Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің жай-күйі және дамуы туралы ұлттық баяндама (2015 жылдың

«АҚПАРАТТЫҚ-ТАЛДАУ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ

2015 жылдың қорытындылары бойынша

АСТАНА 2016

ҰЛТ

ТЫ

Қ Б

АЯ

НД

АМ

А

ҚА

ЗА

ҚС

ТА

Н Р

ЕС

ПУ

БЛ

ИК

АС

Ы Б

ІЛІМ

БЕ

РУ

ЖҮ

ЙЕ

СІН

ІҢ Ж

АЙ

-КҮ

ЙІ

ЖƏ

НЕ

ДА

МУ

Ы Т

УР

АЛ

Ы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ

ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖƏНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ

ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

«АҚПАРАТТЫҚ-ТАЛДАУОРТАЛЫҒЫ»АҚ

ҰЛТТЫҚБАЯНДАМА

ҚАЗАҚСТАНРЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМБЕРУ

ЖҮИ� ЕСІНІҢЖАИ� -КҮИ� ІЖӘНЕДАМУЫТУРАЛЫ

(2015жылдыңқорытындыларыбои� ынша)

АСТАНА2016

УДК37.0ББК74.00Н35

ISBN978-601-7080-95-2

УДК37.0ББК74.00

©«Ақпараттықталдауорталығы»АҚ,2016

ISBN978-601-7080-95-2

Ұлттық баяндама білім беру жүи� есі дамуының5жылдықсалыстырмалыталдауынқамтиды.

Баяндама білім берудегі әлемдік үрдістер және білімберудің барлық деңгеи� лері бои� ынша үздік қазақстандықөңірліктәжірибеқамтылды.

Баяндама халықты, педагогикалық қауымдастықты,барлық деңгеи� дегі басшыларды және халықаралықсарапшылардыҚазақстанныңбілімберужүи� есініңжаи� -күи� іжәнеқолжеткізгеннәтижелері туралыақпараттандыруғаарналады.

Н 35 Қазақстан Республикасы білім беру жүи� есініңжаи� -күи� іжәнедамуытуралыҰлттықбаяндама,2015жылЫрсалиев С., Құлтуманова А., Төлеков Э., Бұлдыбаев Т.,НұрмұхаметоваЖ.,КусиденоваГ.,ШакироваЛ.,КопееваА.,Қарабаев А., Қаскеева Г., Аи� газин Ж., Сұлтанбекова Г.,ИсмурзинаҒ.-Астана:«АТО»АҚ,2016-450б..

меншігіболыптабылады.Мәтіндіалғашқыдереккөзгесілтемежасамаи� ,оныңішіндежартылаи� жәнекезкелгеннысандакөшіруге

жәнеорналастыруғатыи�ымсалынады.

Ұлттықбаяндама«Ақпараттықталдауорталығы»АҚзияткерлік

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАРТІЗІМІ

КІРІСПЕ

1-БӨЛІМ.ҚАЗАҚСТАННЫҢБІЛІМБЕРУЖҮИ� ЕСІ:ӘЛЕУМЕТТІК-

ЭКОНОМИКАЛЫҚЖӘНЕХАЛЫҚАРАЛЫҚКОНТЕКСТ

1.1.Әлеуметтік-экономикалықфакторлардыңбілімберу

саласынаықпалы

1.2.Қазақстанныңбілімберужүи� есі:халықаралықбағалау

2-БӨЛІМ.МЕМЛЕКЕТТІКБІЛІМБЕРУСАЯСАТЫНІСКЕАСЫРУ

2.1.Мектепкедеи� інгітәрбиежәнеоқыту

2.2.Жалпыортабілімберу

2.3.Техникалықжәнекәсіптікбілімберу

2.4.Жоғарыжәнежоғарыоқуорнынанкеи� інгібілімберу

3-БӨЛІМ.ӨҢІРЛІКБІЛІМБЕРУЖҮИ� ЕЛЕРІ:ӨҢІРЛЕРДІҢРЕИ� ТИНГІ

ГЛОССАРИИ�

БИБЛИОГРАФИЯ

ҚОСЫМША

5

12

14

15

46

75

76145224284

335

411

418

425

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

5

ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ

АМГИ Атырау мұнай және газ институты

АТУ Алматы технологиялық

университеті

ДБ Дүниежүзілік банк

ЖІӨ Жалпы ішкі өнім

ШҚО Шығыс Қазақстан облысы

С. Аманжолов атындағы ШҚМУ

С.Аманжолов атындағы Шығыс

Қазақстан мемлекеттік


Д. Серікбаев атындағы ШҚМТУ

Д.Серікбаев атындағы Шығыс

Қазақстан мемлекеттік техникалық


ЖҰК Жалпы ұлттық кіріс

ОЖСБ Оқу жетістіктерін сырттай бағалау

ЖТМ Жоғары техникалық мектеп

ДЭФ Дүниежүзілік экономикалық форум

МБ Мемлекеттік бюджет

ЖБИ Жаһандық бәсекеге қабілеттілік

индексі

Семей қ. ММУ Семей қаласының Мемлекеттік

медицина университеті

МБЖЖ Мемлекеттік білім беру жинақтау

жүйесі

МЖБС Мемлекеттік жалпыға міндетті

білім беру стандарты

МЖББС Мемлекеттік жалпыға міндетті

бастауыш білім берудің стандарты

БДМБ

Қазақстан Республикасы білім

беруді дамытудың 2011-2020

жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

6

БҒДМБ

Қазақстан Республикасы білім мен

ғылымды дамытудың 2016-2019

жылдарға арналған мемлекеттік


ИИДМБ-2

Қазақстан Республикасының

индустриялық-инновациялық

дамудың 2015-2019 жылдарға

арналған мемлекеттік


МЖС Мемлекеттік-жеке меншік

серіктестігі

МДТО Мектепке дейінгі тәрбие және

оқыту

МДҰ Мектепке дейінгі ұйым

ҰБТ Ұлттық бірыңғай тестілеу

ЕО Еуропалық Одақ

Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия

Ұлттық университеті

БҚО Батыс Қазақстан облысы

М. Өтемісов атындағы БҚМУ

М. Өтемісов атындағы Батыс



АКТ Ақпараттық-коммуникациялық

технологиялар

ИПҚ Инженерлік-педагогикалық

қызметкерлер

ЕӨИ Еңбек өнімділігінің индексі

«ЖБББЖ» АЖ

«Жоғары білімді басқарудың

бірыңғай жүйесі» ақпараттық

жүйесі

ЖДИ Жастар даму индексі


7

БДИ Білім беруді дамыту индексі

АКДИ Адами капитал дамуының индексі

АДИ Адами даму индексі

С. Сейфуллин атындағы ҚазАТУ

С. Сейфуллин атындағы Қазақ

аграрлық техникалық


Абылай хан

атындағы ҚазХҚжәнеХТУ

Абылай хан атындағы Қазақ

халықаралық қатынастар және

халықаралық тілдер университеті

КазГосЖенПУ Қазақ мемлекеттік қыздар

педагогикалық университеті

ҚарМТУ Қарағанды мемлекеттік

техникалық университеті

Е.А. Букетов атындағы ҚарМУ

Академик Е.А. Букетов атындағы

Қарағанды мемлекеттік


ҚазҰАУ Қазақ Ұлттық аграрлық


Қ. И. Сәтпаев атындағы ҚазҰТЗУ

Қ.И. Сәтпаев атындағы Қазақ

Ұлттық техникалық зерттеу


Абай атындағы ҚазҰПУ Абай атындағы Қазақ Ұлттық

педагогикалық университеті

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық


ҚазҰӨУ Қазақ Ұлттық өнер университеті

ҚБТУ Қазақстандық-Британдық


ҚМПИ Қостанай мемлекеттік

педагогикалық институты

А. Байтұрсынов атындағы ҚМУ А. Байтұрсынов атындағы Қостанай

мемлекеттік университеті


8

Ш. Уәлиханов атындағы КМУ Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау


ҚРМУ Қазақстан-Ресей медицина


С.Д. Асфендияров атындағы

ҚҰМУ

С.Д. Асфендияров атындағы Қазақ

Ұлттық медицина университеті

ЖҚК Жалпы қамту коэффициенті

ППТК Психологиялық-педагогикалық

түзеу кабинеттері

ҚР ҰЭМ СК

Қазақстан Республикасы Ұлттық

экономика министрлігінің

Статистика комитеті

ЖБ Жергілікті бюджет

ҚР ІІМ Қазақстан Республикасының Ішкі

істер министрлігі

ХГТУ Халықаралық гуманитарлық-


ҚР ДСӘДМ


Денсаулық сақтау және әлеуметтік

даму министрлігі

ЖАО Жергілікті атқарушы органдар

ҚР ИДМ


Инвестициялар және Даму

министрлігі

ШЖМ Шағын жинақталған мектептер

ҚР МСМ Қазақстан Республикасының

Мәдениет және спорт министрлігі

ҚР ҚМ Қазақстан Республикасының

Қорғаныс министрлігі

БЖХС Білім беру жіктеуіштерінің

халықаралық стандарты

БЖХС 0 Ерте жастағы балаларды дамыту



9

БЖХС 1 Бастауыш білім

БЖХС 2 Орта білімнің бірінші кезеңі

БЖХС 3 Орта білімнің екінші кезеңі

БЖХС 4 Орта білімнен кейінгі үшіншілік

емес білім

БЖХС 5 Үшіншілік білімнің қысқаша циклі

БЖХС 6 Бакалавриат немесе оның

эквиваленті

БЖХС 7 Магистратура немесе оның


БЖХС 8 Докторантура немесе оның


ҚР АШМ Қазақстан Республикасының

Ауылшаруашылық министрлігі

МТБ Материалдық-техникалық база

ҚР ҚМ Қазақстан Республикасының

Қаржы министрлігі

ШО Шағын орталық

ҰБА Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық

білім академиясы

АРТА Аккретиттеу және рейтинг тәуелсіз

агенттігі

НЗМ «Назарбаев Зияткерлік мектептері»

Дербес білім беру ұйымы

БСБТҚА Білім сапасын бағалаудың тәуелсіз

қазақстандық агенттігі

ҰБЖ Ұлттық біліктілік жүйесі

ҰКПҒПО

Ұлттық коррекциялық

педагогиканың ғылыми-

практикалық орталығы

ҰКП Ұлттық кәсіпкерлер палатасы


10

«Өрлеу» ҰБАО «Өрлеу» Ұлттық біліктілікті

арттыру орталығы

ҰТО Ұлттық тестілеу орталығы

КДДБ Кәсіптік даярлықтың деңгейін

бағалау

ПМПИ Павлодар мемлекеттік

педагогикалық институты

С. Торайғыров атындағы ПМУ С. Торайғыров атындағы Павлодар


ПМХЗ Павлодар мұнайхимия зауыты

ПОҚ Профессорлар мен оқытушылар

құрамы

КС Кәсіптік стандарт

РБ Республикалық бюджет

РҒӘО

Техникалық және кәсіптік білім

беруді дамытудың республикалық

ғылыми-әдістемелік орталығы

БЕД Балалардың ерте дамуы

ҚБРҒӘО Қосымша білім беру Республикалық

ғылыми-әдістемелік орталығы

РО Ресурс орталығы

МДБШРО «Мектепке дейінгі балалық шақ»

Республикалық орталығы

СҚО Солтүстік Қазақстан облысы

М. Қозыбаев атындағы СҚМУ

М. Қозыбаев атындағы Солтүстік



М.Х. Дулати ТарМУ М.Х. Дулати атындағы Тараз


ТарМПИ Тараз мемлекеттік педагогикалық

институты


11

КАЗГЮУ Университеті Қазақ гуманитарлық-заң


БП және АҰО

Болон процесі және академиялық

ұтқырлық (оралымдылық)

орталығы

НЗМ ПШО

«Назарбаев Зияткерлік мектептер»

ДББҰ Педагогикалық шеберлік

орталығы

ТДМ Тұрақты Даму Мақсаттары

ОҚО Оңтүстік Қазақстан облысы

М. Әуезов атындағы ОҚМУ

М. Әуезов атындағы Оңтүстік



APEC Atyrau Petroleum Educational Center

Атырау мұнайгаз оқыту орталығы

PIAAC

Programme for the International

Assessment of Adult Competencies

Ересек халықтың

құзыреттіліктерін бағалаудың

халықаралық бағдарламасы

PISA

Programme for International Student

Assessment

15 жастағы білім алушылардың оқу

жетістіктерін бағалаудың

халықаралық бағдарламасы

QS WUR

Quacquarelli Symonds World

University Rankings

QS университеттердің әлемдік

рейтингі


12

КІРІСПЕ

2015 жыл әлемнің дамуы үшін айтулы жыл болды. 2015 жылғы

25-27 қыркүйекте Нью-Йоркте БҰҰ Бас Ассамблеясында әлемнің

193 мемлекеті, оның ішінде Қазақстан 2030 жылға дейін Тұрақты Даму

Саласында 17 жаңа Жаһандық мақсаттарға жетудің міндеттемесін алды.

Алдағы 15 жыл ішінде Қазақстанның білім беру жүйесінің күш салуы

«Сапалы білім» 4-ші Жаһандық мақсатқа қол жеткізуге бағытталуы тиіс.

Бұл - жалпыға ортақ және әділ сапалы білім беруді, әрі барлығына арналған

өмір бойына оқытуды қамтамасыз ету.

Ал, 2015 жылғы мамырда Білім беру жөніндегі бүкіләлемдік форумда

2000 жылы қабылданған Мыңжылдықты дамыту мақсаттарының

қорытындылары жасалды. Білім берудегі басты мақсат жалпыға ортақ

бастауыш білімді қамтамасыз ету болып қойылған. Осы жылдар ішінде

әлемде бастауыш мектеп білім берумен қамту көрсеткіші 91% құрады

(2000ж. - 83%). Мектепке бармайтын бастауыш мектеп жасындағы балалар

саны екі есе - 100 млн. адамнан 57 млн. адамға дейін азайды. Жастар

арасында 15-тен 24 жасқа дейінгі сауатты жастардың үлесі 1990-2015

жылдар кезеңіне 83 % - 91% дейін өсті1.

Қазақстанда мыңжылдықты дамытудың мақсаттарына ертерек қол

жеткізілді. Сондықтан қазақстандық білім беруді дамытудың

бағдарламалық құжаттары басқа міндеттерді атқаруға бағытталған

болатын. Олардың ішіндегі бастысы, ол біздің алдымызға Елбасы қойған

міндет - ЭЫДҰ стандарттары мен принциптерін енгізу.

Сіздердің назарыңызға ұсынылып отырған 10-шы мерейтойлық

Ұлттық баяндамасы алғаш рет білім берудегі әлемдік үрдістерді, «Үздік

педагог» республикалық байқау жеңімпаздарының тәжірибесін қоса

отырып, білім берудің барлық деңгейлері бойынша үздік қазақстандық

өңірлік практиканы танытады. «Басты назарда» атты тақырыптық бөлімі

енгізілді, онда мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік және

жоғары білім берудің неғұрлым өзекті мәселелері қаралады.

1 «Мыңжылдықты дамыту мақсаттары: 2015 жылғы баяндама», БҰҰ, 2015ж.


13

Баяндама 2011-2020 жылдарға арналған ҚР Білім беруін дамытудың

мемлекеттік бағдарламасын бесжылдық іске асыруының негізгі

қорытындыларына негізделеді. Одан басқа, Баяндамада жаңартылған

Әдістеме бойынша жасалған өңірлік білім беру жүйелерінің рейтингі

ұсынылған.

Ұлттық баяндаманың ақпараттық дереккөзі ҚР Білім және ғылым

министрлігі, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің

әкімшілік есептерінің статистикалық деректері, халықаралық ұйымдардың

деректері болып табылады.

Баяндама халықты, педагогикалық қауымдастықты, барлық

деңгейдегі басшыларды және халықаралық сарапшыларды Қазақстанның

білім беру жүйесінің жай-күйі және қол жеткізген нәтижелері туралы

ақпараттандыруға арналады.

ҚАЗАҚСТАННЫҢБІЛІМБЕРУЖҮИ� ЕСІ:

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚЖӘНЕ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚКОНТЕКСТ

1-БӨЛІМ


15

1.1 Әлеуметтік-экономикалық факторлардың білім беру саласына ықпалы

Қысқаша түйіндеме

Соңғы 10 жылда ҚР ЖІӨ және жан басына шаққандағы ЖІӨ өсу

қарқынының оң үрдісіне ие болды және орта есеппен сәйкесінше 5,4% және

3,9% құрады. Еңбек өнімділігі орта есеппен жылына 3,8% өскен. Сонымен

бірге, осы көрсеткіштердің мәні дамыған елдермен салыстырғанда

әлі де төмен. Елдегі адами капиталды, оның ішінде білім беру саласын

айтарлықтай дамытудағы инвестициялау макроэкономикалық

көрсеткіштерді одан әрі жақсартуға мүмкіндік береді.

ҚР білім беру саласына бөлінетін мемлекеттік шығыстардың үлесі

2011 жылдан 2015 жылға дейінгі мерзімде ЖІӨ-нің 3,5-4% диапазонында

болды. Бұл көрсеткіш Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы

(ЭЫДҰ) елдері бойынша орташа көрсеткішпен (5,5%) салыстырғанда, әлі де

төмен болып қалып отыр. Білім беру саласына мемлекеттік шығыстардың

үлесін ЭЫДҰ мәніне дейін жеткізу керек.

Үй шаруашылықтары мен халықтың білім беруге жұмсайтын

шығыстары орта есеппен бүкіл қаржы шығыстарының небәрі 3,5% құрады.

Соңғы 3 жылдың ішінде «мектепке дейінгі білімнің төлемақысы»,

«тамақтануға кететін шығыстары», «жоғары білім беру төлемақылары»

тәрізді атаулар бүкіл шығыстың 60% астам үлесін құрады және іс жүзінде

өзгеріссіз қалды. Қала тұрғыны, ауыл тұрғынына қарағанда, білімге

1,5% артық қаржы жұмсаған.

2015 жылы білім беру саласы қызметкерлерінің еңбекақысы

республика бойынша орташа жалақының 62% құрады (ЭЫДҰ – 78%

жоғары). Ең төмен жалақыны мектепке дейінгі білім беру саласының

мұғалімдері алды (41%). Мұғалімдердің біліктілік деңгейін және

жалақысын жоғарылату үшін мансаптық өсудің жаңа жүйесін құру керек.

ҚР еңбек нарығының көрсеткіштері өткен бесжылдық кезеңінде

халықтың экономикалық белсенділігінің және жұмыспен қамтудың

салыстырмалы шамалы ауытқуларына қарамастан, тұрақты болды.

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНА ЫҚПАЛЫ

16

Жұмыссыздық пен жастар жұмыссыздығының көрсеткіштері

(5,0% және 4,1%) ЭЫДҰ мемлекеттерімен салыстырғанда (6,8% және

15,1%) төмен. ҚР-ның жұмыспен қамтылған халқының негізгі үлесі –

жоғары білімі (35,6%) және орта кәсіптік білімі (33%) бар мамандар.

Сонымен бірге, 5 жылдың ішінде жұмыссыздардың арасында жоғары білімі

бар мамандар үлесінің 5%, орта кәсіптік білімі бар мамандар үлесінің 6,9%

(2011ж. 26,4%-дан 2015ж. 33,3%) өсуі және жалпы орта білімі бар

жұмыссыздар үлесінің 8% (2011ж. 37%-дан 2015ж. 29%) кемуі байқалды.

Осы үрдіс әлемдік тәжірибеге қарама-қайшы келеді, жоғары білім деңгейі

жұмыссыздықтың төмендеуіне әкеп соғады. ЭЫДҰ мемлекеттерінде

үшіншілік білімі бар адамдардың тек 5,1% ғана жұмыссыз болып табылады.

Ал жалпы орта деңгейден төмен халық арасында жұмыссыздық 12,8%

құрайды. ЭЫДҰ мемлекеттерінің үшіншілік білімі бар халқы жалпы орта

білімі бар халықпен салыстырғанда 60% артық табыс табады. Дипломды

жұмыссыздық үлесінің өсуін жою үшін ТжКБ және жоғары білімнің сапасын

арттырудың кешенді іс-шараларын қолдану керек.

ЭЫДҰ-ның PIAAC зерттеуінің деректері бойынша, білімнің жоғары

деңгейі денсаулықтың жақсы болуына (10,8%) және айналасындағы

адамдарға сенім білдіруге (15,9%), саяси өмірге (19,4%) және еріктілік

қызметке (11,1%) көбірек араласуға мүмкіндік береді. Қазақстан үшін

мәліметтер PIAAC-2018 зерттеуіне қатысқаннан кейін белгілі болады.

Көші-қон үрдістері адами капиталдың деңгейіне кері әсер етеді.

Соңғы 5 жылда жоғары және техникалық және кәсіптік білімі бар

Қазақстанға көшіп келген мамандарға қарағанда, Қазақстаннан 40 мыңнан

артық маман көшіп кеткен. Дипломы бар мамандардың жыл сайын ҚР-дан

көшіп кетуі мемлекеттің әлеуетті кемшілігі – ЖІӨ-нің 0,03-0,04% жоғалтуға,

яғни, шығынға әкеп соғады.

5 жылда Қазақстанда ел ішінде халықтың ең көп көшіп кетуі ОҚО (-4%)

және Жамбыл облысында (-2,5%), ал келуі республикалық маңызы бар

Астана (+10,5%) және Алматы (+7,1%) қалаларында тіркелді. Ішкі көші-қон

механизмдерін «Серпін-2050» бағдарламасының үлгісінде жетілдіру керек.


17

Адами капитал

Табиғи фактормен салыстырғанда, адами фактор мәнінің өзгерісі

ХІХ ғасырдың екінші жартысының басында-ақ байқалды. Сонау

200 жыл бұрын нақты және адами капиталдарға жұмсалатын салымдардың

ара қатынасы 80/20 пайызды құрады. Адамды дамытуға бағытталған

жетекші елдердің мемлекеттік саясатын түрлендірудің арқасында бұл ара

қатынас өзгеріссіз қалды, бірақ осы жолы адами капитал үлесінің

пайдасына қарай шешілді (1.1-кесте).

1.1.1-кесте. Батыс1 елдерінде және Жапониядағы (дамыған) жиынтық капитал құрылымының өзгерісі

Жыл 1800 1860 1913 1950 1973 1997/98 2000жж.

Нақты капитал 78-80 77-79 67-69 52-53 43-44 31-33 20

Адами капитал 20-22 21-23 31-33 47-48 56-57 67-69 80

Дереккөз: Ю.Корчагин, 2012

50 жылдан астам білім берудің рөлін әлемнің көптеген дамыған елдері

адами капиталды дамытудың негізін қалаушы факторы деп таныған.

ЕО елдерінде микроэкономикалық деңгейдегі білім жеке өнімділікті,

еңбекақыны және жұмыспен қамтуды арттырады, макроэкономикалық

деңгейде экономиканың ұзақ мерзімді өсу қарқынымен байланысы бар2.

Одан басқа, адами капиталға жұмсалатын салымдардың қайтарылымы

жеке тұлғаның жасына және оқу мерзіміне тікелей байланысты.

Балалардың білім алуларын қаржыландыру неғұрлым ерте басталса,

ол соғұрлым тиімді әрі табысты болады. Осылайша, мектепке дейінгі оқыту

мен тәрбиелеуге (МДОТ) қазір жұмсалған 1 доллар болашақта 8 доллар

және одан да көп табыс әкеледі3.

1 Еуропа елдері, АҚШ, Канада, Аустралия 2 М.Клинова және Е.Сидорова (2012). Еуропалық одақтағы адами капитал: мемлекеттік және ұлтүстілік контексттер. Экономика мәселелері, 8, 88 3 Schweinhart, L. (2005). The High/Scope Perry Preschool Study Through Age 40 (p. 3). Ypsilanti, MI: High/Scope Press; OECD (2012). Starting Strong III: A Quality Toolbox for Early Childhood Education and Care (p. 34). Paris, France: OECD Publishing


18

1-КІРІСТІРМЕ. ______________________________________________________________________________________________________________

Білімнің экономикалық өсуге әсері

Дүниежүзілік банк, 2007ж. Экономикалық өсудің 64% адами капиталмен,

16% нақты капиталмен және 20% табиғи капиталмен анықталады.

Дүниежүзілік Экономикалық Форум, 2015ж. Дамыған елдердің мемлекеттік

саясаты мен институционалдық реформалары адами капиталды қалыптастыру

үшін қолайлы жағдай жасауға бағытталған.

Joop Hartog, 1999ж. Адами капиталға жұмсалатын салымдардың шамамен

1/3 табысы жоғары интеллектуалдық қабілеттерге және 2/3 – танымдық және

әлеуметтік қабілеттерге, сонымен қатар біліктілікке және жеке факторларға

байланысты.

Joop Hartog, 1999ж. Білімді қаржыландыру, әлем бойынша орташа есеппен,

әр оқу жылы үшін 5-15% қосымша табыс береді4.

Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы, 2001ж. ЭЫДҰ елдерінде

қосымша оқу жылы орта және ұзақ мерзімді келешекте еңбек өнімділігінің

4-7%5 өсуіне әкеледі.

БҰҰ Дамыту бағдарламасының (БҰҰДБ) мәліметтері бойынша

Қазақстан адами капиталының деңгейі жоғары мемлекет болып табылады.

Ересек халықтың сауаттылығы 99,7%6-ға жетеді; кем дегенде орта білімі

бар халық – 99,3%7, оқудың орташа ұзақтығы – 11,4 жыл және бастауыш

мектептен шығарылу коэффициенті - 0,7%8. Мысал үшін, ЭЫДҰ-да: ересек

халықтың сауаттылығы 94% жоғары, кем дегенде орта білімі бар халық –

84,5%, бастауыш мектептен шығарылу коэффициенті – 2,8%, оқудың

орташа ұзақтығы – 11,5 жыл.

Жаппай қамтудағы білім берудің жоғары жетістіктеріне қарамастан,

ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда, білім сапасының көрсеткіштері бойынша

республикалық мәні төмен болып қалуда. Бұл дерек PISA-2012

халықаралық зерттеуінің нәтижелерімен дәлелденді9.

4 Hartog, J. (1999). Human capital - OECD Observer. [Келесі сілтемеде қолжетімді]: http://www.oecdobserver.org/news/archivestory.php/aid/2746/Human_capital_.html 5 Centre for Educational Research and Innovation, (2001). The Well-being of Nations: The Role of Human and Social Capital (p. 31). Paris, France: OECD Publication.s 6 15 жас және одан ересек жастағы тұлғалардың пайызы, 2005-2013жж. деректер. 7 25 жас және одан ересек жастағы тұлғалардың пайызы, 2005-2013жж. деректер. 8 Бастауыш мектептегі оқушылардың пайызы, 2008-2014жж. деректер. 9 БҰҰ Дамыту бағдарламасы (2016). Адами капиталды дамыту туралы баяндама 2015. Адам дамуына арналған еңбек / ағылшын тілінен аудармасы (б.242-245). Мәскеу: «Весь Мир» баспасы


19

Экономикалық дамудың көрсеткіштері

Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) мен жан басына шаққандағы Жалпы ішкі өнім

(жан басына шаққандағы ЖІӨ) елдің экономикасы мен әл-ауқатын

дамытудың басты бағыттарының бірі болып табылады. Соңғы 10 жылда

ҚР ЖІӨ өсімі жылына орта есеппен 5,4% құрады. Оның алдыңғы жылдарға

қатысты шамалы ғана өсімі10 2009 және 201511 жылдарда тіркелген

(1.1.1 - сурет).

1.1.1 - сурет. ЖІӨ-нің динамикасы, ҚР

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК

2009 жылы ЖІӨ өсімінің шынайы мәнде төмендеуі жаһандық

қаржылы-экономикалық дағдарыстан туындағаны анық.

Өз кезегінде, дамыған елдерге қарағанда, Қазақстандағы дағдарыс

қаржылыққа қарағанда, экономиканың құрылымдық проблемалары болып

алдын ала анықталған болатын12. Қазақстаннан экспортқа шығарылатын

тауарлар бағасының күрт төмендеуі 2008 жылдың соңынан бастап, әлемдік

экономикалық дағдарыстың еліміздің экономикасына ықпал етуіне себеп

10 Өсім нақты мәнімен көрсетілген (нақты көлемнің индексі) 11 Алдын-ала деректер 12 Л.Вардомский (2009). Кеңес үкіметінен кейінгі елдердегі әлемдік экономикалық дағдарыс: ұлттық ерекшеліктер мен экономикалық салдар (б.165). Мәскеу: ИЭ РАН

10 214 12 850

16 053 17 008 23 008

29 380 32 194

37 085 40 755 40 878 10,7

8,9

3,3 1,2

7,3

7,2 4,6

5,8

4,1

1,2

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

0

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

40 000

45 000

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

ЖІӨ, млрд. теңге ЖІӨ-нің алдыңғы жылға қатысты % өсімі


20

болды13. Ішкі сұранысқа әсер ететін Қытай мен Ресейдің сыртқы

сұранысының азаюы және мұнай бағасының төмендеуі14 2015 жылғы ЖІӨ

өсімінің төмендеуінің себебі болды.

2009 және 2015 жылдардағы ЖІӨ өсу қарқынының төмендеуіне

қарамастан, ұзақ мерзімді динамикасында ЖІӨ өсуінің оң үрдісі байқалды.

Осы жағдай ДЭФ Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі туралы

баяндамасында неғұрлым нақты сипатталған: «Қазақстан икемді әрі тиімді

еңбек нарығы мен тұрақты макроэкономикалық ортадан пайда табады,

ал өз кезегінде көптеген мемлекеттер бұл салаларда қиындықтарды бастан

кешіруде»15.

Халықаралық салыстыруда ЖІӨ-нің тұрақты өсуі (жылына 7%-дан кем

емес) тек Қытай экономикасында ғана байқалады. Осылайша, әлемдік

экономикалық қызметтің рейтингі бойынша Қытай АҚШ-тан кейін екінші

орында тұр (1.1.2 - сурет).

1.1.2 - сурет. Әлем елдері ЖІӨ-нің динамикасы

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, Дүниежүзілік Банк

13 Г.Сейтқасымов (2009). Әлемдегі және Қазақстандағы қаржы-экономикалық дағдарыс. Қоғам мен Экономика, 2, 15 14 Дүниежүзілік Банк, (2016). Қазақстан мен Дүниежүзілік Банктің серіктестігі бағдарламасына қысқаша шолу (б.1). Астана: World Bank group 15 World Economic Forum, (2013). The Global Competitiveness Report 2013–2014: Full Data Edition (p. 30). Geneva, Switzerland: World Economic Forum

8,9

3,3 1,2

7,3 7,5

5,0 6,0

4,4

8,5

5,2

-7,8

4,5 4,3 3,4

1,3

0,6

3,3

1,1

-5,6

4,1 3,7

0,4 0,3

1,6

14,2

9,6 9,2 10,6

9,5 7,8 7,7 7,3

1,8

-0,3 -2,8

2,5 1,6 2,3

2,2 2,4

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Қазақстан Ресей Германия Қытай АҚШ

алдыңғы жылға қатысты %


21

Тұрақты экономикалық өсуі кезінде, ҚР ЖІӨ дамыған елдердің

дәрежесінен әлі де айтарлық төмен. Осы кезекте, ҚР жан басына

шаққандағы ЖІӨ көрсеткіші халықаралық салыстырмалы тұрғыда ЭЫДҰ

елдерінің орташа деңгейінен 3,3 есе төмен (1.1.3 - сурет).

1.1.3 - сурет. Әлем елдерінің ЖІӨ, 2014 жылы

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, Дүниежүзілік Банк

Қазақстан ЖІӨ-нің оң динамикасы оның жан басына шаққандағы ЖІӨ

туынды көрсеткіші деңгейінің жоғарылауына байланысты. 2006 жылдан

2015 жылға дейінгі мерзімде бұл көрсеткіштің орта есеппен жылына

3,9% өсуі байқалды.

Сонымен бірге, ҚР ҰЭМ СК мәліметтері бойынша, 2009 және

2015 жылдары (ЖІӨ сияқты) көрсеткіш, алдыңғы жылдармен

салыстырғанда, сәйкесінше 1,4% және 0,3%16 төмендеді (1.1.4 - сурет).

2015 жылы осы көрсеткіштің төмендеуі ҚР ЖІӨ шамалы ғана өсуінің және

халық санының көбеюінің салдары болып табылды (+1,5%).

16 Алдын ала деректер

218 272 798

1 455 1 785 1 861

3 868 4 601

10 355

17 419

12 602

49 824

10 515

61 925

50 235

12 736

47 822

36 194

7 590

54 629

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

16 000

18 000

20 000

ЖІӨ, млрд. доллар жан басына шаққандағы ЖІӨ, доллар


22

1.1.4 - сурет. Жан басына шаққандағы ЖІӨ, ҚР


Қазақстанның экономикалық дамуы елдегі өндіріс тиімділігін қарауды

да көздейді. Әлемде бұл көрсеткіш еңбек өнімділігі болып табылады.

Қазақстанда еңбек өнімділігі индексінің (ЕӨИ)17 2006-2015

жылдардағы өсімі орта есеппен жылына 3,8% құрады. Осы кезекте

2008 жылы бұл көрсеткіш нольдік мәнді, ал 2009 жылы шамалы өсуді

көрсетті. ҚР ҰЭМ СК алдын ала мәліметтері бойынша 2015 жылы да бұл

көрсеткіштің аз ғана өсімі – небәрі 0,2% құрады (1.1.5 - сурет).

2008-2009 және 2015 жылдары еңбек өнімділігі өсімінің азаюы экспорт

тауарлары мен энергия тасымалдаушылар бағасының төмендеуімен

түсіндіріледі.

1.1.5 - сурет. Еңбек өнімділігі, ҚР


17 ЕӨИ есеп жылында, базистік жылмен салыстырғанда, 1 қызметкерге өнімнің нақты өндірісінің ақшалай өрнектелген өзгерістерін сипаттайды (пайыз). ЕӨИ бағалардың өзгерісін ескерумен нақты мәнде есептеледі.

667,2 829,9

1024,2 1056,9 1336,6

1774,5 1917,3

2177,0 2357,2 2330,0

9,5 7,7

2,0 -1,4

5,8 5,7

3,1 4,3 2,6

-0,3 -2,0

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

0,0

500,0

1000,0

1500,0

2000,0

2500,0

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

мың теңге алдыңғы жылға қарағанда % өсім

1289,6 1563,4

1899,9 2053,0 2544,8

3100,8 3353,4

3838,3 4306,8 4429,6 9,4

7,5

0,0 0,2

3,4 5,1

2,8

4,9 4,6

0,2 0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

0,0

1000,0

2000,0

3000,0

4000,0

5000,0

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

еңбек өнімділігі (мың теңге/адам) еңбек өнімділігінің индексі (алдыңғы жылға қатысты %-бен)


23

10-жылдық мерзімдегі өсудің оң динамикасына қарамастан,

Қазақстанның еңбек өнімділігі ЭЫДҰ елдерінен әлі де 1,6 есе төмен.

Алайда, бұл көрсеткіштің мәні Қытай және Ресей көрсеткіштерінен жоғары

(1.1.6 - сурет).

1.1.6 - сурет. Әлем елдерінің еңбек өнімділігі, 2015 жылы (АҚШ долларымен, 1990 жылғы СҚП бойынша)

Дереккөз: The Conference Board

Еңбек өнімділігінің индексін халықаралық тұрғыда салыстыру Қытай

экономикасының артықшылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.

(1.1.7 - сурет). Осылайша, Қазақстанның шығыстағы көршісінің бұл

көрсеткіш бойынша орташа өсімі жылына 8,8% (!) жетті, ал ЭЫДҰ елдерінде

ол 2,5% аспады.

1.1.7 - сурет. Әлем елдері еңбек өнімділігінің индексі

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, The Conference Board

18 195 22 588 27 774 29 791 42 135 44 227 50 213 54 211

70 147

7,5

0,0

0,2

3,4

5,1

2,8

4,9 4,6

0,2

5,9 4,7

-5,6

3,7 2,9

2,4 1,5

0,5

-4,8

0,7

1,0 3,1

1,1

0,4

0,5

0,8

0,7

13,7

9,2 8,8 10,2

9,0 7,3 7,3 6,9 6,6

1,5

-0,2

-5,7

3,8

2,3

-0,7 -0,3

0,7 0,9

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Қазақстан Ресей Германия Қытай АҚШ

алдыңғы жылға қатысты %


24

Жалпы алғанда, соңғы 10 жылда республикада экономикалық

дамудың оң үрдістері байқалады. 2009 және 2015 жылдарда негізгі

көрсеткіштердің төмендеуіне және аздаған өсіміне қарамастан,

халықаралық салыстыруда Қазақстан экономикасы өсуінің үздік

динамикаларының бірін көрсетті.

Білім саласына жұмсалатын мемлекеттік шығыстар

ЭЫДҰ стандарттарына сәйкес адами капиталдың бәсекеге

қабылеттілігін жоғарылату үшін білім саласына жұмсалатын мемлекеттік

шығыстар ЖІӨ-нің 5-6% құруға тиісті18.

2014 жылғы мәліметтер19 бойынша білім саласына жұмсалған

мемлекеттік шығыстардың үлесі ЭЫДҰ елдерінде орта есеппен ЖІӨ-нің

5,5% құрады. Исландия мен Дания бәрінен көп білімді қаржыландырады.

Қазақстанда білім саласына жұмсалатын мемлекеттік шығындардың

деңгейі әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінен әлі де айтарлықтай

төмен (1.1.2 - кесте).

1.1.2 - кесте. Білім беру саласына жұмсалатын мемлекеттік шығындар,

2014 жыл (ЖІӨ-нің %)

Мемлекет Білім беру саласына бөлінетін

мемлекеттік шығыстардың үлесі

Барлық мемлекеттік

шығыстардың үлесі

Исландия 7,7 45,7

Дания 7,2 56,0

Швеция 6,6 51,8

Финляндия 6,4 58,1

АҚШ 6,1 38,1

Германия 4,3 44,3

Испания 4,1 44,5

Италия 4,1 51,3

Жапония 3,5 42,1

ЭЫДҰ бойынша орташа

көрсеткіш 5,5 46,8

Қазақстан 3,5 23,920

Дереккөз: ҚР БҒМ, ЭЫДҰ

18 OECD/World Bank, (2015). OECD Reviews of School Resources: Kazakhstan 2015 (p. 21). Paris, France: OECD Publishing 19 2015 жылғы ЭЫДҰ деректердің болмауы себебінен, 2014 жылғы салыстыру келтірілді 20 Қазақстанның мемлекеттік шығыстарына мемлекеттік бюджеттің шығыстары мен Ұлттық қордың трансферттерін қамтиды


25

ҚР білім беру саласына бөлінетін мемлекеттік шығыстар ХВҚ МҚС

нұсқаулығына сәйкес экономикалық және функционалдық жіктеуіштермен

анықталды21. Экономикалық жіктеуіш қызметкерлердің еңбекақысын,

тауар мен қызметтерді пайдалануды, негізгі капиталды тұтынуды,

пайыздарды, гранттарды, әлеуметтік жәрдемақыны және басқа

да шығыстарды қамтиды. Функционалдық жіктеуіш білім беру деңгейлері

бойынша бөлінеді.

2011 жылмен салыстырғанда, білім саласына бөлінетін мемлекеттік

шығыстар ЖІӨ-нің 0,2% қысқарды22, ол 2015 жылы 1 479 млрд. теңгені

құрады (1.1.8 - сурет).

1.1.8 - сурет. Білім беру саласына бөлінетін мемлекеттік шығыстар, ҚР

Дереккөз: ҚР БҒМ

ҚР білім беру саласына бөлінетін мемлекеттік шығыстардың ең көп

үлесі – ЖІӨ-нің 2,2% орта білімге тиесілі. Бұл ЭЫДҰ бойынша орта

деңгейден 1,5 есе аз. Дания, Норвегия және Исландия мектептегі білімді

дамытуды ең көп қаржыландырады.

МДОТ және үшіншілік білімге жұмсалатын ҚР мемлекеттік

шығыстардың көрсеткіштері де сәйкесінше ЭЫДҰ елдерінің орташа

деңгейінен 0,2% ЖІӨ-нің және 0,5% төмен (1.1.3 - кесте).

21 Халықаралық Валюталық Қор (2001). 2001 жылғы мемлекеттік шығыстардың статистикасы жөніндегі нұсқаулық (б.75). ХВҚ, Статистикалық басқарма 22 Нақты көріністе (нақты көлемнің индексі)

1 000

1 256

1 284 1 392

1 479

3,80

3,97

3,83

3,46

3,58

3,20

3,30

3,40

3,50

3,60

3,70

3,80

3,90

4,00

4,10

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

1 600

2011 2012 2013 2014 2015

білім саласына жұмсалатын мемл.шығындар, млрд. теңге ЖІӨ қатысты %


26

1.1.3 - кесте. Білім беру ұйымдарының деңгейлері бойынша бөлінетін

мемлекеттік шығыстар (ЖІӨ-нің %)

Мемлекет Мектепке дейінгі

оқыту мен тәрбиелеу

Орта білім Үшіншілік білім

Австрия 0,6 3,1 1,7

Бельгия * 4,3 1,4

Ұлыбритания 0,6 4,0 1,2

Германия 0,8 2,9 1,2

Дания 1,4 4,7 *

Финляндия 1,2 3,9 1,8

Исландия 1,7 4,5 1,1

Ирландия * 4,2 1,0

Мексика 0,6 3,4 1,0

Норвегия 2,1 4,6 1,6

Франция 0,7 3,6 1,3

Швеция 1,8 3,7 1,5

ЭЫДҰ бойынша орташа көрсеткіш

0,8 3,5 1,2

Бразилия 0,6 4,6 0,9

Ресей 0,8 2,2 0,9

Қазақстан 0,6 2,2 0,7

* – Деректер жоқ

Дереккөз: ҚР БҒМ, ЭЫДҰ

Қазақстанның соңғы 6 жылда МДОТ-ге жұмсалған жалпы шығыстары

7,5 есе өскенін атап өту керек. Шығыстардың көбеюі мемлекет отбасының

тұрғылықты жері мен табысына қарамастан, балаларды МДОТ-пен 100%

қамту ниетіне байланысты23. Бұған табысты жүзеге асырылған балаларды

мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеумен қамтамасыз ету жөніндегі

2010-2020 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы септігін тигізді,

кейінірек ол ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасына (БДМБ) кіріктірілді.

Мемлекеттің Қазақстанның мектепке дейінгі білім беруді кең

ауқымды қолдауы, нәтижесінде, МДОТ шығыстарын ЭЫДҰ-ның Австрия,

Ұлыбритания, Германия, Мексика және Франция сияқты елдерінің

көрсеткіштеріне жақындатуға мүмкіндік берді.

23 Қазақстан Республикасы Президентінің 1.02.2010ж. №922 «Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейін дамуының стратегиялық жоспары туралы» жарлығы; Қазақстан Республикасы Президенті – Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтің «Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан халқына жолдауы», қ. Астана, 14.12.2012ж.


27

Скандинавия түбегі елдері МДОТ-ты (басқа білім беру деңгейлеріне

сияқты тең дәрежеде) инвестициялауы ең жоғары. Балаларды ерте жастан

дамыту (БЕЖД) бастамаларының білім саласындағы әлемдік басты

үрдістердің бірі болуы МДОТ-ты инвестициялаудың негізгі алғышарты

болып табылады.

Үй шаруашылығы мен халықтың білімге жұмсайтын шығыстары

2015 жылы ҚР үй шаруашылықтарының қаржы шығыстары, орташа

есеппен, 1 567,5 мың теңгені құрады. Оның ішінде білімге жұмсаған

шығыстарының үлесі небәрі 3,5% немесе 55,5 мың теңгені құрады.

(1.1.4 - кесте).

1.1.4 - кесте. Үй шаруашылықтарының білім беру саласына бөлетін шығыстары, 2015 жыл

Шығыс атаулары

Орта есеппен бір үй шаруашылығы, теңге

барлығы, ҚР бойынша

соның ішінде

қала ауыл

Мектепке дейінгі білім берудің төлемақысы 13 353 17 644 6 208

Оқулықтарды сатып алу 364 337 407

Оқушыларға арналған арнайы форманы сатып алу 1 609 1 512 1 770

Тамақтануға кететін шығындар 8 247 8 313 8 138

Көлікте жүру шығындары 3 279 3 569 2 796

Бастауыш білімнің төлемақысы 229 363 4

Жалпы орта білімнің төлемақысы 179 281 7

Кәсіптік орта білімнің төлемақысы 4 111 3 749 4 715

Жоғары білімнің төлемақысы 14 198 15 502 12 031

Білімге жұмсалатын бейресми шығындар 4 475 3 914 5 408

Студенттерге (оқушыларға) пәтер жалдаудың ақысы

3 078 1 388 5 894

Репетиторлардың қызметтері 1 974 2 802 595

Ересектерге арналған білім және басқа 407 567 139

Білімге жұмсалатын шығындар (барлығы) 55 503 59 941 48 112

Қаржы шығындарында білімге жұмсалатын шығындардың үлесі, пайызы

3,5 3,8 3,1


Сонымен қатар, ауылдық және қалалық жерлердің білімге жұмсаған

қаржы шығыстарының арасындағы айырмашылық, орташа есеппен,

шамамен 12 мың теңгеге дейін жетті.

Атаулар бойынша білімге жұмсалған шығыстардың құрылымында

айтарлықтай өзгерістер соңғы 3 жылда байқалмады. Үй шаруашылықтары


28

мектепке дейінгі білім беру қызметіне көбірек шығындалатын болды

(+3,4%). Өз кезегінде, үй шаруашылықтарының тамақтануға кететін

шығыстары үлесінің азаюы тіркелді (-2,9%) (1.1.9 - сурет).

1.1.9 - сурет. Үй шаруашылықтарының білімге жұмсайтын

атаулары бойынша шығыстары

білімге жалпы жұмсалатын шығыстардың %-дық үлесі


Алдыңғы 3 жылда «мектепке дейінгі білім берудің төлемақысы»,

«тамақтануға кететін шығыстар» және «жоғары білім төлемақысы»

шығыстарының негізгі атаулары өзгеріссіз қалды. Шығыстардың бұл

атаулары бірігіп жыл сайын үй шаруашылықтарының білімге жұмсаған

барлық шығыстардың 60% астам үлесін алды. Білімге жұмсалған барлық

шығыстардың 2% аспайтын ең аз шығындар атауларына «бастауыш білім

берудің төлемақысы», «жалпы орта білімнің төлемақысы» және

«ересектерге арналған білім мен басқа» кірді. Осы кезекте олар

да айтарлықтай өзгеріссіз қалды.

Ұлыбритания үй шаруашылықтарының білім қызметтеріне

жұмсайтын шығыстардың негізгі үлесі үшіншілік білім беруге бағытталады

(1.1.10 - сурет).

20,6 22,0

24,1

2,9 2,9

0,7

4,2 4,7 2,9

17,8 18,0

14,9

7,1 7,2 5,9

0,5 0,5 0,4 0,5 0,2 0,3

8,3 7,3 7,4

23,9 22,7

25,6

5,3 5,8

8,1

5,1 4,7 5,5

3,0 3,1 3,6

0,7 0,9 0,7

2013 2014 2015

Мектепке дейінгі білімнің төлемақысы Оқулықтарды сатып алу

Оқушыларға арналған арнайы форма сатып алу Тамақ шығындары

Көлікте жүру шығындары Бастауыш білімнің төлемақысы

Жалпы орта білімнің төлемақысы Кәсіптік орта білімнің төлемақысы

Жоғары білімнің төлемақысы Білімге жұмсалатын бейресми шығындар

Студенттерге (оқушыларға) пәтер жалдаудың ақысы Репетиторлардың қызметтері

Ересектерге арналған білім және басқа


29

1.1.10 - сурет. Ұлыбритания үй шаруашылықтарының білімге жұмсайтын

шығыстары, 2015 жылы

Дереккөз: ЭЫДҰ

Қазақстанда үй шаруашылықтарының үшіншілік білімге жұмсалған

шығыстардың үлесі іс жүзінде 2 есе төмен (Англия 33% және Ұлыбритания

64,9% қарсы). Сонымен бірге, мектепке дейінгі және орта білімге жұмсалған

шығыстардың үлесі (24,8%), Ұлыбританияға қарағанда (16,2%), керісінше

1,5 есе жоғары.

2015 жылғы жан басына шаққандағы қаржы шығыстары, алдыңғы

мерзіммен салыстырғанда, орта есеппен 15,4 мың теңгеге өсті және

462 мың теңгені құрады (жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің 20%).

2015 жылы орта есеппен жан басына шаққандағы білімге жұмсалған

қаржы шығыстардың үлесі үй шаруашылықтарында сияқты жалпы

сомманың 3,5% құрады (1.1.5 - кесте).

1.1.5 - кесте. Халықтың білімге жұмсаған шығыстары, 2015 жылы

Шығыс атаулары

Орта есеппен жан басына шаққанда, теңге

барлығы, ҚР бойынша

оның ішінде

қалалық жерде

Ауылдық жерде

Мектепке дейінгі білім берудің төлемақысы 3 936 5 714 1 592

Оқулықтарды сатып алу 107 109 104

Оқушыларға арналған арнайы нысанды киімді сатып алу

474 490 454

Тамақтануға кететін шығыстар 2 431 2 692 2 087

Көлікте жүру шығыстары 967 1 156 717

Бастауыш білімнің төлемақысы 67 118 1

5,4 8,1 10,8 10,9

64,9

мектепке дейінгі және бастауыш

деңгеймен анықталмаған

білім

орта орта білімнен кейінгі үшіншілік

үшіншілік

білім саласына жұмсалатын жалпы шығындарға қатысты %


30

1.1.5 - кестенің жалғасы

Жалпы орта білімнің төлемақысы 53 91 2

Кәсіптік орта білімнің төлемақысы 1 212 1 214 1 209

Жоғары білімнің төлемақысы 4 185 5 021 3 083

Білімге жұмсалатын бейресми шығыстар 1 319 1 267 1 387

Студенттерге (оқушыларға) пәтер жалдаудың ақысы

907 449 1 511

Репетиторлардың қызметтері 582 907 152

Ересектерге арналған білім және басқа 120 184 36

Білімге жұмсалатын шығыстар (барлығы) 16 360 19 412 12 335

Қаржы шығыстарында халықтың білімге жұмсайтын шығыстарының үлесі, пайызы

3,5 4,2 2,7


Осы кезекте, қала тұрғындарының білімге жұмсаған шығыстары орта

есеппен қала тұрғындарына қарағанда 7 мың теңгеге артық болды. Табыс

бөлігі құрылымының әртүрлі болуы үй шаруашылығы мен халықтың

қаржы шығындарының тұрғын аймағына байланысты саралануының

себебі болды. Мұнда табыстың негізгі көрсеткіші тұрғын аймағының типі

бойынша республикадағы орташа айлық жалақы болып табылады

(1.1.6 - кесте).

1.1.6 - кесте. Орташа айлық жалақы, ҚР, 2015 жылы

Қызмет түрі Барлығы Қала Ауыл Ауылдың қалаға %

арақатынасы

Ауыл, орман және балық шаруашылығы 72 507 89 449 70 208 78,5 ↓

Өнеркәсіп 174 436 165 176 226 172 136,9 ↑

Жарықпен қамтамасыз ету, газ, бу беру және ауаны баптау

124 256 126 933 98 336 77 ↓

Құрылыс 154 794 151 665 176 049 116,1 ↑

Көтерме және бөлшек сауда; көлік пен мотоциклдерді жөндеу

121 020 121 038 120 385 99,5 ↓

Ақпарат және байланыс 180 828 182 991 131 974 72 ↓

Қаржы және сақтандыру қызметі 236 689 237 207 129 560 54,6 ↓

Кәсіптік, ғылыми және техникалық қызмет

255 216 275 577 126 574 45,9 ↓

Мемлекеттік басқару және қорғаныс, міндетті әлеуметтік қамтамасыз ету

107 924 119 342 75 236 63 ↓


31

1.1.6 кестенің жалғасы

Білім 77 542 87 030 66 552 76,5 ↓

Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер

91 902 94 721 82 906 87,5 ↓

Өнер, ойын-сауық және демалыс 95 210 109 174 51 523 47,2 ↓

Қызметтің барлық түрлері бойынша 126 021 136 043 96 191 70,7 ↓


Орта есеппен қала халқының жалақысы ауыл аймақтағы жалақыдан

шамамен 30% жоғары. Ауыл қызметкерлерінің еңбекақысы «Өндіріс» және

«Құрылыс» экономикалық қызмет түрлері сияқты салаларда ғана жоғары

болды. Осылайша, қала тұрғындарының табыстары әртүрлі тауарлар мен

қызметтерге, соның ішінде білім беру қызметтеріне де көбірек қаржы

жұмсауға мүмкіндік берді.

Еңбекақы

2015 жылы ҚР орташа айлық жалақы 126 021 теңгені құрады, бұл,

2014 жылмен салыстырғанда, 2,3% төмен. Дегенмен, бесжылдық мерзім

ішінде ол шын мәнінде 17,3% артты (1.1.11 - сурет).

1.1.11 - сурет. Орташа айлық атаулы жалақы, ҚР


90 028 101 263

109 141 121 021 126 021

7,2 6,9

1,6

3,9

-2,3

-4,0

-2,0

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

120 000

140 000

2011 2012 2013 2014 2015

қызметтің барлық түрлері бойынша, теңгемен

шынайы жалақының индексі, алдыңғы жылға пайыздық қатынасы


32

Сонымен бірге, білім беру саласы қызметкерлерінің орташа айлық

жалақысының үлесі республика бойынша орташа көрсеткіштің 70%

аспады. Сонымен қатар, 2011 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш

бойынша ол азайды және 2015 жылы 62% құрады.

2016 жылғы 1 қаңтардан бастап педагог-қызметкерлерінің

еңбекақысы 29% артты. Қосымша ақысы бар нормативтік ставканың

көтерілуіне қарамастан, білім беру саласында жұмыспен қамтылған

адамдардың еңбекақы индексінің өсімі, 2015 жылмен салыстырғанда, тек

5% ғана құрады (1.1.12 - сурет). Дегенмен, бұл көрсеткіштің мәні,

республика бойынша орташа айлық көрсеткіштен бұрынғыдай төмен

болып тұр.

1.1.12 - сурет. Білім беру саласы қызметкерлерінің орташа атаулы

жалақысы, ҚР


Осылайша, 5 жыл ішінде білім беру саласы қызметкерлерінің атаулы

мәндегі орташа айлық еңбекақысы да, республика бойынша орташа

көрсеткіш сияқты үнемі өсіп келді. Өз кезегінде, көрсеткіштің өсімі

пропорционалды емес болып табылды.

Сонымен қатар, сала қызметіне байланысты орташа айлық

еңбекақыда да үлкен айырмашылық байқалды (1.1.13 - сурет).

59 221

67 931 69 484 74 756

77 542

88 503

66

67

64 62 62

67

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

80 000

90 000

100 000

2011 2012 2013 2014 2015 1 кв. 2016

білім, теңге мемлекет бойынша орта көрсеткіштен пайыздық үлесі


33

1.1.13 - сурет. Экономикалық қызмет түрлері бойынша бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы, 2015 жылы


Білім беру саласы қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы

республика бойынша ең төмен жалақылардың бірі және әлеуметтік

саланың экономикалық қызметінің басқа түрлерімен салыстырғанда

жоғары емес болып табылды.

2015 жылы республика бойынша орташа жалақының 62% құраған

білім саласы қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы мектепке дейінгі

және бастауыш білім деңгейлері бойынша ол орташа мәннің жартысынан

да аспады (сәйкесінше 41% және 46%). Салыстыру үшін, ЭЫДҰ елдеріндегі

мұғалімдердің орташа жалақысы мемлекет бойынша орташа жалақының

78% және одан да жоғары үлесті құрайды (1.1.7 - кесте).

1.1.7 - кесте. Білім деңгейлері бойынша орташа айлық еңбекақы

Білім деңгейлері

Қазақстан ЭЫДҰ бойынша орташа

көрсеткіш

теңге АҚШ

доллар*

мемлекет бойынша орташа еңбекақы үлесі,

%*

АҚШ доллар

мемлекет бойынша орташа

еңбекақыдан үлесі, %**

Білім, оның ішінде: 77 542 228 62 - - Мектепке дейінгі білім 51 362 151 41 3 150 78 Бастауыш білім 58 508 172 46 3 437 78 Орта білім 76 042 224 60 3 805 81 * - доллардың курсы 345тг/долл. бойынша есептелген (19.04.2016ж.) ** - ұқсас білім деңгейі бар қызметкерлердің еңбекақысымен салыстырғандағы мұғалімдердің еңбекақысының үлесі

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, ЭЫДҰ

72 507

174 436

180 828

236 689

154 794

255 216

107 924

77 542

91 902

95 210

126 021

Ауыл, орман және балық шаруашылығы

Өнеркәсіп

Ақпарат пен байланыс

Қаржы және сақтандыру қызметі

Құрылыс

Кәсіптік, ғылыми және техникалық қызмет

Мемл. басқару және қорғаныс, міндетті әлеум. қамтамасыз ету

Білім

Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер

Өнер, ойын-сауық және демалыс

Қызметтің барлық түрлері бойынша теңге


34

Осылайша, Қазақстанда мұғалімдердің еңбекақылары мәселесі

әлі де өзекті болып отыр. Осы туралы ресми статистикалық мәліметтер

куәландырады. «Базалық лауазымдық жалақыны арттыру мен қосымша

қызметі үшін үстемеақының саны мен көлемін шектеумен еңбекақының

өлшем жүйесін егжей-тегжейлі қайта қарау» қажеттілігі туралы

ЭЫДҰ-ның халықаралық сарапшылары да айтқан24.

Еңбек нарығы

Еңбек нарығы және білім беру саласы бір-бірімен тығыз байланысты.

Адамның білім беру деңгейі одан әрі жұмысқа орналасу мүмкндігін және

оның болашақ табысының көлемін, сонымен қатар басқа мамандар

арасында сұранысқа ие болу қабілетін анықтайды.

5-жылдық мерзімде халықтың экономикалық белсенділігі мен

жұмыспен қамтудың сәйкесінше 5,4% және 6,2% өсуі байқалды.

Өз кезегінде, осы көрсеткіштердің төмендеуі (сәйкесінше 0,9% және 0,7%)

тек 2014 жылы ғана байқалды25. Сонымен бірге, 2015 жылы өсім қалпына

келіп, екі көрсеткіш бойынша 1,3% құрады (1.1.14 - сурет).

1.1.14 - сурет. ҚР халқының экономикалық белсенділігі мен жұмыспен

қамтылуы


24

ЭЫДҰ (2014 жыл). «Қазақстанның орта білімі» ұлттық білім беру саясатына шолу / ағылшыннан аударма (221-б.). Астана: «АТО» АҚ. 25 ҚР ҰЭМ СК. 2014 жылғы мәліметтер 208 275 үй шаруашылығын іріктеп зерттеу қорытындысы негізінде жасалды (үй шаруашылығының жалпы санының 4,48%), зерттеу жиелілігі – жылына бір рет

8 775

8 982

9 041 8 962

9 075 1,9

2,4

0,7

-0,9

1,3

-1,0

0,0

1,0

2,0

3,0

8 200

8 700

9 200

2011 2012 2013 2014 2015

Экономикалық белсенді халық

мың адам

8 302

8 507

8 571 8 510

8 624 2,3 2,5

0,7

-0,7

1,3

-2,0

0,0

2,0

4,0

8 100

8 300

8 500

8 700

2011 2012 2013 2014 2015

Жұмыспен қамтылған халық

алдыңғы жылға қатысты % өсім


35

Экономикалық тұрғыдан жұмыспен толық қамту елдегі (ақталған)

жұмыссыздықтың белгілі деңгейінің болуын көздейді26.

Қазақстанда экономикалық өсудің және қалыпты жағдайдың

арқасында еңбек нарығында 2006 жылдан бастап жұмыссыздық деңгейі

(7,8%) үнемі төмендеп отырды және 2015 жылы 1,6 есе азайып, 5% құрады.

ЭЫДҰ елдерінде, салыстырмалы түрде, жұмыссыздық деңгейі

6,8% құрайды (1.1.15 - сурет).

1.1.15 - сурет. Жұмыссыздық деңгейі


Ресми статистиканың мәліметтері бойынша, 10 жылдың ішінде

ҚР жастардың жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі байқалды. Бұл

көрсеткіш республика бойынша жұмыссыздықтың жалпы деңгейінен

төмен. 2015 жылы ол 15-24 жастағы адамдар арасында 4,3%27 және

15-28 жастағы адамдар арасында 4,1%28 құрады (1.1.16 - сурет).

1.1.16 - сурет. Жастар жұмыссыздығының көрсеткіштері, ҚР


26 К.Макконнел және С.Брю (1999). Экономикс: қағидаттар, мәселелер және саясат (13- басылым, б.161-163). Мәскеу: ИНФРА-М 27 Халықаралық еңбек ұйымының стандарттарына сәйкес жастарға жатқызудың жасы 28 ҚР «Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты туралы» Заңына сәйкес жастарға жатқызудың жасы

7,8 7,3 6,6 6,6

5,8 5,4 5,3 5,2 5,0 5,0

6,0 5,6 5,9

8,1 8,3 7,9 7,9 7,9 7,3 6,8

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

ҚР ЭЫДҰ елдері

%

12,1

9,4

7,4 6,7

5,2 4,6 3,9 3,9 3,8 4,1

11,5

9,7 8,4 8,5

6,6 6,1 5,4 5,5

4,2 4,3

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

15-24 жас 15-28 жас

%


36

2006 жылмен салыстырғанда, ЭЫДҰ елдерінде жұмыспен қамту және

білім салаларынан шыққан жастар санының көбею үрдісі (NEET29) және

сәйкесінше жастар жұмыссыздығының 2,6% өсуі байқалады.

