مه. ٣

مـــه رهه ردین و پیتـــرۆل و به وزی بـــه خـــه لـــه کانه و شـــتمه ئـــهو ئــــه. ســــتکرد پــــک دێ کــــانی و گــــازی سروشــــتی و ده جۆراوجۆره

کو ن، بـــه ر هـــه ک هـــه کوردســـتاندا، نـــه موویان لـــه هـــه کانه شـــتمه بـه(می جیھانیـدا رهـه به کی دیاریکراویشیان بۆ خۆیان، له یه جگهبوونی ر نـه بـه له وه داخـه لـ بـه ، وه کـردووه داگیـر) فت تی نه تایبه

ـــاتوانین، ده کی سیاســـی کوردســـتانی، ئمـــه یـــه واره قه ســـکارییان نکو کاریان بھنـــین، بـــه بـــه شـــنه و چه وێ، بـــه ین و چۆنمـــان ده بکـــهبـرێ تـان ده ر چاوی خۆمان به به ، له خاوانه له لوپه و که موو ئه هه

ــــۆ ده ــــر ده وه ره و ب ــــهن ــــه درێ، ئم ــــر خۆشــــمان ب ــــی گرانت نرخک

٣٦٣

وار له ری چه وروبه ده ، له کانه شتمه و جۆره ی ئه رژه. وه یکینه ده .هن کان پک ده هنراوه وه ره ده له له لوپه دی گشت که سه ڵ وری ئاژه ز و چه تی و به ی زه مادده. ٤

دی سـه لـه ده ۆی لـه، خ هندراوانه که شتمه شنه و چه ی ئه رژهبــۆ یــه و رژه ئــه. دات کــان ده هنراوه وه ره ده لــه لــه لوپه گشــت که

دواڕۆژدا، لــــه ، بۆیــــه کــــو کوردســــتان زۆره وتکــــی کشــــتوکای وه . وه ی بکرته وه مکردنه که بیرێ له پویسته

کانی مه رهه کیمیایی و به ی مادده. ٥بتـوان ، که دا نییه و ئاسته کوردستاندا، له سازی له وڕۆ پیشه ئهــه که شــتمه ــه کان به کیمیاویی ــی ره ــه هه. م بھن ــدک ل ــه به ن کان ره

نگکـردن کان و ره کان و نائۆرگانیکـه ئۆرگانیکـه کیمیاویـه: ن وانه ئهـــان وبه و ره و خۆشـــکردنی پیســـته ـــه رهه نگکردنی کانی پزیشـــکی و م

رمـــانی ئـــارایش کان و ده گازییـــه وه دنـــهی خوار وه رمـــان و گرتنـــه دهینی کیمیــاوی و و پــه وه و شووشــتن و خاوینکردنــه) ســووراو و ســپیاو(

کوردســـتان ناچـــار بۆیـــه. هتـــد... می ئـــاگری رهـــه نی و به مـــه قه تهکانی بھنـ، تـا پویسـتییه وه ره ده لـه کانه شـتمه و جۆره بی، ئه دهدی سـه لـه ی پـازده ، نزیکـه کانه شتمه و جۆره ئه. وه ک پ بکاته خه

.هنی کان پک ده هنراوه وه ره ده له له لوپه گشت که کی دروتسکراوی دیکه ندێ شتمه هه. ٦

دۆر پـه ته کی دروسـتکراو لـه ی خۆشکراو شـتمه پسته له بریتییهـــه ـــراو و مادده و دار و کاغ ـــراو و چن ـــتی رس ـــارتۆن و ش ـــانی ز و ک ک

ی ، نزیکـه وه موویان پکـه هـه وانـه ئه. هتـد... و ئاسن و پۆ ن عده مهکـان پـک هنراوه وه ره ده لـه لـه لوپه دی گشـت که سه سی و دوو له

ســامان و توانــای کوردســتان رنجکی ورد لــه ر ســه گــه ئه. هنــی دهـــــده ـــــه ب ـــــه به ین، ل ـــــامانه ره ـــــتوکای و س ـــــه مھنانی کش کانزایی

ــان ور جۆراجۆره ــهک ــه وه د ببین ــان ده ، ئ ــه رده وا بۆم ــوانین وێ و ده ک ت

٣٦٤

رتی کــه ، لــه کانه شــتومه و جــۆره ی ئــه وه مکردنــه بــین، شانســی که . دا زۆره وه ره بازرگانی ده

وه کانی گواستنه ئامره. ٧کردنی و ئامـــاده ســـھنانی وزه ده کـــانی بـــه ئامره لـــه بریتییـــه

بــایی و کان و کاره لــه رادیــۆ و بتهتی و ســازی تایبــه نــدێ پیشه هه، وه که ریه سـه موویان به هـه وانه ئه. مینی ی زه وه گواستنه کانی هۆیه

کــان هنراوه وه ره ده لــه لــه لوپه دی گشــت که ســه ی چــوار لــه نزیکــه .هنی پک ده

شنه چه مه کی دروستکراوی هه شتمه. ٨و روونــــاککردن و وه رمکردنــــه کانی گه پویســــتییه لــــه بریتییــــه

ف و رگ و پخــه کی بــه کــو جانتــا و شــتمه رکردنی وه فه خ و ســه رایــهدی گشـت سـه ک لـه یـه یـان لـه رژه. هتـد... پیل و کامرا و کـاتژمر

