Studija opravdanosti teritorijalne promjene - Opština Župa

STUDIJA OPRAVDANOSTI POVRAĆAJA STATUSA-OPŠTINA ŽUPA

1

STUDIJA OPRAVDANOSTI POVRAĆAJA STATUSA

-OPŠTINA ŽUPA-

ŽUPA, decembar, 2016. godine


2

SADRŽAJ

I UVOD ................................................................................................................................................. 9

II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE- OSNOVNI PODACI ........................ 11

2.1. Geografski položaj i granice Župe ............................................................................................ 11

2.2. Podaci o teritoriji i naseljima ..................................................................................................... 12

2.2.1. Morakovo .......................................................................................................................... 13

2.2.2. Bjeloševina ........................................................................................................................ 14

2.2.3. Vasiljevići .......................................................................................................................... 15

2.2.4. Kuta ................................................................................................................................... 16

2.2.5. Zagrad ............................................................................................................................... 16

2.2.6. Oblatno .............................................................................................................................. 17

2.2.7. Liverovići ........................................................................................................................... 18

2.2.8. Bastaje .............................................................................................................................. 19

2.2.9. Carine ................................................................................................................................ 19

2.2.10. Jugovići ........................................................................................................................... 20

2.2.11. Staro Selo........................................................................................................................ 21

2.2.12. Dučice ............................................................................................................................. 22

2.3. Klimatske karakteristike Župe .................................................................................................. 23

2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i oblačnost ............................................................................. 23

2.3.2. Padavine ........................................................................................................................... 24

2.3.3. Vjetrovi .............................................................................................................................. 25

2.4. Reljefne karakteristike .............................................................................................................. 25

2.4.1. Formiranje oblika reljefa .................................................................................................... 26

2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa ....................................................................................... 27

2.5. Biljni i životinjski svijet .............................................................................................................. 29

III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE ................................................................................ 33


3

3.1. Župska istorija .......................................................................................................................... 33

3.2. Hronologija istorijskih događaja ................................................................................................ 36

IV ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA I PERSPEKTIVE DALJEG RAZVOJA ..................................... 41

4.1. Prirodni resursi ......................................................................................................................... 41

4.1.1. Rudno bogatstvo ............................................................................................................... 41

4.1.1.1. Ležište „Zagrad” .......................................................................................................... 44

4.1.1.2. Ležište “Đurakov do II” ................................................................................................ 46

4.1.1.3. Ležište rude crvenih boksita ”Đurakov do I” ................................................................ 48

4.1.1.4. Ležišta rude crvenih boksita ”Blok br. 4” ...................................................................... 50

4.1.1.5. Ležište “Štitovo II” ....................................................................................................... 51

4.1.1.6. Ležište "Biočki stan" ................................................................................................... 53

4.1.1.7. Vrijednost mineralne sirovine ...................................................................................... 55

4.1.2. Hidropotencijali .................................................................................................................. 56

4.1.2.1. Geomorfološke i hidrološke karakteristike sliva Gračanice .......................................... 56

4.1.2.2. Akumulacija Liverovići prostorna i ekonomska dimenzija ............................................ 59

4.1.2.3. Podzemne vode .......................................................................................................... 62

4.1.2.4. Prirodni izvori .............................................................................................................. 63

4.1.2.5. Termalni izvori ............................................................................................................. 64

4.1.3. Šumski potencijal............................................................................................................... 64

4.1.4. Turistički potencijali ........................................................................................................... 66

4.1.4.1. Prirodni potencijali za razvoj turizma ........................................................................... 67

4.1.4.1.1. Maganik ................................................................................................................ 68

4.1.4.1.2. Prekornica ............................................................................................................ 69

4.1.4.1.3. Lukavica sa Malim i Velikim Žurimom ................................................................... 70

4.1.4.1.4. Krnovska planina .................................................................................................. 72

4.1.4.1.5. Bjeloševska bara .................................................................................................. 72

4.1.4.1.6. Zabran Kralja Nikole ............................................................................................. 73


4

4.1.4.1.7. Gradina ................................................................................................................ 73

4.1.4.2. Ambijentalni turizam .................................................................................................... 74

4.1.4.3. Sportsko-rekreativni turizam ........................................................................................ 74

4.1.4.4. Lovno Ribolovni turizam .............................................................................................. 75

4.1.4.5. Biking turizam ............................................................................................................. 76

4.1.4.6. Vjerski i kulturno–istorijski turizam ............................................................................... 76

4.1.4.7. Naučni turizam ............................................................................................................ 76

4.1.4.8. Zdravstveni turizam ..................................................................................................... 76

4.1.4.9. Speleološki turizam ..................................................................................................... 76

4.1.4.10. Agro turizam.............................................................................................................. 76

4.1.4.11. Zimski turizam ........................................................................................................... 78

4.2. Kulturno istorijsko nasleđe ....................................................................................................... 78

4.2.1. Jerinin Grad ....................................................................................................................... 79

4.2.2. Voltica ............................................................................................................................... 80

4.2.3. Manastir Svetog Luke ........................................................................................................ 81

4.2.4. Nikšin Kiljan ....................................................................................................................... 84

4.2.5. Nikšina ploča ..................................................................................................................... 85

4.2.6. Mramor Bana Ugrena ........................................................................................................ 85

4.2.7. Spomenik borcima palim na Sutjesci ................................................................................. 85

4.2.8. Crkva sv. Ilije na Lukavici .................................................................................................. 85

4.2.9. Arheološki lokalitet Gradina ............................................................................................... 85

4.2.10. Ostaci stare crkve na Gradini ........................................................................................... 86

4.2.11. Čanuša-najstarija kuća u Župi ......................................................................................... 86

4.2.12. Crkva Sv. Stefana ............................................................................................................ 86

4.2.13. Ostaci stare crkve u Vasiljevićima ................................................................................... 86

4.2.14. Crkva sv. Jovana u Morakovu .......................................................................................... 87

4.2.15. Ostaci crkve u Miolju Polju ............................................................................................... 87


5

4.2.16. Spomenik Danilu Bojoviću ............................................................................................... 88

4.2.17. Župske nekropole i stećci ................................................................................................ 88

4.2.18. Viljajin most ..................................................................................................................... 89

4.2.19. Crkva bratstva Čvorovića ................................................................................................. 90

4.2.20. Stope Svetog Save .......................................................................................................... 90

4.2.21. Spomenik Crvenog Krsta ................................................................................................. 90

4.2.22. Crkva Sv. Jovana Preteče u Kutima ................................................................................ 91

4.2.23. Crkva svete Gospojine u Bjeloševini ................................................................................ 91

4.2.24. Spomenik Dušanu Bojoviću ............................................................................................. 91

4.2.25. Ostaci crkvišta sv. Vasilija Ostroškog .............................................................................. 92

4.3. Poljoprivreda ............................................................................................................................ 92

4.4. Proizvodnja .............................................................................................................................. 96

4.5. Trgovina ................................................................................................................................... 96

4.6. Ustanove ................................................................................................................................. 96

4.6.1. Osnovna škola "Dušan Bojović" ......................................................................................... 98

4.6.2. Zdravstvena ambulanta ..................................................................................................... 98

4.6.3. Pošta ................................................................................................................................. 98

4.6.4. Veterinarska ambulanta ..................................................................................................... 98

4.6.5. Organizacije civilnog društva ............................................................................................. 99

4.6.5. JPU ''Vrtić Mačak'' ............................................................................................................. 99

4.7. Putna infrastruktura .................................................................................................................. 99

4.7.1. Pokazatelji motorizacije ................................................................................................... 103

4.8. Telekomunikacije ................................................................................................................... 103

4.8.1. Fiksna telefonija .............................................................................................................. 103

4.8.2. Mobilna telefonija............................................................................................................. 104

4.8.3. Distribucija radio i TV programa ....................................................................................... 104

4.8.4. Internet ............................................................................................................................ 105


6

4.9. Energetika.............................................................................................................................. 105

4.9.1. Niskonaponska mreža ..................................................................................................... 106

4.9.2. Javna rasvjeta ................................................................................................................. 106

4.9.3. Pravci daljeg razvoja elektroenergetske infrastrukture i energetike u Župi ....................... 106

4.10. Vodovodna infrastruktura ..................................................................................................... 108

4.11. Otpadne vode ...................................................................................................................... 109

4.12. Demografija ......................................................................................................................... 110

4.12.1. Naselja i stanovništvo .................................................................................................... 110

4.12.2. Domaćinstva .................................................................................................................. 111

4.12.3. Stanovništvo po starosti i polu ....................................................................................... 112

4.12.4. Stanovništvo po obrazovanosti ...................................................................................... 113

4.12.4.1. Podaci o pismenosti ................................................................................................ 114

4.12.5. Podaci o zaposlenjima ................................................................................................... 114

4.12.6. Stanovništvo po bračnom stanju .................................................................................... 115

V FISKALNA ODRŽIVOST OPŠTINE ŽUPA .................................................................................... 119

5.1. Prihodi ................................................................................................................................... 119

5.1.1. Sopstveni izvori prihoda................................................................................................... 119

5.1.1.1. Porez na nepokretnosti (711-7-1) .............................................................................. 119

5.1.1.2. Prirez porezu da dohodak fizičkih lica (711-7-6) ........................................................ 120

5.1.1.3. Lokalne administrativne takse (713-1) ....................................................................... 120

5.1.1.4. Lokalne komunalne takse (713-5) ............................................................................. 120

5.1.1.5. Naknada za uređivanje građevinskog zemljišta - komunalno opremanje (714-6) ...... 121

5.1.1.6. Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, električnih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu (714-8-9-1) ..................................................................................................................... 121

5.1.1.7 Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, električne, telefonske, telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i slično na opštinskom i nekategorisanom putu (714-8-9-2) ..................................................................................................................... 122


7

5.1.1.8. Naknada za korišćenje komercijalnih objekata kojima je omogućen pristup sa opštinskog i nekategorisanog puta (714-8-9-4) ...................................................................... 122

5.1.1.9. Prihodi od novčanih kazni izrečenih u prekršajnom i drugom postupku (715-2-3) ..... 122

5.1.1.10. Prihodi od kamata za neblagovremeno plaćanje lokalnih prihoda (715-2-5) ............ 123

5.1.2. Zakonom ustupljeni prihodi ............................................................................................. 123

5.1.2.1. Prihodi od poreza na dohodak fizičkih lica (711-1) .................................................... 123

5.1.2.2. Porez na promet nepokretnosti i prava (711-3) ......................................................... 123

5.1.2.3. Naknade za korišćenje dobara od opšteg interesa-Naknada za korišćenje voda (714-1-1) ........................................................................................................................................ 123

5.1.2.4. Naknada za izvađeni materijal iz vodotoka (714-1-2) ................................................ 123

5.1.2.5. Naknada za zaštitu voda od zagađivanja (714-1-3) ................................................... 124

5.1.2.6. Naknada za korišćenje šuma (714-2-1) ..................................................................... 124

5.1.2.7. Naknada za korišćenje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina (714-2-2) .................. 124

5.1.2.8. Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila (714-8-4) ......................... 125

5.1.3. Transferi od Egalizacionog fonda (742-6) ........................................................................ 125

5.1.4. Bilans prihoda budžeta Opštine Župa .............................................................................. 137

5.2. Rashodi budžeta .................................................................................................................... 138

5.3. Fiskalni kapaciteti buduće opštine .......................................................................................... 140

VI ANALIZA PREDNOSTI TERITORIJALNE PROMJENE I NEDOSTATAKA ZADRŽAVANJA POSTOJEĆEG STATUSA (SWOT).................................................................................................. 140

VII RAZLOZI ORAVDANOSTI TERITORIJALNE PROMJENE ......................................................... 142

VIII ORGANIZACIJA I OBLASTI DJELOVANJA ............................................................................... 145

8.1. Oblasti djelovanja buduće opštine .......................................................................................... 145

8.2. Organizacija opštinske administracije .................................................................................... 147

IX OSNOVNI PRINCIPI I PRAVCI DALJEG RAZVOJA .................................................................... 149

9.1. Temelji budućeg razvoja Župe ............................................................................................... 149

9.2. Pravci infrastrukturnog razvoja buduće opštine Župa ............................................................. 153

9.2.1. Planirani objekti ............................................................................................................... 153


8

9.2.1.1. Putna infrastruktura ................................................................................................... 153

9.2.1.2. Vodovodna infrastruktura .......................................................................................... 153

9.2.1.3. Planirani objekti ......................................................................................................... 154

9.2.1.3.1. Izgradnja Centra Župe ........................................................................................ 154

9.2.1.3.2. Objekat Zgrada opštine Župa ............................................................................. 154

9.2.1.3.3. Objekat stari mjesni centar ................................................................................. 154

9.2.1.3.4. Objekat Domovi kulture ...................................................................................... 154

9.2.1.3.5. Objekat Stadion FK Župa sa pomoćnim objektom .............................................. 155

9.2.1.3.6. Objekat Sportska hala ........................................................................................ 155

9.2.1.3.7. Objekat Hotel, bungalovi i teniski tereni .............................................................. 155

9.2.1.3.8. Objekat Mini hidroelektrana ................................................................................ 155

9.2.1.3.9. Objekat Etno sela ............................................................................................... 155

9.2.1.3.10. Objekat Pogoni za otkup i preradu mlijeka, voća, povrća i žitarica .................... 155

9.2.1.3.11. Objekat Benzinska pumpa i periona auta .......................................................... 155

9.2.1.3.12. Objekat Dom Starih .......................................................................................... 156

9.2.1.3.13. Ostali objekti ..................................................................................................... 156

X PRAVNO POLITIČKA UTEMELJENOST TERITORIJALNE PROMJENE ..................................... 156

XI KORIŠĆENI IZVORI PODATAKA I INFORMACIJA ...................................................................... 157

XII OSTALE INFORMACIJE ............................................................................................................. 159


9

I UVOD

Župa se nalazi u srcu Crne Gore izdvajajući se svojim regionalnim položajem, specifičnim prirodnim karakteristikama i društveno-istorijskim značajem. Prostor Župe obuhvata, osim plodne ravnice dužine 16 km i širine 3 km i planinsko zaleđe-katune, što čini ukupnu površinu od 210 km2, dajući u isto vrijeme kompaktnost cjeline i prirodnu raznolikost rasursa.

Prije ukidanja statusa opštine 1954. godine Župa je obuhvatala širu oblast i u njenom sastavu su se nalazilo i naselje Bršno. Njena oblast se u periodu nastanka Župe prostirala od naselja Rubeža.

Trenutno Župu sačinjava 12 naselja sa 1645 kuća u kojima po popisu iz 2011. godine živi 3714 stanovnika, što je značajan pad u odnosu na 2003. godinu kad je Župa imala 4038 stanovnika. Župa se, zbog blizine većih gradova u Crnoj Gori i nezaposlenosti koja postoji i pored velike eksploatacije

resursa pretvorila u vikend naselje, tako da se procjenjuje da je broj stanovnika koji u danima vikenda žive u njoj oko 5000.

Administrativno Župu sačinjava 12 naselja od kojih su sa desne strane Gračanice: Morakovo, Bjeloševina, Vasiljevići, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovići, a sa lijeve strane naselja Dučice, Staro selo i Jugovići. Veliki procenat kuća je skoncetrisan u plodnijem dijelu ravnice.

Proces povraćaja statusa Opštine Župa nastao je iz inicijative župskih intelektualaca i organizacija civilnog društva kako bi se zaustavio odliv stanovnika, stvorila nova radna mjesta, napravila organizacija osnovnih poslova u cilju podizanja kvaliteta življenja, povećala vrijednost kraja i održivo upravljalo bogatim župskim resursima. Nespremnost Opštine Nikšić da sredstva koja sleduju Župi uloži za njen razvoj bio je jedan od faktora pokretanja inicijative.

Proces povraćaja statusa Opštine Župa počeo je pojedinačnim razgovorima sa predstavnicima svih NVO iz Župe, predstavnicima Savjeta MZ Župa, predstavnicima političkih partija, istaknutim

Fotografija Župe tridesetih godina XX vijeka


10

pojedincima, privrednicima, Župljanima koji žive izvan Župe, ali i razgovorima sa stanovnicima Župe. Na ovim sastancima dogovoreno je da se formira organizacija ''Župa u srcu'' koja bi preuzela kompletan posao oko izrade strategije i formalizovanja inicijative kroz crnogorske institucije, sve do ostvarivanja cilja i promjene Zakona o teritorijalnoj organizaciji i povraćaja statusa kojeg je Župa izgubila 1954. godine.

Ukidanje statusa Opštine Župa 1954. godine negativno se odrazilo na njen privredni i društveni razvoj. Zapostavljenost sjevernog regiona praćena centralizacijom i nemilosrdnom eksploatacijom resursa naročito je pogodila Župu. Oko 28.000.000 tona izvađene rude boksita, od većinom plodne zemlje, stvorili su sa sobom 92 hektara izrovane i neplodne zemlje na 5 rudokopa čija rekultivacija nikada nije završena. Ovaj otpad ima različite fizičke i hemijske karakteristike, usled čega postoje i različite mogućnosti zagađenja prirodne okoline.

Iako su po Zakonu o rudarstvu sredstva od koncesije trebala da pripadnu mjestu u kojem se vrši eksploatacija to se nije desilo, tako da je Župa umjesto koncesije od otprilike 27 miliona, koliko je sledovalo od početka rada rudnika, dobila samo velike ekološke probleme. Šezdeset jednogodišnjom eksploatacijom rude poremećeni su seoski izvori, putevi oštećeni, podzemne vode pomiješale su se sa otpadnim iz rudokopa, a od eksplozija u rudnicima, koji se u pojedinim mjestima Župe nalaze u neposrednoj blizini njihovih kuća, ispucali su objekti.

Župa ništa bolje nije ''prošla'' ni nakon izgradnje vještačke akumulacije Liverovići. Izgradnjom akumulacije potopljeno je najmanje 150 ha najplodnije župske zemlje, a od godišnje potrošnje od 13.000.000 m3 koliko je trošila Željezara Nikšić u tehnološkom procesu od 1957. godine nije vraćeno u Župu bukvalno ništa.

Ista situacija je bila i sa eksploatacijom miliona kubika šumske građe, koja je odvezena sa župske zemlje. Nekontrolisana eksploatacija šume sa ovih područja, ali i veliki požari doveli su do smanjenja šumskog fonda.

U Župi je i dugo vremena radila i asfaltna baza iz koje su odvezeni milioni kubika materijala. U jednom periodu intezivno se obavljala i eksploatacija pijeska od čega ovaj kraj nije imao koristi već samo velike štete.

Ukidanjem opštine Župa ne samo što nije iskoristila ni dio resursa kojima su izgrađivani Nikšić i Crna Gora, već se to snažno odrazilo i na broj stanovnika što nepobitno pokazuju statistički podaci. Gubitkom statusa opštine dolazi do stagnacije i smanjenja porasta broja stanovnika na nivou čitave Župe, a u naseljima gdje rudnik započinje svoju eksploataciju i do drastičnijeg pada.

Zaboravljena u ekonomskim planovima razvoja, planovima razvoja turizma, planovima rekultivacije industrijskog otpada, planovima zaštite i unapređenja životne sredine, Župa traži rešenje opstanka stanovnika ovog kraja.

Povraćaj statusa opštine i uspostavljanje efikasne lokalne samouprave omogućiće stvaranje organizacije u skladu sa potrebama lokalnog stanovništva i održivim razvojem. Formiranjem efikasne lokalne samouprave, uz naplatu svih planiranih prihoda i domaćinsko gazdovanje, započeće se sa

Župa, 2016. godine


11

rešavanjem nagomilanih ekonomskih i društvenih problema, ali i izradom strateških dokumenata i planova budućeg razvoja.

Bogatstvo resursima uz dalji razvoj infrastrukture, zajedno sa bogatom tradicijom sa pravom svrstavaju ovaj kraj u najljepše i najbogatije održive predjele Evrope. Župa je oblast koja bi sa održivim korišćenjem resursa i ispravnom razvojnom politikom mogla za kratko da postane generator novih zaposlenja i zaustavljanja trenda odseljavanja stanovništva.

Pravni osnov za inicijativu povraćaja statusa Opštine Župa sadržan je u Ustavu, Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi i odredama Zakona o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore, koji je usvojen 02.11.2011. godine i koji daje precizne i jasne odrednice na putu organizovanja i formiranja nove opštine čime su, uz sve prethodno navedeno, stvoreni preduslovi za početak procesa povraćaja statusa.

II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE - OSNOVNI PODACI

2.1. Geografski položaj i granice Župe

Župa se nalazi u središnjem dijelu Crne Gore i izdvaja se svojim regionalnim položajem i specifičnim prirodnim karakteristikama, koji joj garantuju ravnomjeran održivi razvoj. Ona dobrim dijelom predstavlja kotlinu koju je usjekla rijeka Gračanica stvarajući plodnu ravnicu umjerene klime,

nadmorske visine 696 do 850 metara, izuzetno pogodnu za razvoj poljoprivrede. Planine koje je okružuju, prosječne nadmorske visine oko 1500 m predstavljaju bogatstvo različitosti u geografskom i prirodnom obliku stvarajući prirodne pogodnosti za razvoj različitih vidova turizma. Župa se nalazi na prelazu između dubokog krša i fluviokrša, gdje južni i jugozapadni dio ima sve karakteristike krškog pejzaža (tipična krška vegetacija), dok je istočni i sjeveroistočni prostor obrastao veoma bujnom šumskom vegetacijom. Iako ovo bogatstvo različitosti još uvijek nije do kraja istraženo, pouzdano se zna da se u ovom dijelu Crne Gore nalaze endemične biljne i životinjske vrste kojih samo ima na par mjesta u Evropi.

Pogled na Župu i rudokope


12

Granica kotline sa sjevera počinju od zaravni Kutskog brda (1477m), Štitova i Maganika nastavljajući se prema sjeveroistoku ka Skorinu vrhu (1602m) i Braniku (1689m), zatim ka Prekornici (1927m), Kablenoj glavi (1473m), Zakamenju (1374m), a sa južne strane Viševcu (1349m) i Stražištima (1351m) i sa zapada ograničavajući je strmim odsjecima Kablene glavice (1151m). Područje koje pripada Župi znatno je veće od kotlinskog dijela i ono obuhvata velike planinske zaravni Konjsko, Skladna i Lukavicu, koje zajedno sa planinskim divovima: Velikim Žurimom (2034m), Malim Žurimom (1934) i Borovnikom (1935m), pa preko Kapetanovog jezera predstavljaju najsjevernije oblasti župske teritorije. Ove zaravni zbog svojih prirodnih karakteristika predstavljaju idealna područja za razvoj agro i planinskog turizma, dok se prostor Lukavice, zbog svoje posebnosti nalazi na listi kandidata za zaštićene oblasti.

2.2. Podaci o teritoriji i naseljima

Župa Nikšićka, kakav je postojeći administrativni naziv, je u administrativnom pogledu podijeljena na 12 naselja: Morakovo, Bjeloševina, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovići, Dučice, Vasiljevići, Staro Selo i Jugovići. Svako naselje se sastoji iz više zaselaka, sa gusto zbijenim kućama. Administrativni centar Župe je u mjestu Miolje Polje i u njemu se trenutno nalazi mjesna kancelarija,

medicinska ambulanta, pošta, objekti ZZ Župa u stečaju, lokal i par prodavnica mješovite robe.

Ranije su se kuće i pomoćni objekti najviše gradili dalje od doline, da bi se zaštitilo plodno zemljište, kako bi se ono moglo iskoristiti u poljoprivrednoj proizvodnji.

Neadekvatnim planiranjem jedan dio poljoprivrednog zemljišta je izgubljen, pošto se danas kuće grade i u ravnici. Zaseoci su pretrpani i mnoge se porodice preseljavaju i grade kuće na najplodnijem zemljištu.

Prije I svjetskog rata imućni seljaci u Župi imali su kuće po ugledu na gradske kuće onog vremena. Pravljene su na sprat i od kamena. Prizemlje je služilo za smještaj stoke, a gornji sprat za stanovanje. Kuće siromašnih seljaka slične kolibama na katunima, bile su prekrivene slamom. Kod većine kuća gornji sprat nije bio

izdijeljen, nego se kuća sastojala iz jedne prostorije. Namještaj je bio siromašan, a svodio se na stvari od drveta (posuđe, trpeze, kreveti i sl.).

Danas su se uslovi života znatni promijenjeni što je imalo za posljedicu promjene spoljašnjeg i unutrašnjeg izgleda kuća. Većina kuća danas se sastoji od više prostorija. Pored stambenih tu se nalaze i pomoćni objekti, štale za stoku i zgrade za smještaj poljoprivrednih proizvoda, alata i mašina.

Granice naselja Župe


13

2.2.1. Morakovo

Morakovo se nalazi u istočnom dijelu Župe i po katastru ima površinu od 35,38 km2. Po popisu iz 2011. godine broj stanovnika je 336, što čini 9,50 stanovnika na km2. Dolina Morakova je uska i ima oblik glečerskih valova sa strmim visećim stranama, naročito prema Štitovu. Na izgled reljefa u naselju Morakovo veliki uticaj su imali fluvioglacijalni procesi. Vidljivi su ostaci morena kuda se kretao lednik ka donjem dijelu Župe. Naselje, koje se dijeli na Gornje i Donje Morakovo, se formiralo u dolini rijeke Gračanice. Postoji mišljenje da je na prostoru Morakova nekad postojalo jezero, koje je nastalo poslije otapanja lednika i da je naselje po tom jezeru (″moru″ nazvano u narodu) dobilo i ime Morakovo. U prilog tvrdnji o postojanju jezera ide i glina u morenama na teritoriji Morakova. Kasnije je rijeka Gračanica probila čeonu morenu i usjekla svoje korito u nju i tim putem je jezero oteklo.

Ne postoje precizni podaci kada se prvi put pominje naselje Morakovo. Ipak se zna da je bilo naseljeno i u srednjem vijeku, što dokazuju ostaci srednjevjekovnog utvrđenja zvanog u narodu kao

Jerinin grad. Po legendi gradila ga je žena Đurđa Brankovića u narodu zvana kao prokleta Jerina. Međutim ova legenda se ne temelji na istorijskim izvorima. Zna se da je u srednjem vijeku kroz Župu prolazio važan trgovački put od Onogošta do Brskova i da je utvrđenje u Morakovu služilo kao zaštita tom važnom trgovačkom putu. Pojedini naučnici tvrde da je Jerinin grad podignut još u rimsko doba. Dr. Erdeljenović i Vuk Karadžić smatraju da je grad podigao Ivan Crnojević za odbranu od Stjepana

Kosače. Međutim iz povelje koju je dobio Herceg Stjepan saznajemo da se ovaj grad zvao Susjed i da je pripadao Herceg Stjepanu. U tim poveljama iz 1444. i 1454. godine upućenih od aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa i u povelji od 1448. godine od rimskog cara Fridriha, o Susjedu se govori kao o rimskom vojnom utvrđenju. Poslije pada pod Turke taj grad gubi svaki značaj i biva prepušten zubu vremena. Morakovo se u turskim tefterima (popisima) prvi put pominje 1477. godine.

Pretpostavlja se da su prvi naseljenici u Morakovu bili su Iliri, zatim Lužani i Sloveni, koje su kasnije potisnuli pleme Nikšići. Većina današnjih stanovnika Morakova vode porijeklo po narodnom predanju iz Vasojevića.

Pogled na Gornje Morakovo


14

O broju stanovnika u naselju Morakovu i broju domaćinstava nemamo sigurne podatke sve do popisa iz 1948. godine kada je u Morakovu živjelo 422 stanovnika u 90 domaćinstava. Godine 1961. broj stanovnika u Morakovu je iznosio 430 u 94 domaćinstva, dok je 2003. godine bilo je 383 stanovnika u 110 domaćinstava.

Demografski podaci jasno pokazuju na primjeru Morakova pad i stagniranje broja stanovnika ukidanjem statusa opštine 1954. godine. Odseljavanje iz Morakova, izraženo pogotovo sa početkom industrijalizacije i prelaskom u veće gradove velikog broja mladih ljudi karakterisalo je poslijeratni period ovog naselja. U periodu 1971. i 1981. godine imamo stagnaciju broja stanovnika, da bi već na početku 1991. godine bio zabilježen pad broja stanovnika koji se blaže nastavio i na popisu iz 2003 godine. Da se trend pada broja stanovnika nastavio, čak i jačim intezitetom, govori i podatak o broju stanovnika sa popisa iz 2011. godine. Dodatni uzrok pored odseljavanja iz Morakova je i pad prirodnog priraštaja posljednjih 20 godina što se vidi i na podacima iz broja učenika u područnom odjeljenju osnovne škole ″Dušan Bojović″. Školske 1960/61 godine bilo je upisano 93 učenika u područnom odjeljenju u 4 razreda. Godine 1981/82 u Morakovu je školu pohađalo 52 učenika. Školske 1991/92 godine školu u Morakovu pohađalo je 46 djece, a 1999/2000 svega 20 učenika.

Ovi podaci jasno govore koliki je pad u broju stanovnika pogotovo najmlađih godišta u Morakovu. Razlog većeg iseljavanja stanovništva iz Morakova su i udaljenost od grada, hladnija klima u odnosu na ostatak Župe, manje plodnog zemljišta, višedecenijsko neulaganje u infrastrukturu ovog naselja, ali i visoka stopa nezaposlenosti.

2.2.2. Bjeloševina

Bjeloševina se nalazi zapadno od Morakova sa desne strane rijeke Gračanice i istočno od naselja Vasiljevići. Očuvani tragovi morena i jak uticaj glacijacije na izgled terena je veoma prisutan. Ovo naselje prvi put se pominje u turskom popisu iz 1477. godine. Ovo je jedino

naselje u Župi koje se pominje u toponimima srednjevjekovne Zete. Ime je dobilo po Bjelošu koji je, po predanju bio praunuk Nikšinog sina Gezimira. Tačno je utvrđeno da je poslije dolaska plemena Nikšići u ove krajeve i potiskivanjem Lužana ovo naselje naseljeno od strane Nikšića.

Bjeloševina ima površinu od 7,86

Pogled na dio Bjeloševine


15

km2, a 2011. godine je živjelo 217 stanovnika, pa proizilazi da je gustina naseljenosti iznosila 27,60 stanovnika po km2.

U Bjeloševini je primijetan blagi porast stanovništva u periodu 1948-1954. godine poslije čega dolazi do pada stanovništva do 1971. godine, da bi na popisu iz 1981. opet bio primijetan kratkotrajni porast stanovništva. Razlozi su slični kao i u slučaju Morakova, ukidanjem opštine, odlaskom u gradove mladog stanovništva, zapošljavanjem u fabrikama i njihov ostanak u većim gradovima.

U periodu 1991-2003. godine dalji pad je uzrokovan i smanjenim natalitetom uz istovremeni nastavak odseljavanja, da bi se po popisu iz 2011. godine taj broj blago povećao. Interensantan je i porast broja domaćinstava u oba naselja koji je karakterističan i za sva druga naselja Župe. Do toga je došlo usljed dijeljenja porodica. Ranije u domaćinstvu zajedno su živjeli po nekoliko braće sa porodicama tj. nijesu se ''dijelili''. U kasnijem periodu pogotovo od 60-tih godina, porodice gdje živi više braće, različitih generacija (otac, majka i njihovi potomci) zajedno postaju rijetke tako da svaki od potomaka pravi svoje domaćinstvo što objašnjava i porast broja domaćinstava.

2.2.3. Vasiljevići

Vasiljevići se nalaze zapadno od Bjeloševine, a istočno od sela Kuta. Južno od Vasiljevića se nalazi administrativni centar Župe, Miolje Polje. Vasiljevići su po površini veće naselje od Bjeloševine, ali imaju manje stanovnika. Glacijalni tragovi su manje izraženi u Vasiljevićima, a južni dio naselja se

širokom ravnicom otvara ka centru Župe.

Vasiljevići se prvi put pominju u dokumentima iz XIX vijeka. Po predanju tadašnje naselje je dobilo naziv po nekom Vasilju koji je tu u prošlosti živio. Katastarska površina ovog naselja je 17,87 km2 i tu je po popisu iz 2011. godine živjelo 116

stanovnika ili 6,50 stanovnika po km2. Iz ovoga proizilazi da su Vasiljevići najslabije naseljeno naselje u Župi sa izraženim padom broja stanovnika. Kao i u drugim naseljima u Župi i ovdje je došlo je do rasta stanovništva u periodu 1948-1961. godina, s tim što je blagi rast nastavljen sve do 1981. godine. Opadanje broja stanovnika u periodu poslije 80-tih i slabiji rast od

Pogled na Vasiljeviće


16

očekivanog imaju isti uzrok kao i u ostalim naseljima. U Vasiljevićima se bilježi blagi porast stanovništva na popisu iz 2003 godine, da bi do popisa 2011. godine broj stanovnika drastično opao.

2.2.4. Kuta

Kuta su po broju stanovnika najveće naselje u Župi. Po popisu iz 2011. godine u Kutima je živjelo 846 stanovnika. Katastarska površina iznosi 35,24 km2, pa broj stanovnika po kilometru kvadratnom

iznosi 24. Kuta se prostiru istočno od Vasiljevića, a zapadno do Carina. Preko Puste strane povezana su sa naseljem Zagrad, a na sjeveru ih ograničava Kutsko brdo. Kuta se pominju u popisu iz 1477. godine kao naselje u kome je baština vojvode Batrića. Reljef ovog naselja je razuđen, većina terena je brdovita i blago razuđena i sa plodnim zemljištem. Veliki problem zbog nagiba terena predstavlja erozija terena tokom velikih kiša.

U Kutima živi veliki broj bratstava. Kuta se dijele na Gornja i Donja Kuta. Gornja Kuta

zbog težeg terena i sa manje plodne zemlje su dugo bila nenaseljena, dok su danas Kuta mnogo razvijenija i sa više uslova za život. Stanovništvo Kuta relativno brzo raslo u periodu 1948-1961. godine i ono je nastavilo da raste sve do 1971. godine kada do sledećeg popisa imamo blagi pad stanovništva, koji se nastavlja sve do 2003. godine. Najveći pad imamo u periodu 1971-1981 od kada se pad usporava, da bi bio izraženiji u 2011. godini. Razlozi su isti kao i u već navedenim naseljima.

2.2.5. Zagrad

Zagrad se nalazi sjeverno od župske doline i sa juga je odvojeno od ostatka Župe brdima Gradina i Dubrava. Zagrad ima katastarsku površinu od 12,18 km2 i na toj toj površini živjelo je 2011. godine 357 stanovnika ili 29,30 st/km2. Zagrad se prvi put pominje 1477. godine kao naselje gdje zimuje pleme Nikšići. Naziv je dobio po tome što se

Pogled na dio Kuta

Naselje Zagrad


17

nalazi iza brda Gradina na kojoj je postojalo staro rimsko i srednjevjekovno utvrđenje, koje ni do današnjih dana nije do kraja istraženo. Najveći dio današnjeg stanovništva Zagrada vodi porijeklo od plemena Nikšića. Po popisu iz 1948. godine na Zagradu je živjelo 436 stanovnika.

Dosta neuobičajeno je bilo kretanje stanovništva Zagrada i ono je većinom povezano sa aktivnostima na eksploataciji rude. Povećanje broja stanovnika imamo za čitavi period 1948-1971. godina. U periodu 1971-1981., pa sve do 2011. godine vidan je veliki pad broja stanovnika. Stanovništvo se odseljava u periodu 70-tih godina zbog otvaranja kopa Rudnika Boksita kada je vršena eksproprijacija zemljišta, pa se veliki broj stanovnika odselio u Nikšić. Seljenje stanovništva se nastavlja i 80-tih godina sa daljom ekspoprijacijom i širenjem kopova rudnika Boksita. To je takođe uz pad prirodnog priraštaja rezultiralo značajnim padom broja stanovnika.

2.2.6. Oblatno

Oblatno se nalazi zapadno od Zagrada pokraj puta Krstovače – Zagrad, južno ga ograničava brdo Dubrava (1045m), a sjeverno brdo Debeli Krš (1998m). Prvi put se pominje tek u XIX vijeku i ranije je bilo Liverovićki katun. Ono je smješteno u malom polju, katastarske je površine 8,36 km2, a 2011.

godine imalo je 96 stanovnika ili 11,48 stanovnika po km2.

Iz tabele se jasno vidi kretanje broja stanovnika za period 1948-2011. Od 1948. do 1961. imamo konstantan rast stanovnika da bi od 1961. do 1971. bio zabilježen drastičan pad stanovništva koji se nastavio sve do 1991. godine da bi stanovništvo tek u periodu 1991. – 2011. prestalo da opada.

Dio naselja Oblatno


18

Uzroci takvog stanja su veliko iseljavanje stanovnika u periodu poslije 60-tih godina sve zbog odseljavanja u Nikšić, zbog surovijih klimatskih uslova na Oblatnu u odnosu na ostatak Župe, manjom količinom obradivog zemljišta i težim uslovima za život. Poslije otvaranja rudnika Boksita veliki dio stanovnika Oblatna odselio se u Nikšić, da bi tek u periodu 1991.– 2011. godine bilo smanjeno odseljavanje iz Oblatna usled smanjenja zapošljavanja u Nikšiću i sve teže ekonomske situacije, što je natjeralo jedan dio mladog stanovništva da ostane na selu, što je uzimajući u obzir sadašnje stanje samo privremenog karaktera do nekog novog talasa odseljavanja.

2.2.7. Liverovići

Liverovići su najzapadnije naselje u Župi. Od Nikšića je udaljeno 10 km. Na istoku se graniči sa Bastajima dok se sjeverno uzdižu obronci Dubrave (939m).

Na teritoriji naselja Liverovići 1956. godine podignuta je brana i jezero ″Liverovići″ čime su potopljene velike površina plodnog zemljišta. Katastarska površina Liverovića nije posebno računata, već se u katastarsku površinu računaju i sela Carine i Bastaje. Zajedno imaju površinu od 24,06 km2, a godine 1948. na toj teritoriji u sva tri sela živjelo je 760 stanovnika ili 32 st/km2 , a 2011. godine 638 stanovnika ili 26,50 stanovnika po km2.

Liverovići su ime dobili po nekom svom istaknutom stanovniku koji se zvao Liver ili Oliver. Kao naselje pod tim imenom se pominje tek u novije vrijeme. U turskom popisu iz 1477 godine pominje se Glušje

selo, dio Liverovića, kao naselje gdje zimuju vlasi Nikšići. U ovom naselju postoje i ostaci starog rimskog vodovoda.

Najbolje poljoprivredne površine naselja Liverovići su potopljene 1956. godine izgradnjom brane ″Liverovići″. Liverovići se na zapadu pružaju do brane ″Liverovići″. Put Nikšić-Morakovo prolazi obodom jezera Liverovići. Glavnina naselja se nalazi sa obje strane puta i obodom jezera Glušje selo dio Liverovića se nalazi i sa južne strane jezera.

U Liverovićima u periodu 1948-1961. godine došlo je do velikog pada stanovništva iz razlog što je 1956. godine poplavljen veliki dio tadašnjeg sela i plodnog zemljišta. Prilikom eksproprijacije zemljišta veliki dio stanovnika Liverovića se odselio u Nikšić i druge gradove i u druge djelove Župe. Godine 1961-1971. i dalje je primjetan pad

Dio naselja Liverovići


19

stanovništva da bi tek u periodu 1971-1981. godine došlo do izvjesnog oporavka i rasta stanovništva. Poslije 1981. godine primjetan je pad stanovništva odseljavanjem i padom prirodnog priraštaja naročito izraženim u 2011. godini

2.2.8. Bastaje

Položaj Bastaja je u ravnici, na zapadu je naselje Liverovići, a na istoku Carine. Bastaje ili Bastasi, kako je drugo ime naselja, je sve do kraja XIX vijeka bilo dio Liverovića. Naseljavali su ga Bastasi, doseljenici iz stare Crne Gore, a naselje je dobilo ime po njihovom tadašnjem prezimenu. Bastaje je smješteno uz ravnicu sjeverno od doline Gračanice, na plodnom i ravnom zemljištu. Bastasi su se većinom doselili iz Čeva u XVI vijeku. Godine 1948. u Bastajima je živjelo 89 stanovnika u 17 domaćinstava, a 2011. godine

172 stanovnika. Kretanje broja stanovnika u Bastajima

pokazuje, za razliku od nekih drugih župskih naselja, gotovo stalan rast. Rast je bio brži od 1948-1961 godine, a period od 1961-1981. je period blagog rasta stanovništva. Da bi u periodu 1981-2011. broj stanovnika u Bastasima imao konstantan i brži rast. Jedan od uzroka je i povoljnija klima (u odnosu na viši istočni dio Župe), plodno i ravno zemljište, blizina glavnog puta, što uzrokuje manja odseljavanja stanovništva.

2.2.9. Carine

Carine se nastavljaju zapadno od Kuta, a istočno od Liverovića. Sa sjeverne strane ih zatvaraju visoki obronci Gradine (1058m), a na jugu rijeka Gračanica. Carine imaju blažu klimu u odnosu na istočni viši dio Župe, dugotrajnije osunčavanje u toku dana i dosta ravnice. Prema predanju ime je dobilo po tome što je nekada na prostoru današnjeg sela Carine, vršeno carinjenje robe koja je preko

Pogled na naselje Bastaje

Carine

Naselje Carine


20

Župe dovožena u Nikšić i izvožena iz Nikšića istim putem. Sve porodice iz naselja Carine doselile su se u proteklih sto pedeset godina u Župu iz drugih krajeva Crne Gore. Za prijašnje stanovnike ovoga sela nemamo sigurnih podataka.

Godine 1948. u Carinama su živjela 163 stanovnika u 34 domaćinstva, a godine 2011. 187 stanovnika u 48 domaćinstava.

U Carinama se kao i u ostalim naseljima bilježi rast 1948 -1961. godine, ublažen zbog odseljavanja za period 1971-1981. godine, pa i dalje do 1991. godine imamo dalji pad stanovništva. Iz razloga odseljavanja i smanjivanja prirodnog priraštaja. Međutim, na popisu od 2003. godine primjetan je rast stanovništva. Za razliku od ostalih dosad prikazanih naselja, izuzev Vasiljevića, ovo je bio najveći rast stanovništva. Razlozi za rast stanovništva u Carinama su plodna zemlja, blizina glavnog puta Nikšić-Morakovo koji prolazi kroz naselje, smanjenje zapošljavanja u Nikšiću i ostanak dijela mladog stanovništva.

2.2.10. Jugovići

Jugovići se nalaze zapadno od naselja Starog Sela i istočno od naselja Liverovići. Sjeverno je dolina Gračanice, a južno su obronci Laza i Stražišta. Jugovići su dobili ime, po predanju, prema prvim naseljenicima koji su se prezivali Jugovići i tvrdili da vode porijeklo od braće Jugovića. Jugovići se

nalaze na ravnom i blago brežuljkastom terenu, sa dosta plodne zemlje i obradivih površina. Većinu terena pokriva plodna crvenica. Specifičnost klime u naselju Jugovići je da jedino južni vjetar donosi padavine i da na području Jugovića često u toku ljeta padne dosta vodenog taloga, a da preko rijeke Gračanice ne padne nimalo. I obratno, kada padavine nošene sjevernim vjetrom padaju na sjeverni dio Župe, dešava se da na južnoj strani Gračanice

Pogled na naselje Jugovići


21

ne padne ni kap. Naselja Jugovići i Staro Selo zajedno imaju površinu od 20,96 km2, a 1948. godine je živjelo 413 stanovnika ili 20 stanovnika po km2, a 2011. godine 556 stanovnika ili 26,50 stanovnika po km2. Od toga je u Jugovićima 1948. godine živjelo 207, a 2011. godine 233 stanovnika.

U Jugovićima je bilježen stalni rast stanovništva u periodu od periodu 1948-1961 godine, a nastavlja se i kroz 70-te i 80-te godine XX vijeka sve do popisa iz 1991. godine. Jedan od razloga za neizraženo odseljavanje stanovništva u ovom periodu bilo je jer se Jugovići smatraju pitomijim dijelom Župe sa dosta plodne zemlje i ugodnijom klimom u odnosu na istočni dio Župe. Pad broja stanovnika se bilježi u periodu 1991-2003. godine usljed smanjenja prirodnog priraštaja i jačeg odseljavanja koje je naročito bilo izraženo i vidljivo na popisu iz 2011. godine, kada je u ovom naselju zabilježeno 97 stanovnika manje nego 2003. godine.

2.2.11. Staro Selo

Staro Selo se nalazi istočno od naselja Dučice, a zapadno od naselja Jugovići. Na jugu ga ograničavaju Lazi (1019m), a sjeverno dolina rijeka Gračanice. O vremenu nastanka naselja nemamo sigurnih podataka. Po popisu se pominju zimovnici vlaha Nikšića i zove se Velja Vas (Veliko Selo). Smatra se da se to odnosi na današnje Staro Selo. Po predanju tu je živjelo staro stanovništvo, vjerovatno Lužani, prije dolaska Nikšića i oni su ga nazivali Stari narod i oni su se po predanju odselili sredinom XVI vijeka, a te prostore naselili su Nikšići.

U Starom Selu 1948. godine je živjelo 206 stanovnika, a 2011. godine, 323 stanovnika. U Starom Selu primjetan je rast stanovništva za

Pogled na naselje Staro Selo


22

period od 1948-1961. godine koji se nastavlja u periodu do 1981. godine, kada dolazi do pada iz sličnih uzroka kao i u ostalim naseljima (odseljavanje, pad prirodnog priraštaja) do 1991. godine kada dolazi do laganog oporavka broja stanovnika u Starom Selu. Staro Selo, kao i Dučice, imaju dosta plodnog i obradivog zemljišta i zahvaljujući tome je bilo manje iseljavanje nego u drugim naseljima.

2.2.12. Dučice

Dučice se nalaze južno od doline rijeke Gračanice i sa lijeve strane njene doline. Na zapadu ih ograničava Staro Selo, na sjeveru dolina Gračanice, a na jugu obronci Viševca (1349m) i Zakamenja

(1374m). Naselje se pruža gotovo paralelno sa dolinom Gračanice od koje je odvojeno nizom brežuljaka, pogotovo u njenom istočnom dijelu. Najnaseljeniji dio Dučica je njen zapadni dio gdje ima dosta obradivog zemljišta i gdje je kraj pitomiji. Prema istoku teren postaje sve krševitiji.

Dučice se prvi put pominju u turskom defteru iz 1477. godine, a pominju se i u popisu Vlaha Nikšića, gdje se pominje Dučičko polje. Administrativno Dučicama pripada i administrativni centar Župe - Miolje Polje. Dučice imaju katastarsku površinu od 21,03 km2 i u njima je 1948.

Pogled na naselje Dučice


23

godine živjelo 424 stanovnika ili 20 stanovnika po km2, a 2011. godine 552 stanovnika ili 26,25 stanovnika po km2.

Veliki rast sanovništva zabilježen je između popisa iz 1948. i 1961. godine koji se nastavio nešto blaže i u periodu 1961-1971. godine. Visok prirodni priraštaj i relativno malo odseljavanje iz Dučica u periodu 1948.-1971. godine uzrokovali su povećan broj stanovnika. Poslije 1971. godine dolazi do pada broja stanovnika zbog većeg odseljavanja u Nikšić, gdje se veliki broj mladih ljudi za stalno naseljava. Blagi pad je nastavljen i u periodu od 1981.-1991. godine, da bi u periodu 1991.-2011. godine došlo do stagnacije rasta stanovništva. Uzrok manjem odseljavanju iz Dučica je u tome što Dučice, pogotovo u svom zapadnom dijelu, imaju dosta plodnog i obradivog zemljišta, što su blizu glavnog puta Nikšić-Morakovo i usled elektrifikacije i poboljšanja životnih uslova (asfalt, vodovod), imaju povoljnije uslove za život u odnosu na druga naselja gdje je odseljavanje bilo veće (Oblatno, Morakovo).

2.3. Klimatske karakteristike Župe

Klima Župe je uglavnom uslovljena klimom Nikšićkog polja, izmijenjena morfološkim oblikom doline i uticajem nadmorske visine. Klima Nikšića je uslovljena u zavisnosti od položaja u odnosu na Jadransko more, od kojeg je udaljen 30 km vazdušne linije, zatim položajem u odnosu na kontinentalno zaleđe, kotlinskim izgledom i visokim planinama u zaleđu. Na ovom prostoru se prepliću uticaji mediteranske i kontinentalne klime. Mediteranski uticaji idu od Skadarskog jezera dolinom rijeke Zete preko prevoja Planinica dolaze u Nikšićko polje. Maritivni uticaji od doline Trebišnjice veoma se malo osjećaju iako i na tom prostoru postoji izvjesna reljefna otvorenost prevoja Trubjela i zaravni Rudina i Banjana. Međutim zbog opštih vazdušnih strujanja pravcem jug-sjever, te vazdušne mase ne skreću ka Nikšićkom polju. Klimatski uticaji idu dolinom Gračanice tako da je klima Župe skoro ista kao u Nikšiću. Pored mediteranskog uticaja na klimu veoma važan modifikator klimatskih prilika u Župi su i kontinentalni uticaji.

2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i oblačnost

Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha je 69,25 % što nije velika vrijednost u odnosu na druge krajeve unutrašnjosti Dinarida. Najniža vlažnost vazduha je u Avgustu 57 %, a najviša u Novembru 80 %. Najmanja vlažnost vazduha je u toku Jula, Avgusta i Septembra, a najveća u Novembru, Decembru i Januaru.

Oblačnost je najveća u Decembru 6,9, zatim u Novembru 6,6, dok je najmanja oblačnost u Julu i

Avgustu 3,3. Srednja vrijednost oblačnosti je na iznosu od 5,06

Tabela: Srednja mjesečna oblačnost u Župi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost

5,9 6,2 5,8 4,1 5,5 4,9 3,3 3,3 3,9 4,3 6,6 6,9 5,06

Tabela: Relativna vlažnost vazduha u Župi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost

74 73 70 67 68 67 59 57 66 72 80 78 69.25


24

Prosječno godišnje je 93 sunčanih dana. Srednje godišnje osunčavanje izračunato u gasovima iznosi 2242. Najsunčaniji je mjesec Jul (318 časova), najmanje sunčan je Decembar (91 čas). Prosječno dnevno osunčavanje u Julu je 10,6 sunčanih časova, a u decembru 3,0 časa.

Tabela: Prosječan broj sunčanih časova u Župi

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja

vrijednost Ukupan broj

sunčanih časova

110 105 142 170 216 247 318 301 229 205 98 91 186 2232

2.3.2. Padavine

Količina padavina u Župi je prilično velika. Južni vjetrovi donose velike količine padavina, tako da na fluviometrijski režim ima prije svega uticaj Sredozemlja, što se jasno vidi još i po koncentraciji padavina u hladnoj polovini godine od Oktobra do Marta. Najveće količine padavina su u Novembru (294mm), a najmanje količine padavina su u Julu (51mm).

