1

ESPAINIAKO II. ERREPUBLIKA (31-39) ETA GERRA ZIBILA (36-39)

1. ERREPUBLIKAREN ESPERIENTZIA: LORPENAK ETA ARAZOAK

• ERREPUBLIKAREN HASIERA ETA ARAZO POLITIKOA• BIURTEKO ERREFORMAZALE ETA AURRERAZALEA (31-33)• ERREPUBLIKANOEN KONTRAERREFORMA (34-36)

2. ESPAINIAKO GERRA ZIBILA (36-39)• GERRA PIZTU ZUTEN FAKTOREAK

• GERRAREN BILAKAERA ETA NAZIOARTEKOTZEA• GERRA “EUSKAL HERRIAN”

3. EUSKAL AUTONOMIA ESTATUTUA1. ALDEZ AURREKOAK ETA EGOERA POLITIKOA

2. LEHENENGO AUTONOMIA PROIEKTUAK

3. 1936KO AUTONOMIA ESTATUTUA

2

• ERREPUBLIKAREN ESPERIENTZIA: LORPENAK ETA ARAZOAK

1.1 ERREPUBLIKAREN HASIERA ETA ARAZO POLITIKOA

Egoera nahasia eta korapilotua. Primo de Riveraren ondoren, erregeak –Alfonso XIII- , epe oso laburrean –urtebete- (bi gobernu ezberdin –Berenguer eta Aznar generalena- eratu zituen.

Bigarren gobernu horrek udal-hauteskundeetarako deia egin zuen 1931ko apirilean.

Emaitza (308. Orri): Errepublikanoak eta Sozialistak garaile nabarmen. (Ortega y Gasset-en testua 308. orri)

Eibarko udal errepublikano-sozialistak ERREPUBLIKA aldarrikatu zuen aurrenekoz.

Alfontso XIIIak, egoera ikusirik, alde egin zuen erbestera.

II. Errepublikako behin-behineko gobernuak (osaera aniztuna –argaizkioina-) Gorte Konstituziogileetarako agindua eman zuen.

3

1. Lehenengo uneak eta egoera Errepublikak, konpondu beharreko asko jaso zituen

aurrekotik:• Erregimen demokratikoa lehenbailehen eratu beharra• Bestelako arazo larriak:

• Alfabetagabekeria

• Nekazaritza erreforrma eza

• Langileen bizi baldintza txarrak

• Katalunia, “Euskal Herria” eta Galiziako arazoa:Donostiako hitzarmenak sorturiko autonomia itxaropenak.

• Elizaren oposizioa (ikus 3. agiria)

• Armada: joera esku hartzailea politikan eta ez ziren fio Errepublikaz. (Marokoko armadak harturiko autonomia eta garrantzia)

• Europako erregimen faxisten gorakada. (Alemania eta Italia batez ere)

• Egoera ekonomiko txarra, 29ko munduko krisiak areagotua.

4

1. Behin behineko gobernuaren jarduna Hauteskunde Konstituzioegileetarako deia: 31ko ekainean,

errepublikano-sozialistak nagusi (%70ko parte hartzea) Erreformak abian jarri. Adibidez:

a. Arlo sozialean: zortzi orduko lanaldia, jornalarien kontratzaizoak eta lan baldintzak hobetzeko neurriak...

b. Hezkuntzan (irakur 2. agiria)c. Alor militarrean: armada berrantolatzeko ahaleginak –puztua- eta

Errepublikarekiko atxikimendua sortzeko

Baina:e. UGT-k eta CNT-k nahikorik ez: lurrak birbanatu / Ekonimi oligarkia

aurka. f. Elizaren oposizio gogorra, Estatuaren ikuspegi laikoa baitzekarten.g. Militarren talde batzuk aurka oso: Espainiako osotasuna arriskuan,

lanpostu eta pribilegio galtzearen beldur. h. Autonomisten itxaropenak bete ez izanaren ondorioz, autonomistak ez

pozik.i. b. Punturen ondorioz antiklerikalismo sutsua hainbatengan: komentuak

erre, ondasunak lapurtu... Beste askok gaizki hartuak

5

BIURTEKO ERREFORMAZALE AURRERAZALEA (1931-33)

Aldaketa garaia, hortik biurtekoei jarritako izena.

Besteiro legebiltzarreko presidente; Alcalá Zamora Gobernuburu.

Ardatzak:

• Gizabanakoaren askatasunak• Gizarte gaiekiko kezka• Gizartearen sekularizazioa• Estatuaren antolamendu autonomikoa?

Sektore tradizionalistak aurka gero eta indartsuago

6

Konstituzioa Hauxe egituratzean, nabarmen gelditu zen espainiar gizartearen

zatiketa. (eskuin-ezker)

Liskarbide nagusiak:• Eredu autonomikoa

• Erlijioa eta Eliza eta Estatuaren arteko harremanak. Akonfesionalitatea, erelijio ordenak desegitea, desjabetzea eta dirulaguntzak debekatzea (26. artikulua: Niceto Alcalá Zamorak dimisioa----Manuel Azaña bere ordez.

