Click here to load reader
Upload
cornelis-de-jager
View
1.268
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
370 jaar sterrenkunde in
Utrecht
De geschiedenis van het Utrechtse sterrenkundige onderwijs en onderzoek
De universiteit van Utrecht werd gesticht in 1636; reeds toen was de zon nadrukkelijk
aanwezig ! De ‘Sol Iustitiae’
De vroedschap besloot de Smeetoren
beschikbaar te stellen voor ‘astronomische speculatieën’.
Dat was na enige overweging – moet het observatorium komen in huize Lichtenberg ?
Tenslotte werd gekozen voor de Smeetoren Een verdedigingstoren uit het jaar 1145 die
door het gilde van de smeden verdedigd moest worden
Aan de Catharijnesingel bij de Smeestraat
Snel daarna deed de sterrenkunde zijn
intree
Na Leiden (1632) de tweede universitaire sterrenwacht ter
wereld
De belangstelling voor de sterrenkunde hing
samen met onze krachtige nautische traditie Onze schepen bevoeren de zeven zeeën De Nederlandse handelsvloot was toen groter
dan die van alle andere Europese landen tezamen
De plaatsbepaling van een zeeschip op de oceanen vereist kennis van de sterrenhemel
Sterke Nederlandse belangstelling voor de sterrenkunde
Petrus van Musschenbroek (1692 – 1761) Kwam 1723 van Duisburg naar Utrecht Natuurkundige, die grote verbeteringen
aanbracht in het onderwijs en onderzoek van de natuur- en sterrenkunde
1725: de Vroedschap besluit dat de Smeetoren alsnu wordt bequaem gemaakt tot een observatorium astronomicum
Veel nieuwe instrumenten werden aangeschaft
Flinke instrumentele uitbreiding onder Van
Musschenbroek
Voorstel tot verdere verbetering (Van Beeck Calkoen, 1808) werd niet
verwezenlijkt
Na zeven eeuwen werd de Smeetoren wel heel bouwvallig
(schilderij uit 1822)
1848: Buys Ballot: nieuwbouw sterrenwacht en meteorologisch instituut op het bolwerk
Sonnenborgh
1552: Burcht van de zon
De sterrenwacht in 1853. Twee sterrentorens en daartussen de noord-zuid liggende
meridiaanzaal
Meridiaanzaal – hart van de sterrenwacht
Sterrenwacht en KNMI omstreeks 1870
Uitbreidingen onder Hoek (1856-’74),
Oudemans (1875- ‘98) en Nijland (1898 -1936):
bibliotheek
Uitbreidingen onder Hoek (1856-’74),
Oudemans (1875- ‘98) en Nijland (1898 -1936):
collegezaal
Verbouwing 1908: linker deur – sterrenwacht; rechts – woonhuis (met 7
slaapkamers!)
Nijland had zich bezig gehouden met
waarnemingen van langperiodieke veranderlijke sterren
In zijn plaats werd Minnaert benoemd tot directeur van de sterrenwacht
Hij had juist daarvóór een prachtig aanbod voor Chicago met de Yerkes sterrenwacht afgeslagen
Met Minnaert deed de astrofysica zijn intree in Utrecht
Nijland overleed in 1936
Minnaert, Vlaamse bioloog die 1918 naar Nederland vluchtte en plaats vond in het Fysisch
Lab. In Utrecht
Julius (Fysisch Lab.) had de derde
zonnespectrograaf ter wereld laten bouwen Daaraan leerde Minnaert de spectroscopie van het
zonnespectrum beoefenen Parallel aan en interactief met Unsöld
(Theoretische Fysica, Kiel) werden methoden ontwikkeld om uit spectra af te leiden wat de temperatuur en dichtheid zijn van een steratmosfeer
Dit werk bracht fundamentele veranderingen in onze kennis van steratmosferen
Minnaert: grondlegger van de astrofysische spectroscopie
De Utrechtse zonnespectrograaf was met Minnaert in 1939 verhuisd van het Fysisch Lab.
naar de Sterrenwacht op Sonnenborgh
Minnaert en Unsöld
Minnaert was in 1942 gevangen gezet in een gijzelaarskamp. Keerde april 1944 terug.
