2. METODYKA BADAŃ WŁASNYCH

2.1. Przedmiot i cel badań

Badania naukowe wymagają jasnego określenia przedmiotu i celu badań.

Czynności te stanowią pierwszy, podstawowy krok w procedurze badawczej.

Sformułowanie przedmiotu badań ma na celu odzwierciedlenie głównych problemów

badawczych, a także wyrażenie intencji badacza.

Badanie naukowe to wieloetapowy proces „zróżnicowanych działań mających

na celu zapewnienie obiektywnego, dokładnego i wyczerpującego poznania obranego

wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej, a wynikiem badania

naukowego jest określony obraz badanej rzeczywistości.”1

Natomiast przedmiotem badań jak podaje W. Puślecki „jest ściśle zdefiniowany

wycinek rzeczywistości społeczno – przyrodniczej, stanowiącej obiekt zainteresowań

poznawczych określonej dyscypliny naukowej”2. J. Sztumski określa przedmiot badań

„jako wszystko, co składa się na tak zwaną rzeczywistość społeczną, a więc

zbiorowości i zbiory społeczne, instytucje społeczne, procesy i zjawiska społeczne.”3 T.

Pilch z kolei przedmiot badań określił jako „zadanie, które staje przed nami

w momencie uświadomienia sobie konieczności przeprowadzenia badań

empirycznych”.4

Zważywszy, że badania pedagogiczne określane są przez cele jakim służą5, poza

ustaleniem przedmiotu badań konieczne jest sformułowanie celu badań, który stanowi

wizytówkę poczynań badawczych, nadaje odpowiedni kierunek badaniom, bowiem od

właściwego sformułowania celu zależy powodzenie wszystkich dalszych etapów

badań.6 Celem badań według W. Dutkiewicza jest „dążenie do wzbogacenia wiedzy o

osobach, rzeczach i zjawiskach będących przedmiotem badań.”7

1 Mały słownik języka polskiego, pod red. E.Sobol, Warszawa 1995, s.854. 2 W. Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, s.3.trochę stare 3 J. Sztumski, Wstęp do metodologii i technik badań społecznych, Katowice 1995, s.7. 4 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.101. 5 Ibidem, s. 19. 6 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, s.35 – 36. 7 W. Dutkiewicz, Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kielce 1996, s.31.

Natomiast zdaniem M. Łobockiego, jest to „rodzaj efektu, który zamierzamy

uzyskać w wyniku badań, a także jest to rodzaj czynności, z którymi te efekty będą się

wiązać.”8

Kierując się definicjami T. Pilcha i M. Łobockiego, przedmiotem moich

badań jest wartość pracy zawodowej w opinii osób bezrobotnych i czynnych

zawodowo. Natomiast w związku z obranym przedmiotem badań, ich celem jest

ustalenie stosunku badanych do wartości pracy zawodowej.

2.2. Problemy i hipotezy badawcze

Określenie przedmiotu i celu badań pozwala na sformułowanie problemu badań,

co stanowi pierwszy etap zadań naukowych,9 bowiem właściwie określone problemy

badawcze nadają głęboki sens badaniom naukowym oraz gwarantują ich rzetelność.

W literaturze naukowej możemy znaleźć wiele definicji problemu badawczego.

Według W. Zaczyńskiego, o problemie badawczym mówimy w sytuacji

„zetknięcia się człowieka z trudnością, wraz z uświadomieniem sobie jej charakteru.”10

Z kolei J. Sztumski pojęcie problemu badawczego określa to „co jest przedmiotem

wysiłków badawczych, czyli po prostu, to co orientuje nasze przedsięwzięcie

poznawcze.”11 W mojej ocenie pojęcie problemu najtrafniej zdefiniował M. Łobocki

wskazując, iż „jest to pytanie, na które odpowiedzi szukamy na drodze badań

naukowych, czyli poprzez dociekanie i wysiłek.”12

Istotnym jest jednak, aby przy formułowaniu problemów spełnione zostały

określone kryteria:

1. „problem ma wyrażać relację zachodzącą między dwiema lub więcej

zmiennymi;

2. problem ma być sformułowany jasno i jednoznacznie, koniecznie w formie

pytania, a nie stwierdzenia;

3. problem ma dotyczyć zmiennych, dających się zbadać (zmierzyć), bowiem

pozbawiony takiej możliwości przestaje być problemem badawczym.”13

8 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s.58.trochę stare 9 S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk 2006, s.11. 10 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s.30. 11 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s.28. trochę stare 12 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.110. 13 Ibidem, s.126.