Berrikuntza garrantzitsua: emakumezkoen sufragio unibertsala.

5. Autonomiaren auzia Konstituzioak aukera bai (11. eta 12. art), gogoa eta nahia ez:

Katalunia. Legebiltzarra aurka. Azkenean (1932) bai baina doitua oso.

Hego EH: 31—Lizarran karlistak eta EAJ nagusi. Udal ordezkarien gehiengoak eratu eta onartu Estatutu Egitasmoa---Gorteek atzera.

Galizia: berdin. 1936 arte, gerra zibilaren bezpera, ez onartu. Gerra piztu eta ezertarako ez.

7

Sanjurjada Militar asko haserre. Arrazoiak: armadaren berregituratzea eta

Errepublika zale ez zirenak kargutik kendu.

Sanjurjo jeneralak estatu kolpea 32an. Atzerakoien babesa jaso arren porrot egin zuen.

Errepublika indarturik atera zen; Nekazaritza Erreformari ekin

2. Erlijioaren auzia Sekularizazioak liskarrrak ekarri zituen gizartean

Jesusen Lagundia desegin, ondasunak bahitu

32ko Legeak: Irakaskuntzan aritzeko debekua eta Kongregazioen ondasunak sekularizatu.

8

Nekazaritza Erreforma Bi aldeetatik kritikak eta presioak:

• Sindikatukoek eta nekazariak: arinago eta erradikalago; matxinadak

• Lur jabe handiek izugarrizko presioa.

Cadizko Casas Viejas-eko gertakaria 1933an (27 hildako)

5. Krisia Gobernuak erantzukizuna bere gain hartu behar izan zuen.

Egoera tirabiratsu hura ikusirik dimisioa aurkeztu eta handik hilabetera Gorteak desegin eta hauteskundeetara deitu zuen 1933ko azaroan.

9

1.3 KONTRAERREFORMA

• Hauteskunde aurrean erreformazaleen kinka:– Batzuen ustez ez nahikoa, benetako herri-iraultza gura: anarkistak,

komunistak, sozialista erradikalak (sindikatuak, nekazari zein langile apalak)

– Besteen ustez gehiegi. Eskuineko taldeak: ( eliza, lur jabe handiak, enpresa buru handiak, monarkioak, tradizionalistak) Hauek CEDA izeneko zentro-eskuineko koalizoa eratu zuten 33ko azaroko hauteskundeetarako.

• Emaitzak aurrenekoz sufragio unibertsalez : CEDA –Gil Robles buru, proto-faxista- irabazle, bigarren zentroko “Erradikalak” –Lerroux buru -Zentro-eskuina nagusi orokorrean (ikus 312 orr )

• Arrazoiak: egoera gatazkatsua –azaldua-; ezkerraren barne-liskarrak---abstentzioa eta zatikatzea: eserleku gutxiago; eskuinaren batzea: eserleku gehiago.

• Lerroux-ek –”PRR: Erradikalak”- hartu zuen gobernua osatzeko ardura baina betiere CEDAren eraginpean.

10

1.3.1 Biurteko kontserbadorea (1934-36)• Erreformazaleek abian jarritako ekimen guztiak geldiarazi:

– Eliza-irakaskuntza; nekazaritza erreforma; soldaten igoera-legeak; Sanjurjadakoei amnistia; autonomia bultzadari “geldi”.

Aurrekoaren, krisi ekonomikoaren eta CEDAren eraginaren ondorioz, ezkerreko taldeak erradikalizatu eta gizartea bor-bor.

– 1934an CEDA gobernuan sartu----- Ezkerrak “faxismoa” etortzearen beldur: Greba orokorra.

– Asturiasen benetako iraultza: Gijon, Oviedo euren esku.– Gobernuak ejerzitoa, legioa, mairuak bidali –Franco buru-: 2000

hildako. Izugarrizko errepresioa abian –atxilotuak, torturak, zentsura..- gerora ere.

– Indarkeria giroa nagusitu eta zapalkuntza gogorragatik ezkerre aldeko ideiak zabaldu eta indar metatze gogoa suertatu zen

1.3.2 1934ko urriko iraultza

11

1.3.3 Biurteko kontserbadorearen bukaera– Esan bezala gobernuaren joakbideak oposizioa –autonomistak,

errepublikarrak, ezkerreko alderdiak- elkartu egin zuen– CEDA Gobernuan sartu zenez geroztik politika atzerakoiagoa

oraindik. – Gainera, CEDA –eta gobernu osoa- eskuin muturreko alderdiek

(adib: Falange de las JONS ) presionaturik eta Europako Faxismoaren –Hitler, Musolini- arrakastak liluraturik zegoen.