Verwelkomd door het personeel, inclusief de onderduikers
Na de oorlog werd de sterrenwacht een instituut van wereldfaam. Uitbreiding met nieuwe
afdelingen, o.m. in gebouwen aan het Servaas Bolwerk
Van Bueren stichtte de afdeling ´Fysische Grondslagen
der sterrenkunde´ Een sterke pijler: de radioastronomie van de zon, met
een unieke radiospectrograaf; observatie van deeltjesbundels die met bijna-lichtsnelheid door de zonsatmosfeer schieten
´Daar werd ook de heterodyne techniek ontwikkeld en uitgewerkt
De resultaten worden door zijn leerlingen en anderen nu ook elders in de sterrenkunde toegepast. Een voorbeeld is het prachtige instrument HiFi in een Europese satelliet
Natuurkundige afdeling
Wat het onderzoek van de zon ons leert, kan
direct toegepast worden op dat van de sterren Dit leidde tot het onderzoek van sterren door
middel van sterspectroscopie Vragen zoals: hoe zijn sterren opgebouwd Wat is hun levensloop en wat hun einde: hoe
sterven sterren?
Afdeling steronderzoek
In 1961 ontstond de afdeling Ruimteonderzoek. (In1983 werd dit een onafhankelijk instituut onder NWO). Veel nieuwe
instrumenten waaronder de eerste ultraviolet sterspectrograaf ter wereld in een satelliet.
Een camera voor de fotografie van zonnevlammen in harde Röntgenstraling in de
Amerikaanse Solar Maximum Mission
Zonnevlammen ontstaan door samensmelten
van stroombogen, waarin elektrische stromen lopen van biljoenen ampères
Bij deze kosmische kortsluiting ontstaat even een heet gas. Gemiddelde temperatuur is 50 miljoen graden
Maar eens observeerden we een reeks explosieflitsen met temperaturen van 400 tot 500 miljoen graden. Dit is de hoogste temperatuur ooit gemeten in het heelal
Vele fundamentele ontdekkingen
Een bloeiend instituut dat in 1993 haar 350ste verjaardag
vierde
Een jubileumboek werd geschreven door Kuperus, Van Bueren en De
Jager
Het huidige werk richt zich nog steeds op zon en
sterren Steren ontstaan in groepen die langzaam
uiteendrijven; hoe ontstaan ze?. Als eerste verdwijnen de zwaarste sterren; ze
leven ‘kort’ en exploderen: supernovae Waarom en hoe die explosie? Eén soort supernovae wordt gebruikt als
maatstok voor het meten van afstanden in het heelal. Is het waar dat het heelal versneld uitzet?
Indrukwekkend werk in de jaren daarna
De Duth Open Telescope op La Palma is gebouwd volgens een geheel nieuw beginsel dat de
scherpst mogelijke afbeelding levert
In de laatste jaren werd bovendien een geheel
nieuw onderzoeksterrein geopend Met een geraffineerd in Utrecht ontwikkeld
instrument is heel nauwkeurig de polarisatie te meten van de atmosfeer van de aarde en planeten
Meet stof in de atmosferen van planeten Zelfs moet het uiteindelijk mogelijk zijn om na
te gaan of plantaardig leven voorkomt op planeten bij andere sterren
Een veel belovende nieuwe ontwikkeling
Deze positieve ontwikkelingen waren voor de
Utrechtse Faculteit aanleiding om vast te stellen dat de sterrenkunde afdeling uitbreiding verdient en behoeft
Een besluit werd genomen om de sterrenkunde uit te breiden; meer personeel en extra geld
Ook waren plannen in ontwikkeling om de sterrenkunde en het laboratorium voor ruimteonderzoek in één, nieuw te bouwen, laboratorium te vestigen
Zeer positieve ontwikkelingen
Door deze plannen werd op
bruuske wijze een streep gehaald Het bestuur van de Universiteit
besloot de Utrechtse sterrenkunde op te heffen
Argumenten werden niet gegeven
Terug gefloten
Het sterrenkundig instituut Utrecht is opgeheven Het personeel is, met dank aan de collega-
instituten, verstrooid over andere Nederlandse sterrenkunde instituten
Ten gevolge van dit onbegrijpelijke besluit zal het laboratorium voor ruimteonderzoek, een van de twee of drie belangrijkste van Europa, zijn heil zoeken bij de universiteit van Amsterdam
Studenten, geïnteresseerd in fundamenteel onderzoek zullen voortaan Utrecht mijden
Een dramatisch dieptepunt
Nederland is in de sterrenkunde een
wereldspeler Na de VS is het, met het VK, een van de twee
belangrijkste landen in het sterrenkundig onderwijs en onderzoek
En dat in weerwil van het feit dan Nederland ca. 150 en het VK ca. 1150 sterrenkundigen telt
Deze aanslag zal het moeilijker maken deze toppositie te handhaven
Dit is een aanslag op de Nederlandse sterrenkunde
Sol Iustitiae? De ‘sol’ verlaat Utrecht
Schande !