Бұл көрсеткіш Қазақстандағы көрсеткіштен 3 есе артық. Бұл еліміздің

еңбек нарығындағы, оның ішінде жастар үшін де, қалыпты жағдайдың тағы

бір дәлелі болып табылады (1.1.17 - сурет).

1.1.17 - сурет. Жастар жұмыссыздығының деңгейі

(ЭЫДҰ бойынша орта есеппен)


Білім деңгейі халықтың жұмыспен қамтылуына айтарлықтай әсер

етеді. Қазақстанда 2015 жылы жұмыспен қамтылған халықтың үстем

үлесін жоғары және орта кәсіптік (арнайы) білімі бар мамандар алды.

2011 жылмен салыстырғанда, олардың үлесі 7,6% және 3,5% өсті

(1.1.18 - сурет).

1.1.18 - сурет. Білім деңгейі бойынша жұмыспен қамтылған халық, ҚР


29 NEET – 15-34 жастағы жұмыс істемейтін және оқымайтын жастар (Not in Education, Employment, or Training)

12,5

11,9 12,7

16,5 16,7 16,2 16,3 16,1

15,1

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

%

28,0

35,6

3,0 1,8

29,5 33,0

8,0 5,1

28,6

23,1

2,5 1,5 0,5 0,1

2011 2015

жоғары аяқталмаған жоғары орта кәсіптік (арнайы) бастауыш кәсіптік жалпы орта жалпы негізгі жалпы бастауыш

%


37

Жұмыспен қамтылған халықтың білім деңгейі статистикасының

оң динамикасына қарамастан, жұмыссыздардың арасында да дипломы бар

мамандардың үлесі өсіп келеді. Осылайша, 5 жылда жоғары білімі бар

жұмыссыз халықтың үлесі 5%, орта кәсіптік (арнайы) білімі бар халықтың

үлесі 6,9% өсті (1.1.19 - сурет).

1.1.19 - сурет. Білім деңгейлері бойынша жұмыссыз халық, ҚР


Әрине, 5 жылдың ішінде ҚР еңбек ресурстарының білім деңгейі

жоғарылады. Дегенмен, ҚР жұмыссыз халық арасында дипломы бар

мамандардың өсімі білім сапасының төмендігін және мүмкін, тәжірибелік

дағдылардың болмауын білдіреді. Бұл болжам және еңбек нарығында

үшіншілік білімі бар мамандарға сұраныстың болмауына әкеледі.

Еңбек нарығында жұмыспен қамтудың қолайлы келешегін білімнің

жоғары деңгейіне жету құндылығы дәлелдейді. Осылайша, ЭЫДҰ елдерінің

жалпы орта білім деңгейінен төмен халқының орта есеппен 12,8%,

ал үшіншілік білімі бар халықтың тек 5,1% ғана жұмыссыз болып табылады

(1.1.20 - сурет).

20,9

25,9

4,0 3,3

26,4

33,3

6,1 6,3

36,9

28,9

4,6 2,1 1,0 0,3

2011 2015

жоғары аяқталмаған жоғары

орта кәсіптік (арнайы) бастауыш кәсіптік

жалпы орта жалпы негізгі

жалпы бастауыш

%


38

1.1.20 - сурет. Білім деңгейлері бойынша жұмыссыз халық


Адам білімінің жоғары деңгейі салыстырмалы көбірек табыс табуға да

мүмкіндік береді. ЭЫДҰ мәліметтері бойынша, жалпы орта білімі бар

адамдардың табысы, бастауыш және/немесе негізгі жалпы білімі бар

адамдардың табысымен салыстырғанда, жоғары болады. Келешекте

көбірек табыс табу мүмкіндігін үшіншілік білім туралы диплом алу арқылы

қамтамасыз етуге болады (1.1.21 - сурет).

1.1.21 - сурет. Білім деңгейі бойынша қызметкерлердің салыстырмалы

табыстары (25-64 жастағы ересек халық)


31,4

18,7 15,2

13,2 12,8 12,5 12,0 10,6

8,5 7,7 7,2

2,7

21,6

11,9 9,1

4,9 7,7 6,2 4,6 7,2

9,1

3,9 6,2 3,3 13,8

6,1 7,6 4,0 5,1 2,9 2,5 3,7

8,2

2,5 4,6 3,1

жалпы ортадан төмен жалпы орта және/немесе үшіншілік емес үшіншілік

83 74 77 70 65 82 78 71 78

134 151 160

176 188

153 125

145 152

жалпы орта білімнен төмен үшіншілік білім

жалпы орта білім=100


39

Мәселен, Бельгияда үшіншілік білім туралы диплом, орта білім туралы

дипломмен салыстырғанда, 30%, ал Венгрияда 117% жалақы алуға

артықшылық мүмкіндігіне ие болады30.

Адамның білім деңгейінің жоғары болуы жақсы денсаулықты,

әлеуметтік өмірге тартылуды және жұмыспен қамтылуды, сәйкесінше,

жоғарырақ салыстырмалы табысты алдын ала анықтайды. Сондықтан

адамдарда өзінің білім деңгейін жоғарылату ниеті, ал мемлекетте халық

білімінің жоғары деңгейіне қол жеткізу үшін сәйкес инфрақұрылыммен

қамтамасыз ету ынтасы пайда болады.

Білімнің адамның әлеуметтік мәдениетіне әсері

Білімнің өмірдің әлеуметтік саласына әсерін Ересектердің дағдыларын

зерттеуі (PIAAC) айғақтайды. Ересек адамдардың білім деңгейі неғұрлым

жоғары болса, олар елдің саяси өміріне соғұрлым белсенді араласады

(+19,4%) және қалаған қызметпен айналысады (+11,1%), айналадағы

адамдарға сенім білдіреді (+15,9%), сонымен қатар, денсаулығы

да соғұрлым жақсы болады (+10,8%).

Білім деңгейіндегі айырмашылықтар болғанда мәтінді оқу және

математикалық сауаттылық дағдылары осы айырмашылықты қысқартуға

мүмкіндік береді (1.1.22 - сурет).

1.1.22 - сурет. Адамның әлеуметтік мәдениетіне білім деңгейінің әсері

Дереккөз: ЭЫДҰ31 30 Клинова М. және Сидорова Е. (2012). Еуропалық одақтағы адами капитал: мемлекеттік және ұлтүстілік контексттер. Экономика сұрақтары, 8, 89

-10

-5

0

5

10

15

Саяси өмірге араласу (үкіметте дауыс беру

құқығы туралы хабарлау)

Айналадағы адамдарға сенім білдіру (басқаларға

сену туралы хабарлау)

Еріктілік қызмет (өз еркімен біреуге айына 1 рет көмектесу туралы

хабарлау)

Респонденттің Денсаулық жағдайын бағалауы

(денінің саулығы туралы хабарлау)

Пай

ызд

ық

ар

ақат

ын

аст

ағы

ай

ыр

маш

ыл

ық

Жалпы орта немесе орта білімнен кейінгі үштілік емес білім мен жалпы орта деңгейден төмен білім арасындағы айырмашылық

Жалпы орта немесе орта білімнен кейінгі үштілік емес білім мен үштілік білім арасындағы айырмашылық

Оқу сауаттылығын ескергеннен кейін

Математикалық сауаттылықты ескергеннен кейін


40

Жүрек аурулары, қант диабеті және күйзеліс сияқты созылмалы және

тоздыратын аурулардың көбеюіне байланысты әлем елдерінің үкіметтері

дұрыс ойлау мен жүріс-тұрысты насихаттау үшін өмір салтын өзгертуге

бағытталған ауқымды іс-әрекеттер жасайды.

Денсаулық пен білім салаларының өзара әсері көптеген зерттеулермен

дәлелденді. Осылайша, қосымша 4 жылдық оқу – өлім көрсеткішін (5 жыл

ішінде) 1,8% азайтады (базалық мәні - 11%), сонымен қатар жүрек

ауруларына душар болу қаупін 2,16% (базалық мәні - 31%) және

қант диабетімен ауру қаупін 1,3% (базалық мәні - 7%) азайтады. Тағы

да 4 жылдық оқу денсаулықтың қанағаттанарлық және нашар жағдайына

шағымдану қаупін 6% (орташа көрсеткіш 12%) төмендетеді және ауруына

байланысты жұмыстан қалатын күндер санын әр жылы

2,3 азайтады (орта есеппен, жылына 5,15 күн)32.

Неғұрлым білімді адамдардың әр тәуекел факторы бойынша

денсаулық көрсеткіштері тәжірибе жүзінде әлдеқайда жақсы болады. Оқу

жылдары көбірек болған адамдар (қосымша 4 жылдың әсері) темекі шегу -

11% (орташа есеппен 23%), артық салмақ немесе семіздікке шалдығу - 5%

(орта есеппен 23%), тыйым салынған есірткі қолдану қаупі - 0,6%

(орта есеппен 5%)33 төмен болады.

Осылайша, адамның білім деңгейінің жоғары болуы мемлекет

халқының әлеуметтік мәдениетін және азаматтық жауапкершілігін

анықтайды. Сондықтан, адами капиталды дамытуда білім саласы басты

роль атқарады.

31 Бұл суретті қалай оқуға болады: пайыздық тармақтардағы айырмашылық бастапқы санатпен (мұнда бұл жалпы орта немесе орта бiлiмнен кейiнгi үшіншілік емес білім) салыстырғанда, әлеуметтік нәтижелерге салыстырмалы өзгерісін көрсетеді. Мысалы, үкіметте дауыс беру құқығын беретін жоғары білімі бар жеке тұлғалардың, орта есеппен, үлесі, жалпы орта немесе орта бiлiмнен кейiнгi үшіншілік білімі бар адамдармен салыстырғанда, 13 % жоғары. Мәтінді оқу және математикалық сауаттылық дағдылары есептелгеннен кейін бұл айырмашылық 10% дейін төмендеді. Екінші жағынан, жалпы орта немесе орта бiлiмнен кейiнгi үшіншілік емес білімі бар адамдармен салыстырғанда, үкіметте дауыс беруге құқылы жалпы орта білімі бар тұлғалардың, орта есеппен, үлесі 7% төмен. Мәтінді оқу және математикалық сауаттылық дағдылары есептелгеннен кейін бұл айырмашылық 4% дейін төмендеді. 32 Cutler, D.M. & Lleras-Muney A. (2006). Education and Health: Evaluating Theories and Evidence. NBER Working Paper, 12352, 3-5 33 Cutler, D.M. & Lleras-Muney A. (2006). Education and Health: Evaluating Theories and Evidence. NBER Working Paper, 12352, 4-5


41

Демографиялық көрсеткіштер және көші-қон

Білім саясатының табысты жүзеге асырылуы елдегі демографиялық

және көші-қон процесстерінің көрсеткіштеріне байланысты. Балабақша

кезегі, үш ауысымды мектептер және оқушылар орындарының

жетіспеушілігі - алдыңғы қатарда тұрған күн тәртібіндегі өзекті проблема.

Тек соңғы 10 жылда ҚР халқының саны 2,27 млн. адамға өсті.

ҚР халқының өсуі жылына 1,5% құрады (1.1.23 - сурет).

1.1.23 - сурет. Халық саны, ҚР


Аумақтық тұрғыда ішкі көші-қон, оның ішінде Астана мен Алматы

қалаларында адам көптігі мәселесі өзекті болып тұр. Тек 2011 жылдан 2015

жылға дейінгі мерзімнің өзінде-ақ келгендердің жалпы саны (сальдо)

сәйкесінше 81 864 және 112 618 адамды құрады. Халықтың басқа

облыстардан солтүстік және оңтүстік астаналарға көшуі, ең алдымен,

үлкен жалақы алу мүмкіндігімен, жөнге келтірілген қалалық

инфрақұрылымымен және қолайлы өмір сүру шарттарымен түсіндіріледі

(1.1.24 - сурет).

15 219 15 397

15 572

15 982 16 203

16 440 16 673

16 910 17 161

17 418 17 671

1,2 1,1

2,6

1,4 1,5 1,4 1,4 1,5 1,5 1,5 1,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

14 000

15 000

16 000

17 000

18 000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

халықтың жыл соңындағы саны (ағымдағы есеп бойынша), мың адам

алдыңғы жылға қатысты % өсімі


42

1.1.24 - сурет. Ішкі өңіраралық көші-қон, ҚР (5 жылдық соммасы)


Көшіп кетудің ең үлкен көрсеткіштері Оңтүстік Қазақстан және

Жамбыл облыстарында тіркелді. Еңбек ресурстарының тым артық және

жұмыс орындарының шектеулі болуы бұның бір себебі болып табылады.

Халықтың ірі қалаларға (негізінен Астана және Алматы) көшуі донор-

өңірдің жұмыс күшін жоғалтуына әкеледі. Көшкендердің көбі еңбекке

қабілетті жастағы, соның ішінде жоғары және арнаулы орта мамандығы

бар адамдар болып табылады. Біліктілігі бар еңбек ресурстарын қазір

жоғалту өңір үшін болашақта еңбек өнімділігінің төмендеуін білдіреді.

Ішкі көші-қон мәселесі сыртқы көші-қон ағымдарымен ұқсас.

Дегенмен, ҚР-да сыртқы миграция көпшілік сипатқа ие. Оны білім

деңгейлері бойынша соңғы 5 жылда 15 жастан асқан халықтың көші-қоны

туралы мәліметтер дәлелдейді. Қазақстаннан көшіп кеткендердің негізгі

үлесі жоғары және арнаулы орта білімі бар мамандарға тиесілі

(1.1.8 - кесте).

-6151 -9080

-7859

-531 -2835

-42805

-5497 -4626 -12755

7994

-67490

-2516

-13851 -26480

81864

112618

-0,8 -1,1

-0,4 -0,1 -0,5

-4,0

-0,4 -0,5

-1,7

1,4

-2,5

-0,3

-2,4 -1,9

10,5

7,1

-5,0

-3,0

-1,0

1,0

3,0

5,0

7,0

9,0

11,0

-75000

-60000

-45000

-30000

-15000

0

15000

30000

45000

60000

75000

90000

105000

120000

5 жылдық сальдо, адам

облыстың жалпы халық санынан көші-қон халық үлесінің облыс бойынша азаюы/көбеюі, %


43

1.1.8 - кесте. ҚР 15 жастан асқан халқының білім деңгейлері бойынша

көші-қоны (адам)

Жыл

Білім деңгейлері бойынша көші-қонның сальдосы

жоғары + арнаулы

орта

аяқталмаған жоғары

жалпы орта

аяқталмаған орта

басқа

2011 -7047 -447 8867 1238 135

2012 -8008 -217 6303 814 6

2013 -4475 -21 4972 -5 29

2014 -9428 -254 1274 -422 19

2015 -10396 -234 1544 -236 33

Барлығы 5 жылда -39354 -1173 22960 1389 222


Бүгінгі таңда бұл келешекте теріс салдарды тудыруы мүмкін өзекті

мәселе болып табылады. Біліктілігі бар мамандардың ҚР-дан кетуі білімді

адамдардың сыртқа кетуін ғана білдірмейді. Жоғары және

арнаулы орта білімі бар мамандардың басқа мемлекеттерге көшуі -

келешекте әлеуетті ЖІӨ үлесін, яғни пайданы жоғалту. ЖІӨ үлесін ҚР ҰЭМ

СК сыртқы көші-қон және орташа айлық жалақы туралы деректер негізінде

есептеледі (1.1.9 - кесте).

1.1.9 - кесте. ҚР-дан көшіп кеткен дипломы бар мамандар (әлеуетті)

жылдық табысының үлесі (ЖІӨ-нен пайызы)

Жыл

Жоғары және арнаулы орта

білімі бар эмигранттардың

саны, адам

Орташа айлық

жалақы, теңге

Жылдық табыс

(12 ай), млн. теңге

ЖІӨ, млн. теңге

Эмигранттардың (әлеуетті) жылдық

табысының ЖІӨ-нен пайызы

2011 -7047 90 028 7 613,1 29 379 779,9 0,03

2012 -8008 101 263 9 731,0 32 193 753,1 0,03

2013 -4475 109 141 5 860,9 37 085 327,9 0,02

2014 -9428 121 021 13 691,8 40 754 832,5 0,03

2015 -10396 125 335 15 599,7 40 761 445,1 0,04


Дипломы бар әрбір 10 мың маман кеткенде, мемлекет ЖІӨ-нің 0,04%

жоғалтады. Жалпы орта және аяқталмаған орта білімі бар

иммигранттардың келуі бұл шығыстдарды өтемейді. Керісінше, біліктілігі

жоқ халықтың келуі білім мен мамандық алуға қосымша шығыстарды

қажет етеді.


44

Табиғи ресурстардың шектеулі болуын ескере отырып, біліктілігі бар

мамандардың Қазақстаннан кету үрдісі мемлекет жинаған адами

капиталды жоғалту және қауіп ретінде қарастыру керек. Сондықтан көші-

қон мәселесі егжей-тегжейлі қарауды қажет етеді, біліктілігі бар

мамандардың ҚР-дан кетуінің алдын алу механизмдерін қазірдің өзінде-ақ

енгізу керек.

Жалпылай алғанда, әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің

талдауы елдегі қалыпты экономикалық жағдайды көрсетеді.

ҚР экономикалық даму көрсеткіштерінің өсу қарқыны тек Қытай

экономикасынан ғана артта қалып тұр, ал жұмыссыздық көрсеткіштері

бойынша, ЭЫДҰ елдеріне қарағанда, жақсы динамика байқалады.

Дегенмен, ЖІӨ көрсеткіштері, еңбек өнімділігі, білім саласына

жұмсалатын мемлекеттік шығындар және педагогикалық қызметкерлердің

еңбекақысы ЭЫДҰ елдерінің деңгейінен бұрынғыша төмен.

Осылайша, аталған қорытындылар ұзақмерзімді перспективада білім

саласын инвестициялау көлемін ұлғайту және оны ЭЫДҰ стандарттары

деңгейінде (ЖІӨ-нің 5-6%)34 және/немесе жалпы мемлекеттік

шығыстардың 15-20% кем емес деңгейде35 қолдау қажеттілігі мәселелерін

өзекті етеді.

Мұғалім мамандығының тартымдылығын және мұғалім беделін

жоғарылату үшін білім саласы қызметкерлерінің еңбекақысын мемлекет

бойынша орташа деңгейге дейін кезең-кезеңмен көбейтудің механизмдерін

енгізу керек. Педагогикалық қызметкерлердің еңбекақысын жоғарылату,

ең алдымен, бастапқы еңбекақыны (базалық лауазымдық жалақыны) дәл

осындай талаптар мен білімді қажет ететін мамандықтардың деңгейіне

дейін келтіруді ескеру керек. Бұл шарттар мұғалімдердің мансаптық өсудің

жаңа жүйесін құруды алдын ала анықтайды.

34 OECD/World Bank, (2015). OECD Reviews of School Resources: Kazakhstan 2015 (p. 21). Paris, France: OECD Publishing 35 Білім мәселелері жөніндегі бүкіләлемдік форум (2015). Білім-2030: жалпыға ортақ инклюзивті және әділ сапалы білім мен оқытуды өмір бойы қамтамасыз ету Инчхон декларациясы (б. 4). ED/WEF2015/MD/3. Түпнұсқасы: ағылш.


45

Өңірлік білім беру жүйелерінің әртүрлі контексінде ішкі көші-қон

мәселелері өзекті болуда. Реципиент-өңірлерде білім беру ұйымдарының

жүктемелерінің көп болу қауіптерін қарау және алдын алу қажет.

«Серпін-2050» бағдарламасын ҚР көші-қон өңіраралық ағымдарын басқару

платформасы ретінде қолдану керек.

Үшіншілік білімі бар мамандардың Қазақстаннан көшіп кетулерінің

әлеуетті себептерін анықтау үшін әлеуметтік зерттеулер жасау ұсынылады.

Үздік халықаралық тәжірибені ескере отырып, бұл сыртқы көші-қонды

реттеу, қадағалау және мониторинг жасаудың тұтас жүйесін құруға

мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, білім саласына мемлекеттік шығыстар мен

педагогикалық кадрлардың еңбекақысын арттыру, сондай-ақ дипломы бар

мамандардың елден кетулерінің алдын алу тәрізді басты аспектілерді

мемлекеттің қолдауы мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлеріне сәйкес

шешімдер қабылдауды талап етеді. Осылайша, адами капитал

тұжырымдамасының принциптерін кеңінен іске асыру елдің әлеуметтік-

экономикалық дамуына оң әсер етеді.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ: ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАҒАЛАУ

46

1.2. Қазақстанның білім беру жүйесі: халықаралық бағалау


2015 жылы ЮНЕСКО білім беру саласында 164 мемлекеттің үкіметі

қабылдаған 6 мақсатқа қол жеткізудегі міндеттерінің қорытындыларын

жасады. ЮНЕСКО-ның Білім берудің даму индексінің қорытынды

рейтингінде Қазақстан әлемнің 113 мемлекетінің үздік сегіздігіне кірді.

2015 жылғы қыркүйекте 193 мемлекет Тұрақты дамудың

17 мақсатын қабылдады. Мақсаты – жалпыға ортақ және әділ сапалы білім

беруді қамтамасыз ету және баршаға арналған өмір бойы оқу мүмкіндігін

ынталандыру.

ДЭФ ЖБИ-2015 рейтингінде Қазақстан әлемнің 144 мемлекетінің

арасында 42-орынға ие болды. Бұл елдің бәсекеге қабілеттілік рейтингісіне

қатысуының бүкіл тарихындағы ең үздік нәтижесі болды. Білім мен

ғылымның 12 көрсеткішінен 8-і бойынша оң серпін байқалды

(«Мектептердің Интернетке қолжетімділігі» (+15), «Ғалымдар мен

инженерлердің қолжетімділігі» (+13), «Зерттеу және білім беру

қызметтерінің қолжетімділігі» (+11), «Білім беру жүйесінің сапасы» (+9),

«Ғылыми-зерттеу ұйымдарының сапасы» (+8), «Бастауыш білімнің сапасы»

(+1), «Жоғары біліммен қамту» (+1) және «Математика және

жаратылыстану-ғылыми білімнің сапасы» (+1)).

Менеджментті дамытудың халықаралық интитутының (IMD)

нұсқасы бойынша әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингінде «Білім беру»

субфакторы бойынша көрсеткіштердің төмендеуі (-1) тіркелді. Оның

бірден-бір себебі – ЖІӨ-нен мемлекеттің білім беру саласына жұмсайтын

шығыстарының үлес көрсеткіштерінің төмендеуі (IMD-2014 - 4,3%; IMD-

2015 - 3,6%). Қазақстанның IMD-2015 рейтингтегі қорытынды позициясы -

61 елдің ішінде 34-орын (2014ж. – 32-орын).


47

Ғасырдың ширегінде БҰҰДБ мемлекеттерді Адамның даму индексі

(АДИ) бойынша саралайды. Бұл объективті көрсеткіш адамзаттың дамуын

сипаттайтын үш аспекті (азаматтардың ұзақғұмырлық және денсаулығы,

білімі және материалдық әл-ауқаты) бойынша мемлекеттің даму өлшемін

көрсетеді. БҰҰДБ-ның Адамның даму индексі-2015 рейтингінде Қазақстан

әлемнің 188 мемлекет ішінде 56-орынға ие болды (0,788 – АДИ жоғары

мемлекеттер тобы). Қазақстанның АДИ орташа жылдық өсімі 1990 - 2014

жылдары мерзімінде 0,56% құрады.

ДЭФ Адами капиталдың даму индексінің рейтингінде Қазақстанның

нәтижелері 8 позицияға жақсарды (2014ж. - 45, 2015ж. – 37-орын).

Бастауыш, орта және жоғары білім беру көрсеткіштері бойынша жоғары

позицияларды ала отырып, Қазақстан «жұмыс орындарының сапасы»,

«жұмыс орнында даму мүмкіндігі», «біліктілікті арттырудың

қолжетімділігі», «денсаулық сақтаудың сапасы және халықтың салауатты

өмірінің ұзақтылығы», «әлеуметтік оралымдылық» сияқты критерийлер

бойынша салыстырмалы экономикалық даму деңгейі бойынша басқа

мемлекеттерден артта қалды.

2015 жылы Legatum Институтының британдық талдау орталығының

рейтингісінде әлем елдерінің өркендеу индексі «Әлеуметтік капитал» (-11),

«Экономика» (-10), «Қауіпсіздік» (-3), «Білім беру» (-1) және «Басқару» (-1)

субиндексінің көрсеткіштері бойынша Қазақстанның позициясы төмендеді.

Бұл Қазақстанның қорытынды орнына ықпал етті (2014ж. - 55,

2015ж. – әлемнің 142 мемлекетінің ішінде 56-орын).

Жастардың (15-29 жас) даму индексі рейтингісінде Қазақстан 0,74

коэффициентімен әлемнің 170 мемлекеті ішінде 27-орынға ие болды.

Орташа әлемдік көрсеткіштерден жоғары нәтижені Қазақстан «Білім беру»

(0,856), «Денсаулық және әл-ауқат» (0,754) және «Жұмысқа орналасу»

(0,925) субиндекстері бойынша көрсетті. Өз кезегінде, азаматтық қатысу

(0,280) және жастардың елдің саяси өміріне араласуы (0, 167) көрсеткіштері

бойынша төменгі мәнге ие болды.


48

2015 жыл халықаралық қауымдастықтың адамзаттың тұрақты

дамуы саласында мақсаттарға қол жеткізудің қорытындыларын жасаумен

танымал болды. 2015 жылға дейінгі сегіз жаһандық бастама Мыңжылдық

Декларацияда ұсынылып, 2000 жылы 192 мемлекеттің көшбасшыларымен

қабылданды. 15 жылда адамның өмір қызметінде жұмысқа орналасуы

айтарлықтай табысқа қол жеткізді.

«Кедейлікте өмір сүріп жатқан адамдардың дүниежүзіндегі саны 1990

жылғы 1,9 млрд. адамнан 2015 жылғы 836 млн. адамға дейін екі есе азайды.

Дамыған өңірлерде халық санының өсуіне қарамастан, әлемде бес жасқа

дейінгі балалар өлімінің саны 1990 жылғы 12,7 млн. адамнан 2015 жылғы

шамамен 6 млн. адамға дейін азайды. 1990 жылдан бері дүниежүзінде ана

өлімінің коэффициенті 45 пайызға кеміді. Мектепке бармайтын ерте

мектеп жастағы балалардың саны шамамен екі есе азайды. 15-тен 24 жасқа

дейінгі жастар арасында сауатты адамдардың үлесі 1990 – 2015 жылдары

мерзімінде бүкіл әлемде 83 пайыздан 91 пайызға артты»1.

Дегенмен, халықаралық сарапшылар әлі де сақталып отырған

тұрақсыздықтың жаһандық аспектілерін атап өтті. Күн сайын шамамен

16 000 мың бала бес күндік өмір сүрмей қайтыс болады. 57 млн. ерте мектеп

жасындағы бала мектепке бармайды.

Дүниежүзінде шамамен 800 млн. адам әлі де кедейлікте өмір сүріп

келеді. Тұрақсыз жұмыс жағдайында шамамен қызметкерлердің жартысы

қызмет етеді. Өмір кезеңінің әр деңгейінде дерлік адам осал болады. Бұл

дүниежүзілік қаржы тұрақсыздығымен және экологиялық өзгерістермен,

көші-қон процестерімен және қарулы жанжалдармен күшейе түседі.

Сондықтан неғұрлым әл-ауқатты және тең құқылы әлемді

қалыптастыру 2015 жылғы қыркүйекте Нью-Йоркте өткен 160 мемлекет

пен үкімет басшылары тарихи кездесуінің басты түйіндемесі болды.

1 Мыңжылдықтың даму мақсаттары: 2015 жылғы есеп. БҰҰ. Нью-Йорк.


49

БҰҰ Бас Ассамблеясының арнайы мәжілісінде Тұрақты дамудың 17 мақсаты

(ТДМ) қабылданды. Бес басты бағыт бойынша 169 мақсаттық көрсеткіш

орындалуы белгіленді2 (1.2.1 - сурет).

1.2.1 - сурет. 2030 жылға дейін мерзіміне тұрақты даму мақсаттары

Дереккөз: www.un.org

Жаңа бес ТДМ - адамдар, планета, қаржылық әл-ауқат, бейбітшілік

пен серіктестік қарым-қатынасқа қол жеткізуде білім беру саласына басты

рөл берілді. 2015 жылғы мамырда Инчхонда өткен (Корея Республикасы)

Білімнің дүниежүзілік форумында 120 мемлекеттің Білім министрлері

алдағы 15 жылға 42 жаңа тақырыптық индикаторды қарайтын білім беруді

дамытудың тұжырымдамасын қалыптастырды.

2

http://www.unaids.org/ru/resources/presscentre/featurestories/2015/september/20150925_UN_Summit_opening

Кедейлікті

жою

Жыныстық

теңдік

Жақсы денсаулық және әл-ауқат

Арзан және таза энергия

Аштықты

жою

Таза су және санитария

Бейбітшілік, заңүстемдігі және тиімді институттар

Теңсіздікті азайту

Климат өзгерісімен күрес

Тұрақты даму мүддесіндегі серіктестік

Теңіз

экожүйелерін

сақтау

Тұрақты

қалалар мен

елдімекендер

Сапалы білім

Лайықты

жұмыс және

экономи-

калық өсу

Индустри-ализация, инновациялар және инфрақұрылым

Тұтыну және өндіру

Құрлық экожүйелерін сақтау

http://www.un.org/


50

1-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________________________

Инчхон Декларациясы. Білім беру-2030: жалпыға ортақ инклюзивті және әділ сапалы білім беруді және өмір бойы оқуды қамтамасыз ету

Теңқұқылы сапалы бастауыш және орта білімнің қолжетімділігін

қамтамасыз ете отырып, 12-жылдық тегін, мемлекет қаржыландыратын білім

беруді ұсынудың кепілі.

Бар күш-жігерді неғұрлым мұқтаж халық тобының, әсіресе мүмкіндігі

шектеулі тұлғалардың біліміне салу (барлығы қол жеткізбейінше, білім беру

саласындағы бірде-бір мақсатқа қол жеткізілді деп саналмау керек).

Мұғалім мен тәрбиешілерге тиісті құқықтар және мүмкіндіктер беру, оларды

жұмысқа дұрыс қабылдау, оларды сапалы даярлау, лайықты біліктілікті

тағайындау және жеткілікті ресурстар шеңберінде ынтаны және қолдауды

қамтамасыз ету.

Ақпараттық және коммуникативтік технологияларды (АКТ) білім беру

жүйелерін жетілдіру, білімді тарату, ақпараттың қолжетімділігін, сапалы және

тиімді білім беруді қамтамасыз ету үшін қолдану.

Білім беру саласының қажеттіліктеріне жалпы ішкі өнімнің 4-6% немесе

жалпы мемлекеттік шығыстардың 15-20% кем болмайтын үлесті бөлу.

«Баршаға арналған білім 2000-2015жж: жетістіктер және сын-

қатерлер» БАБ мониторингі бойынша дүниежүзілік баяндамада «2000

жылдан кейін көп жетістіктерге қол жеткізілді, бірақ сапалы білімді және

баршаға арналған өмір бойы оқуды қамтамасыз ету үшін одан да көп

жұмыс жасалу керек» делінді. Адамның құқығына және ар-намысына,

әлеуметтік инклюзивтілікке және тұрақты дамуға жұмсалатын неғұрлым

сенімді әрі перспективті инвестициялардан асқан ештеңе жоқ»3.

Білім беру саласына жұмсалатын қаржылық инвестициялар

мәселелері жаһандық деңгейде әлі де өзекті болуда (Орталық Азиядағы ең

төменгі көрсеткіштер). Ауылдарда және қалаларда бір оқытушыға

оқушылар санын есептегендегі ара қатынасының теңсіздігі байқалады.

Жекелеген ауыл мектептерінде, олардың қалалық әріптестерімен

салыстырғанда, біліктілік деңгейі төмен. Білім беру саласында әйел

қауымы басым (Орталық Азия мектептеріндегі әйел-мұғалімдердің басым

үлесі - 90%). 3 «Баршаға арналған білім 2000-2015жж.: жетістіктер және сын-қатерлер» БАБ мониторингі бойынша дүниежүзілік баяндама. ЮНЕСКО.


51

Сонымен бірге халықаралық көрсеткіштер мемлекеттердің ұлттық

деңгейде қабылдаған айтарлықтай күш-жігер жұмсағанын куәландырады.

Білім беру мақсаттарына қол жеткізу жолындағы жалпы үрдіс жиынтық

көрсеткішті – Білім берудің даму индексін (БДИ) есептеуге мүмкіндік берді.

Бұл – төрт компоненттің (бастауыш біліммен қамту, ересектердің

сауаттылық деңгейі, 5 сыныпқа дейін оқығандардың үлесі, білім берудегі

жыныстық паритет) орташа арифметикалық есебі (1.2.2-сурет).

БДИ рейтингісінде 1-мақсаттың (2015 жылға қарай балаларды

мектепке дейінгі білім берумен 80% кем болмайтын деңгейде қамту) және

3-мақсаттың (барлық жастарды және ересектерді білім беру

қажеттіліктерімен қамтамасыз ету) көрсеткіштері енгізілмеген. Бұл барлық

елдер бойынша деректердің жетіспеушілігінің себебінен болды. Келешекте

3-мақсатқа қол жеткізуді бағалаудың 2015 жылдан кейінгі мерзімдік

жиектемеге елдердің ЭЫДҰ-ның PIAAC бағдарламасына қатысу

нәтижелерін қабылдау қаралады. Бұл жобаға Қазақстан 2017 жылы

қатысуды жоспарлап отыр.

1.2.2 - сурет. ЮНЕСКО-ның Білімнің даму индексіндегі Қазақстанның көрсеткіштері

Дереккөз: Жалпыға ортақ білім беру 2000-2015жж.: жетістіктер және сын-қатерлер. ЮНЕСКО

БДИ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОМПОНЕНТТЕРІ

Жалпыға ортақ бастауыш білім беру

Бастауыш біліммен қамту коэффициенті

(ББҚК)

Ересектердің сауаттылығы

Ересектер

сауаттылығының деңгейі (15 жас және

одан да үлкен)

Жыныстық паритет және теңдік

Жыныстық-

бағдарланған индекс

Білім сапасы

5 сыныпқа дейін оқыған

оқушылардың үлесі

0,987 0,997 0,984 0,993

ҚАЗАҚСТАН: 0,990


52

БДИ барлық төрт компоненті бойынша жоғарғы мәндер Қазақстанға

БДИ деңгейі жоғары (0,990) мемлекеттер тобына кіруге мүмкіндік берді.

Рейтинг мемлекеттерді үш санат бойынша (жоғарғы көрсеткіш – 0,95

артық мән, орташа – 0,80-нен 0,94-ке дейін және төменгі – 0,80-нен төмен)

топтандырады.

Жалпы алғанда, Дакар шартына қол қойылғаннан бері 15 жылда

Қазақстан БДИ мақсаттарына қол жеткізуде айтарлықтай беталыс жасады.

2009 жылдан бері Қазақстан БДИ рейтингісінде көшбасшылар

позициясына орналасты және әлемнің 113 мемлекетінің үздік сегіздігіне

кіреді (1.2.3 - сурет).

1.2.3-сурет. БДИ бойынша мемлекеттердің рейтингі

Дереккөз: Education for all, Global Monitoring Report, 2015ж., 2012 жылғы БДИ есептеу

Халықаралық рейтингтерге қатысу мемлекеттерге тәуелсіз

объективті баға алу мүмкіндігін ғана бермейді. Жаһандық ауқымда әлсіз

және мықты жақтары анықталады, одан әрі дамудың өсу нүктелері

белгіленеді.

Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі жетекші әрі

әлемдік қауымдастықта танылған рейтинг болып

табылады. Халықаралық сарапшылар жыл сайын

экономикалық дамудың қарқынын және мемлекеттің әл-ауқатын

қамтамасыз ететін елдің саясатын бағалайды. ЖБИ есептегенде жалпыға

1 2 6 7 8 9 19

26

58 65 68

77 81 82 92 97 100 101

112 113


53

қолжетімді статистикалық деректер және жұмыс берушілер

сауалнамасының нәтижелері дәстүрлі түрде қолданылады.

Дүниежүзілік экономикалық форумның жаһандық бәсекеге

қабілеттілік туралы 2015-2016 жылдарға арналған есебінің - 36-

басылымында 2009 жылғы қаржы дағдарысының жұмыссыздық,

өнімділіктің қарқыны және көптеген елдердің экономикалық дамуы

сияқты әлемдік көрсеткіштерге теріс ықпалы атап өтілген. Бұл факторлар

белгілі бір деңгейде мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілік деңгейіне әсер

етті. Мемлекеттерді саралау дәстүрлі түрде үш компоненттің 12 басты

факторы бойынша жасалды (1.2.4-сурет).

1.2.4-сурет. Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілік факторы

Дереккөз: The Global Competitiveness Report, 2015–2016

Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін анықтай отырып, ДЭФ

мемлекеттің экономикалық саясаты дамуының үш кезеңін белгілейді

(ресурстық-бағдарланған, өндірістік және инновациялық). Қазақстан

ресурстық-бағдарланған кезеңінен өндірістікке өту кезеңіндегі елдердің

тобына енгізілді.

Экономикалық

дамудың негізгі

шарттары

1. Институттардың

сапасы

2. Инфрақұрылым

3. Макроэкономикалық

тұрақтылық

4. Денсаулық және

бастауыш білім

Ресурстық-бағдарланған

Тиімділікті күшейткіштер

1. Жоғары білім және

кәсіптік дайындық

2. Тауарлар мен қызмет

көрсетулер нарығының

тиімділігі

3. Еңбек нарығының


4. Қаржы нарығының

дамығандығы

5. Технологиялық

деңгей

6. Размер рынка

Өндірістік

Инновациялық дамудың факторлары

1. Компаниялардың

бәсекеге қабілеттілігі

2. Инновациялық

әлеует

Инновациялық

Экономика


54

ЖБИ 2015-2016 жылдары Қазақстан, алдыңғы жылмен

салыстырғанда өз ұстанымын жақсартып (дәл осындай мемлекеттер

санымен 50-орын), 144 мемлекеттің арасында 42-орынға ие болды.

Бұл елдің ДЭФ рейтингісіне қатысу тарихындағы ең үздік нәтижесі болды

(2005 жылдан бері) (1.2.5 - сурет). Қазақстанның жалпы орташа балы

4,5 құрады (2014ж. - 4,4).

1.2.5 - сурет. Қазақстан позицияларының динамикасы, ЖБИ рейтингі


Қазақстан көптеген көрсеткіштер, оның ішінде институттардың

сапасы, инфрақұрылымды дамыту, жоғары білім және кәсіптік дайындық,

технологиялық дайындық деңгейі және инновациялық секторды дамыту

бойынша өз позицияларын жақсартты. Бұл ЖБИ жалпы рейтингісінде

жоғарылауға мүмкіндік берді. ТМД елдері арасында Қазақстан

Әзірбайжаннан кейін екінші орынды иеленді (1.2.6 - сурет).

1.2.6 - сурет. ТМД елдерінің позициялары, ЖБИ рейтингі


40 42 45

79 80 82 84

102

72

51 50 50

42

2011 2012 2013 2014 2015


55

Инновациялық даму факторы бойынша Қазақстанның позициялары

айтарлықтай жақсарды. Бұл - «Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі»

(+12) және «Инновациялық әлеует» (+13) көрсеткіштері. Елдің

«Институттардың сапасы» факторы бойынша үрдісі (+7) тіркелді.

Сонымен бірге, 2014 жылмен салыстырғанда Қазақстанның «Еңбек

нарығының тиімділігі» факторы бойынша 3 тармаққа төмендегені

байқалды (18-орын) (1.2.7-сурет). Тиімді әрі икемді еңбек нарығы ерекше

әлеуметтік қиындықтарсыз елдегі экономикалық тұрақсыздықтан өтуге

мүмкіндік береді. Бұл бәсекеге қабілеттілік критерийі халықтың кадрлық

әлеуеті қаншалықты дәрежеде тиімді пайдаланатынына және елде

ұсынылатын білім беру қызметтері сапасының осы әлеуетті қаншалықты

дәрежеде жетілдіруге мүмкіндік беретініне байланысты болды. Мұндай

еңбек нарығы жұмыс берушілерді және қоғамдағы басқарудың

меритократиялық4 жүйесін жоғары ынталандыруды қарайды.

1.2.7 - сурет. Қазақстанның ЖБИ рейтингісінің факторлары бойынша

позициясы

Дереккөз: The Global Competitiveness Report, 2015-2016

4 Меритократия – басқару принципі, оған сәйкес басшы лауазымдарға әлеуметтік шығу тегіне

және қаржылық табысына қарамастан неғұрлым қабілетті адамдар тағайындалу тиіс.

57 62 27 96 62 54 15 98 61 52 91 85

50 58

25

93

60

49

18

91

61

46

79 72

Ин

сти

ту

тт

ард

ың

сап

асы

Ин

фр

ақұ

ры

лы

м

Мак

ро

эко

но

ми

кал

ық

т

ұр

ақт

ыл

ық

Ден

сау

лы

қ ж

әне

бас

тау

ыш

б

ілім

Жо

ғар

ы б

ілім

жән

е к

әсіп

тік

дай

ын

ды

қ

Тау

арл

ар ж

әне

қы

змет

к

өр

сет

ул

ер

Ең

бек

нар

ығы

ны

ң

ти

імд

іліг

і

Қар

жы

нар

ығы

ны

ң

дам

ыға

нд

ығы

Тех

но

ло

гия

лы

қ д

еңге

й

Нар

ық

ты

ң к

өл

емі

Ко

мп

ани

ял

ард

ың

бәс

екег

е қ

абіл

етт

іліг

і

Ин

но

вац

ия

лы

қ ә

леу

ет

2014 2015


56

Білім және ғылымның 12 көрсеткішінің 8 бойынша Қазақстан жақсы

нәтиже көрсетті. «Мектептердің Интернетке қолжетімділігі» (+15),

«Ғалымдар мен инженерлердің қолжетімділігі» (+13), «Зерттеу және білім

беру қызметтерінің қолжетімділігі» (+11), «Білім беру жүйесінің сапасы»

(+9), «Ғылыми-зерттеу ұйымдарының сапасы» (+8), «Бастауыш білімнің

сапасы» (+1), «Жоғары біліммен қамту» (+1) және «Математика және

жаратылыстану-ғылыми білім берудің сапасы» (+1) тәрізді көрсеткіштер

бойынша оң динамика байқалды (1.2.8 - сурет).

1.2.8 - сурет. Білім және ғылым көрсеткіштері бойынша Қазақстанның позициялары, ЖБИ рейтингі


«Бастауыш біліммен қамту» көрсеткішінің төмендеуі (-2)

халықаралық және ұлттық статистикадағы айырмашылықтармен

түсіндіріледі. ДЭФ ЖБИ рейтингі 1 сыныпқа баратын 6 жастағы балаларды,

және негізгі мектепке өткен 10 жастағы балаларды ескермейді. ҚР

бастауыш біліммен жалпы қамту 2012 жылы (нақты) ЮНЕСКО Статистика

институтының деректер базасында 104,9% асады.

64 116 42 62 76 72 92 56 66 99 88 83

63

118

42

61 67 71

101

41

55

81 88

70

Бас

тау

ыш

біл

імн

ің с

апас

ы

Бас

тау

ыш

біл

імм

ен қ

амт

у

Ор

та

біл

імм

ен қ

амт

у

Жо

ғар

ы б

ілім

мен

қам

ту

Біл

ім б

еру

жү

йес

інің

сап

асы

Мат

емат

ик

а ж

әне

жар

аты

лы

стан

у-ғ

ыл

ым

и б

ілім

нің

са

пас

ы

Мен

едж

мен

т м

ект

ебін

ің с

апас

ы

Ин

тер

нет

ке

мек

теп

тег

і қ

ол

жет

імд

ілік

Зер

тт

еу ж

әне

біл

ім б

еру

қ

ызм

етт

ерін

е қ

ол

жет

імд

ілік

Ғы

лы

ми

-зер

тт

еу ұ

йы

мд

ары

ны

ң

сап

асы

Ун

ив

ерси

тет

тер

мен

би

знес

тің

Ғ

ЗТ

КЖ

сал

асы

нд

ағы

ы

нт

ым

ақт

аст

ығы

Ғал

ым

дар

жән

е и

нж

енер

лер

дің

қ

ол

жет

імд

іліг

і

2014 2015


57

«Менеджмент мектептерінің сапасы» көрсеткішінің төмендеуі (-9)

байқалды. ҚР БҒМ деректері бойынша менеджмент мектептері тек

жекеменшік ЖОО ғана жұмыс істейді (Т.Рысқұлов атындағы Жаңа

экономикалық университет, UIB, Alma University, КИМЭП). Мақсаттық

топтардың сауалнамасы бизнес-қауым өкілдерінің басым бөлігі (60%

астам) отандық бизнес-мектептерінің даму деңгейі туралы теріс пікір

білдіретінін көрсетті. Осыған байланысты, 2015 жылы Назарбаев

Университетінің Бизнестің жоғары мектебінде іскерлік ортаның жоғары

білікті көшбасшыларын даярлауы басталды.

Қазақстан төрт жыл қатарынан тұрақты жоғары позицияны алып

отырғанын атап өту керек. 5 жылда Қазақстанның ЖБИ жалпы орташа

балы 4,2-ден 4,5-ке дейін өсті (7-балдық шкала бойынша) (1.2.1 - кесте).

1.2.1 - кесте. Білім беру көрсеткіштерінің динамикасы, Қазақстан

Көрсеткіштер 2011 2012 2013 2014 2015

Бастауыш білімнің сапасы 3,6 3,7 3,9 4,1 4,1

Білім жүйесінің сапасы 3,0 3,2 3,4 3,6 3,7

Математика және жаратылыстану-ғылыми білімнің сапасы

3,7 3,8 4,1 4,1 4,1

Менеджмент мектептерінің сапасы 3,6 3,7 3,8 3,9 3,7

Интернетке мектептердің қолжетімділігі

4,0 4,3 4,7 4,7 4,9

Зерттеу және білім беру қызметтерінің қолжетімділігі

3,9 4,1 4,3 4,2 4,4

ҒЗИ сапасы 2,7 3,0 3,2 3,2 3,6

Университеттер мен бизнестің ҒЗТКЖ саласындағы ынтамақтастығы

2,9 3,3 3,4 3,3 3,3

Ғалымдар мен инженерлердің қолжетімділігі

3,4 3,6 3,6 3,9 4,0

Бастауыш біліммен қамту 90,6% 88,2% 86,5% 85,6% 85,6%

Орта біліммен қамту 103% 99,6% 101,9% 97,7% 97,7%

Жоғары біліммен қамту 40,1% 40,8% 43,2% 44,5% 44,5%


Қазақстанның білім және ғылым көрсеткіштерінің үрдісі көптеген

факторлармен байланысты. Мектептегі білімнің мазмұны жаңғыртылды

және жаңартылды, халықаралық пәндік олимпиадалар және ғылыми

жарыстардың жеңімпаздары болған қазақстандық оқушылар саны артуда.


58

Жұмыс берушілер кәсіптік білім берудің кәсіптік стандарттарын

әзірлеуге неғұрлым белсенді қатысуда. Қазақстанның жоғары мектебі

дамуының басымдылығы – білім беруді, ғылым мен өндірістің

интеграциясы принципін жүзеге асыру. ЖОО-да ғылым белсенді дами түсті,

Назарбаев Университеті және ЖОО ғылыми-зерттеу құрылымдық

бөлімшелерінде зияткерлік кластерлер құрылуда. Осының барлығы елдің 9

ЖОО QS рейтингісінде табысты позицияны алуға оң ықпал етті (Әл-Фараби

атындағы ҚазҰУ, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ, Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҒЗТУ,

Абай атындағы ҚазҰПУ , Е.Букетов атындағы ҚарМУ, М.Әуезов атындағы

ОҚМУ, С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ, Абылай хан атындағы Қаз ХҚ және

ХТУ және ҚБТУ).

Сонымен бірге ЖБИ-2015 білім берудің көрсеткіштері Қазақстанның

бәсекеге қабілеттілігін тежеп тұрған факторлары болып қала берді. 2015

жылы 113 көрсеткіштің жиынтығы бойынша Қазақстан 42-орын алды,

білім берудің 9 көрсеткішінің 2 ғана Қазақстанның жалпы рейтингісіне

сәйкес келді (Мектептердің Интернетке қолжетімділігі - 41, орта біліммен

қамту – 42-орын). Қалған 7 көрсетіш 55 пен 118-орындардың арасында

орналасты (зерттеу және білім беру қызметтерінің қолжетімділігі - 55,

жоғары біліммен қамту - 61, бастауыш білімнің сапасы - 63, білім беру

жүйесінің сапасы - 67, математика және жаратылыстану-ғылыми білім

берудің - 71, менеджмент мектептерінің сапасы - 101, бастауыш біліммен

қамту - 118).

Мемлекет экономикасының әртүрлі салаларының өсу

және даму деңгейін, оның ішінде білім беруді бағалайтын

баламалы құралы, IMD әлемдік бәсекеге қабілеттілік

рейтингі (Institute of Management Development) болып табылады. Оны

Еуропаның жетекші менеджмент институты жүргізеді (қ.Лозанна,

Швейцария).

IMD неғұрлым толық сараптамалық зерттеулерінің бірі төрт фактор

негізінде мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілік рейтингін есептейді (1.2.9-

сурет).


59

1.2.9-сурет. Мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілік факторы, IMD

Дереккөз: IMD World Competitiveness Yearbook, 2015 жылы

IMD-2015 рейтингінде неғұрлым бәсекеге қабілетті елдердің

бестігінің көшін АҚШ, Гонконг, Сингапур, Швейцария және Канада елдері

бастады. Халықаралық сарапшылар рейтингтің көшбасшылары болған

елдердің экспорт, бизнес тиімділігі және технологиялық инновациялары

деңгейінің жоғарғы көрсеткіштерін атап өтті.

Қаржы дағдарысынан кейін экономикасының біртіндеп қалпына

келуінің арқасында еуропалық елдер үздік көрсеткіштер көрсетті.

Солардың ішінде - Швейцария (4), Норвегия (7), Дания (8), Швеция (9) және

Германия (10).

Корея Республикасы рейтингтегі орнын сәл ғана жақсартты (21; +1),

ал Малайзия (14; -2), Жапония (27; -1), Таиланд (30; -1) және Индонезия (42;

-5) сияқты басқа азия елдерінің позициялары төмендеді.

БРИКС елдерінің экономикасының табысы ауыспалы. Қытай (22; +1)

және Үндістан (44) өз позицияларын тұрақты ұстап келеді, ал Ресей (45; -6),

Бразилия (56; -2) және Оңтүстік Африка (53; -1) IMD рейтингісінде

көрсеткіштерін төмендетті.

Экономикалық

қызмет

Ішкі экономика

Үкіметтің


Бизнестің

тиімділігі Инфрақұрылым

Халықаралық

сауда

Сыртқы

инвестициялар

Жұмыспен қамту

Бағалар Қоғамдық орта

Бизнесті реттейтін

заңнама

Қарым-қатынастар

және құндылықтар

Менеджменттің

практикасы

Қаржы

Еңбек нарығы

Өнімділік және

тиімділік

Базалық

инфрақұрылым

Технологиялық


Ғылыми


Денсаулық және

қоршаған орта

Білім беру

Мемлекеттік

қаржы

Фискалды саясат

Институционалды

орта


60

2014 жылмен салыстырғанда Қазақстанның 61 мемлекеті ішіндегі

қорытынды позициясы (-2) (1.2.10-сурет). Өз кезегінде ТМД елдері

арасында Қазақстан Ресей (45) мен Украинаны (60) озып, көшбасшы

орынға ие болды.

1.2.10-сурет. Қазақстан позицияларының динамикасы, IMD рейтингі

Дереккөз: IMD World Competitiveness Yearbook, 2015 жылы

Бәсекеге қабілеттіліктің негізгі төрт факторы ішінде Қазақстанның

«Экономикалық қызмет» факторы бойынша (2014 жылмен салыстырғанда

-4 позиция) позициясы неғұрлым төмендеді. Өз кезегінде «Бизнестің

тиімділігі» және «Инфрақұрылым» факторлары бойынша 1-4

тармақтарының арасында оң динамика тіркелді (1.2.2-кесте).

1.2.2-кесте. Қазақстанның IMD рейтингтегі позицияларының динамикасы

Рейтингтің факторлары және субфакторлары 2014 2015 Динамика

ЖАЛПЫ РЕЙТИНГ 32 34 -2

Экономикалық қызмет 27 31 -4

1. Ішкі экономика 28 35 -7

2. Халықаралық сауда 52 50 +2

3. Сыртқы инвестициялар 20 16 +4

4. Жұмыспен қамту 19 23 -4

5. Бағалар 39 27 +12

Үкіметтің тиімділігі 20 21 -1

1. Мемлекеттік қаржы 14 16 -2

2. Фискалды саясат 9 11 -2

3. Институционалдық орта 35 39 -4

4. Бизнестің заңнамасы 28 27 +1

5. Қоғамдық құрылыс 25 29 -4

36

32

34

32

34

2011 2012 2013 2014 2015


61

1.2.2-кестенің жалғасы

Бизнестің тиімділігі 33 30 +3

1. Өнімділік және тиімділік 45 39 +6

2. Еңбек нарығы 9 7 +2

3. Қаржы 48 48

4. Менеджменттің практикасы 32 29 +4

5. Қарым-қатынастар және құндылықтар 28 21 +7

Инфрақұрылым 45 41 +4

1. Базалық инфрақұрылым 37 31 +6

2. Технологиялық инфрақұрылым 32 31 +1

3. Ғылыми инфрақұрылым 50 45 +5

4. Денсаулық және қоршаған орта 56 52 +4

5. Білім беру 40 41 -1

Дереккөз: IMD World Competitiveness Yearbook, 2015

«Экономикалық қызмет» факторы (2014ж. - 27, 2015ж. – 31-орын).

Қазақстан позицияларының төмендеуіне «Ішкі экономика» (35; - 7) және

«Жұмыспен қамту» (23; - 4) субфакторлары әсер етті. «Халықаралық сауда»

(50; +2), «Ішкі инвестициялар» (16; +4) және «Бағалар» (23; +4)

субфакторлары бойынша позициялардың жақсарғаны тіркелді.

«Үкіметтің тиімділігі» факторы (2014ж. - 20, 2015ж. -

21-орын). «Бизнестің заңнамасы» (27; +1) субфакторы бойынша ғана

позициялардың жақсарғаны байқалды. «Мемлекеттік қаржы» (16; - 2),

«Фискалды саясат» (11; - 2), «Институционалдық орта» (39; - 4) және

«Қоғамдық құрылыс» (29; - 4) бойынша мәндер төмендеді.

«Бизнестің тиімділігі» факторы (2014ж. - 33, 2015ж. – 30-орын).

«Өнімділік және тиімділік» (39; +6), «Еңбек нарығы» (7; +2),

«Менеджменттің практикасы» (29; +4) және «Қарым-қатынастар және

құндылықтар» (21; +7) субфакторы бойынша оң динамика байқалды. Елдің

«Қаржы» субфакторы бойынша елдің позициясы тұрақты болды (48-орын).

«Инфрақұрылым» факторы (2014ж. - 45, 2015ж. – 41-орын). «Базалық

инфрақұрылым» (31; +6), «Технологиялық инфрақұрылым» (31; +1),

«Ғылыми инфрақұрылым» (45; +5) және «Денсаулық және қоршаған орта»

(52; +4) барлық субфакторлар бойынша позициялар жақсарды.


62

Төмендеу тек «Білім беру» (41; -1) субфакторы бойынша ғана болды.

Оған әсер еткен фактор ретінде халықаралық сарапшылар ЖІӨ-нен білім

беру саласына жұмсалған ҚР мемлекеттік шығыстар үлесінің төменгі

көрсеткіштерін атады (IMD-2014 - 4,3%; IMD-2015 - 3,6%).

Қоғамдық үрдіс деңгейі тек экономикалық

көрсеткіштердің өсуімен ғана өлшене алмайды. 25 жыл

бұрын БҰҰДБ алғаш рет алғашқы адамзат дамуы туралы

баяндаманы жариялады. Ол «даму – адамның таңдау мүмкіндіктерін

кеңейту деген оймен басталып, тар түсініктегі экономикалардың

байлығына емес, кең мағынадағы адамдардың өмір байлығына арналды»5.

Ғасырдың ширегінде БҰҰДБ мемлекеттерді Адамның даму индексі

бойынша саралайды. Бұл объективті көрсеткіш елдің адамзаттың дамуын

сипаттайтын үш аспектімен өлшейді (ұзақғұмырлық және денсаулық, білім

және азаматтардың материалдық әл-ауқаты) (1.2.11-сурет).

1.2.11-сурет. Адамзаттың даму индексі және оның компоненттері

Дереккөз: Human Development Report 2015: Work for Human Development

5 http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr15_standalone_overview_ru.pdf)

http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr15_standalone_overview_ru.pdf


63

«Ұзақ ғұмырлық және денсаулық» компоненті туу кезінде күтілетін

өмірдің ұзақтығы көрсеткішімен өлшенеді (егер жаңа туған нәресте туған

мерзімде сәйкес үрдістер өлім көрсеткіштері саласында нақты жастағы

топтар үшін өзгеріссіз қалса, жаңа туған нәресте өмір сүреуі мүмкін жылдар

саны)6.

«Білім» компоненті екі көрсеткіштермен өлшенеді. Бұл «Оқытудың

күтілетін ұзақтығы» (егер баланың өмірі бойында халықты біліммен

қамтудың жас ерекшелік көрсеткіштері саласында басым үрдістер сақталса,

мектепке түсудің ресми белгіленген жасына жеткен бала алуы мүмкін білім

алу жылдар саны) және «Оқытудың орташа ұзақтығы» (өмірдің әрбір

деңгейінің ресми ұзақтығын ескерумен халықтың білім беру деңгейі

көрсеткішінен есептелген, 25 жастағы және одан да үлкен тұлғалар алған

білім алу жылдарының орташа саны) 7.

«Өмірдің лайықты деңгейі» компоненті жан басына шаққандағы

жалпы ұлттық кіріспен (ЖҰК) өлшенеді. Рейтингтегі барлық мемлекеттер

төрт санат бойынша жіктеледі (АДИ деңгейі өте жоғары, жоғары, орташа,

төмен).

Халықаралық сарапшылар «соңғы 25 жылда адамзат дамуы

саласындағы әсерлі үрдісті атады. Бүгінгі таңда адамдар неғұрлым ұзақ

өмір сүреді, әрі соғұрлым көп бала мектепке барады. Жан басына

шаққандағы Жалпы әлемдік табыс артып келеді, ал кедейлік сақталуда, бұл

көптеген адамдардың өмір деңгейінің жоғарылауына әкеп соғады».

Адам дамуының жоғары көрсеткіштерін Норвегия (1), Австралия (2),

Швейцария (3) көрсетті. Қазақстан АДИ коэффициенті жоғары (0,788)

мемлекеттердің тобына кірді және әлемнің 188 мемлекетінің ішінде 56-

орынды алды (1.2.12 - сурет).

6 Адам дамуы туралы баяндама: адамзат дамуына арналған еңбек, 2015, БҰҰДБ: 245-бет.

7 Адам дамуы туралы баяндама: Адам дамуына арналған еңбек, 2015, БҰҰДБ: 245-бет


64

1.2.12-сурет. Жекелеген мемлекеттердің позициялары, АДИ рейтингі


Рейтингті анықтағанда көптеген факторлар ескеріледі. Бұл – адам

құқығын және азаматтық еркіндікті сақтау, оның қоғамдық өмірге қатысу

мүмкіндіктері және әлеуметтік қолдау, халықтың аумақтық және

әлеуметтік оралымдылық дәрежесі, халықтың денсаулық және мәдениет

деңгейі, ақпараттың қолжетімділігі және т.б. көрсеткіштер.

Білім беру компоненті АДИ 15 жастағы және одан үлкен халықтың

сауаттылық деңгейімен, халықты біліммен жалпы қамту коэффициентімен,

білім берудің сапасымен және мемлекеттің білім беру секторына

жұмсайтын шығыстардың үлесімен өлшенеді.

«Білім берудің сапасы» құрамдас компоненттері ретінде «15 жастағы

оқушылардың оқу үлгерімі» (PISA-2012 халықаралық зерттеуге қатысу

қорытындылары бойынша елдің орташа балы), «Тиісті дайындығы бар

бастауыш мектеп мұғалімдері» және «Бастауыш мектептегі «оқушы-

мұғалім» ара қатынасы» көрсеткіштері белгіленді (1.2.3 - кесте).