– Aurrekoaren aurrean III Internazionalaren bidez, ezkerreko alderdiek “Frente Popular” izenekoa eratu zuten erreakzio gisa.

– Gori-goriko egoera hartan, iruzur eskandalu batek (“estraperlo”) Lerroux gobernuburua bete-betean harrapatu zuen. Ondorioak: haren dimisioa eta alderdiak gobernua utzi behar.

– Errepublikako presidenteak –Alcalá Zamora- behin behineko gobernua eratu hauteskundeetara dei zezan, Gil Robles-ekin fidatzen ez baitzen.

12

1.3.4.a 1936ko hauteskundeak eta egoera orokorra– “FRENTE POPULAR”: zentro-ezkerreko errepublikazaleak,

sozialistak ... baturik. Asmoa: erreformei berrekin 34koen amnistia.

– ESKUINA: konfiaturik estrategia bateratu barik.– Kanpaina gogorra eta giro gaiztotua. Bai batzuek bai besteek

muturrekoak (faxismoaren aitzakian batzuk iraultzaren aitzakian besteak)- ez zuten gogorik (ez asmorik?) besteek irabaziz gero emaitza errespetatzeko.

– Hauteskundeetako (36/01) emaitza: Frente Popularra garaile. Manuel Azaña berriz gobernu berriaren buru. Baina arazorik larriena:• Espainiako gizartearen barne-haustura begibistakoa.

Hurrengo sei hilabeteetan (36/07/18 arte) bi aldeen jarrerak gero eta muturrekoagokoak.

13

1.3.4.b 1936/07/18rako bilakaera Erradikalizazio prozesua:

Gobernuak Sozialistek presionatu eta Alcalá Zamora kendu Errepublikako presidente

gisa: epelegia. Azaña haren ordez. Gobernuburu:Casares Quiroga.

34ko urriko iraultzan aritutakoei amnistia

31-33ko kargu politikoak berrezarri

Prozesu autonomikoa berriz abian.

Kaleratutako langileak birharrarazi.

Hezkuntza erreforma eta Nekazaritza erreforma – lurren desjabetzeak...- berrabiatu indar handiagoz.

“Herriak” askotan bere kabuz jardun zentzu iraultzailean (?) (antiklerikalismoa: elizak eta komentuak erretzen, lapurretak; CNTren jarduna) baina Gobernuak 31-33ko esperientzia gogoan ez zuen eskuhartu “ordena” ezartzeko

14

1.3.4.b 1936/07/18rako bilakaera Erradikalizazio prozesua:

Eskuina: Hartua zuten estrategia zehatza hauteskundeetako emaitzak ez onartzeko:

kolpe militarraren aukera hasieratik aurrikusi zuten. Orain aitzakiak ere bazituzten.

Bitartean kaleetan falangistek indarkeria giroa areagotzen zuten. Liskar ugari ezker muturreko taldeekin.

ONDORIOZ:

Gobernuak Madrildik urrundu zituen militar susmagarriak: Franco Kanarietara; Goded BalearUharteetara, Mola Iruñeara.

• Adibidez: uztailaren 12an Guardia de Asaltoko kidea hil-------mendekua: Calvo Sotelo –oposizio monarkikoko buruzagia- hil. Honek estatu kolpea abaiarazi zuen.

15

1.3.4.d 1936/07/17-18ko estatu kolpea: altxamendua Melillan abiatu zen kolpea 17an.

Berehala bukatzeko asmoa zuten baina herriak eta gobernuak tinko aurre egin zietenez gero, gerra zibil luze eta krudel bilakatu zen.

Franco generalak “miss islas canarias”, azkenengo unera arte ez zuen bere asmoa argi erakutsi eta azkenik 18an atxiki zitzaion estatu kolpeari (“altxamendu nazionalari” frankisten hitzetan esatearren.)

16

17

7 BLOKEA 2. Atala Espainiako Gerra Zibila

• Estatu kolpeak porrot egin zuenez gero, gudu zibil luze bihurtu zen.

• Hala ere ez zen izan espainiarren arteko gerra soil soilik, berehala ikusi zen Europako potentzien gudu-zelai ere bilakatu zela: – Sobiet Batasuna eta “Nazioarteko Brigadak”

“errepublikanoen” alde. (Komunistek gero eta garrantzi handiago)

– Italia eta Alemania “nazionalen” alde nabarmen. (Francok hartuko du buruzagitza osoa)

– Frantzia eta Ingalaterra “neutral” (iraultza eta Faxismoaren “beldur”)

18

2.1. Estatu Kolpetik Gerrara • Kolpeak, uste zutenaren aurka, atxikimendu ez uniforme izan

zuen penintsulan eta herria antolatzea lortu zuen gobernuak.• Nazionalen buruzagia –Sanjurjo- istripuz hil zen. Haren ordez

eta Iruñean finkaturik Mola Generalak hartu zuen gidaritza.• Bitartean Frankok Marokora jo zuen handik penintsulara

joateko asmoz. Itsas armadak aldiz errepublikarekiko leialtasuna erakutsi zuen eta eragotzi egiten zion zeharkatzea. Azkenik, italiarren hegazkinen laguntzaz lortuko zuen

• Nazionalen esku: Andaluaziako zati bat, Zaragoza, Iruñea.• Errepublikanoen esku: hiri buru garrantzitsuenak –herri

miliziak nagusi- , Madril eta Bartzelona barne.

