STANISŁAW GROCHOWIAK

Alicja OlkiewiczAleksandra OlbińskaMonika Mikołajczyk

Stanisław Grochowiak (ur. 24 stycznia 1934 w Lesznie, zm. 2 września1976 w Warszawie) – polski poeta, dramatopisarz i publicysta.

Okupację spędził wraz z rodziną w Warszawie, po wojnie powrócił do rodzinnego miasta. W 1951 roku ukończył liceum w Lesznie i zdał w nim maturę, a także rozpoczął studia polonistyczne w Poznaniu, jednak przerwał je po kilku tygodniach. Jako poeta debiutował na łamach dodatku literackiego do "Słowa Powszechnego" w styczniu 1952 roku. Młody autor przebywał wtedy w więzieniu w Lesznie, czekając na proces za "znieważenie milicjanta na leszczyńskich plantach i obraźliwą wypowiedź o prezydencie Bierucie". Przesiedział trzy miesiące i z wolnej stopy uczestniczył w czerwcu w procesie, gdzie zapadł wyrok skazujący. Na szczęście 22 lipca 1952, po uchwaleniu konstytucji PRL, nastąpiła amnestia i poeta wyszedł na wolność.

W latach 1951-53 Grochowiak zarabiał na życie m.in. w składnicy złomu, jako wychowawca w Domu Dziecka w Rydzynie i urzędnik w roszarni lnu w Rawiczu. W tym czasie pochłaniał książki Dostojewskiego, Hamsuna,Witkacego; fascynowała go też poezja polskiego baroku. Zaproszenie przez PAX w czerwcu 1953 do Pilichowic na "obóz młodych intelektualistów" wiele zmieniło w jego życiu. Poznał wtedy Tadeusza Mazowieckiego, który wkrótce został redaktorem naczelnym "Wrocławskiego Tygodnika Katolickiego". Grochowiak prowadził tam dział literacki, drukował swoje wiersze, i opowiadania a także miał stały felieton "Listy Redaktora Rozsądnego" - poradnik dla młodych poetów.

Do1955 był członkiem redakcji Wrocławskiego Tygodnika Katolickiego. W tym samym roku przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował najpierw w Instytucie Wydawniczym PAX, później w zespole redakcyjnym "Za i przeciw" (1957), dwutygodniku "Współczesność" (1956-1960, od 1958 redaktor naczelny), "Nowej Kulturze" (1961-1963), "Kulturze" (1963-1970), "Poezji" (1972-1975) i "Miesięczniku Literackim" (1975-1976).

Pierwszy zbiór wierszy "Ballada rycerska" opublikował w roku 1956 - był to, obok książek Herberta i Białoszewskiego, jeden z najważniejszych debiutów poetyckich odwilży październikowej. Został bardzo dobrze przyjęty, pozytywnie napisali o nim czołowi wówczas krytycy literaccy, Kazimierz Wyka i Jerzy Kwiatkowski. Grochowiak stał się czołowym twórcą pokolenia "Współczesności" (do którego należeli także m.in. Ernest Bryll i Władysław Terlecki), nazwanej od tytułu pisma, na łamach którego drukowali utwory literackie i teksty publicystyczne. Prowadzili m.in. kampanię o tworzenie warunków dla sztuki ambitnej, a przeciw "bohaterszczyźnie" i "kulturze Przekroju", czyli tworzącej się kulturze masowej.

Już w pierwszym tomiku poetyckim znalazły się utwory, które do dziś uważa się za jedne z najlepszych w dorobku artysty. Wśród wierszy z Ballady rycerskiej można znaleźć chociażby: Świętego Szymona Słupnika, Don Kiszota czy Verlaine’a. Debiutancki zbiór ujawnił jedną z cech charakterystycznych całej późniejszej twórczości Grochowiaka, mianowicie inspirację kulturą francuską, barokiem i średniowieczem. Można się w nich dopatrzyć elementów turpistycznych. Również w 1956 roku, nieco wcześniej niż „Ballada rycerska” na rynku pojawiła się pierwsza powieść artysty – „Plebania z magnoliami”, którą można zaliczyć do nurtu tak zwanej powieści produkcyjnej.