1 2 3 4

50 50 56

78 81

107 109 114

120 129

188

АДИ өте жоғары деңгейі

АДИ жоғары деңгейі

АДИ орташа деңгейі

АДИ төмеңгі деңгейі


65

1.2.3 - кесте. Қазақстан білім беру саласы көрсеткіштерінің динамикасы

Көрсеткіштер 2014 2015

Ересектердің (15 жас және одан да үлкен) сауаттылық деңгейі 99,7% 99,7%

Халық (15-24 жас) сауаттылығының деңгейі 99,8% 99,8%

Білімі ортадан кем болмайтын халық 99,3% 99,3%

Халықты мектепке дейінгі біліммен жалпы қамту коэффициенті 54% 58%

Халықты бастауыш біліммен жалпы қамту коэффициенті 105% 106%

Халықты орта біліммен жалпы қамту коэффициенті 98% 98%

Халықты жоғары біліммен жалпы қамту коэффициенті 45% 45%

Бастауыш мектептен шығу коэффициенті 0,7% 0,7%

15 жастағылардың оқу үлгерімі: PISA-2012 нәтижелері

оқу – 393; математика – 432;

жаратылыстану-ғылыми пәндер - 425

Тиісті дайындығы бар бастауыш мектеп мұғалімдері - -

Оқушы-мұғалім ара қатынасы 16 16

Білім беру саласына жұмсалған мемлекеттік шығыстар (ЖІӨ-нен %)

3,1% 3,1%


2015 жылғы БҰҰДБ баяндамасы білім беруді елдің адами

капиталының дамуын анықтайтын негізін қалаушы факторлардың бірі

ретінде белгіледі. Жаңа білім мен дағдыларды қалыптастырудың, жоғары

білімнің қолжетімділігін кеңейтудің, адамның кәсіптік дамуына жағдай

жасаудың және үздіксіз білім беру шеңберінде ересектерге арналған оқыту

бағдарламаларын енгізудің кең ауқымды ұлттық стратегияларын өткізудің

тезистері өзекті болды.

Жалпы алғанда, Қазақстанның рейтингтегі позицияларын БҰҰДБ

сарапшылары өңірдегі АДИ өсуінің ең жоғарғы көрсеткіштері ретінде

бағалады. Қазақстанның АДИ орташа жылдық өсімі 1990-2014 жылдары

0,56% құрады, бұл Қазақстанның әлеуметтік саласында жүргізіліп жатқан

саясаттың тиімділігін дәлелдейді. Салыстыру үшін 1990 жылы Қазақстан

адамның даму көрсеткіші Сербия мен Украинадан неғұрлым төмен

деңгейде болды. 25 жылда Қазақстан АДИ барлық құрамдас бөліктерінің

тұрақты өсімін көрсетті.


66

ДЭФ да адами капиталды елдің инновацияларын

дамытудың және бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың

басты факторы ретінде анықтайды. Жыл сайынғы

зерттеулер елдерді Адами капиталдың даму индексі (АКДИ) бойынша

саралауға мүмкіндік береді.

Белгілі бір елдің адами капиталдың дамуындағы жетістіктері төрт

негізгі топқа біріктірілген 46 көрсеткіш бойынша анықталады. Бұл – білім

беру (жоғары, орта, бастауыш) және кәсіптік дайындық; денсаулық (дене

күші және психологиялық әл-ауқат); жұмысқа орналасу және жұмыспен

қамту; инфрақұрылым, құқықтық қорғау, әлеуметтік оралымдылық.

«Білім беру және кәсіптік дайындық» санаты төрт көрсеткішті -

«Біліммен қамту», «Білім берудің сапасы», «Білім деңгейі» және «Кәсіптік

бағдар» қамтиды.

АКДИ-2015 адами капиталдың даму деңгейі бойынша әлемдік

көшбасшы индекстің барлық негізгі көрсеткіштері бойынша жетекші

позицияларды алған Финляндия болды (1.2.13-сурет).

1.2.13-сурет. Мемлекеттердің позициялары, АКДИ рейтингі

Дереккөз: The Human Capital Report, 2015

Қазақстан АКДИ рейтингінде 2014 жылмен салыстырғанда

позицияларын айтарлықтай жақсартып 37-орынды иеленді (+8 позиция).

Кез келген жаста білімнің қолжетімділігі Қазақстанның мықты жақтары

ретінде белгіленді. Өз кезегінде Қазақстан экономикалық даму деңгейі

124 123

65 63

44 43 37

31 26

6 5 4 3 2 1


67

салыстыруға келетін көптеген елдерден жұмыс орындарының сапасы,

жұмыс орнында даму мүмкіндігі, біліктілікті арттырудың қолжетімділігі,

денсаулық сақтаудың сапасы және халықтың салауатты өмірінің ұзақтығы,

әлеуметтік оралымдылық бойынша артта қалуда.

Әлемнің ірі экономикалары рейтингтің әр түрлі орындарында

орналасқан. Франция - 14, Америка Құрама Штаттары - 17, Ұлыбритания -

19, Германия - 22, Қытай - 64, Бразилия - 78, Үндістан 100-орын алды.

ТМД және Балтия елдері ішінде Қазақстан 37-орын алды (Эстония -

16, Литва - 18, Латвия - 23, Украина - 31, Армения - 43, Қырғызстан - 44,

Әзірбайжан - 63, Тәжікстан - 65 және Молдова - 71). Нигерия, Бурунди,

Мавритания, Чад және Йемен рейтингті аяқтады.

2006 жылдан бастап The Legatum Institute британдық

талдау орталығы (Legatum халықаралық инвестициялық

тобының құрылымдық бөлімшесі) жыл сайын Әлем

елдерінің өркендеу индексін (The Legatum Prosperity Index) есептейді. Бұл

индекс әлем елдерін олардың әл-ауқаты және өркендеуі жағынан

бағалайды. Зерттеу мақсаты – қоғамдық әл-ауқатты және оның жаһандық

ауқымда дамуын экономикалық көрсеткіштеріне қарамастан зерделеу.

Елдердің өркендеу деңгейін талдаған кезде, Легатум Институтының

рейтингі кәсіпкерлік, мемлекеттік басқару, білім беру, денсаулық сақтау,

қауіпсіздік, экономика, әлеуметтік капитал және жеке еркіндік сияқты

субиндекстерді есептейді (1.2.14-сурет). Елдерді саралау рейтингісіне

қатысатын сарапшылардың пікірі бойынша, бұл индекс шеңберінде әр

субиндекс қоғам өмірінің әртүрлі аспектілерін және қоғамдық әл-ауқаттың

параметрлерін айқындайды, сондықтан да ол елдің өркендеуін және әл-

ауқатының деңгейін есептегенде өте маңызды болады.


68

1.2.14-сурет. «Өркендеу индексінің» компоненттері

Дереккөз: The Legatum Prosperity Index, 2015

Жеті жыл қатарынан «Legatum Institute» британдық талдау орталығы

нұсқасы бойынша әлемнің ең өркениетті мемлекеттерінің рейтингінде

бірінші орынды Норвегия алады. Дегенмен, зерттеу авторларының

айтуынша, рейтингтің көшін одан әрі бастау үшін көшбасшыға еңбек

нарығын ынталандыратын және жаңа жұмыс орындарын құратын

реформалар керек. Ең өркениетті мемлекеттер тізбесінің екінші және

үшінші орнында да еуропалық елдер - сәйкесінше Швейцария және Дания

тұр. Топ-10 да Жаңа Зеландия, Швеция, Канада, Нидерланды, Финляндия

және Ирландия кірді (1.2.15 - сурет).

КӘСІПКЕРЛІК - кәсіпкерлік орта - инновациялық белсенділікті қолдау - тең мүмкіндіктер

ЭКОНОМИКА - макроэкономикалық саясат - экономикалық қанағаттану – өсудің негізі - қаржы секторының тиімділігі

ӘЛЕУМЕТТІК КАПИТАЛ - әлеуметтік бірлік және

тартымдылық - әлеуметтік және отбасы

байланыстары

ЖЕКЕ ЕРКІНДІК - жеке қауіпсіздік кепілі - әлеуметтік толеранттылық

ҚАУІПСІЗДІК - ұлттық қауіпсіздік - азаматтардың жеке қауіпсіздігі

ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ - денсаулық сақтау жүйесі қызметінің нәтижелері - инфрақұрылым - халыққа алдын-ала күтім көрсету

БІЛІМ БЕРУ - білімнің қолжетімділігі - білім беру жүйесінің сапасы - адами капитал

МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ -тиімді әрі есептік басқару - әділ сайлау және саяси өмірге араласу -құқықтық мемлекеттің принциптері


69

1.2.15-сурет. Мемлекеттердің позициялары, «Өркендеу индексінің» рейтингі


2015 жылғы рейтингте 142 мемлекеттер бағаланды. Қазақстан

Ресейден (58-орын), Украинадан (70-орын) және басқа да ТМД елдерінен

озды. Өз кезегінде, Қазақстанның позициялары 2014 жылғы нәтижемен

салыстырғанда 1 тармаққа төмендегенін атап өткен жөн. Бұл еліміздің осы

рейтингке қатысу тарихындағы ең нашар нәтижесі болды (1.2.16-сурет).

1.2.16-сурет. Қазақстан позицияларының динамикасы, «Өркендеу индексінің» рейтингі


51 50

46 46 47

55 56

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


70

Бұл 2015 жылы «Экономика» (-10), «Әлеуметтік капитал» (-11),

«Қауіпсіздік» (-3), «Білім беру» (-1) және «Басқару» (-1) субиндекстері

бойынша мәндерінің төмендеуімен байланысты болды. Сонымен бірге,

«Кәсіпкерлік» (+4), «Денсаулық сақтау» (+7) және «Жеке еркіндік» (+5)

субиндекстері бойынша көрсеткіштердің жақсаруы байқалды (1.2.17-

сурет).

1.2.17-сурет. Санаттар бойынша Қазақстанның позициялары, «Өркендеу индексі» рейтингі


«Білім беру» субиндексі елді үш көрсеткіш – «Білімнің

қолжетімділігі», «Білім берудің сапасы» және «Адами капитал» бойынша

бағалайды. Бұл субиндекс білім берудің қолжетімділігі азаматтарға өзінің

әлеуетін дамытуға қаншалықты мүмкіндік беретінін және қоғам дамуына

өнімді үлес қосатынын көрсетеді. Жаңа Зеландия және Австралия соңғы үш

жылда осы субиндекс бойынша көшбасшы болды. Қазақстан 55-позицияны

алды (1.2.4-кесте). Зерттеу 2010-2014 жылдардағы статистикалық

деректері негізінде жүргізілді.

44 60 106 54 58 63 91 35

54 56

107

55 51

66

85

46

2012 2015


71

1.2.4-кесте. «Білім беру» субиндекс бойынша Қазақстанның позициясы, «Өркендеу индексі» рейтингі

Білім беру Деректерді

жинау Қазақстан

Әлемнің орташа

көрсеткіштері

Балалардың оқуға мүмкіндіктері бар ма? (оң жауап бергендердің %)

2014 69,2% 70,5%

Білім берудің сапасына қанағаттанасыз ба? (оң жауап бергендердің %)

2014 56,1% 65%

Негізгі орта білім беруде қыз балалар мен ұл балалардың мемлекеттік және жеке меншік мектептердегі саны

2012 0,9 1

Орта біліммен қамту коэффициенті 2012 97,7% 79,9%

Жоғары біліммен қамту коэффициенті 2012 44,5% 40,3%

Бастауыш біліммен қамту коэффициенті 2013 85,9% 90,1%

Бастауыш сыныптарда бір мұғалімге шаққандағы оқушылар саны

2013 16,5 24,5

Жұмысшы халықтың орта білімінің болуы (орташа есеппен жылдар саны)

2010 5,6 жыл 2,6 жыл

Жұмысшы халықтың жоғары білімінің болуы (орташа есеппен жылдар саны)

2010 0,8 жыл 0,5 жыл

Дереккөз: www.prosperity.com

Жалпы алғанда, Қазақстанның индекстегі көрсеткіштері рейтингке

енген мерзімнен (2009 жылдан) бастап белгілі бір қатарда орналасады. Бұл

өңірлік ауқымда еліміздің өркендеуінің және әл-ауқатының жақсы

көрінісін береді.

Көптеген мемлекеттер жастарға үміт артады.

Мемлекеттің жастарды қолдау бағдарламалары жүзеге

асырылады. Бұл салаға салынған инвестициялардың

тиімділігін бағалауға Экономика және бейбітшілік

институты (Institute for Economic and Peace) әзірлеген Жастардың даму

индексі (ЖДИ) мүмкіндік береді.

Индекс әлемнің 170 мемлекетін қамтиды. 15жастан 29 жасқа дейінгі

жастар ұрпағының адами әлеуетінің даму деңгейі 5 негізгі субиндекс: білім

беру, денсаулық және әл-ауқат, жастардың жұмысқа орналасуы, жастардың

саяси өмірге араласуы және азаматтық белсенділігі бойынша есептеледі

(1.2.18-сурет).

http://www.prosperity.com/


72

1.2.18-сурет. ЖДИ субиндектері және олардың көрсеткіштері

Дереккөз: Youth Development Index Report, 2013

Жалпыланған ЖДИ 0-1 дейінгі шкала бойынша оның құрамдас

бөліктерінің барлық көрсеткіштерінің орташа мәні ретінде есептеледі,

мұнда 1 дамудың жоғарғы деңгейі болып табылады. Бұл индексті

есептегенде ұлттық статистикалық агенттіктердің деректері, Біріккен

Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) және Дүниежүзілік Банктің (ДБ) деректер қоры

пайдаланылады.

ЖДИ мәні бойынша елдердің жаһандық саралауында бірінші орынды

Австралия (0,856), содан кейін Канада (0,820) және Оңтүстік Корея (0,809)

алды. Индекстің ең төменгі көрсеткіштерді Кот-д'Ивуар (0,229), Орталық-

Африка Республикасы (0,228) және Конго Демократиялық Республикасы

(0,173) көрсетті. Қазақстан жалпы рейтингте әлемнің 170 мемлекеті

арасында 27-орынды иеленді. Қорытынды коэффициенттің мәні (0,741)

кіріс деңгейі неғұрлым жоғарыдағы мемлекеттерден (Франция, Ресей,

Түркия және Швеция) жоғары болды (1.2.19-сурет).

Білім беру

Денсаулық және әл-ауқат

Жастардың жұмысқа

орналасуы

Жастардың саяси өмірге

араласуы

Азаматтық қатысу

Жас

тар

ды

ң д

аму

ин

дек

сі

Оқытудың орташа ұзақтығы

ЖІӨ-нен білім беру саласына

жұмсалатын шығыстар Жастар арасындағы

сауаттылықтың деңгейі

Жастар арасындағы өлім

Каннабисті тұтыну

Жасөспірімдік жүктілік

АИВ таралуы

Темекі өнімдерін тұтыну

Жұмыссыздық деңгейі

Жастардың жұмыспен қамтылу

коэффициенті

Жастар саясаты

Сайлаушылардың сауаттылығы

Саяси көз-қарасты білдіру

Еріктілік

Мұқтаждарға көмек көрсету


73

1.2.19-сурет. «Жастардың даму индексі» рейтингі


«Саяси өмірге араласу» және «Жұмысқа орналасу» субфакторлары

бойынша жоғары мәндер тіркелді. Рейтингтің төмен көрсеткіштері

қазақстандық жастардың қоғамдық өмірге азаматтық қатысу және елде

болып жатқан өзгерістерге жеке жауапкершілік деңгейін жоғарылату

керектігін куәландырады. Осылайша, жастардың табыстылық критерийі

еріктілік қызмет және мұқтаж адамдарға белсенді көмек көрсету сияқты

қоғамдық өмірдің маңызды бағыттарында әсерлі іс-шаралар қолдануға

мүмкіндік береді. Спорт алаңдарының кеңейтілген желісіне және мәдениет

объектілеріне қолжетімділігі мәселесі қазақстандық жастар үшін әлі де

өзекті (1.2.20 - сурет).

1.2.20 - сурет. Қазақстан көрсеткіштері, «Жастардың даму индексі» рейтингі


170

128 124 114

88 66 60

36 35 27 19 5 4 3 2 1

ЖҰМЫСҚА ОРНАЛАСУ

0,92

ЖАСТАРДЫҢ БІЛІМІ

0,86

САЯСИ ӨМІРГЕ АРАЛАСУ

0.167

АЗАМАТТЫҚ ӨМІРГЕ АРАЛАСУ

0,28 ДЕНСАУЛЫҚ

ЖӘНЕ ӘЛ-АУҚАТ

0,75

ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ ДАМУ

ИНДЕКСІ 0,74


74

«Білім беру» субиндексі оқудың орташа ұзақтығы, білім беру

саласына жұмсалатын шығыстардың ЖІӨ-нен % және жастардың

сауаттылық деңгейі көрсеткіштері бойынша есептеледі. Жалпы алғанда,

Қазақстанның көрсеткіштері білім беру, денсаулық және әл-ауқат, жұмысқа

орналасу критерийлері бойынша орташа әлемдік көрсеткіштерден жоғары,

бұл еліміздің жастарының айтарлықтай жоғары әлеуетін куәландырады.

Жетекші халықаралық рейтингтердің нәтижелері білім беру қызметтерінің

сапасына бағытталған мемлекеттік қолдау ақталған әрі маңызды екенін

дәлелдеп отыр.

Жалпы алғанда жетекші рейтингтердің талдауы қазақстандық білім

берудің басты көрсеткіштерінің тұрақты үрдісін көрсетеді. Дегенмен,

көрсеткіштердің басым бөлігі бойынша ЭЫДҰ елдерінің орташа

нәтижелеріне әлі де қол жеткізбедік.

Білім беру саласын дамыту бойынша жүйелі жұмыспен қатар

мониторинг және статистикалық есеп құралдарын жетілдіру керек. Біз ТДМ

жаңа көрсеткіштері, ҚР Білім мен ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға

арналған бағдарламасы (БҒДМБ) және басқа да бағдарламалық құжаттарды

ескерумен өз статистикамызды жаңартып отыруымыз керек. Сенімді әрі

уақтылы деректер негізіндегі жүйелі мониторинг табысты мақсаттық

саясаттарды жүзеге асыру бойынша шешімдер қабылдау процесін жеделдетуге

мүмкіндік береді. «Есептелмегенді есептеп қана жетпегенге қол жеткіземіз»8.

8 Мыңжылдық Даму Мақсаттары: 2015 жылғы баяндама. БҰҰ. Нью-Йорк.

МЕМЛЕКЕТТІКБІЛІМБЕРУ

САЯСАТЫНІСКЕАСЫРУ

2-БӨЛІМ

2.1МЕКТЕПКЕДЕИ� ІНГІТӘРБИЕЖӘНЕОҚЫТУ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ МЕН ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

77


«Баршаға арналған білім 2000-2015жж: жетістіктер және сын-қатерлер»

халықаралық баяндамасында: «1999 жылы Қазақстан мектепке дейінгі

ұйымдардағы оқыту бір жылдың ішінде міндетті және тегін болған Орталық

Азиядағы алғашқы мемлекет болды» деп айтылған.

2015 жылы Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие және оқытумен (МДТО)

жаппай қамту коэффициенті (ЖҚК) 60,37% құрады1. Осы көрсеткіш

бойынша ҚР ЖҚК-да біршама ілгері тұрған елдердің (30-дан 69,37%-ға

дейін) 2-тобында болды. Келешекте алға жылжу үшін ЖҚК 3-тобына

(70-79%), ал кейін 4-тобына (› 80%) ену үшін жұмысты жалғастыру қажет.

2015 жылы мектепке дейінгі ұйымдардың (МДҰ) желісі 367 бірлікке

(4,3%) өскен және 758,8 мың бала (+31,3 мың адам немесе 4,1%) контингенті

бар 8 834 бірлікті құрады. Бесжылдық мерзім ішінде МДҰ жалпы санының

өсу үрдісі (+1 243 бірлік немесе 16.4%) (2011ж. - 7591 бірлік) сақталған.

2020 жылға 3-тен 6-жасқа дейінгі балаларды 100% қамту үшін осы үрдісті

сақтау және күшейту керек.

2015 жылы жалпы желінің 20,1% (1775 бірл.) жеке меншік МДҰ ұсынды.

Оларда мемлекеттік тапсырыстың 28,4% (1 043 жеке меншік МДҰ-дағы

107,2 мың орын) орналастырылған. МЖК-ның ЭЫДҰ елдерінің орташа

деңгейіне дейін дамуын жалғастыру қажет.2

Шағын орталықтар (ШО) МДҰ жалпы желісінің 52% (4593 бірл.) құрады.

Оның 3 762 бірлігі (82%) ауылдық жерде орналасқан. Бұл ретте ШО тек

47,6% ғана (2 185 бірл.) күндізгі мерзімде жұмыс істеді. Ал бұл 95 мыңнан

астам бала мектепке дейінгі қызметтерді әлі де қысқарған түрде алғанын

білдіреді. Білім мен ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасының (БҒДМБ) «2020 жылға қарай қысқа мерзімде

жұмыс істейтін ШО үлесі - 29,9%» индикаторына қол жеткізуі үшін оларды

қысқартудың тәжірибесін жалғастыру керек.

1 ҚР-да МДТО-мен жалпы қамтудың ЮНЕСКО формуласы = мектепке дейінгі ұйымдарға және балабақшалар мен мектептердегі мектепалды даярлыққа баратын балалар контингенті (0-7 жас) көрсеткіштерінің соммасын 3-тен 6 жасқа дейінгі халық санына бөліп, алынған мәнді 100-ге көбейту керек. 2 Education at a Glance: OECD indikators 2015

МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ: МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ОҚЫТУ

78

Ауылдық жерде 5 990 МДҰ, оның ішінде 2 228 балабақша жұмыс істеді.

Ауылдық жердегі МДҰ материалдық-техникалық базасы (МТБ) әлсіз болды.

Ауылдық бала-бақшалардың жалпы санының 960 бірлігі ғана үлгілік, 1 268

бірлігі бейімделген ғимараттарда орналасқан. Бұл қалалық жермен (624)

салыстырғанда екі есе артық. Апаттық жағдайдағы 15 МДҰ-ның 14 ауылдық

жерде орналасқан. Сондықтан жергілікті атқарушы органдар (ЖАО) МТБ-ны

нығайту үшін ауылдық МДҰ-ны күшейтуге бағытталуы тиіс.

3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды МДТО-мен қамту көрсеткіші өсімінің

оң динамикасы байқалады. 2015 жылы бұл көрсеткіш 81,6% құрады. Бұл

ретте бір жастан 3 жасқа дейінгі балаларды қамту әлі де төмен (16,6%)

болып қалып отыр. Ол ЭЫДҰ елдерінің көрсеткішінен (33%) екі есе аз.

Балабақшаларға бармайтын балалардың ата-аналарымен жұмыс істеуге

арналған МДҰ жанында құрылған кеңес беру пункттерінің әдістемелік

базасы әлсіз болды, оларға қаржылық қолдау көрсетілмеді. Мектепке деи інгі

оқытуды дамытуда балаларды бағып-күту мәселелеріне ЭЫДҰ елдерінің

назарын аударуға ерекше мән берілді. Сәби балаларға арналған мемлекеттік

тапсырысты жеке меншік МДҰ-да орналастыру, кеңес беру пункттерін және

ата-аналарды қашықтықтан оқытуды дамыту ықпалды іс-шараларды

қолдануды талап етеді.

Желінің кеңеюіне қарамастан, балалардың МДҰ-на кезегінің

көрсеткіштері төмендемеи тұр. 2014 жылмен салыстырғанда МДҰ-ға кезек

525 балға өсті. 2015 жылы олардың саны 545,4 мыңды, оның ішінде

3-тен 6 жасқа деи інгі балалар саны 186 мың (34%) құрады. Бұл ретте кезек

көрсеткішіне жеке меншік МДҰ-ға мемлекеттік тапсырыспен баратын

балалар да кіреді. Сондықтан мемлекеттік қолдауды паи даланбаи тындарды

ғана қалдырып, балалар кезегін есептеу әдістемесін қаи та қарау ұсынылады.

МДТО-да педагогикалық қызметті 80,9 мың адам жүзеге асырды.

Мұғалімдердің жалпы санының тек 34,9% ғана (28,2 мың адам) «Мектепке

дейінгі тәрбие және оқыту» мамандығы болды. Біліктілік санаты бар

мұғалімдердің үлесі 44,7% құрады. Өз кезегінде 2-санаты бар мұғалімдердің

саны басым (25,1%) болды. Мамандарды жоспарлы даярлаумен қатар


79

бейінді емес мамандықпен МДҰ педагогикалық кадрлардың қолданыстағы

ресурстарына арналған оқытудың жеделдетілген түрін енгізу абзал.

2015 жылы еңбекақыны төлеу жүйесі мұғалімдердің еңбекақысын

арттыруға қатысты қайта қаралды. Алайда, МДҰ тәрбиешісінің орташа

еңбекақысы әлі де төмен және ел бойынша орташа еңбекақының

(126 021 тг.) 49% (61 031 тг.) құрады. Сонымен қатар, бастауыш сынып

мұғалімінің (89 937 тг.) және МДҰ мұғалімінің еңбекақыларында

айтарлықтай

44% айырмашылық болды. ЭЫДҰ елдерінде бұл көрсеткіш 9% құрайды

(МДҰ мұғалімдерінің еңбекақысы - 3 150$, бастауыш сынып мұғалімдерінің

еңбекақысы 3 437$).

Мектепке деи інгі жастағы (туылғаннан 7 жасқа деи ін) дамуында ерекше

қажеттіліктері бар 35,1 мың баланың 10 674 (30%) МДТО-мен қамтылды.

Сондықтан Тұрақты Дамудың 4-ші Жаһандық Мақсаты тұрғысында

инклюзивті ортада балаларды тәрбиелеу және оқытуға жағдаи жасау

басымды болуда.

Мектепке дейінгі білім берудің мазмұны жаңартылуда. МДТО Мемлекеттік

стандартына өзгерістер енгізілген. ЭЫДҰ сарапшыларының ұсынысымен

1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларға арналған біріктірілген Типтік оқу

бағдарламасы әзірленді. Мектепалды даярлықтың Типтік оқу бағдарламасы

эксперименттік апробациядан өтуде. Балалардың мектепке даярлығының

сапасы «Жоғары және орташа деңгейдегі қабілетімен және дағдыларымен

5-6 жастағы балалардың үлесі» көрсеткішімен бағаланады.

Қазақстанда балалардың мектепке даярлығын бағалау және мониторинг

жасаудың нормативтік құқықтық және инфрақұрылымдық базасы ұлттық

деңгейде құрылмаған. Сондықтан МДТО сапасын және шығыстардың

(2015ж. - 239 613 млн. тг., ЖІӨ-нен 0,58%) тиімділігін бағалау мүмкіндігі

болмай тұр.


80

БАСТЫ НАЗАРДА ___________________________________________________________________________________________________________________


81

2015 жылы жарияланған «Баршаға арналған білім 2000-2015жж:

жетістіктер және сын-қатерлер» ЮНЕСКО баяндамасында мектепке дейінгі

біліммен жалпы қамтудың жоғары коэффициентімен (80% және одан

да жоғары) мемлекеттер саны (32-ден 70 мемлекетке дейін) екі еседен

артық болғаны белгіленді. Қазақстан балаларды мектепке дейінгі біліммен

жалпы қамту коэффициентінің айтарлықтай үрдісімен 2 топқа жатады

(төмен деңгейде: 30 - 69,37%).

БҰҰ Тұрақты дамудың «Сапалы білім» 4-мақсаттың

42 индикаторының үшеуі мектепке дейінгі білім беру саласы үшін

айқындалған: денсаулығы, оқыту және психологиялық жай-күйі жағынан

жақсы дамыған 5 жасқа дейінгі балалардың үлесі; сергек және

ынталандыратын тәрбие көрген 5 жасқа дейінгі балалардың үлесі;

ұйымдастыру оқытуға қатысу деңгейі (24 айдан бастауыш мектепке

қабылданудың ресми жасына дейін). Қазақстанға әлемнің басқа

мемлекеттері тәрізді ТДМ 2030 жылға қарай қолжеткізу бойынша алған

барлық міндеттерді орындау қажет.

Мектепке дейінгі ұйымдардың желісі және контингенті

БДМБ жүзеге асырудың бес жылдық мерзімі ішінде МДҰ желісін

кеңейту бойынша бірталай іс-шаралар жасалды. 2011 жылдан 2015 жылға

дейінгі мерзімде желі 1 243 бірлікке өсті (өсім - 16,4%). Бұл мерзімдегі

балалар контингенті 1,4 есе артты (2.1.1 - кесте, қосымша, 2.1.1 - кесте,

2.1.2 - кесте).

2.1.1 - кесте. Мектепке дейінгі ұйымдардың желісі және контингенті

Жылдар 2011 2012 2013 2014 2015

Мектепке дейінгі ұйымдардың желісі, бірл.

7 591 8 392 8 764 8 467 8 834

Оның ішіндегі балалар, мың адам

538,5 631,5 673,8 727,5 758,8

Балабақшалардың барлығы, бірл.

2 591 2 970 3 340 3 832 4 241


386,0 450,8 491,3 541,6 576,6

Шағын-орталықтардың барлығы, бірл.

5 000 5 422 5 424 4 635 4 593


152,5 180,7 182,4 185,8 182,1



82

Өңірлік салыстыруда желі дамуының неғұрлым жоғары көрсеткіштері

Оңтүстік Қазақстан облысында (2011 жылғы 565 бірліктен 2015 жылғы

1 455 бірлікке дейін, 2,6 есе), Алматы қаласында (240-тан 401-ге дейін,

1,7 есе), Қызылорда облысында (421-ден 648-ге дейін, 1,5 есе), Астана

қаласында (126-дан 188-ге дейін, 1,5 есе) өсті.

Алайда, МДҰ желісі бес жылда Шығыс Қазақстан облысында 1,6 есе

(1 245-тен 778-ге дейін), Атырау облысында 1,5 есе (440-тан 296-ға дейін)

қысқарды. Бұл күндіз қысқа мерзімде жұмыс істейтін шағын орталықтарды

күндізгі мерзімге ауыстыру есебінен болды.

Ел бойынша МДҰ жалпы желісінің (8 834) басым саны - 5 990 (67,8%)

330,6 мың бала (42,4%) контингентімен ауылдық жерде орналасты. Қалалық

МДҰ желісі 630 бірлікке артып (2011 жылғы 2 014-тен 2015 жылғы 2 844-ке

дейін), 2 844 бірлікті (32,2%) құрады. Олардың контингенті 56,4%-ды немесе

428,2 мың баланы құрады. Ауылдық жерде МДҰ желісінің өсуі байқалды

(5 377-ден 5 990-ға дейін) (2.1.2 - кесте).

2.1.2 - кесте. Мектепке дейінгі ұйымдардың қала/ауыл тұрғысынан желісі және контингенті

Жылдар

МДҰ жалпы саны, бірлік

Оның ішінде

қала ауыл

МДҰ саны, бірлік

контингент, мың адам

МДҰ саны, бірлік

контингент, мың адам

2011 7591 2214 317,7 5377 220,8

2012 8392 2418 361,8 5974 269,7

2013 8764 2614 382,5 6150 291,2

2014 8467 2647 416,1 5820 311,4

2015 8834 2844 428,2 5990 330,6


2015 жылдың қорытындысы бойынша МДҰ саны 8 834 бірлікке дейін

жетті. Желі 1990 жылғы ең жоғарғы көрсеткішпен (8 881) дерлік тепе-тең

болды (2.1.1 - сурет).


83

2.1.1 - сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың желісі, бірлік


2015 жылы 44,9 мың орынға арналған 531 МДҰ ашылды. Желі жеке

меншік секторды дамыту, жаңа объектілерді енгізу, ШО-ды МДҰ-ға қайта

құру есебінен кеңейтілді. Республикалық бюджет (РБ) және жергілікті

бюджет (ЖБ) қаржысы есебінен 57 объект салынды. Екі жылда бұл

көрсеткіш 109 бірлікке дейін жетті.

Мектепке дейінгі білім беру МДҰ-дың әртүрлі түрлері мен нысандарын

кеңейту есебінен қамтамасыз етіледі (2.1.3 - кесте). Балабақшалардың

желісін дамыту басымды бағыт болып табылады. Бес жылдың өзінде-ақ

олардың саны 1,6 есе (2 591 бірліктен 4 241 бірлікке дейін), оның ішінде

мемлекеттік 546 бірлікке және жеке меншік 1 104 бірлікке артты.

Өз кезегінде ШО желісінің қысқаруы тіркелді (2011 жылғы 5 000 бірліктен

2015 жылғы 4 593 бірлікке дейін). Дегенмен, мемлекеттік емес секторда

ШО желісі 3 есе артты (2011 жылғы 70 бірліктен 2015 жылғы

222 бірлікке дейін).

1 22

517 705 644

1 590

4 978

7 060

8 881

1 144

1 914 2 442 2 588 2 688

347

8981 244

1 553

4 185

5277 4 4354 371

147200

222

1917 1920 1940 1945 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2013 2014 2015

жеке меншік шағын-орталықтар

мемл. шағын-орталықтар

жеке меншік балабақшалар

мемл. балабақшалар

6 446

8 764 8 467 8 834


84

2.1.3 - кесте. МДҰ түрлері мен меншік нысаны бойынша желісі, бірлік

Жылдар Барлық

балабақшалар

Барлық шағын-

орталықтар

Мемлекеттік Жеке меншік

балабақшалар шағын-

орталықтар балабақшалар

шағын-орталықтар

2011 2591 5000 2142 4930 449 70

2012 2970 5422 2302 5325 668 97

2013 3340 5424 2442 5277 898 147

2014 3832 4635 23572 4418 1260 207

2015 4241 4593 2688 4371 1553 222


ШО-ның 48,2% күндіз толық жұмыс істеді. Бұл МДТО-ның сапалық

өзгерістерін куәландырады. Бұл ретте өңірлік айырмашылықтар байқалды.

Толық күн істейтін ШО тек Маңғыстау облысында ғана жұмыс істеді. Күннің

қысқа мерзімінде істейтін ШО басым бөлігі Алматы және Астана

қалаларында, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Қостанай

облыстарында жұмыс істеді (2.1.2 - сурет).

2.1.2 - сурет. Толық күн істейтін шағын-орталықтар, %


0

0

47,5

56,5

59

62,7

100

49,6

26,7

52,6

75,4

18,8

0,7

81,5

5,7

44,5

47,6

0

0

43,4

53,2

74,8

62

98

50,4

22,3

55,8

76,2

18,2

0,7

18,1

5,6

39,9

41,2

Алматы қ.

Астана қ.

ШҚО

СҚО

Павлодар

ОҚО

Манғыстау

Қызылорда

Қостанай

Қарағанды

Жамбыл

БҚО

Атырау

Алматы

Ақтөбе

Ақмола

ҚР

2014 2015


85

БҒДМБ-да 2020 жылға қарай күндіз толық жұмыс істейтін МДҰ үлесін

85% дейін және ұсынылған орындардың жалпы санынан жеке меншік МДҰ

орындарының үлесін 35% дейін көбейту көрсеткіштері айқындайды.

Сонымен қатар, «Білім туралы» ҚР Заңына 2019 жылдан 1 сыныпқа 6 жастан

бастап қабылдау туралы өзгерістер енгізілді. Бұл болашақта МДҰ-да

шамамен 45 мың орынды босатуға және ата-аналардың МДТО

қолжетімділігіндегі болжамдарын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Әлемдік практикада МЖС дамыту механизмдерін енгізудің белгілі

тәжірибесі жинақталған. Бұл ретте қолданылатын іс-шаралардың барлығы,

ең алдымен, МДТО жоғары сапасын қамтамасыз етуге бағытталады.

1-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________________________________________________

МЖС дамытудың халықаралық тәжірибесі

Гонконг (Қытай). Жеке меншік мектепке дейінгі ұйымды таңдау құқығымен

ата-аналар үшін ваучерлер.

Ұлыбритания. Тек мемлекеттік органдарда тіркелген және тәуелсіз бақылау

ұйымдарында аудиттен өткен МДҰ ғана ата-аналар үшін ваучерлер.

Чили, Швеция, Оңтүстік Африка елдері. Мемлекеттің ата-ананың

төлемақысын өтеуі.

Қазақстанда МЖС дамуының оң үрдісі тіркеледі. Шағын және орта

бизнес (ШОБ) - тұрақты азаматтық қоғамның негізі және барлық

қазақстандықтардың әл-ауқаты оның дамуымен байланысты. ШОБ

халықтың басым бөлігінің кәсіпкерлік белсенділігін қолдай отырып,

экономиканың теңдігін сақтайтын құралы болып табылады.

Бизнестің маңызды әлеуметтік рөлін Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Барлық

балабақшалардан айрылған күніміз болды. Енді жоғалтқанның бәрін

қалпына келтіріп жатырмыз. МЖС қолдану үшін мемлекетімізде барлық

жағдай жасалған. Мемлекет жер, су, электр қуатын береді. Жолдар салады.


86

Ал бизнес тек салса болды. Бір жағынан, мемлекет төлейді. Екінші жағынан

ата-аналар өз балалары үшін төлейді. Мемлекет дотация да береді.

Білім - халық пен мемлекетті дамыту үшін болашақтағы ең басты нәрсе.

Қандай дағдарыс болмасын, біз адамды дамытуға ешқашан қаржы

аямаймыз, бұл барлық мәселелерді шешеді» деп атап өтті.

Елде МЖС дамытудың ең тиімді механизмдерінің бірі - концессиялық

қарым-қатынастарды енгізу. «Концессиялар туралы» ҚР Заңымен

әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін, жер телімдерін пайдалану

құқықтарын, кәсіпкерлердің несиелеріне кепілдікті беруде, құрылысты қоса

қаржыландыруда және т.б. бизнеске мемлекеттік қолдау көрсету қаралған.

Кәсіпкерлік қызметтен алынған кірістер кәсіпкердің жеке меншігі болып

табылады.

Бұл Шығыс Қазақстан облысында және Астана қаласында кең

ауқымды инвестициялық бағдарламалардың жүзеге асырылуына ықпал

етті. 2014-2015 жылдары Өскемен қаласында 1 640 орынға арналған

6 балабақша және Семей қаласында 1 290 орынға арналған 5 балабақша

қолданысқа енгізілді. Астана қаласында жобалық қуаты 2 780 орынға

арналған 10 балабақшаның құрылысы басталды.

Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі шеңберінде Павлодар облысында

«ENRC КӨМЕК» қатысуымен 3 МДҰ, оның ішінде дамуында ерекше

қажеттіліктері бар және денсаулығының иммунитеті әлсіз балаларға

арналған балабақша қалпына келтірілді. «КазТрансОйл» АҚ қолдауымен

320 орынға арналған жаңа балабақша іске қосылды.

«Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ («Даму») 2010 жылдан бері

МДТО дамытуға бағытталған 155 жобаға қолдау көрсетті. Кәсіпкерлерге

бөлінген қаржының жалпы соммасы 9,8 млрд. теңгені құрады.


87

2-КІРІСТІРМЕ ___________________________________________________________________________________________________________________

«Даму» қоры қолдаған МДТО жобалары

* - «несие сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау құралына» сәйкес несиенің пайыздық мөлшерлемесінің бір бөлігін мемлекет қайтарымсыз өтейді.

Кепілзат құны несие соммасын өтемеген жағдайда, мемлекет

кәсіпкерлерге кепілдік береді. «ДАМУ» кепілзаттың жетіспейтін соммасына

кепілдік береді. Кепілдіктің артықшылықтары - несие бойынша кепілзаттың

көлемі кемінде екі есе төмендейді және банк қаржыландыруды бастай алады. Бұл

құралмен несиені кепілдендірудің соммасы 6 жоба бойынша 240 млн. теңгені

құрады.

Жеке меншік секторды жандандыру желінің кеңеюіне және ондағы

контингенттің өсуіне ықпал етеді. Бизнес МДТО жүйесіне менеджменттің

жаңа әдістерін енгізеді. МДҰ желісі құрылтайшысының басқару қызметі

және педагогикалық персоналы Қызылорда облысында үздік әлемдік

тәжірибелерді ескерумен үлестірілген. МДҰ директоры педагогикалық

процесті басқару және бақылаумен, кадр ресурстарын жетілдірумен

айналысады, ал құрылтайшысы бүкіл шаруашылық-қаржылық қызметті

қамтамасыз етеді.

3 9 20 64 53 6147 435 884

1 310 477 9591 520 861 568

1 367 789 939

2 968 958 953

2 479 758 785

0

500 000 000

1 000 000 000

1 500 000 000

2 000 000 000

2 500 000 000

3 000 000 000

3 500 000 000

0

10

20

30

40

50

60

70

2010 2011 2012 2013 2014 2015

МДТО жобаларының саны

несие сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау құралы бойынша


88

3-КІРІСТІРМЕ ___________________________________________________________________________________________________________________

Мектепке дейінгі білім беру жүйесінің жаңа менеджменті

«Нұрай» ЖШС компаниясының директоры Сәбит

Алшынбаев Қызылорда облысының «Шұғыла» МДҰ

желісінің әйгілі құрылтайшысы. 2012 жылы білім беру

саласына қосқан үлесі үшін «Білім меценаты» алтын

медалімен марапатталды. 2013 жылы «Алтын жүрек»

Ұлттық қоғамы сыйлығының лауреаты атанды.

Облыстың әлеуметтік-экономикалық саласының

дамуына қосқан үлесі үшін «Құрмет» орденімен

марапатталды.

Жобалық қуаты: Сметалық құны: Қолданысқа берілді: Жаңа жұмыс орындары пайда болды:

«Шұғыла» сәбилер балабақшасы

360 орын

400 млн. теңге қазан, 2011 жыл

92

«НұрШұғыла» сәбилер

балабақшасы

320 орын 465 млн. теңге қазан, 2013 жыл

96

«Алтын Орда Шұғыла»


180 орын 50 млн. теңге

маусым, 2014 жыл

50

http://www.google.ru/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwi07rby6N3MAhVMCSwKHfOAAu0QjRwIBw&url=http://elshin.ru/?p=3916&bvm=bv.122129774,d.bGg&psig=AFQjCNGprPnY45kzhdWEoL7eFEMzysGKSg&ust=1463461407216215

https://www.google.ru/imgres?imgurl=http://k-delu.ru/wp-content/uploads/2015/04/3006.jpg&imgrefurl=http://k-delu.ru/biznes-po-proizvodstvu-mebeli.html&docid=UVrp-iyILOK5yM&tbnid=Pg6YQF1xqf5TwM:&w=700&h=525&bih=805&biw=1550&ved=0ahUKEwiftv34593MAhUDlCwKHXduCwwQMwiBAShbMFs&iact=mrc&uact=8

http://www.google.ru/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiLuKPa6d3MAhWDhiwKHXCoDdEQjRwIBw&url=http://www.nord-remont.ru/about&bvm=bv.122129774,d.bGg&psig=AFQjCNHTQQ3_d70wGULPLZTe9AOEy6oFBw&ust=1463461513666234

http://www.google.ru/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiEsZSE6t3MAhVECCwKHcEtDecQjRwIBw&url=http://neuch.org/thought/roditelskoe-sobranie-v-shkole&bvm=bv.122129774,d.bGg&psig=AFQjCNGu5bZMidi7rtkOrvjJV3rUsoOjkw&ust=1463461741567049


89

Жеке меншік МДҰ дамуының жедел қарқыны, оның ішінде МЖС

есебінен, 5 жылда жекеменшік МДҰ желісін 1 326 бірлікке немесе 4 есе

арттыруға мүмкіндік берді. Бұл ретте мұндай МДҰ желісі ауылдық жерге

5,5 есе артты (2.1.4 - кесте). Мұндай үрдістер жеке меншік МДҰ-да балалар

саны көрсеткіштерінің 3,7 есе артуына ықпал етті.

2.1.4 - кесте. МДҰ желісі және контингенті, меншік нысаны

Жылдар

Барлық мектепке

дейінгі ұйымдар, бірл.

Мемлекеттік Жеке меншік Мектепке дейінгі

ұйымдардың контингенті

мың адам

қала ауыл қала ауыл

2011 7 591 1906 5236 308 141 538, 5

2012 8 392 2022 5702 396 272 631,5

2013 8 764 1921 5167 643 412 630,8

2014 8 467 1789 5218 858 602 727,5

2015 8 834 1845 5214 999 776 758,8


Әлемдік көрсеткіштермен салыстырғанда еліміздің жеке меншік МДҰ

контингентінің үлесі әлі де төмен (2.1.3 - сурет).

Сонымен бірге халықаралық сарапшылар «МДТО жеке меншік

секторын қалаларда дамытуды, өз кезегінде ауылдық жерде қызметтің

сапасын мемлекеттік ұйымдардағыдай болуын қамтамасыз етуді» ұсынады.

2.1.3 - сурет. Жеке меншік МДҰ-ға баратын балалардың үлесі, %

Дереккөздер: 1) ҚР БҒМ. 2) «Баршаға арналған білім 2000-2015жж.: жетістер мен сын-қатерлер», ЮНЕСКО. 3) OECD (2015), «Education at a Glance».

82

79

66

37

58

70

20,7

Маврикий

БАӘ

Чили

Ұлыбритания

ЭЫДҰ орташа

Қытай

Қазақстан


90

Ауылдық жерлерде халықтың әл-ауқаты қала тұрғындарынан

ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер әртүрлі компоненттерден, оның ішінде

нашар жолдардан және жетілдірілмеген инфрақұрылымнан, кәсіптік

қызметтің және мәдениет саласындағы қызметтердің шектелген

таңдауынан қалыптасқан. ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша ауыл және қала

қызметкерлерінің орташа еңбекақысындағы айырмашылық 30% (қала -

136 043 тг., ауыл - 96 191 тг.) құрайды.

Көптеген ауылдық отбасылар жеке меншік балабақшалардың

төлемақысын төлей алмайды, бұл мектепке дейінгі қызметтердің

сұранысын төмендетеді. Ауылдық жерде МДҰ-ның мемлекеттік желісін

дамыту -қажеттілігі өзекті. Халықаралық сарапшылар: «Жекеменшік қызмет

көрсетуші халық саны аз және шалғай аудандарға баруға ынтасы болмайды,

сондықтан жекеменшік секторға сүйену әлеуметтік әділдік және кедей

халық пен шалғай аудандарда тұратын адамдар үшін білім беру саласындағы

әділдік деңгейінің төмендеуіне әкеліп соқтыруы мүмкін»3, - деп белгілейді.

Отбасы баланың дамуындағы өте маңызды ортасы болып табылады.

Отбасы қолдауы және МДҰ мен ата-аналардың серіктестік қарым-

қатынастары баланың табысты дамуына ықпал етеді. Жаңа туылған сәбиден

3 жасқа дейінгі балаларды тәрбиелейтін отбасына кеңес беру көмегі тым

өзекті.

ҚР БҒМ деректері бойынша МДҰ жадында 1 165 кеңес беру пункті

жұмыс істеді. Оның ішінде 595 ауылдық жерлерде орналасқан.

Ата-аналар қоғамының ұсыныстарын

ескере отырып, «Жас ата-аналарға кеңес», «Ата-

аналарға кеңес» және «МДҰ-да ата-аналармен

жұмыс істеудің халықаралық модельдері және

нысандары» әдістемелік материалдар

әзірленді.

Ата-аналардың мектепке дейінгі қызмет

көрсетулермен қамтылмаған тобы отбасыларды оқыту бағдарламаларымен

3 БАБ мониторингі бойынша Дүниежүзілік баяндама, 2015ж.

Адамның тәрбиесі

туылғанынан: сөйлемей,

естімей тұрып-ақ

басталады. Бірақ соның

өзінде-ақ білім алады.

Тәжірибе алдында оқыту

болады.

Жан Жак Руссо


91

онлайн режимінде танысуға мүмкіндіктері бар. 2015 жылы ҚР БҒМ

«Отбасы.kz» веб-сайтын іске қосты. Анықтамалық Интернет-ресурс қазақ

және орыс тілдерінде жұмыс істейді. Бала дамуы мен тәрбиесіне қатысты

мәселелерді талдауға арналған «Дана бала» ғылыми-ақпараттық әдістемелік

журнал ашылды («Мектепке дейінгі балалық шақ» Республикалық

орталығының сайтында жарияланады).

Жалпы алғанда, МДҰ желісі балаларды тәрбиелеу және оқыту тілін

таңдаудағы ата-аналардың құрылымдық құқықтары және ниет білдіру

есебінен кеңейтіледі. 2015 жылы 5 709 МДҰ қазақ тілінде, 1 445 - орыс

тілінде және 1 680 - аралас тілде тәрбиеледі және оқытты.

2014 жылмен салыстырғанда қазақ тілінде оқытатын және

тәрбиелейтін МДҰ-да балалар контингентінің өсуі көрінді. Олардың МДҰ

тәрбиеленушілері контингентінің жалпы санынан үлесі 75,8% құрады

(2.1.5 - кесте).

2.1.5 - кесте. Оқыту тілі бойынша балалар контингенті туралы деректер, адам

Жыл-дар

Барлық балалар-

дың саны

Балалардың тәрбие алу және оқу тілі:

қазақ орыс ұйғыр өзбек неміс басқа

2014 727 478 540 591 185 790 178 889 30 0

2015 758 772 575 061 183 134 237 245 30 65

Динамика +34 470 -2 656 +59 -644 0 65


МДҰ желісінің кеңейтілгеніне қарамастан, оның кемшіліктері қалып

отыр. Жекелеген өңірлерде МДҰ басым үлесін ШО (Солтүстік Қазақстан

облысы - 86,6%, Қостанай облысы - 73,1% және Шығыс Қазақстан облысы -

67,9%), оның ішінде күннің қысқа мерзімінде жұмыс істейтін шағын

орталықтары алып отыр. Күннің қысқа мерзімінде жұмыс істейтін ШО санын

азайту бойынша жұмысты одан әрі жалғастыру керек (2020 жылға қарай

29,9%-ға дейін).


92

Балаларды МДҰ-мен қамту

Халықаралық сарапшылар 17 жылда әлемде мектепке дейінгі білім

берумен балаларды жоғары қамтумен елдердің саны екі есе артып,

көрсеткіші өте төмен елдердің үлесі екі есе азайғанын атап өтеді4

(2.1.4 - сурет).

2.1.4 - сурет. Әлемде мектепке дейінгі білім берумен қамту үлесінің динамикасы, %

Дереккөз: «Баршаға арналған білім 200-2015жж.: жетістіктер және сын-қатерлер» БАБ мониторингі бойынша дүниежүзілік баяндамасы.

2015 жылы балаларды қамту көрсеткіші 1-ден 3 жасқа дейінгі жас

санаты бойынша 16,6%, 1-ден 6 жасқа дейін - 53,8%, 3-тен 6 жасқа дейін -

81,6% құрады. 3-тен 6 жасқа дейінгі балаларды қамтудың орташа

республикалық мәнінен жоғары көрсеткішке елдің 10 өңірі қол жеткізген

(2.1.6 - кесте).

2.1.6 - кесте. 1-ден 6 жасқа, 3-тен 6 жасқа дейінгі балаларды қамтудың неғұрлым жоғары көрсеткіштері

Өңірлер

1-ден 6 жасқа дейінгі балаларды

қамту % Өңірлер

3-тен 6 жасқа дейінгі балаларды қамту %

2015 2014 2015 2014 ҚР 53,8 (+1,5) 52,3 ҚР 81,6 (+3,0) 78,6 Қостанай 90,9 (+0,3) 90,6 Павлодар 100 100 Қарағанды 87,2 (+0,2) 87 Қарағанды 99,6 (+0,2) 99,4 ШҚО 73,7 (-7,2) 80,9 ОҚО 97,9 (+0) 97,9 Павлодар 73,2 (+1,0) 72,2 ШҚО 97,9 (+0,2) 97,7 Ақтөбе 64,9 (1,5) 63,4 БҚО 97,8 (+0,1) 97,7


4«Баршаға арналған білім 2000–2015жж.: жетістіктер және сын-қатерлер». ЮНЕСКО. 2015ж.

3820

34

25

9

8

19

47

1999 2015 (экстраполяция)

МДТО жалпы қамту бойынша мемлекеттердің үлесі, %

4-топ. Жоғарғы (>80%)3-топ. Орташа (70-79%)2-топ. Төмен (30-69%)

1-топ. Өте төмен (<30%)

14,87

29,23 30,2

37,9

48,07

57,22

60,37

1999 2003 2004 2009 2011 2014 2015

ҚР-да МДТО жалпы қамту, %


93

Балалардың табысты әлеуметтенуінің бастапқы мүмкіндіктері өмір

кезеңінің алғашқы жылдарында қалыптасады. Ерте балалық шақта

тұлғалық ерекшеліктер іргесі қаланады, интеллектуалдық, эмоциялық және

дене күші қабілеттерінің даму бағыттары айқындалады.

Бір жастан 3 жасқа дейінгі балаларды қамту көрсеткіші әлі де төмен

(16,6%) (2.1.5 - сурет). Бұл көрсеткіш жылдар бойы аз динамикалы болып

келеді. 2012 жылмен салыстырғанда оның өсімі бір пайыздан да кем болды

(0,8%).

2.1.5 - сурет. 1-ден 3 жасқа дейінгі балаларды қамту көрсеткіштері, %


Бұл жастағы балаларды МДТО-мен қамтуды қамтамасыз еткен

көшбасшылары Қостанай (67,1%), Қарағанды (56,6%), Шығыс Қазақстан

(41,6%), Ақтөбе (34,7%), Батыс Қазақстан (28,2%) және Павлодар облыстары

(28,1%) болды. Жалпыреспубликалық мәнінен (16,6%) төмен көрсеткіштер

Қызылорда, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Алматы және Ақмола

облыстарында, Алматы және Астана қалаларында көрінді (2.1.6 - сурет).

ЭЫДҰ сарапшылары «Қазақстанда барлық балаларға анағұрлым әділ

қолжетімділікті және дамуды қамтамасыз ету үшін кішкентай балаларды

қамту үшін саясат пен қызмет көрсетуді кеңейтуді, сонымен қатар барлық

балаларға ұлттық деңгейде ЕСЕС жүйесін кеңейту үшін неғұрлым тиімді

әдістерін жүзеге асыруда министрліктер арасындағы ынтымақтастыққа

қолдау көрсетуді» ұсынады5.

5 ЭЫДҰ ұсыныстары, Дөңгелек үстелдің материалдары, «Ерте оқытуда және дамытуда сапаны мониторингтеу саясатына және тәжірибесіне шолу», 2014 жыл.

15,8

16

16,416,6

2012 2013 2014 2015


94

2.1.6-сурет. 1-3 жастағы балаларды МДТО-мен қамту, %


Балалардың ерте жастан даму (БЕД) мәселелері бойынша ғылыми

зерттеулерге шолуы адам өмірінің маңызды кезіне барынша шетелдік

ғалымдардың қызығушылықтарын куәландырады. АҚШ-тың бала

институты және АҚШ Гарвард университеті Баланы дамыту орталығының

ғылыми зерттеулері адам миының нейрон және нейрон байланыстарының

(синапс) көп саны өмірдің дәл алғашқы жылдарында белсенді

қалыптасатынын атап өтеді.

«... мидың физиологиясын, бір жағынан бала психологиясын зерттеу

баланың ойлау қабілетін дамытудың кілті оның өмірінің алғашқы

үш жылында, яғни ми жасушаларының дамуы кезінде танудың жеке

тәжірибесі екенін көрсетті. Бірде-бір бала данышпан, бірде-бір бала ақымақ

болып туылмайды. Бала өмірінің шешуші жылдарында бас миын дамыту

және ынталандыру дәрежесіне байланысты. Бұл - туылғаннан үш жасқа

дейінгі мерзім. Өмірдің алғашқы үш жылында баланың оқуы мен дамуының

ең жоғары әлеуеті болады. Сондықтан күтпеңіздер. Үш жастан кейін кеш

болады»6.

МДТО жүйесінің қызметтері жыл сайын жоғары сұранысқа ие болуда.

Бұл мемлекеттің әлеуметтік-саяси жағдайында оң өзгерістерді, қызметтерді

6 МАСАРУ ИБУКА - жапон инженері және кәсіпкер, Sony корпорациясының негізін қалаушыларының бірі, ерте жастағы балаларды тәрбиелеу және оқыту бойынша жаңашыл тұжырымдамаларды жасаушы

4,7 5,8 5,8 6,0

13,6 14,0 16,321,5 22,1 23,4

28,1 28,234,7

41,6

56,7

67,1


95

тұтынушылар ата-аналардың жалпы мәдениетін жоғарылатуды, мектепке

дейінгі тәрбие және оқыту позицияларының тұрақтануын көрсетеді.

МДҰ желісінің жедел қарқынмен дамуына қарамастан кезектің

көрсеткіштері әлі де жоғары. 5 жылда МДТО ұйымдарында орын қажеттілігі

қалалық жерде 1,4 есе, ауылдық жерде 1,9 есе артты (2.1.7 – сурет).

2.1.7 - сурет. МДҰ-ына кезек, мың бала


Еліміздің алты өңірінде ауыр жағдай сақталып отыр. Бұл өңірлерде

1-ден 6 жасқа дейінгі балаларды қамтудың көрсеткіші республика бойынша

орташа мәнінен төмен. МДТО қызмет көрсетулеріне мұқтаж балалардың

үлесі, МДҰ-ға баратындармен салыстырғанда, Оңтүстік Қазақстан

облысында 50,5%, Алматы және Жамбыл облыстарында 70%, Алматы

қаласында 72,4% құрады. Астана қаласында бала кезегі МДҰ-ға баратын

балалар санынан 2,5 есе артық (2.1.7 - кесте).

2.1.7 - кесте. Қамтудың және кезектің көрсеткіштері, 2015 жыл

Өңір

МДҰ-да 1-ден 6 жасқа дейінгі балалардың

контингенті, мың адам

МДТО-мен қамту, % МДҰ-ға кезекте тұрған балалардың саны, мың

адам

Алматы 54,0 38,6 38,0

Маңғыстау 29,1 39,1 34,3

ОҚО 155,7 44,3 78,6

Астана қ. 34,5 48,7 87,6

Алматы қ. 53,2 48,0 38,5

Жамбыл 44,4 52,1 34,1

ҚР 758,9 53,8 545,4


362,7406,7

488544,9 545,4

309,1352,8

416,8449,4 444,7

53,5 53,9 71,1 95,5 100,7

2011 2012 2013 2014 2015

жалпы кезек қала ауыл


96

Өңірлік салыстыруда туылғаннан 2 жасқа дейінгі балалар кезегінің ең

жоғары мәндері Оңтүстік Қазақстан облысында (45%), Алматы қаласында

(55%) және Астана қаласында (53,6%) тіркелді (2.1.8 - кесте). Халықтың

МДТО қызметтерінің жоғары сұранысқа ие болуы халықтың жоғары

тығыздығына және туудың оң үрдістеріне, белсенді көші-қон процестеріне

байланысты.

2.1.8 - кесте. МДҰ-ға бала кезегінің көрсеткіштері, 2015 жыл

Өңір

Кезекте тұрған 0-ден 6 (7) жасқа дейінгі барлық баланың саны

Оның ішінде жасы бойынша балалар саны, адам

16 жаста 0-ден 1 жасқа

дейін 12 жаста 36 жаста

ОҚО 78 554 71 203 7 351 28 402 42 801

Алматы қ. 38 534 32 010 6 524 14 676 17 334

Астана қ. 87 641 76 733 10 908 36 033 40 700

ҚР 545 402 445 311 100 091 259 337 185 974


Сонымен қатар, «Білім туралы» ҚР Заңына сәйкес «Балалардың

мектепке дейінгі тәрбиесі отбасында немесе бір жасынан мектеп жасына

дейін мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асырылады». Көптеген ата-аналар

балаларын 2-2,5 жасқа дейін отбасында тәрбиелеуді қалайды. Ұлттық

педиаторлардың 2 жасқа дейін баланы емізу қажеттілігі және баланың

иммунитетін нығайту туралы ұсыныстары осының негізделген себептері

болып табылады. ҚР Еңбек кодексіне сәйкес ата-ананың (немесе

қамқоршысының) біреуіне 3 жылға дейін бала күтуге байланысты жалақысы

сақталмайтын демалыс беріледі.

Ата-аналар, әдетте, Мемлекеттік қызмет көрсетудің стандарты

шеңберінде бала туылғаннан кейін МДҰ-ға кезекке тұруға құқығы бар. Әрбір

ата-ана қолына кезектің нөмірі көрсетілген кезекке тұрғаны туралы

хабарландыруды алады. 2015 жылы кезек көрсеткішінің жоғары

салыстырмалы салмағы туылғаннан 2 жасқа дейінгі топқа тиесілі (359,4 мың

бала немесе 66%).

Балаларға мемлекеттік МДҰ-да орын кезекке сәйкес ұсынылуы керек.

Баланы уақтылы кезекке тұрғызу тәжірибе жүзінде балабақшадан орын


97

алуға кепілдік бермейді. МДҰ орындарын әділ және ашық үйлестіру үшін

МДҰ-ға жолдама беруді бұл рәсімге білім беру органдарының қатысуынсыз

ХҚКО арқылы автоматтандыру керек.

ЖАО-ға жаппай оқытумен қамту аясында баланың күні бойы

МДҰ-да болу ұзақтығы әр түрлі МДТО қызмет көрсетулеріне

қажеттіліктерінің мониторингін өткізуін ұйымдастыру ұсынылады. Әлемдік

практикада бұл тәжірибе кең таралған.

Ата-аналардың мемлекеттік тапсырыс орналастырылатын МДТО жеке

меншік секторының қызмет көрсетуін пайдалану мүмкіндігі балаларды екі

рет есепке алуына әкеп соғады. Мемлекеттік тапсырыс бойынша жеке

меншік балабақшадан орын алған кезде олардың кезегі сақталады. Бұл МДҰ

шынайы қажеттілігіне қайшы келеді және бұл көрсеткішті есептеудің

әдістемесін қайта қарауды талап етеді.

Дамуында ерекше қажеттіліктері бар балалардың қоғамда

әлеуметтенуі және интеграциялануы үшін мемлекет бірқатар қадамдар

жасады. «Мерейлі отбасы» Ұлттық байқауының жеңімпаздарын марапаттау

рәсімінде Н.Ә.Назарбаев өз баяндамасында «мүмкіндігі шектеулі балаларға

арналған ұйымдарды дамытудың» маңыздылығын атады. Елімізде арнайы

МДҰ желісі 8 негізгі коррекциялық бағыт бойынша ұйымдастырылды

(2.1.9 - кесте).

