Õýëýõèéí ÿâöàä àâèà õóâüñàõ ¸ñ

Ëåêöèéí àãóóëãà:1. ßðèàíû óðñãàëä àâèà õóâüñàõ ¸ñíû

òóõàé2. Àâèà èæèëñýõ ¸ñ

• Ýãøèã àâèà èæèëñýõ ¸ñ• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ

3. Àâèà îíäîîøèõ ¸ñ• Ýãøèã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà îíäîîøèõ ¸ñ

Õýëýõýä áîäæèí èëðýõ àâèà íü ãèíæèí óðñãàë ìýò öóâðàí ãàðäàã. ßðèàíû óðñãàëä íýã àâèàíû òºãñãºëèéã äàðààãèéí àâèàíû ýõëýëòýé áàðàã äàâõöóóëàí ¿ã¿¿ëäãýýñ ãàäíà àâèàíû õóâüñàë íü àâèàíû ¿ãýíä òîõèîëäîõ áàéð, àâèà àâèàòàéãàà õýðõýí áàéðëàõ, ¿ã¿¿ëæ äóóäàõûí ÷àíãà ñóë, ºíäºð íàì, õóðä, ºðãºëò, àÿëãà çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëäàã áàéíà.

ßðèàíû óðñãàë ãýäýã íü àâèàëáàðûí îëîí õóâèëáàðûã öóâðóóëñàí öîãö ìýò ç¿éë áºãººä ýíý îëîí õóâèëáàðûí èëðýõ íºõöºë, øàëòãààíûã õýëýõèéí ¿çýãäýë äîòðîîñ ÿëãàðóóëàí òàíüæ, ç¿é òîãòëûã íýýæ, ¿¿íèéãýý àâèàç¿éí îëîí õóóëèàð áàòàëãààæóóëäàã þì. Èíãýñíýýð áèä õýëèéã àâèàç¿éí ¿¿äíýýñ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóäàëæ ìýäíý.

Àâèà èæèëñýõ áîëîí òºñººòýé áîëîõ ¸ñ• ßðèàíû óðñãàëä íýã àâèà íºãºº

àâèàòàéãàà çàðèì íýã øèíæýýðýý òºñòýé áîëîõ áóþó á¿ðýí øèíæýýðýý àäèë áîëîí õóâèðàõûã àâèà èæèëñýõ ãýíý.

Авиа ижилсэх/төрөл/

Ýãøèã-ÝãøèãÃèéã¿¿ëýã÷

-ãèéã¿¿ëýã÷

Ýãøèã-ãèéã¿¿ëýã

÷

Авиа ижилсэх/¿ð ä¿í/

Á¿ðýí Çàðèìäàã

Авиа ижилсэх/÷èãëýë/

óõðàí äýâøèí

Авиа ижилсэх/áàéðëàë/

çýðýãöýí àëãàñàí

Авиа ижилсэх/ºã¿¿ëýõ ýðõòíèé îðîëöîî/

óðóóëààð õýëíèé òàëààð

Àâèà èæèëñýõ ¸ñäýâøèí óõðàí

ýõíèé àâèà äàðààãèéíõàà àâèàã èæèëñ¿¿ëñýí áîë

äàðààãèéí àâèà íü ºìíºõ àâèàãàà èæèëñ¿¿ëñýí áîëáàãø-áàõø

Ìîíãîë õýëýíä èõýíõ ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà áóñàä ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý çýðýãöýí îðæ, çàëãàí áàéðëàõ ó÷èð çýðýãöýí èæèëñýæ, õàðèí

ýãøèã àâèà ýãøèã àâèàòàéãàà çýðýãöýí ¿ë áàéðëàõ òóë àëãàñàí èæèëñäýã áàéíà.

