Pedagogika w ujęciu Zofii Sękowskiej

Zofia Sękowska zaliczana jest do grona wybitnych polskich pedagogów specjalnych, zwłaszcza do niekwestionowanych autorytetów w dziedzinie tyflopedagogiki. Jako nauczyciel akademicki pracowała w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Uniwersytecie im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie i Wyższej Szkole Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Była twórczynią lubelskiej szkoły pedagogiki specjalnej, założycielem i wieloletnim kierownikiem Zakładu Psychopedagogiki Specjalnej w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej.

Zofia Sękowska z domu Braunszweig, urodziła się 28 lipca 1924 roku w Warszawie. Po ukończeniu w 1937 roku szkoły powszechnej, uczyła się w Państwowym Żeńskim Gimnazjum Kupieckim. Podczas okupacji niemieckiej uczęszczała na tajne komplety, zorganizowane przez Państwowe Liceum Ziem Zachodnich im. S. Konarskiego. Egzamin dojrzałości złożyła w czerwcu 1944 roku. Szczególnym doświadczeniem w jej życiu był udział w Powstaniu Warszawskim

i walka w Szarych Szeregach.

Po zakończeniu działań wojennych mieszkała w Częstochowie, w Kutnie i w Sokołowie k. Nowej Soli, gdzie pracowała jako

nauczycielka. W trybie eksternistycznym ukończyła Liceum Pedagogiczne we Wrocławiu.

W 1947 roku razem z matką przeniosła się do Lublina. Została przyjęta na Wydział Nauk Humanistycznych KUL, podejmując studia na kierunku filozoficzno-pedagogicznym.

Związek małżeński zawarła w 1948 roku z Modestem Sękowskim. Sam będąc niewidomy doskonale rozumiał potrzeby osób niepełnosprawnych. Odtąd oboje troszczyli się o ich rehabilitację, edukację i zatrudnienie oraz o stworzenie im godnych warunków życia towarzyskiego i kulturalnego. Wspólnym dziełem była Lubelska Spółdzielnia Inwalidów Niewidomych.

W 1950 roku uzyskała magisterium z pedagogiki, przedkładając pracę dyplomową: Praca jako czynnik wychowania. Została zatrudniona na stanowisku asystenta w Katedrze Pedagogiki i Psychologii Wychowawczej, specjalizując się w zakresie psychologii wychowawczej i defektologicznej. Na KUL pracowała 15 lat. Jej zainteresowania naukowe już wówczas dokładnie się skrystalizowały. Dotyczyły głównie pedagogiki specjalnej, zwłaszcza tyflopedagogiki. Pod kierunkiem prof. Marii Grzegorzewskiej opracowała dysertację doktorską, którą obroniła w 1961 roku na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Temat pracy: Próba wyjaśnienia adaptacji osobistej i społecznej człowieka ociemniałego.

Po przeniesieniu się w 1966 roku na UMCS, została starszym wykładowcą w Zakładzie Pedagogiki na Wydziale Humanistycznym. Habilitowała się w 1969 roku na podstawie rozprawy: Poznawanie rzeczywistości przez dzieci niewidome w procesie nauczania. Rada Państwa w 1978 roku nadała jej tytuł profesora nadzwyczajnego,

a w 1988 roku profesora zwyczajnego.Prof. Z. Sękowska, jako pedagog specjalny czuła się zobowiązana

do kontynuowania myśli pedagogicznej M. Grzegorzewskiej, którą uważała za twórcę polskiej pedagogiki specjalnej. Na nowo określiła

i sprecyzowała istotę i zadania pedagogiki specjalnej pedagogiki rewalidacyjnej.

Najczęściej stosowała własną definicję pedagogiki specjalnej – jest ona nauką, której przedmiot stanowi rewalidacja ludzi odchylonych od normy psychofizycznej w każdym wieku, ale przede wszystkim dzieci i młodzieży. Podstawowym jej celem jest poznanie prawidłowości i mechanizmu funkcjonowania ludzi niepełnosprawnych zmierzające do ich usprawnienia psychicznego i fizycznego oraz pełnego włączenia w życie społeczne.