O inspiracjach literackich poezji Grochowiaka pisał Jan Błoński:

"Grochowiak - narąbał całych ćwierci baroku, połci, dekadencji, kawałów ekspresjonizmu, doprawił je Norwidem, Libertem, Gałczyńskim, Bóg wie czym jeszcze, wszystko to wrzucił do kotła, zagotował, odcedził i ciepłe jeszcze sprasował w gęste, treściwe wiersze.„Oprócz wymienionych przez znanego krytyka fascynacji literackich, wymienić można jeszcze Leśmiana, do inspiracji którym Grochowiak się przyznawał.

"Współczesność", pismo, z którym wiążą się najbardziej twórcze lata Grochowiaka, powstała jesienią 1956 roku a Grochowiak pełnił tam obowiązki redaktora naczelnego. W lutym 1959 roku ogłosił na łamach pisma manifest programowy: "Karabela zostanie na strychu", w którym krytykował martyrologiczny wzorzec polskości "powstańczej, konspiratorskiej i ułańczej", co przez wielu krytyków zinterpretowane zostało jako nawoływanie do uległości wobec komunistycznej władzy. Jednak Grochowiakowi bliżej niż do komunizmu było do pozytywistycznego wzorca pracy u podstaw. W 1960 roku odrzucił propozycję wstąpienia do partii i przestał pełnić obowiązki redaktora naczelnego "Współczesności". W 1961 roku przeszedł do "Nowej Kultury", gdzie prowadził dział poezji przez dziewięć lat. Pracował potem w "Poezji" i "Miesięczniku Literackim"

Kolejne tomy - "Menuet z pogrzebaczem" (1958), "Rozbieranie do snu" (1959) oraz część wierszy z tomu "Agresty" (1963) określa się w twórczości Grochowiaka mianem okresu turpistycznego lub okresu dojrzałej groteski. Każde z tych pojęć akcentuje inną cechę jego poezji. Groteska realizowana jest w niej poprzez zderzenie sfer sacrum i profanum, elementów wzniosłości i piękna z rzeczami zwykłymi, przyziemnymi, brzydkimi. W wierszach Grochowiaka poezja "wynika z brodawek ogórka", "smutny mieszczuch o dewizce na brzuchu" postawiony jest "w świetle gwiazd", a "ręce królowej posmarowane smalcem".

Termin "turpizm", najczęściej łączony z poezją Grochowiaka, pochodzi z wiersza Juliana Przybosia "Oda do turpistów" z 1962 roku, w którym zaatakował on Grochowiaka, Różewicza i Białoszewskiego, oskarżając ich o umiłowanie brzydoty oraz fascynację śmiercią i rozkładem. Grochowiak podchwycił ten termin i w publicystyce na łamach "Współczesności" oraz w wierszu "Ikar" nadał mu pozytywne znacznie. Miał on oznaczać nie fascynację brzydotą i śmiercią, lecz umiłowanie rzeczy zwyczajnych prowadzące do afirmacji rzeczywistości - dzisiaj tą postawę w jego twórczości nazywa się również mizerabilizmem.

Kolejne utwory - z drugiej połowy tomu "Agresty" i z "Kanonu" (1965) to coraz mocniejszy zwrot w stronę klasyczności, której kulminację stał się zbiór "Nie było lata" (1969). Zwrot ten wyrażał się zarówno w warstwie formalnej (liczne sonety), jak i spokojniejszym tonie wierszy. Pojawia się motyw miłości-akceptacji, zgody na codzienność i plebejskość ("Epilog w Stearynie"), motyw starości, ustatecznienia, czego najlepszym przykładem jest dwuwiersz "Bunt nie przemija/bunt się ustatecznia" z wiersza "Do S...".

Grochowiak tworzył także liczne dramaty, realizowane na scenie, w radio i w TV, takie jak "Szachy", "Partita na instrument drewniany", "Król IV", "Chłopcy" i inne, publikowane w miesięczniku Dialog, a później zebrane w wyborach "Rzeczy na głosy" (1966), "Rzeczy na wersety i głosy" (1973), "Dialogi" (1976). Publikował także opowiadania w zbiorach "Plebania z magnoliami" (1956) i "Lamentnice" (1958) oraz powieści "Trismus" (1958) i "Karabiny" (1965).