Srednja godišnja količina padavina iznosi 1998mm. Najveća ikada zabilježena mjesečna količina padavina je bila u Novembru 1925. godine i iznosila je 678mm. Godine 1937. ukupna godišnja količina padavina bila je 3143mm, a već sledeće godine je bila i najmanja godišnja količina padavina 1176mm. U Župi postoje tri kišomjerne stanice na kojima su prosječno zabilježene sledeće količine padavina: na kišomjernoj stanici Jugovići, zabilježena je godišnja količina padavina od 2350mm, na kišomjernoj stanici Donje Morakovo na nadmorskoj visini od 880m količina padavina prosječno iznosi oko 2300mm, dok na stanici Blaca istočno od Župe na nadmorskoj visini od 1200m srednja godišnja količina padavina prosječno iznosi 2880mm.

Iz podataka se vidi da količine padavina nijesu pravilno raspoređene tokom godine, maksimum padavina je u periodu jesen-zima dok su proljeće i ljeto sa mnogo manje padavina. Takav režim padavina negativno utiče na razvoj poljoprivrede.

Tabela: Pregled godišnjih padavina u Župi

R.B.

Naziv stanice

Nadmorska visina

Geografska

širina

Geografska

dužina

Suma padavina po hidrološkim godinama u mm

Ukupna suma

padavina Prosječno padavina

1956/57

1957/58

1958/59

1959/60

1960/61

1961/62

1 Jugovići 780 42°43' 19°09' 1821 2486 2513 2629 1988 2558 13995 2332.50

2 Blace 1200 42°42' 19°13' 2359 3255 3403 3487 2563 2935 18002 3000.33

3

Donje Morak

ovo 880 42°43' 19°10' 1860 2338 2445 2458 1988 2980 14069 2344.83

Srednja godišnja količina padavina po mjesecima


25

Većina padavina se luči u vidu kiše, a znatno manje u vidu snijega. Snijeg pada u periodu od

Oktobra do Maja. Međutim većinom snijeg pada od Decembra do Februara, tako da se rijetko dešava da padne ranije u Novembru ili Oktobru. Prosječno godišnje je dana sa snijegom 19,3, a maksimalno 34 dana. Prosječne debljine sniježnog pokrivača se kreću obično od 9 cm u Novembru do 129 cm u Februaru. Sniježni pokrivač na Štitovu i okolnim planinskim grebenima prelazi 2 metra.

2.3.3. Vjetrovi

Veoma veliki značaj, pored opštih poznatih faktora, na pojavu i učestalost vjetrova imaju lokalne orografske karakteristike. Po godišnjim dobima vjetar najviše duva s proljeća (73,1%), a najmanje zimi (57,6%).

Od vjetrova koji duvaju najčešći je sjever (25%). Sjeverni vjetar je hladan i pretežno suv. Drugi po učestalosti javljanja je južni vjetar, na njega otpada oko 21% javljanja. On je topao, većinom se javlja u proljeće i donosi padavine i toplo vrijeme. Iz toga se vidi da su sjever i jug dominantni vjetrovi u Župi. Od drugih vjetrova nešto veću učestalost imaju još sjeveroistok (9%) i jugoistok (5%). Ostali vjetrovi imaju mali uticaj na klimatske prilike, a njihova učestalost u odnosu na sjeverni i južni vjetar je mala. Tišine ima oko 33%. Prosječna brzina sjevernog vjetra je 6,2 m/sec, jugoistoka 7,7 m/sec, dok je najjači sjeveroistok 9,1 m/sec. Kontinentalni vjetrovi najčešći su u proljeće (40,3%), zimi (37,5%), i ljeti (33,5%), dok je njihova učestalost jeseni manja (29,7%). Maritimni vjetrovi najveću učestalost imaju takođe s proljeća (32,8%), zatim s jeseni (30,6), rjeđi su u toku ljeta (29,3%) a najređi u toku zime (20,1%).

2.4. Reljefne karakteristike

Na sastav gornjeg sloja zemljišta utiču brojni faktori, prije svega geološko-litološka građa terena, klima, reljef, čovjek. Raspored i sastav stijena znatno utiče na sastav zemljišta. U Župi su dominantno zastupljeni dolomiti, krečnjaci, eruptivi i škriljci. Može se reći da je zemljište Župe formirano na krečnjačko-dolomitskom supstratu. Velike količine padavina, toplija klima, omogućile su stvaranje naslaga crvenice većinom u selima: Kuta, Vasiljevići, Liverovići i Jugovići.

Smonica je rasprostranjena u gornjem Morakovu, Donjem Zagradu, Bjeloševini i Starom Selu. Glinuša se javlja najviše na prostoru Kuta i u jednom dijelu Dučica i Jugovića. Aluvijalna tla u dolini rijeke Gračanice, kao i deluvijalna tla u podnožju padina bila su kultivisanjem pretvorena u kvalitetna, ali slabljenjem zemljoradnje su dosta zapuštena i proces erozije na njima je vrlo intenzivan.


26

Morene su prekrivene buavicama i na njima je bogatstvo humusa nešto veće. Ova zemljišta su vodom bogatija nego ostali djelovi doline. Većinom zahvataju prostor naselja Zagrad i Oblatno, dok zahvataju i planinske zaravni.

Na planinama i planinskim zaravnima najrasprostranjeniji tip tla je buavica. One imaju u svom sastavu visoki procenat humusa. Sadržaj humusa se kreće od 10-40%. Buavice su veoma plodne. Nastale su povoljnim klimatskim uslovima uz veliko učešće travnate vegetacije.

Veliki problem za razvoj zemljoradnje predstavljaju bujični procesi u dolini Gračanice. Ona sa svojim bujičnim pritokama odnosi gornji rastresiti sloj, osobito na deluvijalnim nanosima i morenama. Oko 5000 ha zemljišta zahvaćeno je ekcesivnom erozijom. Proučavanjnem erozije tla u dolini Gračanice izračunato je da prosječna količina bujičnog nanosa godišnje iznosi 1500m3 na 1 km.

Površina od oko 4000ha zahvaćena je jakom erozijom. Izračunato je da godišnje u slivu Gračanice količina nanosa iznosi oko 23000m3.

Danas se na prostoru Župe, zahvaljujući čovjekovom uticaju poboljšava kvalitet zemljišta i plodnog tla pojedinih djelova doline. To se postiže primjenom modernih agrotehničkih mjera. Takođe se preduzimaju razne mjere za zaštitu zemljišta od erozije, prije svega pošumljavanjem i regenerizacijom šumskog pokrivača. Sve te mjere treba da zaštite plodno tlo u Župi kojeg je danas sve manje.

2.4.1. Formiranje oblika reljefa

Dominantni reljefni oblik čini prostrana dolina gornjeg i srednjeg sloja toka Gračanice. Dolina je postala uglavnom erozionim radom Gračanice i mnogih bujnih potoka koji se u nju ulivaju. Veliki značaj u formiranju doline imala je i lednička erozija, pa dolina u većem dijelu ima normalan karakter. Radom tih erozionih sila razoren je veoma moćan pokrivač trijaskih sedimenata većinom krečnjaka i dolomita, koji je bio debeo nekoliko stotina metara. Daljim radom erozije naišlo se na manje otporne klastične stijene donjeg trijasa i perma, koji su činili neposrednu podlogu trijaskih krečnjaka i dolomita, a zatim na eruptivne (vulkanske) stijene, koje su takođe vrlo porozne, pa je rad erozivnih sila postao


27

ubrzaniji i formiranje široke doline postalo je brže i lakše. Zahvaljujući tim manje otpornim stijenama Župa je dobila svoj današnji oblik

Duž rasjedne linije koja ide sa lijeve strane doline i koja dijeli dolinu na dva različita reljefna područja, došlo je do spuštanja sedimenata u naselju Dučice. Dok su sa desne strane doline većinom lako porozne stijene, pa je razaranje mnogo lakše u odnosu na lijevu stranu doline gdje su većinom krečnjaci i dolomiti. Taj dio Župe je tipičan predstavnik kraškog reljefa (škrape, vrtače, uvale, dolovi, jame zvekare, i pećine).

Prostor Župe i danas je izložen jakom razaranju od strane bujičnih voda Gračanice i potoka, tako je bilo i prije i za vrijeme pleistocena. Ova erozija je toliko moćna da se iz godine u godinu osjetno mijenja izgled terena. Glavne morfološke crte Župe bile su formirane prije glacijacije, što se može utvrditi po ostacima brojnih morena u gornjem dijelu doline, naročito na prostoru Bjeloševine i Dučica. Ove morene, kao rastresiti materijal, lako apsorbuju veće količine vode pa su veoma obrasle vegetacijom. Sve to slabi moć erozije i tako je očuvan taj dio terena od daljeg razaranja. Sjevernim obodom kotline od Bjeloševine do Zagrada nalazi se krupno razbacano kamenje koje je veoma slabo uglačano. Ti ostaci kamenja govore da su to ostaci nekadašnjih morenskih taloga, koje je razorila vrlo snažna denudacija potoka Mačka i njegovih pritoka, a i konfiguracija terena u pozadini Župe prema Štitovu, kao i dobro očuvane morene na njoj ukazuje da su i ovdje bili razvijeni glečerski sedimenti.

Pored toga veliki značaj u formiranju današnjeg reljefa imali su uzdužni rasjedi. Ovi rasjedi su prije svega predisponirali postanak Župe kao i njen pravac pružanja istok-zapad.

2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa

Uticaj glacijacije na izgled reljefa u Župi je bio znatan. Na području Župe dolazili su lednici sa tri glacijalna područja: Lukavica, Maganika i Prekornice. Dolina rijeke Gračanice je usječena u površ koja je velikog prostranstva. Sa nje se uzdižu grebeni i kose koje dostižu visinu od 2000 m. Na jugu je Prekornica visine 1926 m. Sjeveroistočno su grebeni Maganika sa visinom od 2139m. Sjevernije se prostiru oblasti Žurima visine 2004m, Javorja. Lukavička glacijacija zahvatila je površinu od oko 200 km2. Centar zahlađivanja bili su planinski vrhovi: Gackove grede, Veliki i Mali Žurim i Ilijin vrh. Lukavička glacijacija imala je platoski karakter ( fjeldovski tip). Lednički jezici su se kretali u raznim pravcima. U Župu su se spuštali lednici sa dvije strane. Jedan sa sjeveroistoka u župska sela:Kuta, Zagrad i Oblatno, pa dalje u Dragovoljiće, a drugi je dolazio od istoka i kretao se samom župskom valom. Na prostoru Zagrada i Oblatna glečeri Lukavičke glacijacije

nataložili su morene različite debljine. Ove morene govore da su se lednici spuštali i do 850 m nadmorske visine imali su presudnu ulogu u formiranju oblika reljefa prostora Oblatna, Zagrada,


28

Trešnjice, Golih brda. Ispod ovih morena šire su u Zagradu i Oblatnu mala fluvioglacijalna polja zasuta šljunkom glečerskih potoka.

Za prostor Župe mnogo veći značaj imaju lednici koji su se spuštali sa Prekornice i Maganika. Ledene mase koje su se spuštale iz maganičkih uvala silazile su u Štitovo i Rakočicu, gdje su obrazovale veoma prostran podinski glečer, koji se kretao ka Vodnom dolu, skretao je ka istoku i spuštao se valovom Blaca i Gornjeg Morakova do u srednju Župu. Lednik koji se kretao kroz valov Blaca na početku doline Gračanice formirao je u njemu znatno udubljenje. Tu je bilo formirano malo jezero koje se jako zasipalo aluvijalnim nanosom, humusom i drugim biljnim ostacima, pa se formiralo tresetište. Lednik koji je dopirao do Miolja Polja (815m) bio je dug preko 10 km, a širok prosječno 2km. s tim što je bio u Gornjem Morakovu uži, a niže u Bjeloševini znatno širi. On je sa lijeve strane primao manji lednik koji je dolazio kroz valov Turiju sa sjeveroistočne strane Prekornice. Glacijalna sabirališta na Prekornici bila su u krškim uvalama i vrtačama, odakle se led kretao prema dolini Gračanice. Ovi lednici su nanijeli moćne bočne padinske i čeone morene. Morene su izgrađene od oblutaka šljunka, pijeska pomiješanog sa glinom, krečnjacima i dolomitima. Morene su očuvane po stranama rijeke Gračanice, kao što su bočna morena u Dučicama, duga 6 km i morena s desne strane doline na dužini od 2 km, koje su iste visine pa se može zaključiti da je debljina leda bila i preko 200 metara.

Čeone morene nastaju ispod Bjeloševine i one lučnim bedemom visokim oko 50 m ograđuju Morakovski valov, a pružaju se u dužinu do 2 km ispunjavajući sredinu Župe između sela Vasiljevića i Dučica. Najbolje očuvana morena je čeona morena (Dugo brdo) u Bjeloševini koja čini kraj Morakovskog valova. Prisustvo gline u morenama na prostoru Du_ica i Morakova govori da je poslije otapanja leda došlo do ujezerivanja tj. do formiranja jezera, gdje je kasnije rijeka Gračanica usjekla svoje korito i jezero je nestalo ostavljajući za sobom velike naslage gline. Gračanica je u čeone morene između sela Vasiljevića i Dučica usjekla korito dubine oko 30 metara. Lednici nijesu išli dalje od Mioljeg Polja, donji dio doline je prekriven fluvioglacijalnim nanosom od 30 m debljine i u tim naslagama Gračanica je usjekla dvije terase niža je visine 4-8 metara, a viša 10-14 metara u odnosu na današnji tok rijeke. Sniježna granica se kretala od 1370 m na padinama Prekornice do 1470 m u predjelu Maganika.


29

2.5. Biljni i životinjski svijet

Reljef i klima bitno utiču na raspored i bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta nekog prostora. Župa je bogata raznovrsnim biljnim svijetom. Čitava dolinska ravan i padine koje joj gravitiraju su bogatstvo koje još uvijek čeka da do kraja bude istraženo.

Preplitanje mediteranske i kontinentalne klime kao i reljef, hidrografija i geološki sastav terena uslovili su raznovrsnost biljnog svijeta. Na tako malom prostoru tokom proljeća i ljeta može se vidjeti mnogo lijepih biljnih vrsta koje plijene svojim mirisom i šarenilom boja. Najljepši dio Župe je Zabran kralja Nikole (1186mnv) sa bogatom šumom obične evropske bukve (Fagus sylvatica L.) koja u vrućim ljetnjim danima pravi prijatnu hladovinu, kao i hladno izvorište rijeke Gračanice koje osvježi svakog putnika namjernika. Posebnu ljepotu cijelom toku rijeke Gračanice (29km) daju stabla bijele vrbe (Salix albaL.) i uskolisne sive vrbe (Salix eleagnos Scop.). Na području Zabrana kao i duž svog cijelog toka rijeka Gračanica tokom godine kad su obilnije padavine plavi okolne livade i pravi močvarna staništa gdje dominiraju trska (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steudel), vrbičica (Lythrum salicaria L.), metvica (Mentha pulegium L.), kiprovina (Epilobium angustifolium L.), vodena bokvica (Alisma plantago – aquatica L.), lincura, mala svećica (Gentiana pneumonanthe L.) kao i druge biljne vrste. Još od davnih vremena botaničari su posjećivali Župu

zadržavajući se u ovom kraju vrlo kratko. Njihova interesovanja su uglavnom bila usmjerena ka istraživanju flore sjevernih i primorskih krajeva Crne Gore. Botanička istraživanja na prostoru Župe su rađena od kraja XIX vijeka do početka XXI vijeka ( 1873 god. Josip Pančić, 1899 god. Josef Rohlena, 1987 god. Jelena Blaženčić, 2000 – 2007 god. Nada Bubanja). Ovim istraživanjima je zabilježeno oko 350 biljnih vrsta za područje Župe što predstavlja 1/10 ili 10% od cjelokupne flore Crne Gore. Ističe se određen broj endemskih, reliktnih kao i zakonom zaštićenih biljnih vrsta. Među endemima se izdvajaju

- endemi Dinarida - šarena krabljica (Chaerophyllum coloratumL.), rascjepani kukurjek (Helleborus multifidus Vis.), karglov zvinčac (Bupleurum karglii Vis.), litardijerov procjepak (Scilla litardierei Breist.)

- endemi jugoistočnih Dinarida – Tomazinijeva pucavica (Silene tommasinii Vis.), Nikolin različak (Centaurea nicolai Bald.)

Onosma pseudoarenaria ssp. tridentina pronađena u Italiji i Zabranu Kralja Nikole u Župi

Bukova šuma ugrožena neplanskom sječom


30

- endem primorskih Dinarida – zvončac sitnolisni (Edrianthus tenuifolius (W.&K.)A.D.C. in D.C.)

- endemi Jugoslavije – goli različak (Centaurea glaberrima Tausch.), rosničasti grintavec (Scabiosa fumarioides Vis.&Pančić)

- endemi Balkanskog poluostrva – pančićeva mliječ (Cicerbita pancicci (Vis.)Beauverd), kotrljan lepezasti (Eryngium palmatum Pančić&Vis), zvončić piramidalni (Campanula pyramidalis L.)

Na prostoru Zabrana kralja Nikole 2003 godine pronađena je biljna vrsta koja do tada nije bila poznata za Crnu Goru - srčanica, oštrika (Onosma pseudoarenaria ssp.tridentina (Wettst.) Br.- Bl.).

Ostaci nekada velike i široko rasprostranjene populacije nekih biljnih vrsta koje su uspjele da prežive ledeno doba tzv. reliktne vrste su prisutne na području Župe - crni grab (Ostrya carpynifolia Scop.), makedonski hrast (Quercus trojana Webb), zvončić (Campanula lingulata Waldst.&Kit), siva rezuha (Cardamine glauca

Spreng in D.C), jablan žuti (Trollius europaeus L.), orah (Juglans regia L.) i dr. Od vrsta koje su zakonom zaštićene prisutne su visibaba (Galanthus nivalis L.), dokoljen

(Narcissus poeticus L. ssp. radiflorus (Salisb.)Baker, jablan žuti (Trollius europaeus L.), crvena naglavica (Cephalanthera rubra (L.)L.C.M.Rich), kaćunak (Dactylorhiza incarnata (L.)Soo.), kaluđarka, močvarnica (Epipactis helleborine (L.)Cr, Epipactis palustris (L.)Cr.), vranjak (Gymnodenia conopsea (R.)R.Br.), kokoška, gnijezdovica (Neotia nidus-avis (l.)l.C.M.Rich), mirisni kaćunak (Orchis morio L.).

Na prostoru Župe je zastupljen i veliki broj ljekovitih biljnih vrsta među kojima se ističu kantarion (Hypericum perforatum L.), hajdučka trava (Achillea crithmifolia Waldst.&Kit.), pelin (Artemisia absinthium L.), majčina dušica (Thymus longicaulis C.Presl.), metvica, nana (Mentha aquatica L.), žalfija (Salvia pratensis L.), žuti gavez (Symphytum tuberosum L.) i druge.

Na mjestima gdje se proširuje rečno korito i gdje vode ima u suvom dijelu godine javlja se ritska šuma (kod manastira Svetog Luke). Uz samu obalu rijeke javljaju se vrbe i topole. U ravni doline pretežno se nalaze njive i bašte, kultivisane livade, voćnjaci i sl. Na padinama okolnih planina i brda izdvaja se nekoliko vegetacijskih pojaseva:

- šume i šikare bijelog graba do 800 m nadmorske visine. Pored bijelog graba, važnije vrste drveta u

Bukova šuma u Zabranu Kralja Nikole Kaćun na prostorima Lukavice

Biljni i životinjski svijet bogatstvo Župe


31

zoni bijelog graba su još: jasen, hrast, crni grab, drijen, lijeska, klen i brijest. - šume crnog graba se nastavljaju na pojas bijelog graba i rastu na visinama do 900m. Vrste

drveta su slične kao u zoni bijelog graba. - pojas bukove šume zahvata veliko

prostranstvo, naročito na prostoru Prekornice, Morakova, Štitova i Kutskog brda. Ove šume se mogu podijeliti na tri subasocijacije:

1) bukova šuma se nastavlja na pojas crnog graba i prostire se do visine od 1300m nadmorske visine. Većinom je to ista bukova šuma.

2) šume bukve i jele se nastavljaju na brdski pojas bukove šume i dostižu visinu od 1600m nadmorske visine. Zastupljene su u predjelima Morakova, Štitova i dr.

3) subalpijska bukova šuma je razvijena iznad pojasa bukve i jele. Često

izgrađuju poslednji šumski pojas, iznad nje su pašnjaci i visokoplaninske goleti. - šume munike rastu na visinama od 1550-2000m. One zauzimaju veliko prostranstvo na Štitovu,

Prekornici i Maganiku. Mjestimično se spuštaju niže u predjelu Kuta. Najveću površinu munika zauzima u predjelu Štitova gdje se javlja kao posebna endemična asocijacija. Drvo munike služi kao sirovina za proizvodnju katrana i građevinskog drveta koje se koristi u brodogradnji.

- pojas klekovine i bora se nalazi na niskim planinama kao što je Prekornica, iznad pojasa subalpijske bukve i čini gornju šumsku granicu.

- pojas planinskih pašnjaka i goleti se prirodno nalazi iznad šumske zone na visini od 2000m. Usled antropogenih uticaja, prvenstveno zbog paljenja i sječe šuma, došlo je do stvaranja pašnjačkih i livadskih površina i na visinama od oko 1300m nadmorske visine. Većinom se površine pašnjaka i livada nalaze na visokim zaravnima Lukavice, Krnova, Konjska i Skladana.

Danas je veliki dio tih površina pokriven tvrdom travom tzv.”tvrdac”. Dugi niz godine se velike količine drveta koriste za ogrijev i neracionalno sijeku. Da bi se zaštitile i sačuvale od uništenja velike šumske površine sječa se mora kontrolisati i vršiti intezivno pošumljavanje. Pogotovo se sijeku šume bukve i cera koji se većinom koriste za ogrijev i zamjenjuju sa tehničkim vrstama drveta.

Životinjski svijet Župe je veoma raznovrstan. Raznovrsnost šuma od četinara do bijelog graba i mediteranskih šibljaka uslovilo je prisustvo raznovrsnih životinja. Od divljih životinja ovdje se sreću zec, vjeverica, lisica i kunica, dok se rjeđe susreću po planinskim predjelima vuk i medjvjed. Pri samim

Suri orao zaštitni znak Župe

Neistražene autohtone životinjske vrste


32

planinskim vrhovima susreću se srne, divokoze i divlje svinje. Od ptica većinom su tu vrapci, vrane, jastreb, soko i orao. Od ptica selica dolaze laste i u jesenjem periodu na Liverovićkom jezeru se spuštaju ždralovi, rode i patke. Jezero je u više navrata poribljavano kalifornijskom pastrmkom, a u poslednje vrijeme i šaranom. U jezeru i njegovim pritokama sada egzistira nekoliko vrsta riba: iz porodice pastrmki potočna sorta pastrmke, jezerska sorta pastrmke i kalifornijska pastrmka, iz porodice šaranskih riba gaovica, gagica i porodica peševa Peš, šarani i klen. Dominantna vrsta je potočna forma pastrmke koja se najbolje adaptirala i poprimila jezerske forme.

U visokim planinama može se sresti i divlja mačka. Visoki planisnki masivi se odlikuju bogatstvom faune insekata i ptica. Najmarkantniji pripadnik ptica je suri orao, jedan od najvećih i najljepših orlova. Nekada je tu živio i bjeloglavi sup. Najrasprostranjenija ptica grabljivica visoko planinske zone je soko ili obična vjetruška. Susrijeće se puzgavac i galcijalni relikti planinski popić i sniježna zeba, tamo gdje se snijeg najviše zadržava.

Fauna visokih površi travnatih predjela Lukavice, Krnova, Konjska, Bojovića bara i Luka Bojovića karakteriše veliki broj ptica pjevačica među kojima su najbrojnije Bjelka, Trepetljika, Planinska crvenorepka, Bjela i planinska pliska. Na površima i prisojnim stranama javljaju se jarebica i kamenjarka.

U najvišim četinarskim šumama od ptica se susrijeće tetreb i lještarka, a od sisara se javlja srna kao i divlja svinja. Prostori šuma su bogati grabljivicama: crni medvjed, vuk, lisica, kuna i jazavac. Veliko je bogatstvo u raznovrsnim pticama: djetlići-šareni i srednji, sjenica, šumski zviždak, drozd imelaš, drozd pjevač, slavuj i dr. Prisutan je i veliki broj žaba: mrka, krastača, a u nekim djelovima se sreće i kornjača.

U šumama krša prisutan je i kraški gušter. U nekim djelovima uz zmiju šarku je sve prisutniji i poskok a pored rijeka i jezera rasprostranjena je barska i riječna bjelouška.

U izvorištu Gornjeg Morakova, je utvrđeno postojanje endemičkog mrmoljka. Fauna insekata u šumama je zastupljena između ostalog i zaštićenim vrstama kao što su šumski mrav, jelenak, nosorožac, leptiri lastin rep , jedarce, Apolonov leptir i sl. Ugroženim vrstama pripada i više vrsta skakavaca. Fauna voda nije dovoljno izučena. Zooplankton vještačkih jezera čine grupe Rotatoria, Cladocera, Copepoda i Protozoa. U fauni dna dominiraju predstavnici grupa: Chironomidae, Oligochaeta i Isopoda.

Životinjski svijet u Zabranu potpuno neistražen

Sačuvati autohtone riblje vrste


33

Osnovu faunističkog sastava vodotoka čine makrozoobentosa: Chiromomidae, Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera, Olligochaeta, Sumilidae i Isopoda. Strukturu zajednica fitoplanktona čine predstavnici: Bacillariophyita, Dynophyita, Chlorophita, Cyanophyta.

Najbrojnije ptičje vrste koje zimi posjećuju Liverovićko jezero i sliv Gračanice su: patka gluvara, ćubasta plovka, crnovrati gnjurac, riječni galeb, baljoška, morski gnjurac. Ptice koje se još mogu vidjeti u ovim krajevima su crvenonoga prutka, poljka, pjevačice, poljska ševa, bijela i žuta pliska, crvendać, poljska jarebica i prepelica.

U prelaznim zonama planinskih šuma i dolina više nego na površima je rasprostranjena srna. Na prostoru srednjih nadmorskih visina do najnižih djelova rasprostranjen je zec. Na visokim planinama rasprostranjeni su vuk i lisica, kuna zlatka i kuna bjelka kao i hermelin, u srednjim jazavac. Prisutni su i sitni sisari rovčica, slijepa krtica, mali potkovičar, šišmiš, šumski puh itd.

III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE

3.1. Župska istorija

Istorija župskog kraja govori o održivosti Župe kroz vjekove. Zbog povoljnih fizičko-geografskih uslova, relativno blage klime, prostranih pašnjaka u okolini i obilja vode, pretpostavlja se da je Župa bila naseljena u vremenu prvih naseobina na području Crne Gore.

Iz najstarijih vremena na pojedinim lokalitetima nađene su alatke od kamena, strugalice od krečnjaka, kamene sjekire od krečnjaka i jedna igla od bronze. Ti predmeti koji se danas čuvaju u muzeju u Nikšiću najvjerovatnije da pripadaju neolitu – mlađem kamenom dobu (od 10.000 do 3.000 g.prije nove ere). U župskom naselju Zagrad pronađena je kelt sjekira iz Haltštata, starijeg gvozdenog doba (od

1.000 do 500 g.prije nove ere), tj.u doba organizovanja prvih država na prostoru Grčke i Italije i u doba migracija indoevropskih naroda. U doba naseljavanja Ilira ovaj kraj je pripadao plemenu Dokleata, kod kojih je stočarsto bilo glavna privredna grana, pogotovo zbog dobrih pašnjaka u okolini. Padom Ilirskih plemena pod rimsku vlast došlo je do ubrzane romanizacije Ilirskog


34

stanovništva. U Župi su pronađeni ostaci rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikšić). Voda je dovođena sa izvorišta Jablanice. Župa je u doba rimske vladavine pripadala provinciji Prevalis. Takođe su i neka župska sela bila naseljena u doba Rimljana, što potvrđuju materijalni dokazi, ostaci rimskog groblja, rimski novac, nakit, keramika i rimski vodovod.

U VI vijeku nove ere Župom vladaju Istočni Goti. Oni su razorili Andervu i sagradili tvrđavu zvanu Anagastum. Sloveni su naselili ove oblasti u VI i VII vijeku donoseći sa sobom svoju tradiciju i kulturu.

Župa se poslije oslobađanja od Vizantije, sve do 1180. godine nalazila pod vlašću Vojislavljevića, zetskih vladara. Godine 1180. Župa ulazi u sastav države Nemanjića, kao i sva Zeta. Župa ostaje u sastavu Nemanjićke države sve do propasti srpskog srednjovjekovnog carstva. U periodu Nemanjića, dolinom Gračanice prolazio je važan trgovački put od Onogošta do Brskova, važnog rudarskog mjesta srednjovjekovne Srbije. O tome svjedoče ostaci karavanske stanice Susjed-grad u Gornjem Morakovu. Stanovništvo se većinom bavilo zemljoradnjom i stočarstvom. Zemlja je bila u posjedu feudalaca koji su imali svoje kmetove koji su radili na njihovim posjedima. U brdskim krajevima feudalni sistem nije imao izrazite karakteristike kao u ravnici, jer se veći dio stanovništva bavio stočarstvom, pa su imali različite obaveze za razliku od kmetova.

Raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva u okolini Onogošta živjela su tri stara plemena: Riđani, Lužani i Drobnjaci. Riđani su bili najače pleme u Župi i živjeli su u njenom zapadnom dijelu. Lužani i Drobnjaci živjeli su u istočnom dijelu. Sva tri plemena imala su udio u Nikšićkom polju i na planinama oko njega.

Naselje Zagrad je bio centar prvobitnog naseljavanja plemena Nikšići koje se dalje širilo prema Župi, zatim preko planina u Rovca i na zapad u dolinu

Gračanice i Nikšićko polje. U dolini Gračanice osnivaju dva naselja, Dragovoljiće i Rubeža. Nikšići su istisli Drobnjake iz doline Gračanice i podigli jako naselje Trebjesa blizu Onogošta. Otad se ta grana plemena zove Trebješka. Nikšići su asimilirali dio ovih starih plemena pogotovo djelove Lužana i Riđana. Pouzdano se zna, iako na osnovu oskudnih podataka, o borbama starosjedjelaca Lužana, koji vode porijeklo od potomaka Ilira i plemena Nikšići, koji su se doselili u XIV vijeku iz mjesta Krtoli-Boka Kotorska. Ova borba je bila prilično teška, jer su pleme Lužani grčevito branili svoje posjede.

Rodonačelnik plemena Nikšići bio je Nikša, sin Grbljanskog bana Vladimira, poznatog iz narodnih pjesama kao ban Ilijan. Ilijan je bio u rodbinskim vezama sa Nemanjićima, zbog čega je njegov sin Nikša dobio za zasluge Župu, a naselio se u naselju Zagrad, stupivši u službu bana Ugrena, koji je u to vrijeme vladao ovim krajevima.

Nadgrobna ploča na Nikšinom grobu


35

Nikša je težio da ugrabi vlast i Ugrenovu teritoriju, pa se sa sinovima dogovori da ubije bana Ugrena. To je i uradio jednom prilikom kada se ban Ugren vraćao iz Župe u naselju Liverovićima. Nakon toga je postao gospodar ovog kraja i bio proglašen za vojvodu.

Župu 1465. godine Turci osvajaju i ona će biti pod njihovom vlašću sve do oslobođenja Župe 1856. godine. Iako porobljena Župa je u svojoj prošlosti prolazila kroz mnoge okršaje sa Turcima da bi

njeno stanovništvo održalo vjersku i nacionalnu pripadnost. Taj put je bio vrlo dug i krvav, osvjedočen mnogim događajima i ličnostima koje su se u pojedinim razdobljima nalazili na čelu svoga plemena. Za vrijeme turske vladavine Župa doživljava masovno seljenje stanovništva, a naročito 1756. godine, kada su se brojne porodice iselile u Istočnu Bosnu, Srbiju i u druge krajeve. Župljani su imali brojne okršaje sa Turcima. Aktivno učestvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine, napadima na Nikšić 1711. godine i bici na Krusima 1796. godine.

Župljani zajedno sa Moračanima i Rovčanima, nemogavši da trpe zulum, ustadoše na oružanu borbu protivu Turaka 1803. godine. Ustanak u Župi uhvatio je veliki mah i proširio se na druga hercegovačka plemena. Nikšićki Turci nijesu mogli ugušiti ustanak nego se za pomoć obrate Carigradu. Sultan u zimu 1804. pošalje u Nikšić Ali-Rizu da izvidi uzroke pobune. Ali-Riza oštro kazni one koji su nanijeli zlo ’’raji’’, nakon čega se obratio za pomoć kod hercegovačkog Vladike Jeremija koji nije

uspio da smiri Župljane, jer su Turci bili nanijeli dosta zla okolnim krajevima. Iako Župljani u ustanku 1803. godine nijesu uspjeli

da se oslobode od Turaka i prisajedine Crnoj Gori, bili su sa njima na ratnoj nozi sve do 1819. godine kada je na zauzimanje crnogorskog vladike Petra I došlo do nekakvog privremenog izmirenja.

Poslije zaključenog primirja 1819. godine Župljani se vratiše iz zbjegova na porušena i popaljena ognjišta. Te godine arhimadrit Aksentije Šundić podigao je jednu oveću zgradu kod župskog manastira, koja je služila potrebama plemena i u kojoj će 1871. godine biti otvorena i prva škola u Župi.

Sve do druge polovine devetnaestog vijeka Župljani su održavali tijesne veze sa Crnogorcima i susjednim hercegovačkim plemenima. Relativni mir je trajao sve do čuvene Omer-Pašine godine 1852. godine kada su Župljani dali veliki doprinos odbrani manastira Ostrog.

Godine 1853. Župski manastir je oslobođen od Turaka i tada nastaje njegovo obnavljanje. Poslije ovih borbi Župa ima sve tješnije odnose sa Crnom Gorom dok se nije konačno prisajedinila Crnoj Gori 1859. godine,

Zgrada u kojoj je orvorena prva škola u Župi


36

poslije slavno izvojevane pobjede na Grahovcu 1858. godine, kojom su Crnogorci zadivili čitavu Evropu.

U hercegovačkom ustanku 1861. godine dvadeset pet Župljana se borilo u odredu Peka Pavlovića za oslobođenje Hercegovine, a jedan dio njih i kao ''jajoši''u ustanku Luke Vukalovića

Župljani nijesu izostali ni u čuvenoj bici u klancu Dugi 1862. godine gdje ih je izginuo veliki broj, dok je jedan broj bio ranjen.

U oslobodilačkim ratovima Crne Gore 1876/1878. godine iskazali su veliku hrabrost u čuvenoj bici na Vučjem Dolu 1876. godine pod komandom Jefta Miletina Nikolića, pa se za njih odnose i stihovi knjaza Nikole iz župskog kola. ’’Na Vučji Do sabalja su ponajviše ugrabili, gdje je bilo stani pani svuda su se namjerili...’’

Poslije pobjede na Vučjem Dolu, Župsko-Lukovski bataljon istakao se borbama za oslobođenje Nikšića 1877. godine, gdje su osvojili jedno od najbolje utvrđenih bedema Nikšića, Džidića kulu. Župski bataljon dao je nemjerljiv doprinos i u Balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu.

Župski bataljon je učestvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Takođe su po izbijanju drugog balkanskog rata Župljani učestvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu Župski bataljon u sastavu Sandžačke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. U ovoj čuvenoj bici za samo jedan dan su poginula 34 Župljanina.

Za vrijeme života pod Austro – Ugarskom život u Župi bio je gotovo nesnosan. Glad, bolest, nemaština bile su svakodnevna pojava. Često su umirali starci i žene, a ponajviše nejaka djeca. Po župskim šumama počinju da se odmeću komiti - pristalice Kralja Nikole koji pružaju otpor austrougarskom osvajanju.

Nakon Prvog svjetskog rata došlo je ujedinjenja južnoslovenskih naroda, međutim ova tvorevina nije bila rezultat težnje čitavog naroda. Tako da je svuda u Crnoj Gori, pa i u Župi, došlo do političkih previranja i prve velike podjele Župljana koja je ostavila trag u svim narednim godinama.

Župljani su i u NOR dali svoj doprinos aktivnim učešćem u ratu, ali i skupljanjem pomoći i njegovanjem bolesnika, pošto je Župa velikim dijelom trajanja II svjetskog rata bila slobodna teritorija, tako da je 1. i 2. aprila 1944. godine u Kutima održan Osnivački kongres Crvenog Krsta za Crnu Goru i Boku.

U Župi se 1944. otvaraju one škole koje su, u privatnim kućama radile i prije rata u Liverovićima, Morakovu i na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Dučicama, Kutima i Vasiljevićima koje rade u privatnim kućama. Godine 1954. Župa gubi status Opštine

3.2. Hronologija istorijskih događaja 10000-3000 godina prije nove ere Iz ovog perioda u Župi su pronađene alatke od kamena, strugalice od krečnjaka, kamene sjekire od krečnjaka i jedna igla od bronze. 1000-500 godina prije nove ere Na Zagradu je pronađena kelt sjekira iz Haltštata, starijeg gvozdenog doba, tj.u doba organizovanja prvih država na prostoru Grčke i Italije i u doba migracija indoevropskih naroda. III-IV vijek U Župi su pronađeni ostaci rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikšić). Voda je dovođena sa izvorišta Jablanice. Župa je u doba rimske vladavine pripadala provinciji Prevalis. Takođe su i neka župska sela bila naseljena u doba Rimljana, što potvrđuju materijalni dokazi, ostaci rimskog groblja, rimski novac, nakit, keramika.


37

VI vijek U VI vijeku nove ere Župom i okolinom vladaju Istočni Goti. Oni su razorili Andervu i sagradili tvrđavu zvanu Anagastum. VII vijek Sloveni su došli u VI i VII vijeku i naselili ove oblasti. Tu su formirali oblast Podgorje, koja se prostirala od Onogošta do Nevesinja. 1180 godina Župa nalazila pod vlašću Vojislavljevića, zetskih vladara. Godine 1180. Župa ulazi u sastav države Nemanjića, kao i sva Zeta. Župa ostaje u sastavu Nemanjićke države sve do propasti srpskog srednjovjekovnog carstva. Župa je raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva ušla u oblast Vojislava Vojinovića. Njegov naslednik Nikola Altomanović izgubio je rat sa bosanskim kraljem Tvrtkom I i knjazom Lazarom Hrebeljanovićem. Tada je Župa ušla u sastav države kralja Tvrtka. Zatim Župom upravlja Sandalj Hranić, a poslije njegove smrti vlada njegov sinovac Stjepan Vučić Kosača. On se proglasio za hercega od Svetog Save i po tome se oblast kojom je upravljao nazvala Hercegovina. XIV vijek U Župu iz Grblja doselio rodonačelnik plemena Nikšići-Nikša. Nikša je sa svojim sinovima ubio bana Ugrena i preuzeo vlast u Župi i okolini. 1465. Turci dolaze 1465. godine u Nikšić i Župa je pod Turskom vlašću sve do oslobođenja Župe 1853. godine. 1597. Župljani učestvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine. 1625. Prema tvrdnji dr Vladimira Petkovića u Župi je oko 1625. godine sagrađen župski manastir sv. Luke. (Kao datum kada je manastir podignut pominje se i 1253. godina.) 1697. Dvadesetog maja u manastiru Ćelija Piperska ’’Upokoji se u Gospodu’’ sveti Stefan Piperski-Župski, rodom iz sela Kuta. 1711. Župljani učestvuju u napadu na Nikšić 1711. godine. 1733. U jednom pisanom prilogu koji se nalazio u Župskom manastiru stoji bilješka da je ove godine grof Sava Vladislavić poslao iz Moskve hramu sv. Luke 32 knjige 1756. Za vrijeme turske vladavine bilo je masovno seljenje stanovništva. Pogotovo je velika seoba iz Župe bila 1756. godine, kada su se brojne porodice iselile u Istočnu Bosnu, Srbiju i u druge krajeve. 1789. Trebješki kaluđer Vasilije Vojvodić preuzima iz manastira svetog Luke mnoge dragocjenosti: riznicu, srebrna kandila, putire, krstove, jevanđelja i šalje ih na čuvanje u Risan kepetanu Marku Aleksinu Đurkoviću. 1796. Jedan odred Župljana učestvovao je u bici na Krusima 1796. godine. 1803. Župljani se podižu na ustanak protiv turskog zuluma.


38

1805. Zadnja turska porodica Verizovića protjerana iz Župe. 1826. Četvrtog maja u manastiru Morača postavi se Aksentije Šundić, starešina manastira, rođen u Župi. 1852. U vrijeme zloglasne Omer-Pašine godine Turci spaljuju Župski manastir 1853. Župski manastir i Župa oslobođena od Turaka. 1854. Sagrađena karaula Voltica u Starom Selu 1858-1859. Župa zvanično ušla u sastav Crne Gore 1860. Sedamnaestog aprila na Carigradskoj konferenciji potvrđena je granica između Crne Gore i Turske. Crnoj Gori su pripali krajevi koji su do tada smatrani spornim, među njima i Župa. 1861. Knjaz Nikola opravlja Župski manastir i dovodi ga u prvobitno stanje. Župljani 1861. godine učestvuju u borbama u Hercegovini kao dobrovoljci u odredu Peka Pavlovića i borili se kao ''jajoši'' u ustanku Luke Vukalovića. 1862. Kada je Omer-paša Latas napao po drugi put na Crnu Goru 1862. godine veliki broj Župljana borio se u Dugi, gdje ih je i veliki broj poginuo. 1871. Počinje sa radom osnovna škola u Župi, trogodišnja, sa jednim odjeljenjem, u zgradi sagrađenoj u porti manastira svetog Luke. Formiran je zajednički Župsko-Lukovski bataljon od obveznika iz Župske i Lukovske kapetanije. 1872. Za dušu svom ocu Mirku, knjaz Nikola u Dučicama podiže Viljajin most koji je dobio naziv po Petru Viljaji, poznatoj ličnosti iz narodnih predanja. 1875. U porti Župskog manastira otvorena bolnica za ranjenike iz Hercegovačkog rata i bitke na Vučjem dolu. 1876. Počinju radovi na dogradnji Župskog manastira koji traju do 1878. 1877. Župljani su se hrabro borili u bici na Vučjem Dolu, a istakli su se i prilikom oslobodjenja Nikšića 1877. godine, kada su osvojili jedan od najtežih šanaca Džidića – kulu. Selo Bršno, koje se nalazi jugozapadno od Župe, a južno od Kablene glave (1151.m.), u maloj udolini dužine 4 km, a širine 2 km, i prosječne nadmorske visine od 720.m. je poslije oslobođenja Nikšića izdvojeno iz sastava Župske kapetanije i ušlo je u sastav Ozrinićko-Bršanske kapetanije. Knjaževim ukazom iz 1903.godine vraćeno je u sastav Župske kapetanije. U sastav kapetanije, a poslije Prvog svjetskog rata, Župske opštine ostaje sve do 1945.godine, kada ponovo pripada Ozrinićima. 1899. Župa ima 3278 stanovnika, od kojih 245 pismenih (240 muških i 5 ženskih) 1911. Počinje izgradnja zgrade za školu u Župi, koja je zbog ratova prekinuta.


39

1912. Župski bataljon je učestvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Takođe su po izbijanju drugog balkanskog rata Župljani učestvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu Župski bataljon u sastavu Sandžačke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. Tu su za jedan dan borbe poginula 34. Župljanina. 1917. Komitska grupa na čelu sa Radojicom Vojinovićem uspjela je da likvidira omraženog austrougarskog oficira Franju Ferjančića. 1919. Ubijen jedan od vođa župskih komita Dragiša Bojović. 1925. Na Makljenu (u Miolju Polju) konačno se završava izgradnja nove školske zgrade. 1929. Radoje Mirković iz sela Bjeloševina, objavljuje zbirku pjesama ‘’Kroz samoću’’ sa pregovorom Jovana Palavestre. 1931. Prema popisu Župa ima 3776 stanovnika. 1937. Krajem 1937. u Župi je formirana partijska ćelija KPJ. 1938. Oko 100 Župljana učestvuje na demonstracijama u Nikšiću prilikom dolaska predsjednika tadašnje vlade Milana Stojadinovića 1938. Na inicijativu partijske ćelije 1938. godine formiran je odbor NFA, koji je imao zadatak prikupljanja pomoći za španske borce. 1939.-1940. Prema pisanju ’’Slobodne misli’’, u korist podizanja školske zgrade u Liverovićima seoska omladina je 1939. i 1940. godine dala predstave Žena dostojna poštovanja, Kir Janja, Jovana Sterije Popovića i Telefon Arkadija Averčenka. Omladinska diletantska grupa iz Župe izvodila je 1939. i 1940. godine u korist čitaonice, Vodu s planine Radomira Plaovića i Milana Đokovića, Hajduke Jovana Sterije Popovića i Sumljivo lice Branislava Nušića. 1940. U ljeto 1940. godine održana je polulegalna konferencija napredne omladine iz Župe u mjestu Pliskovci u Miolju Polju. 1941. Poslije kapitulacije Jugoslavije prestaje sa radom škola u Župi. U NOB-u su poginula 103 Župljanina kao borci NOR-a, 91 je poginuo kao žrtva fašističkog terora, a više od 60 je poginulo u četnicima. 1943. Italijanski okupator spaljuje školsku zgradu u Miolju Polju. 1944. U Župi se otvaraju one škole koje su, u privatnim kućama radile i prije rata-U Liverovićima, Morakovu i na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Dučicama, Kutima i Vasiljevićima koje rade u privatnim kućama.


40

U Kutima je, u kući Novice Bečanovića, 1. i 2. aprila 1944. godine održan Osnivački kongres Crvenog Krsta za Crnu Goru i Boku. 1947. Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture br. 787 od 8.08. 1947. stavljeni su pod zaštitu države manastir u Župi, manastirski konak i Zabran u Morakovu. Poslije dvije godine opravljena je školska zgrada u Miolju Polju, čime je prestala potreba za radom škola u Kutima, Vasiljevićima i Dučicama. 1948. Prema popisu Župa ima 3793 stanovnika a školu pohađa 669 učenika. 1949. U Miolju Polju otvara se VII razred čime škola prerasta u sedmorazrednu. 1950. U vrijeme Informbiroa dolazi do premještanja i hapšenja nekih učitelja iz župskih škola. 1952. Odlukom Savjeta za prosvjetu NR Crne Gore, od 3. juna u školi u Miolju Polju otvoren je VII razred, čime je škola postala osmorazredna. 1953. Prema popisu Župa ima 4275 stanovnika. Školu pohađa 580 učenika. 1954 Adaptacijom zgrade koja je pripadala rasformiranoj seljačkoj zadruzi, škola u Liverovićima (poslije 15 godina od zamisli) konačno dobija svoju posebnu zgradu na Orašju u naselju Carine. Župa gubi status opštine. 1959. Povodom obilježavanja petnaestogodišnjice oslobođenja Nikšića Narodni odbor opštine donosi odluku da se svim osmogodišnjim školama daju imena istaknutih boraca i revolucionara iz ovog kraja. Tako je osmogodišnja škola u Miolju Polju dobila novo ime: Osnovna škola ’’Dušan Bojović’’ 1961. Prema popisu, Župa ima 4331 stanovnika. Školu pohađa 943 učenika. 1962. U ovoj godini dovršene su i useljene dvije školske zgrade: na Zagradu i u Miolju Polju. 1966. Konačno je završena rekonstrukcija stare školske zgrade u Miolju Polju i pet stanova u njoj dodijeljeno je radnicima škole. Završeni su radovi na vodovodu i Škola napokon dobija kvalitetnu vodu za piće. 1971. Krajem maja na inicijativu Medicinskog centra iz Vrbasa u Školi je otvorena Spomen-biblioteka ’’Dr Đuza Bulatović’’ Asfaltiranjem puta Nikšić-Kameni Krst-Seoca prigradski saobraćaj postaje redovan. Prema popisu, Župa ima 4433 stanovnika. Školu pohađa 770 učenika. 1974. Ispred Škole 2. juna postavljena bista narodnog heroja Dušana Bojovića 1981. Prema popisu, Župa ima 4415 stanovnika. Školu pohađa 670 učenika. 1982. Na opštinskoj smotri kulturne i javne djelatnosti Dramska sekcija Škole izvodi: ’’Bajka o caru i pastiru’’ u režiji Nova Dendića i osvaja drugo mjesto. 1991.


41

Prema popisu Župa ima 4202 stanovnika. Školu pohađa 595 učenika. 1999. Na inicijativu Školskog odbora, i uz saglasnost Ministarstva prosvjete i nauke RCG, izmijenjen je dio naziva Škole u naziv JU Osnovna škola ’’Dušan Bojović’’ Župa Nikšićka umjesto naziva Miolje Polje. 2003. Prema popisu Župa ima 1027 domaćinstava i 4006 stanovnika. 2006. NVO ''Proizvodnja Zdrave Hrane'' kod nadležnih crnogorskih institucija pokrenula inicijativu za zaštitu planine Lukavice. 2008. Župljani spriječili pokušaj uništavanja viška naoružanja u Borovim Brdima. 2012. Osnovano KUD Župa. 2014. Obavljen sastanak NVO koje djeluju u Župi na kojem je dogovoreno da se krene u proceduru povraćaja statusa Opštine Župa. 2016. Osnovana organizacija ‘’Župa u srcu’’. Izabrano novo rukovodstvo mjesne zajednice Župa na čelu sa Dragoljubom Radulovićem. Organizacija ''Župa u srcu'' objavila Studiju teritorijalne promjene Opština Župa.

IV ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA I PERSPEKTIVE DALJEG RAZVOJA

Župa sa svojim, do kraja neistraženim resursima, predstavlja bogatsvo različitosti. Dugogodišnja

eksploatacija i višedecenijsko korišćenje još uvijek nije iscrpila resurse koji postoje u Župi. Na štetu i nesreću Župe, tu eksploataciju do danas nije u potpunoj mjeri pratio adekvatan razvoj.

Župa je poznata po raznolikosti klime koja joj omogućava, da uz značajno bogastvo poljoprivrednog zemljišta sa kojim raspolaže razvija različite vidove poljoprivredne proizvodnje.

Najbogatija nalazišta rude boksita u Evropi, bogatstvo šumama, raznovrsnost flore i faune, zavidni vodeni potencijali, neiskorišćeni prirodni i očuvani prostori za razvoj seoskog i planinskog turizma, nedovoljno istraženi kulturno istorijski spomenici i bogastvo ljudskim resursima samo su neki od potencijala sa kojima raspolaže Župa.

4.1. Prirodni resursi

4.1.1. Rudno bogatstvo

Crveni boksiti su najznačajnija metalična mineralna sirovina u Crnoj Gori, a zajedno sa ugljem, najznačajnija mineralna sirovina uopšte za razvoj Crne Gore. Otkriveno je preko 90 ležišta i pojava od čega su najkvalitetnija i najveća većim dijelom registrovana na teritoriji Župe. Uslov za pojavu radarstva u Župi čine ogromna ležišta crvenog boksita, koja su grupisana na teritoriji Župe i njene okoline.