2.1.9 - кесте. Арнайы балабақшалар


Бұзушылықтары бойынша арнайы мақсаттағы МДҰ

Арнайы мақсаттағы МДҰ саны, бірл.

Балалардың контингенті,

мың адам

2014 2015 2014 2015

Сөйлеу тілінде кемістігі бар балалар үшін 16 19 2 979 2 845

Ақыл-ойында ауытқушылықтары бар балалар үшін

3 2 175 156

Саңыраулар үшін 1 0 80 22

Нашар еститіндер үшін 2 1 98 202

Нашар көретіндер үшін 7 7 741 1 018

ПДТ балалар үшін 3 5 292 407

Басқа да кемістіктермен 4 5 414 563

Барлығы 36 39 4 779 5 213


98

Дамуында туылғаннан 7 жасқа дейінгі ерекше қажеттіліктері бар

балалардың саны 35,1 мың адамды құрады. 2015 жылы коррекциялық-білім

беру процесін 5 213 адам контингентімен 39 МДҰ қамтамасыз етті. Сонымен

қатар, жалпы типті 159 МДҰ-да 5 461 балаға арналған 347 топ жұмыс істеді.

Балалардың жалпы контингенті 10 674 баланы құрады. Ерекше

қажеттіліктері бар ұйымдастырылған балалардың үлесі - 30%. Отбасылар

психологиялық-педагогикалық коррекцияның 143 кабинетінің, білім беру

жүйесінің 13 оңалту орталығының және 734 логопедтік пунктінің

қызметтерін пайдаланды.

Сонымен қатар, балабақша жанындағы 140 логопедтік пункт сөйлеу

тілінде кемістігі бар балаларға МДТО қызмет көрсетеді. Солардың

жартысынан астамы (77 бірл.) Павлодар облысында орналасқан.

Арнайы балабақшаларда дамуында 6 және одан да көп кемістік түрлері

бар балаларға қызмет көрсетіледі. Арнайы МДҰ-ға баратындар саны

неғұрлым көбі Алматы қаласында (10) және Оңтүстік Қазақстан облысында

(7) тіркелді.

2015 жылы сөйлеу тілінде кемістігі бар балаларға арналған 19 МДҰ

жұмыс істеді. Тек Алматы қаласының өзінде-ақ мұндай ұйымдардың саны -

6, Оңтүстік Қазақстан облысында - 4. Ақыл-ойында ауытқушылықтары бар

балаларға арналған білім беру процесін Алматы қаласында және Павлодар

облысында 2 балабақша, нашар еститіндер үшін Шығыс Қазақстан

облысында 1 балабақша, нашар көретіндер үшін 7 балабақша

(Шығыс Қазақстан облысында - 2, Астана және Алматы қалаларында,

Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау және Павлодар облыстарында бір-бірден),

психикалық дамуы тежелген және басқа да кемістіктермен балаларға

арналған 5 балабақша жұмыс істейді.

Заңнамалық деңгейде балалардың психикалық және дене бітімі

дамуында ауытқулардың тәуекелін анықтау (скрининг) мақсатында

туылғаннан үш жасқа дейінгі балаларды стандартты тексеруден өткізу

қаралған. 2015 жылы дамуында ерекше қажеттіліктері бар туылғаннан

үш жасқа дейінгі 6 831 бала (4,8%) тіркелді. Үш жасқа дейінгі балаларды


99

анықтау көрсеткіші басқа жас санаттарының санымен салыстырғанда төмен

екені айқындалды (2.1.8 - сурет). 0-ден 3 жасқа дейінгі ерте жастағы

балаларды медициналық тексеруден өткізгенде дамуында кемістіктерді

анықтау 5,8% құрады (2013ж. - 8 065, 2012ж. - 8 416 адам). Бұл, өз кезегінде,

уақтылы коррекциялық-дамыту көмегін көрсетуде және мүгедектіліктің

алдын алу нәтижелеріне оң әсер етеді.

2.1.8 - сурет. Дамуында ерекше қажеттіліктері бар балаларды анықтау көрсеткіштері, %


2014 жылғы далалық зерттеулердің нәтижелері балаға коррекциялық

көмек көрсету қажеттілігін анықтады. Бұл мектепке дейінгі жастағы

балалардың дамуында кемістіктерді ерте анықтаудың маңыздылығын

дәлелдейді (2.1.9 - сурет).

2.1.9 - сурет. Ата-аналар сауалнамасының нәтижелері, %

Дереккөз: ҚР-да балалардың ерте дамуының тұжырымдамасы. АТО. 2014ж.

4,8

26,5

67,7

Ерте жастағы балалар

Мектепке дейінгі жастағы балалар

Мектеп жасындағы балалар

17

24

4

31

туылғаннан 3 жас 4-6 жас 7 жас


100

Әлемдік практика дамуында ерекше қажеттіліктері бар балаларды

ерте анықтаудың әртүрлі бағдарламаларының үлкен әлеуеті жинақталған.

«Нэнси Бейлидің даму шкаласы» (Beyley Scales of Infant Development)

әдістемесі сарапшылар арасында кеңінен танылды. Бағалау шкаласының

бірегейлігі сенсорлық және неврологиялық кемістіктерді, эмоциялық

ауытқуларды және қоршаған ортаның 2-ден 30 айға дейінгі балалардың

дамуына кері әсерін ерте анықтау мүмкіндігі.

4-КІРІСТІРМЕ.

___________________________________________________________________________________________________________________

Дамуында ерекше қажеттіліктері бар балаларды ерте анықтау бағдарламалары

Нэнси Бейлидің даму шкаласы

Шкала Бағыты

Ақыл-ойлау Баланың нұсқаулыққа ілесу қабілеті.

Өлшем нәтижесі - «Ақыл-ой дамуының индексі» (MDI)

Қимыл

Бұлшық ет үйлесімділігінің және айла-шарғы жасау деңгейі. Өлшем нәтижесі - «Психикалық қимыл дамуының индексі» (РDI)

Баланың жүріс-тұрысы туралы жазба

Баланың эмоциялық әрекеті және мінез-құлқының әлеуметтік көрінісі

АҚШ-та әзірленген 3 айдан 2 жасқа дейінгі арнайы қажеттіліктері бар

сәбилер мен балаларға арналған арнайы бағдарлама сенсорлық-қимыл дамуын

және тану ортасын, коммуникативтік және әлеуметтік дағдыларды бағалау

қорытындысы бойынша араласудың және отбасына қызмет көрсетудің жеке

жоспарын құруды қарайды. Бала дамуының скрининг-тесті (DDST) және ерте

дамудың индикаторы (DIAL-R) - араласу бағдарламаларының негізі ретінде ерте

жастағы балаларды медициналық ұйымдарда алдын алу тексерістерін өткізудің

белгілі әдісі.

Арнайы білім орталығының (Австралия) «0-ден 4 жасқа дейінгі балаларға

арналған кішкентай баспалдақтар» атты ерте педагогикалық көмек көрсету

бағдарламасы, ең алдымен, ата-аналарға бағытталған және баламен

үй жағдайында жұмыс жасауға арналған практикалық нұсқаулық болып

табылады. Бағдарламаның мазмұны баланың сөйлеуін дамыту, қимыл, өз-өзіне

қызмет көрсету және әлеуметтік дағдылар дамуының нормативтерін тексеріс


101

кестелердің көмегімен бағалауға мүмкіндік береді.

Үш жасқа дейінгі балаларға отбасы жағдайында, денсаулық сақтау және

білім беру ұйымдарында көмек көрсетудің кешенді нормативтері Беларусь

Республикасының «Психикалық физикалық даму ерекшеліктері бар тұлғаларға

білім беру (арнайы білім беру) туралы» Заңында бекітілді (2004).

Ресейде өмірдің алғашқы үш жылында дамуында кемістіктері бар немесе

олардың пайда болу тәуекелі бар балаларға көмек көрсету бағдарламалары

бекітілген. Баланың дамуында ауытқуларды ерте анықтаудың мұндай

бағдарламалары сезімділік қағидаттарын, ата-аналардың қатысуын, жеке

бағдарламалардың тиімділігін және көрсетіліп жатқан қызметтердің сапасын

(мониторинг) анықтайды.

Ұлыбританияда қабылданған интеграция моделі әлеуетті мүмкіндіктерді

барынша дамыту мақсатымен ерте жастағы балалармен жүйелі сабақтар өткізуді

қамтиды. «Әр бала маңызды» бағдарламасы (Every Child Matters, 2004)

әлеуметтік жағынан осал отбасылардан шыққан балаларға ерте көмек көрсету

және алдын алуға бағытталған. Осылайша «әлеуметтік эксклюзия» саясаты бес

басымдылықты - денсаулық, қауіпсіздік, өзін-өзі өзектеу, жеке әлеуетті жетілдіру

және экономикалық әл-ауқатты жүзеге асыруға бағытталады.

Әлемдік тәжірибеде де (АҚШ, Германия) дамуында ерекше қажеттіліктері

бар ерте жастағы балаларды әлеуметтендірудің күннің қысқа мерзімінде істейтін

топтарды ұйымдастыру сияқты түрлері кеңінен қолданылады. Осындай

топтарда 3 айдан 7 жасқа дейінгі мүгедек-балалар үшін арнайы жағдайлар

жасалады. Бала күннің қысқа мерзімінде жұмыс істейтін топқа күніне 1,5-тен

2,5 сағаттан аптасына 3 рет барады.

Дереккөз: Н.Бейли шкалалары бойынша ерте дамудың диагностикасы, WordPress, 2014ж.

МДҰ-да қажетті пәндік-дамыту ортасы және арнайы жағдай жасау

дамуында ерекше қажеттіліктері бар балаларға білім беру процесіне

табысты интеграциялануының кепілі болып табылады. Астана қаласының

№ 64 сәбилер балабақшасы тәрбиелеу мен оқытудың инновациялық

құралдарын және технологияларын кешенді қолдануға мысал бола алады.


102

5-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________________________________________________

Біз балаларға қимыл қуанышын сыйлаймыз


103

МДТО жүйесінде жиі ауыратын және тубвираж бойынша тәуекел

тобына жататын балалар үшін МДҰ санаториялық желісі жұмыс істейді.

Жалпы бағытты МДҰ-да санаториялық типті 156 топ болды. Мұнда 3 122

бала денсаулығын нығайтты. Санаториялық типті және топтардағы

балалардың МДҰ-да жалпы контингенті 9 117 баланы құрады.

Емдеу және сауықтыруда Қызылорда және Маңғыстау облыстары

балаларға ерекше күтім жасады. Оңтүстік Қазақстан облысының 7 МДҰ және

балабақшалардың 21 тобында 440 бала емделді (2.1.10 - кесте).

Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында

тубвиражды балаларға арналған санаториялық балабақшалардың болмауы

жалпы бағытты МДҰ жанындағы арнайы топтардың жұмыс жасауын

алмастырды.

2.1.10 - кесте. Санаториялық балабақшалар туралы деректер, бірлік

Өңір

Санаториялық балабақшалардың саны

Балалар саны

2014 2015 2014 2015 Ақмола 0 0 0 0 Ақтөбе 6 6 256 268 Алматы 2 2 175 145 Атырау 7 7 484 378 БҚО 1 1 160 145 Жамбыл 4 2 699 90 Қарағанды 4 2 467 270 Қостанай 0 0 0 0 Қызылорда 14 14 1 592 1 256 Маңғыстау 7 9 830 886 ОҚО 4 7 275 440 Павлодар 5 4 937 661 СҚО 0 0 0 0 ШҚО 4 4 563 583 Астана қ. 2 2 229 238 Алматы қ. 7 7 733 635 ҚР 67 67 7 400 5 995


Ұлттық коррекциялық педагогиканың ғылыми-практикалық

орталығы (ҰКПҒПО) нашар еститін балаларды еститіндердің тобына енгізу

бойынша тәжірибесі есту кемістігімен балалардың әлеуметтік-эмоциялық,

сөйлеу және жалпы дамуын ынталандыруға айтарлықтай үлес қосты. БДМБ

жүзеге асырылған бес жылда инклюзивті білім беруге жағдайы жасалған

МДҰ үлесінің көрсеткішіне (9,1%) қол жеткізілді.


104

Сонымен бірге бастапқы мүмкіндіктері әртүрлі балаларды

әлеуметтендірудің факторы ретінде МДҰ-да инклюзивті топтардың жұмыс

істеуі одан әрі дамытуды талап етеді. Дамуында ерекше қажеттіліктері бар

балалармен жұмыс жасау үшін МДҰ білікті мамандардың жетіспеушілігі

тіркелді.

Дамуында ерекше қажеттіліктері бар балаларға қолдау көрсету үшін

мемлекеттік органдар үйлестірілген іс-әрекеттер жасауы керек. Бұл -

дамуында мүмкіндігі шектеулі балаларды ерте анықтау, тұрғылықты орны

бойынша денсаулық сақтау және білім беру объектілері жанындағы

консультативті-кеңес білім беру көмегін көрсету, әлеуметтік қорғау.

Реабилитологтардың, психологтардың, медициналық және әлеуметтік

қызметкерлердің кешенді қолдауы керек.

Материалдық-техникалық база

«Тіршілік әлеуетін қаржыландыру неғұрлым ерте болса,

перспективалар соғұрлым жақсы болады. Әлемнің барлық мемлекеттерінде

сан алуан тәуекелдерге тап болатын 1 жасқа дейінгі және ерте жастағы

балалар медициналық-санитарлық көмектің немесе білімнің, таза ауыз

су немесе дұрыс санитарлық жағдай мен тамақтың қолжетімсіздігінің

салдары алдында осал болады. Қатал жағдай немесе депривация әсері

неғұрлым ұзақ болса, ағзаның стресске жауап қайтару жүйесіне түсетін

ауыртпалық соғұрлым жоғары болады»7.

Балабақшалардың МТБ сипаттары әр түрлі (2.1.10 - сурет). Олардың

55,4% типтік және 44.6% бейімделген ғимараттарда орналасты.

Бейімделгендердің жалпы санынан балабақшалардың басым үлесі (67%)

ауылдық жерде орналасқан.

Бейімделген балабақшалардың көбі (өңірдің жалпы желісіне қатысты)

Қызылорда (72%), Оңтүстік Қазақстан (70%), Алматы (51,3%) және Жамбыл

облыстарында (48,6%) болды.

7 Адамның дамуы туралы баяндама – 2014ж. БҰҰДБ


105

Апаттық балабақшалардың саны 2014 жылмен салыстырғанда бір

бірлікке азайды және 15 бірлікті құрады, оның 11 Қызылорда облысында,

2 Жамбыл облысында Ақмола және Қарағанды облыстарында, бір-бірден

орналасты.

2.1.10 - сурет. МДҰ-ның материалдық-техникалық базасы, 2015 жылы


Өңірлердің географиялық орналасуы балабақшалардың

материалдық-техникалық жағдайына ықпал етеді. Ыстық сумен

қамтамасыз етілмеген 400 балабақшаның 369-ы ауылдық жерде

орналасқан. Судың жоқтығы 336 балабақша, оның ішінде ауылдық

жерде орналасқан 329, қалалық жерде орналасқан 7 балабақша үшін

өзекті болып тұр.

Қыс мезгілінде сұйық және сүйекті отын қолданумен жылуды

жеткізу пешпен берілетін жылу есебінен балабақшалардың

12% қамтамасыз етілді. МДҰ 15% кәріздеу жүйесі болмады, солардың

561 ауылдық жерде орналасты (2.1.11 - кесте).

2.1.11 - кесте. Балабақшалардың МТБ өзгерістерінің динамикасы, бірлік

Көрсеткіштер атауы 2014ж. 2015ж.

барлығы қала ауыл барлығы қала ауыл

Ыстық сусыз 752 34 718 400 31 369

Әкелінетін сумен 409 6 403 336 7 329

Жеке жылумен (пештік)

538 128 410 527 224 303

Кәріз жүйесінсіз 651 51 590 622 61 561


Типтік - 2349

• Қала - 1399• Ауыл - 950

Бейімделген - 1892

• Қала - 620• Ауыл - 1272

Апаттық - 15

• Қала- 4• Ауыл- 11


106

2014 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі ұйымдардың

МТБ-сын жетілдіру көрсеткіштерінің жақсаруы тіркелді . Осылайша,

ыстық суы жоқ балабақшалардың саны 47% азайды, тысымалданатын

су жай-күйі 18% жақсарды, балабақшалардың 4,5% кәріз жүйесімен

жабдықталды (2.1.11 - сурет).

2.1.11 - сурет. Инфрақұрылымда түрлі мәселелері бар мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі, 2015 жыл


МДТ-ны дамытуға ерекше назар аударған Қызылорда облысын

мысал ретінде келтіруге болады. Тек соңғы бес жылдың өзінде-ақ

күрделі жөндеу жұмыстары 40 МДҰ-да жасалды. Бұл жұмыстарға ЖБ-тен

766,2 млн. теңге қаржы бөлінді. 53 мемлекеттік балабақшада

«Монтессори» кабинеттері ашылды және олар жабдықталды.

Заманауи күзет-өрт және бейне бақылау құралдармен жабдықтауға

қатысты МДҰ инфрақұрылымына қойылатын талаптар күшейтілді .

Қолданыстағы нормативтік актілер ойын, ұйымдастырылған оқу

қызметі, серуендеу, тамақтану және ұйықтауға арналған бөлмелердің

жабдықталуын реттейді.

Жалпы айтқанда, мемлекет пен бизнестің тарапынан МДҰ-ның

балаларының және қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығы үшін сапалы

жағдай жасауға қомақты салымдар салынуда. Бұл, өз кезегінде, балаларды

МДТО-мен қамтудың сандық көрсеткіштеріне ғана әсер етпейді. МДҰ сапалы

өмірлік іс-әрекеті, балаларды мектептегі оқуға даярлау тұрғысынан

9,48

12,4

14,7

Ыстық сусыз Орталықтандырылған сумен жабдықталмаған

Жеке жылумен Кәріздеу жүйесінсіз


107

МДҰ-ның МТБ тозу процесінің көрсеткіштерін ескеру керек, бұл тиісінше

үнемі салымдарды және толықтыруларды қажет етеді.

Балалардың дұрыс тамақтануы - олардың денсаулықтарын, жұқпалы

аурулардың әсеріне және басқа да қолайсыз факторларға төзімділігін

нығайтудың маңызды шарты. Мектепке дейінгі жастағы балалардың

толыққанды және қауіпсіз тамақтануын қамтамасыз етуді мемлекеттік

санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау органдары жүзеге асырады.

Астана қаласының оң тәжірибесі тіркелді. 2015 жылы барлық мектепке

дейінгі ұйымдарда 2-7 жастағы балаларды тамақтандырудың 20 күндік

мезгілдік ас мәзірі енгізілді. Бірыңғай ас мәзірі энергетикалық қажеттіліктің

тәуліктік рационын, балалардың жасы мен денсаулық жағдайын, сонымен

қатар тамақтанудың климаттық және ұлттық ерекшеліктерін ескере

отырып жасалды.

МДҰ тиімді басқару үшін «Мектепке дейінгі балалық шақ»

Республикалық орталығы Автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің

(ААЖ) апробациясын бастады. «Денсаулық», «Тамақтану», «Дамыту»,

«Электрондық құжат айналымы», «Шаруашылық бөлім» модульдері тиімді

жоспарлау және есеп жүргізу, бақылау және талдауды арттыру үшін

әзірленді. «Ата-ананың жеке кабинеті» ата-аналарға баланың жетістіктері

туралы ақпаратты автоматты түрде ұсынады.

Ата-аналардың «өтеусіз және ерікті көмегінің» келеңсіз фактілерін

жою үшін ААЖ-ға «Меценаттық» қосымша модулін енгізуге ұсынылады. Бұл

ата-ана және азаматтық қоғамның демеушілік қаражаттарын реттеуге және

қолданудың ашықтығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Әлемдік

тәжірибе бойынша Білім беру ұйымдарына демеушілік көмек көрсету

ережелерін әзірлеу ұсынылады. Шығыстардың ашықтығы ата-аналардың

сенімін арттырып, оларға мектепке дейінгі ұйымдардың материалдық-

техникалық базаны жетілдіруге, қызметкерлерді ынталандыруға, кедей

және әлеуметтік осал топтағы отбасылардан шыққан балаларға атаулы

көмек көрсетуге, мектепке дейінгі жастағы балалардың мәдени тұрғыдағы

ниеттерін қанағаттандыруға қатысуға мүмкіндік береді.


108

БАСТЫ НАЗАРДА

_________________________________________________________________________________________________________

Мектепалды даярлық

Білім беру жүйесінде бір жылдан кем болмайтын мемлекет тарапынан

кепілдендірілген міндетті МДТО-ды енгізетін елдердің саны өсуде. Бала мектепте

табысты білім алуына қажетті құзыреттердің белгілі қорымен мектепке келу

керек. ЮНЕСКО деректері бойынша «Ерте жастағы балаларды тәрбиелеу және

оқыту» 1-Мақсатқа қол жеткізу үшін әлемнің 40 мемлекеті бір жылдан кем

болмайтын міндетті мектепке дейінгі білім беруді енгізді8. 40 мемлекеттің

27-сі біржылдық, 6 (Латвия, Коста-Рика, Венесуэла, Люксембург, Швейцария, Гана)

2-жылдық және 2 (Перу, Сальвадор) 3 жылдық міндетті МДТО енгізді (2.1.12-кесте).

2.1.12-кесте. Міндетті МДБ енгізілген 40 мемлекет

Мемлекет Заң күшіне

енген жыл

Міндетті білім беру

басталатын жас

Міндетті мектепке

дейінгі білім берудің

ұзақтығы (жылдар)

Араб мемлекеттері Судан 1992 4 …*

Орталық және Шығыс Еуропа

Босния және Герцеговина 2007 5 1 Болгария 2002/2003 6 1 Венгрия 1993 5 1 Латвия 2002 4 2 б.ю.р Македония 2005 6 1 Польша 2004 6 1 Молдова Республикасы … 5 1 Румыния … 6 1 Сербия 2003 5,5 1 Словения 2001 6 ….*

Орталық Азия

Қазақстан 1999 5 1

Шығыс Азия және Тынықмұхиты Өңірі

Бруней-Даруссалам 1979 5 1 Корея ХДР … 5 1 Макао, Қытай 1995 5 1 Мьянма … 5 1 Филлиппиндер 2012 5 1

Латын Америка және Кәріб бассейні

Аргентина 1993 5 1 Колумбия 1994 5 1 Коста-Рика 1997 4 немесе 5 1 немесе 2 Доминикан Республикасы 1996 5 1 Эквадор 2008 5-6 1 Сальвадор 1990 4 3


109

2.1.12 - кестенің жалғасы Гватемала 1985 6 1 Мексика 2001 5 1 Никарагуа 2006 5 1 Панама 1995 4 1 Парагвай 1998 5 1 Перу 2003 3 3 Уругвай … 5 1 Венесуэла, Б.Р. 1999 4 2

Солтүстік Америка, Батыс Еуропа Кипр 2004 4 жыл 8 ай 1 Дания … 6 1 Греция 2006 …* Израиль 1949 3 …* Люксембург 1963 4 2 Швейцария … 4 2

Оңтүстік-Шығыс Азия Иран Ислам Республикасы 2004 5 1 Шри-Ланка 1997 5 …*

Сахарадан оңтүстікке қарай орналасқан Африка елдері Гана 2007 4 2

*- ескерту: жекелеген мемлекеттер бойынша нақты деректер жоқ Дереккөз: Еуропалық комиссия (2014ж.) ЮНЕСКО ХКБ, 2012ж.

6-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________________________________________________

Мектепалды даярлықтың әлемдік тәжірибесі

Франция. 1975 жылы мектепке дейінгі тәрбие мен мектептегі оқудың

сабақтастығын қамтамасыз ететін іс-шараларды қарастыратын «Мектеп туралы»

Заң қабылданды. Мемлекетте бірыңғай мемлекеттік білім беру бағдарламасы

жұмыс істейді, мұнда балалардың аналар және бастауыш мектептердегі оқуын

бір мұғалім жүзеге асырады. Аналар мектептерінде және балаларға арналған

мектеп жанындағы сыныптарда барлық балалар мектепке дейінгі білімді 5-тен 6

жасқа дейінгі алады. Орта білімнің 12-жылдық моделі жұмыс істейді9.

Финляндия. Мектепке дейінгі ұйымдарда мектепалды даярлықтан бала

мектепке қабылданбас бұрын бір жылдың ішінде оқытудың 12-жылдық моделі

шеңберінде барлық балалар өтеді.

Болгария. Орта білімнің 12-жылдық моделі шеңберінде мектепке дейінгі

жастағы балаларды тәрбиелеудің мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылады.

Жапония. 5-6 жастағы балаларды мектепке толыққанды даярлау үшін

біржылдық ұйымдар жұмыс жасайды.

Израиль. Баланың балабақшаның ересек топқа түсуі мектепке даярлауда

міндетті болып табылады.

9 http://www.uis.unesco.org/Education/ISCEDMappings/Pages/default.aspx

http://www.uis.unesco.org/Education/ISCEDMappings/Pages/default.aspx


110

Халықаралық сарапшылар бұл мәселеде Қазақстанның ілгерілеуін

атады: «1999 жылы Қазақстан мектепке дейінгі ұйымда бір жылдық оқыту

міндетті болған Орталық Азияның алғашқы мемлекеті болды, бұл ең кедей

және ең бай отбасылардан шыққан балаларды қамтудағы айырмашылықты

қысқартты». Бұл балаларды мектепалды даярлықпен 99,7%

(411 222 баланы) қамтуға мүмкіндік берді.

2015 жылы балаларды (5-7 жаста) 2 044 балабақшада қамту көрсеткіші

147 892 бала, 929 шағын орталықта - 41 274 бала және 5 887 жалпы білім

беретін мектептерде 222 056 бала болды.

Балалар бірінші сыныпқа 6 және

7 жасынан қабылданады. Бұл жағдай бала

дамуының бастапқы деңгейінің әртүрлі

платформасын құрайды. 5-6 жастағы

балаларға оқу-тәрбие процесі 2010 жылы

енгізілген «Мектепке барамыз» бағдарламасы,

7 жасынан 1999 жылғы Мектепалды даярлық

бағдарламасы бойынша жүргізіледі. Бұл бағдарламалардың әдістемелік

негіздері әртүрлі. Балалардың әртүрлі жас санаттары оқушы, мұғалім,

сонымен қатар отбасы үшін ерекше қиындықтарды тудырғаны анық.

1 сыныпта барлық балалар бірыңғай бағдарламалар бойынша білім

алады. Балалардың оқу жетістіктеріндегі позицияларын түзету қиын.

Сонымен қатар бағдарламаларда, әсіресе 1999 жылғы бағдарламада, сауат

ашу және қарапайым математикалық түсініктерді оқыту бойынша

мазмұнында қайталау мөлшері жоғары. Балалардың көп саны мектепке

қалыптасқан оқу және есептеу дағдыларымен келеді.

Дегенмен, мұндай даярлық мектептегі оқуға табысты бейімделуді

қамтамасыз етпейді. Бұл оқу қызметі мен өздік жұмыс дағдыларының нашар

қалыптасу, психологиялық дайындық пен өз мүмкіндіктерін сыни бағалау

қабілетінің деңгейімен байланысты. Бұл эмоциялық жүктемелікті тудырады

және оқуға деген ынтаны төмендетеді.

ҚР 09.04.2016 жылғы

№ 501-V «Білім туралы»

Заңының 31-бабының

1-тармағына өзгерту

енгізілді, оған сәйкес

01.01.2019ж.. бастап балалар

мектепке 6 жасынан барады.


111

Мектептердің болашақ бірінші сынып оқушыларына жоғары талап

қою факторы, оларды негізсіз тестілеу де теріс ықпал етеді. Бұл мән-жай

ата-аналарды мектепке даярлықты жеделдетіп, репетиторлардың қызметіне

жүгінуге міндеттейді.

Балалар мектепке бармай тұрып бір жыл бұрын мектепалды

даярлықтан өту мүмкіндігін алғанда да сабақтастық мәселесі шиеленіседі.

Әр түрлі себептерге байланысты балалар мектепалды даярлықтан қалады.

Мұндай балалар, әдеттегідей, кейінірек құрдастармен қарым-қатынас

жасауда қиындықтарға тап болады. Сондықтан ҚР БҒМ 2012 жылы

Мектепалды сыныптар мен балабақшаның даярлық топтарының базистік

оқу жоспары әзірленді және МДТО Мемлекеттік жалпы білім беру

стандартының (МЖБС) талаптарына бейімделді.

Сонымен бірге озық экономикалар білім беру мақсаттарын «білетін

адамнан» «шығармашылық ои лаи тын, іс-әрекет жасаи тын, өзін-өзі

дамытатын адамға» ауыстыруды талап етеді. Бұл адамның ғылыми ойлауы

мен дүниетаным деңгейін анықтайтын жүйелі ойлауды дамытуды және

әр түрлі білім беру салаларының интеграциясын талап етеді.

12 жылдық мектепке өту мерзімінде Қазақстанда орта мектептің жаңа

0+11 моделіне өту жоспарланып отыр. Орта білімнің мазмұнын жаңарту

шеңберінде «НЗМ» ДББҰ Мектепалды даярлықтың типтік оқу

бағдарламасын (Бағдарлама) әзірледі.

Бағдарламаның мазмұны балалардың рухани-адамгершілік,

әлеуметтік, тұлғалық және танымдық қасиеттерін қалыптастыруға

бағытталған. Мектептегі оқуға балалардың ынтасына және эмоциялық

даярлығына, өздігінен және топта іс-әрекет жасау қабілетіне баса назар

аударылды.

Жаңа бағдарлама мектепке дейінгі және орта білім деңгейлерінің

сабақтастығын қамтамасыз етудің әдістемелік ұстанымдарын ескере

отырып әзірленді. Жүйелі-қызметтік және тұлғалық-бағдарланған ұстаным,

білімнің пәнішілік және пәнаралық интеграциясы және оқу материалын

баяндаудың бұрамалы принципі тәрізді педагогикалық аспектілер


112

белгіленді. Оқу-тәрбие процесінде, МДҰ-да, бес білім беру саласы (денсаулық,

қарым-қатынас, танымдық, шығармашылық және әлеуметтік орта)

сақталды.

«Алматыкітап», «Арман ПВ», «Білім беру қоры - жаңа шешім»

баспалары жаңа мектепалды даярлық бағдарламасына оқу-әдістемелік

кешенін (ОӘК) әзірлейді. ОӘК авторлары бастауыш мектеп мазмұнына ұқсас

8 толассыз тақырыптық бөлімді ұсынады. Бөлім тақырыптарының

өз ерекшеліктері де бар (2.1.13 - кесте).

2.1.13 - кесте. Мектепалды даярлық және бастауыш мектеп бағдарламаларының толассыз бөлімдерінің тақырыптары

Мектепалды Бастауыш мектеп

Мен кіммін? Мен қандаймын? Барлығы мен туралы

Мектеп не үшін керек? Менің мектебім

Менің қасымда кім бар? Менің отбасым және достарым

Айналамызда қандай ғажайыптар бар? Қоршаған әлем

Жолдар қайда апарады? Саяхат

Алтын бесік не сыйлайды? Салт-дәстүрлер және фольклор

Мен үшін не дәмді және пайдалы? Тамақ және сусындар

Қалай сау болуға болады? Тәні саудың жаны сау

Дереккөздер: 1. Мектепалды Типтік оқу бағдарламаларының жобалары, 2015. 2. Бірінші сыныптарға арналған оқу бағдарламалары.

Ұсынылатын бөлімдік жоспарлау жүйесі 6-7 жастағы балалардың сыни

ойлауын және ерте жастағы оқушының жүйелі ойлау пропедевтикасын

дамытуға ықпал етеді. Болжалды нәтиже мектеп пәндерін оқуға балалардың

даярлық деңгейі жоғары болуы және қарым-қатынас және ынтымақтастық

дағдыларын дамыту.

2015 жылғы қыркүйектен бастап Бағдарлама 24 жалпы білім беретін

мектепте 495 баланы қамтитын мектепалды сыныптарда эксперименттік

апробациядан өтіп жатыр. «Мектепке дейінгі балалық шақ» Республикалық

орталығы пилоттық мектептерге әдістемелік және кеңестік қолдау

көрсетеді.


113

Мектепке дейінгі білімнің мазмұны

Үздік халықаралық тәжірибеге ілесе отырып, 2015 жылы ҚР БҒМ

МДТО мазмұнын жаңарту бойынша іс-шаралар қолданды. 2014 жылы

ЮНЕСКО жаңа Білім берудің халықаралық стандартты жіктеуді (БХСЖ 2011)

қабылдады. Алғаш рет БХСЖ 0 деңгейі бағдарламаларының екі санаты

белгіленді. Бұл - туылғаннан 2 жасқа дейінгі балаларға арналған дамыту

бағдарламалары (БХСЖ 010) және 3 жастан бастауыш білім беру

бағдарламасы бойынша оқытудың басына дейінгі балаларға арналған

мектепке дейінгі білім беру бағдарламалары (БХСЖ 020).

Қолданыстағы нормативтік құжаттарға мониторинг жасау үшін

жетекші ғылыми қызметкерлер және әдіскерлер-практиктар тартылды.

БХЖС 2011-мен үйлесуге қатысты ЭЫДҰ-ның «ҚР Үкіметі қолдаған және

орындалуға міндетті құжаттар болып табылатын төрт әртүрлі оқу жоспары

баланың ерте жастан толық үздіксіз мектепке дейінгі дамуына кедергі

келтіреді» ұсыныстарын ескерумен жаңартылған МДТО МЖС жобасының

басты ережелері анықталды. Сондықтан ҚР БҒМ 2015 жылы 77 МДҰ-да

жүзеге асырылатын МДТО-дың Типтік оқу бағдарламасы жобасының

апробациясын бастады. Экспериментке 7 247 баланы қамтитын 262 топ

қатысады. МДҰ мұғалімдеріне 66 ОӘК әдістемелік қолдауды қамтамасыз

етеді.

Білім беру салаларының интеграциясы «Мәңгілік ел» ұлттық

бастаманың жалпы адамгершілік құндылықтар негізінде балалардың

қолайлы әлеуметтенуіне ықпал ететін бағдарламалық материалды

құрылымдауға мүмкіндік берді. «Халық өмірі оның келесі ұрпағымен

жалғасып отырады. Сондықтан Халықтың Мәңгілігі туралы арманнан асқақ

арман жоқ. Мәңгілік Ел - бұл ертеңгі күнге есік ашатын, болашаққа сенімді

арттыратын идея, бұл - кері қайтпайтын және берік тұрақтылықтың

символы»10. «Мәңгілік Ел» бастамасы МДҰ өміріне нық кірді және балаларды

10 Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік Күніне арналған салтанатты мәжілісте Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі. 2014 жылғы 15 желтоқсан


114

бірінші келген күнінен бастап қолдайды. Балалар сүйікті халық

ертегілерімен, фольклор байлығымен, халықтың салт-дәстүрлерімен және

әдет-ғұрыптарымен қызыға әрі тартымды танысады. Бұл балалардың

жүрегіне жақсы сезім ұялатады. Олар өз балабақшаларын, өздері тұрып

жатқан үйлерін біледі және жақсы көреді. Бұл - жақсылықтың алғашқы

қайнар көздері және отансүйгіштік тәрбиенің алғашқы дәндері.

Бірегей бағдарламаны Маңғыстау облысы Ақтау қаласы

№ 42 «Түймедақ» балабақшасының педагогикалық ұжымы іске асырады.

Балабақшада Қазақстан халқының шағын-ассамблеясын ұйымдастыру

балалардың Маңғыстау жеріндегі халықтың мәдениетін және

салт-дәстүрлерін қызыға оқып білуге және танысуға ықпал етеді. Балалар

достық пен бауырластық, толеранттық пен шыдамдылық туралы ерікті

сөйлеседі. «Мектепке дейінгі балалық шақ» облыстық орталығы «Балалық

мектепке дейінгі ассамблея татулық пен достықтың белгісі» атты тоқсандық

журналды жариялайды. «Росток» балалар ассамблеясы қызметінің

тәжірибесі Ақтау қаласында өткен Қазақстан халқының Ассамблеясының

ХІХ конференциясында «Бір шаңырақ астында» кітабында ұсынылды.

Мектепке дейінгі ұйымдардың қызметі «Мәңгілік ел» принциптерін

іске асыру контексінде, МДҰ қызметі әсіресе Қазақстан Республикасы

Тәуелсіздігінің 25-жылдығы қарсаңында аса маңызды.

Үштілділікті дамыту мектепке дейінгі білім беруді жаңғыртудың

маңызды аспектісі. МДТО жүйесінде ағылшын тілін оқыту «Қарым-қатынас»

білім беру саласы шеңберінде, үйірме жұмысында енгізіледі. Мұғалімдер

«Балабақшадағы үштілділік» республикалық байқаудың қорытындысы

бойынша үздік деп танылған авторлық бағдарламалар бойынша жұмыс

жасайды.

Үштілдік білім беруді енгізу әдістемелік қолдаумен қамтамасыз

етіледі. Бұл - оқу-әдістемелік құралдарының және ұсыныстардың кешені,

дидактикалық материалдары және АКТ-құрал-жабдықтары. МДҰ

мұғалімдеріне көмек ретінде қазақ, орыс және ағылшын тілдерін оқытатын

«Кішкентай тілмаш» атты интерактивті бағдарлама әзірленді.


115

Үштілділікті енгізу экспериментіне 185 МДҰ қатысады. Қарағанды

облысының «Заманауи көптілдік білім», Қостанай облысының «Үш тілді

оқимыз», Жамбыл облысының «Сөйлейміз - говорим - Speak»,

Шығыс Қазақстан облысының «Достар әлемі» сияқты бағдарламалардың

өңірлік тәжірибесі МДТО жүйесінде қолдануға ұсынылды.

Ата-аналар қауымының ағылшын тілін оқуға деген

қызығушылығының артуы байқалады. Тек 2014 жылдан 2015 жылға дейінгі

мерзімнің өзінде ғана ағылшын тілін оқитын балалардың саны 39,7 мың

адамға артты (2.1.14 - кесте).

2.1.14 - кесте. Ағылшын тілін МДБ-де оқыту

Жылдар

Ағылшын тілін оқиды Оның ішінде ағылшын тілі

барлық топтар, бірл.

оның ішіндегі балалар, адам

туған шетел

топтар, бірл.

оның ішіндегі балалар,

адам

Топтар, бірл.

оның ішіндегі балалар,

адам

2014 7 289 178 552 0 0 7 289 178 552

2015 8 121 218 252 4 65 8 117 218 187


«Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ (НЗМ) жанындағы

балабақшалар айтарлықтай тәжірибе жинақтады. Мұнда тәрбиелеу мен

оқытудың тиімді ортасы мұқият ойластырылған, педагогикалық

ресурстардың пулы қалыптастырылған. Білім беру бағдарламасы балаларды

оңтайлы тілдік ортаға енудің кестесіне сәйкес әзірленді.

7-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________________________________________________

Балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту бағдарламасын тілдік ортаға ендіру негізінде енгізу тәжірибесі

Талдықорған қаласының НЗМ жанындағы балабақша. Тілдік ортаға ену

бағдарламасымен кіші, орта және ересек топтар қамтылды. Әдістің негізгі

міндеттері оқыту ортасын құру үшін мыналар белгіленді:

қазақ тілін жоғары функционалдық меңгеру;

оқу пәндерін қазақ тілінде табысты оқу;

тілді оқушының жасына сәйкес келетін деңгейде дамыту;

қазақ, орыс және әлем әдебиетінің құндылықтарын жақсы түсіну;

үшінші (ағылшын) тілін жақсы білу.

Тілдік ортаға ену тәрбие-білім процесінің ықпалдастығы арқылы жүзеге


116

асырылады. Жобалық қызметке педагогикалық процестің барлық

қатысушылары, ата-аналар да тартылады.

Тілдік ортаға енудің модельдері:

1. Тілдік ортаға жартылай ену (3-тен 5 жасқа дейін) (қазақ және орыс

тілдерінің сандық ара қатынасы (50-50%). Топтағы қызмет күннің бірінші

жартысында бір тілде, екінші жартысында басқа тілде жүзеге асырылады.

2. Тілдік ортаға толық ену (5-тен 7 жасқа дейін). Топтағы қызмет күн бойы

мақсатты тілде (қазақ тілінде) жүзеге асырылады.

Бағдарламалық қамтамасыз ету:

1. EduPlay - бүкіл әлемде 15 жылдан астам уақыт бойы қолданылатын,

2-ден 5 жасқа дейінгі балаларға білім беруге арналған кешенді шешім.

2. Tux Paint - көпплатформалы сурет салу бағдарламасы.

3. Multikid - арнайы бағдарламалық қамтамасыз етуді, интерактивті үстел

және оқу материалдарын қиыстыру.

4. English+Kids - 5-тен 9 жасқа дейінгі балаларға арналған ағылшын тілін

оқыту бойынша білім беру бағдарламасы.

Тілдік ортаға ену бағдарламасы Канада, Финляндия және Эстонияның

үздік тәжірибесі негізінде әзірленді.

Әртүрлі авторлық бағдарламаларды енгізудің өңірлік тәжірибесі сан

түрлі. Бағдарламаларда МДҰ-ның инновациялық және тәжірибелік-

эксперименттік қызметінің ерекшелігі ұсынылады. Солтүстік Қазақстан

облысындағы «Құқықтық тәрбие» авторлық бағдарламасы Типтік оқу

жоспарының вариативтік бөлігі есебінен жүзеге асырылатын үйірме

жұмысы үшін әзірленді. Сабақ тақырыптары ересек мектепке дейінгі

балалардың жастық ерекшеліктеріне және МДТО МЖС талаптарына сәйкес

іріктелді.

Жаңа білім беру бағдарламаларын енгізу оқыту мен тәрбиелеудің

стандартты емес тәсілдерін, заманауи педагогикалық әдістерді және

АК технологиялармен жаңа оқыту құралдарын қолдануды талап етеді.

МДТО-ның негізін қалаушы бағыты тәрбиелеу және оқытудың ойын

тәсілдерін қолдану. Ойын технологияларының айтарлықтай жаңартылуы

тіркелді. «Сөйлейтін әліппе», «Электрондық конструктор» және «Дыбыстық

ойындар» заманауи дамыту ойындары баланың ойнауына және оқу

дағдысынсыз арнайы кітаптарды өздігінен оқуға мүмкіндік береді.

Халықаралық сарапшылар «Балалардың мектептегі оқуға даярлығын»

анықтайтын түсініктемелік аппаратты жасап шығарды.


117

8-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________________________________________________

Балалардың мектепке даярлығының компоненттері

БХЖС-2011. «МДҰ бағдарламаларының білім беру бағыты бір-бірімен немесе

тәрбиелеушімен интерактивті өзара қарым-қатынасын сипаттайды, оның

көмегімен балалар ауыз-екі сөйлеу және әлеуметтік дағдыларын жетілдіреді.

Логикалық ойлау, дәлел келтіру және ойлау процесі арқылы қарым-қатынас жасау

қабілеті дами бастайды. Ірі қимылды дамытатын сабақтар және ойын түріндегі

сабақтар мектепке даярлау үшін қолданылады».11

ЮНИСЕФ. «Балалардың мектепке даярлығы» түсінігінің үш басты

компоненті белгіленді. «Баланың даярлығы» - баланың денсаулығы, оның

әлеуметтік және эмоциялық дамуы, когнитивті және сөздік қатынас дағдылары.

«Отбасының даярлығы» - ата-аналарды оқу-тәрбие процесіне тарту және отбасыда

тиісті дамыту ортасын құру. «Мектептің даярлығы» - баланың мектепке дейінгі

білім беру деңгейінен бастауыш мектепке кедергісіз жатық ауысуы үшін жағдай

жасау. Білім беру деңгейлерінің табысты сабақтастығын қамтамасыз ететін

мұғалімдердің кәсіпқойлығы.

Баланың оқу жетістектерінің табыстылығына МДТО жүйесі әлеуетінің

әсері болашақта PISA-2012 халықаралық зерттеуінің көрсеткіштерімен

расталады. Бәр және одан да көп жылдар ішінде МДҰ-ға барған және оған

бармаған ҚР оқушылар арасындағы орташа айырмашылық 32 балды

құраи ды, ал ЭЫДҰ елдерінде осы аи ырмашылық 66 балды құраи ды.

МДТО оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың өнімділігі «шығыс»

параметрлері арқылы бағалануы керек. Қазақстанның МДТО жүйесінде

балалардың жетістіктерін бақылау, портфолио жасау және т.б. арқылы

бағаланады. Алайда осы мониторингке ұлттық деңгейде қорытынды

жасалмайды. Түркия, Нидерланды, Дания және Бельгия білім берудің бұл

векторына ерекше көңіл бөледі. Әлемдік педагогикалық қауымы мектепке

11 БХЖС 11. ЮНЕСКО Статистика институты. 2012ж.


118

дейінгі жастағы балалардың оқу жетістіктерін бағалаудың диагностикалық

құралдарын енгізу қажеттілігін түсініп отыр (2.1.12 - сурет).

2.1.12 - сурет. Мектепке дейінгі жастағы балалардың оқу жетістіктерін бағалау жүйесі

Starting Strong III

«МДТО сапасын бағалау

құралдары» есебі

Зерттеуге қатысқан 22 елдің 4

балаларды тестілеуге қатысты,

қалғандарында бақылау және

бағалаудың басқа жанама әдістерін

қолданды

МДТО-да ілгерінді бақылаудың

тиімді құралын жасау бойынша

бастама

«Бүкіл МДТО бойы дамыту және

оқыту мақсаттарына жауап беретін

балалардың үлесі» бағалау

субкөрсеткішімен «бала дамуының

бәрін қамтитын индексі» әзірленді

Халықаралық оқу жетістіктерін

бағалау қауымдастығы

TIMSS және PIRLS ұқсас мектепке

дейінгі білім беруді зерттеуіне

(ECES) бастамашылық етілді

Starting Strong IV

«МДТО-да сапаның мониторингі»

есебі

Зерттеуге қатысқан 24 мемлекеттің

7 мектепке дейінгі жастағы

балалардың оқу жетістіктерінің

деңгейін тестілеуге қатысты

Дереккөз: «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ

ЭЫДҰ елдерінде мектепке дейінгі ұйымдар ұсынатын қызметтердің

сапасына мониторинг жасаудың практикалық тәжірибесі де жинақталған. Өз

кезегінде бағалау технологиялары оларды қолданудың нақты мақсаттарын

ескере отырып әзірленді (2.1.13 - сурет).


119

2.1.13 - сурет. Бағалау технологияларын өткізудің мақсаты

Ескерту: сандық көрсеткіштерде белгілі мақсат бойынша мониторингке қатысқан ЭЫДҰ елдерінің саны көрсетілген Дереккөз: OECD, 2015, Starting Strong IV: Monitoring Quality in ECEC, (Presentation of Miho Taguma, etc.)

ЭЫДҰ 16 елінде бала дамуының мектепте оқуға қажетті құзыреттерін

МДҰ оқу бағдарламаларымен анықталады. Қимыл дағдыларын дамыту,

әлеуметтік-эмоциялық дамуы, сөйлеу дағдыларын және математикалық

сауаттылық баланың жетістіктерін бағалау нысандары болып табылады

(2.1.14 - сурет).

2.1.14 - сурет. Балалардың дамуын бағалаудың көрсеткіштері

Дереккөз: OECD, 2015, Starting Strong IV: Monitoring Quality in ECEC

16

16

15

12

12

11

9

8

4

Балалардың қажеттіліктерін анықтау

Баланың дамуын ынталандыру

МДТО сапасын жетілдіру

Педагогикалық қызметкерлердің жұмысын …

Ақпараттық саясаттар

Педагогикалық қызметкерлердің …

Қоғамды ақпараттандыру

Санкциясыз/сыйақысыз есеп беру

Санкциямен/сыйақымен есеп беру

17

17

17

16

14

13

13

12

5

9

9

11

8

7

5

9

5

2

Моторика

Әлеуметтік-эмоциялық даму

Сөйлеу және оқу

Математикалық сауаттылық

Шығармашылық

Әл-ауқат

Денсаулық

Жаратылыстану

АКТ дағдылар

стандартталған тестілеу бақылау


120

Үздік халықаралық тәжірибені ескере отырып 2015 жылы Балалардың

мектепке дайындық картасы (Карта) жасалды. Калифорния Білім

министрлігінің (АҚШ) «Бейінді дамытудан күтілетін нәтижелер - мектепке

даярлық» (DRDP-SCHOOL READINESS, © - 2012), Канаданың «Ерте дамудың

құралы» (Early development instrument), Ресей Федерациясының

А.В. Запорожец атындағы «Мектепке дейінгі балалық шақ» орталығының

«Бала дамуының картасы» сияқты құжаттар және ұлттық мамандардың

сараптамалық бағасы негізге алынды.

Карта (қосымша, 2.1.3-кесте, 2.1.4-кесте, 2.1.5-кесте) бала дамуының

негізгі көрсеткіштері үйлестірілген әмбебап құрал болып табылады. Қабілет

пен дағдылардың мазмұндық құрамы 80 дескрипторда ұсынылған

25 индикатормен көрсетілген (2.1.15 - кесте).

2.1.15 - кесте. Қабілеттер және дағдылар бойынша дескрипторлардың ара қатынасы

Қабілеттер және дағдылар Индикаторлар Дескрипторлар %

Денсаулық сақтаушы 5 13 16%

Коммуникативтік-тілдік 6 17 21%

Танымдық 8 27 34%

Шығармашылық 3 11 14%

Әлеуметтік + ынталылық 3 12 15%

Барлығы: 25 80 100%

Дереккөз: «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ

Жалпы алғанда, мектепке дейінгі тәрбие және оқытудың мазмұнын

жаңартуда оң өзгерістерді атап өткен жөн. БДМБ жүзеге асырудың

қорытындылары МДТО саласына бастамалардың кеңінен енгізілуін

куәландырады.

Сонымен бірге, жаңа БҒДМБ-да мәлімделген 2020 жылға қарай

қабілеттер мен дағдылардың жоғары және орташа деңгейімен 5-6 жастағы

балаларды 80%-ға дейін қамту мақсаты баланың дамуына мониторинг

жасайтын бірыңғай жүйесін ұлттық деңгейде енгізуді талап етеді. Бұл МДҰ

ұсынатын қызмет көрсетулерінің сапасын объективті бағалауға мүмкіндік

береді.


121

БАСТЫ НАЗАРДА _______________________________________________________________________________________________


122

Педагогикалық кадрлар

Қазақстанда мектепке дейінгі желінің кеңеюі соңғы жылдары

педагогикалық кадрлар санының өсу көрсеткіштерінің оң үрдістеріне ықпал

етті.

2015 жылы МДҰ жүйесінде кәсіптік қызметті 80,9 мың мұғалім, оның

ішінде жоғары білімі бар 49,3 мың мұғалім, орта кәсіптік педагогикалық

білімі бар 31,0 мың мұғалім және жалпы орта білімі бар 0,5 мың мұғалім

жүзеге асырды.

Тәрбиелеушілердің тек 34,9% (28,2 мың) ғана арнайы мектепке дейінгі

білімі, оның ішінде 12,4 мың адамның жоғары білімі, 15,9 мың адамның орта

арнайы білімі болды. 2014 жылмен салыстырғанда арнаи ы білімі бар

тәрбиелеушілер санының өсімі 2,9% құрады.

Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту жүйесі үшін мұғалімдерді

Қазақстанның 31 гуманитарлық колледжі және 32 жоғары оқу орны

даярлады. Педагогикалық колледждер түлектері бейінді ЖОО-ға

қысқартылған бағдарлама бойынша оқуларына құқылы.

МДТО саласы үшін магистрлік бағдрламаларды 9 ЖОО ұсынды.

2015 жылы магистр дәрежесін 15 түлек алды.

Қазақстанның ЖОО оқытудың әртүрлі нысандарының кең спектрін,

оның ішінде күндізгі, сырттай, қашықтан оқытуды да ұсынады.

5Б0102 «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту» мамандығы бойынша

біліктілік алған түлектердің саны жыл сайын артып келеді. 2015 жылы

МДТО жүйесіне 9,6 мың жас маман келді (2.1.15 - сурет).

2.1.15-сурет. «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту» мамандығы бойынша түлектер саны, адам


1216

2103

4100

5728

6492

534

629

1079

3172

3083

2011

2012

2013

2014

2015

ЖОО ТжКБ


123

МДТО саласына мамандарды даярлайтын Қазақстанның жетекші ЖОО

–ның бірі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті (Алматы

қ.). 2015 жылдың қорытындысы бойынша ҚазМҚПУ QS Stars University

Ratings халықаралық рейтингте «3 жұлдыз» алған Қазақстанның алғашқы

педагогикалық ЖОО деп танылды. Университет еліміздің педагогикалық

білімінің флагманы болды. ЖОО қызметінің инновациялық векторы

мектепке дейінгі тәрбие және оқыту саласына мамандарды даярлаудың

неғұрлым жоғары деңгейіне көтеруге мүмкіндік береді.

Өңірлерде жас мамандарды бекіту және олардың кәсіптік өсуіне

жағдай жасау бойынша белгілі тәжірибесі жинақталған.

Алматы қаласының мектепке дейінгі ұйымдарда жас мамандардың

мамандыққа «кіруі» үшін ұйымдастыру, ғылыми-әдістемелік және

ынталандыру шаралары жасалған. Кадрлар құзыреттілік кәсіби қолдау

принциптері бойынша іріктеледі. Бұл тәжірибелі және жаңа тәрбиешілердің

шығармашылық тандемі. Тәлімгерлік және өздігінен білім алудың

мәселелері әдістемелік жағынан қаралды. Бұл жас мамандардың кәсіби

құзыреттерінің дамуына, сонымен қатар балалармен және олардың ата-

аналарымен жұмыс жасауына ықпал етеді. МДҰ ұжымының үйлесімді

жұмысы көп жағдайда жетекшінің құзыретіне және оның көшбасшылық

қасиеттеріне байланысты болады. Жоспарлау және мұғалімдерді

ынталандыру процесін жоғары деңгейде ұйымдастыру қазіргі заманғы

менеджерді ерекшелейді.


124


125


___________________________________________________________________________________________________________________

«Сұлтанқорған» балабақшасы, Алматы қ. (директоры - Лукашева Татьяна Қайсаровна)


126

Тәрбие және оқытудың заманауи технологиялары мектепке дейінгі

ұйым әдіскері мен тәрбиелеушінің функционалдық қызметтерінің көлемін

кеңейтті. МДТО жүйесінің мұғалімдеріне қойылатын талаптар жоғарылады.

Жалпы алғанда, МДҰ кадрлық әлеуетін жаңартудың оң үрдістері

белгіленді. Басым үлесті (49,2%) 35 жасқа дейінгі тәрбиелеушілер құрады

(2.1.16 - кесте).

2.1.16 - кесте. МДҰ педагогикалық кадрлардың жас ерекшеліктері

Жылдар

Ба

рл

ық

м

ұға

лім

де

рд

ің с

ан

ы,

ад

ам

20

-25

жа

сқа

де

йін

25

-35

жа

с

35

-45

жа

с

45

-55

жа

с

55

-64

жа

с

Зе

йн

ет

ке

рл

ік ж

асы

2014 74 212 8 866 25 516 22 007 14 568 3 255 694

2015 80 857 11 956 27 849 22 895 14 488 3 669 464


Тәрбиешілермен қатар МДҰ жүйесінде 3 781 психолог, 4 912 музыка

қызметкері, 2 292 дене тәрбиесінің нұсқаушысы, басқа мамандықтардың

6 814 мұғалімі жұмыс істейді. ҚР БҒМ деректері бойынша осындай МДҰ

педагогикалық мамандар қажеттілігі 2015 жылы 1 317 адамды құрады.

Мұғалімдердің кәсіптік құзыреттілігі МДҰ ұсынатын қызметтер

сапасының деңгейін анықтайды. 2011-2015 жылдар мерзімінде мектепке

дейінгі ұйымдар желісінің (+1 243 бірл.) кеңеюі МДТО педагогикалық

кадрлар санының өсуіне (+39 414 адам) ықпал етті. Бұл жоғары, бірінші және

екінші санаты бар мұғалімдер үлесі көрсеткіші төмендеуінің бірден-бір

себебі болды (2011ж. - 51,6%, 2015ж. - 44,7%). Біліктілік санаты жоқ МДТО

мұғалімдерінің үлесі 2015 жылы 55,3% құрады (1-карта, қосымша,

2.1.7 - кесте).


127

1-КАРТА.

_________________________________________________________________________________________________

МДҰ мұғалімдерінің сапалық құрамы, 2015 жыл (жоғарғы, I және II санаттармен, өңір мұғалімдерінің жалпы санынан %)


Өңірлік салыстыруда біліктілік санатымен МДҰ мұғалімдерінің

неғұрлым көп үлесі Қарағанды облысына, Алматы қаласына, Солтүстік

Қазақстан және Павлодар облыстарына тиесілі болды. Мұғалім санының

көрсеткіші жоғары болса да, Оңтүстік Қазақстан облысында олардың

сапалық құрамының неғұрлым аз үлесі тіркелді.

Ата-аналар қауымы да МДҰ білікті кадрлармен қамтамасыз етілмеуі

және олардың жиі ауысуы мәселелерін атап көрсетті. Мұны халықтың

әлеуметтік сауалнамасының қорытындылары куәландырады12.

МДҰ топтарының толықтыру мәселелер өзекті бола түсуде. Сәби және

мектепке дейінгі жастағы топтарда балалардың саны нормативтік және

құқықтық актілермен регламенттеледі13. Алайда қалалық жерде МДҰ-да

тізімдік құрамы топта (норма бойынша 25 бала) келушілердің орташа саны

30-35 баланы құрайды. Тәрбиешілер жүктемелерінің артуы педагогикалық

12 ҚР-да балалардың ерте дамуының тұжырымдамалық негіздері, «АТО» АҚ, 2014ж. 13 ҚР ҰЭМ 2015 жылғы 17 наурыздағы № 217 «Балаларды мектепке дейін тәрбиелейтін және оқытатын объектілерге қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптардың» Санитарлық ережелерін бекіту туралы» бұйрығы


128

процестің сапасына және әр балаға көңіл бөлу мүмкіндігіне кері әсер етеді.

Елімізде қабылданған «тәрбиелеуші/бала» ара қатынасы әлемдік

көрсеткіштерге сәйкес келмейді (2.1.16-сурет). Ұсынылған әлемнің 20 елінде

және Американың 4 штатында 2 жасқа дейінгі «тәрбиелеуші/бала» ара

қатынасының ең жоғарғы көрсеткіші біздің елде (20). ЭЫДҰ бойынша

орташа көрсеткіш - 16 бала. 3 жас және одан да үлкен жас тобындағы

ҚР көрсеткіші де (25) ЭЫДҰ бойынша орташа деректерінен (19) асады.

2.1.16 - сурет. Бала/тәрбиелеуші арақатынасы, 2015 жылы

МДҰ-да 2 жастағы балалар үшін тәрбиелеуші/баланың реттелетін ара қатынасы

МДҰ-да 3 және 4+ жастағы балалар үшін тәрбиелеуші/баланың реттелетін ара қатынасы

Ескерту: тәрбиешінің көмекшілері есепке алынбады Дереккөз: OECD (2012), Starting Strong III, OECD Publishing, Paris, «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ

Финляндия

Италия

Австрия

Шотландия

Венгрия

Жапония

Голландия

Португалия

Бельгия Фламандка …

Израиль

ЭЫДҰ-16 бойынша орташа

Франция

Бельгия француз …

Корея

Эстония

Жаңа Зеландия

Польша

Словения

Норвегия

Массачусетс (АҚШ)

Оклахома (АҚШ)

Солтүстік Каролина (АҚШ)

Словакия Республикасы

Джорджия (АҚШ)

Қазақстан

Финляндия

Эстония

Жаңа Зеландия

Шотландия (ВБ)

Словения

Венгрия

Словакия

Австрия

Чех Республикасы

Англия

Бельгия Француз …

Израиль

Норвегия

ЭЫДҰ-19 бойынша орташа

Голландия

Түркия

Британдық Колумбия …

Ирландия

Италия

Қазақстан

Корея


Испания

Франция

Жапония


129

2015 жылы материалдық ынталандыруды арттыру мақсатында

ҚР Үкіметінің №1193 қаулысымен азаматтық қызметкерлердің және

мемлекеттік бюджеттің қаражаты есебінен қамтамасыз етілетін ұи ымдар

қызметкерлерінің еңбекақысы жүи есіне өзгерістер енгізілді. Азаматтық

қызметкерлерді жіктеу (А, В, С, D) және лауазымдық жалақыны есептеу

коэффициенті енгізілді (2.1.17 - кесте).

2.1.17 - кесте. МДҰ қызметкерлерінің еңбекақысы, 2015 жылы

МДҰ қызметкерлері лауазымдарының атауы

Санат/Еңбекақы, теңге ҚР бойынша орташа еңбекақысынан үлесі,

%

25 жылдық өтілі бар меңгеруші (А1-2) 123 030 89,9

20 жылдық өтілі бар меңгеруші (А1-2) 119 716 87,4

25 жылдық өтілі бар әдіскер (В2-1) 94 890 69,3

7 жылдық өтілі бар әдіскер В2-3 73 776 53,9

Жоғары арнайы білімі бар бастаушы тәрбиелеуші

(өтілсіз және санатсыз) В3-4) 53 923 39,4

Орта арнайы білімі бар бастаушы тәрбиелеуші

(өтілсіз және санатсыз) (В4-4) 45 552 33,2

25 жылдық және одан да артық өтілі, жоғары арнайы білімі, жоғары санаты

бар тәрбиелеуші (В3-1) 84 097 61,4

25 жылдық және одан да артық өтілі, орта арнайы білімі, жоғары санаты бар

тәрбиелеуші (В4-1) 77 726 56,7

25 жылдық және одан да артық өтілі бар тәрбиелеушінің көмекшісі

(ерекше еңбек шарттары үшін 30%-ға дейінгі үстемақысыз 1 ставка)

(Д-1) 40 102 29,3

Өтілісіз тәрбиелеушінің көмекшісі (Д-1) 31 926 23,3


МДТО қызметкерлері еңбекақысының жоғарылауына қарамастан,

ел бойынша орташа еңбекақымен салыстырғанда (136 956 теңге) ол,

бұрынғыша әлі де төмен. МДҰ мұғалімдерінің орташа еңбекақыларының

халықаралық көрсеткіштері Қазақстанның тәрбиешілерінің еңбекақы

жүйесінен 10 есе артық (2.1.17 - сурет).