Jej istota i zadania polegają na tym, że poza pracą o charakterze empirycznym, diagnostycznym i terapeutycznym, ma również swój dział normatywny. Formułuje on cele oddziaływania leczniczego

i pedagogicznego na wychowanków specjalnych oraz zasady, które winny być uwzględniane w procesie wychowania.

Profesor podkreślała interdyscyplinarny charakter pedagogiki specjalnej i jej subdyscyplin: tyflopedagogiki, surdopedagogiki, oligofrenopedagogiki. Wychodziła z założenia, że interdyscyplinarne badania i wdrożenia ich wyników, pozwalają wszechstronnie poznać

i prawidłowo realizować proces rewalidacji oraz adaptacji społecznej ludzi obarczonych kalectwem. Poprzez interdyscyplinarne podejście dążyła do wykrywania i dynamizowania dyspozycji kompensacyjnych i adaptacyjnych osób niepełnosprawnych.

Bazą dla wszystkich subdyscyplin pedagogiki specjalnej są meto-dologiczne i teoretyczne podstawy pedagogiki ogólnej. Oprócz tego każdy z jej działów ma sobie tylko właściwe powiązania

z dyscyplinami psychologicznymi, z dyscyplinami wchodzącymi w skład nauk medycznych oraz socjologią i naukami prawno-

ekonomicznymi. Mimo ścisłych związków z pedagogiką ogólną, pedagogika specjalna

posiada wyraźną specyfikę i dużą autonomię w procesie rewalidacji i resocjalizacji dziecka niepełnosprawnego umysłowo lub fizycznie i niedostosowanego społecznie.

W pedagogice specjalnej dużą rolę odgrywają z jednej strony funkcje opiekuńcze, z drugiej terapeutyczne. Jest dyscypliną, którą charakteryzuje aspekt ratowniczy. Odkrywa człowieczeństwo w jednostkach obarczonych inwalidztwem, a które pozbawione umiejętnej, fachowej opieki pedagogicznej, wcześnie podjętej, nie mogłyby osiągnąć maksimum rozwoju swoich możliwości, a nawet pozostałyby poza poziomem uniemożliwiającym samodzielność i współżycie społeczne.

Zdaniem Profesor, punktem wyjścia oddziaływań pedagogicznych powinno być wykrywanie pozytywnych dyspozycji i potencjalnych uzdolnień rozwojowych dzieci niepełnosprawnych, nie zaś ocenianie ich poprzez braki i nieodwracalne defekty. Warunkiem stymulowania tych dyspozycji i uzdolnień jest tworzenie systemu pedagogicznego

o walorach terapeutycznych i rewalidacyjnych.Szczególnym przedmiotem zainteresowań, badawczych i publikacji oraz

terenem pracy dydaktycznej, wychowawczej i społecznej Profesor Zofii Sękowskiej była tyflologia, czyli teoria i praktyka rewalidacji niewidomych i słabowidzących.

Dziedzinę tę uprawiała, uwzględniając aspekty psychologiczne, pedagogiczne i socjalne rewalidacji. Uważała, że jest ona ściśle uzależniona również od osiągnięć okulistyki i tyflotechniki, dzięki którym możliwe jest zmniejszenie skutków upośledzenia wzroku, poprzez przekraczanie barier poznawczych i społecznych, które ono stwarza.

Dziełem życia Zofii Sękowskiej było opracowanie psychopedagogicznej metody postępowania rewalidacyjnego, kształtującego procesy kompensacji, korektury i usprawniania zaburzonych funkcji oraz wychowania terapeutycznego. Na oznaczenie dyscypliny zajmującej się rewalidacją osób odbiegających od normy, za najbardziej trafną uznała nazwę: psychopedagogika specjalna.