42

Ukupne bilansne rezerve na ovom području iznose oko 96.244.000 tona. Dosadašnjim istraživanjima su utvrđene rezerve crvenih boksita: u 14 ležišta kategorije A+B+C1 - 37.537.000 t; iz 3 ležišta kategorije B+C1 - 3.156.000 t; u 9 ležišta C1 kategorije - 6.591.000 t i 26 ležišta kategorije C2+D1- 48.960.000 t.

Mnogi ova ležišta danas nazivaju crvenim zlatom. Izdvajaju se dva rudna pojasa:

1. Sjeveroistočni rudni pojas Župe, 2. Jugozapadni rudni pojas Župe. Prvi pojas obuhvata prostranu karstnu površ na desnoj strani rijeke Gračanice, između planine Vojnika i rijeke Morače. U ovom pojasu su

procijenjene i najveće rezerve boksita, koje u rudnim rezervama jugozapadne Crne Gore učestvuju sa 80% . Najveći dio terena izgrađuju mezozojski karbonantni sedimentni (trijas, jura, kreda). Najveća i najkvalitetnija su jurska ležišta između gornjotrijačkih krečnjaka koji su jako nanizani, slojevima krečnjaka i dolomita gornje jure i donje krede. Najpoznatija ležišta su:

Liverovići, Zagrad, Kutsko brdo, Podlaninik, Đurakov do, Biočki stan, Štitovo i Borovik, u kojima se procentualno Al2O3 kreće od 52-60%, a sadržaj negativne komponente SiO2 je ispod 5% od 32 m

(Zagrad) do 64m (Đurakov do), Konjsko, Grebevici, Milankovac i dr.

Od manjeg značaja je jugozapadni rudni pojas Župe. To je pojas koji se proteže od Prekornice do Nikšićkog polja. To su po geološkim obilježjima u cjelini nekvalitetna boksitna ležišta, koja su još uvijek nedovoljno istražena.

Najznačajnija takva ležišta su: Bršno, Crvenjaci, Borova brda, Buavice, Matijaševića pod, Seoca i dr. Debljina slojeva je od 2-68m. Sadržaj aluminijevog oksida je ispod 50%, a

MINERALANA SIROVINA CRVENIH BOKSITA

Ležište Broj ležišta Rezerve u tonama A+B+C1 14 37.537.000

B+C1 3 3.156.000 C1 9 6.951.000

C2+D1 26 48.960.000 UKUPNO: 96.604.000

Okno prvog otvorenog rudnika u Župi na Kutskom Brdu


43

SiO2 je preko 15%, jedino ležište Borova brda imaju nešto bolji odnos Al2O3 i SiO2 (51%-15%) pa je tu 1987. godine počela eksploatacija rude.

Počeci eksploatacije crvenog boksita se vezuju za 1939. godinu kada je pionir rudarstva Nikola Čopić potpisao prvi ugovor o izvozu ove rude. Nesrećan splet ratnih okolnosti odložio je eksploataciju sve do 1948. godine.

Radi istraživanja i eksploatacije boksitne rude na području opštine Nikšić, 1948. godine osniva se preduzeće rudnici Boksita Nikšić. Već iste godine, iako sa vrlo slabom opremom počela je eksploatacija rudnog ležišta iznad sela Zagrada, na prostoru Kutskog brda. Prve godine je iskopano 8000 tona boksita. Sledeće godine je povećana proizvodnja, a naročito 50-tih godina, kada je otvoren put za Kutsko brdo, a zatim proširen do najvećih ležišta boksitne rude Đurakovog dola, Biočkog stana i Štitova. Već 1975. godine proizvodnja Boksita je dostigla 400.000 tona. Ubrzo je pristupljeno rekonstrukciji, tako što su najveća ležišta boksita, Štitovo, Đurakov do i Biočki stan spojeni tunelom u dižini od 1500m sa izvoznom rampom na Seocima na 1220 metara nadmorske visine. Do Seoca je bila izgrađena moderna asfaltna saobraćajnica, pa je transport rude olakšan pogotovo u zimskim mjesecima. Godine 1977. količina proizvedene rude je iznosila 504.000 tona. Tokom 80-tih godina proizvodnja je stalno rasla da bi 1986. godine dostigla 780.000 tona. U Boksitima je radilo oko 1200 zaposlenih od kojih više stotina stanovnika Župe. Do izgradnje kombinata aluminijuma u Podgorici najvećim dijelom se boksit izvozio na tržište zapadne Evrope.

Proizvodnja zaključno sa 31.12.2005. godine iznosila je 23 200 000 tona boksita i 43 000 000 m3 jalovine što je pretvoreno u današnju tržišnu vrijednost u eurima 624.400.000,00 eura.

Poslije 1990. godine i raspada SFRJ teška ekonomska situacija nije zaobišla ni rudnike Boksita, pogotovo u vrijeme sankcija. Poslije ukidanja sankcija i sve do 2005. godine rudnici Boksita bolje posluju nego većina firmi u Nikšiću. To je najvećim dijelom rezultat izvoza aluminijuma iz KAP-a. U 2005. izvršena je, pokazalo se neuspješna privatizacija firme i od tada Boksiti bilježe drastično propadanje.

U 2008. godini crnogorska Vlada potpisala je sa kompanijom Magyar aluminium (MAL) Ugovor o koncesiji za detaljna geološka istraživanja i eksploataciju mineralne sirovine crvenog boksita na prostoru Župe na novim ležištima. Koncesionar se obavezao da će eksploataciju crvenog boksita iz ležišta Lokve, Palež II i Podplaninik II obavljati u skladu sa ugovorenom dinamikom. Nakon problema u poslovanju MAL odustaje od istraživanja, a otvaranje novih rudokopa čeka nove investitore. Od

Nekada jedno od najboljih preduzeća u Crnoj Gori


44

sredine 2014. godine opet se počelo sa eksploatacijom što je ulilo nadu zaposlenima, ali i Župi da će doći povoljnije vrijeme.

U avgustu 2015. godine Vlada Crne Gore je kompaniji Onico iz Poljske dala koncesiju na 27 godina eksploatacije. Ova kompanija je ubrzo odustala od eksploatacije nakon čega od Vlade Crne Gore pravo na eksploataciju preuzima firma Uniprom metali iz Nikšića, koja je započela i danas vrši eksploataciju.

Mogući proizvodni potencijal Rudnika Boksita je do 900.000 tona boksita godišnje. Realno je očekivati proizvodnju oko 500.000 tona, što je u vrijednostnom izrazu oko 20 miliona eura prihoda godišnje.

U svim fazama rudarske proizvodnje javlja se značajna količina rudarskog otpada, koji predstavlja nekorisni produkt eksploatacije i pripreme rude, koji se trajno skladišti na jalovištima. Ovaj otpad ima različite fizičke i hemijske karakteristike, usled čega postoje i različite mogućnosti zagađenja okoline. Zbog velikih količina raskrivke količine jalovine posebno su velike pri površinskoj eksploataciji. Eksploatacija rude boksita je dovela do značajnih negativnih uticaja na kvalitet poljoprivrednog zemljišta u Župi. Procjenjuje se da je došlo do prenamjene više od 92 ha obradivog zemljišta u ovoj oblasti.

Osim rude boksita istraživanja u Župi su utvrdila i pojavu bentonita u vidu proslojaka u rožnacima i laporovitim krečnjacima. U predjelu Ponikvica su otkrivene pojave rude željeza.

Mineralno - sirovinski resursi su raznovrsni: nemetalične (osim šljunka i pijeska) i metalične mineralne sirovine koje su neobnovljive i podzemne vode su obnovljive mineralne sirovine. Ekpoloatacija boksita je svakako najznačajniji potencijal za razvoj rudarstva.

Aktuelna ležišta boksita su - Ležišta „Zagrad“, „Đurakov do II“, „Đurakov do I“ , Blok 4, ''Štitovo II“ i „Biočki stan“

4.1.1.1. Ležište „Zagrad”

Ležište crvenog boksita „Zagrad” nalazi se 15 km istočno od Nikšića, u rejonu Župe. U geomorfološkom pogledu ovaj dio terena pripada jugozapadnim padinama planine Maganik, odnosno njegovim ograncima. Samo ležište je locirano u karstnoj uvali sela Oblatno, a gornjim dijelom i na prostoru, takođe, karstne uvale sela Zagrad, čija se nadmorska visina kreće između 860 i 970 m. Sa južne strane ležišta uzdiže se brdo Klobuk (1.045 m), a sa sjeverne Zmijinice (1.147 m) i Jaroša (1.141 m). Ležište crvenog boksita “Zagrad” je širokim asfaltnim putem povezano sa Nikšićem.

Koordinate graničnih tačaka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Zagrad” date su u sledećoj tabeli.

Tačka Koordinate

Dužina strana (m) Površina

(m2) x y A 4 736 300 6 588 100 AB=1.800

1.980.000

B 4 736 300 6 589 900 BC=1.100 C 4 735 200 6 589 900 CD=1.800 D 4 735 200 6 588 100 DA=1.100

Geološka građa


45

U geološkom sastavu šireg područja Zagrada učestvuju karbonatni sedimenti trijasa, jure, krede i kvartarni sedimenti. Trijas je predstavljen retskim masivnim krečnjacima sa megalodonima. Krajem gornjeg trijasa nastupila je regresija. Tokom kopnene faze, koja je trajala do titona, stvarani su crveni jurski boksiti. Transgresivni gornjojurski sedimenti su predstavljeni slojevitim krečnjacima sa laporovito-glinovitim proslojcima u nižim djelovima stuba. Jursko-kredni kompleks izgrađuju krečnjaci, dolomitisani krečnjaci i dolomiti. Morenski materijal, izgrađen od pijeska, šljunka, krupnih oblutaka i krečnjačkih blokova većih dimenzija zauzima veliki prostor, a debljine je i do 100 m. Područje Zagrada u tektonskom pogledu karakterišu, uglavnom, rupturni oblici – rasjedi, gravitacionog tipa. Kvalitet boksita

U mineralnom sastavu boksita učestvuju: bemit (65,57%), kaolinit (10,36%), hematit (19,13%), kalcit (2,93%) i anatas (2,88%).

Na osnovu ovih ispitivanja konstatovano je da boksiti ležišta “Zagrad” pripadaju vrsti monohidratnih crvenih boksita bemitskog tipa.

Prema podacima ranijih istraživanja boksiti ležišta “Zagrad” sadrže brojne mikroelemente sa sadržajima u ppm: Pb-36, Ga-30, V-180, Cu-25, Y-50, Zn-600, Zr-330, Ni-120, Co-22, Cs-42, Cr-450, La-100, Ba-14, Sr-37, Li-12, Rb-10, U-6 i Th-58.

Zapreminska i specifična masa boksita ležišta “Zagrad” je ispitivana na 20 uzoraka. Srednja aritmetička vrijednost zapreminske mase boksita iznosi 2,65 t/m3.

Mineraloške i kvalitativne karakteristike boksita ležišta “Zagrad” omogućavaju preradu Bajerovim postupkom za dobijanje aluminijuma. Sirovina se može koristiti i za proizvodnju elektrokorunda i drugih abrazivnih materijala.

Rezerve boksita

Posljednji proračun rezervi crvenog boksita ležišta “Zagrad” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Biočki stan, Đurakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila. Ležište ima visok stepen istraženosti (A:B:C1=67%:23%:10%). Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva.

Površinski kop ’’Zagrad’’


46

Tabela: Bilansne geološke rezerve crvenog boksita u ležištu “Zagrad”, stanje 31.12.2006. godine

U periodu od 01.01.2007. godine do 2015.godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici

boksita – Nikšić, iz ležišta “Zagrad” otkopane količine crvenog boksita iznose ukupno 901.454 t i jalovine ukupno 2.879.520 m3. U cilju utvrđivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, neophodno je uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištu “Zagrad”, u skladu sa zakonom.

4.1.1.2. Ležište “Đurakov do II”

Ležište boksita “Đurakov do” nalazi se u sjeveroistočnom rejonu Župe, u sjeverozapadnom dijelu platoa Štitovo. Nadmorska visina površine terena u prostoru ležišta je između 1.500 i 1.550 m. Sa njegove sjeveroistočne strane uzdiže se greben Prisoja (1.861 m), a dalje u istom pravcu, na 2 do 5 km, nalaze se drugi ogranci planine Maganik, sa vrhovima visine do 2.104 m. Ležište se nalazi istočno od Nikšića, sa kojim je preko Seoca i Liverovića povezano asfaltnim putem dužine 27 km. Ležište “Đurakov do” sastoji se od pet rudnih tijela, koja su međusobno odvojena morfološkim oblicima paleoreljefa i postrudnom tektonikom. Označena su kao rudna tijela Đurakov do: I, II, III, IV i V.

Koordinate graničnih tačaka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Đurakov do II” date su u sljedećoj tabeli:

Kategorija Bilansne geološke

rezerve (t) Srednji sadržaj %

Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž. Rudno tijelo Zagrad III

A 2.533.283 60,19 2,13 20,97 2,99 0,68 12,88 B 869.206 59,65 2,58 20,81 2,98 0,60 12.87 C1 297.205 58,21 4,22 20,16 2,93 0,66 13,04

A+B+C1 3.699.694 59,53 2,38 20,74 2,96 0,66 12,81 Rudno tijelo Zagrad IV

A 89.724 59.28 3.53 20.20 2.96 0.62 13.01 B 73.850 58.67 4.36 19.54 2.93 0.75 13.29 C1 71.545 59.13 4.96 20.14 2.92 0.55 12.94

A+B+C1 235.119 58,74 4,22 19,97 2,94 0,64 13,08 UKUPNO ZAGRAD

A 2.623.007 60,16 2,18 20,94 2,99 0,68 12,88 B 943.056 59,57 2,72 20,71 2,98 0,61 13,29 C1 368.750 58,21 4,22 20,16 2,93 0,66 13,04

A+B+C1 3.934.813 59,48 2,49 20,69 2,96 0,66 12,83

Tačka Koordinate


(m2) x y A 4 736 200 6 594 900 AB=1.000

1.200.000

B 4 736 200 6 595 900 BC=1.200 C 4 735 000 6 595 900 CD=1.000 D 4 735 000 6 594 900 DA=1.200


47

Geološka građa

Širi prostor ležišta “Đurakov do” izgrađuju karbonatni sedimenti trijasa, jure i krede. U kopnenoj fazi koja je bila između gornjeg trijasa (ret) i gornje jure (titon) stvoreno je više rudnih tijela crvenih boksita. Podina crvenih boksita izgrađena je od gornjetrijaskih – retskih megalodonskih, bankovitih i masivnih krečnjaka koji se javljaju u jugozapadnom obodnom dijelu ležišta. Ovi krečnjaci su intenzivno karstifikovani i ispucali na kontaktu sa boksitima, uočava se i paleo i neokarstifikacija.

Najčešći paleokarstni oblici su vrtače, uvale, škrape i dr., kao i pozitivni oblici "piramide", visine i do 15 m. U građi boksitnih tijela ističe se izvjesna zonarnost, sa postepenim prelazima: u donjem dijelu stuba su masivni boksiti bez oolita i pizolita, iznad su crveni masivni, zrnasti boksiti sa sitnim oolitima i nepravilnim nagomilanjima pizolita, a pri vrhu su tamnocrveni, kompaktni pizolitični boksiti. Takođe, ističe se da se kvalitet boksita povećava od povlate prema podini i da je boksitizacija izvršena na mjestu. U neposrednoj krovini boksita nalazi se glina debljine 1 do 2 m. Preko ovih glina i krečnjaka gornjeg trijasa (tamo gdje izostaje boksit), transgresivno, leže slojeviti, sivi ili žućkasti krečnjaci titona sa clypeina-ma, koji se nalaze u prvom povlatnom sloju. Ovi krečnjaci, naviše, prelaze u krečnjačko-dolomitske sedimente donje krede.

Kvalitet boksita

Glavni minerali su: bemit – 64,24%; kaolinit – 11,89%; hematit – 19,18%; kalcit – 2,54% i anatas – 2,88%. Prema mineraloškom sastavu boksit ovog ležišta pripada prvoj vrsti monohidratnih crvenih boksita bemitskog tipa. Sporedni minerali čine manje od 1% ukupnog mineralnog sastava (pirit, markasit, magnetit, cirkon, ilmenit, kvarc i dr.).

Prema podacima ranijih istraživanja boksiti ležišta “Đurakov do” sadrže brojne mikroelemente sa sadržajima u ppm: Pb-50; Ga-17; V-180; Cu-70; Y-30; Zn-90; Zr-200; Ni-80; Co-15; Sc-14; Cr-300; La-80; Sr-15; Li-50; U-6,1 i Th-42.

Na osnovu ispitivanja zapreminske mase na 20 uzoraka izračunata je aritmetička vrijednost zapreminske mase boksita ovog ležišta od 2,75 t/m3. Rezerve boksita

Posljednji proračun rezervi crvenog boksita ležišta “Đurakov do” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Biočki stan,

Površinski kop Đurakov do


48

Đurakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila. Ostatak neotkopanih rezervi ima visok stepen istraženosti (A:B=75%:25%). Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva.

Tabela: Bilansne geološke i eksploatacione rezerve crvenog boksita u ležištu “Đurakov do”, Rudno tijelo II, stanje 31.12.2006. godine


rezerve (t) Srednji sadržaj %

Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž. A 313.058 59,80 3,32 20,92 2,93 0,35 12,47 B 102.086 58,99 4,75 20,24 3,74 0,33 12,48

A+B+C1 415.144 59,60 3,67 20,75 3,13 0,35 12,47

U periodu od 01.01.2007. godine do 2015. godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici boksita – Nikšić, iz ležišta “Đurakov do” – Rudno tijelo II otkopane su ukupne količine crvenog boksita od 170.453 t i jalovine ukupno 545.796 m3. U cilju utvrđivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, neophodno je uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištu “Đurakov do II”, u skladu sa zakonom.

4.1.1.3. Ležište rude crvenih boksita ”Đurakov do I”

Ležište boksita ”Đurakov do” nalazi se u sjeveroistočnom rejonu Župe, u sjeverozapadnom dijelu platoa Štitovo. Nadmorska visina površine terena u prostoru ležišta je između 1 500 i 1 550 m. Sa njegove sjeveroistočne strane uzdiže se greben Prisoja (1 861 m), a dalje u istom pravcu na 2 do 5 km malaze se drugi ogranci planine Maganik, sa vrhovima visine do 2 104 m. Ležište se nalazi istočno od Nikšića, sa kojim je preko Seoca i Liverovića povezano asfaltnim putem dužine 27 km.

Na topografskoj osnovi Nikšića, koja je rađena u R 1:50 000, rudno tijelo I ležišta ”Đurakov do” se nalazi u sljedećim koordinatama: X – 4 736 216 do 4 736 741 Y – 6 594 643 do 6 595 518 Ležište se nalazi na 1 545 m.n.m. Dosadašnja geološka istraživanja

Prva proizvodnja na ležištu ”Đurakov do” počela je 1956. godine na izdanku koji se nalazi na južnom dijelu ležišta. Otkopavanje ležišta vršeno je praktično u tri faze. Prva faza je bila od 1956. do 1968. godine, kada je bio veoma nizak jalovine prema rudi. Poslije te faze otkopavanja smatralo se da treba preći na jamsku prozvodnju. Međutim, stalno povećanje tehničke opremljenosti i povećane efikasnosti na površinskim kopovima, pomjeralo je granični koeficijent jalovine prema rudi u korist površinske eksploatacije. Tako je u periodu od 1972. do 1975. godine površinski otkopano još oko 300 000 tona boksita, a potom se došlo do zaključka da skoro čitavo ležište treba otkopati površinskim kopom, što je i realizovano u trećoj fazi u periodu od 1980. do 1992. godine. Na kopu je otkrivka praktično završena 1992. godine, a proizvodnja 1993. godine.

Ležište crvenih boksita ”Đurakov do” spada u klasu velikih i vrlo kvalitetnih ležišta. Istraživanja koja su izvedena tokom-90-tih godina rezultirala su ovjerom rezervi sa stanjem 31.12.1995. godine, zatim ovjerom sa stanjem 31.12.2001. godine.


49

Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita rudnog rejona Župe sa stanjem 31.12.2006. godine nije ovjeren od strane nadležnog ministarstva. U okviru ovog Elaborata je i ležište ”Đurakov do”. Geologija ležišta

Ležište ”Đurakov do” pripada jurskim ležištima, u čijoj podini se nalaze intezivno karstifikovani podinski krečnjaci i slabo dolomitisani krečnjaci, a u povlati krečnjaci i dolomiti. Podinski gornjotrijaski krečnjaci na površini su otkriveni sa jugozapadne strane ležišta, u predjelu brda gdje su bili izdanci boksita. Povlatni gornjojursko-donjokredni krečnjaci pokrivaju terene ležišta, odnosno svih rudnih tijela.

Ležište boksita ”Đurakov do” čine pet rudnih tijela, koja su označena kao ”Đurakov do” I, II, III, IV i V. Sva rudna tijela smještena su na prostoru dužine 1 700 m i širine oko 500 m. Generalni nagib paleoreljefa je prema sjeveroistoku između izohipsa 1 500 i 1 400 m, između kojih su paleouvale i ulegnuća u kojima se nalaze navedena rudna tijela.

”Đurakov do I”, je najveće rudno tijelo i prostorno i po količini rude boksita, dužine 980 i širine od 50 do 212 m. U konturi od 2 m moćnosti, ovo rudno tijelo ima površinu od 136.000 m2, a debljina mu je od 2 do 64 m, u prosjeku 12,90 m. Najniža kota boksita u podini je 1 331 m. Na osnovu podataka istražnog bušenja, boksiti su tamno-crvene i crvene boje. Debljina povlate na rudnom tijelu I je od 120 do 170 m.

Hidrogeološke karakteristike ležišta

Prostor ležišta nije posebno hidrogeološki ispitivan. Međutim, tokom istraživanja, a naročito pri izradi površinskih kopova na rudnim tijelima II i III došlo do određenih podataka. Povlatni i podinski karbonatni sedimenti imaju tipične hidrogeološke karakteristike karstne sredine između kojih boksitna tijela, kao hidrogeološki izolator, ne omogućavaju formiranje posebne karstne izdani u povlati boksita.

Zbog morfoloških karakteristika ovog karstnog terena, imajući u vidu blizinu doline rijeke Gračanice, sa sigurnošću se može pretpostaviti da se karstna izdan nalazi duboko ispod ležišta, što uslovljava brzo podzemno oticanje svih voda iz povlatnih i podinskih krečnjaka.

Nepovoljnu okolnost u hidrogeološkom pogledu predstavljaju brojne špilje, kaverne i pukotine, duž kojih cirkulišu znatne količine vode u vrijeme velikih padavina i slivaju se u otvorene prostore kopa ili jame. Inženjersko-geološke karakteristike ležišta

Po inženjersko-geološkim svojstvima stijene ležišta ”Đurakov do” pripadaju vezanim kamenitim i polukamenitim stijanama. U inženjersko-geološkom pogledu osnovni faktori koji karakterišu uslove eksploatacije ležišta su: nepravilan oblik i vrlo složena konfiguracija podine boksita; tektonska struktura, rupturni oblici koji su izdijelili ležište na više geoloških blokova raznog oblika i veličina; promjenjiva čvrstoća, deformabilnost i dr. Fizičke osobine rude i oklnih stijena; neravnomjerna ispucalost i kavernoznost karbonatnih sedimenata u kojima zaliže boksit.

Ako se navedenom dodaju i pojave koje nastaju u stijenskoj masi tokom eksploatacije, problem postaje mnogo složeniji i shodno tome zahtijeva stalno praćenje istih.

Do sada nijesu vršena posebna ispitivanja koja bi se odnosila na detaljnije upoznavanje inženjersko-geoloških osobina i geotehničkih karakteristika radne sredine ovog ležišta. Vršena su samo određena fizičko-mehanička ispitivanja na ograničenom broju uzoraka.


50

Rudno tijelo I ovog ležišta eksploatisaće se jamskim putem. Izbor tehnologije podzemne eksploatacije i postojanost jamskih prostorija, a s tim u vezi i stepen iskorišćenja ležišta, kao i ukupna sigurnost podzemnog rada, u mnogome će zavisiti od mikrotektonskih parametara boksita i okolnih stijena.

Kao važni mikrotektonski parametri od koijh zavisi veličina osnovnih elemenata, smicanja i otkidanja stijenske mase i rude, mogu se smatrati slojevitost krovinskih sedimenata i ispucalost, odnosno tektonska poremećenost stijena. Stepen poznavanja inženjersko-geoloških i geotehničkih uslova radne sredine ležišta ”Đurakov do” mora da bude na višem nivou. Rezerve i kvalitet rude crvenih boksita

U Elaboratu o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita rejona Župe, stanje 31.12.2006. godine (nije ovjeren) rezerve u ležištu ”Đurakov do I” su sljedeće:

• geološke rezerve A+B+C1 kategorije iznose 4 169 480 t • eksploatacione rezerve iznose 2 793 552 t • srednji sadržaj osnovnih komponenti u ležištu ”Đurakov do”: Al2O3 – 58,13%; SiO2 –

4,93%; CaO – 0,54% i GŽ – 12,66. Prema važećim propisima o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi i prema strukturno-

morfološkim karakteristikama, veličini ekonomskom značaju, Rudno tijelo I svrstava se u drugu grupu ležišta crvenih boksita. Prema stepenu istraženosti i poznavnju kvaliteta boksita predstavljaju klasu bilansnih rezervi.

4.1.1.4. Ležišta rude crvenih boksita ”Blok br. 4”

Istražno-eksploatacioni prostor, označen je kao ”Blok br. 4” zbog toga što je perspektivni boksitonosni rejon Župe izdijeljen u više blokova i samim tim je njegova oznaka sa brojem najpogodniji način za njegovu prostornu identifikaciju.

Blok br. 4 se nalazi u centralnom dijelu Crne Gore, u rejonu Župe, istočno od grada Nikšića na udaljenosti od oko 12 do 20 km. To je poznati boksitonosni rejon u kojem se od 1948. godine vrši eksploatacija crvenih boksita. Pripada topografskom listu Danilovgrad, 1:100 000, odnosno sekciji Danilovgrad, 1:50 000. 14

Blok 4 ima približno pravougaoni oblik, čiji su uglovi označeni sa C4, C5, D3 i D4. Ukupna površina Bloka je 17,4 km2, dok je perspektivna oko 10,5 km2. Perspektivna površina obuhvata samo boksitonosni dio Bloka:

T A Č K E K O O R D I N A T E K O T E (m.n.m.) X Y

C4 4 738 500 6 590 000 1 240 C5 4 738 500 6 594 500 1 600 D3 4 734 580 6 590 000 950 D5 4 734 630 6 594 500 1 440 Dužina strana: C4 - C5 = 4 500 m, C4 - D3 = 3 900 m, D3 - D4 = 4 500 m, C5 - D4 = 3 850 m Ukupna površina: 17,4 km2 Perspektivna površina: 10,5 km2


51

4.1.1.5. Ležište “Štitovo II”

Ležište boksita “Štitovo II” nalazi se u sjeveroistočnom rejonu Župe, na karbonatnoj površi Štitova. Nadmorska visina prostora ležišta je između 1.460 i 1.500 m. Reljef užeg prostora ležišta obilježen je brdom Zamršten. Od ležišta “Štitovo I” udaljeno je, prema jugoistoku, oko 500 m. Sa Nikšićem je ležište “Štitovo II” povezano saobraćajnicom dužine 34 km, od čega je 29 km asfaltirano.

Koordinate graničnih tačaka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Štitovo II” date su u sljedećoj tabeli:

Tabela br. Koordinate graničnih tačaka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Štitovo II”

Tačka Koordinate


(m2) x y A 4 733 500 6 595 900 AB=950

950.000

B 4 733 500 6 596 850 BC=1.000 C 4 732 500 6 596 850 CD=950 D 4 732 500 6 595 900 DA=1.000

Geološka građa

Ležište “Štitovo II” izgrađuju krečnjaci, dolomiti, dolomitični krečnjaci, glacijalne tvorevine i crveni boksiti. Po vremenu nastanka pripadaju gornjem trijasu, titonu, donjoj kredi i kvartaru. Karbonatni sedimenti gornjeg trijasa, u području ležišta, pripadaju retskom katu. Izgrađuju neposrednu podinu i obod ležišta. Predstavljeni su bijelim i rumenim prekristalisalim krečnjacima, bankovitim i masivnim, sa čestim fosilnim ostacima megalodona.

Za vrijeme kontinentalne faze, od reta do titona, izvršena je karstifikacija ovih trijaskih stijena, koja je uslovila vrlo razuđen reljef podine sa kavernama, pukotinama i dr. Crveni boksiti se na više mjesta, u okviru ovog ležišta, javljaju u vidu prirodnih i vještački otkrivenih profila. Boksiti su kompaktni, tamnocrveni, mjestimično pizolitični. U krovini boksita su žute boksitične gline, debljine do 25 cm.

Po veličini ležište “Štitovo II” pripada velikim ležištima crvenih boksita, ali zbog relativno visokog sadržaja SiO2 – ima drugorazredni značaj za Al – industriju. Ovo ležište čine dva rudna tijela, međusobno odvojena rasjedima i paleoreljefom, označena kao primarno (autohtono) i sekundarno (alohtono).

Kvalitet boksita

Mineralni sastav primarnih boksita ležišta “Štitovo II” je: 58,85% bemita, 26,73% kaolinita, 18,08% hematita, 2,45% kalcita i 2,74% anatasa. Od akcesornih minerala dokazani su: pirit, markasit, magnetit, cirkon, ilmenit, kvarc, rutil, sfern, piroksen, amfibol, biotit i hlorit. Takođe su prikazani i rezultati geohemijskih ispitivanja. Zapreminska masa boksita ovog ležišta iznosi 2,73 t/m3.

Za proizvodnju glinice i dobijanje aluminijuma Bajerovim postupkom u Kombinatu aluminijuma - Podgorica koristili su se crveni boksiti sa najmanje 55% Al2O3, do 6% SiO2 i do 1% CaO. Boksiti ležišta


52

“Štitovo II”, međutim, zbog lošijeg hemijskog sastava ne mogu se samostalno rentabilno prerađivati ovom tehnologijom.

Ovaj se problem u Rudnicima boksita – Nikšić rješavao na taj način što se visokokvalitetnoj rudi iz drugih ležišta (uglavnom iz ležišta “Zagrad”) u određenoj proporciji dodavala ruda iz ležišta “Štitovo II”, tako da dobijena smješa ima sadržaj SiO2 od 5,5 do 6,0%. Rezerve boksita

Posljednji proračun rezervi crvenog boksita ležišta “Štitovo II” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Biočki stan, Đurakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila.

Ležište ima visok stepen istraženosti (A:B:C1=28%:50%:22%). Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva.

Tabela: Uslovno-bilansne geološke i eksploatacione rezerve crvenog boksita u ležištu “Štitovo II”, stanje 31.12.2006. godine

Kategorija Uslovno-bilansne

geološke rezerve (t) Srednji sadržaj %

Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž. Primarni dio ležišta

A 1.298.666 53,12 12,62 18,62 2,58 0,30 12,72 B 2.162.375 52,68 12,89 18,76 2,48 0,42 12,17 C1 699.114 54,25 12,43 18,86 2,53 0,41 12,73

A+B+C1 4.160.155 53,08 12,72 18,73 2,51 0,38 12,26 Sekundarni dio ležišta

A - - - - - - - B 105.518 56,15 7,96 20,16 2,80 0,27 12,22 C1 327.042 56,58 7,49 20,10 2,80 0,26 11,96

A+B+C1 432.560 56,47 7,60 20,11 2,80 0,26 12,02 UKUPNO

A 1.298.666 53,12 12,62 18,62 2,58 0,30 12,17 B 2.267.893 52,84 12,66 18,82 2,49 0,41 12,17 C1 1.026.156 54,99 10,85 19,25 2,61 0,36 12,48

A+B+C1 4.592.715 53,39 12,24 18,85 2,54 0,36 12,23

U periodu od 01.01.2007. godine do 2015. godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici

boksita – Nikšić, iz ležišta “Štitovo II” otkopane su ukupne količine crvenog boksita od 563.485 t i jalovine 1.250.545 m3.

U cilju utvrđivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, biće neophodno uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištu “Štitovo II”, u skladu sa zakonom.


53

4.1.1.6. Ležište "Biočki stan"

Ležište boksita “Biočki stan” nalazi se u sjevernom rejonu Župe, na platou Štitova. Reljef bliže okoline posebno je obilježen brdom Siljevac (1.716 m), na čijim je sjeverozapadnim padinama otkriveno ovo ležište. Nadmorska visina površine terena ležišta je između kota 1.550 i 1.630 m. Sa Nikšićem je povezano asfaltnim putem dužine 28 km do izdanaka ležišta, odnosno asfaltnim putem dužine 24 km i potkopom “Seoca” dužine 3 km do dubljih delova ležišta.

Koordinate graničnih tačaka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Biočki stan” date su u sljedećoj tabeli:

Tabela: Koordinate graničnih tačaka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Biočki stan”

Tačka Koordinate


(m2) x y A 4 735 400 6 593 500 AB=3.600

4.740.000

B 4 735 400 6 597 100 BC=900 C 4 734 500 6 597 100 CD=2.100 D 4 734 500 6 595 000 DE=1.000 E 4 733 500 6 595 000 EF=1.500 F 4 733 500 6 593 500 FA=1.900

Geološka građa ležišta

Širi prostor ležišta „Biočki stan“ izgrađuju sedimentne stijene gornjeg trijasa, jure i krede. Stijene gornjeg trijasa izgrađuju neposredni zapadni dio ležišnog prostora, kao i paleoreljef, tj. podinu boksita. Predstavljene su masivnim i bankovitim megalodonskim krečnjacima, koji su intenzivno karstifikovani. Ležište se na površini ispoljava sa dva izdanka na njegovom zapadnom obodu, koji su otkopani površinskim putem. Po dužini se pruža 1.600 m pravcem zapad-istok, a širina mu je od 100 do 600 m. Boksit je crvene i crveno-mrke boje, školjkastog preloma i relativno male tvrdine (oko 3). Strukture je afanitske, sa rijetkim pojavama pizolita. Mjestimično se na boksitima nalaze raznobojne plastične gline debljine 20 do 50 cm. Povlata boksita je transgresivna, predstavljena slojevitim, mjestimično laporovitim krečnjacima titona, čija je debljina od 5 do 20 m. Preko ovih sedimenata leže donjokredni bankoviti i slojeviti dolomiti i dolomitični krečnjaci, a podređeno se javljaju proslojci krečnjaka.

Jama Biočki stan


54

U granicama konture, sa debljinom boksita od preko 1,8 m, površina ležišta „Biočki stan“ iznosi oko 600.000 m2. Boksit ovog ležišta ima nepravilno slojevit oblik, sa vrlo promjenljivom debljinom zbog izrazite morfologije paleoreljefa. Najveći dio boksita nalazi se na dubini od 100 do 300 m ispod površine terena, pa je zbog toga projektovano jamsko otkopavanje boksita. Tektonska građa ležišta „Biočki stan“ je složena i ogleda se u postrudnom razlamanju, pri čemu su formirane složene strukture rupturnog oblika.

U prethodnom periodu otkopan je zapadni dio ležišta „Biočki stan“ iznad nivoa 1.406 mnm, kao i etaže 1.393, 1.381, 1.373, 1.364, 1.355,5 i 1.347, a u fazi eksploatacije 2007. godine je bio dio etaže 1.338 u središnjem dijelu ležišta. Ekploatacija u jami „Biočki stan“ je obustavljena krajem 2008. godine i ponovo započeta u 2016. godini. Kvalitet boksita

Za ležište „Biočki stan“ je, na osnovu ispitivanja kompozitnih proba 1978. godine, određen mineralni sastav: bemit 65,50%, kaolinit 9,31%, hematit 19,98%, kalcit 2,20% i anatas 2,92%. U istim probama su utvrđeni sledeći sadržaji mikroelemenata (u ppm): Pb-22, Ga-40, V-140, Cu-35, Y-30, Zr-200, Ni-80, Co-15, Sc-14, Cr-300, La-80, Sr-15, Li-55, U-6 i Th-44.

Mineraloške i kvalitativne karakteristike boksita ležišta „Biočki stan“ omogućavaju preradu Bajerovim postupkom za dobijanje aluminijuma. Rezerve boksita

Posljednji proračun rezervi crvenog boksita ležišta “Biočki stan” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Biočki stan, Đurakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila. Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva. Istraživanjima je dokazano da ležište crvenog boksita „Biočki stan“ pripada prvoj grupi i da ima vrlo visoki stepen istraženosti A:B:C=78%: 11%:11%.

Tabela: Bilansne geološke rezerve crvenog boksita u ležištu “Biočki stan”, stanje 31.12.2006. godine


rezerve(t) Srednji sadržaj %

Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž. A 6.518.035 58,66 3,91 20,87 2,93 0,61 12,69 B 934.846 58,55 4,79 20,18 2,90 0,62 12,66 C1 903.391 59,12 3,29 20,89 2,97 0,68 12,75

A+B+C1 8.356.272 58,70 3,95 20,80 2,93 0,62 12,69

U periodu od 01.01.2007. godine do 2015. godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici

boksita – Nikšić, iz ležišta “Biočki stan” otkopane su ukupne količine crvenog boksita od 215.718 tona.


55

Iznos koncesione naknade bi u periodima

rekordne eksploatacije mogao da prelazi iznos

od 773.700,00 €

U u cilju utvrđivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, neophodno je uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištu “Biočki stan”, u skladu sa zakonom.

4.1.1.7. Vrijednost mineralne sirovine

Prosječno ostvarena prodajna cijena 1 t crvenog boksita u 2016. godini na azijskoj berzi je iznosila 44,55 € bez PDV-a.

Vrijednost godišnje proizvodnje, računate posebno za površinske kopove „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“, a posebno za jamu „Biočki stan“ (200.000 t x 44,55 €) iznosi 8.910.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“ za 10 godina perioda eksploatacije (2.000.000 t crvenog boksita) iznosi 89.100.000,00 €.

Vrijednost planirane proizvodnje iz jame „Biočki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije (300.000t x 27= 8.100.000 t crvenog boksita) iznosi 360.855.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“, „Štitovo II“ i jame „Biočki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije iznosi 449.995.000,00 € (89.100.000,00 € + 360.855.000,00 €).

Vrijednost proizvodnje sa kopova ''Đurakov do I'' i ''Blok 4'' za 27 godina eksploatacije po procjeni mogao bi biti oko 100.000.000,00 eura Iznos koncesione naknade

Početni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“ iznosi 4% od vrijednosti mineralne sirovine, dok početni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Biočki stan“ iznosi 2% od vrijednosti mineralne sirovine

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 200.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 356.400,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 300.000 t crvenog boksita iz jame „Biočki stan“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 267.300,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Biočki stan“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju crvenog boksita sa kopova ''Đurakov do I'' i ''Blok 4'', godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosila bi po procjeni oko 150.000,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa kopova ''Đurakov do I'' i ''Blok 4''.

Trenutno za minimalnu godišnju proizvodnju od 500.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“ ( ukupno 200.000 t/godišnje) i jame „Biočki stan“ (200.000 t/godišnje), godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 623.700, 00 € (356.400,00 € + 267.300,00 €).


56

Kada se u obračun uključe i koncesije od ležišta ''Đurakov do I'' i ''Blok 4'' godišnje koncesione naknade od 150.000,00 eura došli bi do ukupne godišnje koncesione naknade u iznosu od 773.700,00 € (623.700,00 €+150.000,00 €)

Navedeni iznos stalnog dijela koncesione naknade bi važio tokom perioda eksploatacije mineralne sirovine sa sva četiri ležišta, odnosno do momenta iskorištenja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „Đurakov do II“ u skladu sa dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine predloženom u ovom Koncesionom aktu. Nakon iskorišenja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „Đurakov do II“, stalni dio koncesione naknade bi se obračunavao samo za jamu „Biočki stan“ u iznosu od 267.300,00 €/godišnje, u skladu sa dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine predloženom u Koncesionom aktu Ministarstva ekonomije.

Iznos stalnog dijela koncesione naknade može biti samo veći, a utvrđuje se Ugovorom o koncesiji u zavisnosti od kvaliteta mineralne sirovine, od ugovorenog obima proizvodnje i ponuđenog procentualnog iznosa za obračun koncesione naknade.

4.1.2. Hidropotencijali

4.1.2.1. Geomorfološke i hidrološke karakteristike sliva Gračanice

Kako je teren Župe izgrađen od karbonatnih sedimenata, koji su uz povoljnu klimu bili izloženi karstifikaciji, to su i zastupljeni brojni oblici kraškog reljefa – polja, vrtače, uvale, škrape, škripovi, žljebovi, suve i slijepe doline, jame, pećine. Pored fluvijalne i kraške, ima i tragova glacijalne erozije naročito na području doline Gračanice. Lednici su se spuštali u dolinu Gračanice sa dvije strane: sa sjeveroistoka od Velikog i Malog Žurima, a drugi od Prekornice i Maganika niz rječnu dolinu. Lednici su se spuštali duž oboda polja i oslobađali dio svog morenskog materijala, koji su preuzimali potoci i rijeke, dalje ga nosili i njime zasipali stare karsne uvale.

Dno doline Gračanice je različitog nagiba i ekspozicije, što je imalo uticaja pri podizanju objekata. Teren sa nagibom od 3 % zauzima 40,8 % ukupne površine kraja, a sa nagibom od 3 – 5 % zauzima 11,6 % prostora. Ovi


57

tereni su najveći potencijal za razvoj naselja, poljoprivrednu proizvodnju, eksploataciju i dr. Strmi teren, sa nagibom od 21 - 31 % u ukupnoj površini čini 4,5 %. To su strmi odsjeci krečnjačkog tipa sa laporcem i glinom. Prostor između izohipsi, koje označavaju visinu od 750 mnv i 800 mnv je zapravo najveći i najizgrađeniji, a i najgušće naseljen.

Zbog različitog sastava terena različite su i hidrološke pojave u slivu rijeke Gračanice. Na sjevero-zapadnom i zapadnom dijelu doline Gračanice zastupljeni su trijaski krečnjaci – vodopropusne stijene, te su ti prostori oskudni izvorskom vodom, a rijetki su manji vodotoci. S druge strane, dno doline grade oligomiocene gline – vodonepropusne stijene, te su na tom prostoru brojni izvori, vrela različite izdašnosti i rječni tokovi.

Smatra se, da je tok rijeke Gračanice određen tekotonskom pukotinom koji je imala presudan značaj u formiranju polja, naročito njegovog sjeveroistočnog i

istočnog. Kako je ova dolina bila u diluvijumu zahvaćena ledom to i do danas su ostali tragovi morena. Čeone morene se nalaze kod Liverovića, a najljepši, školski primjer čeone morene, očuvan je kod Bjeloševine. Zahvaljujući padu (od 28 promila) rijeka Gračanica ima veliku moć razaranja. Protičući kroz stijene različitog sastava Gračanica je nosila velike količine materijala i tako uticala na formiranje oblika i pokrova nikšićkog polja.

Gračanica izvire u tri rukavca u vidu razbijenog izvorišta na oko 1186 m nadmorske visine. Kod Jerininog grada na visini od 903 m n.v. spaja se sa potokom Susjed (Smrdan), koji izbija u podnožju Prekornice na visini 972 m n.v. čineći stalni tok Gračanice.

Na samom početku svoga toka Gračanica ima veliki pad, i pri tom prihvata vode većeg broja manjih izvora i potoka, nakon čega ''silazi'' u župsku ravnicu, kroz koju je uklesala svoj tok sve do ulivanja u Liverovićko jezero. Ravničarskim dijelom Župe u Gračanicu se uliva veliki broj bujičnih potoka naročito u periodima velikih kiša.

Rijeka Gračanica, od koje se stvara Liverovićko jezero, ima pritoke sa desne strane: Usovina, Slatišnjak, Mačak, Žljebina i Revina, a sa lijeve strane pritoke su: Bukovik, Gojuša i Jablanica. U vrijeme jakih padavina značajne pritoke su i: Mijatov potok, Radulovića potok, Babina rupa i Botanac.

Gračanica je sezonska rijeka koja se u samom toku zimske polovine godine uliva svojim tokom od 29 km u Zetu. Ona je bujičnog karaktera, kao i sve njene pritoke. Naročito mnogo nanosa daju njene desne pritoke, a ponajviše Mačak, posebno zbog činjenice da u gornjim tokovima prolaze kroz eruptivnu raspadnutu zonu i kroz krečnjačke drobine.

Gračanica u periodu najvećeg vodostaja


58

Gračanica ljeti prima vodu velikog broja izvora koji se nalaze pored i u blizini korita. Od njenog izvorišta pa sve nizvodno do Slatišnjaka, voda joj se postepeno povećava primanjem vode okolnih izvora. To su potvrdila simultana mjerenja, gdje se vidi da je razlika u protoku na početku toka i sredinom toka do 2,5 puta veća. Od Slatišnjaka polako do MIolja Polja i dalje do sela Glušje sasvim i nestaje u aluvijalnim nanosima.

Na ovom dijelu terena se javlja veliki broj izvora različite izdašnosti od pištevina, curaka do izvora sa nekolko litara u sekundi. Najveći broj izvora na kontaktu propusnih i vodonepropusnih stijena. Izvori se često javljaju u vidu manjih curaka preko finih plavičastih glina. Glina leži iznad nivoa vode u Gračanici na oko pola metra na samoj desnoj obali. Ovakvog tipa su skoro svi izvori koji se nalaze pored obale Gračanice sve do ušća Slatišnjaka. Najveći broj izvora se javlja u samom propustljivom sloju. Oni se pojave u vrijeme velikih voda dok u vrijeme malih voda najčešće presuše ili se svedu na pištevine.

Veoma je mali broj izvora na području Župe koji imaju izdašnost veću od 2 l/s. Najveći izvori na ovom području su: Blace, Susjed, Crni Oštak, Đedov studenac, Mijatov izvor, Žukovica, Knez voda, Brankova greda, Vrelo, Striječeva luka i dr.

Površina sliva Gračanice iznosi 65 km2. Srednji višegodišnji proticaj Gračanice za period 1929-1965. godine na vodomjernoj stanici Glušje iznosi oko 1,8 m3/s. Najmanji proticaji su bili u periodu jul-septembar, a najveći u novembru i decembru.

Gračanica ima kišno – sniježni režim. Najveći vodostaj je u proljeće, usljed jakih proljećnih kiša i intenzivnog otapanja snijega. Najmanji vodostaj je u ljetnjim mjesecima, kada su male padavine, a visoke temperature.

Tabela: Proticaji rijeke Gračanice po mjesecima

Karstne izdani prisutne u intenzivno karstifikovanim stijenama Župe, prihranjuju se pretežno

direktno od padavina, čiji višegodišnji prosjek, na glavnoj klimatološkoj stanici “Nikšić” iznosi oko 2.000 mm. Od ukupne količine padavina prosječno 70 % ističe preko izvora, dok 30 % otpada na evapotranspiraciju. Pražnjenje karstne izdani vrši se pretežno preko karstnih izvora, čija je minimalna izdašnost, najčešće, u granicama od 100 - 1.000 l/s. Odnos između minimalne i maksimalne izdašnosti karstnih vrela varira u širokim granicama i najčešće prelazi 1:100. Amplituda kolebanja nivoa karstne izdani je različita na širem području ispitivanog terena i kreće se u granicama od 5 do preko 90 m.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII MJESECI

2 2.1 2.5 2.7 2.4 0.5 0.01 0.01 0.2 1.5 3.7 3.5 PROTICAJ


59

Ideja za izgradnju brane na Gračanici pojavila se pedesetih godina kada je počela intenzivana industrijalizacija u Crnoj Gori.

4.1.2.2. Akumulacija Liverovići prostorna i ekonomska dimenzija

Akumulacija Liverovići se nalazi na rijeci Gračanici u naselju Liverovići. Brana je postavljena na morfološki najpovoljnijem i geološki stabilnom ali jako vodopropustljivom terenu, tj. na klisuri Sutjeske. Ova klisura je izgrađena od krečnjaka i dolomita srednjeg trijasa. Ovdje se nalazi i čelo velike župske antiklinale, pa su zbog toga krečnjaci i dolomiti jako isprskali, a uz to su i rasjedima isječeni. U klisuri rijeka Gračanica počinje da ponire, a dalje od sela Laza i sasvim presuši. Ovdje je Gračanica tekla zahvaljujući samo nanosu. U protivnom ona bi se još u ovoj klisuri izgubila kroz prsline i ponore.

Građenje brane je počelo 1954, a završeno 1956. godine prema projektima iz 1952. i 1953. godine. (Izgradjena brana pripada tipu brana od kamenog nabačaja sa uzvodnim zidom od kamena preko kojeg je nabačen »torket« (torket je betonska masa koja se sa vodom pod velikim pritiskom kroz cijevi ubacuje u unutrašnjost), kao vododrživi ekran.

Radi korišćenja voda sliva Gračanice za proizvodnju energije prokopan je tunel kroz Žirovnicu za projektovanu HE Ozrinići od koje se odustalo iz do kraja nerazjašnjenih razloga smatrajući da jezero Liverovići može da podmiri vodom samo Željezaru “Boris Kidrič” u Nikšiću. Poslednjih godina aktivirana je mogućnost izgradnje malih hidroelektrana na Lazu i prevođenja voda od Željezare do HE

Akumulacija Liverovići


60

Perućica i kao druga opcija iskorišćenje postojećig objekata u Ozrinićima i dalje prevođenje te vode u Perućicu

Brana je lučno-betonska, visine 43 m i dužine u kruni 110, 97 m. Ukupna zapremina akumulacije iznosi 9,2 m3 vode, a korisna 7,8 hm3. Oblik akumulacije je izdužen i kanjonski; površina 0,9341 km2 ; dužina 3 km; širina 0,50 km; ukupna zapremina 9.050.000 m3; zapremina –korisna 8.290.000 m3 ; kota normalnog uspora – 736 mnv; kota minimalnog radnog nivoa 719 – mnv; kota maksimalnog uspora 738,30 – mnv; denivelacija vode u bazenu 17,00m;

Prilikom izgradnje predviđena je dužina preliva brane od 60 m (5 prelivnih polja po 12 m). Oblik krune preliva izgrađen je prema profilu Creager-a. Maksimalni usporeni nivo je 738 mnv. Kota krune preliva iznosi 736 mnv. Visina prelivnog mlaza je 2m. Lučni dio je projektovan sa promjenljivim poluprečnikom i konstantni uglom. Maksimalna hidraulička visina brane iznosi 43 m (738 - 695), a građevinska visina 45,50 (740, 50 - 695,00). Usvojen je centralni ugao 2a = 110 0, sa poluprečnicima od R c = 28,0 do RC = 58,75 m. Širina brane u kruni je 2 m. Kolovoz je izveden sa proširenjima sa obje strane po 0,50 m (širina kolovoza 3 m). Ova širina kolovoza usvojena je radi korišćenja brane za prebacivanje opreme do zatavaračnice. Na brani (prelivni dio) dimenzioniran je prema najtežem komadu opreme (15 t). Do kote 730 brana ima istu širinu (2,0), Ka temeljima širina se povećava, tako da je na koti 700 širina brane 6,50. Od kote 700 do kote 695 širina je ista (6,50 m). Dubina nanosa je 15 m ( od kote 710 do kote 695, 0). Od kote 695 do kote 720 brana se naslanja na stranu, a od kote 720 do kote 740,50 oslanja se na oporce. U cijelom profilu brane krečnjak je, na lijevoj strani zdrav, a na desnoj strani

dosta isprskan. I u podlozi je na lijevoj polovini zdrav i jedar krečnjak, a na desnoj krečnjak sa jačim preslojcima gline. Na desnoj polovini, na koti 695 mnv postojao je lonac prečnika 4 m, a dubok 5 m, u čijem je dnu otkriven ponor. Pri iskopu temelja brane pojavila su se još dva ponora. Maksimalna debljina brane je 6,5 m (kota 695), a minimalna 2 m (730, do 740,50).