.هنی کان پک ده هنراوه وه ره ده له له لوپه که وه ره جوگرافیای بازرگانی ده

نـــدی بازرگـــانی یوه ر، په نـــهمھ رهه کـــو وتکـــی به کوردســـتان وهو لـــ ئـــه وه. یـــه تی جیھانـــدا هه وـــه د ده ســـه ڵ زیـــاتر لـــه گـــه له دا، لـــه تانـــه وه و ده ی ئـــه ڵ زۆربـــه گـــه ، له ئابوورییـــه ندییـــه یوه په ب، کــــه میان نــــه کی کــــه یــــه ژماره ، چونکــــه ندیــــدا نییــــه وه رژه بهـــــه کانی کوردســـــتان ده مـــــه رهه به ـــــن، ئ ـــــه کـــــهوانی دی ک نیا یان تنــدی یوه ی په و وتانــه ئــه. فرۆشــن کانی خۆیانیــان پــ ده مــه رهه به

کانی ندییـــه یوه ی په ڕووی پلـــه ، لـــه یـــه یـــدا هه گه بازرگانیـــان له ک و کارتکردنیـان لـه تی و نرخ و جۆری شـتمه ندایه بازرگانی و چه

.م که ش ده ا دابه سته ند ده ر چه سه ی، به که ئابوورییه وتانی باشووری ـ رۆژئاوای ئاسیا. ١

کانی تـه وه ی ده ڵ زۆربـه گـه رمی له کی گـه ندییه یوه کوردستان پهتی ئران و تورکیا و سـوریا و تایبه به. یه هه دا وتانه و گروپه ئه

٣٦٥

ر و بــــه مـــه دان ســـاڵ له بــــۆ ســـه کـــه ندییه یوه مـــژووی په. عـــراقـــژه. وه رتـــه گه ده ـــه ر ـــه ی ئ ـــه و وتان ـــه نۆهـــه ل دی گشـــت ســـه د ل

. زیاتره وه ره بازرگانی دهڵ و رووبومی ئـاژه می کشـتوکای و بـه رهـه زۆری به کوردستان بـه

و ، بـۆ ئـه می دیکـه رهـه و به وزه و سـه ی زینـدوو و دار و میـوه ئاژهکی نــــدێ شــــتمه شــــدا، هه وانه ر ئه رامبــــه به لــــه. نــــری ده وتانــــه

ـــــه شهپی ـــــازی و جلوب ـــــتییه س ـــــه رگ و پویس ـــــه کانی رۆژان کی ی خ .هن ده وروپا وتانی رۆژئاوای ئه. ٢

نسـا و ڕه مانیا و فه ـه تی ئه تایبـه وروپا، به وتانی رۆژئاوای ئهکی ندییــه یوه هتــد، په... ریتانیا و پورتوغــال و ئیتالیــا و یۆنــان بــه

و ئـــــه. یـــــه دســـــتاندا ههڵ کور گـــــه بازرگـــــانی زۆر تونـــــدوتۆیان لهکـــو نـــرن، وه لی دروســـتکراوی بـــۆ ده لوپـــه زۆری که بـــه تانـــه وه ده

ر لـه ی کشـتوکای هـه کینـه و مه وه کانییـه موو جۆره هـه ترومبیـل بـهـــۆر و که ـــه تراکت ـــاکو ده وه مباین ـــه ت ـــات ب ـــه گ ـــامری پ ـــاو و ئ مپی ئ

ردســــتانیش کو. رمــــان ی پزیشــــکی و داو و ده رســــته بــــایی و که کارهفت، هـیچ نـه لـه گینا جگـه ب، ئـه می کشتوکاڵ نه رهه به مک له که

و ئـه وه ر ئـه بـه له. ناکـات وانـه ره تانـه وه و ده ، بـۆ ئـه شتکی دیکهو نــــوان کوردســــتان و ئــــه ی، لــــه بازرگانییــــه ندییــــه یوه په جــــۆره . وان دایه قازانجی ئه نیا له ، ته یه دا هه وتانه

وروپا تی ئه وتانی رۆژهه. ٣تی ڵ وتـــانی ڕۆژهـــه گـــه نـــدی بازرگـــانی له یوه کوردســـتان په

لــــه. هتــــد... تی روســــیا و پۆۆنیــــا تایبــــه ، بــــه یــــه وروپادا هه ئــــهنــــدێ ی و هه می کشــــتوکای و ئــــاژه رهــــه ل به گــــه وه کوردســــتانه

ر رامبــه به لــه. کــرێ ده وانــه ره و وتانــه ش، بــۆ ئــه می دیکــه رهــه به. هنـرێ هتد ده... بایی ی کاره رسته و که کینه ندێ مه شدا، هه وانه ئه

٣٦٦

لـه وه دا، دیسـانه و وتانه ڵ ئه گه رازووی بازرگانی له رچی ته گه ئههــی کوردســتان و وتــانی ڕۆژئــاوای لــ لــه ، وه ندیــدا نییــه وه رژه به . متره وروپادا که ئه یکای باکوور مر وتانی ئه. ٤

نـــــــدی یوه رووی په مریکا، لـــــــه کانی ئـــــــه کگرتووه یـــــــه وتـــــــه وتــه ک لــه یــه ر بــه ک هــه ڵ کوردســتاندا، نــه گــه له وه بازرگانییــه