2

Ponadto dla „poprawnego sformułowania problemów badawczych ważna jest ich

geneza, czyli osobiste preferencje badacza, potrzeby społeczne i znajomość

problematyki dotyczącej formułowania problemów badawczych.”14

Nawiązując do przedstawionych wcześniej definicji, problemem głównym

moich badań jest:

Jaką wartość stanowi praca zawodowa dla osób bezrobotnych, a jaką dla osób

pozostających w zatrudnieniu?

W odniesieniu do problemu zasadniczego wyłoniłam następujące problemy

szczegółowe:

1. Jakie wartości pracy cenią osoby bezrobotne?

2. Jakie wartości pracy preferują osoby czynne zawodowo?

3. Czy i w jakim zakresie nastąpiła zmiana systemu wartości pracy u osób

obecnie pracujących, które przed podjęciem zatrudnienia były

bezrobotne?

Efektem określenia problemów badawczych jest możliwość sformułowania

hipotez roboczych, które jak wskazuje W. Okoń są „nie sprawdzonymi twierdzeniami,

których sprawdzenie odbywa się przez wyprowadzenie z nich wniosków

empirycznych.”15 Hipoteza bowiem jest „przypuszczeniem wynikającym

z dotychczasowego stanu naszych badań i dotyczące stanu naszej wiedzy.”16 Chociaż

powyższe definicje w sensie treściowym są podobne, w mojej pracy będę opierała się

na stanowisku M. Łobockiego, który uważa, iż hipotezą jest „próba odpowiedzi na

sformułowane uprzednio problemy badawcze, przy czym, są one świadomie przyjętymi

przez badacza przypuszczeniami, wymagającymi potwierdzenia bądź odrzucenia

w wyniku przeprowadzonych badań.”17

Tak więc w odniesieniu do sformułowanych problemów badawczych przyjęłam

następujące hipotezy badawcze:

1. Zakładam, że najbardziej cenionymi wartościami pracy przez osoby

bezrobotne są wartości z grupy STABILNOŚĆ czyli: korzyści

materialne, bezpieczeństwo, ściśle określone zasady pracy i możliwość

izolacji.

14 Ibidem, s.111. 15 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s.97. 16 W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, Warszawa 1981, s.153. trochę stare 17 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.132.

3

2. Osoby pracujące za najbardziej cenione wartości pracy uznają, wartości

z grupy INDYWIDUALNY ROZWÓJ, tj. wiedzę, samorealizację,

pobudzenie intelektualne i samodzielność.

3. Zakładam, że u osób będących bezrobotnymi, w wyniku podjęcia pracy

w Powiatowym Urzędzie Pracy w Grudziądzu nastąpiła zmiana systemu

wartości pracy, tj. z grupy wartości pracy STABILNOŚĆ na grupę

INDYWIDUALNY ROZWÓJ.

2.3. Zmienne i ich wskaźniki

Kolejną czynnością i jednocześnie następnym etapem postępowania badawczego

jest określenie zmiennych i ich wskaźników, które stanowią uszczegółowienie

badanych zjawisk ze względu na ich cechy.

S. Nowak uważa, iż „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują

nas analizowane przedmioty i zdarzenia.”18 W. Dutkiewicz z kolei traktuje zmienną

jako cechę, czynnik, właściwość przedmiotu, która przybiera różne wartości.19

Co prawda powyższe definicje w pełni oddają istotę i zadanie zmiennych, to jednak

w mojej pracy dla ich określenia będę kierowała się stanowiskiem M. Łobockiego,

który uważa, że „zmienne w badaniach naukowych, są próbą uszczegółowienia

głównego ich przedmiotu, czyli problemów badawczych, jakie zamierza się rozwiązać

i hipotez roboczych, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić.”20

Należy podkreślić, że w badaniach pedagogicznych zmienne dzielą się na dwie

grupy, tj. zmienne zależne i zmienne niezależne. Zmienna zależna jest to zmienna

będąca przedmiotem badania, a której związki z innymi chcemy określić. Natomiast

zmienna, od której zależy zmienna zależna i która na nią oddziałuje nosi nazwę

zmiennej niezależnej.21

Natomiast dla „zbadania, że zachodzi zjawisko jakie nas interesuje służy

wskaźnik, będący pewną cechą, zdarzeniem lub zjawiskiem, na podstawie którego

wnioskujemy z całą pewnością lub z określonym prawdopodobieństwem wyższym

od przeciętnego.”22 Zatem jak wskazuje M. Łobocki „wskaźnikami są mierzalne cechy

18 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1981, s.152. trochę stare 19 W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, Kielce 2000, s.61. 20 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.137. 21 J. Brzeziński, Elementy metodologii w badania psychologicznych, Warszawa 1997, s.24. 22 Z. Krzysztoszek, Uwarunkowania, założenia i metody badań pedagogicznych, Warszawa 1997, s.71.