• Kolpeak kale eginda, Espainia lehenengo egunetan, bi zatitan banatuta gelditu zen: honek ekarri zuen estrategia aldatu beharra eta ohiko gerra estrategiak prestatzen hastea.

19

2.1.1 Espainia Nazionala

• Ideia tradizionalak nagusi ziren lurraldeak bereganatu:– Gaztela-Leongo iparraldea, Galizia, Nafarroa,

Araba, Aragoiko zati bat, Andaluziako mendebaldea, Uharteak, eta Marokoko koloniak.

– Hiri garrantzitsurik ez –landa esparruak batik bat- eta komunikatu gabeko eremuak ziren Industria?

– Indar militarrak: ofizial gehienak, Guardia Zibilaren erdia, erregimentu gehienak eta Afrikako armada. Poliki-poliki Francok bere agintea ezarri zuen.

20

2.1.2 Espainia errepublikanoa?

• Erronka herritik sortutako ejerzitoa eratzea zen. Ozta-ozta lortua –anarkistak, abertzaleak, ....

• Herri ekimen ez oso antolatua nagusi. Halere:– Hiri handi guztiak –Zaragoza, Sevilla salbu-, beraz

industria eta biztanleria gehiena.– Arlo militarrean: Aire zein itsas armada

garrantzitsuena (El Ferrol eta Cartagena: soldaduek ofizialen aurka).

21

2.1.3 Nazionalen Madrilerako bidea• Galiziatik-----Oviedora• Molak Iruñeatik-----Gipuzkoa hartu---Madrilerantz• Frankok –italiarren eta alemanen laguntzaz

-Maroko---Andaluzia---Badajoz---Toledo. Han errepublikanoek geldiarazi. Frontea egonkortu.

• Bitartean errepublikanoen aldean:– Zatikatzea nagusi. Bakoitza bere aldetik.– Gobernuak ezin kontrolatu– Estrategia eta ekimen bateraturik ez.– Lurrak eta produukzio bideak kolektibizatu.

22

2.2 Gerraren bilakaera eta nazioartekotzea

• 3 urteko gerran, Espainian bi zati:– Francoren menpe: erregimen, pertsonalista, autoritario,

militarra eta konfesionala.– Errepublikaren aldean: PCE gero eta eragin handiago,

armada diziplinatuagoa eratzen zen bitartean.

• Gerra 4 alditan bana daiteke:– 36ko udatik 37ko martxora: Madrilen inguruan.

Nazioanalek ahalegina Madril bakartzeko. Errepublikanoak garaile (Jarama, Guadalajara)

– Iparraldeko kanpaina (37ko apirila-azaroa): Nazionalek erabili indarrak Gipuzkoa, Bizkaia, Santader eta Asturias hartzeko. Alemaniar nazien (Condor Legioa) zein italiarren laguntza ezinbestekoa. Errepublikanoek porrot Madrilen (Bruneteren kontra) eta Aragoian (Belchiteren aurka)

23

• Gerrak 4 alditan bana daiteke:1) Mediterraneorantz aurrera (37ko abendua-38ko azaroa):

Francok eraso bortitza Ebroko arroan Castelloraino helduz. Ondorio latza errepublikanoentzat: bitan banaturik gelditu (Madril ingurua/ Katalunia. Valentzia bakarturik)

Errepublikanoek kontraeraso gogorra baina porrot. Honetatik oso ahuldurik atera zen.

2) Gerraren amaiera (38ko abendua-39ko apirila) Bartzelonarako eta Valentziarako bidea libre. Berehala Katalunia

eta Bartzelona erori mugaraino helduz. Azaña eta milaka lagun erbestera.

Madrilen Negrinen buruzagitzapean komunistek egoerari eutsi nahiz eta irtenbiderik egon ez.

Britania Handiak eta Frantziak Francoren gobernua aintzat hartu zuten--- desmoralizazioak eta ahuleziak eraginda Madril errenditu.

39ko apirilaren 1ean Francok erabateko eta baldintzarik gabeko garaipena iragarri zuen.

24

• 2.2.1 Atzerritarren parteharztea Nazionalei ezinbesteko laguntza:

Alemaniak (Hitler) –gerra teknologia eta soldaduak- eta Italiak (Mussolini)

Portugalek eta EEBB eta Britania Handiko talde kapitalista zenbaitek. Komunismoa beti arrazoi/aitzakia

Errepublikanoei batez ere: SESB –teknikoa, armak eta elikagaiak- eta Nazioarteko Brigadak –

soldaduak- faxismoaren aurka.