ره هـه ک لـه یـه کو بـه نـرێ، بـه مریکای بـاکوور داده کانی ئه گرنگه بـــــه. ژمـــــردرێ کانی جیھـــــان ده ترین و گرنگتـــــرین وتـــــه وره گـــــهتــه کی گشــتی، ئــه یه وهشــســازی و می پیشه رهــه ترین به تــازه و وبـایی کی کاره کو ترومبل و شتمه نرێ، وه کنیکی بۆ کوردستان ده ته

ی کوردسـتان کانه و شـتممه ئـه. ش کی ورد وردی دیکـه ندێ شتمه و هه وتۆ نییـه ، شـتکی ئـه وه کـه موو روویه هـه نرێ، له ی ده و وته بۆ ئهمریکادا، کانی ئــــه کگرتووه یــــه ی وتــــه وه ره بازرگــــانی ده لــــه کــــه .ک بۆ خۆی داگیر بکات یه بی و جگه خکی گرنگی هه بایه

ــانی دیکــه ــه ی ئــه بازرگــانی کوردســتان و وت ــاکوور ، ل مریکای ب . کسیک، زۆر کزه نیوانیاندا مه

ندێ وتی دیکه هه. ٥ـــه ـــه جگ ـــه ل ـــه و وتان ـــه ی ل ـــتان وه ره س ـــردن، کوردس ـــمان ک باس

ی جیھانـدا کانی دیکـه وتـه نـدێ لـه ڵ هه گه ندی بازرگانی له یوه پهبی وتـانی عـاره نـدێ لـه رازیل و یابـان و چـین، هه کـو بـه وه. یه ههریقایی فـه نـد وتکـی ئه ریقا و چه فـه کانی ئاسـیا و ئه ره کیشـوه له

زۆر وه تانـه وه و ده ڵ ئـه گـه زرگـانی لهنـدی با یوه ی په رژه. ش دیکه وه ره دی گشـت بازرگـانی ده سـه دوو له باشترین باردا له و له مه که

.ڕ نابی تپه

٣٦٧

نارده. م دووهوتنی ئاســتی پشــکه وه ره کی نــاردراو بــۆ ده کانی شــتمه شــنه چه

ــه ــابووری وت ب ــه رچاو ده ئ ــدا خــات و ل ــواری چی ــه ئه. ب ر لیســتی گو ئــه ینــه گه وا ده ین، ئــه ، پــش چــاو بخــه کی نــاردراوی ســانه شــتمه

کو ، بــه ر وتکــی کشــتوکاییه ک هــه وه کوردســتان نــه ، کــه راســتییه . وتووشه بووری دوا که وتکی ئا وه ره ی ده ی نارده پکھاته

نـــردرێ، ده وه ره بـــۆ ده وه کوردســـتانه ی لـــه کانه و شـــتومه ئـــه دا سـته ر سـ ده سه مھنانیان، به رهه ی به رچاوه ی سه ر بناغه سه له

.م که شیان ده دابه می کشتوکای رهه به. ١

نم و جـۆ و بـرنج و نیسـک و نـۆک و مـاش و تـووتن و گه له بریتیهک و رم و سـو و شـوتی و کاـه نجیر و قـۆخ و هـه و تـرێ و هـه لۆکهش، می کشـتوکای دیکـه رهه ل به گهو که و باینجان و کوله ماته ته

ــه ســانه ــه ل ــه و باخچــه کیگ ــتاندا، ب ــه ســه کانی کوردس زار دان هڕنـدرێ و کـۆ و ده وه دورتـه هنـدرێ و ده م ده رهـه به نیان لـ بـه تهکـانی بازاڕه ، کـه زیـاتره وه ل لـه ، گـه مانـه رهه و به ئـه. وه کرته ده

رهـــه و به موو ئـــه ، هـــه وه ر ئـــه بـــه له .نـــاوخۆ پویســـتییان پـــی بـــین الیــه لــه و پۆســه ئــه. نــردرێ ده وه ره کــانی ده ، بــۆ بازاڕه زیادانــه

نـدێ کان و هه ت و کۆمپانیا بازرگانییـه وه کانی ده تییه زگا تایبه ده .ندرێ یه گه نجام ده ئه ، به بازرگانی ناوخۆوه

ورکیــا و ئــران و عــراق و ، ت گاتــه کانی کشــتوکاڵ، ده روبوومــه به کــــو وروپای وه کــــانی وتــــی ئــــه بــــۆ بازاڕه وه وشــــه ســــوریا و لــــه

نســــا و ســــوید و وتــــه ڕه و فه ره مانیا و ئیتالیــــا و ئینگلتــــه ــــه ئه .نردرێ هتد ده....یکا مر کانی ئه کگرتووه یه

٣٦٨

ی روبۆمی ئاژه به. ٢وای و هــــهوتی جــــوگرافی و ئــــاو کــــه بــــارودۆخی سروشــــتی و هه

یکی شـوه ڵ، بـه روبوومی ئاژه ی به وه بارن بۆ ئه کوردستان، زۆر له لــــه جگــــه. م بھنــــدرێ رهــــه وتکی چــــاک به ســــتکه ده بــــاش و بــــه

ـــه ـــووی ســـه ئ ـــه دان ســـاه زموونی ق ـــار و م ـــه ی جوتی رووی ڕدار ، لکـو ی وه ڕ و بـزن و درشـته کـو مـه ی وه ڕوماتی ورده خوکردنی مه به