Nekoliko godina po završetku izgradnje brane počeli su se primjećivati promjene koje su posledica loše izvedenih

Satelitski snimak Liverovićkog jezera

Mašinska sala u Ozrinićima


61

radova prilikom njene izgradnje, kao i promjene koje su nastale poslije katastrofalnog zemljotresa od 15. 04. 1979. godine. Detaljnim ‘’pregledom’’ objekta utvrdjeno je:

- da se pojavljuju prsline od 3 do 30 mm dužine, kroz koje se gubila znatna količina vode, - da volobran u dobrom stanju, ali se stiče utisak da je nagnut na uzvodnu stranu, - nizvodna kosina nije potpuno ravna, tj. pojavljuju se izbočine i ulegnuća, - na lijevom boku brane postoji više mjesta sa intenzivnom vlaženjem. Poniranje rijeke počelo je da se izrazito manifestuje početkom prvih radova, tj. kopanjem

temeljnog rova za branu i izbijanjem optočne štolne, kada su otkriveni ponori. Ovo poniranje ovdje u krečnjačko-dolomitnim stijenama pokazalo se još izrazitije otvaranjem ponora pod usporom u jezeru Liverovići. Ponor se otvorio januara 1958. godine na desnoj obali jezera Liverovića. Ponorske vode u njemu su obilježene početkom 1958. godine i pojavila se na izvoru Perućica kod Glave Zete, za 20 časova. Inženjersko-geološki uslovi za podizanje akumulacije u naselju Liverovići su bili jako teški. Glavni problem je bio u eliminisanju poniranja voda u temeljima brane i bokovima akumulacije u rejonu Sutjeske. Ostali dio akumulacije se nalazi u praktično vodonepropusnim verfenskim škriljcima.

Iz navedenog se moglo zaključiti da je problem vododrživosti i stabilnosti brane postao otvoren, tj. da se moralo pristupiti ozbiljnoj sanaciji brane radi očuvanja akumulacije. Idejni projekat o sanaciji brane akumulacije »Liverovići« uradjen je 1981. godine, a revidiran i usvojen 1983. godine. Na osnovu utvrdjenih deformacija na brani i uslova u kojima se nalazi objekat, osnovni zadatak bio je obezbjediti statičku (lokalna stabilnost) i dinamičku (od zemljotresa) stabilnost brane. Ovi problemi su riješeni injektiranjem kamenog nabačaja u tijelo brane i zapunjavanjem šupljina u mjeri koja garantuje

njenu stabilnost, čime su poboljšane njene mehaničke i elastične karakteristike. Tokom sanacionih radova na brani su vršena i kontrolna bušenja (sedam dana poslije injektiranja) kojima su provjeravani rezultati injektiranja. Injekciona masa koja je ubrizgavana u tijelo brane sastojala se od: bentonit 5%, cimenat 55%, pijesak 45% , dok se odnos vode prema suvoj injekcionoj masi kretao 1:1 do 1:0,5. Vododrživost tijela brane riješena je zatvaranjem postojećih prslina.

U našoj zemlji do tada na ovakvom terenu nigdje nije podignuta brana. Isto tako, rijetki su primjeri i u svijetu, pa se u to vrijeme imalo malo iskustva u pogledu rešavanja ovakvih inženjersko-goloških problema. I pored toga što su postojali problemi u eliminisanu poniranja tih voda iz akumulacije Liverovića, ovaj problem je savladan pomoću postavljanja dubokih injekcionih zavjesa u


62

temeljima brane i bokovima akumulacije sve do vodonepropusnih verfnskih škriljaca, čime je Željezara “Boris Kidrič” u Nikšiću dobila potrebnu vodu.

Osnovna namjena jezera bila je da se koristi kao sistem za proizvodnju električne energije, međutim, osnovna namjena je promijenjena i akumulacija za sada služi za potrebe industrijske proizvodnje u Željezari.

Za potrebe proizvodnje energije izgrađena je mašinska hala u MZ Ozrinići i dovodni tunel, koji je projektovan i izgrađen 1958. godine. Maksimalni pritisak u tunelu kod vodostana iznosi Pmax=25,384 bar, a minimalni Pmin=3,8 bar kod ulaza. Kota dna tunela kod ulaza iznosi 718 m.n.v., a u osnovi vodostana 710 m.n.v. Tunel je prečnika 2,5 m sa protokom Q=11m3/sec od ulaza do 1718,70m, odakle se odvaja Q=1m3/sec za potrebe Željezare. Od ove račve do vodostana tunel je istog prečnika. Tunel je u konstantnom padu 2‰. Ukupna dužina tunela od osovine do vodostana je 3988,32 m, od kojih je 1718,70 m padinskog karaktera, a drugi od račve do vodostana bazinskog karaktera. Prva pristupna štolna je dužine 75,20 m, a druga 84,53 m po završenoj izgradnji pristupna štolna broj 1 je plombirana, a druga je poslužila za račvu odvoda vode za Željezaru.

Holding kompanija Željezara godišnje je koristila 13.000.000 m3 iz ove akumulacije. Vodu sa ovog kanala za potrebe poljoprivredne proizvodnje koriste i naselja duž kanala. Iznos njihove potrošnje nije poznat i mjerljiv. Posebnim, potpuno nezavisnim sistemima, iz jezera je dovedena voda za potrebe pojedinih domaćinstava u Župi. Uviđajući postojeće resurse Liverovićkog jezera i njegove okoline postoje mogućnosti za razvoj

turizma i sportskog ribolova u ovom kraju baziranih na jezerskim potencijalima. Vrijednosti klimatskih elemenata u toku ljetnih mjeseci otvaraju mogućnost za aktiviranje kupališnog turizma na samom jezeru. Voda u jezeru je veoma bistra i čista, što je posledica izdvojenosti jezera od naseljenog dijela Župe i industrijskih pogona u Nikšiću.

4.1.2.3. Podzemne vode

Od ukupne količine padavina u Župi prosječno 70% ističe preko izvora, dok 30% otpada na evapotranspiraciju. Pražnjenje karstne izdani vrši se pretežno preko karstnih izvora, čija je minimalna izdašnost, najčešće, u granicama od 100 – 1.000 1/s. Odnos između minimalne i maksimalne izdašnosti karstnih vrela varira u širokim granicama i najčešće prelazi 1:100. amplituda kolebanja kreće se u granicama od 5 do preko 90m. Pravac i smjer kretanja podzemnih voda, utvrđen na osnovu

Predlagano potencijalnio rešenje iskorišćenja sliva Gračanice


63

opita obilježavanja podzemnih voda, i on je generalno od istoka prema zapadu, pri čemu je fiktivna brzina cirkulacije u granicama od 0,37 do 7,72 cm/s. Voda ispitivanih karstnih izvora, prema osnovnom hemijskom sastavu, pripadaju, prema klasifikaciji Alekina, hidrokarbonatnoj klasi, kalcijskoj grupi I tipa. Prema dijagramu G.Waterlota ispitivane vode pripadaju pretežno I klasi, veoma dobrih voda za piće.

Ukupne dinamičke rezerve podzemnih voda procjenjuju se na oko 50 m3/s, dok procijenjene ukupne eksploatacione rezerve, u sušnom periodu godine, iznose preko 3 m3/s, pri čemu se uglavnom sa manjim izuzecima radi o bilansnim rezervama. Poslednjih godina, naročito u donjem dijelu Župe izbušeno je desetine arterskih bunara na relativno maloj dubini sa izuzetnim kvalitetom vode, što govori da Župa obiluje podzemnim vodama, koje čekaju da budu otkrivene i naučno istražene i adekvatno zaštićene od strane institucija čiji je to posao.

4.1.2.4. Prirodni izvori

U Župi ima više izvora koji se većinom nalaze na padinama okolnih planina, obično na spoju vodonepropusnih i vododrživih stijena. Veći izvori sa desne strane Gračanice su vrela Blace Morakovske od kojih izvire Gračanica i koji su djelimično kaptirani za potrebe vodosnabdijevanja Župe. Izvor Susjed izvire u podnožju Prekornice na nadmorskoj visini od 930.m. Izvor Slatišnjak izvire iznad Bjeloševine na 1012.m. nadmorske visine. Potok Mačak u Kutima nastaje od više izvora, od izvora Đedov studenac na 920.m. nadmorske visine, Žukovice 980.m.nadmorske visine, koji je djelimično kaptiran i Crni oštak zapadno od njih na 964.m. nadmorske visine. Pored njih još je značajan i izvor

Botanac u Bastajima na 796.m. nadmorske visine. Od značajnijih izvora sa lijeve strane doline rijeke Gračanice izdvajaju se Rađenovac koji izvire kod Laza (1019.m.) na nadmorskoj visini od 915.m.,


64

Gojuša na visini od 880.m. nadmorske visine i Jasenovac na visini od 1080.m. oba iznad sela Jugovići. Nažalost, kao i za mnoga prirodna bogastva u Crnoj Gori, tako i za župske izvore ne postoji tačna evidencija koliko izvora postoji i kojeg kapaciteta. Predanje govori da sama Lukavica ima 365 prirodnih izvora. Izvori u Župi zbog velikog uticaja na životnu sredinu raznih zagađivača, ali i globalnog zagrijavanja sve više smanjuju kapacitet. Izvorište „Bukovik“-Morakovo

Izvorište „Bukovik“ nalazi se u Gornjem Morakovu, naselju koje pripada Župi. Zona isticanja samog izvorišta smještena je na sjeverozapadnoj padini planine Miljevac (1803mnm), na nadmorskoj visini od 994mnm, sa koordinatama X= 6 598 469 Y= 4 728 786 Naime, radi se o planinskom, nenaseljenom i gotovo pustom području bez postojanja saobraćajne infarstrukture, sa potpunim odsustvom kako stalnih tako i privremenih naselja, sa nedirnutom prirodom oslobođenom čak i uticaja poljoprivrede i stočarstva, koji bi mogli negativno uticati na kvalitet podzemnih voda izvorišta Bukovik. Samim tim izvorište „Bukovik“ predstavlja danas veoma rijetku pojavu potpuno netaknute prirode. Dosadašnja iskorišćenost vodnih resursa i realna mogućnost njihovog daljeg i optimalnijeg korišćenja nameću potrebu za, njihovim daljim istraživanjima, izgradnjom, eksploatacijom i korišćenjem u skladu sa savremenim dostignućima nauke, tehnike, tehnologije i racionalnim upravljanjem prema međunarodnim standardima.

4.1.2.5. Termalni izvori

Istraživanja nafte koja su vršena u Župi prije 80 godina nijesu otkrila postojanje nafte, ali je zato otkriveno postojanje geotermalne vode. Istraživanja su vršena na dubinama od 2236 metara. Veoma bi značajno bilo nastaviti istraživanja i do kraja ispitati potencijale geotermalne energije, jer bi njeno postojanje značajno turistički unaprijedilo Župu.

Tabela: Geotermički podaci iz dubokih istražnih bušotina za istraživanja nafte u Župi

Oznaka i dubina bušotine

Lokacija Raspon izmjerene temperature (oC)

Srednja vrijednost GTG (oC/100 m)

Srednja vrijednost GTS (m/oC)

NŽ-1=2.236m

Nikšićka Župa 20-35,5 0,70 134

4.1.3. Šumski potencijal

Župa je relativno bogato područje različitim vrstama šuma. Na padinama okolnih planina i brda izdvaja se nekoliko vegetacijskih pojaseva šumske vegetacije:

- šume i šikare bijelog graba do 800 m nadmorske visine. Pored bijelog graba, važnije vrste drveta u zoni bijelog graba su još: jasen, hrast, crni grab, drijen, lijeska, klen i brijest.


65

- šume crnog graba se nastavljaju na pojas bijelog graba i rastu na visinama do 900m. Vrste drveta su slične kao u zoni bijelog graba.

- pojas bukove šume zahvata veliko prostranstvo, naročito na prostoru Prekornice, Morakova, Štitova i Kutskog brda. Ove šume se mogu podijeliti na tri subasocijacije:

1) bukova šuma se nastavlja na pojas crnog graba i prostire se do visine od 1300m nadmorske visine. Većinom je to ista bukova šuma.

2) šume bukve i jele se nastavljaju na brdski pojas bukove šume i dostižu visinu od 1600m nadmorske visine. Zastupljene su u predjelima Morakova, Štitova i dr.

3) subalpijska bukova šuma je razvijena iznad pojasa bukve i jele. Često izgrađuju poslednji šumski pojas, iznad nje su pašnjaci i visokoplaninske goleti.

- šume munike rastu na visinama od 1550-2000m . One zauzimaju veliko prostranstvo na

Štitovu, Prekornici i Maganiku. Mjestimično se spuštaju niže u predjelu Kuta. Najveću površinu munika zauzima u predjelu Štitova gdje se javlja kao posebna endemična asocijacija. Drvo munike služi kao sirovina za proizvodnju katrana i građevinskog drveta koje se koristi u brodogradnji.

- pojas klekovine i bora se nalazi na niskim planinama kao što je Prekornica, iznad pojasa subalpijske bukve i čini gornju šumsku granicu.

Zadnjih godina intezivirana je eksploatacija bukove šume koja se zamjenjuje jelom, smrčom i ređe borom.

Sječa drvnih sortimenata vrši se po godišnjem planu Uprave za šume CGNikšić, tako što se tenderom dodjeljuje koncesionarima i građanima za lične potrebe. Pošumljavanje poslije sječa još uvijek se ne vrši, što predstavlja veoma veliki nedostatak u razvoju i uzgoju šuma.

U pripremi strategije nijesmo naišli na odziv od strane Uprave za šume, koja nam nije izašla u susret i omogućila potpunije podatke koji bi se našli u strategiji. Ipak na osnovu raspoloživih podataka znamo da je 2008. godine gazdinska jedinica ''Župa – Štitovo'' bila predmet koncesije. Površina ove gazdinske jedinice je 8.686 ha. Godišnja planirana orjentaciona bruto sječiva masa čertinara je bila 1030 m³ a bukove šume 4038 m3 . Početna cijena se kretala od 5,5 za bukovu šumu do 10 eura za četinare. Požari, neplansko upravljanje i gazdovanje šumama doveli su do smanjenja ovog resursa i svako dalje odlaganje reformi u ponašanju prema šumskom bogatstvu biće pogubno za Župu i odraziće se i na podzemne vode ali i turističke potencijale.


66

4.1.4. Turistički potencijali

Prirodna i antropogena dobra kojima Župa raspolaže potencijalno imaju visok stepen privlačnosti za turiste i mogu biti jedan od nosioca razvoja privrede i povećanja dohotka ove oblasti.

U Župi još uvijek ne postoji organizovani turistički smještaj i doček, što neizostavno vodi ekonomskoj neiskorišćenosti značajnog turističkog potencijala Župe. Osim toga što još uvijek nema značajnijih smještajnih kapaciteta, većinom ne postoje markirane turističke staze, turistički vodiči, sportski tereni za izletnički i sportski turizam i mnogi drugi infrastrukturni objekti, tako da Župu turisti danas posjećuju samoinicijativno i uglavnom po preporuci onih koji su već uživali u njenim ljepotama. Većina ljudi u Crnoj Gori koja ima neke veze sa turizmom i ne zna kakvim sve ljepotama Župa raspolaže. Ipak i pored nedostatka ugostiteljskih kapaciteta turisti sve više uživaju u raznovrsnosti Župe, počev od planinarenja po vrhovima Prekornice, Maganika, Žurimova, Planinika, Krnovskih planina ili obilaska ljepotom bogatih župskih katuna, lovnog i ribolovnog turizma, planinskog biciklizma za koji župski predjeli posjeduju staze koje su jedne od najljepših u svijetu, agro i seoskog turizma povezanog sa organskom poljoprivredom, speoloških istraživanja. Značajan turistički potencijal se nalazi i u raznim drugim vidovima turizma, obilascima kulturno istorijskih spomenika Župe, paraglajdingu, padobranstvu, džip relijima i svim ostalim vidovima turizma.

Oživljavanje etno i eko turizma potpomognutog razvojem poljoprivrede značajno će doprinijeti razvoju ove grane privrede i otvaranju novih radnih mjesta. Najznačajniji pravac razvoja turizma u Župi ipak bi mogao biti razvoj sportsko rekreativnog turizma.

U Župi danas postoji više ugostiteljskih objekata i prodavnica mješovite robe, koji zadovoljavaju potrebe domicilnog stanovništva, ali za razvoj turizma potrebno je mnogo više ulaganja u turističku infrastrukturu. U Župi danas postoji 7 prodavnica mješovite robe i 2 ugostiteljska objekata.

U 2015. godini NVO ''Nikšići-Potomci bratstva Čvorovića'' su na mjestu tradicionalnog okupljanja u naselju Zagrad započeli izgradnju crkve i etno sela koje bi moglo uskoro da organizovano ponudi turističke sadržaje. SRK Župa je nedavno u blizini jezera podiglo prostor za rekreaciju i okupljanje ribolovaca. Značajan doprinos promociji i razvoju ove oblasti daju i NVO Morakovo i Župa u srcu svojim projektima i aktivnostima. Novoformirana mjesna zajednica je takođe uvidjela ulogu turizma u razvoju Župe pa svojim aktivnostima doprinosi tom cilju.


67

I pored značajnih prirodnih potencijala za uspješan razvoj turizma u Župi neophodno je više faktora. Na prvom mjestu neophodno je na pravi način prezentovati sve prirodne potencijale Župe, kako na crnogorskom tržištu tako i na mnogo širem turističkom tržištu uz istovremeno jačanje infrastrukturnih objekata i stvaranje turističkog proizvoda Župe.

Za uspjeh na ovom polju potrebno je u bliskoj budućnosti iskoristiti postojeće objekte u cilju razvoja etno turizma i izgraditi nove objekte (trim staze, biciklističke staze, sportske terene, smještajne kapacitete itd.). Nedovoljno razvijena tehnička infrastruktura, u prvom redu vodovodna i putna, a zatim i nepostojanje uređenog sistema kanalisanja i tretmana i odlaganja/ispuštanja otpadnih voda i čvrstog otpada jako ograničavaju značajniji razvoj turističke privrede u Župi.

Bitan segment razvoja turizma u ovoj oblasti bi trebao biti aktiviranje svih resursa kako bi se paralerno razvijali svi ostali vidovi

turizma, da bi se stvorio paket proizvoda koji može privući veći broj turista. Naročito je značajno pokrenuti kulturno turističke manifestacije, koje će prije svega biti promocija za sam kraj, a zatim i turistički proizvod.

4.1.4.1. Prirodni potencijali za razvoj turizma

Potencijali za razvoj planinskog turizma prepoznati su još šezdesetih godina prošlog vijeka kada je Željezara Nikšić projektujući ski centar i druge turističke sadržaje u naselju Morakovo napravila početne korake da se razvije ova grana privrede u Nikšiću. Na žalost Župljana projekat je stavljen u fioku, a kompletna ideja realizovana na Vučju kod Lukova, čime je ovaj kraj izgubio mnogo u svom daljem razvoju.

Kao rijetko koji kraj u Crnoj Gori, Župa ima bogatstvo prirodnih različitosti, počev od kraških planinskih masiva Maganika, Prekornice i Žurimova, zatim ambijentalnih bisera Bjeloševske bare, Lukavice, Zabrana Kralja Nikole, Liverovićkog jezera, Krnovske planine, Borovnika, Buavica, Planinika, do panoramskih uzvišenja Gradine, Kutskog Brda i Laza. Poseban potencijal za razvoj rekreacionog turizma predstavlja korito Gračanice skoro čitavim svojim tokom.

Lokaliteti Bjeloševska bara (tipični primjer očuvanih tragova glacijacije - dolinskog lednika), Zabran kralja Nikole, šumska zajednica bora munike (Pinetum heldreichii mediterraneo - montanum) na Štitovu i Prekornici, vrela Gračanice, Lukavica sa Velikim i Malim Žurimom ušli su u proces kao potencijalni objekti prirode predloženi za zaštitu.

Pogled na Borovnik


68

Ove predjele treba zaštititi i unaprijediti. Ova područja moguće je valorizovati kroz izletnički i rekreativni turizam, posmatrati ga kao nadopunu turističke ponude, za pješačenje, šetnju, kreiranje vidikovaca, i sl.

4.1.4.1.1. Maganik

Tek kada se nađete na nekom od najviših vrhova Maganika, shvatate koliko ima ljepote u ovim krajevima i zbunjeni ste ujedno. Bilo kuda da se okrenete, tu je lavirint vrhova i dubodolina. Sve je na dohvat ruke, a kada krenete tamo, odjednom je daleko i nedostižno. Sa Međeđeg vrha (2138) vidite greben do drugog po visini, Petrovog vrha (2124), čini vam se tu je, a kada napredujete ne baš jednostavnim grebenom, posle više talasastih gubitaka i vraćanja visine, već na Kokotovom vrhu (2001) shvatite da vam do onamo treba dan hoda. A kada ste na Petrovom vrhu, koji ima još širi i ljepši vidikovac, na suprotnoj strani vidite još polovinu Maganika, odnosno iz ovog pravca ne lako dostižne vrhove Žuta greda (2104), Rogođed (2037), te brojne druge vrhove koji dosežu visinu od skoro 2000 m. Shvatićete, nigdje kao ovdje, da visina vrhova nije apsolutno mjerilo, već pristup, prohodnost, težina staze, naravno i visinska razlika koji treba savladati.

Maganik ima izraženu vertikalnu raščlanjenost sa vrhovima preko 2000 mnm. Planinski grebeni su oštrih vrhova pa planina ima surov izgled. Prema sjeveroistoku se spušta strmo u doboke kanjone

Maganik-divlja ljepota


69

rijeke Mrtvice i Morače dok se u zapadnom podnožju uporedo sa dolinom Gračanice proteže krečnjačka zaravan Štitovo 1500 m koja je poznata po nalazištima crvenih boksita.

Maganik je pravi speolološki raj koji je do sada samoinicijativno, preko Župe, posjetio veliki broj speleologa istražujući neke od najljepših jama u Evropi koje postoje u ovom biseru Crne Gore.

4.1.4.1.2. Prekornica

Prekornica sa svojim ograncima zahvata područje između doline Gračanice, Maganika, Ostroških greda i doline Morače. Predstavlja većim dijelom krečnjačku, teško prohodnu planinu čiji je najviši vrh Kula 1927m. Jugoistočno od Prekornice se nastavljaju planinski krečnjački grebeni Lisac 1563, Lebršnik 1534, Broćnik 1559, Veliki Kamneik 1815 m. Zbog svojih reljefnih karakteristika Prekornica je posebno interesantna brojnim planinarskim društvima, čime se otvaraju mogućnosti za proširenje turističke ponude planinarenja i alpinizma.

Šumska zajednica bora munike (Pinetum heldreichii mediterraneo-montanum) na Štitovu i Prekornici ušla je i u potencijalna područja za IPA staništa. Bogatstvo biljnog svijeta još uvijek neistraženog otvara mogućnost razvoja naučnog turizma.

Prekornica-bogatstvo rijetkih biljnih i životinjskih vrsta


70

4.1.4.1.3. Lukavica sa Malim i Velikim Žurimom

Lukavica se nalazi u centralnom dijelu Crne Gore. Odlikuje je kompleksan reljef, u kome se visinom izdvajaju Veliki Žurim (2036 mnv) i Mali Žurim (1984). Glacijacija je na ovom prostoru formirala veoma interesantne oblike "koji i svakog prolaznika zadivljuju svojom očuvanošću. Na površi Lukavice, kao ostatak velike lukavičke glacijacije, nalaze se dva planinska jezera – Kapetanovo i Manito jezero. Ova oblast je svrstana u važna biljna staništa Evrope - IPA područja

Donja Lukavica predstavlja prostranu udolinu koja je blago nagnuta od Kapetanovog jezera do Ćeranića gore na sjeverozapadu. Dužine je oko 12 km a širine do 2 km a nadmorska visina opada postepeno od 1650 do 1500 m. Udolinu sa obje strane prate planinski lanci uglavnom bez šumske vegetacije. Prema zapadu je proširenje udoline Bare Bojovića čija je ravna površina duga 2,5 km, a širina do 2 km. Odatle se jedan krak uže doline spušta preko Luke Bojovića (koja je dužine 2 km a široka oko 500 m) prema udolini Gračanice i tim pravcem ide put od Župe ka Lukavici. Gornja Lukavica je dosta izdvojena geomorfološka cjelina koja je izdužena između planinskih lanaca. Lukavica ima veliki broj prirodnih izvora u nekim studijama se pominju čak 365 izvora.

Dominantno tip staništa su krečnjačke kamenite padine sa hazmofitskom vegetacijom (8210), dok se bukova šuma javlja samo na maloj površini (General Habitat Description). Stočarstvo (ispaša)

Lukavica - neiskorišćeni potencijal


71

koje je nekad bilo intezivno na ovom prostoru, danas se javlja sporadično. Kapetanovo jezero i planina Lukavica omiljena su planinarska destinacija.

Ovaj lokalitet se odlikuje velikim bogatstvom raznih vrsta planinske flore i faune, velikim brojem endemičnih vrsta i izrazitim pejzažnim vrijednostima zbog čega je i predložen za zaštitu kao poseban prirodni predio. Kvalitet poljoprivrednih proizvoda sa ovog područja je jedan od najboljih u Crnoj Gori.

Kapetanovo jezero Polazna tačka većine planinarskih tura ka Kapi Moračkoj. Nalazi se na 1678m.n.v. po postanku

je ledničko, dužina mu je 480m, širina 330m, maksimalna dubina 37m. Bistrom, zelenom bojom vode i odrazom krečnjačkih stijena u njoj mami uzdahe posmatrača i iz godine u godinu postaje omiljeno

kampovalište planinara i ribolovaca. Do njega se iz pravca Nikšića stiže preko rudnika "Zagrad", Luka Bojovića, Bara Bojovića i Nikšinog Kiljana. Vožnja traje nekih sat i petnaest minuta. Put je asfaltiran do Luka Bojovića, a odatle do jezera je makadamski. Uz pažljivu vožnju na jezero stižu i putnički automobili. Drugi putni pravaca ka jezeru, iz Velje Dubokog rezervisan je samo za najsnažnije "terence". Na tromeđi opština Kapetanovo jezero sa svojom okolinom jednom dijelu Župljana omogućava bavljenje poljoprivredom. Jedini asfaltni put, do ovog izuzetno lijepog izletišta, vodi preko Župe. Kapetanovo jezero godišnje posjeti veliki broj turista i planinara koji uživaju u njegovim ljepotama što stvara još veću obavezu da se divlja gradnja oko jezera dovede u red.

Kapetanovo i Manito jezero - dva planinska oka


72

4.1.4.1.4. Krnovska planina

Krnovo je prostrana

zaravan (dugo oko 7 km, široko do 3 km),sa kotama od 1.000 – 1.400 mnv, izgradjeno je pretežno od karbonatnih stijenskih masa donjokredne starosti, koji su na području Vučja i Ivanja prekriveni morenskim naslagama. Krajnji sjeverni djelovi terena na području Ćeranića gore i dalje prema Žurimu izgrađeni su od sedimenata fliša kredno-paleogene starosti.

U morenskim sedimentima zastupljene su male količine vode, koje se zahvataju kopanim bunarima male izdašnosti. Na ovoj planini veliki broj Župljana ima svoje katune iako se veći dio ove planine ne nalazi na teritoriji Župe. U ovom dijelu se nalazi i Ski Centar Vučje. Po prostranim zelenim tepisima livada, iznad kojih štrče brežuljci obrasli bukovim omarima, nakad su se bijelila brojna stada ovaca. Katuni smješteni u zavjetrinama davali su planini život i živost. Istočno od Krnova prostiru se i padine Konjska (dužine oko 7 km a širine do 4km). Ova područja su pogodna za razvoj planinskog rekreacionog turizma, za dalji razvoj vjetrogeneratora i razvoj poljoprivrede na pogodnijim površima.

4.1.4.1.5. Bjeloševska bara

Na ovom lokalitetu su

konstatovani vrlo dobro očuvani tragovi glacijacije - dolinskog lednika, pa je najviše iz tih razloga ovaj lokalitet predložen za zaštitu kao spomenik prirode sa namjenom za naučno-edukativne i turističke svrhe.

Kao potencijalni objekti prirode predloženi za zaštitu, a koji se nalaze na teritoriji Župe su: Zabran kralja Nikole, vrela Gračanice, Lukavica sa Velikim i Malim Žurimom, šumska zajednica balkanske dioskoreje i bjelograbića (Dioscoreo-Carpinetum orientalis), šumska zajednica bora munike (Pinetum heldreichii

Krnovo zimi

Pogled na Bjeloševku Baru


73

mediterraneo - montanum) na Štitovu i Prekornici, Bjeloševska bara (kod Gornjeg Morakova).

4.1.4.1.6. Zabran Kralja Nikole

Zabran kralja Nikole, iznad Gornjeg Morakova, je krajolik sa izvanrednim pejzažnim

vrijednostima, gdje je u amfiteatralnom vrlo upečatljivom prostoru prisutno nekoliko dobro očuvanih šumskih zajednica kao što su: zajednica brdske bukove šume (Fagetum moesiacae montanum), zajednica bukovo-jelove šume (Abieti-Fagetum moesiacae), zajednica crnog bora (Pinetum nigrae montenegrinum) i zajednica bora munike (Pinetum heldreichii mediterraneo-montanum) koje daju izvanredan estetski doživljaj. Osim gore navedenih endemičnih i reliktnih biljnih vrsta ovdje je zastupljena i endemoreliktna vrsta planinski javor (Acer heldreichii subsp. visianii) i niz drugih endemičnih i reliktnih biljnih vrsta. Pri dnu ovog šumskog kompleksa, kod sela Bjeloševina, vrlo dobro su izražene naslage morenskog materijala što

ukazuje da je ovdje glacijacija imala značajnog udjela, a to ovom prostoru daje dodatnu posebnu vrijednost.

Ovaj lokalitet, iznad Gornjeg Morakova, odlikuje se velikim bogatstvom flore i faune, velikim brojem endemičnih vrsta biljaka i životinja, raznovrsnim šumskim zajednicama i posebnim pejzažnim vrijednostima zbog čega je i predložen za zaštitu kao poseban prirodni predio. Na ovom lokalitetu se nalazi glavno izvorište kojim se Župa snabdijeva pijaćom vodom. Sedamdesetih godina urađen je projekat izgradnje Ski centra u ovom dijelu Župe, koji je pod raznim uticajima i interesima drugih ljudi, koji nijesu Župljani, sklonjen da čeka neke druge investitore i neko ''bolje'' vrijeme.

4.1.4.1.7. Gradina

Gradina sa svojim izuzetnim geomorfološkim

karakteristikama predstavlja izuzetan predio za istraživački turizam. Gradina je brdo koje se nalazi na 1058 metara nadmorske visine iznad sela Carine. Ono predstavlja arheološki lokalitet zbog svoje istorije i značaja koje je imala u srednjem vijeku.

Na Gradini su nađeni temelji zidina na vrhu, a i mnogi toponimi svjedoče o utvrđenju – gradu (brdo Gradina, Carine). Danas od ovog utvrđenja postoje samo temelji. Predanje govori da se na Gradini u 15. vijeku nalazila carina što je ubirala poreze za

Zabran kralja Nikole

Gradina - neistraženi predio Župe


74

Sandalja Hranića, gospodara Huma i Hercegovine. Gradina je bilo mjesto iz kojeg je župan upravljao Župom. Ispod brda Gradina nekada davno se nalazio i manastir Svetog Luke koji je kasnije zbog obrušavanja kamena prenesen na mjesto gdje se i danas nalazi.

Na Gradini se nalaze brojne biljne i životinjske vrste koje takođe nijesu dovoljno istražene. Gradina je prirodno stanište zaštićenog surog orla.

4.1.4.2. Ambijentalni turizam

Resurs za razvoj ambijentalnog turizma postoji još uvijek djelimično očuvan na župskim katunima i u malom dijelu naselja Župe gdje se još uvijek održao prepoznatljiv izgled strarih kuća pravljenih od

kamena. Arhikektura župskih katuna je bila

specifična i danas prepoznatljiva samo u malom dijelu planine. Kolibe, većinom zidane od kamena i pokrivane slamom još uvijek postoje, ali je njihovo očuvanje vezano samo za stočare, koji u ljetnjem periodu izdižu na planinu. Ne postoji još uvijek namjenski urađen katun za organizovani doček turista.

Za uspješan razvoj ovog vida turizma potrebno je raditi na uređenju ruralnog predjela Župe, naročito njihovih autentičnih tradicionalnih ambijentalnih cjelina - katuna kao potencijalnih mjesta za razvoj turizma. Zadržati autohtoni kulturni pejzaž župskih katuna je osnova njihove valorizacije. Na prostoru katuna može se razviti i dobra turistička ponuda od prodaje različitih proizvoda "katunske prirode" - autohtonog katunskog života, do drugih vidova "seoskog" turizma. Razvoj ovog vida turizma u tijesnoj je vezi sa stočarstvom i razvojem poljoprivredne proizvodnje i zahtijeva podršku i ulaganje u oba sektora.

Na prostorima Krnovske planine, Konjska, Skladana, Luka Bojovića, Lukavice postoje

brojna mjesta na kojima bi mogao da se razvija kamperski turizam.

4.1.4.3. Sportsko-rekreativni turizam

Blizina Župe ka najvećim crnogorskim gradovima, ali i klimatski uslovi i prirodnje ljepote neki su od preduslova koji su ispunjeni za formiranje Sportsko rekreativnog centra i dalje razvijanje sportsko rekreativnog turizma. Rijeka Gračanica sa svojom obalom predstavlja bitan potencijal za razvoj ovog vida turizma. Ovaj neiskorišćeni prostor, danas ugrožen od strane samih građana Župe, predstavlja potencijal za izradu mini parkova prirode i

Zagradski katun


75

botaničkih bašti sa biciklističkim stazama, stazama za trčanje, mjestima za posmatranje biljnog i životinjskog svijeta, ali i sportskim terenima i bazenima.

Sedamdesetih godina prošlog vijeka u Župi je počeo da funkcioniše Željezarin centar za odmor i rekreaciju radnika koji je sa problemima u toj fabrici ubrzo i prestao da funkcioniše. Oživljavanje ove ideje pomoglo bi razvoju ovog kraja i otvorilo nova radna mjesta.

4.1.4.4. Lovno Ribolovni turizam

Lovni turizam je značajan segment privrede jednog kraja, koji je kod nas dosad u značajnoj mjeri bio zanemaren. Župski predjeli su povoljan stanišni predio za: divokoze, medvjede, vukove, srne, divlje svinje, zečeve, jarebice kamenjarke i druge vrste divljači (sisara i ptica).

Područje Župe trenutno pripada lovnoj jedinici Nikšić, čiji koncesionari nedovoljno ulažu napora i sredstava za uzgoj i razvijanje ove grane privrede. Nesavjesnim gazdovanjem ne samo da se ne

razvija lovni turizam, već se uništava svaki pokušaj njegovog nastanka.

U cilju održivog upravljanja i korišćenja prirodnih resursa potrebno je podstaći formiranje lovačke organizacije koja će voditi brigu isključivo o gazdovanju na teritoriji Župe, zatim je neophodno preduzeti mjere radi održavanja, obnavljanja i postizanja broja i kvaliteta divljači prema prirodnim i drugim mogućnostima lovišta. Planovima razvoja lovstva Crne Gore predviđeno je značajno povećanje brojnosti divljači, što iziskuje ulaganje

sredstava na uzgoj divljači (ishrana, uređenje lovišta, zaštita divljači, kadrove u lovstvu i dr.) što postojeća lovačka organizacija ne može da obezbijedi u ovom kraju. Posebnu pažnju treba posvetiti tzv. ‘’foto lovstvu’’ koje u mnogim drugim zemljama predstavlja značajnu turističku granu.

Druga grana ovog vida turizma - ribolov je takođe pogođena nesavjesnim gazdovanjem SRK Nikšić, usled čega su mještani Župe napravili prvi korak da se stanje promijeni osnivanjem svog Sportsko ribolovnog kluba ''Župa'', koje bi po automatizmu nakon formiranja Opštine Župa moglo da preuzme i upravljanje vodotocima i jezerima u Župi.

U Župi trenutno postoje 2 mjesta gdje se u kavezima, u manjem obimu uzgaja riba. Organizovanje kaveznog uzgoja ribe u postojećim jezerskim kapacitetima je ograničeno zbog velikog variranja u vodostaju od potpunog pražnjenja tokom ljeta do prepunjavanja i plavljenja tokom zime. Mogućnosti za veću ribarsku (pastrmsku) proizvodnju na toku Gračanice postoje samo u gornjem toku i one su sada nevalorizovane. Privredna aktivnost koja je prije tranzicionog perioda donosila prihod lokalnom stanovništvu izvozom na tržišta evropskih zemalja, a koja je takođe u velikoj mjeri nevalorizovana jeste izlovljavanje rakova i žaba iz vodenih površina.

Osim intenzivnog tova ribarstvo može značajno da se realizuje i kroz individualni i sportski ribolov na gornjem slivu Gračanice i Liverovićkom jezeru. Uspostavljanjem sistema isključivo sportskog ribolova dovelo bi i do značajnijeg razvoja turizma i bolje valorizacije kako jezera tako i same Gračanice.

Na Liverovićkom jezeru

Dodjela nagrade Slađani Perunović


76

Organizovanje raznih takmičenja i manifestacija, domaćinsko gazdovanje ribolovnim resursima umnogome bi doprinijeli promociji kraja, ali i boljoj valorizaciji resursa.

4.1.4.5. Biking turizam

Odmor u prirodi, planinarenje, pješačenje, biciklizam i ostali oblici aktivnog boravka u prirodi predstavljaju turističke proizvode koji su sve atraktivniji i sve popularniji na evropskom turističkom tržištu. Biciklizam i biking su u Župi na početku, iako postoje prirodne staze i raznovrsnost terena kakvih rijetko koji kraj posjeduje.

Prve korake u biking turizmu dali su biciklistički klubovi Perun i Nike Bike organizovanjem nekoliko takmičenja i markiranjem prvih biciklističkih staza. Mountain biking (planinski biciklizam) moguće je u velikoj mjeri valorizovati na području Krnova, Konjska, Lukavice, Štitova, Kutskog brda, Turije. Buavica...

4.1.4.6. Vjerski i kulturno–istorijski turizam

Župa ima više kulturno istorijskih spomenika koji u značajnoj mjeri mogu doprinijeti turističkoj promociji ovog kraja. Neki od najznačajnijih kulturno istorijskih spomenika su: Jerinin grad, Voltica, Manastir Sv. Luke, Nikšin kiljan, Mramor bana Ugrena, Nikšina ploča, spomenik palim borcima na Sutjesci, Crkva sv. Ilije na Lukavici, Arheološki lokalitet Gradina, Ostaci stare crkve u Vasiljevićima, Crkva sv. Jovana u Morakovu, Ostaci stare crkve u Miolju Polju, Viljajin most, Čanuša-najstarija kuća u Župi, župske nekropole i stećci mogu biti dobra turistička ponuda župskog kraja.

4.1.4.7. Naučni turizam

Neistražena flora i fauna Župe, nedovoljno istraženi prirodni resursi i kulturno istorijski spomenici dobra su osnova razvoja ovog vida turizma. Ulaganje u obrazovanje mladih kadrova sa područja Župe i njihovo kasnije povezivanje sa naučno istraživačkim centrima mogli bi pokrenuti i ovaj vid turizma.

4.1.4.8. Zdravstveni turizam

Jedna od održanih biciklističkih trka

Župski manastir


77

Župa svojom umjerenom klimom predstavlja odlično mjesto za razvoj raznih vidova zdravstvenog turizma. Oživljavanje ideje funkcionisanja zdravstveno rekreativnog centra u Morakovu, koja je bila aktuelna sedamdesetih godina umnogome bi pokrenula dalji razvoj ovog kraja.

4.1.4.9. Speleološki turizam

U Župi postoji nekoliko jama i pećina koje su u potpunosti neistražene. Naročito su atraktivne jame koje se nalaze na prostoru Maganika, a osim njih tu su i pećine Vilina, Trnovača i Smrčeva pećina. Takođe nedovoljno istraženi potencijali u ovoj oblasti čekaju da budu na pravi način prezentovani turistima, a za to je potrebno najprije izvršiti speleološka istraživanja i nakon toga načine turističke valorizacije.

4.1.4.10. Agro turizam

Poljoprivreda i turizam su dvije najveće industrije ruralnih područja u svijetu. Iako je poljoprivreda tradicionalna okosnica privrede generacijama, turizam je nova grana industrije u Župi. Postoje značajne mogućnosti ako su ove dvije oblasti u Župi udruže. Rezultat je agroturizam sa svim pozitivnim uticajima na budući ekonomski razvoj Župe.

Agroturizam nije ništa novo, kako u Europi tako i šire. Agroturizam je komercijalni poduhvat na bilo kom poljoprivrednom mjestu, uključujući i hortikulturu i agrobiznis koji vodi uživanju posjetilaca stvarajući dopunski prihod od turizma za vlasnika.

Agroturizam bi mogao uključivati sljedeće aktivnosti:

• Pejzažne obilaske; • Posjete farmama, boravak i odmor; • Planinske vožnje; • Seoske igranke; • Fotografisanje; • Prodaje na farmi i zelenoj pijaci; • Kampovanja & piknik; • Festivali i sajmovi; • Proizvodnja i prerada;

Sa sajmova hrane održanih u Župi


78

• Poljoprivredni pokloni; • Projekti poboljšanja staništa; • Posmatranje ptica; • Posmatranje divljači; • Degustacija autohtonih župskih proizvoda; • Lovački treninzi pasa i takmičenja; • Izložbe poljoprivrednih eksponata; • Plonkanje i druge seoske igre; • Formiranje egzotičnih farmi životinja i mini zoo vrtova; • Razne vještine rada na farmi.

Male farme u Župi su dodatno ugrožene globalizacijom i smanjenjem industrije, koja je naročito

izražena u ovoj oblasti. Da bi se izborili sa svim problemima župski poljoprivrednici moraju da prepoznaju potrebu za diversifikacijom svojih proizvoda i dopune svoje prihode na osnovu tradicionalne poljoprivrede. Agroturizam pruža mogućnost za povećanje potencijala za veće marže putem prodaje na farmi proizvoda i usluga sa dodatnom vrijednošću. Vrste aktivnosti u agroturizmu, koje su na raspolaganju u Župi su vrlo široke i mogu se prilagoditi tako da odgovaraju svakom pojedincu i farmi. Poljoprivrednici će takođe privući kupce koji će trošiti novac u lokalnim trgovinama, time jačati poresku osnovicu i pomagati u održavanju i razvoju Župe.

Za uspjeh agroturizma potrebno je omogućiti poljoprivrednicima i agro-biznisu jaču podršku i pomoć sa državnog nivoa, koja će biti usmjerena ka stvaranju turističkih atrakcija i povećanju smještajnih kapaciteta. Rast takođe neće biti održiv bez buduće akcije koja bi se ogledala u sljedećim koracima: (1) napraviti sveobuhvatnu bazu podataka od potencijalnih farmi agroturizma u Župi; (2) razvijati udruženja u ovoj oblasti; (3) jačati i proširiti partnerstava u agroturizmu (klasteri, prijateljstva isl.); i (4) razviti i planirati buduće atraktivne lokacije za razvoj agroturizma. Ostvarivanje navedenih koraka će pomoći kako bi se omogućilo da poljoprivrednici, preduzetnici, stanovnici ali i turisti iskoriste prednosti agroturizma u Župi.

4.1.4.11. Zimski turizam

Razvoj zimskog turizma je još 60-tih godina planiran u Morakovu. Čak je i počela izgradnja staze

da bi iz nepoznatih razloga zaustavljen projekat a sredstva odvučena na mjestu današnjeg ski centra Vučje. Osim ove lokacije prostori Konjska i Lukavice sadrže sve ambijentalne i prostorne uslove za formiranje zimskog turističkog centra. Ovi prostori se nalaze na samo 4-5 kilometara od naselja Župe i uz relativno malo ulaganja put ka planini može biti prohodan i u zimskom periodu.

4.2. Kulturno istorijsko nasleđe

Župa ima više kulturno istorijskih spomenika koji u značajnoj mjeri mogu doprinijeti turističkoj promociji ovog kraja. Arheološki Župa nije do kraja ispitana. Neki od najznačajnijih kulturno istorijskih spomenika su: Jerinin grad, Voltica, Manastir Sv. Luke, Nikšin kiljan, Mramor bana Ugrena, Nikšina ploča, spomenik palim borcima na Sutjesci, Crkva sv. Ilije na Lukavici, Arheološki lokalitet Gradina, Ostaci stare crkve u Vasiljevićima, Crkva sv. Jovana u Morakovu, Ostaci stare crkve u Miolju Polju, Viljajin most, Čanuša-najstarija kuća u Župi, župske nekropole i stećci.


79

4.2.1. Jerinin Grad

Jerinin grad se nalazi iznad sela Morakova. Kod stanovnika Župe postoji legenda da je ovaj grad podigla Jerina, žena srpskog despota Đurđa Brankovića-Smederevca. Legenda je zasnovana na činjenici da se za mnoge porušene gradove smatra da su građevine Đurove Jerine, ili kako je narod nazivao, Prokleta Jerina. Utvrđenja-gradovi su zidani većinom kulukom a njihova izgradnja trajala je i po nekoliko godina. Međutim, ova legenda se ne temelji na istorijskim izvorima. Pouzdano se zna da Župom nikada nijesu vladali srpski despoti. Zna se da je granica između srpske države i Hercegovine išla preko Krnova tako da je Župa pripadala Hercegovini. Bila je u sastavu države Sandalja Hranića početkom 15. vijeka, tačnije 1411. godine. Tako da je ovaj grad nazvan Susjed, a podigao ga je vojvoda Hripac, koji je bio u službi Sandalja Hranića, gospodara Huma i Hercegovine. U ovom gradu bila je smještena stalna posada, u prvom redu namijenjena čuvanju granica od upada srpske vojske. Nekadašnji Susjed (danas poznat kao Jerinin grad). pominje se 1444 godine u prvoj povelji Alfonsa Herceg Stjepanu. Ovaj grad neko vrijeme držao je Hercegov sin Vladislav. Susjed je štitio istočne granice Hercegovih posjeda i trgovačke karavane koji su se kretali od Dubrovnika, Kotora, preko Onogošta i Morače do Brskova u unutrašnjost Srbije, grad se nalazi na brdu iznad Župe, nepristupačan je jer su stijene na tom djelu brda skoro vertikalne, ka jugu teče potok Susjed, zidovi grada su zidani pravilno od lomljenog kamena i pritesanog kamena u malteru. U podnožju grada ima izvorske vode.

Grad ima sve odlike srednjevjekovnih tvrđava, kako po obliku tako i po stilu i načinu gradnje. Izdužen, nepravilan četvorougaoni oblik prati teren na kojem je ovo utvrđenje sagrađeno. Cijeli kompleks utvrđenja je bio podijeljen na tri jednaka dijela, a prilaz mu je jedino moguć sa istočne strane. Zapadni dio grada se nalazio na nižem platou i sa njega se nesmetano mogla osmatrati komunikacija koja je vodila gradu Onogoštu. Od istočnog dijela do osmatračnice, koja se nalazila u uglu tvrđave sa zapadne strane, sagrađena je bila rampa dužine 60 i širine 20 m. Dužina utvrđenja od istoka do zapadnih zidova je oko 160 m dok mu širina ne prelazi 30 m. U istočnom, glavnom dijelu grada, dominirala je kula sa koje se osmatrao drum koji je preko Morakova vodio u pravcu Morače. Dr Miloš Vuković u djelu ''Jugoistočna granica srednjevjekovne Hercegovine'' tvrdi da se naziv Susjed ne odnosi na utvrđenje u selu Gornje Morakovo u Župi, već na utvrđenje koje se nalazilo u brdu Gradina.

Danas je spomenik prepušten zubu vremena i u izuzetno je lošem stanju. Neophodno je pokrenuti proces zaštite ovog vrijednog kulturnog dobra, jer će na taj način moći biti ostvarena dalja zaštita i turistička valorizacija objekta ali i prostora gdje se on nalazi.

Zidine Jerininog grada


80

4.2.2. Voltica

Voltica je karaula-tvrđava koja se nalazi u Starom Selu, a podignuta je u doba vladavine knjaza Danila Petrovića 1854. godine. Ovaj izuzetni kulturni spomenik ima karakterističan stil gradnje na ’’volat’’. Odlikuje se debelim zidovima i obiljem puškarnica. Poznato je zalaganje knjaza Danila kod francuskog cara Napoleona za dalju sudbinu Crne Gore, to jest njenih granica. Knjaz je uspio da kod kapetana Mušovića izdejstvuje da se u Župi sazida karaula koja bi služila za pregovore sa Turcima i slično. Poslije čuvene Grahovske bitke 1858. godine, kojom su Crnogorci zadivili čitavu Evropu, zapadne sile su se zainteresovale za Crnu Goru. Godine 1859. godine došlo je do konačnog razgraničenja između Crne Gore i Turske, a u razgraničenju, da Župa pripadne Crnoj Gori, sudbonosnu ulogu odigrala je karaula Voltica. Francuski i engleski predstavnici podržali su zahtjev crnogorskog predstavnika, da se kuća ne može graditi na tuđem zemljištu. Tako je 1859. godine Župa

zvanično ušla u sastav Crne Gore, iako se zna da je ona ranije bila oslobođena od Turaka 1853. godine. Turski predstavnik Ali-paša branio je gledište da Župa treba da ostane i dalje u sastavu turske države. Razlog je bio jednostavan. Župa je bogat ratarsko-stočarski kraj a nalazila se na strateski važnom mjestu za očuvanje tadašnjeg Nikšića. Kula, odnosno tvrđava, imala je dva topa i posadu od 20 vojnika. Bila je aktivna do 1880. godine, a nakon toga ju je kralj Nikola poklonio porodici Stojanović u čijem je posjedu i danas.