4

lub właściwości badanych faktów czy zjawisk lub czynniki mające na nie wpływ albo

skutki, jakie pociągają one za sobą.”23

Tabela 2. Problemy badawcze, zmienne i ich wskaźniki

Lp. Problem badawczy Zmienne

niezależne

Zmienne

zależne

Wskaźnik

1.

Jakie wartości pracy

cenią osoby bezrobotne?

Płeć;

Wiek

Wykształcenie

Staż pracy

Stabilność w systemie

wartości pracy wśród

osób bezrobotnych;

Postawa wobec pracy

zawodowej;

- bezpieczeństwo;

- korzyści

materialne;

- ściśle określone

zasady;

- możliwość

izolacji;

2.

Jakie wartości pracy

cenią osoby czynne

zawodowo?

Płeć;

Wiek

Wykształcenie

Staż pracy

Indywidualny rozwój

w systemie wartości

pracy wśród badanych

osób pracujących;

Postawa wobec pracy

zawodowej;

- wiedza;

- samorealizacja;

- pobudzenie

intelektualne;

- samodzielność;

3.

Czy i w jakim zakresie

nastąpiła zmiana systemu

wartości pracy u osób

obecnie pracujących,

które przed podjęciem

zatrudnienia były

bezrobotne?

Płeć;

Wiek

Wykształcenie

Staż pracy

Indywidualny rozwój

w systemie wartości

pracy wśród badanych

osób pracujących;

Postawa wobec pracy

zawodowej;

- wiedza;

- samorealizacja;

- pobudzenie

intelektualne;

- samodzielność;

23 M. Łobocki, Wprowadzenie…, op.cit., s.146.

5

2.4. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Następnym etapem mojej pracy badawczej jest wybór odpowiedniej metody,

techniki i narzędzi, którymi posłużę się poszukując odpowiedzi na określony wcześniej

problem badań.

W. Zaczyński definiuje metodę badań jako „sposób systematycznie stosowany,

to znaczy w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym

powtórzeniu się analogicznego zadania.”24

Inną definicję metody badawczej podaje J. Sztumski wskazując, iż „jest to na

ogół system założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub

teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć założony cel.”25

T. Pilch ponadto wyszczególnił następujące warunki poprawnej metody

badawczej, która winna:

a) „być adekwatna do problemu, którego rozwiązanie jest zadaniem badawczym,

b) zmierzać najkrótszą drogą do realizacji podjętej zadania badawczego;

c) określać generalny sposób postępowania badawczego odpowiadającego ogólnej

koncepcji badań,

d) precyzować ramy terytorialne i czasowe w postaci hipotez lub prawidłowości

ogólniejszych o określonym stopniu prawdopodobieństwa,

e) sugerować wybór technik badawczych,

f) ułatwić proponowane opracowanie badań w postaci hipotez.”26

Z kolei M. Łobocki wskazuje, że: „metody są pewnym określonym, systemem

reguł, dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj. szeregu

operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również

specjalnych środków działań skierowanych z góry na założony cel badawczy.”27

Odnosząc się do wyróżnionych przez M. Łobockiego metod badawczych, prowadząc

badania posłużę się:

a) metodą studium literatury w badaniach pedagogicznych,

b) metodą sondażu diagnostycznego,

c) metodą analizy dokumentów.

24 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1990, s.18. 25 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s.46. trochę stare 26 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.66. 27 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1990, s.115.