ســپ و مــاین و بــارگین و کــو ئه ی وه رزه ا و گــامش و وخــی بــهمانگــشـر و قـاز و مـراوی ه کـو مریشـک و که ڕی وه وه له ر و په هستر و که

دا و ده مکی باشــــی ســــانه رهــــه نتی به ره گــــه شــــیش، کــــه له و عه. کـات پـ ده وه زیـاده بـه مانـه رهه به و جـۆره کانی ناوخۆ، بـه بازاڕه

کانی ی پویسـتییه وه سـتن، بـۆ ئـه ده هه کارانـه م جۆره ی به هوان ئه... کر و چـا کی دروسـتکرا و و شـه شـتمه ی خۆیـان، لـه ژیانی رۆژانـه

ــه ــین بک ــد داب ــه رهه شــکی زۆری به ن، به هت ــه م ــاز و کانیان، ب جامب، بــۆ مانــه رهه و به شــکی زۆر لــه وانیش به فرۆشــن، ئــه گۆشــتفرۆش ده

ر رســـوڕهنه یر و کـــارکی سه شـــتکی ســـه. ن کـــه ده وانـــه ره وه ره دهی زۆربــه ســپیاتی کوردســتان، لــه شــک لــه ر بــین، به گــه ، ئه نییــه . یه وروپادا هه کانی ئه بازاڕه

کی خۆڕسک می دارستان و رووه رهه به. ٣دارســـتان و جیاجیاکـــانی کوردســـتان، بـــه ی زۆری نوچـــه زۆربـــه

کان دارســـــتانه. وه تـــــه ۆشـــــراون و رازاونهکـــــی سروشـــــتی داپ رووهم لــه. هنــن مھنانی دار پــک ده رهــه کی گرنــگ بــۆ به یه رچاوه ســه

ــــدا، له ســــانه ــــه ی دوایی ــــادبوونی پویســــتییه ب ــــان و ر زی کانی ژیو ختـه کـو ته کانی وه لـه لوپه وام بۆ دروسـتکردنی که رده داواکاری به

هتـد، ... ز و کـارتۆن تکردنی کاغـهها بۆ دروسـ روه ، هه خانوو و موبل لـــه جگـــه وه ئـــه. رم بـــووه ل گـــه بـــازاڕی بازرگـــانیکردنی دار، گـــه

ــه می هه رهــه به ــدێ ل ــه و دره ن ــه به خت ــه رداران ــده وه ئه ، ک ــه ن ی دیک

٣٦٩

ڕو فت و بنشت و مو و به زوان و جه کو قه واجی زیاد کردوون، وه رهبــــۆ تی، کــــه یــــای تایبــــهنــــدێ گژوگ ی هه وه و سیســــی و کۆکردنــــهــه ک و ده دروســتکردنی شــتمه ــان گرتن ــه وه رم ــدرێ کار ده ب ــه. هن و ئ

ــه به جــۆره ــه روبوومان ــه ی ل وه ره ســه م و له رهــه به کوردســتاندا دنبـــرن و باســـمان کـــردن، بـــۆ تورکیـــا و ئـــران و عـــراق و ســـوریا ده

و ره ئـــاوی، بـــهر و فه نده مه ی ئاســـمانی و شـــه ڕگـــه بـــه وه وشـــه له . نردرێ وروپا ده کانی ئه بازاڕه

بازرگانی ناوخۆ. ٢تی ژربابه

بـــــۆ وه کـــــه یه نوچه وا، لـــــه جیـــــاوازی تۆپـــــۆگرافی و ئاووهـــــهــه کی دیکــه یــه نوچه ــه ، کــه وتۆی کــردووه ، کــارکی ئ کوردســتاندا ل بـــه. م رهـــه به ، بھندرتـــه ســـاکدا می جیـــاواز لـــه رهـــه ل به گـــهــهن ــه موون ــوانرێ، مــه کاندا ده شــاخاوییه نوچــه ، ل ڕوماتکی زۆر تک یه وزه سـه شـنه موو چه خو بکرێ و تووتن و بستان بکـرێ و هـه به لـه. مـداریش بونـدرێ رهه نـدێ داری به م بھنـدرێ و هه رهـه به به می دیکـه رهه غودان و به کاندا ده شتاییه ده نوچه مان کاتدا له هه

کی کانــدا، خــه وره گه تی لــه تایبــه کانیشــدا، بــه شاره لــه. بچینــدرێ ن، کـه یـه گه ده وه ئـه وه ئـه. ریکن خـه وه سـازییه کاروباری پیشه بهتی مکی تایبــه رهــه به ، جــۆره جیاوازانــه و نوچــه ک لــه ر یــه هــهک، بـــــۆ یـــــه ر نوچه ش، دانیشـــــتوانی هـــــه و پیـــــه چـــــنن و بـــــه ده

ی خۆیـان، پویسـتیان بـه کانی ژیانی رۆژانه نکردنی پویستییهدابیو ی ئـه گوره بـه بـی، واتـه ده ی دیکه که رمه تی هه هاوکاری و یارمه

جیاجیاکــانی کوردســتان، کی نوچــه نی خــه ی کۆمــه پویســتییانهنـــوان کــین و فرۆشـــتن، لــه کی بازرگـــانی نــاوخۆ لـــه یــه وه جونه