Po roku 1968 Grochowiak stał się obiektem ataków pokolenia "Nowej fali". Młodzi twórcy krytykowali czołowego poetę poprzedniego pokolenia zarówno za poetykę jego twórczości, która nie odpowiadała hasłom "mówienia wprost" ani "podejrzanego języka", jak i za postawę społeczną. Nie podobało im się, że Grochowiak nie odcina się zdecydowania od poczynań władz, ani to, iż często pojawia się w oficjalnych mediach.

Kolejne tomy - "Polowanie na cietrzewie" (1972), "Bilard" (1975) i "Haiku Images" (1975) nie były tak udane jak poprzednie - Grochowiak borykał się z problemami materialnymi i chorobą alkoholową, która w końcu doprowadziła do jego śmierci. Wszystko to wytworzyło nienajlepszą atmosferę wokół postaci Grochowiaka i sprawiło, że w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych jego poezja cieszyła się mniejszą popularnością i zainteresowaniem badaczy - wedle określenia Jacka Łukasiewicza znalazła się w czyśćcu. W latach dziewięćdziesiątych powoli z niego wychodziła - powstały nowe prace o twórczości poety, doczekaliśmy się także wydania jego poezji w serii Biblioteki Narodowej.

Sam o sobie Grochowiak pisał: "Wolę brzydotę/ Jest bliżej krwiobiegu/ Słów..."( wiersz "Czyści").

W poezji zaczynał jako piewca rzeczy "niepoetycznych", opisywał stany biologicznego rozkładu, nieestetyczne umieranie.

Przylgnęło do niego określenie "turpista" (łac. turpis - brzydki) pochodzące z "Ody do turpistów" Juliana Przybosia.

Sam siebie określał jako "mizerabilistę" fascynującego się zwyczajnością, przemijaniem, tym, co dalekie od kanonów piękna.

TWÓRCZOŚĆpoezjaprozadramat

Poezja: Ballada rycerska, Warszawa 1956, PAX Menuet z pogrzebaczem, Kraków 1958,

Wydawnictwo Literackie Rozbieranie do snu, Warszawa 1959, PIW Agresty, Warszawa 1963, Czytelnik Kanon, Warszawa 1965, PIW Nie było lata, Warszawa 1969, Czytelnik Totentanz in Polen, Warszawa 1974, PIW Polowanie na cietrzewie, Warszawa 1972, PIW Allende, Warszawa, Generacje, seria 4, 1974 Bilard, Warszawa 1975, Czytelnik Haiku-Images, Warszawa 1978, PIW Wiersze nieznane i rozproszone, Wrocław 1996,

Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej

Proza: Plebania z magnoliami,

Warszawa 1956, PAXLamentnice, Warszawa 1958,

PAXTrismus, Warszawa 1963, IskryKarabiny, Warszawa 1965, MONProzy, Warszawa 1996, Atena

Dramat:Szachy, "Dialog" 1961 nr 2Partita na instrument drewniany, "Dialog"

1962 nr 3Hrabina Sowa Bosanoga-Cejlońska, Czyli

mumia w Badewanie, "Współczesność" 1963 nr 7

Król IV. Obrazy historyczne "Dialog" 1963 nr 1

Chłopcy "Dialog" 1964 nr 8Rzeczy na głosy 1966, Wydawnictwo

PoznańskieKsiężyc, "Dialog" 1967 nr 9Okapi "Dialog" 1974 nr 1

Grochowiak ożenił się bardzo wcześnie z koleżanką z liceum Anną Magdaleną Herman, doczekali się sześciorga dzieci, z których jedno zmarło jako niemowlę. Najstarsza z ich córek wychowywała się w rodzinie brata poety, zamożnego prawnika. Grochowiak nie radził sobie z codziennością wielodzietnej rodziny, odszedł od żony, zamieszkał z kochanką, potem samotnie. Problem ze skłonnością do alkoholu doprowadził w końcu do przedwczesnej śmierci poety.

Stanisław Grochowiak zmarł 2 września 1976 r. w Warszawie w wieku 42 lat.

W 2011 r. ukazał się tom wspomnień o Grochowiaku zebranych przez Annę Romaniuk zatytułowany "Dusza czyśćcowa„

Bibliografiahttp://culture.pl/pl/tworca/stanislaw-grochowiak

pl.wikipedia.org/wiki/Stanisław_Grochowiak

grochowiak.klp.pl/

http://dzieje.pl/postacie/stanislaw-grochowiak-1934-1976