6

Studium literatury ma na celu ustalenie stanu wiedzy i niewiedzy w określonej

dziedzinie naukowej, będącej podstawą dalszych dociekań badawczych.28

Z kolei według M. Łobockiego „podstawową funkcją metody sondażu

diagnostycznego jest gromadzenie informacji o interesujących badacza problemach

w wyniku relacji słownych osób badanych, nazywanych respondentami. Cechą

konstytutywną tej metody jest wypytywanie, czy sondowanie opinii. Co prawda

zdaniem autora, w porównaniu z innymi, metoda sondażu diagnostycznego w badaniach

pedagogicznych jest mało trafna i rzetelna, niemniej jest przydatna poznawczo. Stosuje

się ją najczęściej w badaniach za pomocą ankiet, rozmowy, czy wywiadu, a badania

te stanowią jej podstawowe techniki badawcze. Metoda ta sprzyja:

1. sformułowaniu problemów badawczych i hipotez roboczych;

2. zgromadzeniu opinii badanych o różnych kwestiach istotnych z punktu widzenia

przeprowadzanych badań;

3. ulepszeniu poznaniu osób badanych pod względem sposobu widzenia przez

nie interesujących badacza zagadnień.”29

Metodą o charakterze uzupełniającym, a nie podstawowym jest zastosowana

przeze mnie metoda analizy dokumentów. Jak wskazuje M. Łobocki, jest to metoda

mniej doceniana w porównaniu z innymi, polegająca na uporządkowaniu i interpretacji

zawartych w dokumentach treści pod kątem problemu (celu) badawczego oraz hipotez

roboczych.30 Zdaniem autora, zarówno metody, jak i techniki badawcze są to określone

sposoby postępowania badawczego, jednak różnica pomiędzy metodą, a techniką badań

polega na tym, że metoda badań odnosi się do ogólnych dyrektyw czy reguł

postępowania badawczego, technikę natomiast utożsamia się z bliżej

skonkretyzowanymi wskazaniami odnoszącymi się przebiegu organizowanego procesu

badawczego. Tak więc technika badań jest z reguły podporządkowana określonej

metodzie badań i pełni wobec niej rolę służebną.31

M. Łobocki technikę badawczą określa jako bliżej skonkretyzowany sposób

realizowania zamierzonych badań. „Jest to przede wszystkim sposób zbierania

materiałów oparty na dokładnych i jasnych dyrektywach, weryfikowanych w badaniach

różnych nauk społecznych.”32

28 M. Guziuk, Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Warszawa 2005, s.81. 29 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.255. 30 Ibidem, s.256. 31 Ibidem, s.231. 32 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s.140. trochę stare

7

Powyższą definicję potwierdza T. Pilch wskazując, iż technika badawcza

to „czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami,

pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów.”33

Tak więc, kierując się stanowiskiem M. Łobockiego, przy doborze metody

sondażu diagnostycznego jako technikę opartą na wypowiedziach respondentów

wybrałam ankietę, której kwestionariusz jest także jednym z podstawowych narzędzi

badań pedagogicznych. Terminem ankieta określa się bowiem zarówno „kwestionariusz

zawierający pytania dotyczące określonego tematu, jak i zbieranie informacji na

określony temat za pomocą pytań skierowanych (ustnie, pisemnie lub za pośrednictwem

radia i telewizji) do pewnej grupy osób.”34

M. Łobocki przyjmuje, że kwestionariusz ankiety to arkusz z wydrukowanymi

na nim pytaniami i wolnymi miejscami na wpisanie odpowiedzi, spośród których osoby

badane wybierają te, które uważają za prawdziwe. Jest to narzędzie badawcze, które

służy realizacji wybranej techniki badań do technicznego gromadzenia danych

z badań.35

Chociaż zgodnie z zasadami prowadzenia badań, badacza winna cechować

bezstronność, to jednak z uwagi na fakt, że osobami badanymi będą pracownicy

Powiatowego Urzędu Pracy w Grudziądzu oraz osoby zarejestrowane jako bezrobotne,

będąc również pracownikiem tej instytucji w moich badaniach posłużę się ankietą

anonimową, która w mojej ocenie daje większe prawdopodobieństwo udzielenia

szczerych odpowiedzi. Bowiem jak podkreśla W. Pytkowski, ankieta jest zetknięciem

cech badacza z subiektywnymi na ogół poglądami ankietowanego, dlatego też

informacje zawarte w wypełnionych przez badanych ankietach, to obraz ich

wewnętrznych pragnień lub niechęci.36

Ponadto w odniesieniu do zastosowanej metody badań o charakterze

uzupełniającym, tj. analizy dokumentów, kierując się wyróżnionymi technikami przez

M. Łobockiego przyjęłam analizę treściową dokumentów polegającą na interpretacji

zawartych w nich treści. Dzięki tej technice można podjąć próbę m.in. odpowiedzi na

pytania: co autor analizowanego dokumentu chciał powiedzieć lub ukazać, jakie zawarł

w nim treści, a także czego mogą one być świadectwem?37

33 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.42. 34 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1999, s.33. 35 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.252. 36 W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1981, s.84. trochę stare 37 M. Łobocki, Wprowadzenie…, op. cit. s.258.