کی دیــاریکراو بــۆ یــه می نوچه رهــه بــی، به ا دروســت دهکانــد رمه هه

٣٧٠

کانی ندییـــه تمه تایبه نـــدک لـــه هه. بـــردرێ ده کی دیکـــه یـــه نوچه .ن وه ی خواره وانه بازرگانی ناوخۆ ئه

ـــــژه. ١ ـــــه ی ر ـــــه ه ـــــوه موو ئ ـــــدار و می ـــــان و دوکان فرۆش و و بازرگس ک ملیـۆن کـه یهری وروبه ده یان له که ژماره ی، که فرۆشانه وردهبــواری دانیشــتوانی چــاالک لــه دی گشــت ســه نیا چــوار لــه بــی، تــه ده

م کـه وام، لـه رده کی بـه یه شـوه بـه که رژه. هنن ئابووریدا پک ده. وه ڕتـه گه کـانی سـاڵ ده رزه شی بـۆ جیـاوازی وه ، هۆکه و زۆری دایه

کی ی خـه وه ر ئـه بـه ، له وه بیتـه م ده هـاوین و پـایزدا کـه له که ڕژهرزی زسـتان ردوو وه هه له. ریکن خه وه کاروباری کشتوکاه زیاتر به

دا، لـــه رزانـــه م وه ی لـــه وه ر ئـــه بـــه کـــات، له هاریشـــدا زیـــاد ده و به . وه بیته کی زۆر بو ده کانی کوردستاندا بکارییه گونده

کــو دوکــان و خۆی وهکانی نــاو زگــا بازرگانییــه موو ده ی هــه ژمــاره. ٢ ســزده وانــه له. بــی ک ده یــه زار دانه هــه ٧٥٠ری وروبــه ن، ده خزه مــه فت لــه شــتاو حــه و هه نددانــه دیان بــۆ کــین و فرۆشــتنی چه ســه لــه . رخان کراون ته دانه دیان بۆ کین و فرۆشتنی دانه سهدی گشـــت دارایـــی نیشـــتمانی ســـه فت لـــه بازرگـــانی نـــاوخۆ، حـــه. ٣کانــدا ی بازرگانه چاو ژمــاره لــه کــه رژه. ردســتاندا، پــک دنــیکویان دوکانـــداری زۆربـــه ، کـــه وه کاتـــه مان بـــۆ روون ده وه و ئـــه مـــه که

قامن لـــــه ر شـــــه کانی ســـــه ستفرۆشـــــه و ده رمایه بچـــــووک و بســـــه . کاندا شاره

ـــه. ٤ ـــتومه ئ ـــه کانه و ش ـــ بازاڕه ی ل ـــان پ ـــاوخۆدا ئاوگۆڕی ـــانی ن کو ، ئـه)د سـه نجا له پـه(مووشیان زیـاتر هه له. ن شنه چه مه ، ههکرێ دهتی خـواردن و تایبـه هنـدرن و بـه کارده به رۆژانه ن که النه لوپه که

کی درــژ یــه بــۆ ماوه دــن، کــه و شــتوموکانه پاشــان ئــه. وه خواردنــهئینجـا . دات د ده سـه بیسـت لـه یان خـۆی لـه هندرن، رژه کار ده به. یــه گــۆرین هه ک، پویســتیان بــه یــه ی پــاش ماوه کانه و شــتومه ئــه

٣٧١

ــــه رژه ــــان ل ــــه ی ــــی د ده ســــه بیســــت ل ــــه. ب ، ه وه شــــه دوای ئوانه لدی ســه پــنج له یــان لــه رژه مھنان دێ، کــه رهــه کانی به لــه لوپه که

. متره کی بازرگانی ناوخۆ که گشت شتمهکی یه شـوه کان بـه وره گـه شارهکی گشتی و یه شوه کان به شاره. ٥

فتا لــه کی بازرگــانی نــاوخۆن و حــه ره نــدی ســه به مه تی، بــه تایبــه و شـــــاره لـــــه. هـــــنن موو بازرگـــــانی نـــــاوخۆ پـــــک ده دی هـــــه ســـــهـــه به ـــه ش، شـــاره ناوبانگان ـــازی ئانت ولر و ب و موســـ و هـــه کانی گ

د نۆهـه ر زیـاد لـه سـه ستیان به ده ، که کر و هیدیکه و دیاربه ارومیهنیا سـی کانیش ته گونده. کانی ناوخۆدا گرتووه دی بازرگانییه سه له .ندرێ یه گه نجام ده ئه دی بازرگانی ناوخۆیان، تدا به سه لهــه. ٦ ــه دوکان ــه الیه کان ل ــه رهه شــونی به وه ک ــه مھنان ــه و ل کی الی

ی و دوکانانــه تی ئــه تایبــه ، بــه جگــای کــین و فرۆشــتنه وه شــه دیکهری ک زینگـر ریکن، وه خـه وه کی خۆماییه مھنانی شتمه رهه به به

.هتد... کان وش و پودرووه ودارتاشی و ئاسنگری، کهکان زیادیـان نـه خزه ی مه ی دواییـدا، ژمـاره م سانه رچی له گه ئه. ٧

ش وه ئــه. من هکانــدا، زۆر کــ ی دوکانه چاو ژمــاره لــ لــه ، وه کــردووه یـــه وانه له. دا وتوویی بـــاری ئـــابووریی کوردســـتان نیشـــان ده دواکـــه

.ب دوکان هه ن پازده خزه ک مه ر یه ر هه رامبه بهکان دوکانـداره. رزه قـه ندی جار، به ی کین و فرۆشتن، هه پرۆسه. ٨