• 2.2.2 Nazioarteko testuingurua Alemaniako naziak eta Italiako faxistak

Legebiltzar demokraziak: Britania Handia, Frantzia eta EEBB. Uzkur—beldur—saldukeriakor errepublikarekiko.

Ardatz komunista: SESBaren gidaritzapean.

Europako eta munduko XX. mendeko joerak markaturik eta 2. Mundu gerraren aurrekari garbia.

25

2.3. Gerra Euskal Herrian• 36ko udaberrian Lizarrako Estatutua (hiru probintzia)

abian jartzeko prozedurak onartu---atxikita Errepublikari

• Nafarroan ez dago halakorik: atxikimendu eza errepublikarekiko –joera tradizionalista nagusi-.

• Estatu kolpetik hasita, 11 hilabetetan (Bilbo erori arte) hiru aldi:

• Hasieran bertan hego euskal lurraldeetan izaniko haustura. (Nafarroa/Araba----Bizkaia/Gipuzkoa)

• Gerra Gipuzkoan• Gerra Bizkaian

26

2.3.1 Hasieran bertan hego euskal lurraldeetan izaniko haustura: (Nafarroa/Araba----Bizkaia/Gipuzkoa)

– Tradizionalismoak eta Karlismoak (Erreketeak) indar handia Nafarroan: altxamendu militarraren alde.

– Honetan zeregin garrantzitsua MOLA generalak.: karlisten atxikimendua lortu.

– Araban antzeko egoera: Karlistak altxamenduaren alde.– Bizkaian eta Gipuzkoan, EAJ buru ezkerreko

alderdiekin ados Errepublikaren aldeko. Bidean zen Autonomia Estatutuak garrantzia izan zuen erabaki honetan. Gogoratu: Eusko Alderi J(ainkoa)E(eta)L(Legezaharra-Foruak-)zalea.

– Hau dela-eta ulertzen da zergatik Euskal Elizaren zati handiak –eta apaiz asko tartean- (batez ere goi-agintariak ez zirenek), egin zuten Errepublikaren alde Euskal Herrian Espainiko gainerako leku gehienetan ez bezala.

– “Iparraldeko frontea” irekia zen beraz.

27

Aitzol

Agirre Lehendakaria

28

2.3.2 Gerra Gipuzkoan

– Errepublikaren aldekoen artean nahasmendua nagusi. Aginte bateraturik ez--------arazoak erreketeei eta nazionaleei aurre egiteko.

– Lubaki gerra nagusi orografia lagun.– Erretagoardia moztea eta aurrera egitea nazionalen

estrategia.– EAJk partehartze urria: izaera katolikoko alderdia, urrun

“Fronte Popular”raren ideologiatik. Inpartziala izan nahi baina estatuuaren auziak (oraindik ez zen onartua gerra hasi zenean) pisu handia izan zuen.

– EAJ Irailean sartuko zen buru belarri gerran –zegoeneko Gipuzkoa nazionalen esku- eta Fronte Popularrean, betiere Autonomia Estatutua indarrean jartzearen truke.

29

2.3.3 Gerra Bizkaian

– Autonomia Estatutua indarrean jada. 1. Eusko Jaurlaritza eratu eta ekimen nagusiak:

• Gudaroste propioa eratu (“Gudariak”)

• Lubaki bidez, Bilbo ingurua gotortu (“Burdinazko Hesia”)

• Araban erasoaldia (Legutioko guda)

– 37ko udaberrian baina nazionalen presioa areagotu (Naziek eta Faxistak lagunduta: Gernika, Durango).

– Bilbo azkenean, 2 hilabete geroago erori zen –ekainak 19-

– Azken unera arte desadostasunak Errepublikarekin:• Euskal industria sarea suntsitzearen inguruan. EJ-k ezezkoa.

• Santoñako Hitzarmena. Nazionalek ez bete.

30

2.3.4 Zerk piztu zuen gerra?

– Desorekak gizartean eta ekonomian: Nekazarien eta industraiguneetako langileen bizi-baldintza okerrak

– Eskualdeen arteko desorekak:”lurralde historikoetan” aurrerapen handiago eta autonomia eskakizuna indartu. Eskuinak –eta ezkerra gogoz kontra- ezetz borobila.

– Erlijioaren auzia: Tradizionalistak/Karlistak/EAJ/----Ezkerreko alderdiak: anarkistak, sozialistak, komunistak.-errepublikaren sostengu nagusia zirenak- Ondorioz Elizak orokorrean Errepublika ezgogoko.

– Militarrek politikan indarrez parte hartzeko zuten joera. (122 urtetan 52 matxinada militar). Demokrazia ez gogoko.