Zwracała jednocześnie uwagę, że w codziennej praktyce różnice między aspektami psychologicznymi, a pedagogicznymi w rewalidacji są mało uchwytne. Psycholog zajmując się mechanizmami zaburzeń oraz rozwojem i funkcjonowaniem psychiki przy odchyleniu od normy psychofizycznej, zajmuje się terapią tych zaburzeń. Podobnie pedagog podejmując problemy dotyczące organizowania właściwych warunków życia oraz metod i treści kształcenia specjalnego, opiera się na wiedzy o psychologicznych zjawiskach i uwarunkowaniach procesu wychowawczego.

W 1970 roku utworzyła Zakład Psychopedagogiki Specjalnej na Wydziale Nauk Humanistycznych UMCS. Nazwa Zakładu nawiązywała do często podkreślanych przez Profesor ścisłych powiązań pedagogiki specjalnej i psychologii w procesie rewalidacji i resocjalizacji. Kadrę pedagogiczną Zakładu Profesor wyłoniła spośród skupionych wokół siebie nauczycieli akademickich.

W rozpoczętych badaniach wyeksponowano zasadę integralnego współdziałania pedagogiki specjalnej i psychologii w rozwiązywaniu teoretycznych i terapeutycznych problemów rewalidacji niepełnosprawnych. Dla prof. Sękowskiej psychopedagogika specjalna stała się podstawą dociekań badawczych i pogłębionej refleksji naukowej. Pozwoliło to na wypracowanie własnej koncepcji pedagogiki specjalnej oraz ustalenie praktycznych oddziaływań pedagogicznych.

Prof. Zofia Palak – długoletni pracownik naukowy Zakładu i znawca osiągnięć naukowych Zofii Sękowskiej następująco wyjaśnia interdyscyplinarny charakter psychopedagogiki specjalnej – integracja psychologii i pedagogiki specjalnej występuje szczególnie wyraźnie przy badaniu i ustalaniu możliwości rozwojowych dzieci specjalnych i mechanizmów kompensacji, przy przystosowywaniu form organizacyjnych szkolnictwa, treści programów i metod pracy rewalidacyjnej, przy wykrywaniu pozytywnych dyspozycji i potencjalnych uzdolnień dzieci specjalnych. Dzięki temu można bazować w oddziaływaniu rewalidacyjnym nie na brakach, które są skutkiem upośledzeń, ale na dyspozycjach rozwojowych, które pozostały. Warunkiem ich stymulowania jest stworzenie warunków pedagogicznych działających harmonizująco i tonizująco na system nerwowy dziecka oraz wzmagających jego dynamizm rozwojowy.

Prof. Sękowska tworzyła także zespoły badawcze, ukierunkowane na problemy rehabilitacji osób z uszkodzeniami narządów ruchu

i reedukację dzieci z trudnościami w uczeniu się. Dzięki jej staraniom powołano w UMCS – kierunek „pedagogika specjalna”, zarówno w trybie studiów stacjonarnych, jak i zaocznych. Zachęcała swoich studentów do prowadzenia interdyscyplinarnych badań

w pedagogice specjalnej, osobiście je koordynowała. Do własnych badań wprowadziła metody eksperymentalne. Była współautorem projektu metod i technik diagnostycznych.

Profesor angażowała także do pracy w Zakładzie wykładowców z innych uczelni, przede wszystkim lekarzy, okulistów, psychiatrów i prawników.

W 1979 roku powstało, jako jedyne wówczas w kraju – Podyplomowe Studium Pedagogiki Specjalnej ze specjalnościami tyflopedagogiki

i oligofreno-pedagogiki, którego kierownikiem została Profesor. Zakład Psychopedagogiki Specjalnej stał się wkrótce ważnym ośrodkiem kształcenia pedagogów dla potrzeb szkolnictwa specjalnego.