ـــه ماوه ـــان ده ر کیاره ســـه ک له ی ـــه.ســـتن وه کانیی ـــرین و و جـــۆره ئ ک واو لـــه کی تـــه بوایـــه دات، کـــه دا روو ده و کاتانـــه ش، لـــه تنهفرۆشـــ

.بی نوان فرۆشیار و کیاردا ههفتاکانیش تای حــه ره کارهنان، تــا ســه زی بــه وه ره زگاکــانی هــه ده. ٩

نــــــد ت، چه وــــــه ســــــتانی ده ده کاربه. زرا بــــــوون مــــــه هشــــــتا دانهکی فرۆشـتنی شـتمه سـتی به مه ش بـه وه زراند، ئـه کیان دامه زگایه ده

٣٧٢

کان، نرخـی دوکانـداره متر لـه نرخکـی کـه بـه کارهنان بـوو، کـه به .فرۆشت کانی خۆیان ده ه ندامانی کۆمه ئه به، کانی رۆژانـه کانـدا، بـۆ فرۆشـتنی پویسـتییه ی گونده زۆربـه له. ١٠کراو و پـو و رگی ئامـاده نـدێ جلوبـه کر و چـا و هه تی شه تایبه بهیـدا بـوون و نـدێ دوکـان په کانی کشتوکاڵ، هه و پویستییه واه هورد

. وه کرانه ی بازرگانی ناوخۆ پکھاته

کارهنان و ی بـــــه ڕووی شـــــوه کی بـــــازاڕی نـــــاوخۆ، لـــــه شـــــتمه :م که ش ده دا دابه سته ر چوار ده سه ، به وه دروستکردنه

می کشتوکای رهه به. ١می رهـــه به دی لـــه ســـه فتا لـــه حـــه کی نـــاوخۆ، زیـــاتر لـــه شـــتمه

کانی شــــونه. تی خــــواردن، پــــک هــــاتووه تایبــــه کشــــتوکای، بــــهــودان، وه مھنانی ده رهــه به ــرنج کــو گــه غ ــد... نم و جــۆ و ب ــه. هت و ل

زار دان هـه سـه خـۆی لـه سـانه هندرن، کـه م ده رهه ی به شونانهیان می سـانه رهـه به نـردرن، کـه ده و شونانه هدات، بۆ ئ ن ده ته. ناکــات و نوچانــه شــی ترکردنــی ســکی دانیشــتوانی ئــه و به مــه که

رچی ســاڵ بــه گــه نم، ئه تی گــه تایبــه ن خــواردن، بــه ک تــه نرخــی یــه . متره چاو زستاندا که هاویندا له ، له زیادبوون دایه ساڵ له

ڵ روبۆمی ئاژه به. ٢ی کانیان، نزیکـــه روبوومـــه ڵ به گـــه ی زینـــدوو له زرگـــانی ئـــاژهبا

نوچـــه. هنـــ دی گشـــت بازرگـــانی نـــاوخۆ پـــک ده ســـه بیســـت لـــهڵ و خوکردنی ئــــاژه ی بــــه گرنگتــــرین نوچــــه کان بــــه شــــاخاوییه

و ر ئـــه بـــه ر له هـــه. نـــرێ ڵ داده روبوومی ئـــاژه مھنانی بـــه رهـــه بهــــــه ، شــــــه هۆیه ــــــاخاوییه نوچ ــــــهک ش ــــــه ان، ل ــــــاردنی ئ و رووی ن زۆری شـــــاره بـــــه(کارهنانیان، ، بـــــۆ شـــــونی بـــــه وه مانـــــه رهه به .درێ م ده ه قه کی له ره کی سه یه نوچه به) کان وره گه

٣٧٣

سازی کی پیشه شتمه. ٣ کانـدا بـه چاو گونده کاندا، لـه شاره سازی زیاتر له کی پیشه شتمه

نــدی به م مه کــه یه کان بــه شــاره وه ر ئــه بــه له. هنــدرێ م ده رهــه بهکان کان، بــــۆ گونــــده ســــازییه پیشه لــــه لوپه کی نــــاردنی که ره ســــه .نرێ داده

روبوومی دارستان به. ٤کی ره نـــدی ســـه به نیا مه ر تـــه ک هـــه کان، نـــه شـــاخاوییه نوچـــه

ش، بـــه مان شـــوه هـــه کو بـــه ، بـــه مھنانی داره رهـــه دارســـتان و بهــــه ــــی به کی جگای ــــه گرنگ ــــه ره ــــه میوه شــــنه موو چه مھنانی ه ک ی

کان، بــۆ دابینکردنــی شــتاییه ده دانیشــتوانی نوچــه بۆیــه. نــرێ دادهکان شـــاخاوییه ر نوچـــه نا بـــۆ بـــه ، پـــه میـــوه کانیان لـــه پویســـتییه

.ن به ده

بازرگانی دیکه. ٣تی ژربابهیـان ژه لـ ره وه. هیـ کوردسـتاندا هه لـه بازرگانی دیکه دوو جۆره

. مه بازگانی گشتییدا زۆر که له ترانست. ١

ــراق، هــه ــا و ســوریا و ع ــران و تورکی ــۆ ئ ــۆ روه کوردســتان ب ها بکانی باشـووری کشـتوکاییه وروپا و وته کانی ئه سازییه پیشه وته