Karaula Voltica


81

Zidana je od poluobličastog kamena i oblutaka. Finiji komadi ugrađeni su u vratne otvore, puškarnice i uglove objekta. Pravougaonog je oblika sa dvije okrugle kule, ima prizemlje i sprat. Međutim, Tek 1962. godine, iseljeni su iz nje stanari i Voltica je renovirana i stavljena pod zaštitu države. Iako se i dan danas nalazi na spisku zaštićenih spomenika prirode njena neposredna okolina i unutrašnjost kule su veoma zapušteni. Došlo je do odronjavanja velikog dijela gornjih spratova kule. Ovaj spomenik je prepušten samom sebi i zubu vremena iako za Župljane ima simboličnu i istorijsku vrijednost. Organizacija Župa u srcu je kod svih nadležnih državnih i lokalnih institucija uputila inicijativu da se ovaj simbol prisajedinjenja Župe Crnoj Gori sačuva.

4.2.3. Manastir Svetog Luke

Poznat kao Župski manastir, podignut je krajem 15. vijeka (1492. godine) Podigao ga je narod odmah poslije pada pod Turcima. Manastir je odigrao veoma pozitivnu ulogu i bio značajan faktor

prosvjetnog, političkog i kulturnog života ovog kraja, a i šire okoline. Posvećen Svetom apostolu i evangelisti Luki manastir je bio središte Župe, Bršna, Ozrinića, Dragovoljića, Trebjese i mnogih drugih ljudi oko Nikšića.

O njegovom postanku postoji više verzija. Jedna od njih je da ga je zidao narod krajem 15 vijeka, druga da je zidan u doba Nemanjića kad i Morački manastir u 13 vijeku i treća da je manastir podignut

Manastirski kompleks


82

u vrijeme Crnojevića. Dr. Vladimir Petković tvrdi da je Župski manastir podignut oko 1625. godine. Po toj pretpostavci manastir su podigli Nikšići. Pleme Nikšići, koji su se doselili iz Grblja su tada bili na

vrhuncu svoje moći i odlučili su da podignu bogomolju oko koje bi se okupljali svi pripadnici plemena. U Grblju je i postojala crkva izgrađena u 11 vijeku posvećena Sv. Luki. Predanje još govori da ga je zidao čuveni Rade Neimar. Bio je majstor nad majstorima, ali po priči, kad je manastir završen survao se sa skele i poslije nekoliko sati je umro. Sahranjen je na groblju Liverovići. Na tom groblju je do 1960. godine stajao jedan kamen koji je služio u crkvene svrhe, a smatralo se da je ispod njega sahranjen Rade Neimar. Kasnije je ta nadgrobna ploča prenijeta je u zavičajni muzej u Nikšiću.

Prva lokacija manastira bile su Carine u mjestu Orašje, ispod brda Gradina. Predanja kažu da su se u 15. vijeku oburvale velike gomile kamena sa Gradine i srušile dobar dio manastira. Kaluđeri i Župljani se tada skupe i dogovore da sagrade novi manastir sa druge strane Gračanice ispod Vodičkog Vrha. Župljani su tada manastir prenijeli kamen po kamen do mjesta gdje se i danas nalazi. Da bi se mogla davati bolja odbrana kasnije je oko njega podignuta kamena ograda.

Manastir je zaista imao ogromnu oslobodilačku i prosvetiteljsku ulogu za župska plemena. Sve što se u toku borbe sa Turcima zarobilo poklanjano je manastiru. Trebješki prvaci su se isticali u borbi protiv Turaka, pa su poslije 1789. godine morali napustiti svoja ognjišta. Kaluđer Župskog manastira Vasilije Vojvodić, brat trebješkog popa i vojvode Dmitra pokupio je razne skupocjene stvari: srebro, kandila, krstove, jevanđelja, putire, serdžadu Džin Alije hercegovačkog paše koga su 1690. godine


83

zarobili, i dao ih na čuvanje u Risan kapetanu Marku Đurkoviću. Dio Trebješana koji se preselio u Rusiju 1804. godine već su 1807. godine započeli, a 1817. godine završili kod Odese manastir posvećen Sv. Luki.

Župski manastir je bio sastajalište naroda za vrijeme sabora, veselja, sahrana, a posebno prilikom čestih odlazaka u bojeve. Godine 1809. za vrijeme ustanka protiv Turaka skoro svi prvaci Župe i Nikšićkog kraja su se sastali, ustanovili prvu vlast zvanu Kuluk, a zatim su uputili pismo vladici Petru I. Kod župskog manastira 1819. godine arhimadrit Aksentije Šundić podigao je jednu veću zgradu koja je služila za potrebe plemena. Aksentije je umro u Župi i sahranjen je pored manastira. Postoje stari zapisi koji tvrde da je tu boravio i Novica Cerović i da je sakupljao materijal Vuku Karadžiću koji je tragao po manastirima za to narodno blago.

Župski manastir je odigrao veliku ulogu u krvavim borbama sa Turcima čuvene Omer pašine godine. Kada je 1852. godine Omer paša –Latas, turski vojskovođa, udario sa velikom vojskom na Crnu Goru, knjaz Danilo Petrović pošalje u Župu svoga brata vojvodu Mirka sa dva rođaka da organizuju odbranu Župe, jer se vjerovalo da će preko nje biti glavni udar na Crnu Goru. Vojvoda Mirko Petrović, serdar Šogo Nikolić, senator Novica Cerović, Ivo Đoković sa još nekoliko istaknutih prvaka i jednim brojem Župljana, zatvore se u župski manastir i prime neravnu borbu sa odredom turske vojske, koji je nastupao uz rijeku Gračanicu.Turci nijesu mogli osvojiti manastir iako su ga gađali topovima. Na spoljašnjim zidovima manastira može se i danas vidjeti slomljeno kamenje.

U toku borbe Tuko Šćepanov Maksimović iz Liverovića obavijesti branioce manastira da je glavnina turske vojske krenula preko Planinice u Bjelopavliće. Jedne tamne noći branioci neopaženo napustiše manastir kroz tursku opsadu prelazeći u manastir Ostrog, gdje su snažno branili Ostrog. Ova odbrana je opjevana u pjesmi ’’Devet krvavih dana’’

Godine 1853. manastir je oslobođen od Turaka i tada

nastaje obnavljanje manastira. On je tada bio spaljen te su izgoreli mnogi dragocjeni materijali i predmeti – razne knjige i čitulje. Obnovljen je za tri godine. Godine 1875. buknuo je Hercegovački ustanak, pa je na traženje kralja Nikole crveni krst Rusije poslao 10 ljekara koji su kod manastira organizovali bolnicu za liječenje hercegovačkih ranjenika i ranjenika sa bitke na Vučjem dolu i tu je radila sve do oslobođenja Nikšića 1877. godine. U ovom periodu, tačnije 1871. godine je otvorena i prva osnovna škola u Župi. Manastir je imao velike posjede zahvaljujući uticaju kaluđera u narodu Župe. Mnoga imanja su naseljavana doseljenicima iz drugih krajeva.

Župski manastir


84

Ni Prvi ni Drugi svjetski rat nijesu mimoišli ovaj manastir. Godine 1917. opljačkali su ga austrougarski vojnici, skinuli zvono i odvukli dva topa prenijeta iz karaule Starog Sela. Godine 1943. Italijanski fašisti i drugi neprijatelji zapalili su sve knjige i druga važna dokumenta te su tako uništili dobar dio istorije iz života ovog kraja. Kod manastira su sahranjeni mnogi ugledni i poznati ljudi, počev od graditelja, kaluđera, boraca za slobodu.

Godine 1998. manastirski konaci koji su do tada bili u posjedu HTP Onogošt prelaze u vlasništvo eparhije Budimljansko-Nikšićke i od tada počinje nova rekonstrukcija. Manastir sa novim konacima dobija mnogo na izgledu i postaje mjesto gdje dolazi veliki broj turista iz zemlje i inostranstva. Sestrinstvo ovog manastira u sklopu kompleksa otvara i radionice za izradu grnčarija, ikona i drugih predmeta i suvenira.

Danas manastir Sv. Luke ponosno stoji na padini iznad Gračanice, ušuškan u svoje zelenilo, sa novim fasadama i novim konacima, sa svojom burnom prošlošću kao spomenik Župe, a vrijedni Župljani, kao dobri domaćini znaju koliko im on znači.

4.2.4. Nikšin Kiljan

Prema legendi nakon što se Gojak, sin Nikšin, već iselio u Međuriječje, jednom prilikom kada mu je Nikša išao u posjetu, na Maloj Lukavici su ga presreli i ubili razbojnici. Jedan od njih koji je ugrabio Nikšinog konja, oružje i odijelo, požurio je na trg u Podgoricu da to odmah proda. Na njegovu nesreću, na pazaru se toga dana zadesio Nikšin sin Radovan koji je prepoznao vranca, očevo odijelo i oružje. Namamio je razbojnika, obećavajući mu velike pare, da izađu sa pazara i odmaknu se malo od naroda. Tu ga je ubio, oteo plijen pa požurio da traži mrtvoga oca. Našao ga je na Lukavici, ponio i sahranio u naselju Zagrad gde i danas stoji Nikšina ploča. Na mestu pogibije kasnije je pobijen veliki mramor, kiljan, te se od tada ovo mesto zove Nikšin kiljan. Tu se i danas nalazi obilježje u vidu kamene ploče.

Na ovom mjestu na dan Sv. Ilije 2. avgusta se okupljaju stanovnici Župe, Rovaca, Morače, Uskoka, Drobnjaka i drugih plemena. Pored igre i pjesme vrše se pojedinačna takmičenja u skoku, bacanju kamena, konjskim trkama i slično.

Nikšin kiljan na Maloj Lukavici


85

4.2.5. Nikšina ploča

Nikšina ploča se nalazi u Župi, u naselju Zagrad gdje se najprije naselio rodonačelnik plemena Nikšići Nikša. Pleme Nikšići doselili su se u 14. vijeku iz mjesta Krtoli, koje se nalazi u Boki Kotorskoj. Nikšino tijelo je prihvaćeno sa Male Lukavice gdje je ubijen i sahranjeno u naselju Zagrad, gdje mu se i danas nalazi nadgrobna ploča. Ploča i prostor oko nje su zapušteni, pa bi za turističku valorizaciju neophodno bilo arhitektonski urediti prostor. U 2016. godini NVO Zagrad Montenegro je proslijedilo inicijativu Ministarstvu Kulture Crne Gore koje se obavezalo da će prostor i sami spomenik zaštititi.

4.2.6. Mramor Bana Ugrena

Grob-mramor bana Ugrena se nalazi u naselju Liverovići. To je prilično veliki otesan kamen, bez natpisa. Poznato je da su Nikšićem i okolinom vladali, prije doseljenja plemena Nikšići, starosjedioci Ugrinovići, iz čije loze potiče i ban Ugren. U njegovoj službi bio je rodonačelnik plemena Nikšići Nikša, koji je bana Ugrena pomagao u borbama protivu vojske Balše Zećanina. U to vrijeme je u Župi u Miolju Polju živio jedan od najbogatijih ljudi u ovom kraju Petar Veljaja. Petar je bio veliki prijatelj bana Ugrena i oni su se često posjećivali. Jednom prilikom kada se vraćao od svog prijatelja, bana Ugrena sačekaju, na osnovu dogovora sa svojim ocem, Nikšini sinovi i ubiju ga u današnjem naselju Liverovići. Bana Ugrena je naslijedio i uzeo upravu Nikša sa sinovima.

4.2.7. Spomenik palim borcima na Sutjesci

Spomenik borcima V proleterske crnogorske brigade, poginulim partizanima jula 1942. godine na Sutjesci-Grandićima podignut je 1984 godine na inicijativu Saveza udruženja boraca Župe. Nalazi se nedaleko od manastirskog kompleksa u naselju Carine.

4.2.8. Crkva sv. Ilije na Lukavici

Godine 2007. prilozima zbratimljenih plemena Župe, Rovaca, Morače, Pipera i Zagarača podignuta je crkva Sv. Ilije na Lukavici pored Nikšinog kiljana. Ovu crkvu svakog Ilindana posjeti veliki broj turista iz čitavog svijeta.

4.2.9. Arheološki lokalitet Gradina

Nikšina ploča

Mramor Bana Ugrena u

Liverovićima

Spomenik poginulima

sa Sutjeske

Crkva Sv. Ilije


86

Gradina je brdo koje se nalazi na 1058 metara nadmorske visine između naselja Carine i Zagrad. Ono predstavlja arheološki lokalitet zbog svoje istorije i značaja koje je ovaj lokalitet imao u srednjem vijeku. Na Gradini su nađeni temelji zidina na vrhu, a i mnogi toponimi svjedoče o utvrđenju – gradu (brdo Gradina, Carine). Danas od ovog utvrđenja postoje samo temelji. Predanje govori da se na Gradini u 15. vijeku nalazila carina što je ubirala poreze za Sandalja Hranića, gospodara Huma i Hercegovine. Gradina je bilo mjesto iz kojeg je župan upravljao Župom. Ispod brda

Gradina nekada davno se nalazio i manastir Svetog Luke koji je kasnije zbog obrušavanja kamena prenesen na današnje mjesto.

4.2.10. Ostaci stare crkve na Gradini

Temelji ostataka ove crkve su 2015. godine otkriveni, ali da li je ovdje bio stari manastir ili su to pak ostaci neke crkve još uvijek je nepoznato i mora biti predmet detaljnijeg arheološkog ispitivanja.

4.2.11. Čanuša-najstarija kuća u Župi Najstarija kuća u Župi zvana Čanuša se nalazi u naselju Kuta. Nije poznat tačan datum njenog

nastanka. Poznato je da je u njoj prenoćio Novica Cerović sa glavom Smail Age Čengića prije dolaska na Cetinje.

4.2.12. Crkva Sv. Stefana

Izgradnja Crkve Sv. Stefana je počela 2016. godine na mjestu rođenja velikog župskog svetitelja SV. Stefana, poznatijeg kao Sv. Stefan Piperski.

4.2.13. Ostaci stare crkve u Vasiljevićima

Pogled na Gradinu

Mjesto buduće crkve Sv. Stefana

Temelji crkve na Gradini


87

Tačan period izgradnje ove crkve se pouzdano ne zna, ali se smatra da je ovo zdanje jedno od najstarijih u Crnoj Gori. Osnovni materijal sa kojim je bilo sagrađeno ovo zdanje sa unutrašnje strane bila je siga, dok je sa spoljašnje strane zid obrazovan od kamenih kvadara neujednačene veličine. Sačuvani fragmenti zidova govore da je hram bio prekriven poluobličastim svodom. U sklopu ovog zdanja na stubu časne oltarske trpeze postoji uklesano arhaičnim pismom i simbolima sa zapadne strane do kraja neodgonetnuti natpis.

4.2.14. Crkva sv. Jovana u Morakovu

Nastanak ove crkve se sa sigurnošću ne može utvrditi. Ipak ono što se zna je da je crkva krajem XIX i početkom XX vijeka doživjela značajniju rekonstrukciju. Ovo pravougaono zdanje se sa istoka završava polukružnom apsidom. Unutrašnje strane crkve su 7 i 3,36 m.

4.2.15. Ostaci crkve u Miolju Polju

O crkvištu i njegovim spomenicima u Miolju Polju pisao je M. Vučinić (Nikšićke novine, 6. juni 1971; 19. decembar 1971), a zatim, S. Raičević, Spomenici u staroj župi Onogošt, Beograd, 1992, 117. U savremenom pravoslavnom groblju u Miolju polju, u središnjem dijelu groblja, postoji temelj crkve dimenzija 12,8 x 6,1 m. U pitanju je jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom upravljenom Istoku. U njoj i sada uspravno stoji Časna trpeza položena na stup načinjen od starog nadgrobnog spomenika uvučena na 2,8 m od zapadnog zida. Ostaci oltarske pregrade su još uvijek vidljivi na 5 m od zapadnog zida. U podu crkvišta leži barem pet grobnih ploča od kojih je jedna, bliže sjevernom zidu, ukrašena. Jedna grobna ploča podvlači se pod sjeveroistočni ugao crkvene zgrade. I ovdje su stari nadgrobni spomenici upotrijebljeni u gradnji crkve. Pod crkve ukopan je u zemlju.

Visoki tanki sanduk, bogato dekorisan, prvobitno na postolju. Leži uz sjeverni zid crkve. Polegao, ili oboren, kako bi bio upotrebljen kao nadgrobna ploča u 20. vijeku.

Srednjovjekovno groblje predstavljeno je spomenicima tipa ploča grublje izrade, kao i sanduka, među kojima se ističe visoki sanduk na postolju sa naglašenom kolonadom stupova povezanih arkadama, nažalost, polegao. Na manjoj gredi koja leži u zoni ispred istočnog zida, usječena je predstava mača. Moguće da ova greda predstavlja konstrukcijski element crkvene zgrade, a ne nadgrobnog spomenika.

Ostaci crkve u Miolju Polju

Ostaci crkve u Vasiljevićima


88

Ovo je veoma stara crkva, ali bez nekih detaljnijih arheoloških istraživanja ne može se dati odgovor o vremenu njenog nastanka.

4.2.16. Spomenik Danilu Bojoviću

Na visoravni Konjsko se nalazi spomenik narodnog heroja Danila Bojovića. Rođen je 1910. godine u naselju Kuta. Osnovnu školu završio je u Župi, a gimnaziju i veliku maturu u Nikšiću. Poslije završene gimnazije upisao je Pravni fakultet u Beogradu. Član Saveza komunističke omladine Jugoslavije postao je 1934, a član Komunističke partije Jugoslavije 1937. godine. Tokom studija je bio član uprave Studentskog pravničkog društva i Pravne zaštite, društava koja su kontrolisali komunisti. U jesen 1938. bio je izabran za člana Akcionog odbora stručnih studentskih udruženja. Zbog učešća u demonstracijama i u razbijanjima ljotićevskih zborova, bio je nekoliko puta hapšen i zatvaran.

Dušan Bojović je bio učesnik Narodnooslobodilačke borbe od 1941. godine i jedan od organizatora Trinaestojulskog ustanka u Nikšiću. Bio je prvi komandant Župskog ustaničkog bataljona. Bio je izabran za člana Okružnog komiteta KPJ za nikšićki okrug na partijskoj konferenciji, održanoj 15. oktobra 1941. u Dubravi kod Gornjeg Polja. Učestvovao je u borbama tokom Treće neprijateljske ofanzive. Nakon povlačenja glavnine partizanskih snaga u Bosnu i Hercegovinu u junu 1942, Danilo je ostao na ilegalnom radu na domaćem terenu.

Krajem februara 1942, specijalno obučena jedinica, sastavljena od žandara i četnika, upućena je u potjeru za Bojovićem. Opkolili su ga zajedno sa grupom partizana u jednoj kolibi na planini Konjsko. Poginuo je prilikom pružanja otpora.

Ukazom Predsjedništva Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), 11. jula 1945. godine, među prvim borcima Narodnooslobodilačke vojske, proglašen je za narodnog heroja.

4.2.17. Župske nekropole i stećci

U narodu se ovi spomenici najčešće zovu stećci ili mramorovi, "grčko groblje", a neko im daje naziv "rimsko groblje". Različitog su oblika, a najčešće su u obliku ploče, sanduka, kuće na dvije vode, stuba i krsta. U ovom dijelu važno je istaći i značaj stećaka kao kulturnog dobra od izuzetnog značaja za rekonstrukciju važnih istorijskih događaja i života u Župi. Njihove nekropole se nalaze na više mjesta na prostoru Zagrada, Miolja polja i Carina. Ovaj vid kulturnih dobara nije istražen u dovoljnoj mjeri, i bilo bi neophodno pristupiti njihovoj daljoj identifikaciji i istraživanju u narednom periodu.

Spomenik Danilu Bojoviću


89

Od brojnih lokacija stećaka koje u svom radu navodi Slobodan Raičević, interesantna je i lokacija Zagrad (Župa), za čije se stećke veže lokalna legenda. Na lokalitetu koji je kod mještana poznat pod imenom "Đilasko groblje" nalazi se jedan nadgrobnjak-ploča za koju se govori da je donesena sa susjednog lokaliteta Dublje. Ploča je ukrašena dekorativnim motivima geometrijskog oblika. Mjesna legenda govori da je ovo nadgrobna ploča Jevrosime - supruge bana Ilijana koji se ovdje doselio iz Grblja, u stvari, Nikšine majke, od kojeg potiče pleme Nikšići. Druga nadgrobna ploča nalazi se na groblju Dublje. Ona je nešto manja od prethodne ali i ona ima klesani ukras, borduru od kosih paralelica i friz od spirala. Na ploči nedostaje jedan dio, a po njenoj sredini uklesana su tri rebra. Raičević navodi da "narod vjeruje i priča da je ovo Nikšin nadgrobni spomenik". Pored Zagrada u Župi i na lokalitetu Miolje Polje nalazi se značajan lokalitet stećaka. Oni su skoncentrisani u blizini temelja porušene stare crkve. Najljepši primjerci nalaze se neposredno uz zidove crkve. Znatan dio zaklanja gusta šikara koja izrasta na ruševinama starog hrama. Njih ovdje ima oko 100 komada. Najviše ih je u obliku ploče, ali se u ovoj grupi izdvaja i nekoliko visokih sanduka. Posebno je reprezentativan jedan koji je oboren sa svog kamenog postolja i navučen na noviji grob. Ovaj primjerak ima bogat dekorativni ukras, posjeduje naglašenu kolonadu stubova na bočnim stranama koje povezuju arkade. Iznad toga u tri friza isklesan je dekorativan ukras po motivu različit u svakom frizu. Od motiva ovdje se sreću krug, tordirana traka, luk i vrpca. Pored pomenutih ploča i sanduka, na lokalitetu se razaznaje nekoliko komada sa blago naglašenom šljemenom osom. Raičević takođe navodi stub oltarske menze, koji i sada stoji na svom prvobitnom mjestu porušene crkve, za koji on smatra da nije ništa drugo do jedan stećak, visoki sanduk koji je uzet sa zatečenog lokaliteta starih nadgrobnjaka. Ovi stećci spadaju u III kategoriju zaštićenih kulturnih dobara Crne Gore i moraju biti predmet detaljnog naučnog istraživanja kako bi na pravi način bili zaštićeni.

4.2.18. Viljajin most

Viljajin most je najstariji most u Župi sagrađen 1872. godine. Sredstva za izgradnju mosta dao je knjaz Nikola za dušu svome ocu Mirku. Most koji je dugo vremena bio jedina veza između Župljana dobio je naziv po Petru Viljaji koji je po predanju živio u srednjem vijeku i u ovim krajevima uživao veliki ugled.

Jedan od mnogobrojnih stećaka u Župi

Viljajin most


90

4.2.19. Crkva bratstva Čvorovića

Legenda o nastanku bratstva Čvorovića kaže, da je Vojvoda Đuraš, koji je bio upravitelj Župe Onogošt 1435-1505. godine zavjetovao Vojvodu Marka Čvora da se iz Kuta preseli na Zagrad odakle može vidjeti očevinu. Marka su zbog svojih fizičkih osobenosti zvali Čvoro i on je rodonačelnik bratstva Čvorovića. Po očevoj smrti preselio se na Dubravu sadašnji lokalitet bratstva. U Kutima je ostavio brata Raška, rodonačelnika Raškovića i strica Laketu – Đaka za koga je bila udata sestra Ivana Crnojevića.

Čvoro je po dolasku na Dubravu napravio savardak čije temelje su u 2016. godini njihovi potomci obnovili. Oko 1520. godine sa sinovima Petrom, Pavlom i Radom izgradio je i malu crkvicu poznatiju kao Dubara prekrivenu cerovinom. Po crkvi Dubare i današnje groblje i predio se zove Dublje. Nedaleko od ovog lokaliteta se nalazi i grobna ploča vojvode Nikše rodonačelnika plemena Nikšići.

Po predanju crkva je zapaljena od strane nikšićkih Turaka, poslije neuspješnog napada plemena Nikšići i ostalih okolnih plemena u zauzimanju grada. Turci su u znak odmazde napali Župu i u tom napadu Župljani su uspjeli da odbrane manastir, ali je jedna grupa preko Oblatna i Dragovoljića uspjela da braniocima dođe iza leđa i u tom pohodu stradala je pomenuta crkva, kao i kolibe i savardaci bratstva po Dubravi. Ova crkva je dobila ime u čast začeća Sv. Jovana Krstitelja i slavne bitke na Glasincu kada je na taj dan poginulo 34 Župljanina.

4.2.20. Stope Svetog Save

Po predanju na svom religijskom putovanju Sveti Sava je obilazio i prostore Župe i nakon toga je u mjestu Kutsko brdo u kamenu ostao trag njegove stope. Ova mitologija nema naučno utemeljenje, ali postoji veliki broj vjernika koji bi mogao ubuduće obilaziti ovo mjesto, pa je i prezentovan njegov značaj u turističke svrhe.

4.2.21. Spomenik Crvenog Krsta

Nakon ilegalnog rada tokom II svjetskog rata, na oslobođenoj teritoriji u naselju Kuta, 30. aprila 1944. godine na osnivačkoj skupštini Crne Gore i Boke obnovljen je rad najstarije humanitarne organizacije na Balkanu. Župa je izabrana jer je za vrijeme II svjetskog rata u njoj u velikoj mjeri

Crkva u Dublju

Na Kutskom Brdu


91

organizovano zbrinjavanje ranjenika ali i prikupljanje hrane za narodnooslobodilačku borbu. Za prvog predsjednika Crvenog Krsta Crne Gore izabran je prof. dr Pavle Miljanić. Crveni krst Crne Gore nastao je 1875. godine, kao Crnogorsko društvo Crvenog krsta i iste godine primljen u međunarodnu organizaciju Crvenog krsta. Spomenik je podigao 20 godina kasnije Crveni krst Crne Gore.

4.2.22. Crkva Sv. Jovana Preteče u Kutima

Crkva u Kutima, posvećena rođenju Svetog Jovana Preteče –Ivanjdan. Ova crkva je sagrađena 1873. godine. Crkva je obnovljena 2010. godine.

4.2.23. Crkva svete Gospojine u Bjeloševini

Ovaj hram posvećen uspenju svete Gospojine podigli su Bjeloševci u 19 vijeku. Veću rekonstrukciju hram je doživio 2014. godine.

4.2.24. Spomenik Dušanu Bojoviću

Narodni heroj Dušan Bojović rođen je 30. maja u naselju Kuta u Župi, Nikšić, Crna Gora. Student Jedan je od organizatora masovnog učešća gimnazijalaca u demonstracijama protiv gladi u Nikšiću 1932. godine. Jedan od političkih komesara u KPJ i učesnik svih većih akcija kako protiv četničkih formacija tako i protiv Njemaca i Italijana. U ranim jutarnjim časovima 13. juna 1943. godine, kada je komandant 3. divizije Sava Kovačević poveo prorijeđene redove svoje divizije na juriš uz strmine Zelengore prema Krekovima, da bi prokrčio put ranjenicima, i Dušan se, kao i uvijek, našao na čelu jedinica. U tom dramatičnom i herojskom

Spomenik Dušanu Bojoviću


92

jurišu smrtno je ranjen na mjestu gde je herojski poginuo komandant Sava. Za narodnog heroja proglašen je 20. decembra 1951. godine. Godine 1959. matična škola u Župi dobija ime po ovom narodnom heroju.

4.2.25. Ostaci crkvišta sv. Vasilija Ostroškog

Prije dolaska u ćelije Ostroških greda sveti Vasilije je boravio u Župi. Po predanju u mjestu Krstovače postoje i ostaci crkvišta gdje je svetitelj živio. Prije par godina Crkveni odbor Župe je na ovom mjestu postavio i krst, a mjesto očistio. Da li će crkvište nekada biti obnovljeno ostaje da se vidi, jer je ono značajno za dalji duhovni i turistički razvoj Župe.

4.3. Poljoprivreda

Zajednička karakteristika poljoprivrednog zemljišta u Župi je što se javlja u malim kompleksima, parcele su razbijene u prostoru ili usitnjene da to onemogućava stvaranje većih kompleksa u ravničarskom dijelu Župe i ozbiljnije bavljenje većom poljoprivrednom proizvodnjom, za razliku od planinskog dijela Župe, gdje postoje veliki neiskorišćeni potencijali. Nešto značajniji kompleksi ravničarskog zemljišta nalaze se u posjedu zemljoradničke zadruge Župa, koja zbog nedomaćinskog rukovođenja proživljava postupak stečaja. Prema podacima, Župa raspolaže sledećim površinama izraženim u hektarima: oranica 4585, bašta 584, voćnjaci 103, livade 419, pašnjaci 651, šume 2059, neplodno zemljište 769.

Poljoprivreda je kroz vjekove bila glavna privredna grana ljudi ovoga kraja. Župa je poljoprivredno uvijek bila relativno dobro razvijeno područje. Zemljoradnja je bila razvijena, ali je primat uvijek imalo stočarstvo. Uzrok tome su velike površine pašnjaka na zaravnima u okolini Župe, a i u samoj Župi postoji veliki broj livada i pašnjaka. Uz obilje voda i plodne zemlje jasno je zašto je Župa bila, a i danas je značajno poljoprivredno središte u Crnoj Gori. Sve do 60-tih godina 20 vijeka stanovništvo se u Župi većinom bavilo poljoprivredom. Od 60-tih godina i razvoja industrije u Nikšiću i izgradnjom modernijih saobraćajnica, većina stanovnika Župe se zaposlila u Nikšiću. Orijentišući se na rad u Nikšiću, poljoprivreda je postala dopunska aktivnost većine stanovništva.

Stočarstvo, voćarstvo, povrtlarstvo i druge poljoprivredne grane su industrijalizacijom potisnute kao glavno zanimanje. Bogati župski katuni: Štitovo, Konjsko, Skladna, Luke, Bare, Krnovo i Lukavica danas su mjesta više turistički posjećena nego što služe za potrebe poljoprivrede. Tome je doprinijelo dijelom i otvaranje rudokopa za eksploataciju boksita, po čemu je Župa postala poznata i u svijetu. Ove aktivnosti su sa sobom Župi i Župljanima donijeli i brojne ekološke probleme.

Sela u Župi imaju svoje bliže i dalje katune. Stočari iz Morakova izdižu na Štitovo, Ćeranića goru i po Gradačkoj poljani, Vasiljevići oko Biočkog stana i na Lukavici, stočari iz Kuta imaju bliže katune na Kutskom brdu, a dalje na Barama Bojovića, stočari sa Zagrada i Oblatna imaju bliže katune iznad Bršna, a dalje na Zakraju, Vučju i Konjsku, stočari iz Dučica imaju bliže katune u Seocima, a dalje

Bogati župski pašnjaci


93

ispod Borovih brda i na Lukavici, stočari iz Starog Sela bliže katune imaju na Lazima i Ćelištima, a dalje na Lukavici, stočari iz Jugovića imaju bliže katune na Lazima, a dalje u Zakrajima, Krnovu i Lukavici, stočari iz Bjeloševine imaju katune na Lukavici.

Prema poljoprivrednom popisu u Crnoj Gori iz 2010. godine u Župi postoji 982 domaćinstva koja se bave nekim vidom poljoprivredne proizvodnje.

Tabela: Broj porodičnih poljoprivrednih gazdinstava po naseljima - Popis

poljoprivrede 2010

Naselje Broj gazdinstava

Bastaje 5

Bjeloševina 46

Carine 53

Dučice 145

Jugovići 60

Kuta 226

Liverovići 118

Morakovo 116

Oblatno 28

Staro Selo 74

Vasiljevići 34

Zagrad 77 UKUPNO 982

Prema tom popisu površine korišćenog poljoprivrednog zemljišta su 2960,5 ha što pokazuje da

potencijala za širenje proizvodnje ima.

Tabela: Raspoloživo zemljište porodičnih poljoprivrednih gazdinstava (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Korišćeno

poljoprivredno zemljište, ha

Nekorišćeno poljoprivredno zemljište, ha

Šumsko zemljište,ha

Neplodno zemljište,ha

Bastaje 2,8 0,3 0,3 0,5

Bjeloševina 26,5 41,9 8,0 8,6

Carine 100,8 0,0 28,1 2,1

Dučice 186,6 4,1 193,9 13,3

Jugovići 411,1 13,8 22,5 2,9


94

Kuta 1306,3 47,6 83,7 8,8

Liverovići 361,4 0,9 39,7 7,8

Morakovo 107,8 1,0 41,5 3,6

Oblatno 44,2 0,2 15,3 1,2

Staro Selo 260,5 4,7 10,7 2,3

Vasiljevići 43,3 1,9 10,3 5,6

Zagrad 109,2 13,3 42,8 25,7 UKUPNO 2960,5 129,6 496,8 82,2

Stočarstvo koje je nekada bilo vodeća grana poljoprivrede polako to mjesto ustupa voćarskoj

proizvodnji. Od domaćih životinja najzastupljenije su i dalje ovce i pored malog broja stočara koji ih drži. Na ovom području zadnjih godina dolazi do poboljšanja rasnog sastava krava što bi trebalo da poveća efikasnost proizvodnje.

Tabela: Broj stoke po vrstama, živine i košnica - porodična poljoprivredna gazdinstva (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Goveda Ovce Koze Svinja Živina Košnice pčela

Bastaji 9 0 0 6 0 1

Bjeloševina 65 26 24 85 134 39

Carine 46 177 28 72 55 10

Dučice 262 415 87 159 251 36

Jugovići 107 22 19 143 324 0

Kuta 414 988 86 309 1392 25

Liverovići 128 32 7 116 173 27

Morakovo 102 58 76 92 492 100

Oblatno 48 12 0 38 270 0

Staro Selo 122 232 6 147 417 0

Vasiljevići 62 0 13 35 15 0

Zagrad 136 608 7 127 147 0 UKUPNO 1501 2570 353 1329 3670 238

Još uvijek je prisutan pašnjački (katunski) način gajenja stoke, sa ljetnjim boravkom na planini

gdje se dobijaju visokokvalitetni i cijenjeni proizvodi. Ovi proizvodi se prave na tradicionalan način u vidu skorupa i jedne ili dvije vrste sira.

Organizovanije prerađivanje sa više vrsta sireva postoji kod samo nekoliko proizvođača koji su trenutno ograničenih kapaciteta.


95

Statistički podaci pokazuju da brojke mogu biti mnogo veće naročito u pčelarskoj proizvodnji, ovčarstvu i kozarstvu. Povećanje proizvodnje povezano je sa većom podrškom, zalaganjem kako stručnih službi tako i proizvođača, ali i organizovanjem otkupnog centra i prerađivačkih kapaciteta u Župi. Što hitnija organizacija poljoprivrednih proizvođača na prostoru Župe garantuje i veće povlačenje sredstava iz fondova EU.

U ratarskoj proizvodnji najzastupljenija je proizvodnja krompira sa ukupno 49 ha, dok je proizvodnja žitarica na minimalnom nivou od 9,27 ha i ostalog povrća 1,5 ha.

Tabela: Površine pod žitima, krompirom i povrćem - porodična

poljoprivredna gazdinstva (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Žita,ha Krompir, ha Povrće,ha

Bastaji - - -

Bjeloševina 0,83 - 0,18

Carine 0,20 - -

Dučice 5,03 12,93 -

Jugovići - 4,21 1,15

Kuta 1,66 11,70 0,18

Liverovići - 1,37 -

Morakovo 0,38 6,62 -

Oblatno 1,14 9,81 -

Staro Selo 0,03 1,73 -

Vasiljevići - - -

Zagrad - 1,00 - UKUPNO 9,27 49,37 1,51

Da je Župa poznata po proizvodnji šljive govore i statistički podaci po kojima je 19.846 komada

ovih voćnih stabala. Na drugom mjestu su 8.009 stabala jabuke, zatim slijede stabla trešnje, višnje, kruške i oraha.

Tabela: Broj voćnih stabla po vrstama - porodična poljoprivredna gazdinstva (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Jabuka Kruška Šljiva Višnja Trešnja Orah

Bastaji 20 - 615 - - 2

Bjeloševina 207 193 335 30 43 56

Carine 645 76 1003 303 771 131

Dučice 1624 305 2845 1032 1184 443

Jugovići 629 136 1060 74 71 36


96

Kuta 1434 203 6428 317 318 369

Liverovići 647 76 2083 64 20 20

Morakovo 1202 122 1580 445 432 258

Oblatno 249 49 280 136 90 51

Staro Selo 600 257 1503 75 33 42

Vasiljevići 114 28 1065 38 19 64

Zagrad 638 140 1049 145 148 130 UKUPNO 8009 1585 19846 2659 3129 1602

Nepostojanje organizovanog otkupa naročito u voćarstvu, mala iskorišćenost poljoprivrednih

površina, relativno mali broj seoskog stanovništva koji se bavi stočarstvom, zapušteni voćnjaci, loša infrastruktura, loša saradnja sa savjetodavnim službama, nizak nivo primjene novih znanja u poljoprivredi samo su neki od problema u daljem razvoju poljoprivrede u Župi. Izgradnjom pogona za preradu ovaj kraj bi dobio značajno jaču poljoprivrednu dimenziju u ukupnom razvoju Župe.

4.4. Proizvodnja

Župa je što se tiče proizvodnog sektora najpoznatija u sektoru rudarstva. Trenutno je na eksploataciji rude upošljeno 150 radnika, a očekuje se da će do kraja godine taj broj biti i veći. Proizvodnju obavlja firma Uniprom metali sa podizvođačima Rudkop, Bumech i Milović Company.

Proizvodnja i prerada kamena i šljunka se obavlja na prostoru nekadašnjeg rudokopa Bunić sa 5 zaposlenih.

Elektrodistribucija u 35 kV postrojenju u Miolju Polju ima 4 zaposlena koji su istovremeno uposleni i na održavanju elektro mreže u Župi.

Od ostale proizvodnje u Župi su aktivna pilana u Morakovu i par neregistrovanih gatera, nekolike automobilske radionice, tu je i pogon za izradu kora za pitu koji upošljava 6 radnika, zatim nekoliko većih farmi krava i par ribnjaka.

4.5. Trgovina

Trgovina u Župi je zastupljana preko nekoliko trgovinskih radnji. Tu su Deviz doo, Promes doo, Garant doo, STR MSD koje upošljavaju oko 15 zaposlenih. Osim trgovinskih radnji postoje još i ugostiteljski objekti kafe bar Centar i kafe Fortuna sa dodatnih 5 uposlenih.

4.6. Ustanove

Od javnih ustanova i organizacija u Župi se, osim kancelarije Mjesne zajednice, nalaze Osnovna škola "Dušan Bojović", Vrtić ‘’Mačak’’, zdravstvena ambulanta, pošta, veterinarska ambulanta i NVO organizacije koje djeluju u različitim pravcima sa ciljem poboljšanja života u Župi.


97

4.6.1. Osnovna škola "Dušan Bojović"

Osnovna škola "Dušan Bojović" – Župa izvodi nastavu u matičnoj školi, koja se nalazi u Mioljem Polju, i tri područna odjeljenja - u Carinama, Morakovu i na Zagradu.

Prva škola u Župi počela je sa radom daleke 1871. godine. Škola je otvorena u porti manastira svetog Luke, a prvi učitelj je bio Gavrilo Saičić iz Vasojevića. Škola je dva puta prekidala svoj rad: prvi put u vrijeme Veljeg rata 1876–1878. godine, kada je u zgradi škole bila otvorena bolnica za ranjenike i drugi put za vrijeme Drugog svjetskog rata, kada nije radila nijedna škola u Crnoj Gori. Broj učenika do kraja Prvog svjetskog rata bio je školske 1883/84. 24 učenika da bi školske 1909/10. dostigao broj od 104 učenika i bili su raspoređeni, zavisno od broja, u jedno ili dva odjeljenja.

Godine 1911. započeta je izgradnja nove školske zgrade u centru Župe, ali zbog Balkanskih i Prvog svjetskog rata ona te godine nije završena. Poslije Prvog svjetskog rata broj učenika se stalno

povećavao (oko 250 učenika), pa je manastirski prostor postao tijesan, te je 1925. godine završena nova školska zgrada u centralnom dijelu Župe, najvećim dijelom doprinosom njenih mještana. U toj školskoj zgradi u narednom periodu do Drugog svjetskog rata radi od četiri do šest odjeljenja sa isto toliko učitelja. Broj učenika raste, pa su 1937/38. godine otvorene tri nove škole u Carinama, Morakovu i na Zagradu.

Za vrijeme rata Italijani su spalili školsku zgradu u Miolju Polju, pa su 1944. godine, poslije oslobođenja Nikšića, otvorene škole u Dučicama, Kutima i Vasiljevićima, kao i ranije postojeće škole u Carinama, Morakovu i na Zagradu. Do 1947/48. godine obnovljena je matična zgrada, pa su prestale sa radom škole u Dučicama, Kutima i Vasiljevićima. Tada se u obnovljenoj zgradi u Miolju Polju po prvi

OŠ ’’Dušan Bojović’’


98

put otvara peti razred i škola prerasta u sedmogodišnju, odnosno, osmogodišnju osnovnu školu. Samim tim nastaje potreba za stručnijim nastavnim kadrom kojeg tada nije bilo dovoljno. U poratnom periodu broj učenika stalno raste. Povodom Dana oslobođenja Nikšića 1959. godine škola u Miolju Polju dobija ime narodnog heroja Dušana Bojovića rodom iz Župe.

Zbog naraslog broja učenika i dosta lošeg stanja zgrade u Miolju Polju izgrađena je i useljena 1963. godine nova školska zgrada u kojoj se i danas izvodi nastava. Te školske godine na području Župe osnovno školstvo je spojeno u jedinstvenu ustanovu, pa je škola u Miolju Polju postala matična škola, sa tri petorazredne škole u Carinama, Morakovu i na Zagradu. Na početku školske 2001-2002. godine upisano je 408 učenika, koji su raspoređeni u 21 odjeljenju. U matičnoj školi nastavu pohađa 326 učenika, a u područnim odjeljenjima 82 učenika. Školske 2001-2002. godine škola je proslavila značajan jubilej - 130 godina postojanja. Povodom jubileja škola je štampala Monografiju, koja predstavlja značajan izvor podataka o istoriji ne samo škole, već i čitave Župe. U školskoj 2016-2017. upisano je ukupno 391 učenika i trenutno 52. zaposlenih.

Škola ''Dušan Bojović'' je obezbijedila temeljni stepenik ka daljem obrazovanju nizu budućih profesora, inženjera, ekonomista, sudija, advokata, naučnika, diplomata, književnika, publicista, novinara, visokih oficira, zaslužnih sportista. Znatan broj njih postali su magistri nauka. Bivši đaci objavili su desetine knjiga iz oblasti nauke, stručnih publikacija, istoriografije, književnosti i veliki broj radova u listovima, časopisima i zbornicima. Nekolicina njih su članovi Udruženja književnika Crne Gore i Srbije, a dvojica i članovi Međunarodne slavenske akademije nauka i umjetnosti u Moskvi. U proteklih osamdesetak godina neki od njih su postali i doktori nauka i profesori univerziteta. Planom energetske efikasnosti Vlade Crne Gore predviđena je rekonstrukcija ove škole i instalacija grijanja u 2018. godini.

4.6.2. Zdravstvena ambulanta

U Župi se nalazi i zdravstvena ambulanta u kojoj su trenutno upošljena 3 medicinskih radnika. Ambulanta trenutno funkcioniše u sklopu zgrade Mjesne zajednice Župa. Za bolje funkcionisanje zdravstvene zaštite neophodno je formiranje doma zdravlja u okviru kojeg bi funkcionisale i stomatološka ambulanta i apoteka.

4.6.3. Pošta

Pošta u Župi upošljava 2 zaposlenih koji rad obavljaju u staroj zgradi. Razuđenost i veličina terena Župe smanjuju rezultat i efikasnost rada pošte. Da bi se stanje popravilo neophodno je nabaviti adekvatnu opremu kako bi se povećala efikasnost i samim tim građani bili zadovoljniji uslugom.

4.6.4. Veterinarska ambulanta

Sa jednim zaposlenim ova ambulanta ne može da podmiri zahtjeve svih poljoprivrednika, pa se često na terenu mogu sresti i vetrinari koji dolaze iz Nikšića. Neophodno je dalje jačanje kadrovima ove ambulante kako bi se povećala efikasnost poljoprivredne proizvodnje. Osim veterinarske

Zgrada Mjesne zajednice


99

ambulante sa potrebnim laboratorijama u budućnosti je neophodno razmisliti o formiranju i savjetodavne poljoprivredne službe za sve ostale grane poljoprivrede.

4.6.5. Organizacije civilnog društva

U Župi djeluje nekoliko formalnih i neformalnih organizacija civilnog društva koje svojim djelovanjem svako na svoj način doprinosi razvoju Župe. To su:

• ''Župa u srcu'' • KUD Župa • Nvo Zagrad Montenegro • Nvo Morakovo • Sportsko ribolovni klub Župa • Udruženje bratstva Čvorovići-Potomci plemena Nikšići • Crkveni Odbor Župe • Savjet roditelja u OŠ ‘’Dušan Bojović’’

4.6.5. JPU ''Vrtić Mačak''

Objekat JPU ‘’Dragan Kovačević’’ –‘’Vrtić Mačak’’ izgrađen je 2016. godine zahvaljujući donaciji organizacije UNDP. Ovaj vrtić je već u prvoj godini pokazao svoju opravdanost na zadovoljstvo oko 60 župske djece. U ovoj ustanovi je uposleno oko 10 vaspitača.

4.7. Putna infrastruktura

Opšta ekonomska razvijenost nekog kraja u tijesnoj je vezi sa saobraćajnom infrastrukturom. U srednjem vijeku je kroz Župu prolazio važan trgovački put Onogošt-Brskovo. U vrijeme Turske vladavine, pa i poslije oslobođenja od Turske Župa nije bila povezana kolskim putem sa Nikšićem sve do početka XX vijeka. Transport robe je vršen na konjima, drvenim saonicama ili na leđima. Poslije izgradnje kolskog puta olakšana je komunikacija sa Nikšićem. Poslije II svjetskog rata, radi prevoza rude, ogromne količine drveta i ostalih prirodnih bogatstava, kao i svakodnevnog prevoza učenika u škole i radnika u preduzeća u Nikšiću, izgrađena je asfaltna cesta od Nikšića do Morakova. Glavna cesta ide od Nikšića do Morakova, kod mjesta Krstovače odvaja se jedan krak za sela Zagrad i Oblatno i dalje ka rudnicima Kutsko brdo i Štitovo i dijelom Lukavice, a drugi krak ide pored jezera, dolinom Gračanice do Mioljeg polja i dalje do Morakova. Godine 1972.

Glavni put i pristupni put do škole


100

izgrađen je asfaltni put do Seoca koji je 1986 godine produžen do Đurakova dola i Biočkog stana. Od glavnog puta koji kreće dolinom Gračanice nastavljaju se mnogi manji putevi, koji povezuju pojedina sela-zaseoke. Godine 1999. izgrađen je asfaltni put preko Puste strane sa sjeverne strane brda Gradina koji povezuje sela Zagrad i Kuta. Taj put je zbog slabe podloge i tankog asfalta već poslije nekoliko godina u veoma lošem stanju.

Župa je asfaltnim i makadamskim putevima povezana i sa svojim zaleđem, prije svega sa svojim katunima: Lukavicom, Konjskom i Barama Bojovića. Od asfaltnog puta od Zagrada do Kutskog brda, koji je namijenjen prvenstveno za prevoz rude, odvaja se krak prema sjeveru preko Stojage (1260.m.) i Prorokovog dola, ka zaravni Konjsko. Put je asfaltiran do Lukavice i Bara Bojovića nakon čega se nastavlja makadamski put do Kapetanovog jezera. Jedan krak asfaltnog puta se odvaja od Konjska ka istoku prema Lukama Bojovića. Ipak se i pored svega navedenog, u pojedinim zaseocima i katunima saobraćaj obavlja uskim i lošim putevima.

Od 1976 godine i ŠIK Javorak iz Nikšića radi eksploataciju šuma i drveta, izgrađuje puteve prema Prekornici i Maganiku u više krakova.

Lokalna putna mreža u zoni Župe je u dosta lošem stanju. Brdski teren uslovio je i kvalitet same mreže. To su putevi promjenjljivih širina poprečnih profila sa uzdužnim nagibima često većim od dozvoljenih i velikim brojem serpentina. Održavanje prohodnosti je otežano, naročito u zimskim mjesecima, kada je veliki broj puteva van svoje funkcije. U 2016. godini je sanirano par klizišta na glavnom putu i urađen pristupni put do matične škole, što je nedovoljno s obzirom na veličinu mreže puteva u Župi.

U sljedećim tabelama dat je pregled Lokalnih puteva u Župi.

Tabela: Lokalni putevi Župi

R.B. Naziv puta Dužina

(km) Prosječna širina

kolovoza (m) Zastor

1

Rubeža (raskrsnica kod spomenika)–Miolje

Polje-Morakovo 20 4-5 asfalt

2

Mačak (raskrsnica kod spomenika)- Kuta

(Suvodo) 3,15 3-4 asfalt

3

Prijelaz Jugovića (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža-Miolje

Polje-Morakovo)-Duge njive-Viljain most-Dolovi

Dučički 4 3 asfalt

4

Viljain most - Mačak (raskrsnica sa lokalnim

putem Rubeža- Miolje Polje-Morakovo) 0,65 3 asfalt

5

Kuta (raskrsnica sa lokalnim putem Mačak

(raskrsnica kod spomenika)-

Kuta(Suvodo)) - Pusta 3,5 3,5-4 asfalt


101

strana - Zagrad

6 Zagrad - Trešnjica - Konjsko - Lukavica 14,9 3-4

asfalt 11.9 km, makadam 3km

7 Krstovače - Oblatno -

Zagrad 5,2 6

asfalt 4.3 km, kocka 900m od

Krstovača

8

Dragovoljska Ploča (raskrsnica sa lokalnim

putem Rubeža- Miolje Polje-Morakovo) -

Dragovoljići - Poljica - Bukovik

(raskrsnica sa regionalnim putem R-5 Nikšić-ŠavnikŽabljak) 10,7 3-4

Asfalt širine 4m u dužini 3 km, asfalt širine 3m u dužini

2.2 km, makadam širine 3m u dužini

5.5km

Nekategorisani putevi na teritoriji Župe imaju veoma ograničenu saobraćajnu funkciju. To su uglavnom putevi izgrađeni po složenom terenu ili uz minimalna neophodna izravnavanja terena za uspostavljanje prohodnosti. U veoma su lošem stanju, neasfaltirani ili djelimično asfaltirani bez odgovarajućih tehničkih elemenata i mogu se koristiti za motorni saobraćaj samo povremeno pri povoljnim vremenskim uslovima.