Ýãøèã àâèà ¿ã¿¿ëýõ ýðõòíèé õ¿÷äýëýýð èæèëñýõ

Ìîíãîë õýëíèé ºðãºëòºò ¿åèéí ýãøèã àâèà äàðààõ ¿åèéíõýý áîãèíî ýãøãèéã áóë÷èíãèéí ÷àíãàðàë ñóëðàë áóþó ýð ýìýýð íü, óðóóëûí, óðóóëûí áèøýýð íü õýëíèé õààãóóð õýëýãäýõ áàéäëààð íü æóðàìëàí çîõèöóóëäàã ¸ñ íü ÷óõàìõ¿¿ àâèà èæèëñýõèéí ¿ð ä¿í þì. Ìîíãîë õýëíèé ºðãºëòºò áóñ ¿åèéí ýãøãèéí íºëººãººð ºðãºëòºò ¿åèéí ýãøèã ººð ýãøãýýð õóâèðñàí íü äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýëýíä ýãøèã àâèàíû óðóóëààð çîõèöîõ ¸ñ õ¿÷òýé áàéñíààñ øàëòãààëæýý. Æèøýý íü:

• Ìî. amugulang > ìîíã.óò.õ àìãàëàí• Ìî. oruldagsan > ìîíã.óò.õ îðîëäñîí

Ýãøèã àâèà óðóóë, õýëíèé òàëààð èæèëñýõÌîíãîë õýë àÿëãóóíä òýðã¿¿í áà òýðã¿¿í áóñ ¿åä òîõèîëäîõ óðóóëûí ýãøèã íü ºìíºõ áà äàðààõ ¿åèéíõýý ýãøãèéã óðóóëûí õ¿÷äýëýýð á¿ðýí áà çàðèìäàã èæèëñ¿¿ëíý. Æèøýý íü: Ìî. olan > ìîíã.óò.õ. îëîí~ õàëì., Ìî. agula > ìîíã.óò.õ. óóë~ äàðõ. îîë ãýõ ìýò. 

Ýãøèã àâèà õýëíèé áîñîî áóþó õýâòýý áàéðëàëààð óéòàíøèõ, óóæèìñàõ çýðãýýð èæèëñäýã àæýý. Æèøýý íü: Ìî. golumta > ìîíã.óò.õ. ãîëîìò ~ õàëì.,îéðä. ãóëóìò

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ

• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà ÷àíãà, ñóëààð èæèëñýõ  Äýä ¿åä íü äóóã¿é ÷àíãà ãèéã¿¿ëýã÷

îðñîí íºõöºëä áîãèíî ýãøãèéí ºìíº ¿ãèéí ýõýíä òîõèîëäîõ ñóë äóóòàé ãèéã¿¿ëýã÷ äýä ¿åèéí ÷àíãà ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý èæèëñýí äóóã¿é áîëíî.  

¯ãèéí äóíä ÷àíãà, äóóã¿é ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíº îðñîí ñóë äóóòàé ãèéã¿¿ëýã÷ èæèëñýí äóóã¿é áîëæ õýëýãäýíý. Æèøýý: õîâ÷, ìàãòààë ãýõ ìýò.

  ¯ãèéí àäàãò äýâñãýðëýí îðñîí ñóë äóóòàé ãèéã¿¿ëýã÷èä àíèðøèí, ÷àíãà äóóã¿é ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ñýëãýæ áîëîõ áºãººä çàëãàæ áàéãàà íºõöºë äàãàâàð ÷àíãà, ñóëààðàà èæèëñýí çîõèöíî. Æèøýý íü: áè÷èã-áè÷èê ãýõ ìýò.

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ

• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ áàéðààð èæèëñýõ  Óðóóëûí ãèéã¿¿ëýã÷ p, b, m -èéí ºìíº ¿å,

¿ãèéí àäàãò îðñîí õýëíèé n ãèéã¿¿ëýã÷ óðóóëààð á¿ðýí èæèëñýí õýëýãäýíý. Æèøýý íü: bajam mongol, gam bat ãýõ ìýò.

  Õýëíèé óðäóóðõ n ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàã äàðààõ ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàíû õýëíèé õààãóóð õýëýãäýõ áàéðòàé èæèëñ¿¿ëýí õîéãóóð, óðäóóð ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð ¿ã¿¿ëíý. Æèøýý íü: îëîíä, îëîíã, ñàíä, ñàíã ãýõ ìýò.

Óðóóëûí ãèéã¿¿ëýã÷ m äàðààõ õýëíèé ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý èæèëñýí n áîëæ õýëýãäýíý. Æèøýý íü: óíä-óìä, äóíä-äóìä, óíäàà-óìäàà

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà, òàãíàéøèëòààð èæèëñýõ

  Ìîíãîë õýëíèé òàãíàéøñàí ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíº îðñîí ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà çýðýãöýí áóþó àëãàñàí èæèëñýíý. Æèøýý íü: ãîðõè-ãîðèõ, çàâøààí-æàâøààí, ç¿ðæ-æ¿ðæ ãýõ ìýò.

 Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð èæèëñýõ

  Ìîíãîë õýëýíä õýëíèé óãèéí õàìæèõ n -èéí äàðàà îðñîí ø¿ðãýõ x - ã á¿òýõ àðãààð çàðèìäàã èæèëñ¿¿ëæ, õàìæèí ø¿ðãýõ qx, kx -ýýð ¿ã¿¿ëíý. Æèøýý íü: äàíõ, ýíõ, ìºíõ ãýõ ìýò.

Àâèà îíäîîøèõ ¸ñ ãýæ þó âý?ªºð õîîðîíäîî àäèë áóþó òºñòýé õî¸ð

àâèàíû àëü íýã íü çàðèì íýã áóþó á¿ðýí øèíæýýðýý ººð áîëîí õóâüñàõûã àâèà îíäîîøèõ ãýíý.

Àâèà îíäîîøèõ ¸ñûã ýãøèã íü ýãøèã àâèàíààñ îíäîîøèõ, ãèéã¿¿ëýã÷ íü ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàíààñ îíäîîøèõ ãýæ àíãèëæ áîëíî.

Æ.Öîëîî "Ìîíãîë õýëíèé àâèà îíäîîøèõ ¿çýãäýë çºâõºí íýãýí òºðëèéí àâèàíû õîîðîíä áóþó ýãøèã àâèà ýãøèã àâèàíààñàà, ãèéã¿¿ëýã÷ ãèéã¿¿ëýã÷ýýñýý îíäîîøäîã" ãýæýý.

Àâèà îíäîîøèõûã ÷èãëýëýýð íü óõðàí áà äàâøèí îíäîîøèõ, áàéðëàëààð íü çýðýãöýí áà àëãàñàí îíäîîøèõ, ¿ð ä¿íãýýð íü çàðèìäàã áà á¿ðýí îíäîîøèõ ãýæ ÿëãàæ áîëíî

Ýãøèã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ• Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ºðãºëòºò ¿åä

óðóóëûí áóñ ýãøèã îðâîë äàðààõ ¿åä íü ìºí óðóóëûí áóñ ýãøèã, ìºí ºðãºëòºò ¿åä íü óðóóëûí ýãøèã îðâîë äàðààõ ¿åä íü óðóóëûí ýãøèã àâèà èæèëñýõèéí õóóëèàð òîõèîëääîã áàéõàä ¿ãèéí òýðã¿¿í ¿åä îðñîí óðóóëûí ýãøèã ó, óó, óé, ¿,¿¿,¿é-ãèéí äàðàà àâèà îíäîîøèõûí õóóëèàð óðóóëûí áèø à, àà, àé, ý, ýý ýãøèã òîõèîëääîã áàéíà. Æèøýý íü: ñóðàã, íóãàëàà, õóéëàõ, ýçã¿é ãýõ ìýò.

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà îíäîîøèõ ¸ñ Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà ÷àíãà äóóã¿é - ñóë

äóóòàé øèíæýýð îíäîîøèõ Äýä ¿å íü äóóã¿é ÷àíãà, àìüñãàëûí

ò¿ðýëò á¿õèé ò,ö,÷,õ,ñ,ø ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ýõýëñýí ¿ãèéí ýõíèé áîãèíî ýãøãèéí ºìíºõ äóóã¿é ÷àíãà, àìüñãàëûí ò¿ðýëòòýé ò,ö,÷,õ,ñ,ø ãèéã¿¿ëýã÷ íü äýä ¿åèéíõýý ÷àíãà ãèéã¿¿ëýã÷ýýñ îíäîîøèõ, àìüñãàëûí ò¿ðýëòã¿é áîëîõ áóþó äóóã¿é ñóë ä, ç, æ, ã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð îíäîîøèí ñýëãýíý. Æèøýý íü: õà÷èí-ãà÷èí, òîñ-äîñ, ñàõàë- çàõàë ãýõ ìýò.

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð îíäîîøèõ

Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð r àâèà îíäîîøèæ, íýã íü [L] àâèà áîëíî. Æèøýý íü: àð÷+óóð=àë÷óóð, áàðü+óóð=áàðèóë ãýõ ìýò.

  Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð óðóóëûí ãèéã¿¿ëýã÷ îíäîîøèæ, íýã íü õýëíèé ãèéã¿¿ëýã÷ áîëíî. Æèøýý íü: äîìáî-äîíáî, íàéìàà-ìàéìàà ãì.

  Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð õýëíèé óðäóóðõ ãèéã¿¿ëýã÷ îíäîîøíî. Æèøýý íü: óíø-óìø, õàíöóé-õàìöóé, ãóéðàí÷-ãóéðàì÷ ãýõ ìýò.

  

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð îíäîîøèõ

Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä çýðýãöýí îðñîí õýëíèé ¿ç¿¿ð áà óãèéí àâèà îíäîîøèæ, íýã íü ã àâèà áîëíî. Æèøýý íü: òàí-íà=òàãíà, ýí-íý=ýãíý ãýõ ìýò.

Ìîíãîë õýëíèé ÷àíãà ãèéã¿¿ëýã-÷èéí ºìíº îðñîí õýëíèé ã¿í áèø óãèéí õàìæèõ ã àâèà îíäîîøèæ, ø¿ðãýõ x áîëíî. Æèøýý íü: àãò-àõò, áîãö-áîõö ãýõ ìýò.

Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð îíäîîøèõ

Ò¿¿õýí ¿¿äíýýñ ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ¿ãèéí äóíä õàìæèõ q, k -èéí ºìíº äýâñãýðëýí îðæ áàéñàí d íü á¿òýõ àðãààðàà îíäîîøèæ, ø¿ðãýõ s áîëñíîîñ d, s àâèà ñýëãýõ ¿çýãäýë çàðèì íóòãèéí àÿëãóóíä ýëáýã òîõèîëäîíî. Æèøýý íü: ýáýäõ¿-ºâäºõ-ºâñºõ, õàáàäõó-õàâäàõ-õàâñàõ

 

Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ ¸ñ Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ õóóëü íýãýí

¿ãýíä çýðýã ¿éë÷èëæ áîëíî. Æèøýýëáýë: Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé udq-a, beledkel çýðýã ¿ãýíä ýõëýýä äóóã¿é ÷àíãà q, k -òýé äóóòàé ñóë d äàâøèí èæèëñýæ, äóóã¿é ÷àíãà t áîëîîä, äàðàà íü õî¸ð ÷àíãà äóóã¿é ãèéã¿¿ëýã÷ tq>tx, tk>tx -èéí q>x, k>x íü óõðàí îíäîîøèæ g>, g áîëæ õóâèðñíààñ Ìî.udq-a > óòãà, Ìî. beledkel > beletgel ~ áýëòãýë áîëæýý.

Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ íü àâèàíû õóâüñëûí õàìãèéí ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë áºãººä àâèàíû ç¿é òîãòëûí ãîë õóóëü þì.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë• Ø. Ëóâñàíâàíäàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö /àâèà,

àâèàëáàð õî¸ð/ , ÓÁ.,1967• Æ.Íàäìèä, Æ.Ñàíæàà, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é,

ÓÁ.,1993• Æ.Öîëîî,Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é,ÓÁ.,1976,• Ãîí÷èãñ¿ðýí, Äóíäàä çóóíààñ õîéøõè ìîíãîë õýëíèé àâèàíû

ñèñòåìä áîëñîí ÷óõàë ÷óõàë ¿çýãä¿¿äèéí òóõàé, ÌÕÁ, 6, 1981

• Æóó÷èäàé, Æàðàííýã, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé õýëç¿éí àâèàíû íóãàðëûí ¿çýãäýë, ÌÕÓÇ, 4, 1983

• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ýõíèé õàìæèí òýñðýõ, óðóóëûí, ÷àíãà “ï” ãèéã¿¿ëýã÷ áà ò¿¿íèé öààøèä õýðõýí õóâèðñàí íü, ÕÇÑ, 1975.

• Æ.Íàäìèä, Ìîíãîë õýëíèé òàãíàéøñàí ãèéã¿¿ëýã÷, Óá.,1986• Íàíðóâ, Ìîíãîë õýëíèé àâèàíû õºãæëèéí ò¿¿õèéí òîâ÷, ÌÕÓÇ, 3,

1981• ×.Ï¿ðýâ, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé àâèàíû ñèñòåìèéí õóâüñàí

óëèðñàí øàëòãààíû òóõàé, ÌÕÓÇ, 1, 1981