ـــه ـــیا، ب ـــه قه ئه ئاس ـــی په ی ـــه یوه کی گرنگ ـــوان ئ ـــدی ن ـــه ن و وتانکانی بازرگانییـه که ی شـتمه ی سـانه وه رجی گواسـتنه خه. نرێ دادهها بــۆ روه ڕن، هــه نــو کوردســتاندا تپــه ر بــه گــه ، ئه تانــهو و ئــهبـ، وه مینییـه زه رگـای ن، چ لـه ر هاتوچۆی پدا بکـه گه ک ئه خه

رزان ل هــه وان گــه بــ، بــۆ ئــه وه ی هــی ئاســمانییه رگــه چ لــهر و وروبـه کانی ده وتـه مـژه و لـه ر وایه راستیشدا هه له. وێ که دهوتی جـوگرافی کوردسـتان که ندی هه تمه تایبه کیان له وروپا، که ئهکانیان، لـه لوپه ی که وه خـاکی کوردسـتانیان بـۆ گواسـتنه. رگرتووه وه

٣٧٤

به ، سانه کار هناوه کی به ره کی سه ک رگایه ، وه وره لۆری گه بهن و هکــ بــار ده شــنه چه مه کی بازرگــانی هه ن شــتمه زار تــه یــان هــه ده . نرن تی ده وه و ده بۆ ئه وه ته وه م ده له

زانینی ر نــه بــه بوونی ئامــاری بازرگــانی ترانســت، له ر نــه بــه له، و وتانـه کانی نـوان ئـه بازرگانییـه ی شـتوموکه و پکھاتـه باره قه

یـه کـو هه ناتوانرێ رووی راستی بازرگـانی ترانسـتی کوردسـتان، وهکانی ندییـه تمه رچاوگرتنی تایبه بـه له لـ بـه وه. پـش چـاو بخرته

کان بــه که شــتمه کــرێ بگــوترێ، کــه وتن، ده ی پشــکه ئــابووری و پلــهلی دروسـتکراو، لوپـه ندێ که کی خواردن و هه شتمه زۆری بریتین، له

نزین و ک بــــه فت، وه کــــانی نــــه جۆراوجۆره مــــه رهه ناویش به ناوبــــه . گازۆیل و رۆن و هیدیکه

ــه ــه گــومرگی ترانســت، ل ــراق الی ــا و ســریا و ع ــران و تورکی ن ئ مووی لــه ی هــه وی دیکــه ب، ئــه می نــه شــکی زۆر کــه گیــرێ، به رده وه . کرێ رج ده ی کوردستان خه وه ره ده

لیل و ، هـی بـرایم خـه نموونـه ندی خای سنووری، بـه گومرگی هه وه١٩٩١سـای ، له یکهندێ شونی د ران و باشماخ و هه حاجی ئۆمه

، رمی باشـــووری کوردســـتان دایـــه تی هـــه ســـتی حوکومـــه ژـــر ده لـــه .دات زار دۆالر ده دان هه سه خۆی له شی سانه که گومرگه

قاچاغ. ٢ــه ــه کــین و فرۆشــتن ل ــوان دانیشــتوانی ئ ــه ن ــه م ب ــه ر و ئ ری و ب

قــازانج بــهکــردرێ و ک ده شــتمه. بووه هــه میشــه کان، هه ســنووره . وه فرۆشرته ده

ــه ــه و جــۆره ئ ــوه ی په رچاوه ، ســه بازرگانیکردن ــداکردنی بژ ــۆ ی بتی هـــی تایبـــه کان و به کانی نزیـــک ســـنووره دان خـــزان گونـــده ســـه

. تی کوردستان رۆژههــه ــدێ ســه هه قاچــاغ ل ــۆ دابینکردنــی پویســتییه رده ن کانی مدا، ب رگـه تاکـه ، رگه تی پشـمه سـه ده کانی ژـر ی ناوچه ژیانی رۆژانه

. بووه

٣٧٥

و تبینی رچاوه سهــــدین . ١ ــــال ال ــــالب و جم ــــید غ ــــد الس ــــادق و محم ــــد ص ــــت احم دول

١٩٧٠، ، القاهرة الرابعة ، الطبعة السیاسیة الجغرافیة. الدیناصوری گیتـا شناسـی إیـران، جلـد آول، آوهھـا و آوهنامـه. عباس جعفری. ٢

٢٨١ـ ٢٧٨ص . ١٣٦٨، گیتاشناسی، مھرماهإیران، تھران، هی نداوی فارسی و له که کانی فارسییدا به رچاوه سه نداو له که .٣

دوای (وروپی هـــی ئـــه بی و لـــه نـــداوی عـــاره نـــاوی که بیـــدا بـــه عاره . نداو تۆمارکراوه ناوی که به) م که نداوی یه نگی که جهوشـــی آـــوردان، مـــژووی همی بابـــان، ڕ عبـــدالقادر آـــوڕی ڕوســـته .٤

٢٤ل ١٩٩١ –ریمی حیسامی، ستۆآھۆم رگانی آه وه. آوردستان ــولتیكی لالمــن القــومی فــی . جــزا توفیــق طالــب. ٥ المقومــات الجیوب

السـلیمانیة . مرآز آردستان للدراسات االسـتراتیجی. اقلیم آردستان ـ صرمی و کی فــه یه شــوه بــه ٢٩/٣/٢٠١١ ممه رۆژی شــه لــه یان وه ئــه. ٦