Tabela: Nekategorisani putevi

R.B. Naziv puta

Dužina (km)

Prosječna širina kolovoza

(m) Zastor

1 Ploča Dragovoljićka (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-kuće Janjuševića 0,4 3 asfalt

2 Raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža-Miolje Polje-Morakovo- Laz 4 3 asfalt

3

Raskrsnica sa lokalnim putem( Rubeža-Miolje polje- Morakovo)-kuće Pekovića (pod branom) 0,3 3 asfalt

4 Liverovići (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-Glušije selo 2,3 2,8

asfalt 1km, makadam1,3km

5

Liverovići (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-Česma-(izlaz na lok. put Rubeža-Miolje polje-Morakovo) -Botanac 1,3 2,8

asfalt 500m, makadam 300m, asfalt 500m

6 Bastaje (raskrsnica lokalni put Rubeža-Miolje polje- Morakovo – kuće Filipovića i Mušikića 0,6 2,5-2,8

asfalt 450m, makadam 150m


102

7 Carine (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-Manastir Svetoga Luke 0,5 4-5 asfalt

8 Carine (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-Kuće Radulovića i Batrićevića 0,47 3

0,07 asfalt makadam 0,4

9 Kuta: Suvodo (raskrs. sa lok. puta Mačak-Kuta)-Trnova dolina 1,4 3

asfalt, makadam

10

Kuta Suvodo (raskrsnica sa lokalnog puta Mačak- Kuta)-krak u pravcu kuća Lončara (ispod groblja Kuta) 2,8 2,8

asfalt 1,6km makadam 1,2km

11 Most Kuta (raskrsnica sa lokalnog puta Mačak-Kuta)-kuće Bečanovića 1,2 3

asfalt, makadam

12 Donja Kuta (raskrsnica sa lokalnog puta Mačak-Kuta)-kuće Krulanovića i Laketića 1,9 3

asfalt 800m, makadam 1,1km

13

Dolovi Dučički (raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovića – Duge njive – Viljan most-Dolovi Dučićki)-drugi pravac kroz Dučiće-Viljain most(raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovića-Duge njive-Viljain most-Dolovi Dučićki) 1,2 3 asfalt

14 Mačak (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-Vasiljevići 2 3 asfalt

15

Kameni krst (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-Dučice (raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovića – Duge njive – Viljan most-Dolovi Dučićki) 0,8 3 asfalt

16

Krnja jela (raskrsnica sa lokalnim putem Zagrad- Trešnjica-Konjsko-Lukavica)-Bare Bojovića- Kapetanovo jezero 12,6 3

Asfalt 6.4km, Makadam 6,2km

17 Lukavica-Krnovo (raskrsnica sa regionalnim putem R5, mjesto Glogov potok) 6 2,5 makadam

18

Raskrsnica sa lokalnim putem (Krstovače-Oblatno- Zagrad)-Oblatno-raskr. sa lokalnim putem(Krstovače-Oblatno-Zagrad) 1,4 2,8-6 asfalt

19 Zagrad (škola) – Botanac 2 2,8 asfalt

20

Most Jugovića (raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovića – Duge njive – Viljan most-Dolovi Dučićki)- Dom Jugovića 0,9 2,8

Asfalt, Makadam 350m

21

Kameni krst (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-Seoca –Durakov do-Štitovo 20 6

Asfalt 10,5km Makadam 9,5km

22 Morakovo (kraj Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-ZabranvKralja Nikole 3,1 2,5 makadam


103

23

Dragovoljići (raskrsnica sa lokalnim putem Dragovoljska ploča-Dragovoljići-poljica-Bukovik) - Lukovo 3,5 3,5 makadam

24

Dragovoljići (raskrsnica sa lokalnim putem Dragovoljska ploča-Dragovoljići-poljica-Bukovik) – Risji do – Trešnjica (raskrsnica sa lokalnim putem Zagrad- Trešnjica-Konjsko-Lukavica) 7,7 3

Asfalt 3,5km Makadam 4,2km

25 Raspuće (raskrsnica sa lokalnim putem Zagrad- Trešnjica-Konjsko-Lukavica) – Risji do 2,1 3,5 makadam

26 Kuta – Kutsko brdo 4 3 asfalt, makadam

27 Dugo brdo – Borova Brda 8 3 makadam 28 Lokalni put Morakovo -Kuće Kovačevića 3 1 asfalt

Obzirom da je Župa značajno razvojno područje, otvaranje saobraćajne komunikacije sa

opštinom Kolašin bi bilo od velike važnosti za njen dalji razvoj, ali i razvoj susjednog grada Nikšića. Ova saobraćajnica je ušla u Prostorni plan Opštine Nikšić kao jedan od strateških prioriteta. Granica istočnog dijela Župe prema opštini Kolašin je od Crvenog ždrijela, Ivan Begovog katuna, Radojeve prodoli, preko Kapetanovog jezera, Tićijaka i Božurnog vrha. Kontaktna zona u sa opštinom Kolašin čini širi pojas Župe (Konjsko, Bjeloševina).

4.7.1. Pokazatelji motorizacije

Pošto od MUP-a nijesmo mogli dobiti podatak procjena je da u Župi ima oko 1200 registrovanih automobila.

4.8. Telekomunikacije Na području Župe se ostvaruju sledeći servisi:

• Fiksna telefonija; • Mobilna telefonija; • Distribucija radio i TV programa; • Internet.

4.8.1. Fiksna telefonija

Na području Župe, fiksni telekomunikacioni saobraćaj se za sada odvija pod okriljem operatora fiksne telefonije „Crnogorskog Telekoma“. Elektronski komunikacioni čvor RSS Miolje Polje (Župa) ima instalisani kapacitet od 1024 priključaka, od kojih je aktivno 746 priključaka. Izgradnjom fiksne telefonije instalisani su kapaciteti za širokopojasni pristup, pa Telekom sada na ovom području ima i širokopojasne servise – ADSL, IPTV i dr. Penetracija fiksne telefonije u Župi je 20,09%.


104

Lokacija postojećih elektronskih komunikacionih čvorova na području Župe su: (ŽUPA) geografska širina 42°43'36.00"N i geografska dužina 019°06'02.00"E.

U cilju brže i ekonomski isplative realizacije razvoja HFC mreže u Nikšiću, a imajući u vidu postojeće stanje, broj korisnika, brzinu modernizacije, kao i sve veću potrebu za uspostavljanjem novih servisa, kompanija M-Tel je u 2016. krenula u proširenje HFC mreže i na teritoriji Župe. Pri realizaciju HFC mreže predviđeno je proširenje postojećeg kablovsko-distributivnog sistema, izgradnjom savremene dvosmjerne širokopojasne HFC mreže namenjene simultanom prenosu video, audio i signala podataka i pružanju odgovarajućih telekomunikacinih servisa pretplatnicima u navedenim mestima.

U skladu sa zahtevima investitora, proširenje FIFC mreže će biti realizovano izgradnjom optičkih provoda u dobro unaprijed planiranim kablovskim područjima u dijelu grada sa individualnim stambenim objektima. Predviđeno je da se optički privodi realizuju postavljanjem jednog optičkog čvora, koji bi pokrivao 20 kuća, odnosno korisnika. Od optičkog čvora bi se granala nadzemna koaksijalna distributivna mreža po postojećim stubovima javne ulične rasvete i po stubovima NN mreže. Kompanija M-Tel je od Sekretarijata za uređenje prostora i zaštitu životne sredine dobila Urbanističko tehničke uslove za izvođenje radova na izgradnji nadzemne HFC mreže.

Za pokrivanje korisnika naselja Župa predviđeno je priključenje jednog kabla sa 144 vlakna iz nastavka N18/17 koji se nalazi na stubu u naselju Rubeža. Kabal se prvo vodi vazdušno preko tri stuba zatim podzemno (8.200m) kroz jednu od tri novopoložene cijevi PE04O prema naselju Župa. Predviđena je montaža okna na svakih 100m. Kod ulaza u naselje Liverovići u nastavku N18/18 prelazi se na polaganje optičkog kabla po stubovima javne rasvjete i niskonaponske mreže za potrebe korisnika u naseljima Liverovići, Staro selo, Bastaje, Kuta, Jugovići, Vasiljevići, Dučice i Bjeloševina. U svakom slučaju Župa će imati bolje uslove i nadamo se povoljnije cijene.

4.8.2. Mobilna telefonija

Na području Župe, sva tri operatora mobilne telefonije, „Telenor", „T Mobile" i "M-tel" su instalirali svoje bazne stanice.

R.B Operater Geografska širina Geografska dužina Naselje Nadmorska visina 1 M-TEL 42°44'57.99"N 19°06'11.00"E Kuta 1153mnv 2 M-TEL 42°42'30.39"N 19°10'48.29"E Morakovo 902mnv 3 TELENOR 42°44'58.02"N 19°06'11.42"E Zagrad 1154mnv 4 TELENOR, T

MOBILE, M-TEL

42°43'39.75"N 19°05'03.52"E Jugovići 838mnv

Pokrivenost prostora digitalnim signalom mobilne telefonije, kako se vidi i iz dostavljenih podataka, je

zadovoljavajuća i dovoljna za dalji razvoj Župe.

4.8.3. Distribucija radio i TV programa

Na području Župe, distribuciju signala radija i televizije državnih i privatnih radio-difuznih servisa, vrši JP „Radio difuzni centar Crne Gore“, signalom sa devetnaest emisionih stanica. Telekom, kako je to već rečeno, koristi svoje kapacitete za širokopojasni pristup, preko kojih distribuira IPTV tehnologiju.

Osim njih, na području Župe, je prisutan i distributer televizijskog signala bežičnim pristupom - „Total TV“. Pokrivenost signalom je dobra i zadovoljava planove budućeg razvoja.


105

Tabela: Spisak lokacija antenskih stubova - predajnika RDC CG na teritoriji Župe

R.B Lokacija predajnika

Naziv uže lokacije Geografske koordinate (WGS84)

1 Nikšić/ CG 81400

Kuta 19E07469/ 42N44356


Liverovići 19E0300/ 42N4400


Morakovo 19E10484/ 42N42305


Župa 19E05031/ 42N43394


Zagrad 19E05568/ 42N45009

4.8.4. Internet

Na području Župe, na svim lokacijama elektronskih komunikacionih čvorova, Telekom ima instalisane kapacitete za pružanje usluga širokopojasnog internet pristupa, tako da ovaj operater korisnicima sa svih elektronskih komunikacionih čvorova na teritoriji Župe, nudi širokopojasne servise – ADSL, IPTV.

Operator Telenor ima u ponudi samo mobilni internet. Operator mobilne telefonije M-tel takođe za sada nudi samo bežični internet pristup. Kako je ovaj operater započeo proceduru izrade HFC mreže može se očekivati da će se konkurencija u pružanju ove i drugih telekomunikacionih usluga povećati.

4.9. Energetika

Župu karakterišu uglavnom naselja velike razuđenosti čije elektro-energetske potrebe treba zadovoljiti. U ovom kraju se nalaze i rudnici boksita, pa su za potrebe eksploatacije izgrađena svojevremeno dva 35kV vazdušna voda Al-Fe 70mm2 od Trebjese ka Zagradu, od kojih jedan ide preko Seoca i Mačka. Jedan od vodova koji se mogao koristiti za rezervisanje napajanja je van pogona (dionica Trebjesa-Mačak-Zagrad) i gotovo demontiran tako da je trenutno napajanje područja Župe radijalno i nije moguće obezbijediti rezervu u slučaju ispada 35 kV vazdušnog voda TS Trebjesa-TS Seoca-Mačak. Preko ove transformatorske stanice 35/10kV, koja se nalazi pored potoka Mačak, (obližnje mjesto se zove Miolje polje što je i drugi naziv ove stanice) se snabdijeva seosko područje Župe. Distributivna mreža na području Mačka je vazdušna, sa standardnim presjekom Al-Fe 35mm2, na drvenim i betonskim stubovima, prosječne starosti oko 20 godina. Napajanje ovog područja je preko 35kV dalekovoda sagrađenog kao Trebjesa-Zagrad, koji je nakon otvaranja kopa Seoca izmijenjen kao dalekovod TS Trebjesa – TS Seoca -TS Mačak.

Preko transformatorske stanice Seoca 35/6 kV se snabdijevaju potrošači eksploatacije rude boksita na lokaciji Seoca. Transformatorska stanica Zagrad 35/10 kV je praktično demontirana, a nekad je korišćena tokom eksploatacije rude boksita na lokaciji Zagrad.

Na području Župe postoje sledeće kategorije potrošača:


106

• domaćinstva; • industrijski potrošači; • ostali potrošači (kultirno-prosvjetne i zdravstvene ustanove, poslovne i društvene prostorije,

turistički objekti, razni lokali, prodavnice, manje zanatske radnje i ostali mali potrošači); • javna rasvjeta.

Planom elektroenergetske infrastrukture predviđene su aktivnosti, od kojih su najznačajnija rekonstrukcija i puštanje pod napon postojećeg DV 35kV Trebjesa - Zagrad – Mačak;

Tabela: Podaci o broju distributivnih transformatora župskog područja

Lokacija Naponski nivoi Broj trafostanica Snaga trafostanica (MVA) Župa TS 35/10 kV 1 2,5

4.9.1. Niskonaponska mreža

Postojeća niskonaponska mreža u nekim djelovima Župe je u veoma lošem stanju i potrebno ju je rekostruisati i razvijati kao kablovsku i vazdušnu u zavisnosti od vrste potrošača, opterećenja i uslova na terenu. U nekim naseljima i zaseocima i dalje postoje veliki padovi napona, pa su neophodna ulaganja i u trafostanice, kojih trenutno na nivou Župe ima 28, što je nedovoljno uzimajući

u obzir broj potrošača i razuđenost naselja. Godine 1994. niskonaponska mreža je dovedena i do župskih katuna, međutim taj posao i projekat je ostao nezavršen i do dan danas napon nije pušten u tom dijelu Župe. Završavanje ovog posla je neophodno za budući razvoj Župe pošto su ovi katuni značajne poljoprivredno turističke oblasti. Pri projektovanju i izgradnju budućih objekata niskonaponske mreže potrebno je pristupiti mnogo zahtjevnije uzimajući u obzir budući razvoj.

4.9.2. Javna rasvjeta

Javna rasvjeta trenutno postoji u jednom dijelu Župe i ona je izrađena na većinom betonskim stubovima. Betonske stubove bi u narednom periodu duž glavne saobraćajnice trebalo zamijeniti sa stubovima rasvjete, naročito na dijelu saobraćajnice od Liverovićkog jezera do centra Mačka na kome je neophodna izgradnja trotoara i biciklističke staze, čime bi došao do izražaja ambijentalni izgled Župe u ovom dijelu. Javnu rasvjetu je neophodno planirati i projektovati u svim naseljima i zaseocima, zatim ispred javnih objekata, domova kulture i sl.

4.9.3. Pravci daljeg razvoja elektroenergetske infrastrukture i energetike u Župi

Ciljevi razvoja elektroenergetske infrastrukture Župe su neposredno vezani za ukupne ciljeve

razvoja i definisani su kroz zahtjeve za podmirenjem postojećih potreba i stvaranjem uslova za buduće potrebe razvoja naselja i proizvodnje. Elektroenergetski sistem treba da se razvija u skladu sa

Lokacija Naponski nivoi Broj trafostanica Snaga trafostanica (MVA) Župa TS 10/0,4 kV 28 2,58


107

evropskim normama i na takav način da predstavlja osnovu za ukupan privredni razvoj, kao i da snabdijevanje električnom energijom bude bezbjedno i dovoljno u svim oblastima i naseljima u Župi.

Razvoj energetske infrastrukture u Župi treba da slijedi realizaciju ciljeva prostornog razvoja, ekološke zaštite okoline i prostornog planiranja duboko poštujući principe i kriterijume održivog razvoja. U tom planu mora se promovisati odgovarajuća kombinacija metoda proizvodnje i korišćenja energije, što znači da treba dati prioritet proizvodnji energije iz obnovljivih izvora. Unapređenje sistema za prenos i distribuciju električne energije, kako bi se značajno smanjili gubici osnova je dobrog funkcionisanja cijele mreže.

Za postojeće, planirane vodove i TS, prenosa i distribucije potrebno je koridore i lokacije sačuvati od drugih zahtjeva i korišćenja koje su u suprotnosti ili ometaju predviđenu upotrebu. Generalno gledajući, nakon analize postojećeg stanja mreže, bez obzira na režim rada, potrebno je bolje planirati i razvijati elektroenergetsku mrežu ovog područja kroz programe razvoja mreže, prostorne planove i planove nižeg reda uz očuvanje izgleda lokaliteta određenih za razvoj turizma.

Postojeći elektrodistributivni kapaciteti trenutno ne zadovoljavaju potrebe konzuma, naročito zbog nefunkcionisanja dalekovoda Trebjesa-Seoca, ali uz njegovu rekonstrukciju i značajnija ulaganja u niskonaponsku mrežu mogu se obezbijediti kapaciteti za zadovoljenje potreba u električnoj snazi i energiji.

Župa posjeduje prirodne potencijale koji se mogu iskoristi za proizvodnju energije na lokalnom nivou. Među ovim potencijalima značajan je potencijal sunčeve energije, hidropotencijal Gračanice i Liverovićkog jezera, potencijal vjetra.

Potencijal za razvoj vjetroelektrana


108

Cjelokupna teritorija Župe raspolaže značajnim potencijalom sunčevog zračenja koji se može koristiti prvenstveno u svrhu korišćenja solarnog zračenja sa kolektorima koji zagrijavaju vodu u cilju njenog direktnog korišćenja i/ili za grijanje prostora kao i za proizvodnju električne energije. Samim tim, a zavisno od tehnologije koja se koristi, solarna energija se može koristiti u domaćinstvima, industriji i ugostiteljstvu, a posebno u slučajevima gdje niskonaponska mreža nije dostupna ili je kvalitet napajanja veoma nizak. U takvim slučajevima moguće je korisiti solarno zračenje u cilju proizvodnje električne energije manjih kapaciteta u kojima se proizvedena električna energija akumulira, pa se tako uskladištena energija koristi u skladu sa potrebama. Ta energija se može koristiti u pojedinačnim objektima preko solarnih panela ili preko solarnih farmi gdje se radi o proizvodnji većih kapaciteta.

Mogućnosti izgradnje solarnih elektrana su analizirane u posebnoj „Studiji valorizacije prostora u cilju proizvodnje energije iz obnovljivih solarnih izvora”. Kao jedan od rezultata, navedene Studije, predložene su potencijalne lokacije za izgradnju solarnih elektrana na teritoriji nekoliko opština, gdje je uključena i teritorija Župe.

Osim solarne energije neophodno je u skladu sa projektnim rješenjem iz tehničke dokumentacije Projekat optimizacije hidroenergetskog sistema HE "Perućica" preispitati temu proizvodnje energije iz Liverovićkog jezera i Gračanice, a uzimajući u obzir planove održivog razvoja i korišćenja potencijala vodotoka i jezera za razvoj turizma u samoj Župi.

Energetski potencijal vjetra je značajan ali još uvijek neispitan. Osim Krnova u planinskom dijelu Župe nijesu vršena detaljnija istraživanja, pa je neophodno sa odgovarajućim institucijama odrediti ta područja i dalje planirati razvoj ovih izvora energije.

4.10. Vodovodna infrastruktura

Vodovod u Župi rađen je početkom osamdesetih godina i snabdijevao je područje naselja Morakovo, Bjeloševinu, Miolje Polje, Dučice, Jugoviće, Staro Selo, Carine, Bastaje i Liveroviće. Naselja Kuta i Vasiljevići nijesu bila obuhvaćena ovim vodovodom. Cjevovod koji je bio veoma nekvalitetno urađen, uz neredovno i neadekvatno održavanje i neregulisan status vangradskih vodovoda doprinijeli su da je vodosnabdijevanje kompletnog područja bude nazadovoljavajuće.

Tokom 2006. godine pristupilo se rekonstrukciji ovog vodovoda koja je, uz ostale potrebne radove trebala da riješi problem vodosnabdijevanja. Sam postupak izgradnje nije pratio projekat i

Potencijal za razvoj solarne energije


109

projektna dokumentacija, pa je pitanje vodosnabdijevanja i dalje neriješeno i pored potrošenih 0,7 miliona eura. Ovaj vodovod je gravitacioni, broj potrošača je oko 900, izvorište je Blaca Morakovska čiji je kapacitet u minimumu 8-10 l/s, što je nedovoljno za uredno vodosnabdijevanje, pa se pristupilo

ispitivanju radi uključenja novih količina. U ovaj sistem vodovoda uključen je i dio Vasiljevića i Kuta. Vodovod Kuta – Vasiljevići Kuta i dio sela Vasiljevići su se snabdijevali sa izvorišta Crni Oštak i Žukovica. Izvorište Crni Oštak, kapaciteta oko 5 l/sec je prije 5-6 godina zamućeno rudom i otpadnim vodama iz rudokopa Biočki stan, pa je voda sa njega neupotrebljiva veći dio godine. U selima Zagrad, Oblatno, Raspuće i Dubrava u zadnjih desetak godina rađeni su od strane Rudnika Boksita vodovodi koji su priključeni na vodovod

Rudnika, čija su izvorišta na području visoravni Lukavica Mijatov izvor, Arapov izvor i Knežev izvor. Kapacitet ovih izvora je nedovoljan, a u sušnom periodu mali čak i za potrebe samog Rudnika. Broj potrošača koji se snabdijeva sa ovog izvorišta je oko 160.

Veći dio Župe još uvijek nema regulisano uredno vodosnabdijevanje. Najnoviji vodovodi koji su instalirani, najviše zbog loše organizacije i neažurnosti rukovodstva Opštine Nikšić, ni od početka radova 2006. godine nijesu riješili višedecenijski problem stanovnika Župe, tako da i danas veći dio Župljana trpi zbog tuđih grešaka. Rešavanje ovog problema zahtijeva novo projektovanje i istraživanje sistema vodosnabdijevanja za sva naselja Župe, kao i odgovoran odnos samih stanovnika Župe prema vodenom resursu.

4.11. Otpadne vode

U Župi još nije urađen sistem otpadnih voda. U planiranju budućih projekata u opštini Župa posebnu pažnju treba posvetiti otpadnim vodama. Potrebno je predvidjeti rješenja prilagođena broju stanovnika (količinama otpadnih voda) i karakteru naselja pošto je dobar dio Župe razuđenog tipa. U koncentrisanim zonama kao što su naselja od Miolja Polja do Liverovića mogu se formirati zasebni sistemi prikupljanja i tretmana otpadnih voda. U razuđenim naseljima ostaje mogućnost primjene tehnologija prečišćavanja voda na nivou pojedinačnih objekata (bioprečišćivači, lagune i sl.).

Atmosferska kanalizacija duž glavnog puta postoji, međutim neodržavanjem tumbina i propusta javljaju se problemi sa poplavama duž puta što dovodi i do erozija i klizišta. Od značaja je redovno održavanje tumbina i rigola na glavnom putu, ali i formiranje novih tumbina za odvod vode u pojedinim zaseocima i naseljima Župe kako bi se kompletirao sistem za odvođenje atmosferskih voda.


110

4.12. Demografija

4.12.1. Naselja i stanovništvo

Popisom iz 2011. godine dobila se slika demografske strukture i broja stanovnika sa stalnim prebivalištem u Župi. Po ovom popisu u 12 župskih naselja živi 3.714 stanovnika, od čega 927 maloljetnih što pokazuje tendenciju opadanja u odnosu na popis iz 2003. godine. Popis pokazuje da ženskog stanovništva ima 1840, a muškog stanovništva 1874.

Trend pada broja stanovnika potiče od sredine prošlog vijeka nastao usled otvaranja novih rudokopa i zapošljavanja stanovništva Župe u industrijskim gigantima Nikšića. Ogromna sredstva koja su se odlila iz Župe nijesu pratila izgradnju infrastrukture, pa ni poslije svih godina ova pitanja nijesu riješena. Ovo je imalo direktan uticaj na odseljavanje stanovništva i ekonomsko slabljenje ovog kraja.

Odliv stanovništva naročito je bio izražen u naseljima gdje je infrastruktura bila na minimalnom nivou što se vidi iz sledeće tabele:

Tabela: Podaci o naseljima i broju stanovnika

RB ŠIFRA

NASELJA NAZIV

NASELJA 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. 2011. 1 207080 Carine 163 202 159 161 159 149 183 187 2 206776 Oblatno 146 152 145 161 133 86 92 96 3 206741 Morakovo 422 432 430 431 428 393 392 336 4 206644 Liverovići 508 542 420 391 433 394 334 279 5 206628 Kuta 765 942 950 989 950 948 913 846 6 206539 Jugovići 207 239 292 281 314 348 330 233 7 206431 Zagrad 436 445 511 590 550 508 414 357 8 206407 Dučice 424 485 561 624 589 567 569 552 9 206091 Vasiljevići 133 142 158 160 175 158 162 116 10 205966 Bjeloševina 244 268 261 229 256 245 215 217 11 205958 Bastaji 89 85 89 106 107 125 146 172 12 207039 Staro Selo 206 240 272 310 321 283 288 323

UKUPNO 3743 4174 4248 4433 4415 4204 4038 3714


111

Župa je po površini veća od Petnjice, Budve, Gusinja i Tivta, dok je po broju stanovnika veća od Žabljaka, Plužina i Šavnika. Njena površina je oko 210 km2 sa veoma raznovrsnim sastavom zemljišta i geografskom strukturom.

Tabela: Opštine po površini i broju stanovnika

OPŠTINA površina

u km2 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. 2011. Andrijevica 445 10058 6773 6564 8963 7712 6617 6383 5117

Žabljak 330 5907 6773 6564 6141 5227 4929 4239 3559 Plužine 854 8030 8952 9161 9078 6254 5233 4295 3286 Šavnik 553 7512 7847 7533 6842 5569 3675 2974 2077

Mojkovac 367 5856 7252 8832 9833 10753 10851 10280 8669 Kolašin 897 14074 14896 14882 13799 16656 10180 10043 8420 Budva 122 3822 4364 4838 6106 8632 11727 16146 19170 Tivat 46 5030 5432 5974 6925 9315 11403 14006 14111

Rožaje 432 11047 12668 14700 16018 20227 23112 27559 23312 Berane 496 29439 31578 34477 30264 31521 29466 40821 35452 Petnjica 173 7974 9065 9695 10124 10539 9224 9878 6713 Gusinje 157 9356 8938 8752 7958 7355 7130 4424 4239

Župa 210 3743 4174 4248 4433 4415 4204 4038 3714

4.12.2. Domaćinstva

Župa broji 1645 domaćinstava od čega je 634 sa karakterom privremeno nastanjenih i sezonskog karaktera. Po ovom pokazatelju Župa je veća od Gusinja, Petnjice, Šavnika, Plužina i Žabljaka.

Tabela: Domaćinstva

OPŠTINA 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. 2011. Andrijevica 1862 1871 1789 1699

Žabljak 1137 1384 1459 1505 1375 1471 1353 1273 Plužine 1573 1778 1859 2054 16609 1515 1347 1140 Šavnik 1633 1672 1767 1598 1413 1072 919 695

Mojkovac 1167 1640 1917 1982 2494 3058 2881 2815 Kolašin 3379 3516 3841 3565 3313 3211 3168 2850 Budva 1096 1282 1501 1854 2736 3818 5218 6982 Tivat 1484 1689 1719 1997 2750 3518 4502 4862

Rožaje 1771 1949 2780 2673 3364 4389 5004 5684 Berane 6489 6778 7597 8683 7064 7798 9623 9991 Petnjica 1324 1438 1558 1561 1613 1687 1438 1387 Gusinje 1094 1198 1289 1305 1272 1357 1199 1218

Župa 1645


112

U sledećoj tabeli dat je pregled stanova prema korišćenju tj. namjeni.

Tabela: Stanovi prema korišćenju tj. namjeni

Naselje Ukupno

Za stanovanje

Sezonsko

korišćenje

Samo za

obavljanje

djelatnosti

Bez

podataka

Nastanjeni Prazni

Samo za

stanovanje

Za

stanovanje

i

obavljanje

djelatnosti

Privremeno

nenastanjeni Napušteni

Bjeloševina 92 54 9 12 16 1

Bastaji 60 41 9 3 7

Carine 48 44 3 1

Ducice 192 153 1 14 3 21

Jugovici 80 60 2 1 17

Kuta 375 236 1 88 8 42

Liverovici 110 79 8 3 20

Morakovo 114 92 10 2 10

Staro Selo 97 89 1 1 6

Vasiljevici 51 36 10 5

Zagrad 398 103 12 31 251 1

Oblatno 28 23 1 4

1645 1010 2 167 64 400 1 1

4.12.3. Stanovništvo po starosti i polu

Na osnovu statističkih podataka dobijenih od Monstat-a dat je prikaz stanovništva prema starosti i polu.

Tabela: Stanovništvo prema starosti i polu po naseljima, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. godine

Naselje Pol Ukupno

Starost / Age

0-

4

5-

9

10-

14

15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

35-

39

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64

65-

69

70-

74

75-

79

80-

84

85-

89

90-

94

95-

99

100

i

vise

Bastaji muško 87 1 3 7 8 2 9 7 8 7 4 10 5 4 8 1 3

Bastaji žensko 85 3 6 5 4 10 9 6 4 3 6 6 1 8 5 2 4 3

Bjeloševina muško 121 8 7 7 11 7 13 9 8 3 11 6 10 11 3 6 1

Bjeloševina žensko 96 8 8 5 4 6 6 7 7 5 4 6 7 7 7 3 2 2 2

Carine muško 79 3 6 6 7 2 6 5 9 4 4 6 5 6 3 4 1 2


113

Carine žensko 108 8 6 7 8 4 10 12 6 10 4 6 8 6 5 4 1 2 1

Ducice muško 280 10 18 17 24 23 23 13 10 24 24 23 22 17 7 10 9 3 2 1

Ducice žensko 272 24 8 20 21 24 17 15 11 16 19 10 19 16 16 15 6 10 4 1

Jugovici muško 109 6 3 2 11 10 11 10 5 6 8 8 11 9 2 4 2 1

Jugovici žensko 124 10 6 4 8 11 13 10 1 5 11 7 10 5 8 7 3 3 1 1

Kuta muško 434 36 23 30 18 28 44 32 33 29 27 32 31 28 17 7 8 5 4 2

Kuta žensko 412 27 29 16 31 26 32 37 18 22 22 26 31 20 22 24 8 16 2 2 1

Liverovici muško 134 11 10 5 6 5 13 9 18 6 8 8 9 9 2 11 1 2 1

Liverovici žensko 145 10 12 11 1 11 11 12 7 7 6 7 10 8 11 4 6 6 3 1 1

Morakovo muško 176 9 9 11 15 13 10 12 12 9 15 14 15 7 8 11 3 1 1 1

Morakovo žensko 160 8 13 8 12 10 10 10 13 6 9 11 5 12 9 9 5 4 6

Oblatno muško 43 2 5 2 5 2 1 1 5 6 4 1 1 5 3

Oblatno žensko 53 6 5 5 6 1 3 5 4 3 4 4 2 3 1 1

Staro Selo muško 169 14 8 14 8 10 12 14 13 7 12 15 15 14 2 1 3 3 3 1

Staro Selo žensko 154 7 13 9 7 11 6 14 8 7 13 11 11 8 6 7 8 5 2 1

Vasiljevici muško 60 5 4 5 4 2 3 10 3 3 1 4 4 4 3 2 2 1

Vasiljevici žensko 56 1 4 4 3 1 3 6 1 7 5 3 4 9 5

Zagrad muško 182 7 10 16 18 6 15 15 5 13 14 17 13 12 6 8 2 2 1 2

Zagrad žensko 175 11 5 10 8 7 18 9 11 8 10 6 13 21 6 10 7 11 2 1 1

4.12.4. Stanovništvo po obrazovanosti

Prema podacima iz Monstata iz 2012. u Župi 27 stanovnika ima visoko obrazovanje akademskih, postdiplomskih ili magistarskih studija po Bolonjskom sistemu studiranja. Visoko obrazovanje po starom sistemu obrazovanja ima 187 stanovnika od čega su 7 magistara, 113 sa fakultetskom diplomom i 67 sa višim stepenom obrazovanja. Srednješkolsko obrazovanje ima 1578 stanovnika, sa završenom osnovnom školom ima 776 stanovnika, dok je 367 stanovnika bez nepotpunog osnovnog obrazovanja.

Tabela: Stanovništvo staro 15 i više godina prema najviše završenoj školi po naseljima Popis 2012

Naselje Ukup

no

B

e

z

o

d

g

o

v

o

r

a

Be

z

ško

le

Osnovna škola

Sred

nja

škol

a

Visoko obrazovanje prema

starom sistemu obrazovanja

Visoko obrazovanje prema novom

sistemu obrazovanja- Bolonjska

deklaracija

Nepot

puna

osnov

na

škola

Osno

vna

škola

Viša

škola

i prvi

stepe

n

fakul

teta

Visok

a

škola,

fakult

et/

akade

mija

Postdipl

omske

magistar

ske

studije

Dokt

orat

Osno

vne

akade

mske

studij

e

Osno

vne

primje

njene

studij

e

Postdip

lomske

specijal

ističke

studije

Postdipl

omske

magistar

ske

studije

Bastaji 147 6 19 34 74 4 9 1

Bjeloševin

a 174 3 20 52 93 2 3 1


114

Carine 151 3 7 35 79 8 17 1 1

Jugovici 202 2 5 25 62 94 4 6 3 1

Kuta 685 2 21 88 185 360 4 14 1 4 3 3

Liverovici 220 5 25 34 118 14 22 1 1

Morakovo 278 2 15 33 57 153 6 7 2 1 2

Oblatno 71 2 7 23 37 1 1

Staro Selo 258 11 26 68 133 7 12 1

Vasiljevici 97 17 34 39 3 3 1

Zagrad 298 9 47 89 144 2 5 1 1

Ducice 455 2 13 53 103 254 12 14 1 2 1

Ukupno 3036 8 93 367 776 1578 67 113 7 0 8 9 8 2

Po istom popisu stanovnika koji pohađaju studije ima 127 od čega su na doktorskim studijama 3,

magistarskim i osnovnim studijama 117.

4.12.4.1. Podaci o pismenosti

U Župi po poslednjem popisu postoji 50 nepismenih stanovnika, od čega se najveći broj njih nalazi u naseljima Kuta, Dučice, Zagrad i Morakovo.

Tabela: Stanovništvo staro 10 i više godina prema pismenosti

Naselje Ukupno pismeni nepismeni Bastaji 159 155 4 Bjeloševina 186 185 1 Carine 164 162 2 Ducice 492 480 12 Jugovići 208 207 1 Kuta 731 718 13 Liverovići 236 235 1 Morakovo 297 291 6 Oblatno 78 77 1 Staro Selo 281 279 2 Vasiljevići 106 106 Zagrad 324 317 7

4.12.5. Podaci o zaposlenjima

U sledećoj tabeli dat je pregled zaposlenosti stanovništva Župe na popisu 2011. godine. U tabeli je dat pregled zaposlenosti/nezaposlenosti po polu, kao i pregled broja neaktivnog stanovništva što se odnosi na penzionere, studente i domaćice.


115

Tabela: Stanovništvo starosti 15 i više godina prema statusu aktivnosti po polu prema naseljima, Popis 2012

Naselje Pol Ukupno

Aktivno stanovništvo Neaktivno stanovništvo Bez odgovora

Nezaposlen Zaposlen Penzioneri Studenti Domaćice

Bastaji muško 76 8 31 23 8 6 Bastaji žensko 71 3 18 8 10 32 Bjeloševina muško 99 15 29 31 15 9 Bjeloševina žensko 75 8 6 8 3 50 Carine muško 64 3 26 21 9 5 Carine žensko 87 5 32 13 6 31 Ducice muško 235 37 85 59 24 30 Ducice žensko 220 23 27 44 30 96 Jugovići muško 98 5 29 24 15 24 1 Jugovići žensko 104 5 20 14 13 51 1 Kuta muško 345 55 109 114 22 45 Kuta žensko 340 31 32 44 33 200 Liverovići muško 108 14 42 29 8 15 Liverovići žensko 112 8 21 29 6 48 Morakovo muško 147 17 52 40 16 21 1 Morakovo žensko 131 8 22 21 16 64 Oblatno muško 34 5 12 10 4 3 Oblatno žensko 37 2 5 9 6 15 Staro Selo muško 133 6 58 42 10 17 Staro Selo žensko 125 2 20 24 10 69 Vasiljevići muško 46 3 14 15 4 10 Vasiljevići žensko 51 3 9 12 4 23 Zagrad muško 149 24 39 56 15 15 Zagrad žensko 149 11 18 23 9 88

4.12.6. Stanovništvo po bračnom stanju

U sledećoj tabeli je dat pregled stanovništva po bračnom statusu i po naseljima od 15 i više godina starosti.

Tabela: Stanovništvo starosti 15 i više godina prema starosti i bračnom stanju po naseljima, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. godine

Naselj

e /

Settle

ment

Brač

ni

statu

s/

Mar

ital

stat

us

Uku

pno

/

Tot

Starost / Age

15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

3

5-

3

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64

65-

69

70-

74

75-

79

80-

84

85-

89

90-

94

95-

99

100 i

vise

ne

po

zn


116

al 9 ato

Bastaji

bez

odgo

vora

ne

repl

y 1 1

Bastaji

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 67 12 11 15 9 9 1 5 1 2 1 1

Bastaji

oženj

en/u

data

mar

ried 65 1 3 4 3 10 8 10 5 6 3 7 3 2

Bastaji

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 14 1 4 1 3 2 3

Bjeloš

evina

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 66 13 10 12 7 4 1 3 3 3 6 1 2 1

Bjeloš

evina

oženj

en/u

data

mar

ried 94 2 3 7 8

1

1 7 11 9 12 9 7 6 1 1

Bjeloš

evina

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 3 1 1 1

Bjeloš

evina

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 11 2 3 2 1 2 1

Carine

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 62 15 6 12 8 6 4 2 4 3 2

Carine

oženj

en/u

data

mar

ried 70 2 9 8 9 6 6 8 8 7 4 1 2

Carine

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 7 2 1 2 2

Carine

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 12 1 2 2 1 2 1 2 1

Ducice

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 174 43 39 28 13 8 8 11 6 12 2 2 1 1


117

Ducice

oženj

en/u

data

mar

ried 235 2 8 12 15

1

3 31 32 27 25 23 13 17 12 3 1 1

Ducice

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 1 1

Ducice

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 45 1 3 8 8 7 3 9 3 1 2

Jugovi

ci

bez

odgo

vora

ne

repl

y 2 1 1

Jugovi

ci

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 82 19 20 16 13 3 3 1 1 1 3 2

Jugovi

ci

oženj

en/u

data

mar

ried 93 1 8 6 6 7 14 15 15 10 3 5 1 2

Jugovi

ci

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 1 1

Jugovi

ci

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 24 1 2 4 2 6 3 3 1 2

Kuta

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 231 47 46 49 23

1

5 15 7 12 3 2 2 5 3 2

Kuta

oženj

en/u

data

mar

ried 359 1 7 26 46

3

4 34 36 39 53 39 22 11 6 5

Kuta

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 9 1 1 1 2 2 1 1

Kuta

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 84 1 1 4 5 5 6 15 15 10 13 4 4 1

Livero

vici

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 69 7 9 12 8

1

4 5 1 1 5 2 3 2


118

Livero

vici

oženj

en/u

data

mar

ried 117 7 12 11

1

1 7 13 10 10 14 9 9 1 3

Livero

vici

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 5 2 1 1 1

Livero

vici

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 29 1 3 4 1 4 2 5 3 3 1 1 1

Morak

ovo

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 97 27 22 14 7 6 3 5 2 4 1 1 2 1 1 1

Morak

ovo

oženj

en/u

data

mar

ried 143 5 15

1

8 12 19 20 12 14 12 12 3 1

Morak

ovo

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 6 1 1 1 3

Morak

ovo

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 32 1 2 1 4 4 6 4 3 6 1

Oblatn

o

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 22 11 2 1 1 1 2 2 2

Oblatn

o

oženj

en/u

data

mar

ried 41 1 3 5 8 9 2 1 3 7 2

Oblatn

o

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 8 2 4 1 1

Staro

Selo

oženj

en/u

data

mar

ried 139 1 8 4 19

1

6 8 19 19 12 13 4 4 6 4 1 1

Staro

Selo

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 1 1

Staro

Selo

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 29 1 1 4 4 3 4 3 4 4 1

Vasilje

vici

neož

enjen

nev

er 39 8 2 3 4 9 2 2 2 2 1 1 2 1


119

/neu

data

mar

ried

Vasilje

vici

oženj

en/u

data

mar

ried 42 1 1 7 1 1 4 5 5 4 7 3 2 1

Vasilje

vici

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 2 1 1

Vasilje

vici

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 14 1 2 2 1 2 3 3

Zagrad

oženj

en/u

data

mar

ried 149 1 8 13

1

2 13 16 18 16 20 10 11 1 6 2 2

Zagrad

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 6 1 1 2 1 1

Zagrad

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 37 3 10 1 7 6 7 1 1 1

V FISKALNA ODRŽIVOST OPŠTINE ŽUPA

5.1. Prihodi

Fiskalni kapacitet podrazumijeva sposobnost područja koje zahtijeva teritorijalnu promjenu, da iz raspoloživih javnih prihoda obezbijedi redovno finansiranje poslova koji su od interesa za stanovništvo tog područja. Prema Zakonu o finansiranju lokalne samouprave (Sl.CG. 42/2003, 44/2003, 5/2008, 51/2008-1 i 74/2010), opština stiče sredstva iz:

1) sopstvenih prihoda; 2) zakonom ustupljenih prihoda; 3) egalizacionog fonda; 4) budžeta Države (u prvoj godini se ne očekuje da će biti moguće donijeti potrebne planove

stoga nije ni predviđen prihod po ovom osnovu).

5.1.1. Sopstveni izvori prihoda

5.1.1.1. Porez na nepokretnosti (711-7-1)


120

Plaćanje ovog poreza uređeno je Zakonom o porezu na nepokretnosti ("Službeni list RCG", br. 65/01, 75/10 i 9/15) i Uredbom o bližim kriterijumima i metodologiji za određivanje tržišne vrijednosti nepokretnosti ("Sl. list RCG", br. 23/03, 26/04 i 31/05). Obveznik plaćanja poreza na nepokretnosti je pravno i fizičko lice koje je vlasnik nepokretnosti (zemljišta, zgrade, stambene i poslovne jedinice zgrade ili drugog građevinskog objekta), na dan 1. januara godine za koju se utvrđuje porez, a osnovica za plaćanje tog poreza je tržišna vrijednost nepokretnosti na taj dan. Stopa poreza na nepokretnosti može iznositi od 0,25% do 1,00% tržišne vrijednosti nepokretnosti, a njenu visinu odredjuje opština svojom odlukom, u zavisnosti od vrste, lokacije, kvaliteta, starosti nepokretnosti.

Prema podacima dobijenim od Uprave lokalnih javnih prihoda Opštine Nikšić utvrđene poreske obaveze za građevinske objekte i zemljište za sadašnju teritoriju MZ Župa iznosile su u 2009. godini 55.127,80 eura, u 2010. godini 55.830,78 eura, 2011. godine 48.247,31 eura, u 2012. godini 45.716,51 euro, 2013. godini 43.517,10 eura, a u 2014. godini 45.419,01.

Kako su obračunati prihodi u Opštini Nikšić među najvećim u državi prihode po osnovu poreza na nepokretnost za područje Župe projektujemo na mnogo manjem nivou u iznosu od 35.000.00 € u prvoj godini funkcionisanja opštine, uz mogućnost povećanja u narednim godinama izgradnjom institucija i razvojem opštine.

5.1.1.2. Prirez porezu da dohodak fizičkih lica (711-7-6)

Prirez porezu na dohodak fizičkih lica, plaća se na prihode od ličnih primanja, poreze na dohodak od samostalne djelatnosti, porez na prihode od imovine i imovinskih prava i porez na prihode od kapitala. Prema podacima dobijenim sa popisa iz 2011. godine ukupan broj zaposlenih stanovnika Župe je iznosio 750. Prema podacima iz Monstata prosječna bruto zarada u Crnoj Gori za 2015. godinu iznosila je 726,00 eura. Kako je stopa poreza na dohodak fizičkih lica definisana zakonom o Porezu na dohodak fizičkih lica u iznosu od 9% dolazimo i do osnovice za obračunavanje prireza na porez fizičkih lica.

750x726,00x12x9%=588.060,00 eura Prirez porezu na dohodak fizičkih lica za Opštinu Nikšić iznosi 13%, pa dolazimo do 76.447,80

eura prihoda po ovom osnovu. Kako trenutno ima oko 240 zaposlenih koji rade u Župi dok ostatak posao obavlja ili u Nikšiću,

Podgorici ili nekom drugom crnogorskom gradu konačni obračun prireza je izvršen po toj osnovici, pa je ukupni projektovani prirez 24.463,30 eura.

Ovaj iznos je i projektovan u prvoj budžetskoj godini dok će njegov iznos u narednim godinama vjerovatno biti veći kada se porez na dohodak od samostalne djelatnosti, porez na prihode od imovine i imovinskih prava i porez na prihode od kapitala u potpunosti obračunaju i uvedu u budžetske tokove.

5.1.1.3. Lokalne administrativne takse (713-1)

Sistem plaćanja ovih taksi uređen je Zakonom o administrativnim taksama ("Službeni list RCG", br. 55/03 i 81/05). Obveznik plaćanja lokalnih administrativnih taksi je lice po čijem se zahtjevu postupak pokreće, odnosno vrši radnja predviđena taksenom tarifom za lokalne administrativne takse. Visinu lokalnih administrativnih taksa određuje opština svojom odlukom. Lokalna administrativna taksa ne može biti veća od takse koja se plaća za slične spise i radnje koji se vode pred republičkim organima uprave.


121

Lokalne administrativne takse su prihod koji građani plaćaju za usluge koje im pruža lokalna administracija. Po ovom osnovu je u 2016. godini u Opštini Nikšić planiran prihod 80.000,00 eura. Na osnovu prihoda koje ostvaruju druge opštine u Crnoj Gori, približne veličine po ovom osnovu, projektujemo prihod u iznosu od 5.000,00 € na godišnjem nivou što je manje od prosjeka.

5.1.1.4. Lokalne komunalne takse (713-5)

Lokalne komunalne takse su u mnogim drugim opštinama značajan izvor prihoda. Ove komunalne takse se u Opštini Nikšić trenutno obračunavaju za korišćenje prostora na javnim površinama, priređivanje muzičkog programa u ugostiteljskim objektima, korišćenje reklamnih panoa, držanje brenti, gatera i cirkulara za rezanje građe, držanje asfaltnih betonskih baza i baza za drobljenje i preradu kamena i proizvodnju pijeska i ostale komunalne takse i u 2016. su iznosili 162.000,00 eura. Veće lokalne komunalne takse u Župi djelovale bi destimulativno na investicione i privredne aktivnosti, pa se i ovaj prihod projektuje na znatno manjem nivou od prosječnog u iznosu od 5.000,00 eura. Ove komunalne takse bi se obračunavale samo u prve dvije godine funkcionisanja opštine. Nakon isteka tog perioda one bi bile ukinute, kao i neke od administrativnih taksi, a sve u cilju razvoja privredne aktivnosti u novoformiranoj opštini.

5.1.1.5. Naknada za uređivanje građevinskog zemljišta - komunalno opremanje (714-6)

Naknada za uređivanje građevinskog zemljišta - komunalno opremanje je izvor prihoda buduće opštine koji će izradama detaljnih urbanističkih planova i daljim razvojem opštine Župa biti u narednim godinama na većem nivou nego što je to se projektuje u prvim godinama rada lokalne samouprave. Opština Nikšić je, na osnovu Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, br. 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09 , 38/12 i 10/14 ), Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata ( „Službeni list Crne Gore“, br. 51/08, 40/10, 34/11, 47/11, 35/13, 39/13 i 33/14), te odluke o naknadi za komunalno opremanje građevinskog zemljišta, po ovom osnovu projektovala od pravnih i fizičkih lica prihod u iznosu od 1.200.000,00 eura. Uzimajući u obzir da se trenutno Župa nalazi u IV zoni projektovani prihod po ovom osnovu je na nivou od 8.000,00 eura što je na mnogo nižem nivou od prostornog učešća Župe u teritoriji Nikšića.

5.1.1.6. Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, električnih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu (714-8-9-1)

Na osnovu Zakona o putevima („Službeni list RCG“, broj: 42/04 i „Službeni list CG“, br. 21/09, 54/09, 40/10, 73/10, 36/11 i 40/11), Zakona o finansiranju lokalne samouprave („Službeni list RCG“, br. 42/03 i „Službeni list CG“, br. 5/08, 74/10 i 1/15), Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, broj 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 38/12 i 10/14) i Odluke o naknadama za korišćenje opštinskih i nekategorisanih puteva na teritoriji opštine Nikšić dio prihoda buduće opštine Župa će biti i Naknade za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, električnih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i slično na opštinskom i nekategorisanom putu.


122

Opština Nikšić je u 2016. godini po ovom osnovu planirala prihod od 70.000,00 eura. Uzimajući u obzir da je teritorija Župe u ukupnom procentu teritorije Opštine Nikšić oko 10% ali i činjenicu da je većina vodova već postavljena po ovom osnovu planiran je prihod znatno niži i iznosiće 1.000,00 eura i pored činjenice da su neki od operatera fiksne telefonije najavili postavljanje svojih instalacija.

5.1.1.7 Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, električne, telefonske, telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i slično na opštinskom i nekategorisanom putu (714-8-9-2)

Na osnovu Zakona o putevima („Službeni list RCG“, broj: 42/04 i „Službeni list CG“, br. 21/09, 54/09, 40/10, 73/10, 36/11 i 40/11), Zakona o finansiranju lokalne samouprave („Službeni list RCG“, br. 42/03 i „Službeni list CG“, br. 5/08, 74/10 i 1/15), Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, broj 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 38/12 i 10/14) i Odluke o naknadama za korišćenje opštinskih i nekategorisanih puteva na teritoriji opštine Nikšić značajan dio prihoda buduće opštine Župa će biti i godišnje naknade za cjevovode, vodove, telefonske i telegrafske vodove na i pored opštinskih puteva koja se obračunava i plaća po metru korišćenog putnog zemljišta. Obveznici placanja ove naknade su „Telekom“AD Podgorica i Elektrodistribucija“AD Nikšic.

Opština Nikšić je ovu Naknadu za 2016. godinu planirala na prihodnoj strani na nivou od 300.000,00 eura. U budžetu buduće Opštine Župa je planiran je iznos od 10.000,00 eura što je procentualno na manjem nivou od površine koju Župa zauzima.

5.1.1.8. Naknada za korišćenje komercijalnih objekata kojima je omogućen pristup sa opštinskog i nekategorisanog puta (714-8-9-4)

Na osnovu Zakona o putevima („Službeni list RCG“, broj: 42/04 i „Službeni list CG“, br. 21/09, 54/09, 40/10, 73/10, 36/11 i 40/11), Zakona o finansiranju lokalne samouprave („Službeni list RCG“, br. 42/03 i „Službeni list CG“, br. 5/08, 74/10 i 1/15), Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, broj 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 38/12 i 10/14) i Odluke o naknadama za korišćenje opštinskih i nekategorisanih puteva na teritoriji opštine Nikšić dio prihoda buduće opštine Župa biće i sredstva ostvarena po osnovu naknada za korišćenje opštinskih i nekategorisanih puteva. Na osnovu Odluke o naknadama za korišćenje opštinskih puteva Opštine Nikšić i aktivnosti poslovnih subjekata koji trenutno obavljaju poslovnu aktivnost planiran je prihod budžeta i iznosu od 1.800,00 eura. Ova naknada bi bila značajnije smanjena u narednom periodu funkcionisanja, pošto ona značajno sputava ekonomsku aktivnost u jednoj opštini.