130

Финляндияда мектепке дейінгі ұйымның мұғалімі мамандығы өте

беделді. Мамандықтың әйгілі болуы табыстың перспективаға байланысты

(салықты есептемегенде жылына шамамен 17 мың евро).

2.1.17 - сурет. ЭЫДҰ елдеріндегі мектепке дейінгі білім беру мұғалімдерінің жылдық еңбекақысы

Дереккөз: OECD (2014). Education at a Glance: OECD indicators

Мектепке дейінгі білім беру саласының мұғалімінің жоғары беделін

құптау Франция, АҚШ, Мексика, Бразилия, Ресей Федерациясы және т.б.

елдерде мемлекеттік деңгейде «Мектепке дейінгі білім беру саласы

қызметкерінің күні» белгілену фактісі болып табылады. 2017 жылы

Қазақстан Балалық шақ институтының 100-жылдық мереи тои ын атап өтеді.

Қазақстанда мектепке деи інгі тәрбие мен оқыту саласы қызметкерінің күні

мерекесін тои лау бұл оқиғаның маңыздылығын арттырды.

37 350

45 300

98 788

35 354

54 812

46 116

87 511

28 757

43 758

35 952

66 085

ЭЫДҰ бойынша орташа

Швейцария

АҚШ

Люксембург

Бастапқы еңбекақы, жылына $

Жұмыстың 10 жылынан кейінгі еңбекақы, жылына $

Жұмыстың 15 жылынан кейінгі еңбекақы, жылына $


131

10-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________________________________________________

Қазақстанның мектепке дейінгі тәрбиесіне - 100 жыл!

Дереккөз: http://semeymusey.kz/, Облыстық тарихи-өлкетану музейі

http://semeymusey.kz/


132

11-КІРІСТІРМЕ. ________________________________________________________________________________________________________________

«Ел болам десең - бесігіңді түзе». Мұхтар Әуезов

Дереккөз: (http://semeymusey.kz/) Облыстық тарихи-өлкетану музейі


133

Қазақстан мұғалімдерінің біліктілігін арттыру жүйесіне ерекше рөл

беріледі. «Өрлеу» ҰБАО АҚ профессорлар мен оқытушылар корпусының

сапалық құрамына қойылатын талаптар күшейтілді. Еліміздің МДТО

жүйесінің мұғалімдерін 309 оқытушы, оның ішінде 8 ғылым докторы және

профессоры, 50 ғылым кандидаты және доценттер, 1 PhD докторы, 33 магистр

және 217 аға оқытушы даярлайды.

Тәрбие және оқыту бойынша жаңа білімді алу және инновациялық

технологияларды меңгеру мүмкіндігі МДТО жүйесі мұғалімдерінің барлық

санаттарында бар. Бұл - тек басшылық құрам ғана емес, сәбилер

балабақшасының, шағын орталықтың, мектепалды топтардың және

сыныптардың тәрбиешілері, музыка қызметкерлері және СӨС нұсқаушылары,

психологтар мен логопедтер, қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің

мамандары.

Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту саласының мұғалімдерін даярлау

курстық бағдарламалары жаңартылды. Бағдарламалардың тақырыптары

оқу-тәрбие процесінде Қазақстанның білім беру саласындағы жаңалықтарды

қолдануға бағытталған. Бұл - мазмұны жаңартылған жаңа МДТО МЖС және

мектепалды бағдарламалар, балалардың ерте дамуының, үштілділіктің және

инклюзивтік білім берудің әдістемелері.

Барлық бағдарламалар біліктілікті арттырудың құзыреттілік моделіне

бағдарланған. Пәрменді ұстаным қаралған. Оған жаңа білім беру

технологияларын және оқытудың интерактивті нұсқаларын қолдану

арқылы қол жеткізуге болады. Білім беру процесі тындаушылардың бетпе-

бет және өздік әрекеттерін, кішігірім топтарда жұмыс істеуді, оқытудың

белсенді стратегияларын, «кейс-стади» әдісін, мастер-класстарды, шағын

сабақтарды үйлестіреді. Мектепке дейінгі тәрбие және білім беру саласының

әрбір мұғалімінің moodle.orleupvl.kz интернет-ресурсында онлайн кеңес

алуға мүмкіндігі бар. Алған кәсіби дағдыларды қолданудың табыстылығы

курстан кейінгі мерзімде бақыланады.


134

Өңірлік деңгейде біліктілікті арттыру институттары МДТО

мұғалімдеріне көмек ретінде әдістемелік қолдау көрсетеді.

Солтүстік Қазақстан облысының БАИ филиалдары «Мектепке дейінгі

ұйымдардың білім беру процесіне балалардың ерте дамуының әдістемелерін

енгізу», Оңтүстік Қазақстан облысында - «Ертегілер терапиясы арқылы оқу-

тәрбие процесін жетілдіру, Жамбыл облысында - «Мектепке дейінгі жастағы

балалардың логикалық ойын дамыту технологиясы», Маңғыстау облысында

- «Мектепке дейінгі жастағы балалармен жұмыс жасауда интерактивті

әдістерді қолдану» құралдарын әзірледі.

«Өрлеу» ҰБАО АҚ Қостанай облысындағы филиалының жұмыс

тәжірибесі біліктілікті арттырудың инновациялық тәсіліне мысал бола

алады. Бұл орталықтың базасында Қашықтан оқыту орталығы құрылды.


135

12-КІРІСТІРМЕ. _________________________________________________________________________________________________________________

«Өрлеу» филиалының Қашықтан оқыту орталығы


136

Әр өңірде шығармашылыққа құштар мұғалімдер өмір сүреді. Олардың

жетістіктерін ата-аналар мен әріптестері мақтан тұтады, оларды

тәрбиеленушілері шынайы жақсы көреді, ұжымда жоғары сыйлайды. ЖАО-

ға жетекші кәсіпқой-тәрбиешілердің тәжірибесін және педагогикалық

династия дәстүрлерін БАҚ-та ақпараттық сүйемелдеу жұмысын

белсендендіре түсу ұсынылады.

Қазақстанда талантты мұғалімдерді қолдаудың оң тәжірибесі

жинақталған. МДТО жүйесінің жетекші әдіскерлері мен тәрбиешілері жыл

сайын өз жетістіктерін республикалық деңгейде ұсынып, «Үздік мұғалім»

байқауының жеңімпаздары атанады. Тәрбиеші кәсіпқойлығының әлеуеті

және озық тәжірибені тарату МДТО жүйесінің мұғалім мамандығының

беделі мен мәртебесін жоғарылатуға ықпал етеді. Әр өңірде жаңашыл-

мұғалімдердің бірегей тәжірибесі бар, ол басқа әріптестердің тәжірибесін

байытып, ортақ игілікке айналатыны анық.

Қусанова Мәншүк Әмірғалиқызы

Үздік мұғалім-2012

№ 17 балабақша

Атырау облысы

Атырау қ.

«Тәрбиешінің педагогикалық қызметі сан алуан. Оқиғалардың көп болуына

байланысты күннің қалай өткенін де байқамай қаласың. Ойын, күлкі, жаңалықтар,

балалардың тентектігі. Дегенмен, күн сайын өз ұшқалақтарыма асығамын. Мен

балаларды, өз мамандығымды шынайы жақсы көремін. Мектепке дейінгі білім беру

саласының мұғалімі болу балалық шақтағы арманым еді. Балалық шақтың түрлі

түсті әлемі мені әрқашанда қызықтыратын. Біздің кәсібіміз оңай емес, дегенмен,

балалардың бақытты келбеттерін көргенде, бәрі де ұмыт болады».


137

Тілеубаева Гүлнұр Мақсұтқызы


«Ақбота» балабақшасы

Ақмола облысы

Бурабай ауданы

«Мұғалім, баланың ішкі әлемін тани отырып, оның жан-жақты дамуына

жағдай жасауы керек. Бала өскін сияқты, күтім мен көңіл бөлсең ғана гүлдейді.

Менің кішкентай бүлдіршіндерімнің күншуақ күлкісі және бақытты келбеттері

маған қиындықтарды жеңуге көмектеседі. Әр бала белгілі мінезі бар тұлға.

Мектепке дейінгі білім беру саласы мұғалімінің шеберлігі баланың жүрегіне жол

таба білуі».

Бузова Наталья Николаевна


№58 «Күншуақ» сәбилер


Оңтүстік Қазақстан облысы

Шымкент қ.

«Талантсыз бала болмайды. Олардан дарындылықтың ұшқынын тауып,

музыканың көмегімен дамыту менің қолымнан келеді. Дыбыс әлемінің көмегімен

балаларға әлемге жарқын дыбыстармен және түстермен қарауды үйретемін,

олармен бірге өзім де үйренемін.

Заманауи мұғалімнің кәсіпқойлық, жанасқыштық сияқты қасиеттері болуы

керек. Ол инновациялық технологияларды пайдалана отырып, уақытпен қатар

жүре білуі керек».


138

Алиғазиева Айгүл

Қалиматқызы


№ 44 «Мерей» сәбилер


Батыс-Қазақстан облысы

Орал қ.

«Балаларды жақсы көру, өйткені бұл - басты міндет. Және әрқайсысының

жүрегіне жол таба білу, басқаша болу мүмкін емес! Мамандықты таңдау

мүмкіндігім болса, мен, күмәнсіз, қайтадан мұғалім болатын едім. … Мөлдір

домалық кең ашылған көздерімен алдымнан сәбилер жүгіріп шығады. Олар менің

әрбір сөзімді, қимылымды, көзқарасымды аулайды, және сен оларға керек екеніңді

түсінесің. Иә, басқаша болу мүмкін емес, өйткені менің басты тәлімгерім менің

әкем, бүкіл өмірін педагогикаға арнаған ұлы ұстаз болды».

Бекжанова Гүлмира

Сағидоллақызы


Жәнібек ауданының


Батыс Қазақстан облысы

«Менің педагогикалық ұраным тынымсыз жарату, жан еңбегі. Өйткені ата-

бабаларымыз: «егін ек бұл жылдарға, орман өсір бұл онжылдыққа, тәрбиеле бұл

ғасырларға ұласады», - деген. Балаларға деген сүйіспеншілік, мұғалімнің сөзі, жеке

басыңның үлгісінің күші, әділдік сияқты өте қарапайым компоненттерден

тұратын тәрбиенің күшіне нық сенімдімін. Ш. Амонашвили, М. Монтессори,

Н.Зайцева, Қ.Альтшуллера сияқты ұлы ұстаздардың бастамалары қазірдің өзінде

де өзекті деп санаймын. Маған балалық шақ әлемінде болу ұнайды, бұнда менде

баланы жақсылық, махаббат және ғажайып әлемге орап, ол үшін ертегі жасау

мүмкіндігім бар».


139

Қаржыландыру

Халықаралық зерттеулер білім беру саласына жұмсалатын қаржы

салымдарының әр адам және жалпы қоғам үшін маңыздылығы жағынан

тиімділігін дәлелдейді. Өз кезегінде, МДТО саласына жұмсалған қаржы

салымдарының жоғары қайтарымдылығы тіркеледі. Адамның өмірде

табысты болуын оның мектепке дейінгі біліміне жасалған салымдар алдын

ала анықтайды (2.1.18-сурет).

2.1.18-сурет. Ерте балалық шақты қаржыландыру

3 жасқа дейін бас миы массасының 90%-ы қалыптасады1

Мектепке дейінгі тәрбие және оқытуға салынған $1 қоғамға $8 және одан да артық болып қайтарылады2

Дереккөз: 1 Achieving Kindergarten Readiness for All Our Children (The Pritzker Children’s Initiative and The Bridgespan Group, 2015). 2 The High/Scope Perry Preschool Study Through Age 40, Schweinhart, L.J., 2005.


140


_________________________________________________________________________

Әлемдік тәжірибе. Ерте балалық шақты инвестициялау

Колумбияның үйдегі күндізгі күтім бағдарламасы (Home-Based Community

Day Care, Colombia) ерте жастағы балалардың тамақтануын жақсартуға ықпал

етті. Өз балаларына тамақ пісірмейтін отбасылардың саны 14% - 3%а дейін

азайды.14

Боливияның балаларды дамытудың ықпалдасқан бағдарламасы

(Integrated Child Development Program). Нәтижелер 37-54 айдағы балалардың

қимыл, тілдік дағдыларының, сонымен қатар психологиялық жағдайының,

бағдарламаға қатыспаған балалармен салыстырғанда, 5% жақсарғанын

көрсетті.15

Колумбияның үйдегі күндізгі күтім бағдарламасы (Home-Based Community

Day Care, Colombia). Бағдарламаға қатысқан балалардың 43% психологиялық

және әлеуметтік дамудың жақсарғанын көрсетті16.

АҚШ-тың Perry Preschool бағдарламасы. Нәтижесінде әр балаға жұмсалған

$15,166-дан мемлекеттің табысы $244,812 құрады. Бағдарламаға қатысушы-

отбасылардың жеке табыстары $49,190 құрады.17 Балалардың ерте дамуының

және күтімінің секторы мемлекеттің қылмыспен күресуге жұмсайтын

шығыстарын үнемдейтіні (үнемдеу - 88%, $171,473)18 және жұмыспен қамтуды

ұлғайтатыны анықталды. Коррекциялық оқыту және денсаулық сақтауға

жұмсалатын шығыстарды қысқартады (бағдарламаға қатысқандардың

коррекциялық оқыту ұзақтығы, бағдарламаға қатыспағандармен

салыстырғанда, орташа есеппен 1,5 жылға аз болады)19. Дене күші, ақыл-ой,

әлеуметтік жағынан жақсы даярланған балалар мектептегі оқуға өткенде

күйзеліске неғұрлым аз шалдығады. Бұл, күмәнсіз, балалардың мектептегі оқу

үлгерімін арттыруға ықпал етеді.

Perry Preschool Program мектепке дейінгі бағдарламасына қатысқандар

Perry Preschool Program мектепке

дейінгі бағдарламасына қатыспағандар

Бағдарлама бойынша қаржыландырудан

мемлекеттік қаржыны үнемдеу

Еңбекақы $1856* $1308* $14,078 (7%)** Мектепте оқитын 65% (орта есеппен оқу 45%* $7,303 (4%)

14http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTCY/EXTECD/0,,contentMDK:20260664~menuPK:528557~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:344939,00.html#Columbia 15http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTCY/EXTECD/0,,contentMDK:20260664~menuPK:528557~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:344939,00.html 16http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTCY/EXTECD/0,,contentMDK:20260664~menuPK:528557~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:344939,00.html#Columbia 17 http://www.highscope.org/file/Research/PerryProject/specialsummary_rev2011_02_2.pdf 18 http://www.highscope.org/file/Research/PerryProject/specialsummary_rev2011_02_2.pdf 19 http://www.highscope.org/file/Research/PerryProject/specialsummary_rev2011_02_2.pdf


141

жылдар саны ұзақтығы бір жылға артық)*

Коррекциялық оқытудың ұзақтығы

3,9 жыл* 5,2 жыл*

Қамауға алу 28%* 52%* $171,473 (88%) Ауыр қылмысқа

тарту 32%* 48%*

Мемлекеттік жәрдемақы

59%* 80%* Шамамен $2,768 (1%)

Дереккөз: Schweinhart, L.J. The High/Scope Perry Preschool Study Through Age 40 *40 жаста ** Еңбекақы негізінде салықтан түсетін кіріс

Қазақстандық білім беруді дамытудың құжаттық бағдарламаларында

МДҰ-ға ерекше роль берілді. БДМБ-сы жүзеге асырылған 5 жылда МДТО

жүйесін қаржыландырудың тұрақты ұлғаюы тіркелді. 2015 жылы қаржылық

қолдау деңгейінің ЖІӨ-нен пайызы сақталып, 162,3 млрд. теңгені құрады

(2.1.19 - сурет).

2.1.19 - сурет. ЖІӨ-нен мектепке дейінгі тәрбие және оқытуға жұмсалған

шығыстар, %


ЭЫДҰ мемлекеттердің назарын «балалардың ерте жастан дамуын және

күтімін, ерте жастан мектепке қабылдануына деи ін әлеуметтік теңдікті

қамтамасыз ету ұзақмерзімді экономикалық өсуді қолдау үшін барлық

мемлекеттердің білім беру саясатының басты бағыты болуы тиіс»20 екеніне

аударады. ЭЫДҰ ұсыныстары Қазақстанның білім беру саясатында кеңінен

қолданылады. Мектепке дейінгі білім беруді қаржыландыруды ЭЫДҰ

елдерінің орташа көрсеткішімен салыстыруға болады (2.1.20 - сурет).

20 ЭЫДҰ, «кірістердің теңсіздігі саласындағы үрдістер және оның экономикалық өсуге әсері», 2014ж.

0,36 0,380,43

0,6 0,58

2011 2012 2013 2014 2015


142

2.1.20 - сурет. МДТО жүйесін қаржыландыру, ЖІӨ-нен, %

Дереккөз: OECD, Education at a Glance, 2014 жыл

МДТО жеке меншік секторына айтарлықтай қаржы салымы тіркелді

(2.1.18 - кесте). Тек 2015 жылдың өзінде-ақ 111,5 мың орынға арналған

мемлекеттік тапсырыс 1 284 жеке меншік МДҰ-да орналастырылды. ҚР БҒМ

деректері бойынша мемлекеттік және жеке меншік секторға жалпы соммасы

68,0 млрд. теңгені құрайтын 393,0 мың орынға арналған мемлекеттік

тапсырыс берілді.

2.1.18 - кесте. РБ және Ұлттық қордың қаржысынан МДТО-ға мемлекеттік тапсырыс берудің нақтыланған шығыстарының көлемі, 2015 жыл

Өңір Барлық мемлекеттік тапсырыс

Орын саны (балабақшалар, ШО)

сомасы, мың тг.

Ақмола 21 402 3 704 708

Ақтөбе 10 600 1 903 673

Алматы 32 716 5 845 950

Атырау 13 536 2 553 549

ШҚО 28 690 5 048 558

Жамбыл 26 113 4 882 677

БҚО 5 479 992 665

Қарағанды 19 441 3 694 841

Қостанай 10 448 1 809 231

Қызылорда 27 262 5 165 266

Маңғыстау 20 546 3 373 910

1,3 1,3

0,78 0,7 0,65 0,62 0,6 0,6

0,1


143


Павлодар 16 123 2 751 938

СҚО 11 049 1 846 917

ОҚО 108 949 19 247 503

Алматы қ. 9 034 1 290 464

Астана қ. 31 566 3 929 695

ҚР 392 954 68 041 545


ЖБ шығыстары өңірдің экономикалық көрсеткіштеріне байланысты

әркелкі болады (2.1.21 - сурет). Оның мөлшері коммуналдық қызметтерге

жұмсалатын шығыстарға, жылу беру мерзімінің ұзақтығына және

т.б. факторларға байланысты.

2.1.21 - сурет. МБ-тен МДТО-ға жұмсалатын шығыстар, млн. теңге, 2015 жыл


МДҰ 1-тәрбиеленушісіне жұмсалатын орташа шығыстары сәйкесінше

әр өңірде айтарлықтай ерекшеленеді (2.1.22 - сурет).

1585

4669

5003

5373

6466,2

6796

7201

7746

7918

8558

8612

8978

9817

14167

27906

61158

СҚО

БҚО

Қостанай

Атырау

Астана қ.

Ақмола

Ақтөбе

Маңғыстау

Павлодар

Алматы

ШҚО

Қарағанды

Жамбыл

Қызылорда

ОҚО

Алматы қ.


144

2.1.22 - сурет. МДҰ-ның 1 тәрбиеленушісіне күрделі шығыстарды ескерусіз жылына жұмсалатын шығыстар (мемлекеттік тапсырыс), мың теңге,

2015 жыл


Осылаи ша, соңғы 5 жылдағы негізгі көрсеткіштердің талдауы

Қазақстанның мектепке деи інгі білім беруді дамытудың оң үрдістерін

куәландырады. Инфрақұрылымдық шешімдердің, бағдарламалардың

мазмұнын жаңартудың және кадрлық ресурстардың сапалық әлеуетін

жетілдірудің жедел қарқыны бағдарламалық құжаттардың мақсаттық

индикаторларына қол жеткізуге ықпал етті. Салынған инвестициялардың

тиімділігін Қазақстандық қоғам дамуының жоғары көрсеткіштері

дәлелдеи тін болады.

2017 жылы біздің еліміз аса маңызды білім беретін Балалық шақ

институтының 100-жылдық мерейтойын тойламақшы. Өйткені нақ осы

жерде біздің еліміздің болашағы, «...тірі құдайдың тірі бейнесі»21 ерекше

толыққанды өмір сүреді.

21 Ян Амос Коменский «Аналық мектеп немесе жастық шақтың алғашқы алты жылында қамқорлық тәрбие беру туралы».

143,2

219,6

170,7

211

241,4

266,4

177,6

137,6

237,5

225,8

173,7

201,3

192,6

143,6

206,3

317,7

Ақмола

Ақтөбе

Алматы

Атырау

БҚО

Жамбыл

Қарағанды

Қостанай

Қызылорда

Маңғыстау

ОҚО

Павлодар

СҚО

ШҚО

Астана қ.

Алматы қ.

2.2ЖАЛПЫОРТАБІЛІМБЕРУ

МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ: ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ

146


2015 жылы Қазақстанда 2 799 585 бала білім алатын 7 511 мектеп жұмыс

істеді.

Соңғы бес жылда мектептердің саны 185 бірлікке (2011ж. - 7 696)

қысқарды. 2014 жылмен салыстырғанда желі 56 бірлікке, негізінен ШЖМ

жабылу есебінен қысқарды.

Бұл ретте, білім алушылардың контингентінің өсуі жалғасуда.

2015 жылы өсім 114,5 мың адамды құрады (2014ж. - 108,7 мың).

Шағын жинақты мектептер (ШЖМ) жалпы орта білім беру ұйымдарының

жалпы санының 44% құрады. Оларда білім алушылардың тек 8%

(214 551 адам) ғана білім алды және мұғалімдердің 17%-ы (55 331 адам)

сабақ берді. ШЖМ жоғары санаты бар мұғалімдерінің үлесі ел бойынша

орташа көрсеткіштен екі есе аз болды (ШЖМ - 9,8%, ҚР - 18,3%).

ШЖМ білім сапасы ҚР орташа көрсеткішінен төмен. PISA-2012

нәтижелері бойынша ШЖМ оқушылары жаратылыстанудан

тапсырмалардың 35% орындады, ал ел бойынша бұл көрсеткіш 40% тең

болды. ҰБТ-2015 ШЖМ түлектері орташа есеппен 74,9 балл жинады, бұл

ел бойынша орташа көрсеткіштен бес баллға кем болды. ОЖСБ-2015 ШЖМ

оқушылары ел бойынша орташа көрсеткіштен 3,9 баллға кем нәтижені

көрсетті (ҚР - 37,3 балл).

Бірінші және жоғары санаттағы педагогикалық қызметкерлердің саны

бойынша ауыл мен қала арасындағы айырмашылық 7% құрайды (қалада

52% және ауылда 45%). 2015 жылы күндізгі мемлекеттік жалпы білім

беретін мектептеріндегі мұғалімдердің 50% (145 146 адам) бірінші және

жоғарғы санаттары бар. Мұғалімдердің 23%-ы (66 962 адам) әлі

де санатсыз қалып отыр.

Мұғалімдердің 89% (290 399 адам) жоғары және жоғары оқу орнынан

кейінгі білімдері болды. 11% колледж түлектері болды. Қазақстан

мұғалімдерінің 1/3-і 20 жылдан асқан жұмыс өтілі барлары, бұл ретте елде

39 мыңнан астам мұғалім (13,5%) зейнеткерлік алдындағы және зейнеткер

жасында.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ МЕН ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

147

Орта мектеп мұғалімінің еңбекақысының мөлшері мемлекет бойынша

орташа көрсеткіштің 69% (87 508 теңге) құрады және ЖОО-ның

перспективалы түлектерін мектептерге тартуға кедергі болып табылды.

Мұғалімдердің еңбекақысын, олардың біліктіліктеріне және мансаптық

өсулеріне қатысты ете отырып, төлеудің жаңа моделін құру мәселесін қарау

керек.

2011 жылдан бері апатты мектептердің саны үш есе азайды (194-тен

2015 жылғы 69-ға дейін). Осыған ұқсас кезеңде үш ауысымдық

мектептердің саны 17 бірлікке көбейді және 87 мектеп болды. Сабақты үш

ауысыммен жүргізетін мектептердің неғұрлым жоғары көрсеткіші

2013 жылы тіркелді (112 мектеп).

2015 жылы оқушы орындарының тапшылығымен екі ауысымдық

мектептер саны 2013 жылмен салыстырғанда 47 қысқарды және

171 құрады. 2018 жылға қарай үш ауысымдылықты жоюға тағы 87 мектеп

құрылысы мүмкіндік береді.

Денсаулық жағдайына байланысты ерекше қажеттіліктері бар

балаларды білім беру процесіне қосу үшін жағдай жасаған мектептердің

саны 1,5 есе өсті (2014ж. 2 200-ден 2015ж. 3 210-ға дейін). 2015 жылы 44,8%

(3 210) мектеп қажетті МТБ (көтеру құрылғылары, пандустар, санитарлық

бөлмелердегі арнайы құрылғылар, ұстағыштар, арнайы парталар,

үстелдер) қамтамасыз етілді.

2015 жылы инклюзивтік білім берумен мектеп жасындағы денсаулық

жағдайына байланысты ерекше білім беру қажеттіліктерімен балалардың

27,4% қамтылды (2014ж. - 26,6%). «Білім туралы» ҚР Заңы инклюзивті

білімді барлық оқушыларға ерекше білім қажеттіліктерін және жеке

мүмкіндіктерін ескерумен білімге тең қолжетімділікті қамтамасыз ететін

процесс ретінде айқындайды. Сондықтан инклюзивті білім беру

мониторингінің нақты индикаторларын қабылдау керек.

Оқу-әдістемелік ресурстардың сапасы ерекше көңіл бөлуді талап етеді.

2015 жылы «Оқулық» РМКК сараптамасының нәтижесі бойынша

оқулықтардың және ОӘК-нің тек 50% ғана оқу процесінде қолдануға


148

ұсынылды (2013ж. - 60%, 2014ж. - 71%). Бұл 2015 жылы ОӘК ғылыми және

педагогикалық сараптамаға қатаң талаптардың қойылуына байланысты.

ҰБТ-ға қатысқан мектеп түлектері үлесінің төмендеу үрдісі жалғасуда

(2014ж. - 68,9%, 2015ж.-66,9%). Ауыл және қала мектептері оқушыларының

ҰБТ нәтижелеріндегі айырмашылық сақталуда (7,95 балл).

Қазақстан мектептерінің ½ жыл сайын мемлекеттік аттестациядан

өтпейді (2015ж.-50,6%, 2014ж.-51,3%). Өз кезегінде теріс қорытынды

берілгеннен кейін мектептерді аттестациядан кейін қолдау механизмі

жасалмаған. Бақылау органдарының тарапынан мектептерге әдістемелік

және кеңестік қолдау көрсетілуі қажет.

2015 жылы білім беру ұйымы болмаған елді мекендерде тұратын

27 363 баланың мектепке көлікпен тасымалдаумен 24 903 оқушысы

(91%) қамтылды. Оқушыларды мектепке және үйге көлікпен

тасымалдауды ұйымдастыру үшін қосымша 184 бірлік көлікке қажеттілік

бар.

МЖББС 2015 жылғы апробациясының мониторингі білім беру

мазмұнының жаңартылған бағдарламалары бойынша білім алған бірінші

сынып оқушылары білім деңгейінің айтарлықтай ілгерілеуін көрсетті.

Пилоттық мектептер оқушыларының диагностикалық тестілеудің

«шығыс» орташа балы 137,7 көрсетті, бұл бақылау мектептерінде білім

алушылардың орташа балынан 7,3 балға артық (130,4 балл). Қала және

ауыл мектептері оқушылары жетістіктерінің айырмашылықтары азайды -

ауыл және қаланың бақылау мектептеріндегі 6,7 балл

айырмашылықтарымен салыстырғанда 2,7 балды құрады.

2015 жылы ЭЫДҰ Білім беру саясаты жөніндегі комитет «Білім берудің

және дағдылардың болашағы: Білім -2030» жаңа Жобасын жүзеге асыра

бастады.

ЭЫДҰ әлем бұрын белгісіз болған жаһандық талаптарға барған сайын

көптеп тап болуда және неғұрлым болжауға келмейтін әрі осал бола

бастаған. Іс жүзінде біз VUCA (Volatile - өзгермелі, Uncertain - белгісіз,

Complex - күрделі, Ambiguous – қарама-қайшы) әлемінде өмір сүреміз. VUCA

әлемі – тез ауыспалы технологиялар (4-ші технологиялық революция),


149

табиғи өзгерістер және техногендік апаттар, жаңа әлемдік тұрақсыздық

қаупі және жаһандық демографиялық теңгерімсіздік, үдемелі әлеуметтік

тұрақсыздық және сәйкессіздік, жұмыссыздық және NEET ұрпағы үлесінің

өсуі. Осындай жағдайларда оқушыны өмірге дайындау үшін жай ғана

академиялық білім, қызметтік дағдылар, тұлғалық құзыреттер мен қарым-

қатынастар жетіспейді. Мүлдем жаңа қасиеттер - метатаным (ойлау және

ойлау процестерін басқару қабілеті)1 керек.

Көптеген елдерде мектептері VUCA әлемінің талаптарына жауап

бермейді. ЭЫДҰ «Білім және дағдылардың келешегі: Білім - 2030» жобасын

мектептерді VUCA әлеміне бейімдеу үшін іске қосылды. Жоба екі кезеңнен

тұрады. Алдын ала белгіленген кезең 2015 жылы басталды және 2018

жылға дейін іске асырылады деп жоспарланды. Бұл кезеңде ЭЫДҰ

мемлекеттері орта білім берудің мазмұны талданады, мемлекетаралық есеп

әзірленеді, мектептегі білім берудің мазмұнынын жетілдіру үшін бірыңғай

түсінік құралы жасалады. Негізгі кезең 2018 жылы басталады, онда

мектептегі білім берудің жаңа мазмұны әзірленеді.

2015 жылы Қазақстанның 30 пилоттық мектебінде мектептегі білім

берудің жаңартылған мазмұны енгізіле басталды. ЭЫДҰ елдері бұл

кезеңнен өткен ғасырдың 80–90 жылдарында өтті. Біздің алдымызда

қалыптасқан алшақтықты қысқартудың орасан зор міндеті тұр және бұл

ретте «Білім және дағдылардың келешегі: Білім - 2030» жобасында

белгіленген соңғы үрдістер қатарында қалу керек.

«Жалпы орта білім беру» бөлімінде Қазақстанның мектептегі білім

беру жай-күйі туралы негізгі деректері өзекті етілді, күшті және әлсіз

жақтары белгіленді.

Ұсынылған материал қазақстандық мектеп Тұрақты дамудың

4-ші Жаһандық мақсатына, ЭЫДҰ стандарттары мен принциптеріне қол

жеткізуге қаншалықты дайын деген сұраққа жауап беруге көмектеседі.

1 Fadel, Bialik and Trilling (2015), Four-dimensional education: the competencies learners need to

succeed.


150


_________________________________________________________________________________________________________________


151

Желі және контингент

2015 жылы Қазақстанда 2 799 585 бала білім алатын 7 511 мектеп

жұмыс істеді. Олардың 7 457 жергілікті атқарушы органдарға (ЖАО)

ведомстволық бағынысты болды. ҚР БҒМ 3 республикалық мектептің

(Алматы қаласының Республикалық физикалық-математикалық мектебі,

Алматы қаласының Абай атындағы Республикалық мамандандырылған

мектеп-интернаты, Алматы қаласының «Өзін-өзі тану» гимназиясы)

қызметін бақылады.

2015 жылы басқа мемлекеттік органдарға ведомстволық бағынысты

30 мектеп болды. Мәселен, ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму

министрлігіне 6 мектеп, ҚР Қорғаныс министрлігіне 4 мектеп, ҚР Мәдениет

және спорт министрлігіне 20 мектеп ведомстволық бағынысты.

Одан басқа, 20 Назарбаев Зияткерлік Мектебі (НЗМ) және НЗМ ДББҰ

1 халықаралық филиал-мектептері жұмыс істеді (2.2.1 - кесте, қосымша).

2.2.1 - кесте. Мектептердің желісі және контингенті, 2015 жыл

Желі, бірлік Контингент, адам

Барлық мектептер 7 511 2 799 585

оның ішінде:

ЖАО-ға ведомстволық бағынысты, оның ішінде: 7 457 2 775 308

Күндізгі мемлекеттік мектептер, 7 160 2 724 127

оның ішінде ШЖМ 3 161 214 551

Мемлекеттік емес мектептер 111 22 365

оның ішінде халықаралық мектептер 10 3 397

Кешкі 79 14 288

Арнайы 100 14 337

Девианттық мінез-құлқы бар балаларға арналған 6 141

Ерекше күн тәртібімен күтілетін балаларға арналған 1 50

ҚР БҒМ-не ведомстволық бағынысты 3 1 857

Республикалық мектептер 3 1 857

Басқа мемлекеттік органдарға ведомстволық бағынысты, о.і.:

30 8 467

ҚР ДСӘД 6 134

ҚР ҚМ 4 1 827

ҚР МСМ 20 6 506

НЗМ ДББҰ 20 13 563

НЗМ ДББҰ халықаралық мектебі 1 390



152

Елімізде 111 мемлекеттік емес мектеп жұмыс істеді. Олардың

4 ауылдық жерде орналасқан (3 - Алматыда2 және 1 - Ақмола3 облысында),

онда 22 365 оқушы білім алды.

Соңғы бес жылда елдің жеке меншік мектептерінің желісі

айтарлықтай өзгерістерге ұшырамады (2011ж. - 112, 2015ж. - 111),

ал мектеп оқушыларының контингенті 24% (4 349 адам) өсті. Осындай

мектептерде 3 084 мұғалім, оның ішінде 55% (1 705) жоғары санатымен

және 21% (643) бірінші санатымен жұмыс істеді.

Мемлекеттік және жеке меншік жалпы білім беретін мектептермен

қатар, оқушылар мектептегі білім алу құқығын елдің кешкі және арнайы

мектептерінде іске асыра алды (2.2.1 - сурет).

2.2.1 - сурет. Кешкі және арнайы мектептер желісі, бірлік


2015 жылы Қазақстанда денсаулығында түрлі кемшіліктері бар

14 337 бала оқитын 100 арнайы мектеп жұмыс істеді. Оқу процесін

6 165 педагогикалық қызметкер қамтамасыз етті. Оның ішінде 24% (1 498)

жоғарғы біліктілік санаты болды. Арнайы мектептер мұғалімдерінің

22% (1 374) бірінші санаты болды.

79 кешкі мектептердің оқушылар контингенті 14,3 мың адамды

құрады (2.2.2 - сурет). Өз кезегінде, бұл көрсеткіш 2011 жылмен

2 «Ай-Нұр» ЖЛГ, Іле ауданы, «Арыстан» мамандандырылған лицейі, Талғар ауданы, «Дана» БМ, Талғар ауданы. 3 «Светоч» ОМ ЖМ, Целиноград ауданы

84 87 81 79 79

102 106 102 100 100

2011 2012 2013 2014 2015

кешкі арнайы


153 14 656

18 015

12 661 11 825

14 288 15 639 15 261 15 347

13 920 14 337

2011 2012 2013 2014 2015

кешкі арнайы

7 696 7 698

7 649

7 567

7 511

2 516 600 2 536 680

2 576 402

2 685 063

2 799 585

2 35 0 000

2 40 0 000

2 45 0 000

2 50 0 000

2 55 0 000

2 60 0 000

2 65 0 000

2 70 0 000

2 75 0 000

2 80 0 000

2 85 0 000

7 40 0

7 45 0

7 50 0

7 55 0

7 60 0

7 65 0

7 70 0

7 75 0

2011 2012 2013 2014 2015

желі, бірлік контингент, адам

салыстырғанда айтарлықтай азаймады. Дегенмен, 2014 жылмен

салыстырғанда оқушылардың өсімі 21% (2 463) құрады. Кешкі

мектептердің оқушыларын 1 181 мұғалім, оның ішінде 12% (138) жоғарғы

санатымен және 25% (300) бірінші санатымен оқытты.

2.2.2-сурет. Кешкі және арнайы мектеп оқушыларының контингенті, адам


Соңғы 5 жылда қазақстандық мектептердің жалпы желісі 185

бірлікке - 2011 жылғы 7 696-дан 2015 жылғы 7 511-ге дейін қысқарды.

Өз кезегінде оқушылардың контингенті 283 мың адамға өсті (2.2.3 - сурет).

2.2.3 - сурет. Мектеп желісінің және контингентінің өзгеруі



154

51 54 57 59 63 65 64

1999 2002 2005 2007 2011 2013 2015

Қазақстанның 3 777 мектебі оқытуды қазақ тілінде және

1 262 мектебі орыс тілінде жүргізді. Сонымен қатар мемлекетте аралас

тілде оқытатын 2 мың мектеп болды (2.2.2 - кесте).

2.2.2 - кесте. Оқыту тілі бойынша күндізгі мемлекеттік мектептер, 2015 жыл

Оқыту тілі Желі, бірлік Контингент, адам

Қазақ 3 777 1 792 223

Орыс 1 262 832 173

Аралас тілдер 2 088* *қазақ/орыс тілдерінде білім

алушылардың санына енді

Өзбек 16 80 655

Ұйғыр 13 15 067

Тәджік 4 4 009


Қазақ тілін оқыту саласындағы мемлекеттік саясат тұрақты жүзеге

асырылады. Ата-аналар мен оқушылардың басым бөлігі мемлекеттік тілде

оқуға ниет білдіреді. 16 жылда қазақ тілінде оқытатын мектеп

оқушыларының үлесі 13% өсті (2.2.4 - сурет).

2.2.4 - сурет. Қазақ тілінде оқытатын мектептер оқушыларының үлесі, %


7 160 күндізгі мемлекеттік мектептің ішінде 5 259 жалпы білім

беретін, 1 062 негізгі орта және 839 бастауыш мектеп болды. Күндізгі

мемлекеттік мектептердің 76,7% ауылдық мектептер болды, онда

оқушылардың 48% білім алды. Күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін

мектептерде 2015-2016 оқу жылының басында білім алатын оқушылардың

жалпы саны 2 724 127 құрады (2.2.5 - сурет). Өз кезегінде, оқушылардың


155 7 465

7 402

7 307

7 222

7 160

2 479 044 2 493 479

2 525 047

2 615 898

2 724 127

2 350 000

2 400 000

2 450 000

2 500 000

2 550 000

2 600 000

2 650 000

2 700 000

2 750 000

7 000

7 050

7 100

7 150

7 200

7 250

7 300

7 350

7 400

7 450

7 500

2011 2012 2013 2014 2015

Желі Контингент

өсімі 108 229 адамға тең болды, бұл 2014-2015 оқу жылындағы

көрсеткіштен (90 851 адам) айтарлықтай жоғары.

Жалпы алғанда, соңғы бес жылда мемлекеттік мектептердің саны

305 бірлікке қысқарды, ал онда білім алатын оқушылардың саны

245 083 адамға өсті.

2.2.5-сурет. Күндізгі мемлекеттік мектептер желісі мен контингентінің өзгеруі


Оқушылар санының айтарлықтай өсімі 2008, 2009 және

2010 жылдары бала туу санының өсуімен түсіндіріледі. 2015 жылы бірінші

сыныпқа 341 971 бала қабылданды, бұл 2014 жылғы қабылдаудан

12 мыңға артық (329 931).

2014 жылмен салыстырғанда сыныптардың орташа

толымдылығының көрсеткіштері өзгермеді. Бастапқы буында

(1-4 сыныптар) оқушылардың сыныптағы орташа саны - 19, 5-9

сыныптарда - 18 және жоғарғы сыныптарда (10-11/12) - 15 оқушы. Астана

және Алматы қалаларында (орта есеппен 24), сонымен қатар Оңтүстік

Қазақстан және Маңғыстау облыстарында (орта есеппен сыныпта

21 оқушы) сыныптар оқушылармен неғұрлым тығыз толымдалды.


156

4 221 4 145

3 639 3 268 3 161

396 840

385 342

284 267 221 879 214 551

0

50 0 00

100 000

150 000

200 000

250 000

300 000

350 000

400 000

450 000

0

500

1 00 0

1 50 0

2 00 0

2 50 0

3 00 0

3 50 0

4 00 0

4 50 0

2011 2012 2013 2014 2015

Желі, бірл. Контингент, адам

Еліміздің мемлекеттік жалпы білім беретін мектептер оқушылар

санының жыл сайын өсуі, бұрынғыдай, шағын жинақты мектептердің4

жұмыс істеу мәселелері өзекті болып отыр.

2015 жылы елімізде 3 161 ШЖМ жұмыс істеді, онда 214 551 (8%)

оқушы білім алды. 2011 жылмен салыстырғанда, ШЖМ желісі 1 060

бірлікке, 2014 жылмен салыстырғанда 107 бірлікке азайды (2.2.6 - сурет).

ШЖМ санының азаюы мектептердің қайта құрылуы және жабылуы

есебінен (оқушылардың саны шекті деңгейге жеткеннен кейін мектеп

толық жиынтықталған мектепке айналады) болды.

2.2.6-сурет. ШЖМ желісінің азаюы


ШЖМ неғұрлым көп үлесі елдің орталық және солтүстік өңірлерінде –

Солтүстік Қазақстан облысында (мемлекеттік мектептердің жалпы

санынан 81%), Ақмола (69,4%) және Шығыс Қазақстан (56%)

облыстарында шоғырланған (2.2.7-сурет)5. Маңғыстау облысында небәрі

12 ШЖМ бар (жалпы санынан 9%).

4 Шағынжинақты мектеп – білім алушылар контингенті шағын, сынып-жинақтары біріктірілген

және оқу сабақтарын ұйымдастырудың өзіндік нысаны бар жалпы білім беретін мектеп (ҚР «Білім туралы» Заңы 09.04.2016ж. енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен) 5 Астана және Алматы қалаларында ШЖМ жоқ.


157

431 401

371 365

268 245 239 237 233

150 147

33 29 12

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

2.2.7-сурет. Шағын жинақты мектептер, бірлік, 2015 жылы


ШЖМ-те 55 331 мұғалім қызмет атқарды, олардың 82% жоғарғы

санаты болды (ҚР - 89%). Жоғары және бірінші санаттағы мұғалімдердің

үлесі ШЖМ барлық мұғалімдердің жалпы санының 42% құрады.

Өз кезегінде, ШЖМ жоғарғы санаттағы мұғалімдердің үлесі республика

бойынша 9,8% орташа көрсеткішінен екі есе аз (ҚР - 18,3%). 2015-2016 оқу

жылында ШЖМ 491 пән мұғаліміне қажеттілігі болды (оның ішінде

101 математика пәнінің мұғалімі, 80 ағылшын тілі мұғалімі).6

ШЖМ мұғалімдерінің сапалық құрамының талдауы Павлодар,

Жамбыл және Қарағанды облыстары жоғарғы санаты бар мұғалімдердің

үлесі бойынша көшбасшы екенін көрсетті (2.2.8-сурет). Олардың неғұрлым

аз үлесі Қызылорда, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарында тіркелді.

Біліктілігі жоғары мұғалімдердің үлестірудегі үйлесімсіздік ШЖМ

мұғалімдеріне осындай мектептердің жұмыс істеу ерекшелігін ескере

отырып, әдістемелік қолдау көрсету қажеттілігін көрсетеді. Одан басқа,

қосарлы сыныптар жағдайында балаларды оқытуда ШМЖ педагогикалық

қызметкерлерді де, оқушыларды да ынталандырудың сараланған

тәсілдерін қолдануды талап етеді.

6 Деректерді «Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы» РМҚК ұсынды.


158

15,2 14,7

13,3

11,5 11,0 9,9 9,8 9,4 9,1

7,4 6,8 6,6

5,7 5,1

1,7

2.2.8 - сурет. Жоғары санатымен ШЖМ мұғалімдерінің үлесі,%, 2015 жыл


ШЖМ әдістемелік және технологиялық қолдауды ресурстық

орталықтардың (РО) мұғалімдері көрсетті. Жақын жерде орналасқан ШЖМ

жұмысын сүйемелдеу үшін базасында керекті білім беру ресурстары бар

білім беру ұйымы Ресурстық орталық болып табылады. ШЖМ оқушылары

жыл сайын РО базасында онкүндік үш сессияға қатысады. Сессияаралық

мерзімде ШЖМ-да оқыту тірек мектептер мұғалімдерінің қатысуларымен

және қашықтықтан оқыту технологияларының көмегімен өтеді.

Соңғы бес жылда елімізде өзінің қолдауымен 463 ШЖМ қамтитын

148 РО құрылды. Ресурстық орталықтардың базасында 48 260 бала білім

алды. 102 РО оқушыларды көлікпен тасымалдайды, 46 интернаттары бар.

Толық жиынтықталған мектептермен салыстырғанда ШЖМ білім

беру сапасының саралануы шешуді талап ететін негізгі мәселелердің бірі

болып табылады. PISA-2012 халықаралық зерттеуінің нәтижелері бойынша

ШЖМ оқушыларының тапсырмаларды орындау пайызы ҚР бойынша

орташа көрсеткіштен төмен. Мысалы, жаратылыстанудан ШЖМ

оқушылары тапсырманың 35% орындады, өз кезегінде республика

бойынша бұл көрсеткіш 40% тең болды. Бес пайыздық айырмашылық


159

мәтінді оқу нәтижелерінде де сақталады. Одан басқа, ШЖМ оқушылары ҰБТ

орташа балы бойынша да артта қалғандары байқалады. 2015 жылы

осындай мектептердің түлектері орташа есеппен 74,9 балл жинады, бұл ел

бойынша орташа көрсеткіштен (79,4 балл) бес балға төмен.

ШЖМ инфрақұрылымы және желісінің жабдықталуы да сапасы

жағынан республика бойынша орташа көрсеткіштен төмен. Осылайша,

ШЖМ 83% және РО 75% кең жолақты интернет қолжетімді болмады. ШЖМ

42,5% бейімделген ғимараттарда жұмыс істеді.

ШЖМ мұғалімдерінің сапалы жұмысын қамтамасыз ету үшін арнайы

жағдай жасаудың маңыздылығын да атап өткен жөн. Мұндай жағдайлар

бірнеше аралас пәндерді оқыту қажеттілігін ескере отырып, білікті

мамандарды ЖОО-да даярлауды қамтиды.

2015 жылы ШЖМ мұғалімдерін алты аралас мамандық - «Химия-

Биология», «Математика-Физика», «Математика-Информатика», «Физика-

Информатика», «География-Тарих», «Тарих-Дінтану» бойынша даярлайды.

Ресурстық орталықтар мұғалімдерінің жұмысына қосымша ақы төлеу

мүмкіндігін қарауды да атап өткен жөн.

ҚР Білім және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасын (БҒДМБ) жүзеге асыру шеңберінде 2020 жылға

дейін ресурстық орталықтардың санын 200 бірлікке арттыру жоспарланды.

Бұл шаралар шалғай елді мекенде тұратын балаларды қосымша білім беру

ресурстарымен қамтуға мүмкіндік береді.

2015-2016 оқу жылының басында елде білім беру

ұйымдары болмаған ауыл елді мекендердің саны 1 523

құрады. Онда мектеп жасындағы 27 363 бала тұрды (2014ж. - 31 420).

Осындай елді мекендердің саны оларды қайта құру және жою есебінен

қысқарды. Осындай балалар үшін білімнің қолжетімділігі туралы мәселенің

шешімі ретінде ЖАО мектепке, мектептен үйге көлікпен тасымалдауды

қамтамасыз етті.


160

Жалпы ел бойынша күн сайын көлік тасымалын ұйымдастыру

мәселесі мектептері жоқ ауыл елді мекендерде тұратын балалардың

91% (24 903) үшін шешілді. Оның ішінде балалардың 77% (21 165) мектеп

автобустарының қызмет көрсетуін пайдаланды, 14% (3 738) мектепалды

интернаттарда тұрды. Көлік тасымалымен қамтылмай қалған 9% (2 460),

88 - пәтерде, 628 - туыстарында тұрды және 1 744 оқушы мектепке өздері

келген.

Оқушыларды күн сайын 813 автобус тасымалдады. 2015-2016 оқу

жылының басында 32 қосымша автобус алынды. Дегенмен, арнайы

көліктің 184 бірлігіне қажеттілік сақталуда. Көлік тасымалын ұйымдастыру

мәселесі 382 ауылдық елді мекенде 4 696 мектеп жасындағы бала тұратын

Шығыс Қазақстан облысында өзекті. Олардың ішінде

975 бала мектепке дейін көлік тасымалымен қамтылмады

(пәтерде/туыстарында тұрды/өздері жетті).

Елімізде оқушыларға қосымша білім берудің әр түрлі мүмкіндіктерін

ұсыну бойынша іс-шаралар қолданылады. 2015 жылы оқушыларды

қосымша білім беру ұйымдарымен қамту мектеп жасындағы балалардың

24,5% (673 219) құрады. Өз кезегінде 2012 жылғы көрсеткіштен

(563,8 мың) өсімі 20% (109,4 мың бала) құрады.

Батыс Қазақстан (60,4%), Шығыс Қазақстан (51,2%) және

Солтүстік Қазақстан (42,9%) облыстарында балалардың неғұрлым көп

саны мектептен тыс қосымша білім беру ұйымдарына қатысты. Қамтудың

төмен көрсеткіші (11%) Алматы облысында байқалды.

2012 жылмен салыстырғанда қосымша білім беру ұйымдарының

желісі 34% өсті және 2015 жылы 860 бірлікті құрады (2.2.9 - сурет).


161

22,9% 23,1% 23,9% 24,5%

34,9% 35,5% 36,6% 37,4%

2012 2013 2014 2015

қосымша білім беру ұйымдары мектепалды үйірмелер

641 680

833 860

563 833 576 209

629 200

673 219

500 0 00

520 0 00

540 0 00

560 0 00

580 0 00

600 0 00

620 0 00

640 0 00

660 0 00

680 0 00

700 0 00

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

100 0

2012 2013 2014 2015

Желі, бірл. Контингент, адам

2.2.9 - сурет. Қосымша білім беру ұйымдары оқушыларының желісі және

контингенті


Сонымен қатар, мектептерде қызығушылықтары бойынша 56 586

үйірменің жұмысы ұйымдастырылды, 2015 жылы оларға 1 027 354 бала

қатысты (2012ж. - 871,4 мың, 2013ж. - 905,6 мың, 2014ж. - 961,5 мың). Бұл

мектеп жасындағы барлық балалардың 37,4% құрайды (2.2.10 - сурет).

2.2.10 - сурет. Балаларды қосымша білім берумен қамтудың динамикасы

Дереккөз: «РҚБОӘО» РМҚК

Ауылдық және қалалық мектеп оқушыларын қосымша білім берумен

қамтудың айтарлықтай айырмашылығын атап өткен жөн. Шығармашылық

қабілетті дамыту мүмкіндігін қаладағы балалардың 32% пайдаланды,

ауылдық мектеп оқушыларының тек 17% ғана қосымша білім берумен

қамтылды.

Мектептен тыс дамыту сабақтарына оқушыларды тартуда қосымша

білім беру ұйымының оқытуға ыңғайлы жағдай жасауы және

материалдық-техникалық базасы маңызды рөл атқарады. Осыған қатысты


162

бұл ұйымдардың 60% (513) бейімделген ғимараттарда жұмыс істеген

фактіге ерекше көңіл бөлу керек. 138 ғимаратқа күрделі жөндеу жасау

болды, ал 7 ғимарат апаттық жағдайда болды.

Қосымша білім беру ұйымдарында балаларды 19 739 мұғалім

оқытты, олардың 42% жоғары және бірінші санаттары болды.

Мұғалімдердің 72% жоғары білімі, 25% техникалық және кәсіптік білімі

және 3% жалпы орта білімі болды.

Қазақстандық оқушылар халықаралық байқаулар мен

фестивальдерге белсенді қатысты. Олардың ішінде Сочи қаласындағы

аралас туризм бойынша халықаралық жарыс (2012ж., 1-орын), Түрік

елдерінің ХХ халықаралық балалар фестивалі, Стамбул қ. (2014ж., 3 жүлделі

орын), «Әлем мәдениетінің асылдары балалар көзімен» халықаралық

ғылыми-білім беру бағдарламасы (2013ж.). РҚБОӘО деректері бойынша

2011-2015жж. Қазақстанның 138 оқушысы (1 159 қатысқандардан)

халықаралық байқаулардың жеңімпаздары атанды.

Қазақстан оқушыларының робот техникасына деген

қызығушылықтары артуда. Осылайша, 5 жылда 918 бала техникалық

шығармашылықтың республикалық жарыстарына қатысты. Қосымша

білім беру ұйымдарында балалардың жобалық-ғылыми және бейнелеу

қызметіне деген ынта-жігерін қолдауға жағдай жасалады. Мысалы,

Қарағанды қаласында Балалар мен жасөспірімдердің сарайы жанында

балаларды 36 бағыт бойынша (оның ішінде микроэлектроника, физика,

эксперименталдық хирургия, биология) оқытатын Орталық Азия

ғылымның кішігірім академиясы жұмыс жасайды. Қазақстан өңірлерінде

ЖОО жадында техникалық шығармашылық үйірмелері ашылуда (Солтүстік

Қазақстан, Батыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарында).

Жетекші ғылыми орталық ретінде Астана қаласының Оқушылар

сарайында интерактивтік парк жұмыс істейді. Онда қызығушылық

танытқан оқушылар мультимедиялық жүйелердің көмегімен физика

заңдарымен тәжірибе жүзінде таныса алады. Сонымен қатар, Оқушылар

сарайында «Нанотехнология», «Сандық өндіріс», «Энергияның балама


163

көздері» және басқа да зертханалар бар. Робот техникасы әзірлемелері

көрнекі түрде көрсетілетін «Робот-шоу» сияқты іс-шараларды өткізу

қаралған.

2015 жылы Астана қаласы мектептерінің базасында 3D-баспаға

шығару технологиясын оқыту бойынша пилоттық жоба іске қосылды, оған

кейін Ақмола облысы (Шығармашылықта дарынды балалармен жұмыс

жасаудың оқу-әдістемелік орталығы) және Ақтөбе қаласы (Техникалық

шығармашылық орталығы) ілесті. Бастаманың инновациялық

технологияларға қызығушылық танытатын оқушыларды жаңа өнімдердің

макеттерін/прототиптерін әзірлеуге және шығармашылық бастамаларды

апробациялауға тартуда үлкен әлеуеті бар. Осындай қолданбалы жобаларға

ерекше көңіл бөлу керек, өйткені олар баланың ерте жастан кәсіптік

бағдарлануына ықпал етеді.

Жасөспірім балалар туризмі саласы да белсенді дамып келеді.

Елімізде жас туристтердің 35 станциясы мен орталықтары жұмыс істеді,

оған 19 мыңнан астам бала барды. Мектептердің, сарайлардың және

балалар орталықтарының туристтік үйірмелеріне шамамен 60 мың оқушы

қатысты. «Менің Отаным - Қазақстан» атты оқушылардың туристтік-

өлкетану экспедициясы шеңберінде жыл сайын әртүрлі бағыты бойынша

ондаған жаяу, шаңғымен, су, велосипед сапарлары, экспедициялар мен

экскурсиялар өткізілді. Оларға мыңдаған жас туристтер мен олардың

ересек тәлімгерлері қатысады. Елімізде жыл сайын 1 300 астам мезгілдік

киіз үй және шатыр лагерьлері ашылады, онда 140 мыңнан астам бала

сауықтырудан өтеді.

РҚБОӘО оқушылардың ғылыми-зерттеу жобалары, Республикалық

байқаулар жеңімпаздарының жүлделі жұмыстары жарияланған ziyatker.org

ғылыми-танымдық сайтын құрды. Ресурстың көмегімен қашықтан

байқаулар да өткізіледі, бұл мектепке бармайтын ерекше білім беру

қажеттіліктермен балаларды қамтуда маңызы зор.

Балаларды қосымша білім берумен қамтуды жоғарылату үшін өзін-

өзі дамытуға ұсынылатын нұсқалардың айырмашылығын күшейту


164

маңызды болып табылады. Материалдық-техникалық базаны, әсіресе

ауылдық жерде қамтамасыз ету және педагогикалық қызметкерлердің

сапалық құрамын жетілдіру керек.

БАСТЫ НАЗАРДА _____________________________________________________________________________________

Тең білім беру мүмкіндіктері

Инклюзивті білім беру барлық балаларды білім беру жүйесіне

«қосуды» және оларға оның игілігін пайдаланудың тең мүмкіндіктерін

ұсынуды қарастырады7. ҚР «Білім туралы» Заңы инклюзивті білімді

барлық білім алушыларға ерекше білім беру қажеттіліктерді және жеке

мүмкіндіктерді ескерумен білім беруге тең қолжетімділікті қамтамасыз

ететін процесс ретінде анықтайды.

Білім алушының тікелей білім алуы мен оның заманауи қоғамда

әлеуметтенуін қамтамасыз етуден басқа, орта білімнің негізгі дәргейі

адами капиталды өсіру болып табылады. Балаларға сапалы білім беру тең

қолжетімділікті ұсыну және оларға өздерінің жеке кедергілерін жеңуге

көмектесетін жағдайлар жасауы, ең алдымен, экономикалық тұрғыдан өте

маңызды.

ЮНЕСКО бастамаларына (Саламанка келісімі) сәйкес мектептегі

біліммен физикалық, әлеуметтік, интеллектуалдық, эмоциялық жағдайға

және лингвистикалық алғышарттарға қарамастан, барлық балалар

қамтылуы керек. Қолжетімділіктегі теңдік - білім беруді әрқайсысына тегін

берілетін игілік қана емес, бұл оны қолайлы қолдану және одан пайда табу

мүмкіндігі.8

Барлық балаларға сапалы білім берудің қолжетімділігін қамтамасыз

ету Қазақстанның білім беру саясатының басымдылығы болып табылады.

Бұл тәсіл аз этностар өкілдері болып табылатын балаларға да қолжетімді

білім беруді қарастырады. Мемлекет оралман және тілдері

7ЮНЕСКО, 1994, «The Salamanca statement and framework for action on special needs education»

(Саламанка жиектемелік келісімі және ерекше қажеттіліктері бар балалардың білімі туралы өтініш), Саламанка, Испания. 8 Arnesen, A. & Lundahl, L. (2006). Still Social and Democratic? Inclusive Education Policies in the Nordic

Welfare States. Scandinavian Journal of Educational Research, 50(3), 285-300.


165

19,1% 23,0% 25%

30,5%

44,8%

2011 2012 2013 2014 2015

аз қолданылатын ұлттар өкілдері болып табылатын балаларды сапалы

мектептегі білім берумен барынша қамту үшін іс-шаралар қолданады.

2015 жылы елімізде 12 мыңнан астам оралман-оқушы есептелді.

Олардың көп бөлігі Алматы - 4 534 оқушы (38%) және Шығыс Қазақстан

облыстарында - 2 330 (19%) шоғырланды. Салыстыру үшін,

Солтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында бұл санатта

небәрі 10 баладан білім алады.

Елімізде басқа ұлт өкілдері болып табылатын балаларға туған тілінде

білім беру мүмкіндіктерін ұсынуға жағдай жасалады. 2015 жылы балалар

өзбек (16), ұйғыр (13) және тәжік (4) тілдерінде білім алатын 33 мектеп

жұмыс істеді. Онда 99 371 оқушы білім алды. Мұндай балаларға барынша

тілдік қолайлы орта құру керек. Бұл басқа ұлт өкілдері болып табылатын

балаларға құрдастарымен тең дәрежеде табысты әлеуметтенуіне ықпал

етеді.

Денсаулық жағдайына байланысты ерекше қажеттіліктермен

балаларға білім беруге ерекше көңіл бөлу керек. 2015 жылы ҚР-да мектеп

жасындағы ерекше қажеттіліктермен 95 847 бала есептелді. Олардың

ішінде 26 293 (27,4%) бала инклюзивті білім берумен қамтылды, бұл

2014 жылғы көрсеткіштен 0,8% артық. 2015 жылы инклюзивті білім беруге

тиісті жағдайлар мектептердің 44,8% жасалды (2.2.11 - сурет). Мұндай

мектептер көтеру құрылғылармен, пандустармен, санитарлық бөлмелерде

арнайы құрылғылармен, арнайы парталармен, үстелдермен және

тұтқалармен жабдықталды.

2.2.11 - сурет. Инклюзивті білім беруге жағдай жасаған мектептердің үлесі



166

2015-2016 оқу жылында жалпы білім беретін мектептерде

612 дефектолог-мұғалім және 710 логопед-мұғалім жұмыс істеді.