ســعود بــارزانی و رمی کوردســتان مه رۆکی هــه بوونی ســه ئامــاده بــهنکی زۆر ایب ئۆردوغان و مـو ب ته جه زیرانی تورکیا ره رۆکی وه سه

. وه کرایه

٣٧٦

لیتراتوره کوردی

دیمۆگرافیــــای باشــــووری آوردســــتان، - تنۆ ئــــه. فور بــــدوال غــــه عه* ١٩٩٥ولر ـ هه

ســلمانی ـ . جوگرافیــای باشــووری کوردســتان. فور بــدوال غــه عه* ٢٠٠٨

جوگرافیـای دانیشـتوانی آوردسـتان، سـتۆآھۆم ـ . فور بدوال غه عه* ١٩٩٤

ردســتانی جوگرافیــای آو. دانی مــه میمی هه ری شــه ســغه لی ئه عــه* .ئران

آردوویـه وه فارسـییه بحـی لـه مین زه د ئـه مـه حمان محه بدوله عه* ١٩٨٠غدا ـ ی آۆڕی زانیاری عراق، به آوردی، چاپخانه به

جوگرافیـای آوردسـتانی عـراق، گۆڤـاری . تو فا شخ نیعمـه مسته* ١٩٤٣غدا ـ ، به... الوژ، ژماره گه بی ره عاتاریخیـة ، دراسة طبیعیـة الحسكة محاظة. احمد شریف الماردینی*

١٩٨٦، دمشق ـ تحوالت و افاق مستقبلیه اقتصادیة بشریة، العـــراق الطبیعیـــة جغرافیـــة). الـــدآتور(جاســـم محمـــد الخلـــف *

١٩٦٥ـ القاهرة. ، البشریة االقتصادیةالعـراق، بغـداد جغرافیـة. اب صگار العانی نوری خلیل البرازیطخ*

١٩٧٩ـ فـی و الوطن العربی، دراسـة سوریة جغرافیة. وحید دویدری ء رجا*

و االقتصــادی، دمشــق ـ الوضــع الطبیعــی و الكیــان البشــری والبنــا١٩٨٢

٣٧٧

لنواحیـــه العـــراق الشـــمالی، دراســـة). الـــدآتور(شـــاآر خصـــباك * ١٩٧٣الشفیق، بغداد ـ ، مطبعة و البشریة الطبیعیة

) الدآتور(عادل عبد السالم *و البشـریة و الطبیعیة ء االول، فی الجغرافیة ، الجز سوریة جغرافیة

١٩٧٣، دمشق ـ االقتصادیةالوحـــدات الجغرافیـــة (، القســـم الثـــانی االقلیمیـــة جغرافیـــة ســـوریة

١٩٨٣دمشق ـ الطبیعیة ١٩٧١ـ القاهرة. سوریا البشریة جغرافیة. عبدالرحمن حمیده* جاســم لجغرافیــة العــراق، ترجمــه االســس الطبیعیــة. آــوردن هســتد*

١٩٤٨، بغداد ـ محمد الخلف، المطبعة العربیة فارسی

١٣٣٩اب و هوای ایران، تھران ـ . احمد حسین عدل* جمھــوری اســالمی ایــران وزارت اموزشــس و پــرورش ســازمان پــرورش *

.ریزی اموزشی برنامه ١٣٦٦طھران ـ ١ایران جغرافیای کامل

١٣٦٦طھران ـ ٢جغرافیای کامل ایران مسعود آیھان *

١٣١٠مجلــس، طھــران ـ طبیعــی، مطبعــه ١. جغرافیــای مفصــل ایــران ١٣١١مجلس، طھران ـ سیاسی، مطبعه ٢. جغرافیای مفصل ایران ١٣١١مجلس، تھران ـ اقتصادی، مطبعه ٣. جغرافیای مفصل ایران

رمی کانی فه بوکراوهء، التخطـیط، الجھـاز المرآـزی لالحصـا وزاره. العراقیة الجمھوریة*

السنویة االحصائیة المجموعةمرآــز امــار و بودجــه ســازمان برنامــه. جمھــوری اســالمی ایــران*

اماری آشور سالنامه. ایران

٣٧٨

مرآــز امــار و بودجــه ســازمان برنامــه. جمھــوری اســالمی ایــران* سرشماری عمومی نفوس و مسكن . ایران

رئاســـة مجلـــس الـــوزراء المکتـــب . الجمھوریـــة العربیـــة الســـوریة* و تقـدیراتھم ١٩٩٤عـدد السـکان وفقـا لتعـداد . المرکزی لالحصـاء

مات حسـب التقسـی ٢٠٠٥ـ ١٩٩٥فی منتصف العـام خـالل السـنوات .محافظة الرقة. محافظة الحلب. االداریة محافظة الحسکة

Türkce *Çemalettin Şahin.Türkiye fiziki Coğrafyası Ankara 2002.

*Genel Nüfus Sayımı.

*İbrahim Atalay.Türkiye Coğrafyası İzmir 1992.

*İbrahim Atalay.Türkıye Coğrafyası ve Jeopolitiği İzmir 2000.

*Hüseyin Saraçoğlu Doğu. Anadolu Bölgesi İstanbul 1989. *Reşat İzbırak.Türkiye I İstanbul 2001.

Law

جوگرافیای کوردستان