Twórcza myśl Profesor przejawiła się w opracowaniu klasyfikacji osób niepełnosprawnych, będących podmiotem rewalidacji w pedagogice specjalnej.

1.     Niewidomi i niedowidzący:a)     niewidomi od urodzenia lub przed piątym rokiem życia,b)    ociemniali,c)     niewidomi i ociemniali z dodatkowymi kalectwami,d)    niewidomi i ociemniali z upośledzeniem umysłowym,e)     niedowidzący,f)      słabo widzący w wysokim stopniu.

2. Głusi i niedosłyszący:a)     głusi od urodzenia,b)    ogłuchli mówiący,c)     głusi z upośledzeniem umysłowym,d)    głusi z dodatkowymi kalectwami,e)     głusi z resztkami słuchu,f)      niedosłyszący.

3. Głuchoniewidomi.

4. Upośledzeni umysłowo:a)     w stopniu lekkim,b)    w stopniu umiarkowanym,c)     w stopniu znacznym,d)    w stopniu głębokim.5. Przewlekłe chorzy:a)     grupy ze względu na rodzaj schorzenia,grupy ze względu na formę leczenia (hospitalizacyjnego lub ambulato-

ryjnego).

6. Osoby z uszkodzeniem narządów ruchu:a)     amputacje lub braki i deformacje wrodzone,b)    uszkodzenia kręgosłupa i narządów ruchu,c)     dysfunkcje kończyn,d)    porażenia.7. Osoby z trudnościami w uczeniu się wskutek dysharmonii rozwoju.8. Społecznie niedostosowani wskutek:a)     zaniedbań i błędów wychowawczych oraz konfliktów z normami

społeczno-moralnymi,b) zaburzeń wyższych czynności nerwowych (tło psychopatyczne,

charakteropatyczne, nerwicowe – prowadzące do konfliktów z prawem).

Prof. Sękowska nie pominęła dyskutowanego wśród pedagogów zagadnienia integracji w edukacji dzieci niepełnosprawnych. Nie zaliczała się, ani do bezkrytycznych entuzjastów, ani surowych krytyków. Doceniała znaczenie i walory integracyjnego modelu kształcenia. Ale również miała na uwadze jego wady i zagrożenia dla indywidualnego rozwoju i funkcjonowania dzieci, jak też dla całego systemu kształcenia specjalnego. Jej zdaniem, warunkiem powodzenia integracji kształcenia jest zintegrowane działanie rodziny, szkoły oraz czynników społecznych, uczestniczących w procesie rewalidacji. Zintegrowana pomoc stwarza atmosferę i warunki sprzyjające akceptacji społecznej tych dzieci.

Optowała zdecydowanie za systemem częściowej integracji kształcenia specjalnego. Postulat pełnej integracji kształcenia wszystkich dzieci – także upośledzonych umysłowo – nie zawiera rzeczywistych potrzeb i dyspozycji uczniów niepełnosprawnych. Stawia je w sytuacjach stresowych w społeczności szkolnej, uświadamiając im nie tylko własne trudności, ale także inność, która budzi postawy odrzucenia w różnych, zawsze przykrych formach. Powszechna integracja, to slogan – hasło szkodliwe z pedagogicznego i psychologicznego względu. Wychowanie i przygotowanie dzieci do integracji ze społeczeństwem może dokonywać się w różnych formach organizacji i metodykach kształcenia, w zależności od potrzeb, dyspozycji i efektów kształcenia.

Profesor wniosła znaczny wkład w rozwój pedeutologii. Kształcenie nauczycieli dla uczniów niepełnosprawnych, uważała za swój obowiązek. Jej zdaniem - system kształcenia należy dostosować do systemu nauczania dzieci specjalnych: integracyjnego, częściowo integracyjnego, bądź segregacyjnego. Kształcenie to ma obejmować przygotowanie do pracy w różnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, głównie nauczycieli, wychowawców oraz reedukatorów, zajmujących się rewalidacją i resocjalizacją uczniów o obniżonej sprawności i z trudnościami przystosowawczymi w szkolnictwie ogólnodostępnym.