Мұғалімдерді инклюзивті білім беру саласында жұмыс істеудің

өзгешелігіне оқытуға ерекше көңіл бөлінеді.

2015 жылы инклюзивті білім берудің мамандарына арналған

біліктілікті арттыру курстарынан 1 276 мұғалім өтті. Олардың 955 «Өрлеу»

ҰБАО базасында, 321 мұғалім Ұлттық коррекциялық педагогиканың

ғылыми-практикалық орталығы (ҰКПҒПО) базасында біліктілікті

арттырды. Орталық арнайы білім беру жүйесінің мұғалімдері мен

ұйымдарының қызметін үйлестіреді (арнайы мектептер, оңалту

орталықтары, логопункттер және т.б.) (2.2.3-кесте).

2.2.3-кесте. Коррекциялық-білім беру процесі ұйымдарының желісі, бірлік, 2015 жыл

Дереккөз: ҰКПҒПО

ҰКПҒПО оңалту орталықтары және арнайы кабинеттер

мұғалімдерінің кадрлық әлеуетін арттыруды ұйымдастырады, арнайы

білім беру ұйымдарының білім алушыларына коррекциялық-

педагогикалық қолдау көрсетеді. 2011-2015 жылдары біліктілікті арттыру

курстарынан 7 288 мұғалім немесе арнайы білім беру саласының

мамандарының жалпы санынан 83% өтті (2.2.12 - сурет). Біліктілікті

арттырған мұғалімдердің басым үлесі - 60% арнайы мектептерде жұмыс

істеді.

Жыл

Арнайы балабақшалар

Арнайы мектептер

Псих-пед. коррекция

кабинеттері

Оңалту орталықт

ары Логопункттер

Психологиялық-медициналық-педагогикалық

кеңес беру

2015 39 100 137 12 880 51

2014 36 97 136 14 762 57


167

2.2.12 - сурет. Арнайы білім беру мұғалімдерінің біліктілікті арттыру курстарынан өтуі, %, 2011-2015 жылдары

Дереккөз: ҰКПҒПО

ҰКПҒПО базасында 2015 жылы біліктілікті арттыру курстарында

коррекциялық педагогиканың 321 қызметкері, оның ішінде арнайы білім

беру ұйымдары мен оңалту орталықтарының логопедтері, психологтері

және әлеуметтік мұғалімдері оқытылды. Орталық есту және сөйлеу

қабілеттерді дамытуға арналған компьютерлік оқыту бағдарламалары

сияқты ерекше білім беру қажеттіліктермен балаларды оқытудың озық

технологияларын қолданады.

1-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________

Инклюзивті білім беру тәжірибесі

Қарағанды қаласының №27 жалпы білім беретін орта мектебі ҰКПҒПО-

ның эксперименттік алаңы болып табылады. Қарағанды облысы Білім

басқармасының бұйрығымен 2012 жылы «Бейімделген мектеп - баршаға

арналған мектеп» №27 ЖОМ эксперименттік даму жоспары бекітілді. Ерекше

білім беру қажеттіліктермен балалар үшін мектептегі бейімдік ортаны құру және

қолдауды Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу қызметі көрсетеді

(дефектолог, психолог, логопед мұғалімдері, дәрігер-психиатр).

60

17

13

5

5

Арнайы мектептердің мұғалімдері

Арнайы және аралас балбақшалардың мұғалімдері

Психологиялық-педагогикалық коррекция кабинеттерінің мұғалімдері

Психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңес беретін мұғалімдер

Оңалту орталықтарының мұғалімдері


168

Білім беру процесіне психикалық дамуы тежелген, ерте сәби аутизмі,

есту/көру қабілетінің бұзылуы және т.б. даму ерекшеліктерімен балалар енгізілді.

2015-2016 оқу жылында білім алатын балалардың жалпы саны 85, оның ішінде

50 бала 4 арнайы сыныптарда, 35-і 22 инклюзивті сыныптарда білім алды.

Мектепте кешендік тестілеу арқылы

іріктеу жүргізетін 3 лицей сынып

құрылды.

Мектептердің мұғалімдері

зерттеу қызметімен айналысады.

Олардың әдістемелік ұсыныстары

Ресурстық кенес беру орталығы (РКО)

мектебінің базасында құрылған инклюзивті білім берудің қызметінде

қолданылады. РКО мамандары «Инклюзивті білім берудің ерекше білім беру

қажеттіліктермен балаларды жалпы білім беретін мектептердің жағдайында

ұйымдастыру және оның мазмұны» оқыту курсының бағдарламасын әзірледі.

РКО жалпы білім беретін мектептер, колледждер мен арнайы білім беру

ұйымдарының мұғалімдері мен жетекшілеріне арналған диалогтық алаң болып

табылады. РКО әдістемелік материалдары ата-аналарға, мамандарға және кең

қауымға WEB-сайт inclusion27.org. арқылы қолжетімді.

№27 ЖОМ базасында жиналған инклюзивті білім беруді дамытудың

тәжірибесі республикалық ауқымда көрсетіледі (Шығыс Қазақстан және Ақмола

облыстары, Астана және Алматы қалаларында, Қызылорда облысында).

Қазақстан өңірлерінде ерекше білім беру қажеттіліктермен

балаларды қосымша білім беру жүйесіне енгізудің жүйелі жұмысы

жүргізіледі.

Осылайша, «Есту қабілеті нашар балаларды арт-терапия элементтерімен

бейнелеу қызметіне үйрету» бағдарламасы шеңберінде Көкшетау

қаласының Балалар көркемөнер мектебінде 28 бала білім алды. Мектептің

тәрбиеленушілері «Жұлдызай» Республикалық балалар

шығармашылығының фестиваліне және халықаралық байқауларға үнемі

қатысады. Степногорск қаласының Балалар шығармашылығы үйінің

мұғалімдері 2009 жылдан бастап «Күннің балалары» әлеуметтік жобасын

http://inclusion27.org/


169

4 4

8 6

4 4

8

3 3 4

18

13

4

12

7

4

жүзеге асырады. Бұл - ерекше қажеттіліктермен балаларға арналған

шығармашылық кездесулер, акциялар, жарыстар, психологтың кеңес беруі.

Алматы қаласында «Жас натуралистер станциясы» мұғалімдері есту

қабілеті нашар балаларды оқытудың әдістемесін әзірледі. Олардың

тәжірибесі интернат және жай мектептердің тәрбиеленушілерін

біріктіретін аралас топтарда оқытудың тиімділігін көрсетеді. РҚБОӘО

біріктірілген оқыту балаларда бір-біріне деген толеранттықты тәрбиелеуге

ықпал ететінін атап өтеді.

Батыс Қазақстан облысының (Орал қ.) Облыстық балаларға қосымша

білім берудің экологиялық-биологиялық орталығы денсаулығында

кемшіліктері бар балаларға экологиялық білім беру жұмысын жүргізеді.

«Гүл шаруашылығы» бағдарламасы өсімдік әлемі туралы ойлау қабілетін

дамытуды және қарапайым түсініктерді меңгеруді, қоршаған ортамен

танысуды қарайды.

Дарынды балаларға арналған 106 мамандандырылған мектебінде

(2.2.13 - сурет) 44 652 оқушы білім алды. Осы мектептерде жаратылыстану-

математикалық бағыттылықтың басымдылығы тіркелді (66, оның ішінде

«Жас Ұлан» мамандандырылған мектеп-интернаты). Сонымен қатар,

23 мектепте балалар жаратылыстану-математикалық және басқа бағыттар

бойынша білім алды.

2.2.13 - сурет. Дарынды балаларға арналған мамандандырылған білім беру ұйымдарының желісі, бірлік, 2015 жылы



170

«Дарын» дарынды балаларға арналған мамандандырылған

мектептерінде 74 181 оқушы білім алды. Олардың басым бөлігі

жаратылыстану-математикалық бағытта жұмыс істейтін мектептер болды.

Оқушылар жыл сайын Қазақстан атынан халықаралық олимпиада және

ғылыми жарыстарға қатысады. 2015 жылы ұлттық жинақта математика

(IMO), физика (IPhO), химиия (IChO), биология (IBO) және информатика

(IOI) халықаралық пәндік олимпиадалардан ұтқан 24 медаль жиналды.

2015 жылы қорытынды рейтингте Қазақстан әлемнің 98 мемлекетінің

арасында 12-орынға ие болды (2.2.4 - кесте).

2.2.4 - кесте. «Дарын» мектептері оқушыларының халықаралық олимпиадалардағы жетістіктері, 2015 жылы

Олимпиада Қазақстанның позициясы Қатысушы-елдер саны

IMO 25 104

IPhO 15 83

IChO 15 75

IBO 25 64

IOI 8 83

Дереккөз: «Дарын» РҒПО

Талантты балалардың жеке әлуетін дамытудың бірегей мүмкіндігін

Назарбаев Зияткерлік мектептері ұсынады. 20 НЗМ және 1 халықаралық

мектепте 13 953 оқушы білім алды.

НЗМ білім беру бағдарламаларының заманауи модельдерін енгізудің

эксперименттік алаңы болып табылады. Осында дарынды балалардың жан-

жақты дамуына жағдай жасалды. НЗМ ұлттық үйлестірушісі ретінде робот

техникасынан 2 Республикалық олимпиада өткізілді. Оған еліміздің жалпы

білім беретін мектептердің 52 командасы және НЗМ 39 командасы қатысты.

2015 жылы Астана қаласының НЗМ 12 сыныптың түлектеріне алғаш

рет Халықаралық Бакалавриат Ұйымының стандарттары бойынша сырттай

бағалау өткізілді. Халықаралық бакалавриаттың дипломы 6 таңдалған пән


171

30,9

26,0 23,8 23,6

21,4

17,7 14,7 13,6 13,4

11,5 10,1 9,8 9,8 9,8 8,6

2,5

және 3 міндетті конпонент («Кеңейтілген эссе», «Танымдық теориясы»,

«Шығармашылық, іс-әрекет және қоғамға қызмет ету») бойынша тәуелсіз

емтиханды қарастырады. Емтихан қорытындысы бойынша 37 түлек

(90,2%) Халықаралық Бакалавриат Дипломын алды9.

Ағылшын тілін меңгерудің жоғарғы дәрежесін НЗМ түлектері IELTS

емтиханының қорытындысымен дәлелдейді. 2015-2016 оқу жылында

2 072 оқушы (47%) 6,0 және одан да жоғары балға ие болды. Олардың

195 (9%) 7,0 және одан да жоғары нәтиже көрсетті. Ең жоғарғы балды -

9,0-ден 8,5-ті Қарағанды қаласының Зияткерлік мектебінің түлегі алды.

Еліміздің білім беру жүйесінде қолайсыз отбасылардан шыққан

оқушыларға қолдау көрсетіледі. 2015-2016 оқу жылының басында

Қазақстанның күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептерінде

қолайсыз отбасылардан шыққан 247 925 бала білім алды (2.2.14 - сурет).

Олардың 247 667 немесе 99,9% (оның ішінде ауылдық жердегі

165 497 бала) тегін ыстық тамақпен қамтылды.

2.2.14 - сурет. Қолайсыз отбасылардан шыққан оқушылар, мың адам, 2015 жыл


9 «НЗМ» ДББҰ деректері


172

Қазақстанның барлық өңірлері, Қостанай облысынан басқа (97,4%),

қолайсыз отбасылардан шыққан балаларды тегін ыстық тамақпен жүз

пайыз қамтыған. Тегін тамақ алатын балалардың ең көп саны елдің

оңтүстік өңірлерінде білім алды (Оңтүстік Қазақстан (30 908), Алматы

(26 033), Жамбыл (23 895) және Қызылорда (21 405) облыстары).

2011-2015 жылдары «Мектепке барар жол» жылдық акциясы

шеңберінде 9 млрд. теңгеден асатын материалдық көмекпен 1,5 млн.

оқушы қамтылды. Демеушілер мен меценаттар акцияға дәстүрлі түрде

белсенді қатысады. Тек 2015 жылдың өзінде-ақ 150 мың оқушыға 1 млрд.

теңге көлемінде көмек көрсетілді.

Жыл сайын жалпыға бірдей білім беру айлығы шеңберінде

«Қамқорлық» республикалық акциясы өтеді. 2011-2015жж. жүзеге

асырылған акция шеңберінде 840 мыңнан астам оқушыға 3 млрд. теңгеден

асатын әлеуметтік көмек көрсетілді. Соңғы бес жылда мектептерге 1 123

оқулық қайтарылды. Дегенмен, анықталған балаларды шамамен 30% әр

түрлі себептерге байланысты мектепке қайта келмеді.

2015 жылы мемлекеттік жалпы білім беретін мектептерде

психологиялық-педагогикалық қолдауды 7 002 педагог-психолог және

3 740 әлеуметтік педагог көрсетті. Мектепке бармайтын балаларды

анықтау жыл сайынғы фактісі мектептерді психологтармен және

әлеуметтік педагогтармен кешенді қамтамасыз ету қажеттілігін

дәлелдейді. Мектеп контингентінің ерекшелігін ескерумен олардың кәсіби

құзыреттіліктерін де жетілдіру ұсынылады.


173


_________________________________________________________________________________________________________________


174

14 755

9 361

16 983

14 513

келді кетті қала ауыл

Педагогикалық кадрлар

Еліміздің күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептерде

балаларды 325 184 мұғалім, оның ішінде 291 237 пән мұғалімдері оқытты.

Қазақстан мұғалімдерінің сапалық құрамының айқын сипаты

мамандықтың абсолюттік феминисттілігі болып табылады. Елімізде

265 282 (81,6%) әйел мұғаліммен салыстырғанда небәрі 59 902 (18,4%)

ер мұғалім болды.

Жалпы есеппен Қазақстанның мектептеріне 2015 жылы 31 738

мұғалім келді, 23 874 мұғалім кетті (2.2.15 - сурет). Шамамен 7 мың мұғалім

бұрынғы мұғалімдердің қатарынан педагогикалық қызметке оралды.

Шамамен 3 мыңы педагогикалық қызметке басқа ұйымдардағы жұмыстан

қайта оралды.

2.2.15 - сурет. Мұғалімдер кадрларының қозғалысы, адам, 2015 жыл


Мамандықтан кеткендердің 4,6 мың адамы зейнетке шықты. 3 441

мұғалім өзінің педагогикалық қызметін елден көшуіне байланысты

тоқтатты. Мамандықты ауыстыру да орын алды – мұғалімдердің 2,5

мыңнан астамы кәсіптік қызметтің басқа түрін таңдады.

2015 жылы еліміздің мектептерінде 42 799 зейнетақы жасындағы

(55-64 жас) мұғалім жұмыс істеді, бұл педагогикалық кадрлардың жалпы

санының 13% құрады. Зейнетке шыққаннан кейін педагогикалық қызметін

7 217 мұғалім жалғастырды. Қазақстан педагогтарының үштен бір

бөлігінде (107 171), оның ішінде 102 022 мұғалімнің 20 жылдан асқан еңбек


175

өтілі болды. Бұл факт өз тәжірибесін кеңес үкіметі мерзімінде бастаған

мұғалімдердің орнын басатын жас мамандарды даярлаудың өзектілігін

дәлелдейді.

Педагогикалық мамандықтың беделіне әсер ететін маңызды

факторлардың бірі – мұғалімнің еңбекақысы. 5 жылдың ішінде мұғалімнің

орташа еңбекақысы ел бойынша орташа көрсеткіштен айтарлықтай

төменде қалу үрдісі сақталып келді. ҚР бойынша орташа еңбекақы соңғы

5 жылда 40% өсті (90 028 теңгеден 126 021 теңгеге дейін), орта мектеп

мұғалімінің еңбекақысы тек 21% ғана өсті (15,3 мың теңгеге)

(2.2.16 - сурет).

2.2.16-сурет. Мұғалім еңбекақысы мөлшерінің динамикасы, теңге


Әлеуметтік зерттеу нәтижесі бойынша10 сауалнамаға қатысқан

халықтың жартысы (43%) үшін мұғалім мамандығының беделі соңғы

5 жылда айтарлықтай өзгеріске ұшырамады. Сонымен қатар, халықтың

47% пікірінше (оның ішінде 57% – қала тұрғындары), еңбекақының төмен

деңгейі мұғалім мамандығы беделі төмендеуінің басты себептерінің бірі

болды. Өз кезегінде сауалнамаға қатысқан халықтың 33% мұғалімдердің

жүктемелерінің тым артық болуы мамандықты таңдауға кедергі келтіретін

факторлардың бірі екенін көрсетті.

10

2011-2020жж. БДМБ жүзеге асырумен игілік алушылардың қанағаттану деңгейін бағалау

73292 74310 75210 85462 89937

72141 73990 77012 84054 87508 90028

101263 109141

121021 126021

2011 2012 2013 2014 2015

бастауыш мектептің мұғалімі орта мектептің мұғалімі ҚР бойынша орташа


176

2-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________ Мұғалім мамандығының беделі

Мұғалім мамандығының тартымдылығын арттыру әлемдік білім беру

қауымдастығының өзекті тақырыбы болып табылады.

«Мұғалімдер маңызды», ЭЫДҰ, 2005 жыл11. Педагогикалық мамандықтың

төмен беделі және мәртебесі, сонымен қатар көптеген елдердің мұғалімдерді

ынталандырудың шектелген ресурстары неғұрлым алаңдататын аспектілердің

тізбесіне енгізілді. ЭЫДҰ мұғалімдердің беделін жетілдіру және ЖОО түлектері

үшін мамандыққа деген қызығушылықты арттыру бойынша іс-шараларды

ұсынады.

Мұғалімнің беделін арттыруға қажетті шаралар қатарында мұғалімдер

арасында мамандықтың маңыздылығы туралы оң түсінікті қалыптастыру,

мектептер мен ата-аналардың өзара іс-қимыл жасауын нығайту, БАҚ ақпараттық

компаниялар арқылы педагогикалық мамандықты насихаттау шаралары бар.

ЭЫДҰ өмір бойы міндетті түрде педагогикалық қызметті таңдау ретінде

қабылданбауы үшін мамандықты өзгерту мүмкіндігін де қарауды ұсынады.

Сонымен қатар, мұғалім мамандығын аз ұсынылған топтар арасында (ер адамдар,

аз ұлт өкілдері) насихаттаудың барлық мүмкіндіктерін қарау керек.

Мұғалім мамандығының бәсекеге қабілеттілігін және оның жұмыс

жағдайын жоғарылату үшін ЭЫДҰ әлеуетті пән мұғалімдерін тарту үшін арнайы

бағдарламаларды – шәкіртақыларды, жеңілдікті несиені және еңбекақы

үстемақыларын қарауды ұсынады. Тәжірибелі мұғалімдерді қосымша мадақтау

шараларын қарауы да ұсынылады. Сарапшылар ізденушілердің төмен

қызығушылығын ескере отырып, мұғалімдердің еңбекақысының икемді жүйесін

жасауды, сонымен қатар «қиын өңірлерде» жұмыс істейтін мұғалімдер үшін

үстемақыны көздеуді ұсынады.

ЭЫДҰ жұмысқа қабылдау кезінде мұғалімдерге қойылатын талаптарды

қайта қараудың өзектілігін де атады.

Сингапур және Гонконгта мектептің үздік түлектерінің тек 30%,

ал Оңтүстік Кореяда тек үздік 10% ғана болашақта мұғалім болуға мүмкіндіктері

бар. Финляндияда мұғалім болу үшін үміткерлердің магистр дәрежесі болуы тиіс.

Жоғары оқу орнындағы даярлықтың ұзақтығы ЭЫДҰ елдерінде әртүрлі.

Германия мен Люксембургте орта мектеп мұғалімін 6 жыл, ал Жапонияда 4 жыл

даярлайды. Өз кезегінде Финляндия мұғалімдері өздерін неғұрлым сенімді және

мазмұны мен оқытатын пәндердің педагогикалық компоненттері жағынан кәсіби

даярланған деп санайды. Израиль мұғалімдері өздерін педагогикалық қызметке

неғұрлым аз даярланған деп санайды.12

11

OECD, (2005). Teachers Matter: Attracting, Developing and Retaining Effective Teachers: POINTERS FOR POLICY DEVELOPMENT (б. 1-18). OECD publishing. http://www.oecd.org/edu/school/48627229.pdf арқылы қолжетімді 12

OECD (2014), “Indicator D6: What does it take to become a teacher?” в Education at a Glance 2014: OECD Indicators, OECD Publishing.

http://www.oecd.org/edu/school/48627229.pdf


177

32 214 32 499 30 460 29 755 27 231

63 087 58 257

51 681

Жоғарғы Бірінші Екінші Санатсыз

Қала Ауыл

2015 жылы жалпы білім беретін мектептерге барлығы 8 888 жас

мұғалім келді, олардың 5 104 маманы ауыл мектептерінде жұмыс істеуге

ниет білдірді. Мұғалімдердің неғұрлым үлкен ағыны «ағылшын тілі» (893),

«математика» (684) және «дене тәрбиесі» (995) пәндері бойынша

белгіленді. Жас мамандардың 69% ЖОО, ал 31% колледж түлектері болып

табылады.

Ауыл және қала мектептері мұғалімдерінің сапалық құрамында

айтарлықтай айырмашылықтар көрінді. Осылайша, санаты жоқ

81 436 педагогикалық қызметкерлердің 51 681 (63,5%) ауыл мектептерінде

жұмыс істеді.

Елдің жоғары санатымен педагогикалық қызметкерлердің үлесі ауыл

мектептерімен салыстырғанда (13,6%) қала мектептерінде 10% артық

(25,8%), жоғары санаты бар 32 214 мұғалім қала мектептерінде, 27 231

мұғалім ауыл мектептерінде жұмыс істеді (2.2.17-сурет).

2.2.17 - сурет. Мұғалімдердің сапалық құрамы, адам, 2015 жыл


Пән мұғалімдерінің (291 237) бестен бір бөлігінің (56 767) жоғары,

30,3% (88 379) бірінші санаттарына ие. Екінші санат 79 129 (27,2%) мектеп

мұғалімдерінде болды және 66 962 (23%) мұғалімнің санаттары болмады.

Жоғары санаттағы мұғалімдердің үлесі елдің әртүрлі өңірлері

бойынша деректерді салыстырғанда әр түрлі. Осылайша, Қызылорда


178

облысында 2015 жылы осы біліктілік санаты тағайындалған мұғалімдердің

неғұрлым аз саны (8%) тіркелді (өз кезегінде облыста бірінші санаты бар

мұғалімдердің үлесі ең жоғары – 39%). Салыстыру үшін, Астана және

Алматы қалаларында жоғары санаттағы мұғалімдердің үлесі шамамен төрт

есе артық (33% және 35%). Аса жоғары көрсеткішті Павлодар облысы

көрсетті – мұғалімнің 27,5% жоғарғы санатты болды (2.2.2 - кесте).

Маңғыстау облысы біліктілік санаты жоқ мұғалімдердің үлесі бойынша

көшбасшы болды – мұғалімдердің жалпы санының 31% құрады.

Жалпы елдегі мұғалімдердің тек 50% (145 146) ғана жоғары және

бірінші біліктілік санаттары болған. Мұғалімдердің жалпы санынан жоғары

білікті мұғалімдердің көп бөлігі Павлодар облысында - 58%, Астана

қаласында - 57% және Алматы қаласында - 56% тіркелді (2.2.18 - сурет).

2.2.18 - сурет. Жоғарғы және бірінші санаты бар мұғалімдердің үлесі, %, 2015 жылы


Қазақстанның барлық мұғалімдерінің небәрі 89% (290 399) ғана

жоғары білімі және 11% техникалық және кәсіптік білімі болды. Өз

кезегінде жоғары біліммен мұғалімдердің 39% қала мектептерінде, ал 61%

ауыл мектептерінде жұмыс істеді.

Қазақстан мектептерінде дипломы бар 2 137 магистр жұмыс істеді,

олардың үлесі мұғалімдердің жалпы санының тек 0,7% ғана құрады.

58,2 57,2 55,8 55,1 54,4 53,7 51,8 50,4 49,8 49,1 48,6 47,9 47,1 46,9 45,3 44,5 43,9


179

Олардың басым бөлігі математикадан (317), қазақ мектептерінде қазақ тілі

мен әдебиетінен (247) және тарихтан (232) сабақ берді. Магистрлар саны

мұғалімдердің жалпы саны қатынасында әлі де төмен.

Жоғары білімі бар мұғалімдердің өңірлер бойынша үйлестірілуінде

айтарлықтай айырмашылықтарды анықталмады. Қазақстанның барлық

облыстарында мұғалімдердің 84% жоғары білімі туралы дипломы бар

болды. Тек Маңғыстау облысында педагогикалық қызметкерлердің 74%

ғана ЖОО түлегі болған. Жоғары білімі бар мұғалімдердің жоғары пайызын

Ақтөбе (97%) және Оңтүстік Қазақстан(96%) облыстары, Алматы қаласы

(93%) көрсетті.

Жоғарыда аталған көрсеткіштерге ерекше көңіл бөлу керек. Олар

мұғалімнің кәсіпқойлығының дәрежесін және оның өзін-өзі жетілдіруге

бағытталуын куәландырады, сонымен қатар мұғалімдерді ынталандыру

үшін қолданылатын және олардың біліктілігі жоғары маман ретінде өсуіне

ықпал ететін шараларды айқындайды.

Бұл контекстте мемлекеттік (18%) және мемлекеттік емес (55%)

мектептерде жоғары санаты бар мұғалімдермен қамтамасыз етуде

айтарлықтай айырмашылықты да қарау керек.

Мұғалімнің үздіксіз кәсіптік даму принципі - үнемі шығармашылық

ізденісте болу. Дегенмен, ең алдымен, мұғалімнің тиімділігі мен өзін-өзі

дамыту ынтасына әлеуметтік және материалдық факторлар әсер етеді. Бұл

– мектеп ұжымы мен басшылығының, білім басқармасының қолдауы және

оларға мемлекет тарапынан берілетін мүмкіндіктер.

«Өрлеу» ҰБАО елдің кардлық әлеуетін жетілдіру бойынша кең

ауқымды жұмыс жүргізуде. БАИ мұғалімдерінің сапалық құрамының

күшейтілуі көрінді. Осылайша, «Өрлеу» ҰБАО 777 оқытушысының ішінде

Кембридж университеті, Лондон білім беру институты және Сеул Кибер

университетінің бағдарламалары бойынша даярланған 318 тренер жұмыс

істеді.

Біліктілікті арттыру курстарынан жыл сайын барлық деңгейлердің

73 мың педагогикалық қызметкері өтеді. Тек соңғы төрт жылдың өзінде-ақ


180

біліктілікті арттыру курстарынан білім беру жүйесінің 156 310

педагогикалық қызметкерлері өтті (2.2.19 - сурет).

2.2.19 - сурет. «Өрлеу» ҰБАО қысқа мерзімді біліктілікті арттыру курстары тыңдармандарының саны, адам

Дереккөз: «Өрлеу» ҰБАО

Мұғалімдерді олардың қажеттіліктеріне сәйкес іріктелген арнайы

даярлық бағдарламалар бойынша оқытады. Жалпы бағдарлама жас

мұғалімдердің даярлығындағы қиындықтар мен кемшіліктерді жоюға

бағытталған. Тереңдетілген бағдарлама мұғалімдердің кәсіптік қызметінің

ерекшеліктерін ескере отырып, олардың инновациялық технологияларды

қолдану қабілетін дамытады. Зерттеу бағдарламалары мұғалімнің зерттеу

және жобалық құзыретін жетілдіруге арналған.

Мұғалімдерге курстан кейінгі қолдау көрсету мақсатында www.orleu-

edu.kz веб-ресурсы жұмыс істейді, бұл оларға кәсіби желілік

қауымдастықтарда тәжірибе алмасуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,

«Blended learning» курстарының жаңа форматы мұғалімдерді қашықтан

оқытудың мүмкіндіктерін ұсынады. Бұл - шалғай орналасуы немесе

мезгілдік ерекшеліктер себебінен көшпелі сессияларға қатыса

алмайтындар үшін өзекті. Материалды қашықтан меңгергеннен кейін

тыңдаушылар өз портфолиосын ашық тренингтерде қорғайды.

Соңғы 5 жылда, біліктілікті арттырудың деңгейлік курстары

шеңберінде НЗМ Педагогикалық шеберлік орталығы (НЗМ ПШО) мен

Кембридж Университетінің білім беру факультеті бірлесіп әзірлеген

51 249

35 645 36 743 32 673

2012 2013 2014 2015

http://www.orleu-edu.kz/

http://www.orleu-edu.kz/


181

бағдарламалар бойынша 52,2 мың Қазақстанның мұғалімдері оқытылды.

НЗМ өткізетін деңгейлік курстардың форматы өзгергенін атап өткен жөн.

Курстардың жаңартылған бағдарламасы мұғалімнің пәндік ерекшелігін

ескереді, бұл оқыту шеңберінде алған білім мен дағдыларын тиімдірек

қолдануға мүмкіндік береді.

Оқытудың жаңа форматында мұғалімнің өзіндік жұмысына да ерекше

көңіл бөлінеді. Жалпы, үш деңгейдің әрқайсысын меңгеруге бөлінген

академиялық сағаттар саны 320-дан 200-ге дейін қысқартылды.

БАСТЫ НАЗАРДА _____________________________________________________________________________________

Мұғалімдердің көшбасшылық әлеуеті

Мектеп әкімшілігінің даярлық және біліктілік деңгейі мектептегі білім беру

жүйесі қызметінің басты аспектілерінің бірі болып табылады. 2015-2016 оқу

жылы Қазақстанның мемлекеттік күндізгі білім беру мектептерінде 24 856

жетекші педагогикалық қызметкер жұмыс істеді. Олар: 6 612 мектеп директоры,

10 493 оқу ісі жөніндегі директордың орынбасары және 7 751 тәрбие ісі жөніндегі

директордың орынбасары.

Төрт жылда менеджмент саласында біліктілікті арттыру курстарында

мектепке дейінгі және орта білім беру ұйымдарының 12 900 жетекшісі оқытылды.

Сонымен қатар, НЗМ ПШО Кембридж университетімен бірлесіп әзірлеген

менеджмент курстарынан 2013-2014 жылдар мерзімінде 1 243 мектеп директоры

өтті.

Мектеп директорларының көшбасшы әлеуетін дамыту үшін олардың

әкімшілік жүктемелілігімен қатар оқу процесінің тиімділігін қамтамасыз етудегі

олардың ынтасын мадақтау керек. Мектеп қызметінің шаруашылық және оқу

салаларын қадағалау қажеттілігі персоналды басқару және тиімді жоспарлау

дағдыларын дамытуды талап етеді.

Татьяна Немцан осы дағдыларды өздігінен дамытатын заманауи

директордың үлгісі бола тұра, мектептің әкімшілік қызметкерлері үшін

менеджмент курстарының маңыздылығын атап өтті.


182

Т. Немцан, Арнасай ауылы, Аршалы ауданы, Ақмола облысы

«Жетекшіге басында

білім беру объектісінің даму

мақсатын дұрыс анықтау

керек. Бұл фактор жиі

дұрыс бағаланбайды,

мектеп директорлары

негізінен оған аса мән

бермейді».

Аршалы ауданының

Вячеслав орта мектебінің

директоры Татьяна Николаевна Немцан өзінің инновациялық жобаларымен және

кәсіпкерлік қызметімен әйгілі. БҰҰДБ гранттары арқылы жүзеге асырылған

жобалар – энергия және су үнемдейтін шараларды білім беру ұйымдарына енгізу,

жасыл технология орталықтарын құру. Вячеслав ОМ педагогикалық ұжымы

қызметінің негізгі белгісі – шешім қабылдаудағы бастамашылық және оларды

жүзеге асырудағы жүйелік көзқарастары. Мектепке енгізілетін энергия

үнемдейтін жобалар оқыту шарттарын сапалық жақсартумен қатар, бюджеттік

қаражатты да үнемдеуге көмектеседі. Осылайша, пиролиздік жылытуды енгізу

мектептің жылына 380 000 теңгесін үнемдейді13.

Мектептің табысты жұмыс істеуінің негізгі қағидаттары деп Т. Немцан

мақсатты тұжырымдау, ұжымның әлеуетін үнемі жоғарылату, инновациялық

технологияларды және оқушылардың функционалдық сауаттылықтарын

арттыратын элективті курстарды жүйелі енгізуді санайды. Т. Немцан пікірінше,

елдің мектеп жетекшілерінің даярлығын жетілдіру үшін оларға мектепті

дамытудың жоспарын әзірлеуге және тәжірибе жүзінде нәтижесін көрсете

отырып, білім беру менеджментінің жеке моделін қорғауға үйрету керек.

Білім беру ұйымдары жетекшілерінің әлеуетін өсірудің маңыздылығын

халықаралық білім беру қауымдастықтары және дамыған елдер мойындайды.

13 Немцан Т.Н. Ауылдық елді мекендер мен шағын қалалар білім беру ұйымдарында энергия және су үнемдеуді енгізу мүмкіндіктері / А.В. Белыйдің жалпы редакциясымен. Астана, 2015


183

3-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________ Мұғалімдердің көшбасшылық әлеуетін арттырудың халықаралық тәжірибесі

Ұлыбритания.14 Ұлттық Педагогика және Көшбасшылық Колледжі орта

және жоғары буын мектептері көшбасшы-мұғалімдерінің біліктілігін арттырудың

ұлттық бағдарламаларын ұсынады. Көшбасшы қасиеттерін көрсететін және

жақын арада мектеп директоры болғысы келетін мұғалімдерге арналған,

ұзақтығы 6-18 ай болатын біліктілікті арттыру курстары ұсынылады.

Курс шеңберінде болашақ мектеп директорлары 2 вариациялық модульмен

қатар, 3 міндетті модульді: «Көшбасшылық және оқытуды жетілдіру» (мектеп

директорының міндеттері, Офстед қызметінің ерекшелігі, мониторинг, бағалау

және мектептегі оқытуды жақсарту әдістемелері, сонымен қатар оқушылардың

жетістіктерін жақсарту үшін олармен және олардың ата-аналарымен жұмыс

жасау); «Тиімді мектептің көшбасшысы» (тиімді мектептегі менеджмент жүйесі:

персоналды басқару және қаржы менеджменті, мектеп жетекшісінің міндеттері

мен есеп беруі, шағымдарды және тәртіптік бұзушылықты қарастыру жүйесі,

сонымен қатар, мектеп қызметінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және кадрлық

жұмыстың нормативтік-құқықтық негіздері); «Табысты көшбасшылық»

(қызметтің педагогикалық емес аспектілерді, оның ішінде әріптестермен өзара

қарым-қатынасты нығайту туралы кеңестер, тайм-менеджмент, сабырлық

сақтау). Мұғалімдерге стратегиялық жоспарлауды және ЖАО және ата-аналармен

қарым-қатынас жасауды үйретеді.

Финляндия. 2010 жылы мектеп көшбасшыларының әлеуетін дамытудың

моделін өзгерту жөнінде бағдарламасы іске қосылды. Мұғалімдердің

көшбасшылық дағдыларын нығайтуға ықпал ететін іс-шаралар өткізудегі

мектептердің жауапкершілігіне баса назар аудару бағдарламаның негізгі

басымдылығы болды. Мұғалімдерді кәсіби дамудың жеке бағдарламаларын

әзірлеуге және жүзеге асыруға ынталандырады. Бағдарламаға мектеп

директорлары, 55 жастан асқан мұғалімдер, соңғы бірнеше жылда қайта даярлау

бағдарламаларына қатыспаған мұғалімдер тартылды. Осылайша, мектеп

мұғалімдердің көшбасшылық әлеуетін дамытудың жеке бағдарламасын жүзеге

асыру мүмкіндігімен бірге олардың нәтижелеріне жауапты болады.

Норвегия. 2009 жылы мектеп директорларының көшбасшылық

дағдыларын дамытудың екіжылдық бағдарламасы енгізілді. Бұл бағдарламаның

шеңберінде оқушылардың академиялық жетістіктері, мектептің менеджменті

және әкімшілігі, мектепті дамыту және ұйымдастырудағы өзгерістер,

көшбасшының жеке басы сияқты директор қызметінің бағыттары

қарастырылады. Оқытуға жас мектеп директорлары тартылады (өтілі 2 жылдан

кем), бұдан әрі бағдарламаға тәжірибелі жетекшілер де тартылатын болады. 15

14 National Professional Qualification for Headship (NPQH) - Detailed guidance - GOV.UK. (2014). 15 Schleicher, A. (ред.) (2012), Preparing Teachers and Developing School Leaders for the 21st Century: Lessons from around the World, OECD Publishing.


184

Марина Сергеевна

Асылбекова

орыс тілі мен әдебиеті пәнінің

мұғалімі

№165 мамандырылған лицей

Алматы қ.

«Мен Антуан де Сент Экзюперидің «Кеме салуды үйретпей, теңізге деген

құштарлықты оята білу керек» деген сөзімен толық келісемін. Мұғалім

мамандығы мен үшін әрқашан шынайы, әрі жанды болып көрінетін, өйткені

мұғалім бұл – шешуші сәтте әрі қарай дамуға серпін беретін, ұйқыға батқанды

сергітетін, зейінді, белсенді, қағылез болуға мәжбүрлейтін адам.

Бұл мамандық бастамашыл, дербес, адамдардың ойлау инерциясын еңсеруге

қабілетті жандарға арналған. Мұғалім, жол көрсетуші сияқты, балаларға рухани

құндылықтардың шынайы мағынасын түсінуге көмектеседі, ілгерілеудің негізі

болатын адамдық қолдау көрсетеді».

Роза Жолдыбайқызы

Атамұратқызы

математика пәнінің мұғалімі

әр түрлі пәндерді тереңдетіп

оқытатын дарынды балаларға

арналған облыстық

мамандандырылған мектеп-

интернаты

Ақтау қ.

Маңғыстау облысы

«Мен «білім ізденісінде жүрген мұғалім ғана өмір сүреді, оқуын тоқтатқан

мұғалімнің ұстаздығы өледі» деп санаймын. Мұғалімнің басты қасиеттері –

балаларға деген сүйіспеншілік, мейірімділігі, әзілді түсіне білуі және жеке тұлғаға

деген құрмет. Менің педагогикалық қызметімнің басты аспектісі – менің

мектебімнің шығармашылық ұжымы.

Мектептегі білім беру жүйесінде қызмет етуді жалғастырудың шешуші

себебі – мамандығыма деген сүйіспеншілігім және жұмысыма берілгендігім».


185

Құралай Амантайқызы Апет

тарих пәнінің мұғалімі

№3 қазақ-түрік лицейі

Оңтүстік Қазақстан облысы

Кентау қ.

«Ата-ананың маған сеніп тапсырған әрбір баласын тұлға ретінде дұрыс

қалыптасуымен дамуына өз үлгі-өнегем арқылы үлес қосуды басты мақсат

етемін. Болашақтағы елімнің маңызды салаларының тұтқаларын ұстар

тұлғалары екеніне әрбір баланың сенімін ояту арқылы шыңдалуына жол ашудың

түрлі тәсілдерін негіздеймін.

Мен мамандық таңдаған мерзімім дәл КСРО-ның тарап, Тәуелсіз

Қазақстанымыздың төл тарихы жазылып жатқан уақытпен сәйкес келді. Бірінен

кейін бірі ашылып жатқан тарихи құпия сыры мол мамандыққа қызыққаным

сонша; өзім де «Туған жерге, өскен ортаға-өмірлік құрмет» атты кітап жазып

шығардым. Оқушыға Отанның тарихи бастауы туған жерден басталатынын

ұғындыру менің басты талабым. Әрбір бала суын ішіп, ауасын жұтып жатқан

Отанының тарихын білуге міндетті».

Зухра Нұрмолдоқызы

Ауғанбаева,

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің

мұғалімі

М.Жұмабаев атындағы жалпы білім

беретін мектеп-лицейі

Солтүстік Қазақстан облысы

Петропавл қ.

«Мен ұстаз болуды бала күнімнен армандадым. Әлі есімде, көршілеріміздің

балаларын жинап алып, оқытатынмын...

Ұстаз деген ұлы есімге лайық шыңға екінің бірі жете алмайды. Ол үшін

біздің бойымызда намыс, қайрат секілді өршілдіктен құрылған қасиеттермен

қатар, ұрпақ алдындағы жауапкершілік, бастаған істі соңына дейін жеткізе білу

әрекеттері де табылуы тиіс. Ұстаз міне, мен мамандығымның биік шыңына

жеттім, жетілдім деп еш уақытта айтпауы тиіс. Бір шыңды бағындырсаң, келесі

бір шыңға шығу мақсаты тұруы тиіс. Осы шыңдарды бағындыру мен үшін

ұстаздықты таңдаудағы және осы мамандықты жалғастырудағы басты

қағидам болып қала бермек».


186

Светлана Сүлейменқызы

Бастемова

Бастауыш сыныптардың

мұғалімі

№66 мектеп-лицейі

Астана қ.

«Мен әр баланың талантты болатынына сенімдімін. Маған, мұғалім

ретінде, баланың жүрегіне жол тауып, өзін-өзі ашуға көмектесу керек. Қазіргі

заман – инновациялық технологиялардың заманы, бірақ ешбір технология өзара

түсінушілік барысында пайда болатын жан жылуын алмастыра алмайды.

Мұғалім үнемі ізденісте болуы керек, кәсіби тоқырау оған қарсы көрсетілген.

Шығармашылық қабілетті дамыту инновациялық қызметтің жетекші

бағыттарының бірі болып табылады. Мен инновациялардың көмегімен күнделікті

әдеттен, үйреншіктіліктен алыстауға тырысамын. Ең бастысы - баланың ынта-

ниетінің жоғалуына жол бермей, таптаурындарды жүктемеу керек».

Сәуле Амангедіқызы

Бахрамова


мұғалімі

Б.Бөлтіріков атындағы орта

мектеп

Қордай ауданы,

Жамбыл облысы

«Өз мамандығын шексіз сүйетін, терең теориялық біліммен қаруланған,

бала жанын ұға білетін қасиетті мен педагог бойындағы ең басты қасиет деп санаймын. Егер де маған қайта мамандық таңдау кезегі бұйырса, мен ойланбастан осы мамандықты таңдар едім. Себебі мен ұлан-байтақ қазақ даласының бір шеткері ауылында тұрып-ақ, қазақ тілін үйрету арқылы ұлтымның ұлы тұлғалары мен тарихы, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын бар болмыс-бояуымен өзге ұлт өкілдерінің санасына сіңіртіп, мемлекеттік тілдің мерейін асырып жүрген тіл жанашырының бірімін.

Педагогикалық қызметімдегі табыстылықты мен оқушыларға сапалы

білім беруге бағытталған нәтижелі еңбегім мен менің көшіме ілесіп отырған

дарынды және талантты, еңбекқор шәкірттерім деп санаймын».


187

Анатолий Николаевич

Билида,

Физика пәнінің мұғалімі

Дарынды балаларға

арналған №8 мектеп-лицейі

Павлодар облысы

Павлодар қ.,

«Заманауи мұғалімнің ең алдымен өзіне, содан кейін ғана басқаларға талап

қою қабілеті болуы керек. Мен мұғалім мамандығын өмір жолымда үлгі тұтарлық

мұғалімдерді кездестіргенім үшін таңдадым.

Мектептегі білім беру жүйесінде қызмет етудің басты себебім – менің

шәкірттерімнің республикалық және халықаралық деңгейдегі олимпиадалардағы

жетістіктері. Бұл – менің еңбегімнің жемісі. Егер маған мамандықты қайта

таңдау керек болса, мен бәрібір мұғалім болатын едім, өйткені бұл қызықты әрі

шығармашылық кәсіп. Балалармен қарым-қатынас жасау педагогикалық

қызметтің ең үлкен марапаты деп санаймын».

Қымбат Исланбекқызы

Бирманова


мұғалімі

№ 7 орта мектебі

Қостанай облысы

Рудный қ.

«Әр ұстаздың мамандықты сүюі - баланы сүюі деген ұранын ұстанамын.

Егер де маған мамандықты қайта таңдау бақыты бұйырса, мен әрине

ұстаздық мамандықты еш қателеспей таңдар едім. Өйткені мен балаларды

жанымдай жақсы көремін. Балалармен жұмыс жасау, оны қоғамның белді мүшесі,

өмірден өз орнын табатын тұлға етіп тәрбиелеу міндеті менің сүбелі үлесім

болмақ. Менің жүрегім үлкен. Жүрегімнің үні де осылай дейді.

Жаңашыл мұғалім жаңалыққа жаны құштар, ізденімпаз, ойы ұшқыр жақсы

волонтер, менеджер, көшбасшы болу керек».


188

Әйгүл Мамырбекқызы

Елікбаева

информатика пәнінің

мұғалімі

«Алтын ауыл» орта мектебі

Алматы облысы

Қарасай ауданы

«Баланың ынтасын арттыру үшін оқытылатын нәрседе бір жаңалық

болуы керек» деп заманымыздың көрнекті қайраткері, ағартушы Ж. Аймауытов

айтқандай, оқушыны білімнің терең тұңғиығына тарту үшін мұғалімнің әр сабағы

көркем туынды болуы қажет.

Табысқа жетудің жолы – алға арнайы, өлшемді, шынайы, қолжетімді

мақсат қойып, қажырлы адал еңбек ету. Педагог болу - барлық мамандықтың

жиынтығынан құралған мәртебелі мамандық. Мен өз сабағымның сценаристі,

актері, режиссерімін. Менің сахнам – сынып бөлмесі, көрерменім – менің

шәкірттерім».

Гүлмира Молдагерейқызы

Жанжігітова,

сурдопедагог есту қабілеті нашар балаларға арналған

облыстық арнайы мектеп-интернат-колледж

Ақтөбе облысы Ақтөбе қ.

«Менің мамандығым ерекше, бірегей десе де болады: өйткені мен музыка үнін

естімейтін балаларға ән айтуды, адамдардың дауысын естімейтін балаларға

сөйлеуді, табиғат үнін естімейтін балаларға өмірді сүюге және өмірді бағалауға

үйретемін.

Балалар адал сүйеді және махаббаттарымен шабыттандырады әрі жүрекке

сенім ұялатады. Сабақта қойылған коррекциялық мақсаттарға қол жеткізу үшін

әрдайым инновациялық тәсілдерді қолданып отыру керек. Тәрбиеленушілерімнің

кемшіліктерінің құрылымын ескере отырып, құлағы естімейтін балалардың

қоғамда неғұрлым табысты әлеуметтенуі үшін күнделікті жұмысымда дамыта

оқыту технологиясын, арт-терапияның көптеген түрлерін және нүктелік

инклюзияны пайдаланамын».


189

Айгерім Сертайқызы

Жұмабекова,

қазақ тілі мен әдебиеті

пәнінің мұғалімі

дарынды қыз балаларға

арналған қазақ-түрік

лицей-интернаты,


Павлодар қ. «Мен өзімнің шәкірттерімнен үздік педагог қандай болуы керек деп сұрадым.

Сонда шәкірттерім: «Үздік педагог тек бойында терең білімі бар маман ғана емес,

сонымен қатар, өзінің бар қасиеттерімен және бар тұлғасымен үлгі бола алатын

тұлға», - деді. Мен сол талапқа сәйкес болуға тырысамын. Бұл жолда маған ісіме

және шәкірттеріме деген сүйіспеншілік дұрыс бағыт нұсқайды.

Мен үшін педагогикалық үрдістегі ең маңыздысы оқушылармен қарым-

қатынас, пәнге деген сүйіспеншілік арқылы Отанға деген сүйіспеншілікті

арттыру. Мен дарынды балалармен жұмыс істейтіндігіме шексіз

қуаныштымын».

Күлжан Саханқызы

Жұмағұлова

химия пәнінің мұғалімі

дарынды балаларға

арналған «Дарын» мектеп-

интернаты,

Қарағанды облысы

Қарағанды қ.

«Қазіргі заман педагогы – ол өзінің ісіне берілген нағыз кәсіби шыңдалған

тұлға болуы керек. Өзіндік шыңдалу мен іздену нәтижесінде ғана алдында отырған

өскелең жас ұрпаққа жоғары деңгейде білім бере алады. Өйткені мұғалім аты

ұрпақты тәрбиелеудегі ең жауапкершілігі мол адам болып саналады.

Бала кезімде маған білім берген мұғалімдерді пір тұтатынмын, ол адамдар

мен үшін ең білімді, жан-жақты, керемет жандар болып есептелетін. Баламен

жұмыс, мектептің қарқынды тірлігі, үнемі ізденісте болып, шыңдалуым –

таңдаған мамандығымды одан әрі жалғастыра беруге септігі бар деген

ойдамын».


190

Гүлжайна Ашанқызы

Имашпаева

биология пәнінің мұғалімі

«Назарбаев Зияткерлік

Мектебі»

Шығыс Қазақстан облысы

Өскемен қ.

«Педагог бойындағы негізгі қасиетке келсем, біздің кемеңгер аталарымыз

«Адамның адамшылығы жақсы ұстаздан». Сондықтан ұстаз болған адам өзіне

жүктелген сенімді сезіне алу керек. Ұстаз халықтың адамы

болғандықтан,қарапайым, адамгершілігі мен жауапкершілігі мол, үздіксіз білім

алуға және өзгеріске бейім, оқушы бойына өмірге қажетті дағдыларды

қалыптастыруға шарапаты тиетін адам болуы керек деп ойлаймын

Жұмыс барысында қиыншылықтар кездеспей қоймайды. Бірақ ұстаздықтың

ең жақсы қасиеті оқушылардың мөлдіреген көздерінен білімге деген ұмтылысын

көргенде қиыншылықтың бәрі де ұмыт болады».

Гүлнәр Нүсіпбайқызы

Күлжанова

Ххимии пәнінің мұғалімі

Орта мектеп-гимназиясы

Алматы облысы,

Қапшағай қ.

«Менің жетістіктерімнің құпиясы-өзімді жетілдіруге деген ұмтылушылық,

өзімнің кәсіби құзыреттілігімді көтеру. Бір дана адамның сөзімен айтқанда:

«Кімнің бойында үйрену қабілетті сақталған болса, сол ғана жақсы болып

табылады». Қазір білімнің реформалау және жаңғырту дәуірінде мұғалімнің кәсіби

құзыреттілігін көтеру мәселесі өзекті болып табылады, себебі «Жасампаздықта

жоқ зат, туынды да болуы мүмкін емес» (Оскар Уайльд).

Сондықтан кәсіби шеберлік сыныптарына, педагогикалық шеберлік

байқауларға қатысуды қажет деп санаймын, себебі бұл басқа қатысушыларға

қатысты мұғалім өзінің кәсіби деңгейін бағалап қоймай, әріптестерінің

әдістемелік жаңашылдықтарын өзіне ала алады».


191

Людмила Евгеньевна

Мельникова

музыка мұғалімі

«Әділет» балабақша-мектеп

Қарағанды облысы

Қарағанды қ.

«Музыкалық-эстетикалық тәрбие бұл, ең алдымен, адам тәрбиесі.

Балаларға білім мен шығармашылық әлемді сыйлау – үлкен бақыт, ол

тәрбиеленушілерден бақыт-бумерангы болып өзіңе қайтады.

Қызметімнің ең маңызды қыры бұл – балалармен қарым-қатынас. Түймедей

дәннен көрікті ағаш өсіру, сонымен қатар өз түлектерімді мақтан тұту

мүмкіндігі – қызметімнің ең үлкен марапаты деп санаймын».

Бекай Жаббарұлы

Нұрмұханов,


мұғалімі

Бөгенбай батыр атындағы қазақ

орта мектебі,

Ақмола облысы

Ерейментау қ.

«Менің мұғалімдік мамандықты таңдауыма өз ұстаздарымның әсері болды,

білім беру саласында үзбей қызмет істеп келе жатқанымның себебі – мен өз

мамандығымды сүйемін және мұғалім мамандығының мәртебесінің артатынына

сенімдімін. Мен өз өмірімді шәкірттерімсіз елестете алмаймын.

Мектептерде үш тілді білім беру, бес күндік оқуға көшу туралы менің пікірім

– бұл заман талабы, оқушылар халықаралық деңгейде өз білімдерін жетілдіре

алады, жаңа мүмкіндіктер пайда болады».


192

Қуат Аманжолұлы

Оразалин


№37 гимназия

Шығыс Қазақстан облысы

Семей қ.

«Қиыншылықтарды жеңіуде маған білім, шығармашылық қасиеттер мен

шыдамдылық, әріптестер мен шәкіртерім көмектеседі.

Менің жетістіктерге жету себептерім - үнемі білім алу. кәсіби шеберлікті

шыңдау, тәжірибе тарату және алмасу.

Мінсіз мұғалім деген - заман талаптарына сай біліммен қаруланған, кәсіби

шеберлігі жоғары, адамгершілігі мен жауапкершілігі мол, ұшқыр ойлы және

іздемпаз жан».

Гүлшат Ізбасарқызы

Өтегенова


үш тілдік оқытумен дарынды

балаларға арналған

мамандандырылған мектебі


Тараз қ.

«Педагогикалық қызметте мені өзін-өзі дамыту мүмкіндігі бәрінен көп

қызықтырады. Мамандықтардың көбісі жатталған дағдыларды қайталауға

және реттілікке негізделеді, ал мұғалім мамандығының ерекшелігі жаңа

ақпаратты үнемі іздеуден құрылады. Байқаулар, семинарлар, конференциялар өзін-

өзі жетілдіруге және кең ауқымды, жаңа әрі пайдалы ақпаратты үнемі алып

отыруға көмектеседі.

Заманауи педагог бұл – шығармашылық қабілетті дамытуға қолойлы

жағдай жасай алатын, оқушылардың білімді шығармашылық қабылдауға

ұмтылысын дамыта алатын, оларға өз бетінше ойлауға үйрете алатын адам деп

санаймын».


193

Гүлнәр Мизинбайқызы

Рахимова


дарынды балаларға арналған

№9 «Зерде» мектебі,

Астана қ.

«Мұғалім бұл мамандық атауы ғана, ал «Ұстаз» деп осы мамандық шеберін

айтады деп ойлаймын. Оқушыға үлгі болу және шәкірт сезіміне бөлене білу керек.

Егер мүғалімін жақсы көрген оқушы оның пәнін де сүйеді. Пән таңдағанда көбінесе

мұғалімді таңдайтыны шындық.

Мұғалім болу бала кезден арманым еді. Әжем менің мұғалім болуымды

қалады. Бата бергенде , мақтағанда да « мұғалім бол» деп отыратын. Сол

арманыма қол жеткізіп бұл күнде мектеп қабырғасында еңбек етіп жүргеніме 30

жылдан асты. Бала жанын түсіну, оған өміріне қажет білім беру, саналы азамат

етіп тəрбиелеу əрбір ұстаздың қоғам алдында-ғы жауапкершілігі деп білемін».

Гүлмира Дәулетқказықызы

Рыскельдиева


мұғалімі

Ш.Смаханұлы атындағы

№ 62 гимназия

Алматы қ.

«Мен үшін педагогикалық қызметтің оқушылармен қатынас аспектісі

бағалы. Себебі қазіргі заманның балалары ерекше ақылды, жылдам, еркіндікке

құмар. Сондықтан біздер «садақ» болсақ, оқушыларымыз бізден бастау алған

«жебе».

Адам баласы – жер бетіндегі ең саналы тіршілік иесі. Сол адамзатқа

ізгіліктің, зиялылықтың дәнін себуден артық нәрсе жоқ. «Мектеп» деген сөз - араб

тілінен аударғанда «қуаныш үйі» деген мағына береді. Бала – періште. Осы

жағынан да қуаныш үйі бола алады. Сол періштелер бізге қалтқысыз сенеді, осы

сенім мені үнемі мазалайды».


194

Салтанат Сейітқадырқызы

Есманова

физика пәнінің мұғалімі

Райымбек батыр атындағы

«Қазғарыш» №50 мектеп-

лицейі

Астана қ.

«Мұғалім өзін-өзі дамытуға және мақсатқа ұмтылғыш болу керек,

осылайша, ол басқаларды да дамытады. Мен бұл мамандықты еліміздің білім беру

жүйесін дамытуға аз да болса үлесімді қосу үшін тандадым. Егер мамандықты

қайта тандау мүмкіндігі болған жағдайда, мен өз тандауымнан қайтпайтын едім.

Шығармашылық ұжымда жұмыс істеу мүмкіндігі және шәкірттеріммен

қарым-қатынасым бұл - мамандығымның басты қуаныштары. Мен үнемі

ізденісте боламын, өз-өзімді дамытуға тырысамын, өйткені бұл – мұғалімнің

табысқа жетудің басты шарттары».

Светлана Николаевна

Скребец

физика пәнінің мұғалімі

Б. Момышұлы атындағы орта

мектеп

Т. Рысқұлов атындағы аудан


«Мен өз-өзімді балаларсыз елестете алмаймын,

сондықтан да мен мұғалім мамандығын тандадым. Олар физикалық тәжірибелер, жаттығулар, спорттық жарыстар кезінде үнемі менің жанымда. Осы қоршаған ортасыз мен өз-өзімді елестете алмаймын.

Мұғалім – кәсіпқойлықтың үлгісі, азаматтық, өндірістік және жеке қызметтерді тасымалдаушы. Бұл – педагогика және психология салаларында терең білімі бар өз ісінің маманы. Оның педагогикалық шеберліктің, тәрбиелеу және оқыту технологиясының жоғарғы деңгейі, балалармен жұмыс жасау қабілеті болуы керек. Және, әрине, ол шыдамды, тапқыр, оптимистік ниеттелген, жан жылуын беретін, айналадағы адамдарды өзіне тартатын адам болуы керек».


195

Айман Тілеубергенқызы

Смағұл


дарынды балаларға арналған

облыстық мектеп-интернаты

Қызылорда облысы

«Өз мамандығымның майталман иесі болуды қалаймын. Мамандықты сүю,

жақсы көру, ынта-ықылас болғанда ғана биік белестерді бағындара алатын

жақсы маман бола аламын.

Оқушымен жұмыс жасап, барлық білімінді оқушы бойына сіңдірту арқылы

жақсы нәтиже жеткізу педагогтың шығармашылығын шыңдайды, өз-өзіңді

тәрбиелеп, нағыз педагог екенді сезіне аласын».

Зинаида Анатольевна

Сухина

химия пәнінің мұғалімі

№ 35 мектеп-лицейі


Орал қ.

«Пәнді білгеннен басқа, мұғалім мінсіз психолог болуға, қоғамның

әлеуметтік сұрақтарда бағдарлануға, бағдарламаның өзгерісіне уақтылы әрекет

жасауға, заманауи педагогикалық технологияларды табысты меңгеруге және ірі

тұлға болуға міндетті. Мұғалім сиқыршы сияқты қолайсыз отбасылардың дертін

жазуы, барлық балаларды өнегелі және құзыретті тұлғалар ретінде тәрбиелеуі,

өзі демалыс пен отбасы туралы ұмытуы, жардымсыз жалақы әкеп, өмірге қуануы

керек. Мұғалім өзін аянбай жұмысына арнайды, кейде, бұдан оның отбасысы зардап

шегеді.

Мұғалім өмір бойы оқиды, біліктілігін арттырады, жаңаны танып біледі

және шәкірттеріне жеткізеді. Шәкірттің мұғалімнен асып түскені, мұғалімнің өз

міндетін толық атқарғанын білдіреді. Талантты ашу, оның көтерілуіне,

гүлденуіне және жетістікке жетуіне жәрдемдесу – мұғалімнің борышы».


196

Сафура Салимбайқызы

Темурбаева


мұғалімі

М.Мақатаев атындағы №140

мектеп-гимназиясы,

Алматы қ.

«М.Шаханов «Бала жүрегі - кішкентай күй сандық. Сол сандықтың кілтін

тапсаң ғана ашылады. Мұғалімнің қолында әр кезде сол кілт тұруы керек» деген

болатын. Бұл кілт күй сандықты ашып қана қоймайды, ата-ана, ұстаз, оқушы

арасындағы тылсым байланыс - сенімділіктің алтын көпірін жасайды. Өз

тәжірибеме сүйене айтар болсам, бала ойындағы барын бүкпей айтады, жақсы

мен жаманды ажырата біледі, айтылған сынды дұрыс қабылдап, қажет жерде

сын да айта алатын дәрежеге жетеді. Осыған қол жеткізген педагог - мінсіз

педагог бола алары анық.

Менің жетістікке жетуге ықпал еткен - мақсатыма жету жолында

қанаттандырған, мақсаты айқын, шығармашыл орта, бәсекеге қабілетті

әріптестерім. Олай дейтін себебім, мақсаты айқын жандар биік белестердің

жолын нұсқады, сол жолда тынбай еңбектенуге, шынайы шығармашылықпен

айналысуға жол ашты».

Лариса Григорьевна

Чернецова,

география және биология пәндерінің

мұғалімі

дарынды балаларға арналған №8

облыстық мамандандырылған мектебі


Орал қ.

«Қазақстанның заманауи мұғалімінің кәсіпқойлық, талапшыл, жасампазды

және адамгершілік сияқты қасиеттері болуы керек. Мен осы мамандықты қайта

тандайтын едім, өйткені мұғалім болу – менің әуестігім.

Үштілді мектепте жұмыс істей тұра, балаларды кейбір пәндер бойынша үш

тілде оқыту бастамасын қолдаймын. Мектепке жаңа түбегейлі өзгерістерді

енгізу үшін материалдық-техникалық база, ресурстар және тәжірибесі бар кәсіби

кадрлар қажет ден санаймын».

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ МЕН ДАМУЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

197

Сәуле Құрманбекқызы

Шайхсламова

технология және қолданбалы экономика

пәндерінің мұғалімі

Н.Ілиясова атындағы №9 мектеп-гимназиясы


Қызылорда қ.