5.1.1.9. Prihodi od novčanih kazni izrečenih u prekršajnom i drugom postupku (715-2-3)

Odlukom o organizaciji organa lokalne samouprave biće predviđeno i angažovanje inspekcijskih službi koje će obavljanjem svoje aktivnosti zaračunavati mandatne kazne licima koja se ne pridržavaju propisanih pravila i zakonskih propisa. Po ovom osnovu očekuje se prihod u budžetu u iznosu od 600,00 € na godišnjem nivou.


123

5.1.1.10.Prihodi od kamata za neblagovremeno plaćanje lokalnih prihoda (715-2-5)

Planom budžeta je predviđen prihod na osnovu kamate za neblagovremeno plaćene obaveze u iznosu od 0,03% na dnevnoj osnovi, kao i troškovi prinudne naplate na nivou od 100,00 eura.

5.1.2. Zakonom ustupljeni prihodi

5.1.2.1. Prihodi od poreza na dohodak fizičkih lica (711-1)

Opština ostvaruje prihode od zakonom ustupljenih poreza na dohodak fizičkih lica. Prema zvaničnim podacima iz 2011. godine u Župi ima 750 zaposlenih. Za obračun je uzeta prosječna bruto zarada u Crnoj Gori za 2015. godinu u iznosu od 726,00 eura.

750 zaposlenih x 726,00 eura x 12 mjeseci x 9% = 588.060,00 eura Po Zakonu o finansiranju lokalne samouprave opštini se ustupa 12% prihoda od poreza na

dohodak fizičkih lica ostvarenih na njenoj teritoriji, što u prvoj budžetskoj godini iznosi 70.567,20 eura (588.060,00 eura x 12%= 70.567,20 eura). Realna su očekivanja da će se sa uspostavljanjem sistema rada nove opštine taj prihod biti povećen u narednim budžetskim godinama naročito uzimajući u obzir ponovno pokretanje proizvodnje u Rudnicima boksita.

5.1.2.2. Porez na promet nepokretnosti i prava (711-3)

Opštini se ustupa 80% prihoda od poreza na promet nepokretnosti ostvarenih na njenoj teritoriji. Prema podacima za 2016. godinu u Opštini Nikšić planiran je prihod po ovom osnovu u iznosu od 80.000,00 eura. Uzimajući u obzir da buduća opština Župa proporcionalno zauzima 10% ukupne teritorije Nikšića, ali i to da su u sadašnjem trenutku rjetki slučajevi prodaje nepokretnosti, to je po tom osnovu planiran prihod u iznosu od 1.000,00 eura, iako će najvjerovatnije taj prihod biti značajno veći, jer se očekuje prodaja poljoprivrednog kompleksa ZZ Župa i prodaje zemljišta oko eksploatacionih polja.

5.1.2.3. Naknade za korišćenje dobara od opšteg interesa-Naknada za korišćenje voda (714-1-1)

Osnova za obračun ove naknade je Zakon o finansiranju upravljanja vodama. (SL. list 65/08). Obračun ove naknade za 2016. u Opštini Nikšić je bio na nivou od 300.000,00 eura. Planirajući ovaj prihod imali trebali smo uzeti u smo obzir korišćenje akumulacije Liverovići i toka Gračanice, međutim zbog toga što nam je ostalo nepoznanica koliko i ko bi trebao da uplaćuje ove naknade ovaj prihod nije računat, što ne znači da on neće biti obračunat u narednim godinama funkcionisanja opštine.

5.1.2.4. Naknada za izvađeni materijal iz vodotoka (714-1-2)


124

Osnova za obračun ove naknade je Zakon o finansiranju upravljanja vodama. U Župi trenutno postoji nekoliko ilegalnih mjesta gdje se materijal iz vodotoka vadi. To su još uvijek neregistrovane aktivnosti. Uvođenje reda u ovom dijelu najprije će biti zaštićen vodotok Gračanice, a dio bujičnih nanosa koji bi se eksploatisao kroz uređenje i čišćenje toka može biti i dio prihoda.

5.1.2.5. Naknada za zaštitu voda od zagađivanja (714-1-3)

Obračun ove naknade za 2016. u Opštini Nikšić je bio na nivou od 25.000,00 eura. Planirajući ovaj prihod imali smo u obzir korišćenje akumulacije Liverovići i toka Gračanice ali iz razloga nedefinisanog statusa vlasništva nijesmo obračunavali ovaj prihod kao dio budžeta.

5.1.2.6. Naknada za korišćenje šuma (714-2-1)

Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o finansiranju lokalne samouprave (Sl.CG. 74/2010), opštini se ustupa 70% prihoda od koncesionih i drugih naknada za korišćenje prirodnih bogatstava koja se nalaze na njenoj teritoriji, počevši od 01.01.2012.g. Područje Župe je bogato šumama, ali kao i u većini mjesta u Crnoj Gori vlada nekontrolisana sječa tako da se taj fond značajno smanjuje.

Zvanični podatak Uprave za šume za gazdinske jedinice i budući plan koncesija u Župi nijesmo mogli dobiti, pa je projekcija urađena na osnovu prihoda koji je Opština Nikšić planirala u budžetu za 2016. godinu umanjujući taj iznos srazmjerno teritoriji koju buduća Opština Župa zauzima, iako je prostor pod šumama na teritoriji Župe procentualno veći. Stoga je po ovom osnovu u budžetu planiran prihod od 5.000,00 eura.

5.1.2.7. Naknada za korišćenje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina (714-2-2)

Obračun naknade za korišćenje rudnog bogatstva koji pripada Župi baziran je na planiranim i ostvarenim količinama izvađenje rude boksita tokom 2016. godine, Koncesionog ugovora koji je Vlada Crne Gore prenijela sa Onico-sa na Uniprom metali i najavama visokih zvaničnika Vlade Crne Gore.

Prosječno ostvarena prodajna cijena 1 t crvenog boksita u 2016. godini je iznosila 44,55 € bez PDV-a. Vrijednost mineralne sirovine proračunata je na osnovu prosječno ostvarene prodajne cijene jedinice proizvoda u 2016. godini (podatak sa azijske berze). Prosječno ostvarena prodajna cijena 1 t crvenog boksita u 2016. godini na tržištu Kine, gdje se i sada izvozi crveni boksit iznosi 44,55 € bez PDV-a.

Vrijednost godišnje proizvodnje, računate posebno za površinske kopove „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“, a posebno za jamu „Biočki stan“ (200.000 t x 44,55 €) iznosi 8.910.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“ za 10 godina perioda eksploatacije (2.000.000 t crvenog boksita) iznosi 80.910.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje iz jame „Biočki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije za planirano 300.000 tona mjesečno (8.100.000 t crvenog boksita) iznosi 360.855.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“, „Štitovo II“ i jame „Biočki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije iznosi 449.995.000,00 € (89.100.000,00 € + 360.855.000,00 €).

Napomena: U obračun nije uključena vrijednost proizvodnje sa kopova ''Đurakov do I'' i ''Blok 4'' za 27 godina eksploatacije koja bi po procjeni mogla biti oko 100.000.000,00 eura.


125

Početni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“ iznosi 4% od vrijednosti mineralne sirovine, dok početni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Biočki stan“ iznosi 2% od vrijednosti mineralne sirovine

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 200.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 356.400,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 300.000 t crvenog boksita iz jame „Biočki stan“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 267.300,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Biočki stan“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 500.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „Đurakov do II“ i „Štitovo II“ ( ukupno 200.000 t/godišnje) i jame „Biočki stan“ (300.000 t/godišnje), godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 623.700, 00 € (356.400,00 € + 267.300,00 €). Navedeni iznos stalnog dijela koncesione naknade bi važio tokom perioda eksploatacije mineralne sirovine sa sva četiri ležišta, odnosno do momenta iskorištenja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „Đurakov do II“ u skladu sa planiranom dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine. Nakon iskorišćenja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „Đurakov do II“, stalni dio koncesione naknade bi se obračunavao samo za jamu „Biočki stan“ u iznosu od 267.300,00 €/godišnje, u skladu sa dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine predloženom u ovom Koncesionom aktu. Realno je za očekivati da će u narednim godonama doći do otvaranja planiranih kopova Đurakovo I i Blok 4 čime bi ovaj iznos koncesione naknade bio još veći.

Opštini Župa bi se ustupilo 70% prihoda od koncesionih i drugih naknada za korišćenje prirodnih bogatstava koja se nalaze na njenoj teritoriji, što je po minimalnom utvrđenom obračunu koncesione naknade 436.590,00 eura.

5.1.2.8. Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila (714-8-4)

Opštini pripada 30% prihoda od naknade za korišćenje drumskih motornih vozila i njihovih priključnih vozila (eko-naknada). - (Zakon 74/2010) Opština Nikšić po ovom osnovu ostvaruje prihode od oko 185.000,00 eura što je otprilike oko 2,54 po glavi stanovnika, pa je po ovom kriterijumu planirana stavka u budžetu Opštine Župa u iznosu od 2.800,00 eura

5.1.3. Transferi od Egalizacionog fonda (742-6)

Opština čiji je prosječni fiskalni kapacitet po glavi stanovnika za posljednje tri fiskalne godine koje prethode godini za koju se vrši raspodjela sredstava Fonda niži od prosječnog fiskalnog kapaciteta po glavi stanovnika svih opština za isti period ima pravo na korišćenje sredstava Fonda za tu godinu. Ministarstvo finansija je planom i aneksom ARSEF akontativne raspodjele sredstava Egalizacionog fonda za 2016.g. predvidjelo 25.000.000,00 € za sve opštine. Shodno Zakonu o finansiranju lokalne samouprave (Sl.list CG br.74/10), raspodjela sredstava se vrši u srazmjeri:

1) 60% na osnovu fiskalnih kapaciteta i 2) 40% na osnovu budžetskih potreba


126

U planiranju sredstava koje bi Župi pripadale iz Egalizacionog fonda konačni obračun je napravljen kroz tri faze. U obračunu kroz pojedine faze nijesu uključene dvije novonastale opštine koje su uključene na zbirnom obračunu.

U prvom koraku prve faze uzet je u obzir planirani porez na dohodak koji bi Župa ostvarila u prvoj budžetskoj godini. Za sredstva po ovom osnovu koja Župi treba da pripadnu korišćen je korektivni faktor od 1,5 koji postoji i kod drugih sličnih opština, pa bi po tom osnovu Župi trebalo da pripadne 32.052,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - I korak)

Porez na dohodak

Naziv oštine

Procjena prih.od poreza na dohodak za

2012, 2013 i 2014.. godinu (trogodišnji

prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem nivou na nivou prosjeka

od 23,5654 €

Potrebna sredstva sa korekcijom

1 2 3 4 5 6 Andrijevica 56.282 5.071 11,0988 69.244 103.866 Bar 874.863 42.048 20,8063 0 Berane 433.271 33.970 12,7545 407.612 407.612 Bijelo Polje 557.680 46.051 12,1101 582.252 582.252 Budva 869.145 19.218 45,2256 0 Danilovgrad 287.707 18.472 15,5753 169.543 169.543 Žabljak 72.037 3.569 20,1841 16.309 24.463 Kolašin 157.768 8.380 18,8267 49.668 49.668 Kotor 673.757 22.601 29,8109 0 Mojkovac 144.177 8.622 16,7220 69.249 69.249 Nikšić 1.414.049 72.443 19,5195 379.182 379.182 Plav 93.023 13.108 7,0967 231.448 231.448 Plužine 74.405 3.246 22,9221 0 Pljevlja 532.004 30.786 17,2807 230.063 230.063 Podgorica 6.915.795 185.937 37,1943 0 Rožaje 164.368 22.964 7,1576 404.076 404.076 Tivat 585.856 14.031 41,7544 0 Ulcinj 245.809 19.921 12,3392 247.309 247.309 Herceg Novi 886.415 30.864 28,7200 0 Cetinje 303.382 16.657 18,2135 108.940 272.350 Šavnik 27.579 2.070 13,3232 23.661 47.322 Župa 70.567 3.714 19,0003 21.368 32.052 UKUPNO 15.439.939 623.743 24,7537 3.009.925 3.250.457


127

U drugom koraku I faze određivanja sredstava koja pripadaju Opštini Župa obračun je vršen na

osnovu poreza na promet nepokretnosti i broja stanovnika, tako da je iznos ovih sredstava 20.028,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - II korak)

Porez na promet nepokretnosti

Naziv oštine

Procjena prih. od poreza na

promet nepokretnosti za 2012, 2013 i 2014.. godinu (trogodišnji

prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem

nivou na nivou prosjeka od 5,0003

€


1 2 3 4 5 6 Andrijevica 8.843 5.071 1,7438 10.753 16.129 Berane 38.122 33.970 1,1222 93.147 93.147 Bijelo Polje 138.455 46.051 3,0066 39.498 39.498 Danilovgrad 65.312 18.472 3,5357 6.069 6.069 Žabljak 42.024 3.569 11,7747 0 Kolašin 26.545 8.380 3,1677 5.838 5.838 Mojkovac 5.959 8.622 0,6911 27.359 27.359 Nikšić 222.624 72.443 3,0731 57.315 57.315 Plav 23.575 13.108 1,7985 27.078 27.078 Pljevlja 60.068 30.786 1,9511 58.897 58.897 Rožaje 44.209 22.964 1,9251 44.530 44.530 Ulcinj 390.663 19.921 19,6106 0 Cetinje 111.296 16.657 6,6816 0 Šavnik 2.989 2.070 1,4440 5.010 10.020 Župa 1.000 3.714 0,2693 13.352 20.028 UKUPNO 1.181.684 305.798 3,8643 388.844 405.907

U trećem koraku u kojem je uzeta u obzir koncesiona naknada prikazana je prava slika onoga

koliko je Župa dala Crnoj Gori. Ubjedljivo najveći prosjek koncesione naknade u odnosu na broj stanovnika samo je pokazatelj koliko je Župa izgubila tokom dosadašnje eksploatacije. Umjesto da na osnovu ovog pokazatelja bude najrazvijenija zajednica desilo se upravo suprotno. Iznadprosječni prosjek sada ne omogućava sredstva iz Egalizacionog fonda po ovom osnovu.


128

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - III korak) Prihod od koncesione naknade

Naziv oštine

Procjena prih. od

konc.naknada za 2012, 2013 i 2014.. godinu (trogodišnji

prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem nivou na

nivou prosjeka od

14.5096 €


1 2 3 4 5 6 Andrijevica 113.045 5.071 22,2924 0 Berane 314.890 33.970 9,2696 259.171 259.171 Bijelo Polje 355.846 46.051 7,7272 422.372 422.372 Danilovgrad 398.727 18.472 21,5855 0 Žabljak 126.043 3.569 35,3161 0 Kolašin 317.997 8.380 37,9471 0 Mojkovac 107.393 8.622 12,4557 38.311 38.311 Nikšić 366.805 72.443 5,0634 857.413 857.413 Plav 70.725 13.108 5,3956 150.788 150.788 Pljevlja 1.453.213 30.786 47,2037 0 Rožaje 650.094 22.964 28,3093 0 Ulcinj 492.002 19.921 24,6977 0 Cetinje 12.688 16.657 0,7617 268.800 671.999 Šavnik 11.741 2.070 5,6720 23.240 46.480 Župa 436.590 3.714 117,5525 0 UKUPNO 5.167.697 305.798 16,8991 2.020.094 2.446.534

U poslednjem koraku I faze na osnovu obračuna nastalih od ustupljenih prihoda iz Egalizacionog

fonda Župi pripada 6.846,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - IV korak)

Prihod od ostalih ustupljenih prihoda

Naziv oštine

Procjena od ostalih fiskalnih

ustupljenih prihoda za 2012,

2013 i 2014.. godinu

(trogodišnji

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem

nivou na nivou prosjeka od

1.9937 €



129

prosjek)

1 2 3 4 5 6 Andrijevica 7.386 5.071 1,4565 2.669 4.003 Berane 49.801 33.970 1,4660 17.556 17.556 Bijelo Polje 80.195 46.051 1,7414 11.117 11.117 Danilovgrad 34.106 18.472 1,8464 2.521 2.521 Žabljak 5.278 3.569 1,4788 1.799 2.698 Kolašin 13.481 8.380 1,6087 3.135 3.135 Mojkovac 11.207 8.622 1,2998 5.889 5.889 Nikšić 184.652 72.443 2,5489 0 Plav 18.174 13.108 1,3865 7.817 7.817 Pljevlja 51.365 30.786 1,6685 9.679 9.679 Rožaje 46.960 22.964 2,0449 0 Ulcinj 45.923 19.921 2,3053 0 Cetinje 54.917 16.657 3,2969 0 Šavnik 104 2.070 0,0502 4.000 8.001 Župa 2.800 3.714 0,7539 4.564 6.846 UKUPNO 606.349 305.798 1,9828 70.747 79.263

Sabiranjem sredstava u prvoj fazi dolazi se do iznosa opredijeljenog za Župu u iznosu od

58.926,21 eura.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA) UKUPNO Prihod po koracima

Naziv oštine

Raspodjela EF po osnovu poreza na dohodak

Raspodjela EF po osnovu poreza na

promet nepokretnosti

Raspodjela EF po osnovu

koncesionih i drugih naknada

Raspodjela EF po

osnovu ostalih

ustupljenih prihoda

UKUPNO

1 2 3 4 5 6

Andrijevica 104.128,06

16.465,22

- 4.118

124.712

Berane 408.782,46

94.648,47

223.891,83 18.069

745.392

Bijelo Polje 583.839,11

41.533,61

374.546,76 11.813

1.011.732

Danilovgrad 170.179,71

6.885,12

- 2.800

179.865

Žabljak 2.779


130

24.647,86 - - 27.427

Kolašin 49.956,70

6.207,92

- 3.262

59.426

Mojkovac 69.546,43

27.739,76

29.356,39 6.019

132.662

Nikšić 381.678,97

60.516,75

782.178,57 0

1.224.374

Plav 231.900,07

27.657,13

137.174,68 8.015

404.747

Pljevlja 231.123,99

60.257,93

- 10.144

301.526

Rožaje 404.867,08

45.544,93

- 0

450.412

Ulcinj 247.995,74

-

- 0

247.996

Cetinje 273.785,55

-

628.751,66 0

902.537

Šavnik 47.464,94

10.203,03

42.180,55 8.064

107.912

Župa 32.051,99

20.027,81 6.846,81

58.926,21

UKUPNO 3.262.141 417.934 2.218.080 82.014 5.979.646,57

U drugoj fazi obračuna koji je izvršen se na osnovu planiranog prireza poreza na dohodak i broja stanovnika potrebna sredstva iz Egalizacionog fonda će se opredijeliti u iznosu od 117.040,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA - I korak)

Prirez

Naziv oštine

Procjena prih.od prireza porezu na dohodak za 2013,

2014 i 2015. godinu (trogodišnji prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na

godišnjem nivou na nivou

prosjeka od 25,3952 €

Potrebna sredstva

sa korekcijom

1 2 3 4 5 6 Andrijevica 36.437 5.071 7,1854 103.500 155.250 Bar 977.275 42.048 23,2419 0 Berane 355.977 33.970 10,4792 581.443 581.443 Bijelo Polje 408.374 46.051 8,8679 862.427 862.427 Budva 997.445 19.218 51,9016 0 Danilovgrad 322.340 18.472 17,4502 187.404 187.404 Žabljak 53.021 3.569 14,8560 45.467 68.201


131

Kolašin 99.351 8.380 11,8557 131.899 131.899 Kotor 713.664 22.601 31,5767 0 Mojkovac 106.797 8.622 12,3866 131.132 131.132 Nikšić 1.200.160 72.443 16,5670 798.942 798.942 Plav 80.290 13.108 6,1253 281.432 281.432 Plužine 71.143 3.246 21,9171 0 Pljevlja 586.591 30.786 19,0538 262.965 262.965 Podgorica 8.937.059 185.937 48,0650 0 Rožaje 160.960 22.964 7,0092 472.743 472.743 Tivat 634.919 14.031 45,2512 0 Ulcinj 200.456 19.921 10,0625 349.274 349.274 Herceg Novi 920.397 30.864 29,8211 0 Cetinje 301.540 16.657 18,1029 158.119 395.296 Šavnik 23.852 2.070 11,5227 33.271 66.541

Župa 24.463 3.714 6,5868 78.026 117.040

UKUPNO 17.212.511 623.743 27,5955 4.478.045 4.861.990

Sledeći korak je obračun na osnovu poreza na nepokretnost. U novoj opštini prihod po osnovu poreza na nepokretnost planiran na iznos od 35.000,00 eura. Sedamdeset pet procenata ovog prihoda uz broj stanovnika i planiranu naplatu daju nam iznos od 101.828,00 eura po ovom osnovu opredijeljen iz Egalizacionog fonda.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA - II korak)

Porez na nepokretnost

Naziv

oštine

Obračunati

porez na

nepokretnost

i za

2013,2014 i

2015. godinu

(trogodišnji

prosek)

75%

obračunatog

poreza na

nepokretnost

i

broj

stanovnik

a

prosjek 75%

obrač.porez

a po stanov.

Procjena

prih.od poreza

na

nepokretnosti

za 2012, 2013 i

2014.. godinu

(trogodišnji

prosjek)

broj

stanovnik

a

Prosjek

procijenjene

naplate

poreza na

nepokretnost

i za 2012,

2013 i 2014.

godinu

(prosjek po

stanovniku)

Potrebn

a

sredstv

a na

godišnje

m nivou

Potrebna

sredstva

na

godišnje

m nivou

sa

korekcijo

m

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Andrijevic

a 75.217 56.413 5.071 11,1246 54.044 5.071 10,6575 72.117 108.175

Berane 489.960 367.470 33.970 10,8175 193.541 33.970 5,6974 493.534 493.534

Bijelo

Polje 898.499 673.874 46.051 14,6332 327.502 46.051 7,1117 493.336 493.336

Danilovgr

ad 461.528 346.146 18.472 18,7390 260.509 18.472 14,1029 122.046 122.046


132

Žabljak 269.148 201.861 3.569 56,5595 163.055 3.569 45,6865 0

Kolašin 588.060 441.045 8.380 52,6307 437.481 8.380 52,2054 0

Mojkovac 104.189 78.142 8.622 9,0631 79.269 8.622 9,1938 140.392 140.392

Nikšić 5.037.525 3.778.144 72.443 52,1533 3.244.473 72.443 44,7866 0

Plav 280.123 210.092 13.108 16,0278 146.381 13.108 11,1673 122.143 122.143

Pljevlja 2.020.670 1.515.503 30.786 49,2270 1.514.195 30.786 49,1845 0

Rožaje 123.561 92.671 22.964 4,0355 39.509 22.964 1,7205 489.375 489.375

Ulcinj 2.152.962 1.614.722 19.921 81,0562 983.026 19.921 49,3462 0

Cetinje 346.409 259.807 16.657 15,5975 251.822 16.657 15,1181 162.382 405.955

Šavnik 61.034 45.776 2.070 22,1138 30.957 2.070 14,9551 6.691 13.382

Župa 35.000 26.250 3.714 7,0679 25.000 3.714 6,7313 67.885 101.828

UKUPNO 12.943.885 9.707.914 305.798 31,7462 7.750.764 305.798 25,3460

2.169.90

1 2.490.166

Na osnovu poslednjeg koraka na osnovu preostalih lokalnih prihoda Župi iz Egalizacionog fonda

pripada 19.065,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA - III korak) Prihod od ostalih lokalnih fiskaliteta

Naziv oštine

Procjena od ostalih fiskalnih lokalnih

prihoda za 2013, 2014

i 2015. godinu

(trogodišnji prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva

na godišnjem nivou bez korekcije

Potrebna sredstva

sa korekcijom

Učešće

Za raspored

1 2 3 4 5 6 7 8 Andrijevica 20.025 5.071 3,9489 30.628 45.941 5,61 104.309 Berane 214.375 33.970 6,3107 124.940 124.940 15,26 283.675 Bijelo Polje 335.432 46.051 7,2839 124.556 124.556 15,21 282.804 Danilovgrad 119.408 18.472 6,4643 65.103 65.103 7,95 147.815 Žabljak 44.199 3.569 12,3841 0 0,00 0 Kolašin 108.514 8.380 12,9492 0 0,00 0 Mojkovac 440.671 8.622 51,1101 0 0,00 0 Nikšić 534.636 72.443 7,3801 188.974 188.974 23,08 429.062 Plav 237.051 13.108 18,0845 0 0,00 0 Pljevlja 158.919 30.786 5,1621 148.592 148.592 18,15 337.377 Rožaje 371.015 22.964 16,1564 0 0,00 0 Ulcinj 297.693 19.921 14,9437 0 0,00 0 Cetinje 131.336 16.657 7,8847 35.045 87.613 10,70 198.925


133

Šavnik 4.145 2.070 2,0024 16.532 33.063 4,04 75.069 Župa 31.500 3.714 8,4814 5.598 8.397 1,03 19.065

UKUPNO 3.017.419 302.084 9,9887 734.370 818.783 100,00

1.859.038

Župi na osnovu druge faze obračuna pripada 237.932,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA) UKUPNO Prihod po koracima

Naziv oštine

Raspodjela EF po osnovu

prireza

Raspodjela EF po osnovu poreza na

nepokretnosti

Raspodjeli EF po osnovu ostalih lok.

Fisk.prihoda UKUPNO

1 2 3 4 5 Andrijevica 156.207 109.916 104.309 370.433 Berane 585.718 501.309 283.675 1.370.702 Bijelo Polje 868.222 503.875 282.804 1.654.901 Danilovgrad 189.729 126.273 147.815 463.817 Žabljak 68.875 0 0 68.875 Kolašin 132.954 0 0 132.954 Mojkovac 132.217 142.365 0 274.581 Nikšić 808.059 0 429.062 1.237.121 Plav 283.082 125.143 0 408.225 Pljevlja 266.839 0 337.377 604.216 Rožaje 475.633 494.631 0 970.264 Ulcinj 351.781 0 0 351.781 Cetinje 400.537 415.485 198.925 1.014.947 Šavnik 67.062 14.329 75.069 156.461 Župa 117.040 101.828 19.065 237.932

UKUPNO 4.903.954 2.535.155 1.878.103 9.317.212

Pravilnikom Ministarstva finansija br. 04-5752/1 od 17.11.2011.g. o raspodjeli i korišćenju sredstava Egalizacionog fonda, od iznosa sredstava opredijeljenih po osnovu budžetske potrebe (40% ukupno planiranih sredstava), 20% se raspoređuje fiksno svim opštinama koje imaju pravo na korišćenje fonda: 25.000.000 € x 40% = 10.000.000 €

10.000.000 € x 20% = 2.000.000 € Ako računamo Župu 17 opština bi imalo pravo korišćenja Fonda: 2.000.000 € /17 = 117.647,06 € ( Iznos koji bi fiksno dobile sve opštine pa i Župa). Preostalih 80% sredstava opredijeljenih po osnovu kriterijuma budžetske potrebe (8.000.000)

raspoređuje se na osnovu na osnovu broja stanovnika i površine i to: 40% na osnovu broja stanovnika i 60% na osnovu površine.


134

Pravo za raspodjelu 40% sredstava po osnovu broja stanovnika-budžetske potrebe

redni broj Naziv opštine

iznos bruto zarada za 2014.g u

opštinama

broj stanovnika

prosjek po stanovniku

1 2 3 1 Andrijevica 289.280 5.071 57,05 2 Bar 3.103.944 42.048 73,82 3 Berane 1.961.553 33.970 57,74 4 Bijelo Polje 2.590.911 46.051 56,26 5 Budva 2.609.483 19.218 135,78 6 Danilovgrad 1.069.937 18.472 57,92 7 Žabljak 511.031 3.569 143,19 8 Kolašin 1.167.949 8.380 139,37 9 Kotor 2.429.014 22.601 107,47 10 Mojkovac 673.733 8.622 78,14 11 Nikšić 4.227.754 72.443 58,36 12 Plav 921.607 13.108 70,31 13 Plužine 372.053 3.246 114,62 14 Pljevlja 2.155.274 30.786 70,01 15 Podgorica 6.270.037 185.937 33,72 16 Rožaje 908.658 22.964 39,57 17 Tivat 1.145.737 14.031 81,66 18 Ulcinj 1.609.972 19.921 80,82 19 Herceg Novi 2.508.125 30.864 81,26 20 Cetinje 1.786.670 16.657 107,26 21 Šavnik 470.760 2.070 227,42

22 Župa 150.000 3.714 40,39

UKUPNO 38.983.482 623.743 62,50


135

Pravo za raspodjelu 60% sredstava po osnovu površine-budžetske potrebe

redni broj Naziv opštine

iznos bruto zarada za 2014.g u

opštinama

površina opštine

prosjek u odnosu na površinu

1 2 3 1 Andrijevica 289.280 283 1.022,19 2 Bar 3.103.944 598 5.190,54 3 Berane 1.961.553 717 2.735,78 4 Bijelo Polje 2.590.911 924 2.804,02 5 Budva 2.609.483 122 21.389,20 6 Danilovgrad 1.069.937 501 2.135,60 7 Žabljak 511.031 445 1.148,38 8 Kolašin 1.167.949 897 1.302,06 9 Kotor 2.429.014 335 7.250,79 10 Mojkovac 673.733 367 1.835,78 11 Nikšić 4.227.754 2.065 2.047,34 12 Plav 921.607 486 1.896,31 13 Plužine 372.053 854 435,66 14 Pljevlja 2.155.274 1.346 1.601,24 15 Podgorica 6.270.037 1.441 4.351,17 16 Rožaje 908.658 432 2.103,38 17 Tivat 1.145.737 46 24.907,33 18 Ulcinj 1.609.972 255 6.313,62 19 Herceg Novi 2.508.125 235 10.672,87 20 Cetinje 1.786.670 910 1.963,37 21 Šavnik 470.760 553 851,28 22 Župa 150.000 210 714,29

UKUPNO 38.983.482 14.022 2.780,17

Uzimajući u obzir da Župa na osnovu projektovanih parametara broja stanovnika i površine budžetske potrebe ispunjava uslove da učestvuje u toj raspodjeli to po ovom osnovu Župa planira prihod od 278.930,00 eura.

RASPORED SREDSTAVA EF PO OSNOVU KRITERIJUMA BUDŽETSKE POTREBE-PLAN

Naziv oštine

Broj stanovnika Učešće Površina Učešće

Opredijeljeno prema broju stanovnika

Opredijeljeno prema

površini

Ukupno (6+7)

Fiksno (20%)

Ukupno (8+9)

1 2 3 4 5 6 7 8 9,00 10

Andrijevica 5.071 2,55 283 2,85 81.556 136.853 218.408 117.647,06 336.055

Berane 33.970 17,07 717 7,22 546.331 346.726 893.057 117.647,06 1.010.704

Bijelo Polje 46.051 23,14 924 9,31 740.627 446.827 1.187.453 117.647,06 1.305.100

Danilovgrad 18.472 9,28 501 5,05 297.080 242.273 539.353 117.647,06 657.000


136

Žabljak 445 4,48 0 215.192 215.192 117.647,06 332.839

Kolašin 897 9,04 0 433.770 433.770 117.647,06 551.417

Mojkovac 0,00 367 3,70 0 177.473 177.473 117.647,06 295.120

Nikšić 68.729 34,54 1.855 18,69 1.105.351 897.038 2.002.389 117.647,06 1.841.106

Plav 0,00 486 4,90 0 235.019 235.019 117.647,06 352.666

Pljevlja 0,00 1.346 13,56 0 650.897 650.897 117.647,06 768.544

Rožaje 22.964 11,54 432 4,35 369.324 208.906 578.230 117.647,06 695.877

Ulcinj 0 0 117.647,06 117.647

Cetinje 910 9,17 0 440.056 440.056 117.647,06 557.703

Šavnik 553 5,57 0 267.419 267.419 117.647,06 385.066

117.647,06

117.647,06

Župa 3.714 1,87 210 2,12 59.731 101.551 161.283 117.647,06 278.930

UKUPNO 198.971 98,13 9.926 100,00 3.200.000 4.800.000 7.838.717 2.000.000,02 9.485.776

Napomena: Za površinu opština i broj stanovnika korišćeni su zvanični podaci Zavoda za statistiku.

Ovim je završen obračun donacija iz Egalizacionog fonda pa se u Planu raspodjele sredstava

vrši sabiranje svih faza kako bi se došlo do konačnog iznosa koji bi Župi u budžetu bio prihod od Egalizacionog fonda u iznosu od 575.789,00 eura

PLAN RASPODJELE SREDSTAVA EGALIZACIONOG FONDA OPŠTINAMA ZA 2016. GODINU (uključujući Petnjicu i Gusinje)

Opština Budžetske

potrebe

I faza (ustupljeni

prihodi)

II faza (lokalni prihodi)

Plan raspodjele

EF za 2016. god.

Učešće

Planirana sredstva na mjesečnom

nivou za 2016. godinu

Broj stanovnika

1 2 3 4 5 (2+3+4) 6 7 Andrijevica 361.265 124.712 370.433 856.410 3,43 71.367 5.071 Berane 1.035.914 745.392 1.370.702 2.643.345 10,57 220.279 28.488 Bijelo Polje 1.330.310 1.011.732 1.654.901 3.996.943 15,99 333.079 46.051 Danilovgrad 682.210 179.865 463.817 1.325.893 5,30 110.491 18.472 Zabljak 358.049 27.427 68.875 454.351 1,82 37.863 3.569 Kolašin 576.627 59.426 132.954 769.007 3,08 64.084 8.380 Mojkovac 320.331 132.662 274.581 727.575 2,91 60.631 8.622 Nikšić 2.027.599 1.164.926 999.188 4.191.713 16,77 349.309 72.443 Plav 377.876 404.747 408.225 824.999 3,30 68.750 9.081 Pljevlja 793.754 301.526 604.216 1.699.495 6,80 141.625 30.786 Rožaje 721.087 450.412 970.264 2.141.763 8,57 178.480 22.964 Ulcinj 142.858 247.996 351.781 742.635 2,97 61.886 19.921 Cetinje 582.913 902.537 1.014.947 2.500.398 10,00 208.366 16.657 Šavnik 410.276 107.912 156.461 674.649 2,70 56.221 2.070


137

Petnjica 508.663 2,03 42.389 5.482 Gusinje 365.849 1,46 30.487 4.027 Župa 278.930 58.926 237.932 575.789 2,30 47.982 3.714

UKUPNO 9.721.070 5.861.272 8.841.347 25.000.000 97,69 2.083.333 305.798

5.1.4. Bilans prihoda budžeta Opštine Župa

U sledećoj tabeli su sumirani svi planirani prihodi budžeta buduće opštine za 2017. godinu u iznosu od 1.185.207,50 eura.

BILANS PRIHODA

EKONOMSKA KLASIFIKACIJA OPIS Plan prihoda

u €

1 2 3 4 5 6

711 Porezi 131.030,50

711-1 Porez na dohodak fizičkih lica 70.567,20

711-3 Porez na promet nepokretnosti i prava 1.000,00

711-3-2 Porez na promet nepokretnosti i prava, naslijeđe i poklon 1.000,00

711-7 Lokalni porezi 59.463,30

711-7-1 Porez na nepokretnosti (zemljište, stambene i poslovne zgrade) 35.000,00

711-7-6 Prirez porezu na dohodak fizičkih lica 24.463,30

713 Takse 10.000,00

713-1 Lokalne administrativne takse 5.000,00

713-5 Lokalne komunalne takse 5.000,00

714 Naknade 465.190,00

714-2 Naknada za korišćenje prirodnih dobara - koncesije 441.590,00

714-2-1 Naknada za korišćenje šuma 5.000,00

714-2-2 Naknada za korišćenje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina 436.590,00

714-6 Naknada za uređivanje građevinskog zemljišta - komunalno opremanje 8.000,00

714-8 Naknada za puteve 15.600,00


138

714-8-4 Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila 2.800,00

714-8-9-1

Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, električnih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu 1.000,00

714-8-9-2

Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, električne, telefonske, telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu 10.000,00

714-8-9-4 Naknada za korišćenje komercijalnih objekata kojima je omogućen pristup sa opštinskog puta 1.800,00

715 Ostali prihodi 700,00

715-2 Novčane kazne i oduzete imovinske koristi 700,00

715-2-3 Prihodi od novčanih kazni izrečenih u prekršajnom i drugom postupku 600,00

715-2-5 Prihodi od kamata za neblagovremeno plaćanje lokalnih prihoda 100

742 Transferi 578.287,00

742-6 Transferi od Egalizacionog fonda 578.287,00

UKUPNO PRIHODI: 1.185.207,50

5.2. Rashodi budžeta

Izdaci budžeta su planirani u iznosu 1.185.207,50 eura od čega se na kapitalne izdatke odnosi skoro 49%. Ovo je razumljivo jer se u izgradnju objekata i infrastrukture godinama nije ništa ulagalo. Neriješena pitanja vodovoda, putne infrastrukture ali i nekih potrebnih objekata iziskuju da budžet bude razvojni.

U izdacima je za bruto zarade potencijalno 9 zaposlenih planiran trošak bruto zarada u iznosu od 150.000,00 eura. Poslije kapitalnih izdataka predviđeni izdaci za usluge predstavljaju najveću stavku budžeta.

Organizovanje rada buduće opštine predviđa angažovanje preduzeća za izvršavanje komunalnih usluga, usluga projektovanja, advokatske usluge, usluge rada raznih inspekcija i sl. Budžetom su predviđene i subvencije za podsticaj preduzetništva i zanatstva, a procentom od skoro 3% budžeta predviđenih za transfere institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru želi se podržati nastojanje da se ovaj sektor razvije za dobro čitave Župe. Stavka u budžetu transferi ostalim institucijama predviđena je za troškove obavljanja djelatnosti novoformiranog preduzeća za održavanje zelenila i puteva.


139

BILANS IZDATAKA EKONOMSKA KLASIFIKACIJA O P I S Plan u €

1 2 3 4 5

411 Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 150.000,00 €

413 Rashodi za materijal 4.707,50 €

413-1 Administrativni materijal 1.500,00 €

413-4 Rashodi za energiju 2.000,00 €

413-5 Rashodi za gorivo 1.207,50 €

414 Rashodi za usluge 301.500,00 €

414-1 Službena putovanja 1.500,00 €

414-2 Reprezentacija 500,00 €

414-3 Komunikacione usluge (telefonske, poštanske i ostale komunikac. usluge) 1.500,00 €

414-4 Bankarske usluge i negativne kursne razlike 500,00 €

414-6 Advokatske, notarske i pravne usluge 2.500,00 €

414-7 Konsultantske usluge,projekti i studije 10.000,00 €

414-9 Ostale usluge 285.000,00 €

415 Rashodi za tekuće održavanje 5.000,00 €

415-1 Tekuće održavanje javne infrastrukture 4.000,00 €

415-3 Tekuće održavanje opreme(zgrade,vozni park i sredstva za rad) 1.000,00 €

418 Subvencije za proizvodnju i pružanje usluga 10.000,00 €

418-1 Subvencije za proizvodnju i pružanje usluga 10.000,00 €

419 Ostali izdaci 6.000,00 €

419-3 Izrada i održavanje softvera 5.000,00 €

419-4 Osiguranje 500,00 €

419-9 Ostalo 500,00 €

431 Transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru 35.000,00 €

431-3 Transferi institucijama kulture i sporta 4.000,00 €

431-4 Transferi nevladinim organizacijama (Projekti po konkursu) 20.000,00 €

431-5 Transferi političkim partijama, strankama i udruženjima 5.000,00 €

431-6 Transferi za jednokratne socijalne pomoći 1.000,00 €

431-8 Ostali transferi pojedincima (stipendije i dr.) 5.000,00 €

432 Ostali transferi 50.000,00 €

432-6 Transferi javnim preduzećima 50.000,00 €

441 Kapitalni izdaci 573.000,00 €

441-1 Izdaci za infrastrukturu opšteg značaja 250.000,00 €

441-2 Izdaci za lokalnu infrastrukturu 200.000,00 €


140

441-3 Izdaci za građevinske objekte 110.000,00 €

441-5 Izdaci za opremu 13.000,00 €

472 Stalna budžetska rezerva 50.000,00 €

UKUPNI IZDACI: 1.185.207,50 €

5.3. Fiskalni kapaciteti buduće opštine

Prosječni fiskalni kapacitet utvrđen na osnovu planiranih prihoda određuje se sabiranjem lokalnih fiskalnih prihoda (lokalni porezi, lokalne takse i lokalne naknade, izuzev naknade za komunalno opremanje građevinskog zemljišta) i ustupljenih prihoda od: poreza na dohodak fizičkih lica, poreza na promet nepokretnosti, koncesionih i drugih naknada za korišćenje prirodnih dobara koje dodjeljuje država, godišnje naknade pri registraciji motornih vozila, traktora i priključnih vozila i naknade za korišćenje drumskih motornih vozila i njihovih priključnih vozila (eko-naknada) koja se plaća prilikom registracije vozila, dijeljenjem sa brojem stanovnika odnosnog područja.

Taj iznos bi bio 527.653,30 eura, pa uzimajući u obzir da je po poslednjem popisu broj stanovnika u Župi bio 3714 stanovnika dolazimo do prosječnog fiskalnog kapaciteta po glavi stanovnika u iznosu od 142,07 eura. Fiskalni kapacitet Župe bi bio za oko 59% veći nego što je to sada slučaj u Opštini Nikšić, gdje je fiskalni kapacitet po glavi stanovnika 84,30 eura.

VI ANALIZA PREDNOSTI TERITORIJALNE PROMJENE I NEDOSTATAKA ZADRŽAVANJA POSTOJEĆEG STATUSA

(SWOT)

Swot analiza formiranja buduće Opštine Župa daje realan i detaljan pregled prednosti formiranja opštine, slabosti sa kojima će biti suočena u svom radu, šanse koje će nastati njenim formiranjem, ali i prijetnje održivom funkcionisanju opštine. Prednosti se ogledaju u sledećem:

• geografski zaokružena cjelina i položaj naselja; • veliko bogatstvo rezervi crvenog boksita; • činjenica da je Župa već imala status opštine; • pejzažna raznovrsnost; • brojna kulturno istorijska dobra; • postojanje povoljnih prirodnih uslova za bavljenje poljoprivredom i turizmom; • postojanje osnovne infrastrukture za funcionisanje opštine (razvijena mreža za telefoniju i

ADSL, relativno razvijeno napajanje električnom energijom, postojanje mjesne kancelarije, pošte, zdravstvena stanica, domovi kulture u skoro svim naseljima, trgovinske radnje);

• postojanje dobre obrazovne strukture visokoškolaca; • ekonomska održivost buduće opštine; • neiskorišćeni hidropotencijal; • spremnost građana Župe da upravljaju svojim resursima.


141

Rešavanje i saniranje nagomilanih problema koji su rezultat lošeg upravljanja i odnosa prema Župi od strane opštinskih vlasti, mora biti prioritet buduće lokalne samouprave. Rešavanje postojećih slabosti koje su posledica prošlih vremena zahtijevaće posvećenost svih u zajednici. Slabosti na putu ka razvijenoj opštini su:

• nepostojanje urbanističko-planskih dokumenata razvoja; • loše stanje primarne i sekundarne infrastrukture (lokalni putevi, atmosferski kanali,

kanalizaciona mreža, pješačke komunikacije i dr.); • nezavršena vodovodna infrastruktura u pojedinim naseljima; • nizak nivo preduzetničke kulture i zanatstva; • nizak nivo proizvodnih i prerađivačkih kapaciteta; • niska ekološka svijest građana; • ekološki naslijeđeni problemi iz prošlosti; • nezainteresovanost jednog dijela građana da učestvuju u volonterskim aktivnostima

zajednice; • ugroženost šumskih površina od nekontrolisane eksploatacije i požara; • nepostojanje turističko smještajnih kapaciteta; • nedovoljno znanja kod organizacija civilnog društva u pisanju projekata; • loša finansijska struktura većine domaćinstava.

Formiranjem opštine otvaraju se mnoge mogućnosti za poboljšanje života u zajednici, ali i za

otvaranje novih radnih mjesta.

Šanse su: • uspostavljanje efikasne lokalne samouprave koja će raditi za dobrobit zajednice; • mogućnost privlačenja investicija na osnovu brojnih resursa; • mogućnost povlačenja sredstava za izgradnju infrastrukturnih i razvojnih objekata iz

predpristupnih i fondova u Evropskoj uniji; • veći razvoj zanatstva, poslovnog sektora i usluga; • zaštita i turistička valorizacija svih kulturno istorijskih spomenika u Župi; • razvoj poljoprivrede i agroturizma; • kulturni razvoj zajednice; • otvaranje magistralnog puta Kolašin-Župa-Nikšić; • mogućnost uspostavljanja saradnje sa evropskim opštinama sličnih karakteristika; • revitalizacija i ekonomsko oživljavanje ruralnih udaljenih područja buduće opštine, koje su u

postojećoj opštini potpuno zapostavljene; • veće povezivanje Župljana i privlačenje župskog kapitala iz inostranstva za razvojne

projekte. Prijetnje radu buduće opštine su:

• odliv mladih i obrazovanih ljudi do uspostavljanja svih funkcija rada opštine i formiranja uslova za kreiranje novih radnih mjesta;

• povećan procenat mlađe populacije koji koristi opojne droge; • požari i ekološka devastacija nastala eksploatacijom rudokopa; • velika nesrazmjera između infrastrukturnih potreba i raspoloživih finansijskih sredstava; • neozbiljno shvatanje prava i obaveza građana u novoj lokalnoj samoupravi;


142

• višedecenijska politička podijeljenost zajednice; • dalja devastacija prostora nastalog eksploatacijom rude boksita uz izostanak obavezne

rekultivacije.

VII RAZLOZI ORAVDANOSTI TERITORIJALNE PROMJENE

Područje Župe čini jednu zaokruženu cjelinu sa površinom od 210 km2 i brojem stanovnika od

3714. Župa, kao buduća opština, predstavljaće administrativnu cjelinu organizovanu u cilju održivog razvoja i povećanja ekonomske aktivnosti u zanatstvu, poljoprivredi i turizmu. Trend opadanja broja stanovnika koji su posledica visoke stope nezaposlenosti i nerazvijene infrastrukture mora biti prioritet rada buduće opštine. Raznovrsnost i bogastvo resursima koji odlikuju Župu snažan su argument na putu ekonomskog i pravnog jačanja nove opštine. Osim kadrovskog potencijala Župa raspolaže značajnim rudnim bogatstvima, bogastvom flore i faune, kulturno istorijskim nasleđem, hidrološkim potencijalima, ali i prirodnim potencijalima za razvoj turističke i poljoprivredne djelatnosti.

Ipak i pored značajnih uslova za razvoj Župa ima lošu infrastrukturu, ekološke probleme i smanjenje broja stanovnika.

Da bi se na održivi način koristili prirodni potencijali, stvorili povoljni uslovi za razvoj privredne djelatnosti neophodno je formiranje opštinske strukture koja će svojim radom mijenjati postojeće stanje stvari.

Inicijativa ka povraćaju statusa kojeg je imala prije 1954. godine i formiranju nove opštine nastala je kao rezultat višegodišnjih nagomilanih problema usled nefunkcionalnosti u radu mjesne zajednice ali i odvlačenjem velikih resursa iz ovog kraja bez mogućnosti povraćaja za razvoj mjesta. Razlozi teritorijalne promjene vidljivi su na svakom koraku u Župi, tako da je postojeće stanje bilo neodrživo, a zahtjev za povraćajem statusa opštine opravdan i jedini moguć način očuvanja i unapređenja života na ovom području.

Bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta nikada do kraja nije istraženo u Župi. Mnoge endemske biljne i životinjske vrste su ugrožene pošto o njihovom očuvanju bukvalno niko nije vodio računa. Predjeli Župe koji bi trebali da su zaštićeni sada su pod velikim uticajem čovjeka, pošto institucije nemaju sluha za njihovu zaštitu. Predjeli poput Lukavice, Zabrana Kralja Nikole, ali i neki ne toliko poznati moraju biti oaze biljnom i životinjskom svijetu, jer će njihovim očuvanjem biti očuvan i identitet Župe. To će biti i jedan od poslova buduće opštine, koja će pored ovog izazova imati i izazov rešavanja problema postojećih rudokopa koji su ostali nerekultivisani, a koji konstantno predstavljaju opasnost svim stanovnicima Župe istovremeno narušavajući ambijentalnu ljepotu ovog kraja.

Stanje životne sredine u samoj Župi je do sada bilo na nezadovoljavajućem nivou. To se odnosilo naročito na velike količine otpada u tokovima rijeka i probleme izazvane eksploatacijom rude. Neregulisan sistem sakupljanja i odvoženja otpada, nizak nivo ekološke svijesti samih Župljana doveli su do nekoliko desetina formiranih mini deponija, naročito izraženih u koritima vodotoka. Ovakvo stanje dodatno usložnjava nerad komunalne policije, koja najviše zbog udaljenosti Župe nikada nije djelovala restriktivno kako bi se suzbile ove pojave. Organizacijom nove opštine biće pojačana kaznena politika prema svim zagađivačima, ali i rad na mijenjanju stanja ekološke svijesti stanovnika Župe. Buduća opština će podržavati razvoj prerađivačkih kapaciteta za organski otpad u vidu kompostišta koja imaju veliki potencijal i resurs za razvoj. Ogroman potencijal koji ima prostor rijeke Gračanice mora biti valorizovan u potpuno drugačijem smislu nego što je to bio do sada slučaj. Ovaj prostor može biti osnova za razvoj rekreativnog i sportskog turizma buduće opštine.


143

Brojni resursi eksploatisani tokom proteklih pedeset godina nijesu pratili adekvatni razvoj ovog kraja. Iz Župe je ‘’odvezeno’’ oko 28 miliona tona eksploatisane rude boksita, čija vrijednost po sadašnjoj cijeni rude iznosi oko 1.264 miliona eura. Gledajući sadašnje zakonodavstvo o korišćenju koncesija samo po osnovu eksploatacije boksita Župi je trebalo do sada da pripadne oko 27 miliona eura. To se, pošto Župa nije opština, nije ni desilo. Dalje funkcionisanje Župe kao opštine garantuje prihode po ovom osnovu. Razgovori predstavnika mjesne zajednice održani sa predstavnicima lokalne samouprave pokazali su nespremnost opštine Nikšić da sredstva od koncesije u budućnosti prosleđuju Župi. Postojeći zakon o koncesijama je dvosmislen i omogućava ovakvo ponašanje opštine prema Župi i pored toga što se eksploatacija vrši na teritoriji Župe i što ona trpi najveću štetu eksploatacijom. Postojeća eksploatacija sa sobom donosi i druge probleme na koje mjesna zajednica ne može da utiče. Nezavršena rekultivacija rudokopa, rešavanje ekoloških problema nastalih eksploatacijom dodatni su problemi koji ostaju neriješeni u sadašnjoj organizaciji poslova lokalne samouprave.

Slična situacija je i sa eksploatacijom šumskih resursa. Nekontrolisana eksploatacija šume u prethodnom periodu ugrozila je biljni i životinjski svijet, a sa njom je došlo smanjnje i kapaciteta župske vode. Planovi pošumljavanja i održavanja šume u Župi moraju biti hitno doneseni odmah nakon osnivanja opštine da bi se sačuvalo ono što je ostalo od župskih šuma.