“Bi Espainia” aurrez aurre. Zaila elkarbizitza

31

2.3.5 Ondorioak– Errepublikako erakundeak, sistema politikoa, autonomia

estatutuak; legeak ..., bertan behera. – “Sorgin ehiza”: susmogarri guztiak zigortu (exejutatu,

lanpostua kendu, espetxeratu, kontzentrazio esparruak, irainak,

– Katalanera, galegera, euskara eta herri horietako kultur adierazpenak debekatu zigor handipean. Gaztelania hizkuntza bakarra eta derrigorrezkoa. Zentsura gogorra.

– Nafarroako leku jakin batzuetako errepresioa izugarria. (Lizarra, Altsasu kasu)

– Bizkaiari eta Gipuzkoari Kontzertu ekonomikoa kendu.– Gizartea indar atzerakoien esku: eliz agintariak,

aristokrazia, militarrak, enpresa handien buruak.– Ekonomia-egoera tamalgarria.( Suntsipena eta zorra

nagusi)– Sufrimendua hezurmuinetaraino. Espainia sakon zatiturik:

garaileak eta garaituak.

32

7 BLOKEA 3. Atala Euskal Autonomia Estatutua

• Errepublikako Konstituzioak damaion aukera baliatu zuten herri katalanak, euskaldunak eta galegoak –hauek ez zuten lortu- autonomia estatutuak aldarrikatuz.

• Garatuena Katalana –eurek gura zuten baino murritzago izan arren-

• Euskal probintziei, aurrez esan bezala, kostata: Donostiako hitzarmenean egon ez izanak kalte.

• Badakigun bezala, iraupen gutxikoa, egoera berezian –gerra- eta eremu txikian –Bizkaialdea- baino ez benetan indarrean.

33

3.1. ALDEZ AURREKOAK ETA EGOERA POLITIKOA

• 1876ko foruen galtzeak-----burujabetza berreskuratzeko nahia piztu apaldu baino.

• Errestaurazio garaian –eta Primo de Rivera-ren diktaduran are gutxiago- (1876-1923; 23-31) eskari, nahi honi, jaramonik ez.

• Euskal Abertzelatasuna sortu –ikasia jada- eta ikusi bezala, independentzia/autonomia eskakizun bihurtu zen aldarrikapen berria, aitzindari gisa oraindik foruak aipatzen ziren arren. Hau ulertzeko:– “Euskalerriako”-en eta katalanista moderatuen arteko

harremana –Mankomunitatearen esperientzia-

– Karlistak eta tradizionalistak erakarri nahia.

34

• Hortaz, Errepublika aurretik ere autonomia handiagorako eskariak izan ziren (1917an hiru aldundiek).

• Beti ezetza jasotzeak indartu egin zuen eskakizuna euskal gizartean, babes gero eta zabalago eskuratuz.

• Europan ere “herrien berpizkundea” genuen.• Giro honetan, euskal herriaz kezkaturik, hainbat elkarte

sortu ziren: 1918an Eusko Ikaskuntza. Besteak beste Estatutuaren ideia landu eta bultzatu zuen.

• Bidea baina, katalanena baino zailagoa:– EAJ barneko zatiketak-----Donostiako Hitzarmenean ez– Euskal Sozialistek estatutuaren aldeko grina hain handia ez– Estatutu proiektuak izaera katolikoa----ezkertiarrek ez gogoko– Tradizionalistekin ideia komun asko----errepublikak ez gogoko

35

Espainian ez bezala –eskuin/ezker- garai hartako euskal indar politikoak ziren:

Langileen alderdiak: ezkerrekoak, errepublikanoak eta sozialistak. Espainia aldeko antzeko jokabidea euskal probintzietan ere.

Euskal abertzaleak: EAJ batik bat Eskuin tradizionalista: Karlistak nagusi. Azken biek, alderdi politikoek eratzeaz gain

mikrokosmos ideologiko eta sinbolikoa sortu eta jende artean errotzea lortu zuten:

• Egoitza politikoak –batzokiak kasu- , elkarte asko (gazte, kirol, mendi, emakume, sindikatu, olgeta, kultur, ekonomi, komunikabide ...)

• Honek ekarri zuen jendearen lotura askoz ere indartsuagoa izatea: herria, kultura, erlijioa, norberaren nortasunarekiko.

36

3.2. LEHENENGO AUTONOMIA PROIEKTUAK

• Gogoratu Zailtasunak:– Donostiako Hitzarmenean parte hartu ez– Euskal alderdien ikuspegi kontrajarria– Ezegonkortasun politikoa

• Eredua eta erreferentzia nagusia: 32ko Katalanen estatutua.• Azaleko ezaugarriak: laburra--- bost titulu eta 15 artikulu.• Mamia: jasotzen zituen Kotzertu Ekonomikoaren jarraitasuna

eta autonomia ahalmenak esparru mugatu batzuetan –gogoratu gerra piztua zen eta Bizkaia baino ez “aske”

• Katalunian bultzatzaile nagusiak: ERC-ezkerreko eta errepublikazale-----Euskal lurraldeetan aldiz EAJ tradizionalismotik gertuago: susmo txarrak sozialista eta errepublikanoen artean.