«Мұғалім үнемі шығармашылық ізденісте болуы тиіс, қол

жеткізгенжетістіктерде тоқтамай, жаңа бастамаларға ашық және еңбекқор

болуы керек деп санаймын. Мен жұмысыма толық берілемін және бұл маған

қиындықтарды жеңуге көмектеседі.

Мен өзімді басқа мамандықтың иесі ретінде елестете алмаймын. Өз

еңбегімді және балалармен қарым-қатынасымды ұнатамын. Осылайша, мен өзімді

тұлға ретінде қалыптастырамын».

Маржан Мурзағалиқызы Асылбаева

математика пәнінің мұғалімі

№11 мамандандырылған

физика-математика мектебі


Ақтау қ.

«Педагог – рухани бай тұлға. Ол адамдардың

қарым-қатынасына, әлем сұлулығына ерекше мән

береді. Онда эмпатия мен рефлексия жоғары дамыған.

Ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге ендіруге

дайын, оқу-тәрбие ісіне шынайы жанашырлық

танытатын қоғамнын ең озық бөлігінін бірі болып

табылады. Қоғам үшін, ел болашағы үшін ұстаздық жолды таңдаған адамдарға

терең теориялық біліммен қатар, оған ерекше қабілет пен асқан біліктілік, балаға

деген сүйіспеншілік қажет.

Шынымен де, ұстаздық жол – қызығы мен қиындығы қатар жүретін өте

қасиетті жол. Осынау қасиетті жолмен білім әлемінің тылсымына бойлай

отырып, бала жүрегінен жол табу ұстаз үшін үлкен бақыт».

МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ: ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ

198

Мұғалімдердің тиімді жұмысы және мектепте нәтижелі оқыту

ортасын құруда олардың материалдық-техникалық және оқу-әдістемелік

ресурстармен қамтамасыз етілудің маңызы зор.

Мектептердің ресурстары

Мектептің сапалы оқу-әдістемелік ресурстары және дамыған

материалдық-техникалық базасы (МТБ) елдің білім беру жүйесін

жетілдірудің басты аспектілері болып табылады. 2015-2016 оқу жылында

күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептер оқушыларының 97%

оқулықтармен толық қамтамасыз етілді. Ақтөбе (оқушылардың 27%-ы

оқулықтармен қамтамасыз етілмеген), Оңтүстік Қазақстан (8%) және

Солтүстік Қазақстан (3%) облыстарынан басқа, барлық өңірлерде тұрақты

жағдай (99-100%) байқалды. 4, 5, 6 және 11 сынып оқушылары

оқулықтармен толық қамтамасыз етілді, ал бірінші сынып оқушылары

үшін бұл мәселе әлі де өзекті болып отыр (94%).

Оқулықтардың сапасы ерекше көңіл бөлуді талап ететін

факторлардың бірі болып қалып отыр. 2015 жылы «Оқулық»

РМҚК сараптамасының нәтижесі бойынша оқулықтар мен ОӘК-нің тек

50% ғана пайдалануға ұсынылды. 2015 жылы қарауға келіп түскен 3 255

баспа және электрондық оқу басылымы атауларының 50% елдің білім беру

ұйымдарында пайдалануға рұқсат берілмеді. Оқулықтардың сапасын

жетілдіру мақсатында ғылыми және педагогикалық сараптамаға

қойылатын талаптар күшейтілді.

Мектептегі білім беру жүйесінің МТБ контексінде апаттық

жағдайдағы мектептер саны азаюының тұрақты үрдісі байқалады. Бұл

білім берудің жаңа объектілерін іске қосу есебінен болып отыр. 2015-2016

оқу жылында Қазақстанда 69 апаттық жағдайдағы мектептер болды. Бұл

2014 жылмен салыстырғанда (136) шамамен екі есе аз. Апаттық

жағдайдағы мектептердің көбі Жамбыл (12), Қызылорда (15) және

Оңтүстік Қазақстан (18) облыстарында шоғырланды (2.2.3-кесте). 69

мектептің 66 ауылдық жерде орналасты. Күрделі жөндеу жұмысы 1 012


199

20 39

73

12

56

33

10 8

55

7 22

8 6

204

20 13

мектепке керек болды (2014ж. 1 203), олардың 67% (675) ауылдық жерде

орналасты.

5 жылда жергілікті және республикалық бюджеттің қаражатына 586

мектеп салынды (2.2.20 - сурет). Бұл ретте барлық мектептердің басым

бөлігі (158) 2015 жылы салынды. Білім беру объектілерінің неғұрлым көп

саны Оңтүстік Қазақстан облысында – 204 мектеп салынды, бұл халық

тығыздығының ұлғаюына байланысты болды16.

2.2.20-сурет. Мектептерді салу, бірлік, 2011-2015 жылдары


Мектептердің шаруашылық қызметінің негізгі элементтерін

жабдықтау олардың тиімді жұмыс істеуінің маңызды құрама бөлігі болып

табылады. 2015 жылы елде күндізгі жалпы білім беретін мектептердің 47-

ында (3 372) абаттандырудың барлық түрлері болды (орталық сумен және

жылумен жабдықтау, жылы әжетханалар) (2.2.21 - сурет). Дегенмен,

мектептердің 17% (1 211) болмады (ауладағы әжетханалар, әкелмелі су,

пештік жылу), олардың 92% ауылдық жерде орналасты. Мектептердің 36%

(2 575) жартылай абаттандырылды.

16

ЖАО-ға ведомстволық бағынысты жалпы орта білім беру ұйымдарының 2 775 308 оқушысының 590 158 (21%) Оңтүстік Қазақстан облысында тұрады.


200

5 379

1 415

266

98

жеке жылыту

орталық жылыту

электрқазандық жылыту

жылытудың басқа түрі

3 372

2 575

1 211

Абаттандырудың барлық түрлері

Жартылай абаттандырылған

Абаттандыру түрлерінсіз

2.2.21 - сурет. Абаттандыру типі бойынша мектептер, бірл., 2015

жылы


2015-2016 оқу жылында елдегі мектептердің 85% (6 082) 2 527 848

оқушыға арналған ыстық тамақ беру ұйымдастырылды. Мектептердің

8% (550) 75 862 балаға арнап буфеттік тамақтануды ұсынды. Тегін

тамақпен ҚР бойынша 461 866 бала (17%) қамтылды.

Оқытудың ыңғайлы процесін қамтамасыз ету үшін мектептерде

қажетті санитарлық-гигиеналық жағдайдың болуы маңызды. Ауладағы

әжетханалар мектептердің 41% болды, 28% әкелмелі суды пайдаланды.

5 мыңнан астам мектеп жеке жылытылды, өз кезегінде 50% пештік

жылытуды қолданды (қатты отын) (2.2.22 - сурет).

Үшауысымдық мәселесі де әлі өзекті болып отыр. Үшауысымды

87 мектепте 11,5 мың оқушы білім алды. 2014 жылмен салыстырғанда

үшауысымды мектептердің саны 8-ге азайды, бұл 2011 жылғы

көрсеткіштен артық (70 мектеп).

2.2.22-сурет. Жылыту түрлері бойынша мектептерді абаттандыру, бірл., 2015 жыл



201

268,9 279,9 300,3

329,9 341,9

70 92 112 95 87

2011 2012 2013 2014 2015

1-сынып оқушыларының саны, мың адам

Үшауысымды мектептер, бірл.

184

218 189

171

2012 2013 2014 2015

Сабақты үш ауысыммен жүргізетін мектептер санының өсуі сәйкес

жылдары бірінші сыныпқа баратындар санының өсуімен түсіндіріледі.

Осылайша, 2015-2016 оқу жылында Қазақстанның мектептері бірінші

сыныпқа 340 мыңнан астам оқушыны қабылдады. Бұл көрсеткіш 2014-2015

оқу жылымен салыстырғанда 12 мыңға және 2013-2014 оқу жылымен

салыстырғанда 41 мыңға артық (2.2.23-сурет).

2.2.23-сурет. Үшауысымды мектептердің және бірінші сынып оқушыларының саны


Соңғы 5 жылда бірінші сыныпқа қабылдаудың тұрақты өсуіне

қарамастан, 2013 жылдан бері үшауысымды мектептердің саны азайып

келеді. Оқу орындарының жетіспеушілігімен мектептер санының азаюы да

тіркелді (2.2.24-сурет).

2.2.24-сурет. Оқу орындарының жетіспеушілігі бар екі ауысымды мектептер, адам



202

Ерекше білім беру қажеттіліктерімен балаларды ыңғайлы оқытуға

жағдай жасауға ерекше көңіл бөлінеді. Елімізде санитарлық бөлмелерде

арнайы қондырғылармен, арнайы оқу құралдарымен (парталар, ұстелдер),

сонымен қатар пандустармен және көтеру құрылғылармен жабдықталған

3 210 мектеп жұмыс істеді. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында

2,5 мың мектеп бейнебақылау камераларымен жабдықталды.

Елімізде орта білім беруді ақпараттандыру бойынша іс-шаралар іске

асырылып жатыр. Елде 1 компьютерге оқушылардың орташа саны

10 адамды құрады (қалада - 11 және ауылда - 9).

Күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін 7 088 мектепке Интернет

желісі қолжетімді болды. Олардың 5 440 мектебіне жылдамдығы

512 Кбит/сек және одан да жоғары болатын Интернет қолжетімді болды,

оның ішінде 1 965 мектеп кең жолақты Интернетке (КЖИ) қосылды.

Дегенмен, мектептердің 23%-ында (1 648) қосылу жылдамдығы

512 Кбит/сек төмен болды. Бұл мектеп оқушылары мен мұғалімдерінің

Интернет желісіндегі жұмысын шектейді. Мектептерді жылдамдығы

жоғары КЖИ-пен қамтамасыз ету білім беру процесін ақпараттандырудың

маңызды шарты болып табылады.

Заманауи ғылым мен

танымдық мәдениет

компьютерлік

технологиялардың қарқынды

дамуымен сипатталады. АКТ-

сауаттылық халық өмірінің

барлық салаларында – білім,

кәсіптік қызмет және

қоғамдағы қарым-қатынаста табысты қызмет ету және ақпарат алмасу

үшін өте қажет. Сондықтан АКТ қолжетімділігі халықтың өзін-өзі тиімді

танытудың маңызды шарты болып табылады. Әлемнің дамыған елдерінде

оқушының АКТ-дағдыларды қолдану қабілеті – мектептегі оқудың

ажырамас бөлігі.


203

Көптеген елдерде мектептерді тиісті компьютерлік құрал-

жабдықтармен қамтамасыз етуге кең ауқымды инвестициялар жұмсалды.

Өз кезегінде оларды пайдаланудың тиімділігі туралы объективтік деректер

әлі жоқ17. Қазақстан алғаш рет қатысуды 2018 жылға жоспарлаған ICILS

компьютерлік және ақпараттық сауаттылықты халықаралық зерттеуі бұл

сұраққа жауап алуға мүмкіндік береді. Тестілеу оқушылардың ақпараттық-

коммуникациялық сауаттылығының сапасын және оны жетілдіру үшін

мектептерде жасалған жағдайды бағалайды. Бұл зерттеуге толыққанды

қатысу Қазақстанның мектептерін қажетті ресурстармен, оның ішінде КЖИ

қолжетімділігімен толық қамтамасыз етуді қарастырады.

Елдің 4 876 жалпы білім

беретін мектебі жалпы

сыйымдылығы 66 022 оқушы

болатын жаңа модицикациялы

кабинеттерімен (физика, химия,

биология, лингафон

кабинеттері) жабдықталды. Бұл

кабинеттердің 71%-ы (3 456)

ауыл мектептерінде

жабдықталды.

Орта білім беруді қаржыландыру және оны сала ішінде үйлестіру

мектеп қызметінің барлық аспектілерінің тиімділігіне себепші болатын

басты факторлары болып табылады. Мектептерді қаржыландырудың

сараланған тәсілі керек. Бұл ауыл мектептерінің аудан орталықтарынан

шалғай орналасуы және білікті кадрлармен қамтамасыз етілуі сияқты

ерекшеліктерді ескеруді қарайды. Шешім қабылдауда автономиясын

кеңейту арқылы мектеп басшыларының жауапкершілігін арттыру

мектептегі білім беруді одан әрі тұрақты дамыту үшін керек.

2011 жылмен салыстырғанда, Қазақстанда орта білімді

қаржыландырудың көлемі 376 млн. теңгеге өсті (2.2.25 - сурет).

17 International Association for the Evaluation of Educational Achievement (IEA) 2014, 4-б.


204

3,5

4,6

2,2 2,2

4

2,9

4,6

3,6

510 597 607

772

886

1,9 1,9 1,8

1,9

2,1

1,6

1,7

1,8

1,9

2,0

2,1

2,2

-

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1 000

2011 2012 2013 2014 2015

қаржыландыру, млн. тг. ЖІӨ %

2.2.25 - сурет. Орта білім беруді қаржыландыру


2015 жылы орта білімге 886,2 млн. теңге бөлінді, бұл ЖІӨ-нің 2,15%

құрады. Ал ЭЫДҰ елдері бойынша орта есеппен орта білімге жұмсалатын

шығыстардың үлесі ЖІӨ-нің 3,5% құрайды (2.2.26 - сурет).

2.2.26-сурет. ЭЫДҰ елдеріндегі орта білімге жұмсалатын шығыстар, ЖІӨ-нен %, 2015 жылы

Дереккөз: ҚР БҒМ , ЭЫДҰ

Қазақстан мектептерінің елеулі айырмашылық - олардың

материалдық-техникалық жағдайы мен мезгілдік қажеттіліктер (жылыту

және көлік тасымалы), жыл сайын бюджеттен бөлінетін үлесінің тіркелген

көлемі мектеп басшылығын және ЖАО атаулары бірдей шығыстарды


205

игеруді міндеттейді. Мектепті қаржыландыру және менеджмент жүйелерін

жетілдіру мақсатында Қазақстанның 63 мектебінде жан басына

қаржыландырудың апробациясы жүргізіледі. Бұл тәсіл Ұлыбритания, АҚШ,

Аустралия, Грузия сияқты елдерде табысты қолданылады. Қазақстанда жан

басына қаржыландыру апробациясының операторы «Қаржы орталығы» АҚ


4-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________

Жан басына қаржыландырудың қағидаттары

Орта білім беруді жан басына нормативтік қаржыландыру орта білім беру

ұйымдарының білім беру процесіне және білім беру ортасына жұмсалатын қаржы

шығыстарын қамтиды.

Орта білім беру ұйымының білім беру процесіне жұмсалатын

шығыстарына: еңбекақы, жұмыс берушінің салымдары, сауықтыру

төлемақысына шығыстар, оқуға жұмсалатын шығыстар (1 оқушыға 1 АЕК

(қосымша оқулықтар, ОӘК, оқу, көрнекі оқу материалдары мен құралдары),

сыйақылар және педагогикалық қызметкерлерді ынталандыратын үстемақылар

және білім беру процесіне байланысты мектептің басқа да қажеттіліктеріне

жұмсалатын шығыстар (жоғарыда аталған шығыстарынан 10%) жатады.

Орта білім беру ұйымдарының білім беру ортасына жұмсалатын шығыстар

мынадай атауларды қамтиды: коммуналдық қызметтер және байланыс

қызметіне, ағымдағы жөндеу жұмысы, ғимарат пен құрал-жабдықтарды,

мектепалды интернаттарды күту және қызмет көрсету, оқушыларды көлікпен

тасымалдау және тамақтандыру, Баршаға арналған оқудың қоры, оқулықтар мен

ОӘК сатып алу және жеткізу және басқа да қызметтер.

Орта білім беру ұйымының білім беру процесін қаржыландыру

республикалық бюджеттен мақсаттық ағымдық трансферсттер есебінен, білім

беру ортасын қаржыландыру жергілікті бюджет қаржысы есебінен жүзеге

асырылады.

Қолданыстағы әдістеме жан басына қаржыландырудың принциптерін

толық қамтып көрсетпейді, өйткені, халықаралық сарапшылардың пікірінше:

- әдістеме мұғалімдердің еңбекақы қажеттіліктерін қамтамасыз етуге

бағытталып, оқушылардың қажеттіліктеріне назар аудармайды;

- жан басына қаржыландырудан ШЖМ және басқа типті мектептерді

шығару орта білім беруді қаржыландыру жүйесінің тиімсіздігін және

әділетсіздігін күшейтеді, бұл қаржыландырудың бірнеше тетіктерінің болуында

көрініс тауып, басқаруға жұмсалатын шығыстарды көбейтеді;


206

- коэффициент санының көп болуы жан басына қаржыландырудың

формуласын күрделендіреді және әр мектеп үшін оны өзгеше етеді, ал формуланы

қолдану күрделі, қымбат және ашық емес процеске айналады.

Жан басына қаржыландыру формуласын қайта қарау пилоттық жобаның

мәселелерін анықтауға және олардың әсерін енгізу мерзімінде азайтуға мүмкіндік

береді. Бұл мектептерді, оның ішінде ШЖМ біркелкі қаржыландыру арқылы

сапалы білім берудің тең қолжетімділігін жақсартуға ықпал етеді.

Дереккөз: «Қаржы орталығы» АҚ

Білім берудің сапасы

Білім беру саласындағы ұлттық саясаты білім берудің сапасын

бағалау халықаралық және ішкі құралдарының нәтижелерін ескеру

арқылы жүзеге асырылады. ҰБТ және ОЖСБ ұлттық емтихандары елдің

ішінде қорытынды және аралық бақылау негізінде білім алушыларының

білім деңгейі туралы ақпаратты ұсынады, ал халықаралық салыстырмалы

зерттеулер (PISA, TIMSS, PIRLS) Қазақстанның білім беру жүйесінің

жетістіктерін әлемдік тәжірибемен салыстыруға мүмкіндік береді.

2015 жылы қазақстандық оқушылар математика және

жаратылыстану-ғылыми білімнің сапасын бағалаудың кезекті зерттеуіне

қатысты (TIMSS18). Бұл зерттеу 4 сынып оқушыларының олардың негізгі

мектепті аяқтау мерзіміндегі (8 сынып) прогресін қадағалайды. 2015 жылы

Қазақстаннан 9,5 мың оқушы қатысты.

14 облыстың, Астана және Алматы қалалары шамамен 8 мың

оқушысы PISA19 халықаралық зерттеуіне қатысты. Іріктеу білім беру

ұйымдарының 15 жастағы оқушылар арасында жүргізілді. Оқушылар

арнайы/коррекциялық білім беру ұйымдарында оқыған жағдайда немесе

денсаулығына байланысты зерттеуге қатыса алмаған жағдайда зерттелетін

жиынтықтан шығу мүмкіндігі бар. TIMSS-2015 және PISA-2015 нәтижелері

2016 жылғы желтоқсан айында жарияланады.

18

Trends in International Mathematics and Science Study (мектептегі математикалық және жаратылыстану-ғылыми білімнің сапасын зерттеу) 19

Programme for International Student Assessment (оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау бағдарламасы)


207

2015 жылы Қазақстанда алғаш рет мәтінді оқу және түсінудің

сапасын бағалаудың PIRLS-2016 зерттеуі басталды. Апробациялық зерттеу

өткізілді. PIRLS20 зерттеуінің мақсаты – мәтінді оқу және түсіну саласында

бастауыш мектеп оқушыларының құзыретін салыстырмалы бағалау.

Ол 4 сынып оқушыларының оқу дағдыларының қалыптасу деңгейін негізгі

мектеп шекарасында қадағалауға мүмкіндік береді. Бұл болжамдау және

оқушылардың тиісті құзыреттіліктерін одан әрі жетілдіру үшін маңызды.

PIRLS шеңберінде бастауыш сынып оқушыларына, мұғалімдеріне

және мектеп әкімшілігіне сауалнама да өткізіледі. Сауалнама

Қазақстандағы жалпы білім берудің сапасына әсер ететін факторларды

анықтауға, білім беру стандарттарының мазмұнын әртүрлі елдердің

оқушылары жалпы білім беру даярлығына қойылатын талаптармен

салыстыруға мүмкіндік береді.

Апробациялық зерттеуге еліміздің 14 өңірі 34 мектебі (оның ішінде

14 ауылдық) 4 сыныптың 1 388 оқушысы қатысты21. Оқушылар 6 буклетке

бөлінген оқу сауаттылығы бойынша тестілеу тапсырмаларын орындады.

Әр буклетте ашық типті 18-20 тесттік тапсырма ұсынылды. Тесттік

буклеттегі тапсырмалар қайталанбады, олардың күрделілік деңгейі,

мағыналық жүктемелілігі және тақырыбы әр түрлі болды. Жазбаша жауап

жазу талап етілді. 6 буклет ашық типті 115 тесттік тапсырманы қамтыды.

Апробациялық зерттеуді талдау қорытындысы бойынша төртінші

сынып оқушыларының тесттік тапсырмаларды орындаудың республика

бойынша орташа деңгейінің көрсеткіші 61% құрады. Өз кезегінде, ауылдық

және қалалық мектептері оқушыларының нәтижелерінде – сәйкесінше 62%

және 61% - айырмашылық анықталмады.

Ұлттық қорытынды емтихан ретінде ҚР БҒМ жыл сайын ұлттық

бірыңғай тестілеуді (ҰБТ) өткізеді. Соңғы жылдардағы ҰБТ нәтижелерін

20

Progress in International Reading Literacy Study (мәтінді оқу және түсіну сапасын зерттеу) 21

Қарағанды облысы және Астана қ. IEA халықаралық қауымдастығы қалыптастырған іріктеуге түспеді


208

талдау 2015 жылға дейін жалғасқан түлектердің жалпы санынан

қатысушылар үлесінің азаю үрдісін көрсетеді (2016ж. - 84 041, 69,4%;

2011ж. - 125 993, 79%) (2.2.27 - сурет).

2.2.27 - сурет. Сәйкес жылдың жалпы түлектердің санынан ҰБТ қатысушыларының үлесі

Дереккөз: «ҰТО» РМКК

ҰБТ-ға қатысатын түлектер үлесінің азаюы халықаралық

олимпиадалардың және ғылыми жобалардың, жалпы білім беретін пәндер

бойынша ғылыми жарыстардың қатысушыларын ҰБТ-дан босатылуына

жартылай байлынысты (ҚР БҒМ 2015 жылғы 22 мамырдағы №320

бұйрығы). Сонымен қатар, Қазақстан мектептері түлектерінің шетелдік

ЖОО-ға түсуі де орын алады. 2015 жылы ҚР БҒМ деректері бойынша 1 221

түлек (0,9%) шетелге кетті. Өз кезегінде статистикалық деректердің

болмауы олардың шетелдік ЖОО-ға нақты түсуі туралы қорытынды

жасауға мүмкіндік бермейді.

Мектеп түлектері көрсететін білім сапасының орташа көрсеткіші,

орташа балл кенет төмендеген 2011 жылмен салыстырғанда (86,7), 2012

жылдан бері (70,9) көтерілді. ҰБТ-2016 ҚР бойынша орташа балы 2015

жылғы мәннен 1,84 балға жоғары болды (2.2.28 - сурет).

79%

75%

68,6% 68,9%

66,9%

69,4%

2011 2012 2013 2014 2015 2015


209

86,7 70,9 74,5

76,9

79,4 81,24

2011 2012 2013 2014 2015 2016

2.2.28 - сурет. ҰБТ орташа балы


Ауылдық және қалалық мектептер түлектерінің білім деңгейіндегі

үрдістер сақталуда. ҰБТ-2016 қорытындысы бойынша айырмашылық

7,95 балды құрады (қала – 85,13, ауыл – 77,18). 2015 жылы бұл

айырмашылық 7,4 балға тең болды (қала – 83,02, ауыл – 75,67), 2014 жылы

ол 9,37 көрсеткішті құрады (қала – 81,56, ауыл - 72,19).

Өңірлер тұрғысынан да белгілі үрдістер байқалады. Осылайша соңғы

жылдары ҰБТ-ның ең төмен көрсеткіші Атырау облысы – 70,01 көрінді

(2015ж. – 61,01, 2014ж. – 62,21, 2013ж. – 74,1). Аз ғана ілгерушілік

Маңғыстау (2016ж.-78,5, 2015ж. – 75,75, 2014ж. – 74,49, 2013ж. – 69,68) және

Алматы облыстарында (2016ж.-79,56, 2015ж. – 76,37, 2014ж. – 72,6, 2013г. –

71,21) байқалады.22

ҰБТ орташа балы бойынша дәстүрлі түрде Астана және Алматы

қалалары көшбасшы.23 ҰБТ тұрақты жоғары көрсеткіштерін, басқа

өңірлермен салыстырғанда, Ақтөбе облысы да (2016ж. - 82,79, 2015ж. -

82,69, 2014ж. – 83,97) көрсетті24. 2016 жылы салыстырмалы жоғары

нәтижені (88,17) Павлодар облысының түлектері көрсетті.

ҰБТ түрінде білімді қорытынды бағалаумен қатар, оқушылардың

аралық академиялық жетістіктерінің мониторингі ОЖСБ рәсімі шеңберінде

өткізіледі. 9 сынып оқушыларының білімін тексеру жыл сайын қағаз

жүзінде және компьютерлік тесттер арқылы жүзеге асырылады.

22 Бұл өңірлердің нәтижелері 2014ж. және 2015ж. ең төмен болды. 2013 жылы орташа балы ең төмен облыстардың қатарына Алматы, Маңғыстау және Ақмола (70,32) облыстары кірді. 23

2015ж.: Астана - 86,7, Алматы. - 92,1, 2014ж.: Астана – 87,58. Алматы - 92,68. 24 Ескертпе: ҰБТ нәтижелері туралы деректер «Ұлттық бірыңғай тестілеу нәтижелерін талдау» жинағынан сәйкес жылдары бойынша алынды («АТО» АҚ).


210

51,6

35,81 39,58 37,36

33,25

2012 2013 2014 2015 2016

2014 жылдан бастап тесттік тапсырмалардың 30% оқушылардың

функционалдық сауаттылығын бағалауға бағытталды.

ОЖСБ алғаш рет өткізілген 2012 жылдан басқа, ҚР бойынша орташа

балы әлі де 50 балдан төмен болып қалуда (2.2.29-сурет). 2012-2015

жылдары тестілеу әрқайсысына 1 балдан берілетін 80 тапсырманы

қамтыды. 2016 жылы 60 тапсырма кезіндегі ОЖСБ максималды балы 75

балл болды25. ҚР бойынша ОЖСБ-2016 орташа балы, 2015 жылғы

нәтижемен салыстырғанда, 4,11 балға төмен және 2014 жылмен

салыстырғанда 6,33 балға төмен болды.

2.2.29-сурет. ОЖСБ орташа балы


ҰБТ нәтижелері сияқты, ОЖСБ талдауы қалалық оқушылар олардың

ауылдық құрдастарына қарағанда неғұрлым жоғары нәтижелерді көрсетті.

Осылайша, ОЖСБ-2016 қорытындысы бойынша, ауылдық оқушылар

қалалық оқушылардан орташа есеппен 5,34 балға артта қалды (2012ж. –

1,82 балға, 2013ж. – 3,95 балға, 2014ж. – 3,94 балға, 2015ж. – 3,81 балға).26

Әртүрлі типті мектептер оқушылары жетістіктері деңгейінде де

айырмашылық тіркелді. Дарынды балаларға арналған мамандандырылған

мектептер ОЖСБ нәтижелері бойынша көшбасшы болды (2015ж. - 50,2,

2016ж. – 45,95). Ең төменгі нәтижелерді жалпы білім беретін мектептер

көрсетті (2015ж. - 35,9, 2016ж. – 32,24). Осылайша, бұл мектептер

арасындағы айырмашылық 2016 жылы 13,61 балды құрады.

25

Күрделілік деңгейі әртүрлі тапсырмаларға әртүрлі балдар беріледі. 26 «9 сынып оқушыларының оқу жетістіктерін сырттай бағалау нәтижелерін талдау», «АТО» АҚ, 2015ж.; 2016 жылғы деректерді «ҮТО» РМҚК ұсынды.


211

38,24 28,47

27,94 25,52

29,53 28,91

43,54 36,45

29,58 30,40 30,49

33,29 28,78

26,48 46,18

52,25

19,45 16,83

17,79 17,66 17,34

16,78 19,24

18,11 19,10

17,66 16,74

20,28 19,43

16,76 21,72

22,69

Ақмола Алматы Ақтөбе Атырау

БҚО Маңғыстау

ШҚО Жамбыл

Қарағанды Қызылорда

ОҚО Қостанай Павлодар

СҚО Астана қ.

Алматы қ.

4-сынып 9-сынып

Компьютерлік және бланктік тестілеу нәтижелерінде де

айырмашылық болды. 9 сынып оқушыларының 33% (9 863) компьютерлік

тестілеуге қатысып, орташа есеппен 38,65 балды жинады. Ал ОЖСБ-ны

қағаз түрінде тапсырған оқушылардың қалған 67% орташа есеппен 30,58

балл алды. ОЖСБ компьютерлік нұсқасын тек қалалық мектептер ғана

қолданғанын атап өткен жөн.

2016 жылы ОЖСБ-ге алғаш рет 4 сынып оқушылары (14 525 бала)

қатысты. Тестілеу қорытындысы бойынша төртінші сынып

оқушыларының орташа көрсеткіші 18,59 балды құрады (мүмкін болатын

25-тен).

Неғұрлым жоғары нәтижелерді Алматы және Астана (22,69 және

21,72 балл) қалаларының, сонымен қатар Қостанай облысының (20,28)

төртінші сынып оқушылары көрсетті. Ең төменгі орташа балл Оңтүстік

Қазақстан (16,74), Солтүстік Қазақстан (16,76) және Маңғыстау

облыстарында (16,78) анықталды.

9 сынып оқушыларының ОЖСБ көрсеткіштері бойынша Алматы

қаласы (52,25) және Астана қаласы (46,18) көшбасшы болды. Ақмола

облысы елдің басқа өңірлерімен салыстырғанда жоғары нәтижені (38,24

балл) көрсетті. Ең төменгі орташа балды Атырау (25,52) және Солтүстік

Қазақстан (26,48) облыстарының тоғызыншы сынып оқушылары жинады

(2.2.30-сурет).

2.2.30-сурет. ОЖСБ-2016 орташа балы



212


_______________________________________________________________________________________________

Әлсіз мектептерді қолдау бойынша халықаралық тәжірибе

Голландия. 2008 жылы Білім беру Инспектораты және Қамқоршылық

Кеңестің артта қалып жатқан мектептердің қызметіндегі рөліне ерекше назар

аударылған өте әлсіз мектептерді дамыту жоспары әзірленді. Жоспар алты негізгі

принципті:

- өте әлсіз мектептерді бағалағаннан кейін бір жылдан соң қосымша бағалауды;

- инспектор тарапынан қадағалауды күшейтуді;

- қамқоршылық кеңес пен мектеп менеджментінің әлеуетін күшейтуді;

- артта қалып жатқан мектептердің кластерлерін құруды (неғұрлым мақсаттық

шаралар қолдану үшін);

- «Жақсы білім беру, жақсы менеджмент» жаңа заңын бекіту арқылы білім

министрлігінің мектепті жабу және санкциялар қолдану құзыреттерін кеңейтуді;

- өте әлсіз мектептерді жетілдіру жөніндегі жобаларды әзірлеуді қамтиды.

Мектептердің сапасын бақылауды күшейту шараларымен қатар, әлсіз

мектептер және оларды қолдау жөніндегі ерекше жобалар неғұрлым тығыз

орналасқан өңірлерді қаржыландыру күшейтілді. Артта қалып жатқан

мектептерге кеңес беретін сарапшылардың «ұшқыш топтары» құрылды, үлгілі

және артта қалып жатқан мектептердің тәжірибе алмасуы үшін «жұптық

жобалар» бастама алды. Ақырында өте әлсіз мектептердің саны <120-ден <100-ге

дейін қысқарды. Осылайша, олардың санын жалпы саннан 1% кем етіп азайту

жөніндегі үкіметтің мақсатына екі жылда қол жеткізілді (жоспарланған үш

жылдың орнына).

Чили. 1990 жылдардың соңында үкімет27 мектептегі білім беру жүйесін

жетілдіру бойынша өткізген бірнеше реформа ауыр қиындықтарға тап болды.

Осылайша, әлеуметтік-экономикалық мәртебесі төмен отбасылардан

шыққан оқушыларды оқыту өзекті мәселесін шешу үшін қолайсыз оқушыларға

арналған қосымша ваучер (+50%) енгізілді; бастауыш мектепке студенттерді

іріктеу негізінде қабылдау жойылды. Сонымен қатар, жүйелі тестілеудің құралы

(4, 8, 10 сыныптар) мектептерді жетілдіруге ынталандырудың әдісі ретінде

қолданылатын болды. Тестілеу нәтижелері ашық түрде жарияланады, бұдан

кейін мектептерге қатысты мадақтау/санкциялары жасалады.

Чили Үкіметімен оқушылардың оқу үлгеріміне байланысты барлық

мемлекеттік мектептерге үш критерий бойынша рейтинг жасау ұйғарылды

(баланың әлеуметтік-экономикалық мәртебесін ескерумен). Белгілі категорияға

жатқызылу мектептің бөлінген қаржыны пайдаланудағы автономиясына әсер

етеді. Ең төменгі санатқа жататын мектептер даму жоспарын әзірлеуге міндетті

және оларға қатаң қадағалау жүргізіледі. Бұл іс-шаралардың қорытындысы

бойынша балаларды мектептегі біліммен қамту жоғарылады. PISA нәтижелері

өңірде ең жоғары болды.

27

Elacqua, Alves (2015) ‘Rising Expectations in Brazil and Chile’ Education Next, 14(1).


213

687

1 394 1 310 1 350

425

774

638 667

262

620 672 683

2012 2013 2014 2015

Барлық мектептер Аттестациядан өткен Аттестациядан өтпеген

ҚР БҒМ Білім және ғылым саласын бақылау комитетінің деректері

бойынша 2012-2015 жылдарда мемлекеттік міндетті аттестациядан 4 741

мектеп өтті (2.2.31-сурет). Мектептің мемлекеттік жалпыға міндетті білім

беру стандарттарына (МЖБС) сәйкес келуін бағалауға жыл сайын 1000

мектеп қатысады (2012 жылдан басқа).

2.2.31-сурет. Мектептердің мем. аттестациясының нәтижелері28


Мемлекеттік аттестация кезінде МЖБС сәйкес келмейтін

мектептердің саны ерекше көңіл бөлуді талап ететін фактор болып

табылады. Осылайша, 2014 және 2015 жылдары аттестацияға қатысқан

мектептердің жартысына дерлік теріс қорытынды берілді. Мұның негізгі

себептерінің бірі – оқушылардың білім сапасының төмен болуы – бақылау

кезінде олар шекті деңгейден төмен болатын тапсырмаларды орындаудың

пайыздық нәтижесін көрсетті. Мектепті нормативтік бекітілген әдістемелік

және ұйымдастырушылық қолдаудың болмауын да атап өткен жөн.

Осыған байланысты әлемнің дамыған елдерінде тәжірибе жүзінде

қолданылатын мектептердің аттестациядан кейінгі (инспекциядан кейінгі)

қолдауына көңіл бөлген орынды. Белгілі болғандай, тексерістің нәтижесі

бойынша жауапты органдар қолданатын іс-шаралар (мадақтау/жаза

28

Мемлекеттік және мемлекеттік емес мектептер


214

қолдану) мектеп жұмысының сапасына тікелей әсер етеді (Ehren және

Shackleton, 2015). Сонымен қатар, теріс мінездеме алғаннан кейін

мектептерге «қалпына келу» процесіне қажетті әдістемелік қолдау көрсету

немесе жоғары көрсеткіштермен тиімді мектептің қолдау көрсетуі дамыған

елдерде мектептегі жүйелерді жүйелі жетілдірудің танылған құралдары


Осылайша, Нидерландыда және Ұлыбританияда, мектеп қойылған

талаптарға сәйкес келмеген кезде, оған инспекциялық комиссиямен

бірнеше кездесу өтетін мерзім (ереже бойынша 1 жыл) белгіленеді.

Мектептің талап қойылатын салаларының жою/жетілдіру процесіне

мониторинг жасалады (оқушылардың білім сапасы, ұйымның өмірлік

қызметін қамтамасыз ету және т.б.).

Қазақстанда мемлекеттік аттестациядан өтпеген мектептер (5 жылда

бір рет өтуге міндетті) келесі 6 айдың ішінде қайтадан аттестациядан өтеді.

Осы мерзім мектеп ұжымы анықталған кемшіліктерді жою бойынша жұмыс

жасаумен түсіндіріледі. Дегенмен, бұл процестен мектептер дербес өтеді.

Оның тиімділігін арттыру үшін озық халықаралық тәжірибе мысалында

теріс мінездеме алған жағдайда мектептерге әдістемелік қолдауды

қамтамасыз ету мүмкіндігін қарастыру орынды.

6-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________

Мектептерді инспекциялау бойынша халықаралық тәжірибесі

Англия29. 2015 жылы қыркүйекте Ofsted ағылшын мектептерін

инспекциялау рәсіміне өзгертулер енгізді. Оның құрамына білім берудің

мазмұнын бағалауын енгізу кірді («Көшбасшылық және менеджмент» критерийі).

Мектептердің директорлары мен басқару органдары мектептегі оқу процесінің

сапасына сәйкес бағаланатын болады. Осылайша, материал көлемінің

релеванттылығы, меңгеру тереңдігінің ресми талаптарға және оқушылар мен

мұғалімдердің қажеттіліктеріне сәйкес келуі жергілікті және ұлттық ауқымда

тексеріледі. Мектепті басқару да оқыту бағдарламаларын үйлестіру және

29

Ofsted (2015) The common inspection framework: education, skills and early years


215

балаларға кәсіптік кеңес беру тұрғысынан бағаланады (түлектерді оқытудың

келесі деңгейіне сапалы дайындығы үшін).

Мектептерді инспекциялау рәсіміне енгізілген жаңалықтардың арасында

табысты және әлсіз мектептерге сараланған тәсіл қолдану да бар. Осылайша,

ұзақтығы 1 күн болатын «қысқа инспекциялар» (үш жылда 1 рет) алдыңғы

тексерістің қорытындысы бойынша «жақсы» деп бағаланған мектептер үшін

енгізілді. Мектеп комиссия келерде жарты күн бұрын ескерту алады және

табысты мектептің мәртебесін келесі критерийлер бойынша дәлелдеуі керек:

мектепті басқару, даму жоспарының болуы, мектептің өмірлік қызметінің

тиімділігі және оның мәдени ортасы.

Соңғы тексерістің нәтижесі бойынша «үздік» деп танылған мектептер

жүйелі инспекциялардан (оның ішінде қысқа инспекциялардан) босатылады.

Инспекторат негіз туындаған жағдайда инспекция өткізу құқығын сақтайды.

Голландия30. 2008 жылғы бағдарлама қабылданғаннан кейін

Инспектораттың қадағалау ролі бірте-бірте кеңес беру роліне ауысты. Инспекция

тәуекел негізінде өткізілетін болды. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекелдердің

жылдық талдауы мектеп жағдайының нашарлау мүмкіндігін көрсетсе, оған

ескерту жасалады немесе ол ұсынатын білім беру қызметтерінің сапасы толық

инспекциялық тексерістен өтеді.

Осылайша, назар мектептердің жалпы санынан неғұрлым әлсіз

мектептерге аударылды. Бұл инспектораттың мектептермен формалды қарым-

қатынасының көлемін төмендетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, білім

берудің мазмұнына нақты талаптар қою және өлшемді көрсеткіштер бойынша

басым бағалау бұл өзара қарым-қатынасты лайықты сенім қағидатына негіздеп

жасауға мүмкіндік берді.

Бұл қағидат, Англиядағыдай, табысты мектептерге инспекциялық

комиссиялар неғұрлым аз келетінін, ал артта қалып жатқан мектептер қатаң

қадағалау жағдайына түсетінін көрсетеді. Осындай мектептер көрсеткіштердің

прогресін көрсетуге міндетті екі жылдың ішінде Инспекторат қамқоршылық

кеңеспен тығыз жұмыс жасайды және ұсыныстарды жүзеге асырудың

мониторингін жасайды.

30 ЭЫДҰ: van Twist, M. Және т.б.. (2013), ‘Coping with Very Weak Primary Schools: Towards Smart Interventions in Dutch Education Policy’


216

Білім берудің мазмұнын жаңарту

12 жылдық білім берудің моделін енгізу мектептегі білім беруді

әлемдік тәжірибенің талаптарына сәйкестендірудің қажеттілігімен

түсіндіріледі. 11 жылдық мектеп түлектерге Еуропалық біліктілік

жиектемесінің тек 3-деңгейіне ғана шығуға мүмкіндік береді. 12 жылдық

мектептегі оқыту ұлттық деректерді халықаралық деңгейде салыстыруды

қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, білім берудің білім-орталықшыл

моделінен құзыреттілік моделіне өзекті өтуді толыққанды жүзеге асыру

мектептегі оқытудың қосымша бір жылын керек етеді.

Баланы мектептегі білім беру процесіне ерте енгізудің экономикалық

аспектілері де бар – баланың 6 жасына дейін біліміне жұмсалған

мемлекеттік салымдардан қайтарымы, басқа жаспен салыстырғанда,

максималды. Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге

қабілеттіліктің индексі рейтингінің үздік 30 мемлекетінің 26 оқыту

12 жылдық үлгісі бойынша жүргізіледі (тек Малайзияда 11 жылдық), бір

елде 14 жылдық (Ирландия) және екеуінде 13 жылдық мектеп жұмыс

істейді (Нидерланды және Норвегия). Сонымен қатар, ЭЫДҰ

34 мемлекетінің 23 елінде 12 жыл, 8 елде 13 жыл және 3 елінде 14 жыл

оқытады.

Бастауыш білімнің жаңартылған мазмұнына өтуді қамтамасыз ету

Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА және НЗМ Мемлекеттік жалпыға міндетті

бастауыш білімнің стандарты (МЖББС)31 әзірленді. Білім берудің

жаңартылған мазмұнын сүйемелдеудің нормативтік-құқықтық базасын

әзірлеу барысында негізгі және жалпы орта білімнің МЖС32, білім

алушылар білімін бағалаудың критерийлері33, бастауыш білімнің оқу

жоспарлары және бағдарламалары34 бекітілді.

МЖББС келесі түбегейлі жаңа сипаттармен ерекшелінеді35:

31 ҚР Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі №327 қаулысы 32 ҚР Үкіметінің 2016 жылғы 13 мамырдағы №292 қаулысы 33 ҚР БҒМ 2016 жылғы 21 қаңтардағы №52 бұйрығы 34 ҚР БҒМ: 2016 жылғы 30 наурыздағы №233 бұйрығы, 2016 жылғы 08 сәуірдегі № 266 бұйрығы 35 Дереккөз: ҚР БҒМ


217

1) алғаш рет білім берудің құндылықтары, Қазақстан халқын

біріктіретін жалпыұлттық идеялар нақты жазылды: «Мәңгілік ел»,

«Қазақстан – біздің ортақ үйіміз», «Қазақстан – менің Отаным» стандартта

құндылықтар ретінде ұсынылады;

2) мектептен «шыққанда» күтілетін нәтижелер алғаш рет кең

спектрлі дағдылардың тізбесі түрінде: сыни ойлау, зерттеу жұмыстарын

орындау, АКТ қолдану, коммуникативтік қарым-қатынас тәсілдерін

пайдалану, оның ішінде тілдік дағдылар да, топта және жеке жұмыс жасау,

білімді шығармашылық қолдану белгіленді. Білім беру салалары, оқу

пәндері, бөлімдері және тақырыптары бойынша күтілетін нәтижелер

түрінде бастауыш мектепте оқыту мақсаттарының көпдеңгейлі жүйесі

құрылды;

3) бала дамуының өтпелі (дағдарыс) кезеңдерінің психологиялық-

физиологиялық ерекшеліктерін ескерумен ұзақтығы 1 жылға ұзартылған

бастауыш мектептің жаңа моделі құрылды. Бастауыш мектептің мерзімін

ұзарту барлық компоненттерді: оқытудың мақсатын, мазмұнын, әдістерін,

нысандарын, құралдарын жаңартуға бағытталды;

4) белгілі критерийлер бойынша (білу, түсіну, қолдану, талдау, жасау)

оқушылардың оқу жетістіктерін қадағалау негізінде білім сапасын

бағалаудың жүйесі құрылды. Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың

бұл жүйесі оқушының прогресін объективті бағалауға және әр оқушыға өз

дамуының жеке траекториясын құруға мүмкіндік береді;

5) мектептегі өмірдің жаңа философиясы негізінде оқытудың

қолайлы, мейірімді және қауіпсіз ортаны жобалаудың алғышарттары

жасалды.

2015-2016 оқу жылы 30 пилоттық мектептің 143 жиынтық сыныпта

(1 сынып) МЖББС апробациясы басталды. Бірінші сынып оқушыларының

саны - 3 454, оның ішінде қазақ тілінде оқитын сыныптарда 1 915 бала

болды.

Бастауыш сыныптың 143 мұғаліммен қатар, апробацияға 286 пән

мұғалімі қатысты (2.2.32 - сурет).


218

34

36

62

39

35

49

31

Қазақ тілі (қазақ тілінде оқытылмайтын)

Орыс тілі (орыс тілінде оқытылмайтын)

Ағылшын тілі

Бейнелеу өнері

Өзін-өзі тану

Дене тәрбиесі

Музыка

2.2.32 - сурет. МЖББС апробациясына қатысатын пән мұғалімдері, адам

Дереккөз: Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА

МЖББС апробациясының мониторингін білім берудің жаңартылған

мазмұнының тәжірибесін трансляциялау орталығы (Ы.Алтынсарин

атындағы ҰБА) НЗМ қолдауымен жасайды. Мониторингтің басты мақсаты -

білім берудің жаңартылған мазмұны бойынша оқу бағдарламаларының

және ОӘК сапасын және тиімділігін, сонымен қатар критериялық бағалау

жүйесін бағалау. 30 пилоттық және 16 бақылау мектептерінің бірінші

сынып оқушыларына «кірістегі» диагностикалық тестілеу өткізілді.

Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА ауылдық мектептердің қалалық

мектептерден білім сапасы жағынан артта қалуын атап өтті, бұл

республика бойынша жалпы көріністі де айқындайды. Пилоттық және

бақылау мектептерінің бірінші сынып оқушылары өзінің отаны,

Қазақстанның мемлекеттік рәміздері, сонымен қатар табиғат мезгілдері

туралы танымдары бойынша неғұрлым төмен көрсеткіштерді көрсетті, бұл

«Әлемтану» пәнінің мазмұнын жаңартудың өзектілігін куәландырады.

Бірінші сынып оқушылары тура және кері есеп, қисынды пайымдау,

заттарды салыстыру, сонымен қатар есеп, сан және геометриялық

фигураларды білуден неғұрлым жоғары нәтижелерге ие болды.


219

112,6

137,7 118,5

130,4

Кірістегі орташа балл Шығыстағы орташа балл

Пилоттық мектептер Бақылау мектептері

Оқу жылының аяғында «шығыстағы» диагностикалық зерттеу

өткізілді. Нәтижесінде балалардың оқу көрсеткіштерінің орташа балы,

оқуда болған прогреске қатысты айтарлықтай жақсарғаны анықталды

(2.2.33 - сурет).

2.2.33-сурет. Пилоттық және бақылау мектептерінің бірінші сынып оқушыларының апробацияға кірістегі және шығыстағы нәтижелері, 2016

жылы

Дереккөз: «Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА» РМҚК

Пилоттық мектеп оқушыларының «шығыстағы» орташа балы 137,7

құрады, бұл бақылау мектептері білім алушыларының орташа балынан 7,3-

ке артық (130,4). Сонымен қатар, пилоттық мектептердің бірінші сынып

оқушылары, бақылау мектептерінде білім алушыларға қарағанда (+11,9

балл), орташа балдың айтарлықтай прогресін (+24,8 балл) көрсетті.

Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА пилоттық мектептер оқушыларының мұндай

артықшылықтарды барлық пәндер бойынша атап өтеді. Бұл білім берудің

жаңартылған мазмұны бағдарламаларының пилоттық мектептер

оқушыларының білімі мен дағдыларын қалыптастырудағы тиімділігін

көрсетеді.

Оқушылар көрсеткіштерінің қала/ауыл тұрғысынан айтарлықтай

жақсаруын да атап өткен жөн. Осылайша, 2,7-балдық айырмашылықпен,

қалалық жердегі пилоттық мектептердің орташа балының ілгерілеуі +25,3,

ауылдық жерде +22,6 болды. Қалалық жердегі бақылау мектептерінде бұл

көрсеткіш +13,6, ауылдық жерде +6,9, яғни 6,7-балдық әртүрлі болды

(2.2.34-сурет).


220

25,3 22,6

17,9

23,7

13,6

6,9

11,5 11

Қала Ауыл ШЖМ Орта мектеп

Пилоттық мектептер Бақылау мектептері

2.2.34-сурет. Пилоттық және бақылау мектептерінің бірінші сынып оқушыларының апробация нәтижелерінің ілгерілеуі, өсім балы, 2016 жыл

Дереккөз: «Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА» РМҚК

Білім берудің жаңартылған мазмұнының оқулықтар мен ОӘК

апробациясының қорытындысы бойынша да пилоттық мектептер

бастауыш сынып мұғалімдеріне сауалнама жүргізілді. Сауалнамаға

қатысқан пилоттық мектептер мұғалімдерінің басым бөлігі «Алматыкітап»

және НЗМ баспаларының оқулықтарын таңдады (олардан басқа «Мектеп»,

«Атамұра», «8&8» баспаларының оқулықтары бағаланды).

Білім берудің жаңартылған мазмұнының 1 сыныпқа арналған

оқулықтары мазмұнның оқу бағдарламасына сәйкес келуі, ұлттық және

жас ерекшеліктерді ескеру және материалдардың бөлімдер, тақырыптар

бойынша тиімді үйлестірілуі, олардың бір-бірімен байланысы және т.б.

критерийлер бойынша бағаланды.

Көптілді білім беру бастамасы бүкіл әлемде өзекті. Ағылшын тілінің

жалпыға бірдей тану, заманауи ғылым тілі ретіндегі бірегей позициясы

қажетті ақпараттың абсолюттік көп бөлігі осы тілде қолжетімді екенін

білдіреді.

Қазақстанда жаратылыстану-математикалық циклдің пәндерін

ағылшын тілінде оқытатын 101 мектеп болды. Бұл мектептерде

математика, биология, физика, химия, информатика, география пәндерін

ағылшын тілінде 796 сыныпта 432 мұғалім оқытты (көп бөлігінде 7-11

сынып оқушылары қамтылған). Астана қаласының 17 мектебінде үш тілде


221

оқыту енгізілді36. Оқу пәндері инварианттық және варианттық

компоненттерден алынды.

7-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________

Үш тілде оқыту: НЗМ тәжірибесі

Халықаралық сарапшылармен бірлесіп, НЗМ үштілдік білім беру моделі

әзірленді. Ол үш тілді меңгерген, осы тілдерде пәндік салаларды білетін,

қызметтің әртүрлі салалары бойынша диалогты табысты жүргізе алатын және өз

және басқа халықтың мәдениетін сыйлайтын түлектің тұлғасын қалыптастыруға

бағытталды. Модель еуропалық модельдің37 мысалымен тілдерді меңгерудің 6-

деңгейлік жүйесіне негізделеді және оқушының тілдік ортаға кезең-кезеңмен

енуін көздейді.

Оқудың барлық мерзімі ішінде (1 сыныптан 12 сыныпқа дейін) қазақ тілі

мен әдебиетін, орыс тілі мен әдебиетін, ағылшын тілін жеке пән ретінде оқу

қаралған. Бастауыш мектепте оқу жоспарының жалпы білім беретін пәндері

оқушының туған тілінде оқытылады. Бұл пәндерді табысты меңгеру ары қарай

оқудағы маңызы зор.

Зияткерлік мектептерде үш тілде оқыту коммуникативтік тәсілге

негізделген. Бұл - сөйлеу қызметінің төрт дағдысын: тыңдау, сөйлеу, оқу және

жазуды дамыту. Екінші және үшінші тілді оқыту бағдарламалары CEFR

ережелерімен сәйкестендірілді (5 сыныпты аяқтағаннан кейін қазақ және орыс

тілдерін меңгеру А2–В1 деңгейіне жетеді деп болжамдалады). Оқушыға

гуманитарлық пәндерді осы тілдерде оқу арқылы бірінші және екінші тілдердің

білімін ары қарай жетілдіруге бұл деңгей жеткілікті.

«Әлемтану», «Қазақстан тарихы», «География», «Құқық негіздері», «Қазіргі

заманғы Қазақстан» сияқты тілдік емес пәндер қазақ тілінде оқытылады.

«Дүниежүзілік тарих» және «Информатика» пәндері орыс тілінде оқытылады.

Жоғарғы мектепте «Физика», «Химия», «Биология», «Информатика»,

«Экономика», және «Жаһандық перспективалар және жобалық жұмыс» ағылшын

тілінде жүргізіледі. Бағалау оқыту тілінде жүзеге асырылады.

Осылайша, НЗМ жоғарғы сыныптарда жұмыс тілі туған тілімен қатар

ағылшын тілі де болады. Бұл оқушыларға 12 сыныпты аяқтағаннан кейін

ағылшын тілін В2-С1 деңгейінде меңгеріп алуға мүмкіндік береді. Бұл қосымша

тілдік дайындықсыз халықаралық және отандық жоғары оқу орындарына түсу

үшін жеткілікті.

36

– №4, №5, №64, №9 мектеп-гимназиясы, «Зерде», №48, №59, №70, №73 мектеп-лицейі, ер балалар мен қыздарға арналған ҚТЛ, «Мирас», «Нұр-Орда» ҚТЛ, «Көгілдір парус», «Астаналық Лицей», «Почемучка», «Нұр-Орда» халықаралық мектебі, «Haileybury» 37

Жалпыеуропалық шетел тілін меңгерудің құзыреттері: A1 (базалық), A2, B1, B2, C1, C2 (мінсіз)

http://www.examenglish.com/A2/index.php

http://www.examenglish.com/B1/index.php

http://www.examenglish.com/B2/index.php


222

Әлеуметтік сауалнаманың нәтижесі38 Қазақстан оқушылары ата-

аналарының көп бөлігі (81%) оның баласының ағылшын тілді білгенін

қалайтынын куәландырады. Бұл ретте, ата-аналардың үштен бір бөлігі

(27%) балаға ақылы қосымша сабаққа баруын қамтамасыз ету мүмкіндігі

болмағандықтан, мектеп олардың балалары үшін ағылшын тілін оқудың

жалғыз жолы деп айтады.

Қазақстан оқушыларының бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату және

оларды оқытудың келесі деңгейіне және/немесе кәсіптік қызметке кешенді

дайындау үшін Қазақстанда жоғарғы мектепте үштілдік оқытуды кезең-

кезеңмен енгізу жұмысы басталды (79-қадам, «100 нақты қадам» ұлт

жоспары).

Жоғарғы сынып оқушыларына (10-11 сынып) пәндерді 3 тілде

оқытуды енгізу 2019 жылдан бастап жоспарланып отыр. 2016 жылдан 2019

жылға дейін педагогикалық кадрларды үш тілде оқытуға даярлау жұмысы

жүргізіледі.

Мектептегі ағылшын тілі мұғалімдерінің біліктілігін арттырудан

өндірістен алшақтамай өту жоспарланды және 1-5 ай мерзімінде өтеді

(олардың тілді меңгеру деңгейіне байланысты). Бұл курстардан мұғалімдер

тегін өтеді. Тілдік біліктілікті арттырудың негізінде өзін мақсат ретінде

емес, тиімді қарым-қатынас құралы ретінде насихаттайтын ағылшын тілін

оқытудың коммуникативтік әдістемесінің принципі жатыр.

Осылайша, елдің мектептегі білім беру жағдайының салыстырмалы

талдауы оның дамуының негізгі аспектілерін белгіледі. Мектеп жасындағы

балалар санының жыл сайын өсуі, үш ауысымдық мектептердің болуы

сияқты білім берудің жаңа объектілерін жедел қарқынмен енгізу

қажеттілігін дәлелдейді. Ауылдық және қалалық мектептер

оқушыларының академиялық көрсеткіштердегі сақталып отырған

айырмашылық ауыл мектептері мұғалімдерінің кадрлық әлеуетін

жетілдіру қажеттілігіне байланысты. Еңбекақының сәйкес деңгейімен

қатар мұғалімнің мансаптық баспалдағын әзірлеу және енгізу ЖОО

38

«Қоғамдық пікір» Зерттеу Институты, «АТО» АҚ тапсырысы бойынша, 2016ж.


223

неғұрлым перспективалық түлектерін мамандыққа тартуға мүмкіндік

береді. Мектептер ұсынатын білім беру қызметтерінің сапасын объективті

бағалау үшін білім беру ұйымдарының мемлекеттік аттестациясының

қолданыстағы жүйесін қайта қарау керек. Мектептер аттестациясының

қолданыстағы үлгісінің (өтті/өтпеді) орнына сатылы үлгіні енгізу өзекті.

Аттестация нәтижелерін алғаннан кейін мектептің тиімді ілгерілеуі оларға

әдістемелік және кеңестік қолдау көрсету шараларын әзірлеуді талап етеді.

Мектеп дамуының барлық басты бағыттарын жүзеге асыру сапалы

инклюзивтік білім беруді – елдің әр оқушысы үшін тең білім беру

мүмкіндіктерін қамтамасыз ету бойынша Қазақстанға жүктелген міндетті

орындауға мүмкіндік береді.

2.3ТЕХНИКАЛЫҚЖӘНЕКӘСІПТІК

БІЛІМБЕРУ


225


Болжам бойынша 2020 жылға қарай Қазақстанда жұмысшы білікті

кадрлар қажеттілігі барлық бос жұмыс орындарының 95% құрайды1. Бұл

ТжКБ жүйесінде жұмысшы мамандықтары бойынша білім алушылар

санының 1991 жылдан 2015 жылға дейін 2,6 есе азаюына байланысты. Жыл

сайын жалпы білім беретін мектептер түлектерінің 10% астамы еңбек

нарығына кәсіби біліктіліксіз шығады. Осыған байланысты өндіріс

қажеттіліктерінің орнын жұмысшы мамандықтармен қамтамасыз ету әлі

де өзекті мәселе болып отыр.

Халықаралық сарапшылар «Қазақстанда жастарға кәсіптік бағдар

берудің құралдары жеткілікті дәрежеде дамымаған»2 деп атап көрсетеді.

Сауалнаманың деректері колледждер түлектерінің 49% мамандығы

бойынша жұмыс істемейтінін куәландырады3. Бұл - жұмысқа орналасу ғана

емес, жеке таңдау мәселесі. Жеке тұлға кәсіби траекторияны саналы

таңдаса, жастардың табысты әлеуметтік интеграциясы болуы мүмкін.

Сондықтан кәсіптік бағдар беру жұмысының жекеленген әдістемелерін

жүйелендіру, интеграциялау және институализациялау керек.

ҚР БҒМ деректері бойынша 2015 жылы 348 (44%) колледж дуалды

оқытудың элементтерін енгізді. «Білім туралы» ҚР Заңына өндірістік оқыту

және тәжірибенің кемінде 60% уақытын өнеркәсіптің базасында өту және

дуалды оқытудың қағидаттарын бекіту бөлігінде өзгерістер мен

толықтырулар енгізілді. Сонымен бірге, оның енгізілуінің тиімділігі мен

нәтижелілігіне мониторинг жасаудың бағалау жиектемесі ұлттық деңгейде

әзірленбеген.

ТжКБ оқу орындарының желісі соңғы 5 жылда 10% (-89 колледж)

төмендеді. 2009 жылдан бері ТжКБ деңгейінде студенттер санының азаюы

тіркелді (-16,8%). Жоғары білім беру деңгейіне өтетін мектеп түлектері

1Қазақстанның еңбек нарығы. Экономика салаларында кадрлар қажеттілігін бағалау. ҚР ДСӘДМ «Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі ақпараттық-талдау орталығы» АҚ. 2 Туриндік процесс 2014 ҚАЗАҚСТАН.2015. www.etf.europa.eu 3 Қазақстанда білім берудің және бизнестің өзара қарым-қатынасы (2014-2015), www.etf.europa.eu

http://www.etf.europa.eu/

МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ: ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ

226

үлесінің (2014ж. - 54,9%, 2015ж. - 56,6%) жыл сайынғы өсуде. Бұл үрдістер

ТжКБ жүйесінің беделсіз болуының салдары болып табылады. Өз кезегінде,

5 жылда жұмыс кадрларын даярлауға берілген мемлекеттік тапсырыстың

өсу үрдісі (+6,9%) орын алды.

Жұмысқа орналасу кәсіптік білім беру ұйымдары қызметінің тиімділігі

және сапасының негізгі көрсеткіші болып қалып отыр. Жұмысқа

орналасқан ТжКБ түлектерінің үлесі 2015 жылғы 1 қазанда 68% құрады,

бұл Германия мен Данияның көрсеткіштерінен сәйкесінше 16% және

11,1% төмен.

ТжКБ және жоғары білімнің арасында сабақтастықтың болмауы

кадрларды даярлаудың икемді құрылымын қалыптастыруға кедергі

келтіреді. Жұмыс берушілердің 70% ТжКБ және ЖОО түлектерінің

дағдыларына қанағаттанбайды4. Осыған байланысты білім беру

бағдарламаларының сабақтастығына және колледждерге кредиттік

технологияны енгізуге талдау жасау керек.

Колледж студенттері алғаш рет WorldSkills International-2015 атты

кәсіптік шеберліктің 43-ші әлемдік чемпионатына қатысты. Жарыстың

тапсырмаларын төмен деңгейде және ұзақ уақытта орындау, техникалық

құралдардың қойылатын жоғары технологиялық талаптарға сәйкес

келмеуі, ағылшын тілін білмеу Қазақстанның командасына жоғары

позицияларға ие болуға мүмкіндік бермеді (қатысқан 55 елдің арасында

50-орын).