8

2.5. Charakterystyka terenu badań

Określenie terenu badań jest kolejnym krokiem przygotowania

metodologicznego w postępowaniu badawczym. Poprzez teren badań należy rozumieć

nie tylko miejsce, ale również typologię cech i zagadnień, jakie muszą być zbadane,

odnalezienie ich na odpowiednim terenie, w odpowiednich grupach, układach lub

zjawiskach społecznych.38

Terenem prowadzonych przeze mnie badań był Powiatowy Urząd Pracy

w Grudziądzu, którego siedziba znajduje się przy ulicy Parkowej nr 22. W wyniku

reformy ustrojowej państwa, na mocy ustawy z dnia 24.07.1998r. o zmianie niektórych

ustawy określających kompetencje organów administracji publicznej39, z dniem

01.01.1999r. rejonowe urzędy pracy stały się z mocy ustawy powiatowymi urzędami

pracy wchodzącymi w skład powiatowej administracji zespolonej, natomiast

od 01.01.2000r. stały się podległe starostom lub prezydentom miast na prawach

powiatu. Powiatowy Urząd Pracy w Grudziądzu jest jednostką samorządową

Grudziądza – miasta na prawach powiatu, która na mocy ustawy z dnia 20.04.2004r.

o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy40 realizuje zarówno zadania

rządowe, jak i samorządowe.

Populacja jest to „zbiór elementów, którego część poddajemy badaniu

empirycznemu. Elementy te muszą mieć co najmniej jedną właściwość wspólną

stanowiącą o ich przynależności do jednego zbioru oraz co najmniej jedną właściwość

zmienną, co do której mogą się różnić między sobą”.41

W niniejszej pracy populację stanowi objęta badaniem 20 osobowa grupa

pracowników Powiatowego Urzędu Pracy w Grudziądzu oraz 20 osobowa grupa osób

posiadających status bezrobotnego i pozostających w ewidencji tej instytucji.

38 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.178. 39 Ustawa z dnia 24.07.1998r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa, Dz.U.Nr 106 poz.668 z 1998r. 40 Ustawa z dnia 20.04.2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst jednolity: Dz. U. Nr 69, poz.415 z 2008r. z późn. zmianami. 41 B. Niemierko, K. Ciżkowicz, Elementy statystyki w klasycznej teorii testu. Bydgoszcz 1991, s.13.

9

2.6. Organizacja i przebieg badań

Organizacja badań winna zostać poprzedzona dokładnym przygotowaniem

procedury badawczej, bowiem jak podkreśla W. Zaczyński „organizacja i metody badań

wyznaczane są przez problemy i powiązane z nimi hipotezy. Zatem musi odpowiadać

metodzie, która z kolei winna być adekwatna do rozwiązywanych problemów.”42

Wskazane przez autora etapy badań określają poszczególne etapy procedury badań,

tj. przygotowanie merytoryczne (opanowanie wiedzy na temat przedmiotu i celu badań

poprzez studium literatury oraz studium analityczno – krytyczne literatury badanego

problemu), przygotowanie metodologiczne (planowanie przedmiotu, celu i metodyki

badań, opracowanie ankiety) i przygotowanie organizacyjne (weryfikacja ankiety,

przeprowadzenie badań wybranej próby populacji, terminu, miejsca i formy).43

Badania zostały przeprowadzone w Powiatowym Urzędzie Pracy w Grudziądzu.

W badaniach mających charakter anonimowy uczestniczyło dobrowolnie

20 pracowników urzędu oraz 20 osób bezrobotnych.

Tabela 3. Harmonogram przygotowania pracy

Lp.

Etapy i procedury badań

Termin

1. Wybór problematyki badawczej i sformułowanie tematu pracy

X’2008

2. Opracowanie koncepcji pracy II’2009 3. Studiowanie literatury, opracowanie rozdziału

teoretycznego

II – V’2009 4. Opracowanie informacji metodologicznej

i kwestionariusza ankiety II – III’2010

5. Przeprowadzenie badań empirycznych III’2010 6. Opracowanie zebranego materiału empirycznego

oraz sformułowanie rozdziału wynikowego

IV’2010 7. Pierwsza wersja pracy V’2010 8. Ostateczna wersja pracy VI’2010

42 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1994, s.153. 43 Ibidem, s.155.

10

11