• Jose Antonio Agirre –Getxoko alkatea- protagonista eta bultzatzaile nagusia.

• Eusko Ikaskuntzak hartu zuen proiektua lantzeko ardura.

37

3.2.1 Eusko Ikaskuntzaren proiektua• Bukatu Errepublikako Konstituzioa eratu aurretik: “mugaz gaindi”---

arazoak onartzeko.• Ezaugarriak:

– Eskumen handiko Euskal Estatu, lau probintzia, Espainia Federal-ean

– Probintzia bakoitzak ahalmen autonomo oso handia; bakoitzak Legebiltzarrean ordezkari kopuru bera, baita gobernuan ere.

– Elebitasuna hezkuntzan eta Administrazioan.– Finantzabide nagusia Kontzertu Ekonomikoa.– Bizi behar urte bete euskaldunen ondorengoek edota bi urte

Espainian politikan parte hartu ahal izateko. Araozak: bitariko batzordea.

– Alde ona: askotarikoa, hots joera ezberdinekoek parte hartu zuten eztabaidetan.

– Arazoa: karlistak/abertzaleak----errepublikanoak/sozialistak, elizaren eskubideak bertan jartzearen inguruan.

38

3.2.2 Lizarrako Proiektua• Madrila bidali baino lehen, proiektua onartzeko Lizarran bilkura

(31ean) abertzaleak eta karlistak. Onartu egin zuten aurrekoari aldaketa esanguratsu batzuk egin ostean. Lizarrako proiektua:– Karlistek: “foruak berriz ezartzeko” eskaria. Autonomia berezko

eskubide historiko eta ez Errepublikaren Konstituziotik eratorria.– Hamar urte bizi beharra eskubide politikoetarako (100.000

kanpo egehienak langileak –ezkerrekoak ondorioz-)– Burujabetza osoa, Espainiako estatuari ahalmen batzuk eman

borondatez.– Izaera konfesionala: “Konkordatua Vatikanoarekin”.– Sufragio tradizionala (?) ezarri.– Konstituzioaren aipamenak kendu---esparru konfederala ordez.– Udalerriei eman autonomia prozesua kudeatzeko ahalmena.– Euskal botere zentralak eskumen gutxi----Aldundiek gehienak

eta berauek emanak.

39

Lizarrako Proiektuaren emaitza:

• 31eko hauteskundeetan programa gisa eta babes zabala lortu.• Alderdikoia eta ez demokratiko?• Aurre nabarmen bi sektore politiko indartsuk:

– Ezkerra. Gehiengo absolutua Madrilgo Legebiltzarrean. Honen barnean, euskal ezkerrak babestu ez izana ere oztopo. Konstituzioa ez omen zuen errespetatzen.

– Eskuina. Oraindik uzkurrago. Espainiaren batasunerako arriskua.

Ondorio nagusia: “SEMPER IDEM”

40

3.2.3 Batzorde Kudeatzaileen Proiektua

– Aldundien ordezkoek, ezkerraren esku, ez zuten onartu Lizarrakoa, Konstituzioarekin bateragarria ez zelakoan:

• Bere estatutu testua lantzeari ekin zioten, konstituzioa zorrotz errespetaturik.

• Gero udalek, herritarrek eta Gorteek berretsi egin behar.

– Lizarrako estatutuaren sustatzaileen (EAJ eta Tradizionalistak/Karlistak) jarrera:

• EAJ-k onartu azkenik berea aurrera ateratzeko oztopoak ikusita• Tradizionalistek uko, Errepublikaren aurkako baitziren.

– Honen aurrean: bi testu landu behar, Nafar Udalek arbuiatu ostean (2.ag) .Bigarrenean 3 probintzia baino ez.

– 1933ko 2. erdialdean, udalek eta herritarrek hurrenez hurren onetsi zuten (Arabako herritarrek izan ezik)

41

“Onetsitako” estatutuaren ezaugarriak:

– Euskal Estatu hitza kendu. Ordez: Euskal Herria, eskualde autonomo, konstituzioaren arabera.

– Eskumenak zentralizatu: Legebiltzarra eta Jaurlaritza.– Hauteskundeak, sufragio unibertsal isilpeko bidez,

bitariko sistemaz: erdia probintzian, erdia barruti bakarrean.

– Legebiltzarrak lehendakaria aukeratu.– Goi Mailako Auzitegia sortu.– Onarturiko eskumenak Konstitzuzioaren barnean– EAJk foruen eta kontzertu ekonomikoaren inguruko

aipamen berezia egitea lortu zuen, tradizionalistak erakarri nahian.

42

“Onetsitako” estatutuaren balorazioa:

– Lizarrakoa baino demokratikoagoa? Araba? Etorkinak onartu?