Gazdovanje vodama u Župi je na nezadovoljavajućem nivou što je i više puta javno isticano sa strane organizacija civilnog društva. I pored ovoga ništa nije urađeno da se stanje popravi, pa bi osnivanje nove opštine omogućilo Župljanima da sami upravljaju svojim resursima kako bi se zaštitila Gračanica ali i Liverovićko i Kapetanovo jezero tj. ambijentalni prostor i biljni i životinjski svijet u njima. Liverovićkim jezerom, u smislu korišćenja vode, danas se ne zna ko gazduje. Velika količina vode koja danas izlazi kanalom prema Željezari Nikšić nije praćena odgovarajućom naknadom, što bi moralo biti riješeno utvrđivanjem i davanjem koncesije. Buduća opština će razmotriti i mogućnosti za formiranje malih hidroelektrana zavisno od kapaciteta jezera i potrebe razvoja turizma bairanog na ribolovu.

Postojeće stanje kulturno-istorijskih spomenika Župe je u prilično lošem stanju. Naročito su prepušteni propadanju srednjevjekovni spomenici kulture, ali i oni iz novije župske istorije. Odsustvo sluha opštine Nikšić za rešavanje osnovnih problema Župe ne uliva nadu da bi ova vrijedna kulturna bogatstva mogla biti sačuvana. Primjer za to je Karaula Voltica koja je proglašena kulturnim dobrom Crne Gore, a za čiju rekonstrukciju do sada nije bilo sluha i pored brojnih inicijativa. Zaštita kulturnog bogatstva ovog kraja mora biti među prioritetima buduće opštine, jer će svi ti kulturno istorjiski spomenici doprinijeti daljem razvoju turističkog proizvoda Župe.

Župa i pored raznovrsnih prirodnih predjela veoma pogodnih za razvoj turizma ostaje potpuno neprepoznata kao turističko područje. Župskog kraja nema u Master planu razvoja turizma, ali i u ostalim državnim planovima Župa se uopšte i ne pominje u tom kontekstu. Što se tiče lokalnih planova ovaj kraj je usputno pomenut bez neke ozbiljnije uloge turizma u daljem razvoju ovog dijela Crne Gore. Nova opština će dalji razvoj Župe bazirati ne isključivo na eksploataciji boksita već na razvoju turizma. Razvoj turističkih kapaciteta i planski razvoj prvenstveno rekreativnog i zdravstvenog turizma umnogome bi mogli da doprinesu smanjenju nezaposlenosti. U drugom koraku će biti formirana i Turistička organizacija koja će dalje aktivno nastaviti razvoj ove grane privrede.

Sadašnja proizvodnja i zanatstvo su u Župi na vrlo niskom nivou. Neodgovarajući podsticaji ali i restriktivna poreska politika dovode do neodlučnosti preduzetnika da krenu sa bilo kakvom aktivnošću. Opština mora planski pristupiti razvoju proizvodnje, preduzetništva i zanatstva da bi u budućnosti mogla očekivati i prihode od njihove djelatnosti.

Dominantan razlog nastanka inicijative za povraćaj statusa opštine Župa je bio između ostalih i negativna demografska struktura stanovništva upotpunjena sa znatnim padom broja stanovnika. Usled odsustva privrednih aktivnosti koje bi trebale biti naslonjene na prirodne resurse i savremene


144

tehnologije veliki broj naročito obrazovanih mladih ljudi odlazi iz Župe, bez nade da će se njihovo znanje upotrijebiti ka razvoju Župe. Neadekvatan pristup i odnos prema mladima sve više negativno vraća ovom kraju. Nedovoljno pažnje usmjerene ka obrazovanju i van nastavnim aktivnostima dovelo je i do sve većeg broja mladih koji se okreću ka bolestima zavisnosti. Osim KUD Župa mladi danas nemaju mogućnost učestvovanja u nekim korisnim aktivnostima. Od sportskih organizacija postoji jedino fudbalski klub Župa, koji usled loše finansijske situacije nema dovoljan uticaj na ponašanje mladih u lokalnoj zajednici.

Osnivanjem opštine snažno će se podržati ovakve organizacije, ali i osnivanje novih kako bi se mladi usmjerili ka pravilnom rastu i razvoju.

Jedan od najvećih razloga za povraćaj statusa opštine vidljiv je na svakom koraku i ogleda se u nedovoljnoj infrastrukturnoj razvijenosti Župe. Iako postoje značajni vodeni potencijali veći dio Župe danas nema riješeno pitanje vodosnabdijevanja. Rekonstrukcija vodovodne mreže i izgradnja glavnog vodovoda u Župi urađena je bez projektne dokumentacije i tendera zahvaljujući manipulacijama opštine Nikšić i glavnog izvođača Vodovod d.o.o., tako da je i pored 1,2 miliona eura koja je Župa 2006. godine dobila od koncesije ostao problem neredovnog snabdijevanja.

Glavni put je usled dugogodišnjeg opterećenja i prevoza, što rude boksita što drvne mase, u veoma lošem stanju. Kada se tome doda dugogodišnje neodržavanje, nečišćenje rigola i tumbina na ovom putu, koji bi trebao da je posao lokalne samouprave, onda je i jasno zbog čega je glavni put u stanju u kakvom je sada. Osim glavnog puta i ostali lokalni i nekategorisani putevi su prilikom izgradnje rađeni bez ikakve projektne dokumentacije, pa je većina tih puteva sa problemima nedovoljne širine i velikih uspona. Uz to neriješeno pitanje odvoda atmosferskih padavina dovodi do toga da su ovi putevi u velikoj mjeri oštećeni. Pristupni putevi do samih domaćinstava su u 90 procenata neasfaltirani, pa su stanovnici u dodatnim problemima naročito u zimskom periodu. Formiranjem opštine krenuće se u rešavanje i ovih problema. Očekivanje je da će rekonstrukcija magistralnog puta Nikšić-Morakovo biti nadležnost Direkcije za saobraćaj, jer smatramo da to poslije svega što je Župa ustupila državi to mora biti njena obaveza. Ovaj put bi dalje mogao da bude nastavak novog magistralnog puta do Kolašina što je i planirano lokalnim i državnim planovima.

Distributivna mreža je takođe u dosta lošem stanju. Mnogi zaseoci imaju problema sa padovima napona ali i sa dotrajalim stubovima. Velika teritorija Župe u sada velikoj opštini Nikšić nije mogla biti u potpunosti servisirana, pa je formiranje nove opštine mogućnost da se povede računa kako bi se povećao kvalitet ove mreže i obezbijedilo bolje snabdijevanje električnom energijom.

Postojeća ambulanta ne zadovoljava potrebe svih stanovnika. Neophodno je formirati dom zdravlja sa odgovarajućom patronažnom službom koja će moći pružiti usluge svim stanovnicima Župe i u njenim najudaljenijim djelovima.

Za usluge poljoprivrednicima u njezi i liječenju životinja trenutno je raspoređen zaposleni tehničar bez službenog automobila, što ni u kom slučaju nije način kako pomoći u uzgajanju životinja u udaljenim djelovima Župe. Prostor Župe od 210 km2 uz sadašnje stanje razvijenosti poljoprivrede zahtijeva osim veterinarskog tehničara i stalno uposlenje i doktora veterine. Sa razvojem opštine i poljoprivrede neophodna će biti i tri novo zaposlena spremna da u svakom trenutku pomognu stočarima u liječenju i njezi životinja.

Formiranjem opštine za očekivati je da će u Župi biti i novih institucija poput kancelarije poreske uprave, savjetodavne službe, elektrodistribucije, policije, Centra za socijalni rad, Crvenog krsta, a sa funkcionisanjem opštine interes će pronaći banke i telefonske kompanije za svojim filijalama.

Svi postojeći problemi imaju osnovu da budu riješeni u nekom srednjeročnom roku od 5 do 10 godina pošto planirani fiskalni kapaciteti buduće opštine to omogućavaju. Plan budžeta opštine Župa je pokazao autorima ove strategije, a i svim Župljanima koliko su izgubili sa gubljenjem statusa opštine


145

1954. godine. Prethodnih 62. godine od kada ne postoji Opština Župa bile su velika šteta koja je zadesila ovaj kraj. Ako se uzme u obzir da je u tom periodu eksploatacija bogatstava, a naročito šumske građe, bila značajnije veća nego što je to danas, ne bi bilo teško izračunati sumu koju je Župa mogla prihodovati za svoj razvoj. Planirani prihod novoformirane opštine u iznosu od oko 1,2 miliona eura, od čega će skoro 50 % ići na kapitalne projekte u Župi, garantuju da će ovaj kraj doživjeti ekonomski, a sa njim i društveno kulturni preporod.

VIII ORGANIZACIJA I OBLASTI DJELOVANJA

8.1. Oblasti djelovanja buduće opštine

Buduća opštinska uprava će obavljati stručne, administrativne, organizacione i tehničke poslove u različitim oblastima:

U oblasti opših poslova opštinska uprava obavljaće sljedeće poslove: • profesionalne, organizacione, administrativne i tehničke poslove za potrebe predsjednika

opštine, Skupštine i njenih radnih tijela, članova Opštinske Skupštine, nadzornog odbora i drugih opštinskih vlasti;

• upravljanje ljudskim resursima; • organizacija kancelarijskog poslovanja i čuvanje dokumenata i pružanje informacija

klijentima; • upravljanje i održavanje zgrade opštine i tehničke opreme; • automatska obrada podataka za potrebe opštine i opštinskih službi; • pružanje stručne pomoći lokalnim zajednicama u svom radu i druge poslove, koji po svojoj

prirodi pripadaju ovoj oblasti. U oblasti normativno-pravnih poslova, opštinska administracija obavljaće sljedeće poslove:

• pripremu opštih i drugih akata, kao i mišljenja i stavova predsjednika opštine, opštinske skupštine i drugih opštinskih vlasti;

• izrade ugovora, vrednovanje, praćenje ugovora i pravnih sporazuma; • profesionalnu pravnu pomoć u sprovođenju izbora; • pravnu pomoć za predsjednika opštine, opštinsku skupštinu i druge organe opštinske vlasti; • obavlja i druge poslove koji spadaju u ovu oblast.

U području administrativnih poslova opštinska uprava obavljaće sljedeće poslove:

• vođenje upravnog postupka i donošenje odluka u ovom postupku u prvom stepenu; • vođenje evidencije o upravnim stvarima; • učestvovanje u upravnom postupku koji se vodi od strane drugih nadležnih organa; • obavljanje i drugih poslova koji se odnose na administrativna pitanja.

U oblasti javnih finansija opštinske uprave obavljaće se sljedeći poslovi:

• priprema budžeta i odgovornost za njegovu realizaciju u skladu sa propisima koji regulišu ovu oblast;

• priprema finansijskih izvještaja i računa budžeta;


146

• pružanje tehničke pomoći opštinskoj vlasti u usvajanju i izvršenju opštinskog posla, opštih i drugih akata u oblasti javnih finansija;

• finansijsko-računovodstvene i druge stručne poslove za budžet i opštinske fondove; • praćenje, analiza i utvrđivanje cijena u nadležnosti opštine i davanje mišljenja o ugovornim

cijenama; • praćenje i analiza poreza iz nadležnosti opštine i u skladu sa zakonom davanje stručne

osnove za njihovo uvođenje; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

U ekonomskoj sferi opštinske administracije obavljaće se sljedeći poslovi:

• priprema strategije za razvojne politike i programe opštine i program razvoja različitih aktivnosti u oblasti ekonomije, turizma, poljoprivrede, male privrede i preduzetništva;

• obavljanje stručnih poslova za opštinu i njene organe, gdje je opština osnivač ili suosnivač javnog preduzeća ili institucije u oblasti komunalnih usluga;

• praćenje i analiza ekonomskih kretanja u opštini; • obavljanje i drugih poslova u ovoj oblasti.

U oblasti socijalne aktivnosti opštinske administracije obavljaće se sljedeći poslovi:

• priprema razvojne politike i razvojnih programa u raznim oblastima društvene djelatnosti; • odgovornost za sprovođenje socijalnih programa u skladu sa budžetom; • koordinacija aktivnosti različitih subjekata u oblasti socijalne aktivnosti i sredstva kontrole

realizacije programa; • priprema i izvođenje programa javnih radova; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u djelokrug socijalne aktivnosti.

U oblasti prostornog planiranja opštinske uprave obavljaće se sljedeći poslovi:

• priprema softverske platforme za usvajanje prostorno-planske dokumentacije i priprema smjernica za izradu prostornih akata i njihove implementacije;

• priprema planskih dokumenata opštine; • vođenje evidencije intervencija u prostoru i analiziranje državnih intervencija u prostoru; • pružanje stručne pomoći fizičkim i pravnim licima u planiranju; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

U oblasti zaštite životne sredine opštinske uprave obavljaće se sljedeći poslovi:

• priprema programa za zaštitu životne sredine, operativnih programa i studija o ugroženosti životne sredine za opštinu;

• priprema korektivnih programa za rješavanje posljedica i opterećenja na životnu sredinu i briga za njihovo izvršenje;

• obavljanje i drugih administrativnih poslova zaštite životne sredine utvrđenih posebnim propisima iz oblasti zaštite životne sredine;

• obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

U oblasti komunalnih poslova i infrastrukture, opštinska uprava obavljaće sljedeće poslove: • priprema stručnih osnova za osnivanje i organizaciju javnih komunalnih preduzeća; • izrada programa razvoja komunalne usluge, briga o njihovoj implementaciji i kontrola

njihove realizacije;


147

• priprema projekata i investicionih programa vezanih za komunalnu djelatnost; • nadzor nad investicijama u komunalnoj djelatnosti; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

Opštinska uprava kroz komunalno preduzeće, može obavljati sledeće aktivnosti u oblasti

komunalija: • javna čistoća i čišćenje javnih površina; • regulacija lokalnih puteva, javne staze, pješačke zone, zelene površine; • uređivanje i održavanje javnih parkirališta, parkovi; • uređivanje i održavanje saobraćajnih znakova i regulisanje saobraćaja; • upravljanje javne rasvjete u naseljima; • uređivanje i održavanje groblja; • realizacija programa javnih radova; • uređivanje i održavanje mjesta za komunalnu infrastrukturu; • održavanje objekata u vlasništvu opštine; • i druge poslove po nalogu predsjednika opštine.

Za obavljanje pojedinačnih poslova iz domena komunalnih djelatnosti može se osnovati jedno ili

više tijela zajedničke opštinske uprave. Opštinska uprava vršiće upravne, stručne, promotivne i razvojne poslove, u vezi s pružanjem

javnih usluga iz nadležnosti opštine, ali i druge poslove u okviru prava i dužnosti opštine iz svog domena .

U izvršavanju svojih zadataka, opštinska administracija radiće sa opšinskim upravama drugih opština, javnih vlasti, državnih organa, institucija, preduzeća i drugih organizacija za razmjenu mišljenja i iskustava, kao i podataka i informacija putem zajedničkih radnih tijela.

U oblasti javnosti rada opštinska administracija obavljaće službene komunikacije i pružanje informacija za medije, građane, press konferencije, sudjelovanje na konferencijama, okruglim stolovima i drugim oblicima saradnje sa predstavnicima medija ili na drugi odgovarajući način, koji omogućava javnosti da se upoznaju sa radom opštinske administracije. Službene novosti, obavještenja, objašnjenja i druge informacije u smislu prethodnog stava daje predstavnicima medija, predsjednik opštine i sekretar opštinske vlasti, u skladu sa svojim mandatom, a mogu se uključivati i drugi službenici u opštinskoj upravi.

8.2. Organizacija opštinske administracije

Obavljanjem poslova opštinske administracije u opštini Župa opštinska uprava omogućiće: • Profesionalno, efikasno i racionalno izvršavanje poslova opštinske administracije; • zakonito, blagovremeno i efikasno ostvarivanje prava, interesa i obaveza stranaka i drugih

učesnika u postupku; • orijentaciju opštinske administracije ka korisnicima svojih usluga i • efektivnu i efikasnu saradnju sa opštinskim organima (opštinskom skupštinom,

predsjednikom opštine i nadzornim odborom) kao i ostalim institucijama. Predsjednik opštine:

• predstavlja i zastupa opštinu;


148

• predlaže propise i druge akte koje donosi skupština, kao i način rješavanja pojedinih pitanja iz nadležnosti skupštine;

• stara se i odgovoran je za izvršavanje zakona, drugih propisa i opštih akata, kao i za sprovođenje strateških dokumenata od državnog značaja;

• stara se i odgovoran je za izvršavanje prenešenih i povjerenih poslova; • utvrđuje organizaciju i način rada lokalne uprave; • imenuje i razrješava sekretara opštine; • imenuje i razrješava starješinu organa lokalne uprave, stručne i druge službe, direktora

agencije i menadžera; • podnosi skupštini izvještaj o svom radu i radu organa lokalne uprave i službi, najmanje

jednom godišnje; • vrši nadzor nad radom lokalne uprave; • donosi akte iz svoje nadležnosti i akte u izvršavanju prenesenih i povjerenih poslova,

ukoliko posebnim propisom nije drukčije određeno; • odgovoran je za izvršavanje odluka i drugih akata koje donosi skupština i donosi akte za

njihovo izvršavanje; • donosi akte kojima obezbjeđuje izvršenje budžeta opštine; • vrši i druge poslove utvrđene zakonom, statutom i drugim aktima

Opštinskom administracijom će direktno rukovoditi sekretar Opštine, kojeg imenuje i razrješava Predsjednik opštine.

Sekretar opštinske uprave će: • osigurati uslove za pravno, efektivno i efikasno obavljanje zadataka opštinske

administracije, • biti direktno odgovoran za opštinsku upravu, organizovanje i koordinaciju rada zaposlenih u

opštinskoj administraciji, pružajući im tehničku pomoć, promovišući rad među zaposlenima u opštinskoj upravi i obezbjeđujući radnu disciplinu,

• donositi odluke u upravnom postupku u prvom stepenu, • donositi odluke i druge akte koji se odnose na ostvarivanje prava, obaveze i odgovornosti iz

radnog odnosa radnika opštinske uprave, ako ga predsjednik opštine ovlasti za tu svrhu, • izvoditi najzahtjevnije zadatake opštinske uprave i voditi i sudjelovati i u najzahtjevnijim

projektima u opštini, • obavljati i druge poslove po nalogu predsjednika opštine.

Sekretar opštinske vlasti je odgovoran za svoj rad predsjedniku opštine. Mandat sekretara opštinske administracije je 5 godina i on mora da ispunjava uslove za

imenovanje u skladu sa zakonom kojim se uređuje status državnih službenika. Javni službenici opštinske uprave odgovaraće za obavljanje poslova utvrđenih zakonom i

propisima, Statutom opštine i Aktima o sistematizaciji radnih mjesta, u skladu sa zadatkom, za koji su primljeni su pod rukovodstvom sekretara Opštine. Za svoj rad, državni službenici odgovorni za sekretaru opštinske uprave.

Funkcija interne revizije vršiće se izvan nadležnosti opštinske uprave i obavljaće je nezavisni interni revizori koji su za svoj posao direktno odgovorni sekretaru opštinske uprave i predsjedniku opštine.

Opština Župa će organizovati javni servis i službe u sljedećim područjima: • nabavka pitke vode; • prikupljanje i tretman otpadnih voda i kišnice; • upravljanje komunalnim otpadom;


149

• odlaganje komunalnog otpada; • javna čistoća i čišćenje javnih površina; • uređenje javnih staze za pješake i zelenih površina; • zaštita od požara.

Opština Župa će odgovarati i za: • javnu rasvjetu; • održavanje i ukrašavanje naselja; • uređenje groblja i pogrebne aktivnosti; • uređenje lokalnih puteva; • deratizacije i dezinfekcije.

Javni servis će biti organizovan samostalno i kroz privatno javna partnerstva za one usluge za koje ne postoje adekvatni uslovi za samoorganizovanje.

Buduću lokalnu samoupravu činili bi sledeći zaposleni: • predsjednik Opštine; • sekretar opštinske uprave; • zaposleni u finansijskoj službi; • zaposleni u pravno-administrativnoj službi; • zaposleni u urbanističko-tehničkoj službi.

U opštini Župa će se organizovati neke od službi dok će se za neke poslove, kroz javno

partnerstvo, iskoristiti mogućnost angažovanja drugih firmi ili javnih preduzeća. Na samom početku rada biće oformljena Služba za uređenje i zaštitu prostora i imovine opštine

koju će činiti 4 zaposlena, dok će se komunalne djelatnosti i vodosnabdijevanje obavljati angažovanjem drugih službi i preduzeća.

Opseg djelatnosti ove službe će biti: • javna čistoća i čišćenje javnih površina; • uređenje javnih staze za pješake i zelenih površina; • zaštita od požara; • javna rasvjeta; • održavanje i ukrašavanje naselja; • uređenje groblja i pogrebne aktivnosti; • uređenje lokalnih puteva; • održavanje imovine opštine.

IX OSNOVNI PRINCIPI I PRAVCI DALJEG RAZVOJA

9.1. Temelji budućeg razvoja Župe

Industrija koja se ogleda u eksploataciji rude nije i ne može biti jedina strategija ekonomskog razvoja Župe. Iako je na osnovu raspoloživih ispitivanja eksploatacija rude boksita osigurana narednih 30 godina, da bi bila uspješna Župa mora da njeguje jako i raznoliko vođstvo zajednice, koje će biti u stanju da prepozna svoju jedinstvenost, stvori i implementira strateški plan i uspostavi strateško


150

partnerstvo među akterima u zajednici i sa drugim institucijama, kako vladinim tako i nevladinim. Usvajanje strategije zajedničkog djelovanja bitan je potencijal za uspjeh Župe i ovaj posao je direktna odgovornost budućeg rukovodstva opštine.

Župa ima ono što mnogi svjetski gradovi nemaju sporiji tempo života, prijateljski ljudi, atraktivni otvoreni prostori i prekrasan krajolik, male trgovine i tradicionalne kuće. Osjećaj autentičnosti i šarma koji se ne mogu naći u većim gradovima može privući turiste značajne za dalji razvoj.

Za dalji razvoj pristup internetu velike brzine je od vitalnog značaja za uspjeh i dobrobit pojedinaca širom Župe, ali i svih budućih projekata. Župljani danas mogu uštedjeti vrijeme i novac za plaćanje računa, prijavljivati se na konkurse za posao, ali i obavljati poslove online. Ljudi mogu pristupiti društvenim mrežama da ojačaju svoje veze sa udaljenim prijateljima i porodicom. Studenti mogu koristiti high-speed internet da poboljšaju svoje akademske performanse i time se pripreme za buduće poslove. Podizanje svijesti o prednostima high-speed Interneta i stvaranje digitalno-pismenih građana je važan prvi korak ka povećanju nivoa potražnje potrebne za proširenje komunikacione infrastrukture u Župi. Ovo može imati značajne prednosti za zajednicu kao što je Župa ito:

• mnoge poslovne aktivnosti koje zahtijevaju razmjene velike količine podataka, kao što su telemedicina i e-commerce, postaju izvodljive i u Župi.

• ruralni biznis može da proširi domete na tržištima širom zemlje, pa čak i svijeta. • mladi i odrasli razvojem ovog segmenta mogu pristupiti istom internetu resursa kao studenti

i radnici u najbogatijim oblastima, uključujući i online kurseve i obuke. Oni mogu povećati mogućnost učenja putem online nastavnih planova i programa i interaktivnih internet aplikacija;

• stanovnici Župe imaju pristup zdravstvenim uslugama online i zakazivanjem pregleda, a da ne moraju putovati. Pacijenti mogu imati pristup udaljenim dijagnozama, liječenjima i praćenjima. To uključuje u realnom vremenu prenos medicinskih snimaka kako bi se omogućila brza dijagnostika;

• poljoprivrednici su u mogućnosti da se povežu sa drugim poljoprivrednicima za savjet ali i dobiti pristup u realnom vremenu vitalnih informacija, kao što su cijene proizvoda, vremenska prognoza, načini proizvodnje i marketinške mogućnosti;

• zanatlije kroz razne vrste obuka i primjera uradi sam sa interneta mogu razvijati svoju djelatnost;

• građani mogu lakše komunicirati sa lokalnim i državnim ustanovama i učestvovati više u društvenom životu Župe;

• građani i firme mogu dobiti informacije o vladinim politikama, procedurama, beneficijama i programima;

• građani se mogu povezati s istomišljenicima organizovati politički, sudjelovati u online kampanjama, kako bi se njihov glas čuo preko društvenih mreža ili drugih građanskih lokacija koji su lako dostupni na internetu.

Ove prednosti pojačane sa pravim rukovodstvom zajednice, uz planiranje i partnerstva osnov su daljeg razvoja. Jedan od najčešćih nedostataka u dosadašnjem stanju nalazi se u nepovezanosti i nesložnosti kako samih stanovnika Župe tako i onih koji su trebali da učestvuju u njenom razvoju. Postoje različiti programi u Crnoj Gori koje provode vlada, škole, crkve, poslovne zajednice i pojedinci, ali generalno ovi programi rade samostalno, ali ne u dogovoru i zajednički. Isti slučaj je i u Župi. Ipak, postoji ogromna potreba za povezivanjem zajednice. Neophodna je inicijativa da se građani zajedno uključe i rade na rješavanju pitanja cijele zajednice.

Iskustva drugih su pokazala da ovi preduslovi moraju biti na mjestu ako se želi napredak i prosperitet lokalne ekonomije. Ljudska infrastruktura je takođe važan faktor budućeg razvoja. Zaista,


151

problem broj jedan u ekonomskom razvoju danas je kvalitet radne snage. Puno truda mora biti uloženo u obrazovanje novih kadrova, jer sve firme koje bi željele uložiti u Župu neće izabrati ulaganje ili se locirati u zajednici bez obrazovanih i kvalifikovanih radnika.

Pored navedenog važnost fizičke infrastrukture je nesaglediva za dalji razvoj Župe. Svi u zajednici znaju da su za podršku ekonomskom rastu potrebni kvalitetni putevi, dovoljne količine kvalitetne vode za piće i industrijsku proizvodnju, stabilno napajanje električnom energijom, dostupnost gorivima, očuvana prirodna sredina i riješena pitanja čvrstog otpada i atmosferske kanalizacije.

Uvjereni smo da programi razvoja nove opštine mogu i moraju biti katalizatori za izgradnju jače, veće i prosperitetne zajednice. Paralelno sa razvojem infrastrukture rukovodstvo buduće opštine Župa mora biti okrenuto ka razvijanju sledećih oblasti održivog razvoja:

• turizam; • poljoprivreda; • preduzetništvo zasnovano na savremenim tehnologijama; • održiva eksploatacija župskih resursa; • kultura.

Turizam Prezentirani potencijali razvoja turizma koji postoje trenutno u Župi pokazuju da bi ovo mogla biti

noseća grana razvoja. Ipak, za uspjeh na ovom polju potrebno je u bliskoj budućnosti iskoristiti postojeće objekte u cilju razvoja etno turizma i izgraditi nove objekte (trim staze, biciklističke staze, sportske terene, smještajne kapacitete itd.). Nedovoljno razvijena tehnička infrastruktura, u prvom redu vodovodna i putna, a zatim i nepostojanje uređenog sistema kanalisanja i tretmana i odlaganja/ispuštanja otpadnih voda i čvrstog otpada jako ograničavaju značajniji razvoj turističke privrede u Župi.

Ambijentalni turizam, posebno sportsko-rekreativni turizam, lovno ribolovni turizam, biking turizam, vjerski i kulturno–istorijski turizam, naučni turizam, zdravstveni turizam, speleološki turizam i agro turizam i zimski turizam su vidovi turizma koji mogu da budu nosioci razvoja.

Bitan segment razvoja turizma u ovoj oblasti bi trebao biti aktiviranje svih resursa kako bi se paralerno razvijali svi ostali vidovi turizma, da bi se stvorio paket proizvoda koji može privući veći broj turista. Naročito je značajno pokrenuti kulturno turističke manifestacije i festivali, koje će prije svega biti promocija za sam kraj, a zatim i turistički proizvod.

Projektovanje jednog većeg hotela bilo bi veoma značajno za dalji razvoj ove oblasti. Ovim bi se otvorile mogućnosti za sve vidove turizma, agroturizma i preduzetništva.

Poljoprivreda Ovaj pravac razvoja buduće opštine je u tijesnoj vezi sa razvojem turizma. Sa odgovarajućom

podrškom poljoprivreda može biti značajna grana razvoja, jer resursi za dalji razvoj postoje. Uspostavljanjem savjetodavne službe i veterinarske ambulante poboljšaće se uslovi za razvoj poljoprivrede. Boljim organizovanjem samih proizvođača moći će biti privučeno i više sredstava za proširenje poljoprivredne proizvodnje. Aktiviranje zemljišta i objekata koji su u funkciji ZZ Župa biće podsticaj i za ostale aktere u poljoprivredi. Aktiviranje proizvodnje u malim domaćinstvima u funkciji razvoja turizma biće značajno za podizanje standarda života stanovnika Župe.

Inovativnost u preradi sa naglaskom na kvalitet i jedinstvenost biće jedan od načina razvoja sektora prerade.


152

Brendiranje proizvoda po kojima je Župa karakteristična, ali i onih po kojima može biti karakteristična je aktivnost u koju će morati biti uloženo znanja i sredstava kako bi se u budućnosti mogli ostvariti i rezultati po tom osnovu.

Preduzetništvo zasnovano na savremenim tehnologijama Župa ima sve preduslove za razvoj preduzetništva zasnovanog na savremenim tehnologijama.

Ovaj koncept razvoja baziran je na mladim ljudima koji se ne bave poljoprivredom, a koji imaju znanje u savremenim tehnologijama.

Efikasno korišćenje informacionih tehnologija, podstaknuto high-speed internetom (broadband), prepoznato je kao ključ za podizanje produktivnosti i podsticanja inovacija u Župi. Tokom posljednjih deset godina, uglavnom zbog širenja korišćenja mobilnih telefona i tehnologije u ruralnim područjima, informacione tehnologije počinju da utiču na ekonomski razvoj kroz poboljšanje poslovnog okruženja u ruralnim područjima. Informacione tehnologije omogućuju pristup tržištu poslovnih informacija, donosi finansijske usluge doslovno u ruke seoskih potrošača, pomaže lokalnim zajednicama da se organizuju i povežu, a kroz povezivanje sa drugima i razmjenu znanja i ideja. IT igra značajnu ulogu u podsticanju preduzetništva i regionalnog napretka u ruralnim područjima, što pridonosi poboljšanju konkurentnosti turizma, poljoprivrede i šumarstva, kvalitetu života i diverzifikaciji ruralne ekonomije.

Informacione tehnologije bi mogli da odigraju glavnu ulogu u društveno ekonomskom razvoju ruralnog područja Župe sa ogromnim potencijalom za ubrzani razvoj u ovim područjima. IT doprinose poboljšanju komunikacije, produbljuju decentralizaciju i privlače mikro i mala preduzeća.

Ispravnom obrazovnom politikom i usmjeravanjem kadrova ka informacionim tehnologijama, podsticajnom politikom za očekivati je da će doći i do otvaranja start up firmi, naročito u oblastima dizajniranja, izrade softvera i web programiranja.

Održivo korišćenje župskih resursa Rudni i šumski resursi, hidropotencijali i potencijali sunca i vjetra su značajni ali se njihovo

korišćenje mora obavljati u skladu sa principima održivog razvoja. Eksploatacija rude će se u narednih 30 godina obavljati na postojećim rudokopima jer ispitane

rezerve to i obezbjeđuju. Međutim za otvaranje novih rudokopa biće potrebno prethodno izvršiti rekultivaciju rudokopa na kojima se rekultivacija završava ili je već završena. Nedostatak rude boksita na svjetskom nivou garantuje konstantnu potražnju za župskom rudom.

Eksploatacija šume zahtijevaće odgovorniji odnos prema šumskim potencijalima i veće pošumljavanje prostora Župe. Umjesto izvoza drveta u trupce neophodno je stimulisati preradu drveta u samoj Župi. Time bi ovaj potencijal bio maksimalno iskorišćen.

Eksploatacija hidropotencijala čeka da bude iskorišćena. U kojoj mjeri će to biti zavisiće od studija i istraživanja potencijala za razvoj i saglasnosti sa ostalim pravcima razvoja, a naročito pravcima razvoja turizma.

Kultura Razvoj kulture i manifestacija koje podstiču kulturni razvoj je od presudnog značaja za razvoj

turizma i sveukupni razvoj. Osnaživanje kulturnih organizacija i njihovih djelatnosti je veoma bitno za podizanje nivoa kulture u Župi. Organizovanje dana Župe, sportskih manifestacija, književnih večeri, slikarskih kolonija, koncerata zabavne i narodne muzike, folklornih susreta upotpuniće turističku ponudu Župe. Veoma bitno je i razvijati i različite vidove neformalnog obrazovanja naročito u ovoj oblasti kako bi se podigao nivo znanja i stvorila konkurentna prednost na tržištu.


153

9.2. Pravci infrastrukturnog razvoja buduće opštine Župa

Postojeća infrastruktura u Župi sada trenutno služi za održavanje minimuma životnih funkcija. Kancelarije mjesne uprave mogu služiti kao prelazno rešenje za rad buduće opštine. U okviru ovog objekata se nalazi i prostorija koja je služi za zdravstvenu ambulantu. Kancelarija Pošte se takođe nalazi u dotrajaloj kancelariji u mjesnom centru.

Uporedni rad na formiranju opštine podrazumijeva i rad na izradi projekata sve potrebne infrastrukture za organe lokalne samouprave, organizacije civilnog društva koje funkcionišu na ovim prostorima i sve građane Župe.

Prvi korak je izrada strateških dokumenata Strategije razvoja, Prostornog plana Župe, detaljnih urbanističkih planova centra Župe i dalje razrade glavnih lokaliteta pogodnih za razvoj poljoprivrede i turizma. Očuvanje postojećeg poljoprivrednog zemljišta mora biti prioritet buduće opštine, jer je dosadašnja uzurpacija ovog zemljišta sve više uzela maha.

Korisnici novosagrađenih infrastrukturnih objekata će biti: 1) Zaposleni u lokalnoj samoupravi i javna preduzeća; 2) Organizacije civilnog društva; 3) Građani Župe; 4) Turisti.

9.2.1. Planirani objekti

9.2.1.1. Putna infrastruktura

Prioritetna izgradnja infrastrukturnih objekata jeste rekonstrukcija postojeće saobraćajnice Nikšić-Župa-Morakovo. Formiranjem opštine ovaj put postaje međuopštinski čime se otvaraju mogućnosti da država preuzme rekonstrukciju i održavanje ovog putnog pravca. Rekonstrukcija podrazumijeva i izgradnju puta po standardima koji postoje za magistralni put. Ovim rešenjem bi onda ostala dionica puta za izgradnju do Kolašina čime bi se ispunio cilj iz Prostornog plana Opštine Nikšić tj. otvaranje magistralnog pravca Kolašin-Župa-Nikšić.

U narednom periodu u prostornim planovima je potrebno uvrstiti i putni pravac Župa-Podgorica. Planovi za ovaj putni pravac postojali su još pedesetih godina prošlog vijeka. Probijanjem tunela kroz Prekornicu Župa bi se povezala sa Podgoricom i time značajno otvorila mogućnosti za brži ekonomski rast.

Osim glavnog puta neophodno je pristupiti izradi projektne dokumentacije za lokalne puteve naročito za one koji trenutno ne zadovoljavaju ni minimum uslova za odvijanje saobraćaja.

Što se tiče putne infrastrukture neophodno je uraditi duž glavnog puta od Liverovića do Kamenog Krsta, a u drugoj fazi i do Morakova stazu za bicikliste i pješake. Izgradnja ove staze je neophodna, jer je veoma velika frekfencija saobraćaja duž glavne saobraćajnice, naročito kamiona koji prevoze rudu tako da su župski đaci ali i ostali građani Župe konstantno u opasnosti. Izgradnja ovih staza biće i odlična podloga za razvoj turizma, jer je ovaj dio Župe sa posebnim ambijentalnim izgledom.

9.2.1.2. Vodovodna infrastruktura


154

Uspostavljanje sistema vodosnabdijevanja u svim naseljima Župe je od vitalnog značaja za razvoj života i privrednih aktivnosti. Dalji pritisak na lokalitet Zabran kao glavno izvorište nije ni ekološki niti ekonomski opravdan, naročito ako se uzme u obzir da se radi o području koje ima visok stepen zaštite. Izrada projektne dokumentacije i nova istraživanja na povećanju kapaciteta su neophodna kako bi se pronašla nova rešenja i trajno riješio problem.

9.2.1.3. Planirani objekti

9.2.1.3.1. Izgradnja Centra Župe

Za svaku opštinu je bitno da ima prostor odakle će poticati sve aktivnosti, u kom će se nalaziti

sve institucije sistema, gdje će se održavati kulturno sportske manifestacije. Detaljni urbanistički plan Centra Župe će omogućiti bolje planiranje svih potrebnih objekata koji će se naći u ovom dijelu Župe. Bez pretenzije da sami kreiramo buduće potrebe Župe dali smo viđenje potrebnih objekata radi njenog boljeg razvoja.

9.2.1.3.2. Objekat Zgrada opštine Župa

Objekat buduće opštine koristiće zaposleni u lokalnoj samoupravi i organizacije civilnog društva.

Osim kancelarija predviđenih za njih u objektu će se nalaziti prostorije banke, pošte, policije i poslovni prostori koji će se koristiti za iznajmljivanje pod povoljnim uslovima za Startup preduzeća. Prosjek ovih kancelarija je oko 20m2.

Za potrebe lokalne samouprave neophodno je imati kancelariju za Predsjednika Opštine, Sekretara i dvije kancelarije za ostale administrativne radnike. Takođe je neophodno imati univerzalnu salu za sastanke u kojoj bi se održavala i sjednica Skupštine buduće opštine. Neophodno je planirati prostorije i za buduću turističku organizaciju.

Za potrebe organizacija civilnog društva neophodna je jedna kancelarija od 30m2 . Prostor oko mjesnog centra treba da posjeduje parking prostor za građane Župe i zaposlene.

9.2.1.3.3. Objekat stari mjesni centar

Za potrebe zdravstvene službe, ambulante, apoteke i zubne laboratorije koristile bi se

dosadašnje kancelarije mjesnog centra. Postojeću zgradu je neophodno renovirati i prilagoditi budućoj namjeni.

9.2.1.3.4. Objekat Domovi kulture

U prostoru školskog dvorišta nalaze se zidovi stare školske zgrade koja, ako bude građevinski

izvodljiva rekonstrukcija, može biti iskorišćena da se napravi Dom kulture, gdje bi se nalazila pozornica koja bi služila kao bioskop i pozornica za odigravanje predstava i razvoj kulture. Objekat bi sadržao i


155

dvije pomoćne prostorije. Takođe, neki od seoskih domova su obnovljeni, a neki bi se tek obnovili za potrebe mladih i građana 12 župskih sela.

9.2.1.3.5. Objekat Stadion FK Župa sa pomoćnim objektom

Na prostoru Župe potrebno je planirati fudbalski teren dimenzija u skladu sa FIFA standardima. U

sklopu ovog kompleksa potrebno je izgraditi pomoćne objekte koji bi služili kao svlačionica. Objekat bi koristio za potrebe FK Župa, a istovremeno i za razvijanje sportskog turizma.

9.2.1.3.6. Objekat Sportska hala

Ovaj objekat bi podmirivao potrebe svih ostalih sportskih organizacija, školske populacije ali bi

služio i za organizovanje koncerata i manifestacija većeg obima.

9.2.1.3.7. Objekat Hotel, bungalovi i teniski tereni

Razvijanje zdravstveno rekreativnog turizma iziskuje izgradnju hotela na području Župe koji bi

bio nosilac svih ostalih turističkih aktivnosti. Hotel bi bio kapaciteta najmanje 20 soba sa pripadajućim restoranom. Takođe u sklopu hotelskog kompleksa bi se trebali nalaziti i bungalovi sa smještajnim kapacitetom do 20 soba, teniski tereni a treba razmotriti i mogućnost formiranja i golf terena na nivou Župe.

9.2.1.3.8. Objekat Mini hidroelektrana

Hidrološki potencijal rijeke Gračanice i Liverovićkog jezera može biti iskorišćen gradnjom Mini ili

mikro hidroelektrane čiji će kapacitet biti utvrđen detaljnim mjerenjima kapaciteta voda Župe, ali ne na štetu razvoja turizma u Župi.

9.2.1.3.9. Objekat Etno sela

Objekat Etno sela podrazumijeva formiranje etno sela u samoj Župi i na župskim katunima.

9.2.1.3.10. Objekat Pogoni za otkup i preradu mlijeka, voća, povrća i žitarica

Prostorije i zemljište koje je bilo u funkciji ZZ Župa mora biti iskorišćeno za podizanje kapaciteta

za preradu i proizvodnju u sektoru poljoprivrede. Značajan kompleks ovog zemljišta mora biti pokretač aktivnosti ostalih poljoprivrednika u Župi.

9.2.1.3.11. Objekat Benzinska pumpa i periona auta


156

Benzinska pumpa sa auto perionom je objekat koji je neophodan u budućoj opštini. Ovaj

infrastrukturni objekat će sa aktuelizovanjem putnog pravca Nikšić-Župa-Kolašin dobiti na značaju tako da će i biti prepoznat od strane privatnih investitora.

9.2.1.3.12. Objekat Dom starih

Župa ima predjele i za razvijanje usluga za pripadnike treće dobi, pa je u tom cilju treba planirati i

objekat staračkog doma.

9.2.1.3.13. Ostali objekti

Uređivanje područja Gračanice od Mačka do Liverovića kao parka prirode sa svim potrebnim

sportsko rekreativnim sadržajem uključijući trim, biciklističke staze, terene za tenis i golf, bazene, mini zoo prostore za posmatranje flore i faune i sl. Osim ovog bitnog projekta neophodno je izgraditi i autobuska stajališta, poboljšati elektro mrežu, završiti započetu elektrifikaciju katuna, dalji razvoj telekomunikacionih usluga i infrastrukture.

X PRAVNO POLITIČKA UTEMELJENOST TERITORIJALNE PROMJENE

Ustavom Crne Gore odredbama člana 22 jemči se pravo na lokalnu samoupravu, a odredbama

člana 113 da građani odlučuju neposredno i preko slobodno izabranih predstavnika građana i organa lokalne samouprave i da uređuju i upravljaju određenim javnim poslovima, na osnovu sopstvene odgovornosti i u interesu lokalnog stanovništva.

Zakon o potvrđivanju Evropske povelje o lokalnoj samoupravi („Službeni list CG“-Međunarodni ugovori, broj 5/08), polazi od principa da su lokalne vlasti jedna od glavnih osnova svakog demokratskog sistema, te da je pravo građana da obavljaju javne poslove jedan od osnovnih demokratskih principa. Odredbama Paragrafa 5 Evropske povelje o lokalnoj samoupravi za promjene granica teritorije na koju se prostire autoritet lokalnih vlasti neophodno prethodno konsultovanje zainteresovanih lokalnih zajednica ukoliko je moguće putem referenduma, ako je to statutom ( zakonom) dozvoljeno.

Zakonom o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, br.42/03, 28/04, 75/05, 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 03/10, 38/12, i izmjenama Zakona br. 10/14) odredbama člana 1 propisano je da lokalna samouprava obuhvata pravo građana i organa lokalne samouprave da, u granicama utvrđenim zakonom, uređuju i upravljaju određenim javnim i drugim poslovima, na osnovu sopstvene odgovornosti i u interesu lokalnog stanovništva.

Pravilnikom o sadržaju i metodologiji izrade studije o opravdanosti teritorijalne promjene (,,Službeni list CG,, broj 15/12) odredbama člana 1 propisano je da se ovim Pravilnikom propisuje sadržaj i metodologija izrade studije o opravdanosti osnivanja opština, ukidanja i promjene teritorije opštine.

Zakonom o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore je propisano da se: opština može osnovati na teritoriji koja predstavlja prirodnu i gegrafsku cjelinu kao i ekonomsko povezani prostor (član 15); da se


157

teritorijalna promjena vrši radi podsticanja ekonomskog razvoja određenog područja, pružanja višeg nivoa usluga, kao i efikasnijeg vršenja poslova u cilju zadovoljenja potreba lokalnog stanovništva i privrednih subjekata na području opštine ( član 18); teritorijalna promjena pocjenjuje na osnovu kriterijuma iz člana 15 ovog zakona, pokazatelja efekata teritorijalne promjene koja se inicira (ekonomskih, demografskih, prostornih i drugih) i fiskalnog kapaciteta opština i područja za koje se zahtijeva teritorijana promjena (član 19).

XI KORIŠĆENI IZVORI PODATAKA I INFORMACIJA

• Marojević R.: Župa Nikšićka, Nikšić 1985.godine, • Jaredić D, Peković R.: Školstvo u Župi Nikšićkoj 1871-2001, Nikšić 2001.godine, • Šundić M.i V.: Kolijevka plemena Nikšići, Nikšić 1979.godine, • Šundić M: Tragom vremena, Beograd 1999.godine, • Bešić Z.: Prilog geološkom poznavanju planina Prekornice, Lisca, Kamenika i Broćanca,

Geološki glasnik, knjiga I, Cetinje 1956. godine, • Bešić Z.: Geologija Crne Gore, Titograd 1980. godine, • Blešić V, Lakušić R.: Šume munike na Štitovu i Bjelasici u Crnoj • Đoković M.: Vojvodići-Đoković, Nikšić 1999.godine, • Đoković M.: Bratstva sela Jugovići, Nikšić 2002.godine, • Vještačka jezera Crne Gore ( Monografija), Geografski institut Filozofskog fakulteta, Nikšić

1999. godine, • Cicmil S.: Metalogenija mezozojskih ležišta crvenih boksita jugozapadne Crne Gore, Nikšić

1984.godine, • Cvijić J.: Geomorfologija I, Beograd 1924.godine, • Erdeljanović J. Stara Crna Gora, Naselja i poreklo stanovništva, Beograd 1926.godine, • Grupa autora: Geografija Crne Gore – faktori prerazmještaja stanovništva, Univerzitetska rijeć,

Nikšić 1991.godine, • Hrvačević S.: Resursi površinskih voda Crne Gore, Podgorica 2004.godine, • Ivanović Z.: Nikšić, Urbano – geografska studija, Beograd 1972.godine, • Ivanović Z.: Gradovi-komunalni centri Crne Gore, Beograd 1979.godine, • Jovanović J.: Stvaranje crmogorske države, Titograd 1948 godine, • Kasalica S.: Sjeverna Crna Gora, Turističko-geografska studija, Univezitetska riječ, Nikšić

1988.godine, • Koh F.: Prilog geologiji Crne Gore, Vesnik Geološkog instituta Kraljevine Jugoslavije, Knjiga II,

Beograd 1933.godine, • Bešić Z.: Geologija Nikšićke Župe, Glasnik Prirodnjačkog muzeja Srpske zemlje, serija A –

knjiga 3,str.3-53, Beograd 1950. godine • Bešić Z.: Geološki vodič kroz Crnu Goru, Geološko društvo NR Crne Gore, Titograd 1959.

godine, • Bešić Z, Vuković V, Cicović B.: Boksiti Crne Gore, Rudnici Boksita „Nikšić“, Nikšić 1965.

godine • Nikolić S.: Prilog proučavanju glacijacije u dolini Gračanice, Beograd 1966.godine, • Pavićević B. Stvaranje crnogorske države, Beograd 1955.godine, • Peković M.: Nikšićka Župa, Beograd 1974.godine,


158

• Radojićić B.: Komuna Nikšić, Monografija Crne Gore, Beograd • 1956. godine, • Radojićić B.: Nikšićki kraj, Savremene regionalno-geografske transformacije, Nikšić

1982.godine, • Radojićić B.: Geografija Crne Gore, Prirodna osnova, Unireks, Nikšić 1996. godine, • Radojićić B.: Geografija Crne Gore, Društvena osnova i regija, Podgorica 2002.godine, • Sinanović S. Melioracija Nikšićkog i Grahovskog polja, Beograd 1959.godine, • Šobajić P.: Lednički tragovi u Nikšićkoj Župi, Glasnik Geografskog društva, Sv.XII, Str.133-

136, Beograd 1926.godine, • Vlahović V.: Neki geološki problemi vodojaža rijeke Gračanice, Geološki glasnik, Titograd

1950.godine, • Vlahović V.: Kras Nikšićkog polja i njegova hidrogeologija, Titograd 1975. godine. • Milinko Đurović i Milisav Raičević - Narodni heroji Jugoslavije, knjiga prva, Beograd, 1975, str.

89-90. • Bubanja, N. 2004: Flora vlažnih i vodenih staništa Nikšićke Župe. Specijalistički rad.Biološki

fakultet,Beograd (manuscr.), 86pp. • R. Filipović, Svjedočanstva jednog vremena II, Beograd, 2011. godine • Rješavanje osnovnih koncepcija malih hidroelektrana na primjeru sliva rijeke Gračanice,

Diplomski rad, 2006. godina • O Geotermalnoj potencijalnosti Crne Gore, Marko Pajović, Republički zavod za geološka

istraživanja Podgorica, Milutin Ostojić, Elektrotehnički fakultet Podgorica Nikišićka Župa regionalno geografski prikaz, diplomski rad, 2006. godine

• Podaci iz dokumentacije Elektroprivrede Crne Gore, • Podaci iz dokumentacije Rudnika Boksita, • Podaci Hidrometerološkog zavoda u Podgorici i Meteorološke stanice u Nikšiću, • Podaci Ministarstva ekonomije, • Podaci SO Nikšić, • Podaci MZ Miolje Polje, • Podaci popisa stanovništva, Prvi rezultati, Republički zavod za statistiku SR Crne Gore,

Titograd 1991.godine, • Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, Monstat, 2011. godina • Republički zavod za statistiku R.CG.Podgorica 2003.godine, • Prostorno-urbanistički plan Opštine Nikšić, SO Nikšić 2014.godine. • Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine • Strateški plan razvoja Opštine Nikšić 2014-2019. • Lokalni energetski plan za Opštinu Nikšić • Internet portal www.zupa.today • Internet


159

XII OSTALE INFORMACIJE

Studija opravdanosti povraćaja statusa Opštine Župa rezultat je višegodišnjih priprema i višemjesečnog rada članova organizacije ‘’Župa u srcu’’ na njenom kreiranju u obliku kakvom je sada imate. Studija će, osim što služi za pokretanje inicijative povraćaja statusa opštine, nadamo se biti i vodilja građanima Župe, organima upravljanja i biznis sektoru za kreiranje svojih akcija, kako bi svi zajedno došli do ekonomski i kulturno razvijenije Župe, jer svima nama treba da je cilj da stvaramo bolju Župu.

Autor studije: Jovo Radulović, dipl. oec.

Tehnička priprema: NVO ‘’Župa u srcu’’

Dizajn: NVO ‘’Župa u srcu’’

Ekonomska podrška: NVO ‘’Župa u srcu’’

Government & Nonprofit

Studija opravdanosti teritorijalne promjene - Opština Župa