Kształcenie pedagogów specjalnych ma przygotować także pracowników dla poradnictwa wychowawczo-zawodowego

i rehabilitacyjnego, a także pracowników socjalnych i administracyjnych. Zwracała uwagę, że zgodnie ze współczesnymi tendencjami światowymi, coraz więcej dzieci niepełnosprawnych będzie uczyło w szkołach ogólnodostępnych. Dlatego bardzo ważnym zadaniem jest doskonalenie merytoryczne, metodyczne i organizacyjne wszystkich nauczycieli.

Poza pracą naukowo-dydaktyczną udzielała aktywnie w wielu organizacjach naukowych i społecznych. Pełniła funkcję przewodniczącej Komisji Programowej Szkolnictwa Specjalnego Ministerstwa Oświaty i Wychowania, Zespołu Dydaktyczno-Wychowawczego Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Była członkiem Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, Towarzystwa Naukowego KUL, Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Logopedycznego, Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej, Towarzystwa do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym, Głównej Komisji Kwalifikacyjnej do Spraw Stopni Specjalizacji Zawodowej IKN im. W. Spasowskiego.

Należała do międzynarodowych towarzystw naukowych: European Regional Committee of the World Council for the Welfare of the Blind, International Labour Office, Europaischen Blindenunion

i Światowej Rady Pomocy Niewidomym.Swą wiedzą i doświadczeniem profesor wspierała liczne organizacje

społeczne służące niepełnosprawnym. Z jej wiedzy i doświadczeń korzystał Komitet Pomocy Dzieciom Specjalnej Troski przy Towarzystwie Przyjaciół Dzieci (Oddział w Lublinie), Towarzystwo Walki z Kalectwem, Rada Naukowa Polskiego Związku Niewidomych i Rada Społeczna Centralnego Poradnictwa Wychowawczo-Zawodowego.

Dla swoich studentów i współpracowników była nie tylko nauczycielem i mistrzem, ale wielkim autorytetem moralnym. Dla wszystkich życzliwa, jednak podobnie, jak wobec siebie wymagająca, a czasami nawet surowa.

W studentach starała się wyrabiać wrażliwość na problemy osób niepełnosprawnych, a także przekonanie, że dla pedagoga specjalnego ważna jest nie tylko wiedza merytoryczna, ale również poczucie odpowiedzialności za słabszych. Wśród pedagogów cieszyła się ogromnym uznaniem i szacunkiem. Niejednokrotnie angażowała się osobiście w pracę instytucji specjalnych, a także w indywidualne losy osób szukających jej rady, pomocy i wsparcia.

Profesor zmarła niespodziewanie 4 stycznia 1997 roku, w wieku 73 lat. Pracowała naukowo do ostatnich dni swego życia. Zdążyła oddać do druku w Wydawnictwie WSPS w Warszawie, nową wersję podręcznika Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Była matką czterech synów i babcią jedenaściorga wnucząt.

W pamięci studentów i współpracowników pozostanie obrazem człowieka wielkiego formatu, ogromnego serca, wzorem pracowitości i odwagi.

Znamienną opinię wydała podstawowa organizacja partyjna, gdy pracowała na KUL: Mgr Zofią Sękowska – zgniły formalista, wojujący katolik, jednostka niezwykle szkodliwa ze względu na wypaczenia charakterów młodzieży.

Wydaje się, że stosownym zakończeniem prezentacji osiągnięć pedagogicznych, naukowych, organizacyjnych i społecznej działalności Wybitnego Pedagoga Specjalnego jest jej „złota” myśl - pedagogika specjalna szuka dróg rozwoju pełnego człowieczeństwa u osób o ograniczonych sprawnościach fizycznych, umysłowych i socjalnych. Dlatego można mówić, że jest nauką i zarazem sztuką.

Dziękujemy za uwagę