– Integrazio maila handiagoa euskal lurraldeei beren artean? Espainiako gainerako lurraldeekiko? Nafarroa?

– Euskaldunen beregaintasun mailaren nahia jasotzen al zuen eta errespetatu?

“Onetsitako” estatutuaren bizi-bilakaera:– Gorteetan eskuinak oztopatu.– 33ko azaroan, hauteskundeak Espainian eta Eskuinak –

CEDA- nagusi. Proiektua guztiz baztertu.– 1936ko hauteskundeen emaitzak ikusi arte itxaron behar.

43

3.2.4 1934ko urriko iraultza

– 33ko hauteskunde orokorretan EAJ gora eta nagusi Bizkaian eta Gipuzkoan. Tradizionalistek nagusi jarraitu Araban eta Nafarroan. Errepublikazaleak eta ezkerra, beherada oso handia eta nabarmena.

– EAJ Lerroux-ekin saiatu zen estatutua negoziatzen baina alperrik. EAJ ezkerrari begira harrezkero.

– Areago, giro nahaspilotuan, gobernu berriak kontzertu ekonomikoetan aldaketak egitea erabaki zuen –murriztaileak-.

– Abertzaleen, Sozialista eta Errepublikanoen esku zeuden udalek protestaldia egin zuten.

– Ondorioz, gobernuak errepresioa: udal asko aginterik gabe, zinegotziak espetxeratu, isunak jarri.

– Aurrekoak elkartu zituen EAJ eta Ezker Errepublikanoak

44

– Bitartean 34ko urriko gertaerak izan ziren. Hauexek batez ere industriaguneetan izan zuten eragina, baina inoiz ez Katalunian edota Asturiasen bezain handia.

– Ondorioak: 41 hildako, 1600 inguru aitxilotu, alderdien egoitzak itxita, komunikabideak itxita.

– Oposizioak, indartzeko asmotan, Frente Popular eratu zuten. EAE-ANV sartu zen, EAJ ez, erdian.

Urriko iraultzaren ondorioak laburbildurik:EAJ, ez espainiar eskuin, ez ezker erradikalaren dinamika.

Prietoren ezkerra eta EAJ hurbildu.

EAJren eta espainiar eskiniaren arteko haustura.

36ko hauteskundeen atarian EAJren etsaiak eta “lagunak” bestaelakoak ziren hortaz 31eko hauteskudeekiko

45

3.3. 1936ko AUTONOMIA ESTATUTUA

• 36ko hauteskundeetan Frente Popularra –ezkerreko koalizioa- irabazle.

• EAJk (botu galera izan zuen) bazekien autonomia estatutua aurrera ateratzeko ezinbestekoa izango zela haien oniritzia (gehiengoa Gorteetan). (Gogoratu, “ezkerrekoak” prest zirela onartzeko, baina betiere Konstituzio barrruan eta ez beraz Lizarrakoa,

Batzorde Kudeatzaileen eraginez eginikoa baizik.) • Ados jarri ziren –EAJ eta Frente Popularra- beraz, autonomia

estatutua negoziatzeko: Indalecio Prieto –sozialista- batzordeburu eta Agirre –PNV- idazkari. Ekainean ia prest bozkatzeko.

• Estatu Kolpea eman, gerra hasi eta atzeratu egin zen onarpena.• EAJk gerran erabakimen sendoz Errepublikaren alde egin

zezan, erabaki zuten prozesua bizkortzea: urrian onartua.

46

EZAUGARRIAK:

• Aurrekoak baino laburrago (5 titulu eta 14 artikulu)• Egoera premiatsuagatik hainbat arlo garrantzitsu zehaztu gabe.

– Botere sistema– Ogasuna– Eskubide historikoak– Foruak– Nafarroa txertatzeko aukera – Soldadutza– Lana– Jabetasuna

• Gerra egoeragatik ere berezitasunak:– Lehendakaria aukeratzeko Errepublikaren aldeko

zinegotziek baino ez– EuSkal Gobernuak ohiz kanpoko eskumenak hartu behar :

dirua egitea, funtzionarioak kontrolatzea, buruzagitza militarra.

47

• Legelbiltzarkide –Madrilgoa- eta Estatutua idazteko batzordekide zen Jose Antonio Agirre Lehendakari aukeratzea erabaki zuten zinegotziek Gernikan eta honek hantxe zina egin zuen.

• Gobernuaren osaera askotarikoa:• EAJ-k lau sail –garrantzitsuenak: defentsa, justizia/kultura, gobernazioa,

ogasuna-.

• Frente Popularrek 7: PSOEk 3; Izquierda eta Unión Republicanak 2; EAE-ANVk 1; Euskadiko Alderdi Komunistak 1.

• Estatutua-----Gerran esku hartzea + zilegitasuna (gurutzadarik ez Agirre katolikoa) trukea.

• Baina dakigun bezala: urte beteko iraupena (Bilbo-Santoña-Katalunia-Erbestea-1977an itzulera)

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57