4 Қазақстан Республикасының Білімді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруға игілік алушылардың қанағаттану деңгейін анықтау жөніндегі Әлеуметтік зерттеудің нәтижелері бойынша есеп. «DAMU Research Group» маркетингтік және әлеуметтік зерттеулер агенттігі. 2015ж.


227

Кадрларды даярлау

Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесіне 2015 жылы 75 жыл

толды. 1940 жылғы 2 қазанда КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумы

«Мемлекеттік еңбек резервтері туралы» Жарлығы қабылданды, онда ТжКБ

ұйымдарында жыл сайын 1 млн. адамға дейін өнеркәсіпке дайындау

қаралды. Дегенмен, Қазақстанда ТжКБ ұйымдары бұдан да ерте пайда

болды. Қазақстанның кәсіптік оқу орындарының негізін қалаушы Ыбырай

Алтынсарин болды. 1882 жылы Торғай қаласында ашылған алғашқы

қолөнер училищесі ағаш ұсталарын, металл жонушыларды және тігін ісінің

шеберлегін даярлады. Қазақ қыздары қыздарға арналған қолөнер

мектебінде білім алды (1887ж., Ырғыз қаласы).

1927 жылы Қазақстанда 810 адам контингентімен 21 фабрикалық-

зауыт училищесі жұмыс істеді (индустриализация жылдары).

ТжКБ түбегейлі өзгерісі 1958 жылы қалалық және ауылдық кәсіптік-

техникалық училищелердің пайда болуымен байланысты болды.

21-ғасырда ТжКБ жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Заманауи

өндірістерді енгізудің жедел қарқыны базалық кәсіптік дағдыларды талап

етеді. БАБ-2015 мониторингі жөніндегі Дүниежүзілік баяндама «базалық

(сауаттылық пен есеп), озық (мәселелерді талдау және кәсіпкерлік)

дағдыларды және когнитивтік емемс құзыретіліктерді қалыптастыру»

қажеттіліктерін белгіледі.5 Бұл дағдылар мен құзыреттіліктер заманауи

ТжКБ жүйесінде қалыптасуы тиіс.

Жан басына шаққандағы ЖІӨ және ТжКБ даму индексінің өзара

байланысы белгіленді6. ТжКБ үздік жүйесімен мемлекеттердің

экономикалық даму көрсеткіштері де жоғары болады (2.3.1 - сурет).

5 Баршаға арналған білім 2000-2015жж.: жетістіктер және сын-қатерлер. ЮНЕСКО, 2015ж. 6 ТжКБ даму индексін The Boston Consulting Group 4 фактор: стейкхолдерлердің өзара қарым-қатынасы, нәтижелілігі негізінде мемлекеттік қаржыландыру, академиялық бағдарламарға және кері өтудің болуы, ТжКБ-ні өнеркәсіптің қолдауы негізінде есептеді.


228

2.3.1 - сурет. ТжКБ даму индексінің жан басына шаққандағы ЖІӨ-ге тәуелділігі

Дереккөз:

1 The Boston Consulting Group, 2012.

https://www.bcgperspectives.com/content/articles/education_public_sector_vocational_education 2 World Bank Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ мәліметтері, 2011; http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD

Адамның жеке өнімділігі оның социумге табысты

интеграциялануына ықпал етеді. Бұны PIAAC7 халықаралық зерттеуінің

нәтижелері куәландырады. Негізгі құзыреттері төмен адамдар әлеуметтік

қолайсыздықтың белгілерін жиірек танытады. Ешқандай біліктілікті қажет

етпейтін жұмысты атқару жұмыссыз қалу қаупін тудыруы мүмкін.

ҚР БҒМ деректері бойынша жыл сайын мектептердің 20 мыңнан

астам түлегі еңбек нарығына ешқандай кәсіби біліктіліксіз шығады. Бұл

экономикада сапалы жұмыс күшін қажет етпейтін өндірістік сегменттің

барын куәландырады. Қазақстанда бұл көрсеткіш Еуропалық одақ

елдерінің мәнінен 2,3 есе артық.

7 http://www.oecd.org/skills/piaac/

Венгрия

Индонезия

Малайзия

Түркия

Таиланд

Мексика

Аргентина

Индия Қытай

Бразилия

Ресей

Чехия

АҚШ

Чехия


Италия

Франция

Канада

Бельгия

Аустрия

Сауд Арабиясы Корея Р.

Сингапур

Швеция

Швейцария

Нидерланд Финляндия

Германия

Норвегия

Дания

Норвегия

0

20

40

60

80

100

120

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

Хал

ықт

ың

жан

бас

ын

а ш

аққа

нд

ағы

ЖІӨ

, мы

ң $

2

ТжКБ даму индексі1


229

Экономикалық тұрғыда белсенді халықтың құрамын біліктіліксіз

жұмысшылардың үлесі 25% құрады. Олардың көп бөлігі арнайы/нақты

білім мен дағдыларды қажет етпейтін қызмет көрсету, сауда және құрылыс

салаларына тиесілі (2.3.2 - сурет).

2.3.2 - сурет. Экономикалық белсенді халықтың білім деңгейі, %


Халықаралық сарапшылар «Қазақстанның біліктіліксіз

жұмысшылардың үлесін 10% дейін төмендету» қажеттілігін атап өтеді.8

Соңғы жылдары ТжКБ жүйесінің орта буынды мамандарды даярлауға

тым аса бағыттылығы да тіркелді. Өз кезегінде жұмыс мамандықтары

бойынша білім алушылардың саны 2,6 есе азайғаны тіркелді (2.3.2-сурет).

8 «2015-2020жж. арналған Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін реформалаудың стратегиялық бағыттарын әзірлеу». Қазақстанда ТжКБ дамуын бағалау туралы баяндама. В.М.Гаськов, 2013ж.

33,80

1,71

31,32

4,80

21,91

1,38

0,10

1,29

0,16

1,65

0,32

1,44

0,10

0,01

жоғары

аяқталмаған жоғары

орта кәсіптік

бастапқы кәсіптік

жалпы орта

негізгі

бастауыш

жұмыссыз жұмыс істейтін

25%


230

2.3.3 - сурет. ТжКБ жүйесінде мамандықтар бойынша білім алушылардың үлесі, %


Жеке тұлға кәсіби траекторияны саналы таңдаса, жастардың

табысты әлеуметтік интеграциясы болуы мүмкін. Халықаралық

сарапшылар «Қазақстанда жастарға кәсіптік бағдар беру құралдары

жеткілікті дамымаған» деп атап көрсетеді. Кәсіптік бағдар берудің

қолданыстағы әдістемелері әр түрлі және еңбек нарығының техникалық

мамандар қажеттілігі туралы ақпараттандырмайды»9.

Колледж түлектерінің арасында өткізілген сауалнамаға сәйкес

49% мамандығы бойынша жұмыс істемейді10. Оқушылардың болашақ

мамандық туралы нақты түсінігінің болмауы осының бір себебі болып

табылады. Оқушыларға «бағыт» ретінде жұмыс берушілердің қатысуынсыз

өткізілетін бір реттік іс-шаралар ұсынылады. Әлемдік тәжірибеде кәсіптік

бағдар беру жүйесінің маңызды тәжірибесі жинақталды. Бұл сұранысқа

ие болатын мамандықтар бойынша мамандар даярлауға және олардың

жұмыс орындарында қалуларына ықпал етеді.

9 Туриндік процесс-2014 ҚАЗАҚСТАН. www.etf.europa.eu

10 Қазақстанда білім берудің және бизнестің өзара қарым-қатынасы. www.etf.europa.eu

51,4

19,4

48,6

80,6

1991 2015

Жұмыс мамандықтар Орта буын мамандары


231

1-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________

Кәсіптік бағдар берудің халықаралық тәжірибесі

Еуропалық Одақ. Мектеп түлектеріне және ересектерге

кәсіптік бағдар берудің 4 деңгейлі жүйесі. Оқу жоспары,

арнайы орталықтар, жеке деңгей, виртуалды қосымшалар

немесе веб-модельдер әзірленді.

Корея. Үкімет жұмыс берушілермен бірлесіп, «Жұмыспен

қамту әлемі» атты Кәсіптік бағдар беру орталығын

(www.koreajobworld.or.kr/Index.do) құрды. Келушілер

мамандықтың тарихы және даму перспективаларымен

танысып, сол немесе өзге қызмет саласында табысқа жеткен

адамдар туралы біле алады. Залдар тренажерлармен, макеттермен және жұмыс

орындарының үлгілерімен жабдықталды.

АҚШ. Жастар арасында әйгілі CareerOneStop интернет-

платформасы 10 жылдан бері жұмыс жасап келеді

(www.careeronestop.org). Ақпарат мамандықтардың 23 тобы

мен 900 астам біліктілік бойынша ұсынылады. Мұнда келер

10 жылда кез келген штаттың бос жұмыс орындарының саны мен жалақысы

туралы болжамдық деректер бар. CareerOneStop мамандық таңдауда,

оқыту/қайта даярлау және қалаған жалақысы болатын жұмысты табуға

көмектесетін 2500 жұмыспен қамту орталықтарымен ынтымақтастық жасалды.

Австрия. Австрияныңң біліктер барометрі (www.ams-

forschungsnetzwerk.at) - жұмыс іздеушілер арасында әйгілі

жұмыс істейтін механизм. Бұл - көптеген мамандықтар

бойынша бос жұмыс орындарын өздігінен іздеуге арналған

құрал. Платформа үнемі әртүрлі сандық және сапалық зерттеулердің деректерін,

оның ішінде компаниялардың сауалнамаларын, сарапшылардың пікірталасын

және еңбек нарығы туралы деректерді көрсетеді.

Біріккен Королдік. «Компанияның табысын арттыру үшін

оқыту» бағдарламасын Оқыту және біліктілік жөніндегі

Кеңестер Jobcentre Plus ынтымақтастығымен іске

асырылады. Жұмысқа орналастыру жөніндегі агенттер

жұмыс берушілерге біліктілік сұрақтары бойынша кеңес

береді және провайдер оқыту бағдарламаларының еңбек нарығының

қажеттіліктеріне жауап беруіне септігін тигізеді (DTI және т.б., 2010)11.

11

Andersen, T., Hansen,, M., Wilson,, R., Natter, M., & Korolkova,, K. (2010). Anticipating skill needs of the labour force and equipping people for new jobs (pp. 1-139). European Commission, Directorate General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities.

http://www.koreajobworld.or.kr/Index.do

http://www.careeronestop.org/

http://www.ams-forschungsnetzwerk.at/

http://www.ams-forschungsnetzwerk.at/


232

2015 жылғы 30 қарашада Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Жаңа жаһандық

шындықтағы Қазақстан: өсім, реформалар, даму» халқына жолдауында

«Баршаға арналған тегін кәсіптік-техникалық білім беру» жаңа жобасын

әзірлеу қажеттілігін атады.

2015 жылы «Кәсіпқор» Холдингі» ҰАҚ «СНПС-Ай Дан Мұнай» АҚ және

«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-мен бірлесіп мұнайшылардың еңбек

династияларынан және халықтың әлеуметтік жағынан осал тобынан

шыққан жастарды қолдау жобасын жүзеге асырды.

British Council, Specialized Petroleum Technologies және PetroEd, GSE

Systems бағдарламалары бойынша кәсіптік білім мен дағдыларды 145 жас

жігіттер мен қыздар Атырау қаласындағы Өңіраралық орталықта меңгерді

(қосымша, 2.3.1-кесте). Бұл бастама мемлекеттің және бизнестің елдің

экономикасын жұмыс буынын сұранысқа ие мамандармен қамтамасыз

етудегі әлеуметтік жауапкершілігі болып табылады.

2015 жылы «Мәңгілік ел жастары - индустрияға» - «Серпін-2050»

атты еңбек нарығының өңірлік үйлеспеушілігін реттеу жөніндегі

әлеуметтік жобасының жүзеге асырылуы жалғастырылды. Бұл жобаға

деген жоғары қызығушылығы атап көрсетіледі. 2014 жылы бір орынға

5 талапкер таласса, 2015 жылы бір орынға 7 адам таласты (2.3.4 - сурет).

2.3.4 - сурет. «Мәңгілік ел жастары - индустрияға» - «Серпін-2050» жобасы, 2015 жылы

Студенттер желісі және контингенті Келу өңірлері бойынша

қатысушылардың контингенті


5 9 6 7 9 6 5 2

259

427

275 329

214 220 244

94

колледждер саны, бірл.

студенттер саны, адам

73 84 136

707

1200


233

«Жезқазған Бизнес және көлік» жекеменшік колледжі бұл жобаға

қатысушылардың бірі болды. Еліміздің оңтүстік өңіріндегі мектептердің

50 түлегі «Теміржол көлігінде тасымалдауды ұйымдастыру және

қозғалысты басқару» және «Теміржол жылжымалы құрамдарын пайдалану,

жөндеу және техникалық қызмет көрсету» мамандықтары бойынша білім

алуда. Түлектер одан әрі «Жезқазған-Бейнеу» темір жол құрылысына

жұмысқа орналастырылады.

Колледждің құрылтайшысы жоба қатысушыларына қолайлы өмір

сүрудің барлық жағдайын жасады. Жатақхана жаңа ғимаратының жобалық

қуаты 100 орынға есептелді.


234

Колледждің заманауи кабинеттер мен шеберханалармен,

кітапханамен, студенттік дәмханамен және спорт залымен жабдықталған

инфрақұрылымы студенттердің жан-жақты дамуына ықпал етеді.

Колледждің 90 астам студенті «Ютария-LTD» ПИК ЖШС бірлескен

меморандумы негізінде «Тігін өндірісі және киімді үлгілеу» мамандығы

бойынша білім алады.


235

2015 жылы Қазақстан Республикасының индустриалдық-

инновациялық дамуының 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасы (ИИДМБ-2) іске қосылды. Индустриалды жобаларды жүзеге

асыруда ТжКБ жүйесіне маңызды рөл берілді. 4 000 сұранысқа ие жұмыс

кадрларын даярдау міндеті еліміздегі «ОН ЖЕТЕКШІ КОЛЛЕДЖГЕ және

ОН ЖОО-ға» жүктелді12. Олардың тәжірибесі бұдан әрі елдің басқа оқу

орындарында қолданылатын болады.

1- карта. ИИДМБ-2 10 базалық колледжі

Дереккөз: «Кәсіпқор» Холдингі» ҰАҚ

Кәсіптік құзыреттердің жаңа оқу модульдері шетелдік сарапшылар

мен қазақстандық жұмыс берушілердің қатысуларымен әзірленген.

ТжКБ жүйесінің 138 инженерлік-педагогикалық қызметкерлері кәсіби

деңгейін жоғарылатудың бірегей мүмкіндігіне ие болды. Қазақстандық

мамандар Белорусь, Финляндия (JAMK) және Ұлыбритания (OCR) сияқты

елдердің шетелдік орталықтарында оқытудың жаңа технологияларымен

танысты.

12 Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 01.08.2014 жылғы №874 жарлығы.


236

«ИИДМБ-2 үшін 10 колледж» жобасын сәтті жүзеге асыру үшін

колледждерді заманауи оқыту құралдармен ауқымды жабдықтау басталды.

Колледждердің қосымша 57 оқу-өндірістік шеберханаларын және

зертханаларын жаңа кешендермен жабдықтау жоспарланды. Сонымен

бірге, Дүниежүзілік банктің «Техникалық және кәсіптік білімді жаңғырту»

жобасының грант алушы 6 колледж МТБ дамыту және жетілдіру үшін

425 млн. теңге көлемінде қаржы көмегін алды.

Студенттердің өндірістік практикадан өту орындарын ұсыну және

оларды одан әрі жұмысқа орналастыруда Кәсіпкерлердің Өңірлік

Палаталары (КӨП) белсенді қолдау көрсетеді. «Арселор Металл Теміртау»

АҚ, «Alageum Electric» АҚ, «Жамбыл Гипс» АҚ және басқа да ірі

кәсіпорындары басты серіктес болды.

Көкшетау қаласының Жоғары техникалық мектебі базасында

2015 жылы «Механикалық іріктеу, өндірістің бақылау-өлшеу құралдары

және автоматикасы» және «Ақпараттық жүйелер» мамандықтарының білім

беру бағдарламалары бойынша алғашқы 50 студент білім ала бастады.

Қазақстанда мұнайгаз саласының дамуы басты салалардың бірі

болып табылады. Ұңғыманы бұрғылауды, құрлықта және теңізде мұнай


237

және газ кен орындарын әзірлеу және пайдалануды жобалаудың жаңа

технологиялары енгізілуде. Жаңа өндіріс маманның кәсіби құзыреттерінің

жоғарғы деңгейін талап етеді.

Атырау қаласының APEC Petrotechnic Жоғары Техникалық Мектебінің

(ЖТМ) SAIT Polytechnic-пен бірлесіп әзірлеген білім беру бағдарламалары

мұнайгаз кешені кәсіпорындарының және объектілерінің қажеттіліктеріне

жауап береді. Қазақстан жастары «Мұнай және газ ұңғымаларын бұрғылау

және бұрғылау жұмыстары», «Мұнайгаз кен орындарын пайдалану» және

«Электрмен жабдықтау» мамандықтары бойынша кәсіптік білім мен

дағдыларды меңгереді. Мамандарды даярлау «Society of Petroleum

Engineers» халықаралық кәсіптік ұйым және «SPE Monthly Meeting» және

«Meet the Knowledge» сарапшыларының қатысуларымен жүргізіледі.

Өндірістік оқу қатысушыларының негізгі қызметі Дуалды оқыту

ұйымының ережелерімен реттеледі13. 2015 жылы ҚР БҒМ-нің дуалды

оқыту принциптері заңнамамен бекітілді.

13 ҚР БҒМ бұйрығы, (21.01.2016 жылғы № 50). Дуалды оқытуды ұйымдастыру Қағидаларын бекіту туралы.


238

2-КІРІСТІРМЕ. ______________________________________________________________________________________________

«Білім туралы» ҚР Заңы / ТжКБ

1-бап. Осы Заңда пайдаланатын негізгі ұғымдар

«дуалды оқыту», «жоғарғы колледж», «кәсіби даярлық», «кәсіби практика»,

«қолданбалы бакалавриат», «қолданбалы бакалавр», «техникалық және кәсіптік

білім».

6-бап. Білім беру саласындағы өкілді және атқарушы органдардың құзыреті 24-8)

дуалды оқыту бойынша білікті жұмысшы кадрлар мен орта буын мамандарын

даярлауды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.

8-бап. Білім беру саласындағы ең төмен әлеуметтік стандарттар.

2. Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтарының тегін ... техникалық

және кәсіптік білім алуын, түлектерге жұмыс біліктілігінің белгілі немесе

жоғарылатылған деңгейін тағайындауды қамтамасыз етеді.

17-бап. Техникалық және кәсіптік білімнің білім беру бағдарламалары

6. Дуалды оқыту пайдаланылатын техникалық және кәсіптік білімнің білім беру

бағдарламаларына білім беру ұйымдарындағы теориялық оқытуды және

кәсіпорын базасында кемінде алпыс пайыздық өндірістік оқытуды, практиканы

көздейді.

20-бап. Орта білімнен кейінгі білімнің білім беру бағдарламалары

1. Орта білімнен кейінгі білімнің білім беру бағдарламалары орта (жалпы орта

немесе техникалық және кәсіптік) білімі бар азаматтардың қатарынан білікті

жұмысшы кадрлар, орта буын және қолданбалы бакалавр мамандарын даярлауға

бағытталған.

2. Білім беру бағдарламаларының мазмұны техникалық және кәсіптік білімнің

интеграцияланған, модульдік бағдарламаларын және бакалавриаттың жекелеген

пәндерін зерделеуді көздейді. Аралық аттестаттау қорытындылары бойынша

кәсіптік даярлық деңгейін бағалау негізінде: 1) біліктілік (разряд, сынып, санат);

2) күрделі (аралас) кәсіптер бойынша біліктіліктің жоғары деңгейі беріледі.

Оқытуды аяқтағаннан және қорытынды аттестаттаудан өткеннен кейін білім

алушыларға (орта буын маманы), (қолданбалы бакалавр) біліктілігі беріледі.

32-бап. Техникалық және кәсіптік білім

Техникалық және кәсіптік білімнің білім беру бағдарламаларын іске асыратын

білім беру ұйымдары оқу-өндірістік шеберханаларда, оқу шаруашылықтарында

және оқу полигондарында шығаратын өз өндірісі өнімдерін өткізеді.


239

ҚР БҒМ деректері бойынша 2015 жылы мемлекет колледждерінің

44% білім беру қызметін дуалды оқыту нысанында жүргізген.

Кәсіпорындар мамандарды бірлесіп даярлауға қызығушылық танытып

отыр. Жасалған меморандумдар және шарттар шеңберінде бизнес-

қауымның тапсырысымен 3 934 адам білім алды.

Өңірлік тұрғыда дуалды оқытудың элементтерін енгізудің жедел

қарқыны Павлодар (49 колледждің 44-і), Маңғыстау (25-тің 17-сі), Жамбыл

(48-дің 27-сі) және Шығыс Қазақстан (80-нің 41-і) облыстарында тіркелді

(2.3.5 - сурет).

2.3.5 - сурет. Дуалды оқыту бағдарламаларын іске асыратын колледждердің үлесі, 2015 жылы, %


3-КІРІСТІРМЕ. _______________________________________________________________________________________________

Дуалды оқытудың өңірлік тәжірибесі

Павлодар мұнай химиялық зауыты («ПМХЗ» ЖШС) өңірлік ТжКБ

дамытудың жетекші инвесторларының бірі болды. 2015 жылы «Павлодар

химия-механикалық колледжі» МҚКК 38 (45-тен) түлегі цехтарда

компрессорлық қондырғылардың машинистері, құрал-жабдықты жөндеу

слесарьлері, технологиялық қондырғылардың лаборанттары мен

операторлары ретінде жұмысқа кірісті.

Кәсіпорын колледж түлектерінің кәсіби әлеуетін жоғарылатуға

да мүдделі екенін атап өткен жөн. Ол үшін атаулы гранттар тағайындалады.

Үш студент оқуын Уфа мемлекеттік мұнай техникалық университетінде

жалғастырды.

89,8

68,0

56,3 51,3 48,8

44,7 44,4 44,0 43,2 41,5 40,8 40,0 38,1 32,3 31,1 29,4 25,7


240

«ПМХЗ» ЖШС инженерлік-техникалық қызметкерлері жыл сайын

колледж түлектерінің кәсіби даярлық деңгейін тәуелсіз бағалауға

қатысады. Дипломдық және курстық жобалардың рецензенттері мен

жетекшілері болады.

Колледждің ИПҚ деңгейін кәсіби жетілдіру бағдарламалары

Германиядағы тағылымдамалар арқылы және «ПМХЗ» ЖШС-дегі «Самрұқ-

Қазына» Корпоративтік университетінің базасында жүзеге асырылады.

Дуалды оқыту шеңберінде әзірленген бағдарламалардың

практикалы- бағдарлануы байқалады. Білім алушылар оқу уақытының 60%

зауыт аумағында арнайы жабдықталған сыныптарда және теориялық

оқудың 40% колледжде өткізеді. Колледждегі оқу-өндірістік полигон-

технопарк мұнай өндірудің технологиялық процесін көрсететін виртуалды

3D зертханасымен жабдықталды.

Оқытудың жаңа технологияларын енгізе отырып, колледж өңірдің

кәсіпорындарына арналған ТжКБ кадрларының мақсаттық бағытталған

даярлығын жүргізеді (қосымша, 2.3.2 - кесте). Бұл жастардың табысты

әлеуметтік интеграциясына ықпал етеді.


241

Өндірістік/дуалды оқытуды жетілдіру Еуропалық Одақтың

2020 жылға дейін білім берудің басты мақсаттарының бірі болып

табылады. Қазақстанда ТжКБ жүйесі мен бизнестің ынтымақтастығы үздік

әлемдік тәжірибенің енгізілуіне халықаралық сарапшылардың кеңес беруі

ықпал етеді.

БАСТЫ НАЗАРДА _________________________________________________________________________________________

Қазақстанда халықаралық жобаларды жүзеге асыру

«Білім мен бизнестің өзара іс-қимыл жасауы»14,

Білім берудің Еуропалық қоры. Жобаға қатысушылар –

Алматы қаласы, Қызылорда және Павлодар

облыстарының 44 колледжі. Колледждер мен әлеуметтік

серіктестердің өзара іс-қимыл жасауының 4 түрі

анықталды (қосымша, 2.3.3-кесте):

Тек практиканы ұйымдастыруға ғана бағытталған, минималдық

ынтымақтастық (тиісті орындар табудағы қиындықтар және практика сапасына

шектелген көңіл бөлу).

Практиканың орындарын және сапасын ұсынуды басты назарға алған

неғұрлым дамыған өзара іс-қимыл жасау, бұл ретте бизнес қомақты қаржы

шығыстарын бөлмейді.

Сапалы практикамен қатар, ынтымақтастықтың қосымша аспектілерін

қамтитын дамыған серіктестік, (түлектерді жұмысқа орналастыру туралы келісім,

кәсіпорындарда кадрларды даярлау, колледждерге демеушілік қолдау көрсету).

Неғұрлым дамыған ынтымақтастық (дуалды оқыту, оқу бардарламаларын

жұмыс берушілермен бірге әзірлеу, студенттердің даярлық сапасын бағалау,

студенттердің жүйелі практикалық даярлығы және тәлімгерлерді

кәсіпорындарда оқыту).

Соңғы жылдар ішінде практиканың ұзақтығы серіктестіктің жоғарғы

деңгейіне қол жеткізген колледждерде әлдеқайда ұзақ болды. Практиканың

ұзақтығы 4 айдан асқан түлектердің 65% тұрақты жұмыстары бар.

14

www.etf.europa.eu


242

Ынтымақтастық деңгейі төмен колледждерде білім алған студенттердің

көп бөлігінің практикасы 2 айдан кем уақыт өткен. Сәйкесінше, олардың

жұмыспен қамту көрсеткіші 39% құрады.

«ТжКБ модернизациялау»15, Дүниежүзілік Банк. Жобаны іске

асыру шеңберінде:

147 кәсіби стандарттар және 147 типтік оқу жоспарлары мен

білім берудің оқыту бағдарламалары әзірленді.

Институционалдық даму жоспарын (ИДЖ) іске асыру үшін 68 колледжге

гранттар берілген.

ТжКБ ұйымдарының 1064 ИПҚ оқытылды.

14 мамандық («Байланыс, телекоммуникациялар және ақпараттық

технологиялар» -2, «Ауылшаруашылығы» – 1, «Энергетика» – 3, «Көлік» – 2,

«Өндіріс» - 2, «Құрылыс» - 2, «Геология» - 1 және «Мұнайгаз» - 1) бойынша грант

алушы колледждердің базасында 15 ресурстық орталық құрылды.

Туриндік процесс16, Білім берудің Еуропалық

қоры. ТжКБ саласында тиімді саясатты әзірлеуде

сараптамалық қолдау көрсетілді. Ұлттық

сарапшылардың аналитикалық әлеуетін, мониторинг

құралдарын дамытуда, ЕО серіктес-елдерімен тәжірибе алмасуда қолдау

көрсетілді.

2010 жылдан бастап халықаралық сарапшылар 21 ұсыныс, оның ішінде

ТжКБ және бизнес-қауымдастығының институционалдық ынтымақтастығын,

жұмыс орнында оқыту технологиясын кеңейту, колледж түлектерін салалық

ассоциацияларда сертификаттау және еңбек нарығына мониторинг бойынша

әзірледі.

15 Техникалық және кәсіптік білім беруді модернизациялау http://edu.gov.kz/ru/mtipo/proekt-modernizaciya-tehnicheskogo-i-professionalnogo-obrazovaniya 16

Туриндік процесс – әртүрлі елдерде бірыңғай тәсіл арқылы ТжКБ саласындағы саясатты талдаудың интерактивтік процесі. Туриндік процесті алғаш рет Еуропалық білім беру қоры (ЕБҚ) 2010 жылы өткізді (зерттеу циклі - 2 жыл). Әр раунд сайын қатысушы елдердің саны артуда (2010 – 22, 2016 - 36).


243

БАСТЫ НАЗАРДА _______________________________________________________________________________________________


244

Ауқымдылығы және қолжетімділігі

Қазақстанның ТжКБ жүйесін білікті жұмыс кадрларын, орта буын

және қолданбалы бакалавриат мамандарын даярлаудың білім беру

бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру ұйымдарының желісі

ұсынады. 2015 жылы «Білім туралы» ҚР Заңына жоғары колледжді ТжКБ

интеграцияланған модульдік білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын

оқу орны ретінде анықтауға қатысты өзгертулер енгізілді.

ТжКБ оқу орындарының желісі 25 жылдың ішінде өзгерістерді бастан

кешірді. Оған елдегі демографиялық үрдістер де, колледждерді профильдеу

де ықпал етті. Өңірлерде колледждерді оңтайландыру қайталанбалы

мамандықтар мен бейіндер бойынша кадрларды даярлауды болдырмау

мақсатында жасалады17 (2.3.6 - сурет).

2.3.6 - сурет. ТжКБ ұйымдары желісінің динамикасы, бірлік


2015 жылы 807 колледж 183 мамандық және 463 біліктілік бойынша

дайындық жүргізген. Соңғы 5 жыл ішінде мемлекеттік және жекеменшік

колледждердің үлесі қысқарған (сәйкесінше 9,6% және 10,4%) (2.3.7-сурет).

17

ҚР БҒМ бұйрығы, (28.08.2015 жылғы №544). Техникалық және кәсіптік оқу орындарын бейіндеу туралы.

72

1

69

3

68

3

66

3

68

0

67

4

70

4

67

4

61

0

61

9

62

0 66

1

69

4

72

2 76

7

78

7 83

0

84

8

86

6

88

2

89

4

89

6

88

8

84

9

82

0

80

7


245

2.3.7 - сурет. ТжКБ ұйымдарының желісі, меншік нысаны, бірлік


Жалпы колледждердің желісі соңғы бес жылда 89 бірлікке қысқарған.

Олардың санының айтарлықтай қысқаруы Шығыс Қазақстан (-20 бірл.)

және Қарағанды (-17) облыстарында тіркелді. Оқу орындарының

салыстырмалы қалыпты желісі Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан және

Маңғыстау облыстарында, Астана қаласында жұмыс істеді (2.3.1 - кесте).

2.3.1 - кесте. ТжКБ ұйымдарының желісі, бірлік

Өңір 2011 2012 2013 2014 2015

Ақмола 44 45 43 42 37

Ақтөбе 42 42 41 42 41

Алматы 73 72 70 67 70

Атырау 25 24 24 25 25

ШҚО 100 97 89 81 80

Жамбыл 56 54 51 51 48

БҚО 39 39 38 38 38

Қарағанды 88 84 78 73 71

Қостанай 48 48 44 43 41

Қызылорда 36 37 34 32 31

Маңғыстау 26 25 24 24 25

Павлодар 55 53 50 50 49

СҚО 32 32 30 27 27

ОҚО 94 99 97 92 90

Алматы қ. 87 87 89 83 84

Астана қ. 35 35 35 34 34

Республикалық колледждер

16 15 12 16 16

ҚР 896 888 849 820 807


896 888 849 820 807

511 499 472 467 462 385 389 377 353 345

2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015 2015-2016

барлығы мемлекеттік жекеменшік


246

2011 жылдан бастап сонымен қатар студенттер контингенті 16,8%

(-101,1 мың адам) төмендеді. Бұл үрдістер ТжКБ жүйесінің беделсіз

болуының салдары болды. Жоғары білім беру деңгейіне өтетін мектеп

түлектерінің үлесі жыл сайын өсуде (2014ж. - 54,9%, 2015ж. - 56,6%).

Өз кезегінде, бұл мерзімде жұмыс кадрларын даярлауға мемлекеттік

тапсырыстың өсу үрдісі орын алды (+6,9%) (2.3.8 - сурет).

2.3.8 - сурет. ТжКБ жүйесі контингентінің динамикасы


ЕО елдері үшін халықтың 71% жұмысшы мамандығын 3 және 4 БХСЖ

деңгейінде алу оң мәртебеге ие болды18. 2015 жылы ҚР БҒМ өткізген

әлеуметтік сауалнаманың деректері бойынша халықтың тек 22% ғана

ТжКБ беделді деп санайды19. Бұл зерттеулерді статистикалық көрсеткіштер

куәландырады (2.3.9 - сурет).

2.3.9 - сурет. 15-24 жас топтарын БХСЖ 3, 4 және 5В бағдарламаларымен қамту, %

*Қазақстан бойынша 2015 жылғы деректер Дереккөз: Бүкіл әлем бойынша техникалық және кәсіптік білім берудің ресми бағдарламаларына қатысу. Бастапқы статистикалық зерделеу. UNESCO. UNEVOC. UNESCO. Статистикалық институты, 2006ж.; Labourdoc МОТ халық туралы деректер.

18

Cedefop, 2014 г. http://www.cedefop.europa.eu/EN/Information-services/vet-in-europe-country-reports.aspx 19

2011-2020жж. БДМБ жүзеге асырылуына игілік алушылардың қанағаттану деңгейін бағалау, АТО, 2015ж.

600 751 587 310

561 940

531 453

41,6 41,2

43,5

46,3

38,0

39,0

40,0

41,0

42,0

43,0

44,0

45,0

46,0

47,0

480 000

500 000

520 000

540 000

560 000

580 000

600 000

620 000

2011 2012 2013 2014

контингенті, адам оның ішінде мемтапсырыс, %

33,4 31,7

25,3 23,5 20,3

16,6 15,3

Аустралия Корея Германия Норвегия Франция Қазақстан* Ресей


247

Колледж студенттері санының төмендеуі елдің барлық өңірлерінде

дерлік тіркелген. Бұл көрсеткіштің неғұрлым жоғары үлесі Солтүстік

Қазақстан (-30%), Жамбыл (-27%), Павлодар (-26%), Ақтөбе (-24%),

Қарағанды, Қостанай (-23%), Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан

(-21%) облыстарында тіркелді. Дегенмен, республикалық колледждер

студенттері контингентінің өсуі байқалады (+36%) (2.3.2-кесте).

2.3.2 - кесте. ТжКБ ұйымдары студенттерінің саны, адам

Өңір 2011 2012 2013 2014 2015

Ақмола 26 044 25 899 23 764 22 452 20 970

Ақтөбе 38 503 38 286 36 676 33 003 29 348

Алматы 38 305 37 643 35 687 33 239 32 261

Атырау 20 058 19 210 18 476 19 009 18 022

ШҚО 45 843 43 319 40 600 38 885 36 330

Жамбыл 37 895 35 472 32 320 29 922 27 701

БҚО 25 930 26 319 24 698 22 131 20523

Қарағанды 56 730 55 100 51 514 47 491 43 612

Қостанай 31 168 29 485 27 538 25 482 23 983

Қызылорда 27 960 26 223 25 953 24 493 22 527

Маңғыстау 27 809 27 092 25 868 25 007 23 314

Павлодар 29 283 28 122 25 907 23 940 21 654

СҚО 17 502 16 171 15 027 13 430 12 193

ОҚО 73 848 75 645 77 094 75 600 70 905

Алматы қ. 66 426 66 690 64 546 61 975 61 616

Астана қ. 31 702 30 729 29 859 28 086 26 722


5 745 5 905 6 413 7 308 7 796

ҚР 600 751 587 310 561 940 531 453 499 477



248

ТжКБ жүйесінің меншік нысаны бойынша студенттерінің үлесі соңғы

5 жылда тұрақты болды. Студенттердің неғұрлым көп үлесі мемлекеттік

колледждерге тиесілі болды (2.3.10 - сурет).

2.3.10 - сурет. Колледждерде меншік нысаны бойынша білім алатын студенттердің үлесі, %


Сырттай және кешкі оқыту нысандары бойынша сондай-ақ білім

алушылар контингентінің төмендеуі тіркелді (2014ж. - 87 973, 2015ж. -

73 706 адам, 2014ж. - 3 850, 2015ж. - 3 151 адам). Сырттай оқыту нысаны

бойынша білім алушылар үлесінің айтарлықтай азаюы мемлекеттік емес

колледждерде тіркелді (2014ж. - 55 505, 2015ж. - 42 106 адам).

Салыстырмалы талдау ақылы негізде білім алатын студенттер

үлесінің 2,2% азаюын куәландырады (2014ж. - 53,7%, 2015ж. - 51,5%). 9,

11 сыныптар базасында ақылы негізде білім алушылардың саны 2015

жылы тепе-тең (сәйкесінше 128 804 және 128 371 адам). 9 сынып базасында

бюджеттік негізде 4 есе артық студент білім алады (9 сынып - 193 086,

11-сынып - 49 216 адам). ТжКБ жүйесінде 2015 жылы мемлекеттік

тапсырыс бойынша білім алушылардың барлық контингенті 48,5% құрады

(2.3.11 - сурет).

59,0 57,6 57 57,6 57,9

41,0 42,4 43 42,4 42,1

2011 2012 2013 2014 2015

мемлекеттік жекеменшік


249

2.3.11 - сурет. Колледждерде оқу мен төлем нысаны бойынша білім алатын студенттер саны, адам


Жалпы алғанда ҚР БҒМ деректері бойынша 2015 жылы ТжКБ

ұйымдарына білім алушыларды қабылдау көрсеткіші 7% төмендеді және

163 099 адамды құрады (2014ж. – 173 888 адам). Оның ішінде бюджеттік

негізде 82 237 (50,4%) адам қабылданды. Мемлекеттік колледждерге

95 317, жеке меншік колледждерге 67 782 адам қабылданды.

ТжКБ жүйесінің ұйымдарына қабылдаудың неғұрлым жоғары

көрсеткіші Оңтүстік Қазақстан облысында (22 131 адам) және Алматы

қаласында (21 490 адам) тіркелді. Алматы қаласында жеке меншік

колледждерге қабылданғандар саны басым (13 534 адам)

(қосымша, 2.3.4 - кесте).

2015 жылы ТжКБ жүйесінде кадрларды даярлау Техникалық және

кәсіптік, орта білімнен кейінгі білімнің мамандықтар жіктеуішінің 15 бейіні

бойынша жалғастырылды20.

Студенттердің басым үлесі «Білім» және «Медицина, фармацевтика»

мамандықтары бойынша білім алды. Өткен жылмен салыстырғанда

даярлаудың аталған бағыттары бойынша бұл көрсеткіш сәйкесінше

1,4 және 2,3 есе өсті. «Құқық» бағыты бойынша білім алушылар үлесінің

өсуі тіркелді (+45 есе артық). Бұл көрсеткіш «Мұнайгаз және

мұнайхимиялық өндіріс» бағыты бойынша білікті жұмыс кадрларын

20 Техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру мамандықтарының жіктеуіші.

Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің техникалық реттеу

және метрология комитетінің 24.07.2014 жылғы №165 бұйрығы. http://edu.gov.kz/ru/klassifikator-

professiy-i-specialnostey-tehnicheskogo-i-professionalnogo-poslesrednego-obrazovaniya

439 630

87 973 3 850

246 030 285 423

422 620 73 706 3 151 242 302 257 175

күндізгі сырттай кешкі мемл.тапсырыс ақылы негізде

2014 2015


250

даярлаудан 1,8 есе артық, ал «Металлургия және машина жасау» бағыты

бойынша 4 есе артық болды (2.3.12 - сурет).

2.3.12 - сурет. Дайындық бағыттары бойынша ТжКБ студенттерінің контингенті, %


ҚР БҒМ деректері бойынша жұмыс мамандықтары бойынша барлығы

98 297 адам білім алды, бұл ТжКБ студенттерінің жалпы контингентінің

19,7% құрады. Білім алушылардың басым үлесі «Қызмет көрсету,

экономика және басқару» (19,3%), «Көлік» (18,5%), «Өндіріс, құрастыру,

пайдалану және жөндеу» (16,1%) мамандықтарына тиесілі. «Мұнайгаз және

химия өндірісі» және «Металургия» сияқты еңбек нарығында сұранысқа ие

мамандықтар бойынша тек 1,2% адам ғана білім алды.

Салыстырмалы талдау жұмыс мамандықтары бойынша білім

алушылардың неғұрлым аз үлесі Солтүстік Қазақстан (3,3%), Атырау (4%)

және Павлодар (4,4) облыстарына және Астана қаласына (3,7%) тиесілі

болғанын көрсетті.

0,1

0,2

1,5

1,9

2,6

12,8

3,5

5,4

6,5

9,0

9,5

10,6

10,9

11,1

14,5

4,5

0,3

1

1,6

2,5

13,6

2,3

4,2

15,1

5,8

5,8

6,9

15,6

10

10,9

Құқық

Метрология, стандарттау және сертификаттау

Металлургия және машина жасау

Геология, тау-кең өндіру өнеркәсібі және пайдалы қазбаларды өндіру

Мұнайгаз және химия өндірісі

Қызмет көрсету, экономика және басқару

Өнер және мәдениет

Энергетика

Медицина, фармацевтика

Құрылыс және коммуналдық шаруашылық

Көлік

Ауылшаруашылығы, ветеринария және экология

Білім беру

Байланыс, телекоммуникация және ақпараттық технологиялар

Өндіріс, құрастыру, пайдалану және жөндеу

2015 2014


251

Колледждерде «Ауылшаруашылығы, ветеринария және экология»

бағыты бойынша білім алушылардың үлесі тек 6,7% ғана (33 578 адам)

құрады. Оның ішінде «Фермерлік шаруашылық» (12 776 адам),

«Агрономия» (1 491 адам), «Ветеринария» (5 478 адам) және

«Ауылшаруашылығының механизациясы» (2 002 адам) мамандықтар

болды.

Ауылдық колледждер студенттерінің барлық контингенті ТжКБ

жүйесінде білім алушылардың жалпы санынан 10% (49 864 адам) құрайды.

Оның ішінде мемлекеттік тапсырыспен 39 701 адам білім алды.

Ауылдық білім алушылар контингентінің салыстырмалы талдауы

ауыл колледждерінде мемлекеттік тапсырыс есебінен білім алушылардың

үлесі Ақтөбе (98%), Шығыс Қазақстан (95,6%), Маңғыстау (94%), Ақмола

және Солтүстік Қазақстан (93%) облыстарында неғұрлым жоғары

болғанын көрсетті. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл колледждері

контингентінің көрсеткіштері неғұрлым жоғары болғанымен, ондағы

мемлекеттік тапсырыспен білім алушылардың үлесі небәрі 60% құрады.

Ауыл колледждерінің неғұрлым жоғары үлесі Солтүстік Қазақстан

және Батыс Қазақстан облыстарына тиесілі. ТжКБ ауылдық колледждердің

тең желісі (13 бірл.) кезінде Солтүстік Қазақстан облысы студенттерінің

контингенті Ақмола облысымен салыстырғанда 1,6 есе аз. Бұл көрсеткіштің

2015 жылғы үлесі 20,9% (169 бірл.) құрады (2.3.13 - сурет).

2.3.13 - сурет. Ауыл колледждерінің желісі және контингенті, 2015 жыл


11

04

8

59

96

50

36

45

40

36

73

30

89

27

59

27

02

25

09

23

84

21

67

16

81

11

59

11

21

66

82

42

80

34

20

42

20

33

93

25

59

25

73

24

53

23

60

22

79

19

58

14

83

93

6

11

05

22

37

31

35

24

26

48

42

20

18

11

20

20

15

0

10

20

30

40

50

60

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

контингент с.і. мемл.тапсырыс ауылдық колледждер, %


252

Елдің стратегиялық бағдарламалық құжаттары ретінде тиімді көлік

логистикалық инфрақұрылымды құру, индустриалдық және туристік

саланы дамыту, энергиялық жүйені дамыту, тұрғын-коммуналдық

шаруашылықты жаңғырту қарастырылады21.

ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап

аталған салалардағы бос жұмыс орындарының саны және жұмысшыларға

күтілетін сұранысы 6 424 адамды құрады. Осыған байланысты ТжКБ

жүйесіндегі кадрлар даярлаудың теңгерімсіздік мәселесі және елдің

индустриалдық-инновациялық дамуының қажеттілігі әлі де өзекті болып

отыр.

Жұмысқа орналастыру

ТжКБ түлектеріне сұраныстың көрсеткіштері жұмыс берушілердің

олардың сапалы даярлығына қанағаттанатынын куәландырады.

Сондықтан жұмысқа орналасу білім саласындағы бағдарламалық

құжаттардың басты индикаторы болып табылады.

Салыстырмалы талдау 2014 жылмен салыстырғанда ТжКБ жұмысқа

орналасқан түлектер үлесі 2015 жылы аз төмендегенін көрсетеді (-0,6%).

ҚР БҒМ деректері бойынша 2015 жылы жұмысқа орналасу көрсеткіші 68%

құрады. Бұл ретте Зейнетақы төлеу мемлекеттік орталығы (ЗТМО) колледж

түлектерінің 52,1% жұмысқа орналасқанын растайды.

2015 жылдан бастап ЗТМО кәсіптік білім берудің барлық түлектерінің

жұмысқа орналасуының мониторингін автоматтандырды (колледж немесе

ЖОО аяқтағаннан кейін 6 айдан және 1 жылдан соң).

Өңірлік бөліністе ТжКБ түлектерінің жұмысқа орналасу көрсеткіші

Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында, Алматы қаласында

40% құрады. Ал, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан және Павлодар

21 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» жолдауы. 11.11.2014ж. http://www.akorda.kz/ru/page/page_218338_poslanie-glavygosudarstva-narodu-kazakhstana


253

облыстарында бұл көрсеткіш 60% асты. Республикалық колледждер

түлектерінің жұмысқа орналасуларының төмен көрсеткіштері тіркелді

(2.3.14 - сурет).

2.3.14 - сурет. ТжКБ түлектерінің жұмысқа орналасуы, %

Дереккөз: ҚР БҒМ, ЗТМО

ТжКБ түлектерін таңдаған мамандығына сәйкес жұмыспен қамтудың

сапалық көрсеткіштері әлемдік үрдістер контексінде өзекті болуда.

Қазақстанның жұмысқа орналасқан ТжКБ түлектерінің Германия және

Даниядан сәйкесінше 16% және 11,1% төмен (2.3.15 - сурет).

2.3.15 - сурет. ТжКБ түлектерінің жұмысқа орналасуы, %, 2015 жылы


71 72 78 75

67

76 72 70

74

65 68 64 64

58 61 64 70

58

62 61 60 60 60 60 57 56 54 53 52 52 51 48 43 42 39 37

ҚР БҒМ ЗТМО (01.10.2015ж.)

68

79,1

84

Қазақстан

Дания

Германия


254

Қазақстанның WorldSkills International-2015 халықаралық

чемпионатына қатысу нәтижелері студенттердің кәсіптік даярлық деңгейін

сапалы арттырудың маңыздылығы туралы куәландырады. Тапсырмаларды

орындаудың нақты талдауы жұмысшы кадрлардың кәсіби

құзыреттіліктерін кеңейту керек екенін көрсетті. Бұл - компьютерлік

жобалау және қондырғыларды сандық басқару, күрделі кірпіш

құрастырылымдарымен және

дәнекерлеу материалдарымен жұмыс

жасау дағдылары. Колледж

студенттерінің техникалық және

жалпы ағылшын тілін білу деңгейі

әлі де төмен.

Әлемнің 75 мемлекетінен

келген 1200 қатысушы WSI-2015

кәсіби шеберліктің

43 чемпионатында сайысты (Сан-

Паулу қаласы, Бразилия).

Қазақстанның құрамасы жонушы,

мейрамхана және шаштараз ісі,

дәнекерлеу, сылақ және гипсокартон жұмыстары, IT-жүйелерді басқару

бағыттары бойынша қатысты.

Өз номинациясында Сергей Белоносовтың (Алматы индустрия,

туризм және

қонақжайлылық

колледжі) және

Әділет

Төкежановтың

(Степногорск

қаласының №2

индустриалдық-

техникалық


255

колледжі) кәсіби құзыреттері аталды.

Конкурстық тапсырмаларды орындау деңгейінің және

жылдамдығының төмен болуы, техникалық құралдардың жоғары

технологияларға қойылатын талаптарға сәйкес келмеуі Қазақстан

командасының жоғары позицияға қол жеткізуіне мүмкіндік бермеді

(қатысқан 55 мемлекет арасында 50-орын). Колледждердің материалдық-

техникалық базасын қазіргі заманғы құрал-жабдықтармен жетілдіру және

оқытудың жаңа технологияларын енгізу кәсіби дағдылары жоғары

деңгейлі кадрларды даярлауға мүмкіндік береді.


ТжКБ-нің ауыл жастарының қолжетімділігі білім беру саясатының

әлеуметтік бағдарлығын сипаттайды. Жатақханалармен қамтамасыз ету

үлесінің неғұрлым жоғары өсімі Солтүстік Қазақстан (+29%) облысында

және Астана қаласында (+28%) байқалады. Бұл ретте жеті өңірде осы

көрсеткіштің мәні төмендеген. Маңғыстау облысының ЖАО тарапынан

студенттерді жатақхана орындарымен қамтамасыз ету көрсеткіштері назар

аударуды талап етеді (2.3.16 - сурет).

2.3.16 - сурет. Колледж студенттерін жатақханамен қамтамасыз ету, %


86 86 92 67 85 87 47 72 80 82 76 65 61 85 59 29 33

100 100 98 96 91

85 75 73 69 67 66 66 65 61

53 51

21

2014 2015


256

2015 жылы құрылыс және қайта салу есебінен жатақханадан

барлығы 2 668 орын енгізілді. Олардың неғұрлым көп саны Алматы және

Шығыс Қазақстан облыстарына тиесілі (2.3.17 - сурет).

2.3.17 - сурет. Жатақханадан жаңадан енгізілген орындар, 2015 жылы


ЖАО деректері бойынша ЖБ қаржысы есебінен Семей қаласының

геологиялық барлау колледжінің (300 орын), №13 Тараз теміржол

колледжінің (100 орын), Талдықорған қаласының музыкалық колледжінің

(50 орын), К. Дутбаев атындағы гуманитарлық колледждің (124 орын) және

Жезқазған бизнес және көлік колледжінің (70 орын) жатақханалары

салынды/ қайта салынды.

ИИДМБ-2 жобаларының жоғары технологиялық өндірісін іске қосу

практикалық-бағдарланған мамандар үшін жұмыс орындарын ашады. Бұл

материалдық-техникалық базаға сәйкес ұйымдастырылған білім беру

процесін талап етеді.

ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша 2015 жылы оқу процесіне 21 803 оқу

кабинеті, 2 491 шеберхана және 247 авто/трактодром қатыстырылды. Бұл

ретте, колледж зертханаларының саны 198 бірлікке өсті.

670

534

427

305 265

160 122 100

50 20 15 0 0 0 0 0


257

Колледждердің өндірістік шеберханалармен жабдықталу

көрсеткішінің өсуін Астана қаласы (+10 бірл.) және Алматы облысы

(+25 бірл.) көрсетті (2.3.3 - кесте).

2.3.3 - кесте. Колледждердің шеберханалармен жабдықталуы, бірлік

Өңір

Оқу кабинеттері

Зертханалар Шеберханалар Авто(тракто)

дромдар

2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015

Ақмола 1 529 1 541 158 183 170 165 20 20

Ақтөбе 1 183 1 170 167 158 128 122 13 21

Алматы 1 496 1 597 229 278 153 178 23 22

Атырау 762 774 102 117 94 101 6 7

БҚО 906 851 104 112 113 119 17 17

Жамбыл 1 262 1 315 215 216 154 150 12 13

Қарағанды 1 808 1 805 243 286 253 199 25 27

Қостанай 1 071 1 037 200 218 131 135 16 15

Қызылорда 1 160 1 076 185 188 93 89 9 10

Маңғыстау 720 770 103 106 61 67 1 1

ОҚО 3 019 2 998 449 438 338 332 36 36

Павлодар 1 166 1 134 215 222 168 165 12 12

СҚО 594 609 113 110 84 87 15 15

ШҚО 1 735 1 670 303 311 247 237 26 24

Астана қ. 800 814 131 118 92 102 7 7

Алматы қ. 2 647 2 645 273 327 261 243 - -

РК 21 858 21 803 3 190 3 388 2 540 2 491 238 247


Еліміздің колледждері АКТ материалдық базасын жетілдіруде.

2015 жылы интерактивті құрал-жабдықтар жинақтармен жабдықталу

көрсеткішінің өсуі 21%, компьютерлік сыныптармен - 1,7% және Интернет

жаһандық желісіне қолжетімді компьютермен - 7,25% құрады.

Колледждерді АКТ құрылғыларымен жинақтауының өсуінің жоғары

көрсеткіші Атырау (+58%) және Қызылорда (+38%) облыстары көрсетті

(2.3.4 - кесте).


258

2.3.4 - кесте. Колледждердің компьютерлік және интерактивтік құрылғылармен жасақталуы, бірлік

Өңір

Компьютерлік сыныптар

Компьютерлер

Интерактивтік құрылғылар

барлығы оның ішінде Интернетке

қолжетімділік

2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015

Ақмола 131 135 2 547 2 622 1674 1767 245 296

Ақтөбе 117 120 2 377 2 464 1696 1752 218 229

Алматы 222 217 4 479 4 671 2647 2851 353 409

Атырау 110 118 2 240 2 342 1516 1472 203 321

БҚО 126 130 2 190 2 326 1736 1932 158 158

Жамбыл 145 134 2 815 2 588 2075 1952 201 251

Қарағанды 245 249 5 422 5 409 4560 4426 455 536

Қостанай 149 147 3 335 3 152 2489 2603 272 287

Қызылорда 142 161 3 228 3 351 1497 1438 219 295

Маңғыстау 97 104 2 099 2 215 1066 1392 314 333

ОҚО 361 341 6 607 6 922 4155 4586 529 663

Павлодар 172 181 3 691 3 890 2588 3164 212 263

СҚО 73 75 1 458 1 478 1256 1281 97 105

ШҚО 236 218 4 796 4 804 3092 3296 444 560

Астана қ. 155 162 3 733 3 892 3069 3216 324 343

Алматы қ. 398 435 6 886 8 120 5189 6100 558 713

ҚР 2 879 2 927 57 903 60 246 40 305 43 228 4 802 5 762

Дереккөз: ҰЭМ СК

ТжКБ мазмұнын модернизациялау

2015 жылы Дүниежүзілік банктің «ТжКБ жаңғырту» төртжылдық

жоспары аяқталды. Жоба ТжКБ мазмұнын және әлеуетін

институционалдық жетілдіруге бағытталған болатын. Халықаралық

сарапшылар әзірлеген Ұлттық біліктілік жиектемесі (ҰБЖ) Еуропалық

біліктілік жиектемсіне сәйкес келеді22.

22 «Ұлттық біліктілік жиектемесін бекіту туралы». ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 24.09.2012 жылғы №373-ө және ҚР Білім және ғылым министрінің 28.09.2012ж. №444 бұйрығы


259

ҰБЖ енгізілуіне салалық жұмыс берушілердің қатысуымен

147 кәсіптік стандарттың (КС) әзірленуі ықпал етті. Оның ішінде

142 экономиканың «Мұнай мен газ», «Металлургия», «Машина жасау».

«Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу», «Құрылыс», «Байланыс және

ақпараттық технологиялар», «Геология», «Тау ісі», «Энергетика», «Көліктік

машина жасау» және т.б. тәрізді басымды секторлары бойынша әзірленген.

КС алғаш рет ТжКБ түлектерінің біліктілігін бағалау құралымен

модульдік білім беру бағдарламаларының негіз болды. Оқу-әдістемелік

бірлестіктердің жетекшілері типтік оқу жоспарлары мен бағдарламаларын

әзірлеудің жаңа әдістемесімен танысу мүмкіндігіне ие болды.

«ТжКБ модернизациялау» жобасы шеңберінде 68 колледж

55 модульдік бағдарламаны әзірледі және енгізді. Жұмыс берушілердің

жергілікті талаптары және колледждің материалдық-техникалық

базасының мүмкіндіктері ескерілді. Сонымен бірлескен жоба

мақсаттарының 100% көрсеткішіне қол жеткізілді. Сонымен бірге,

модульдік бағдарламаларды енгізуде қиындықтар туды. Жаңа формат

студенттерге жеке траектория бойынша оқу мүмкіндігін ұсынды.

Ал мемлекеттің тапсырысы оқытудың белгілі мерзімінде нақты адам

санымен қалыптастырылады23.

Жалпы 5 жыл ішінде Қазақстанда ел экономикасының айтарлықтай

барлық салалары бойынша 345 КС әзірленді. Мұнда қызметкерлердің

мазмұнына, еңбек шартына және құзыреттеріне қойылатын талаптар

көрсетілді.

Бұл ТжКБ жүйесі мазмұнының жедел қарқынмен жаңаруына ықпал

етті. Тек 2015 жылдық өзінде-ақ «Кәсіпқор» Холдингі» ҰАҚ SAIT Polytechnic

(Канада), Pearson (Ұлыбритания), TAFE (Аустралия), GIZ (Германия), TVET

UK (Ұлыбритания), LD DIDACTIC Group (Германия) және РИПО (Белоруссия)

халықаралық серіктестермен бірлесіп, 45 практикалы-бағдарланған және

модулдік-интеграцияланған білім беру бағдарламаларын әзірледі24. Бұл –

мұнайгаз секторы, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, туризм

23 «Техникалық және кәсіптік білім беруді жаңғырту» жобасын іске асыру туралы есеп. KZTVEM № 7931 несиесі. Астана, 2015 жыл. 24

www.kasipkor.kz

http://www.kasipkor.kz/


260

және қонақ үй бизнесі, құрылыс және ТКШ, инженерия, дизайн, энергетика,

машина жасау, тамақ өндірісі, металлургия, тау ісі және химиялық

саласының мамандықтары бойынша бағдарламалар. Жаңа

бағдарламаларды негізгі құраушысы – арнайы модульдердің практикалық-

бағдарлануы болып табылады. Өндірістік оқыту әлеуметтік серіктес

кәсіпорынның базасындағы дуалды жүйені көздейді. Білім алушылар

құзыреттерінің деңгейіне қойылатын талаптары дайындалды.

Жаңа білім беру бағдарламаларына қызметтің бір түрінің туыстас

біліктіліктердің ықпалдасуы оның бірегейлілігі болып табылады. Бір-бірін

қайталайтын оқу пәндерін шығару есебінен үздіксіз білім алу қысқа

мерзімде өтеді және мамандарды қайта даярлау және біліктілікті арттыру

жүйесінде пайдаланыла алады.

Атырау қаласы SAIT Polytechnic (Канада), «APEC Petrotechnic» ЖТМ

бірлесіп әзірлеген мұнайгаз саласының жаңа үш бағдарламасы бойынша

кадрларды даярлайды. 2015 жылы Көкшетау қаласының ЖТМ («Кәсіпқор»

Холдингі» ҰАҚ серіктес колледжі) «Механикалық өңдеу, өндірістегі

бақылау-өлшеу құралдары және автоматикасы» және «Ақпараттық

жүйелер» мамандықтары бойынша білім беру бағдарламаларын іске асыра

бастады.

Жаңа білім беру бағдарламаларын енгізудің тиімділігі жалпы білім

беретін және арнайы пәндер бойынша оқу әдебиетінің сапасымен

айқындалады. Сондықтан студент таңдаған мамандықтың ерекшелігін

ескеріп, ТжКБ-нің ОӘК түбегейлі жаңарту керек. Осыған байланысты ТжКБ

ОӘК дайындау тұжырымдамасын қайта қарау ұсынылады. Онда авторлық

ұжымдардың кәсіби сараптамалық қауымдастығын қалыптастыруы талап

етіледі.

Студенттердің кәсіптік даярлық деңгейін бағалау

Білім беру бағдарламаларын іске асырудың нәтижелілігі ТжКБ

түлектерінің даярлық деңгейін объективті бағалаумен расталады. Дамыған

елдерде студенттің біліктілік деңгейін дәлелдейтін ерікті

сертификациялауын тәуелсіз ұйымдар өткізеді.


261

«Республикалық ғылыми-әдістемелік орталық» АҚ (РҒӘО) деректері

бойынша 2015 жылы кәсіптік даярлық деңгейін бағалау (КДДБ) рәсімімен

159, оның ішінде 29 гуманитарлық және 130 техникалық мамандық

қамтылды. Қайта тапсырумен бірге барлығы 132 537 (98%) адам

сертификациядан өтті. Оның ішінде 65 142 адам бюджеттік негізде білім

алды. Техникалық мамандықтар бойынша КДДБ-дан барлығы 87 244 (63%)

және гуманитарлық мамандықтар бойынша 49 243 (36%) адам өтті

(2.3.5 - кесте).

2.3.5 - кесте. Сертификат алған түлектердің үлесі, %

Өңір 2011 2012 2013 2014 2015

Ақмола 91 95 88,7 93,9 93

Ақтөбе 61 74 94,9 99,6 98

Алматы 74 88 82,1 96,7 95

Атырау 59 77 92,8 99,5 99

ШҚО 62 66 69 96 96

Жамбыл 76 77 91,1 97,4 98

БҚО 74 80 87,1 98,2 96

Қарағанды 67 71 76,5 99,5 97

Қостанай 77 76 97,3 99 98

Қызылорда 82 83 89,9 97,9 98

Маңғыстау 63 71 98,3 98,1 98

Павлодар 83 94 97,3 100 99

СҚО 83 84 94,4 96,7 98

ОҚО 93 81 94,2 97,1 98

Алматы қ. 93 82 95 92 91

Астана қ. 91 86 99,4 99,2 99

ҚР 79 80 90 97,6 97

Дереккөз: «РҒӘО» АҚ

ҚР БҒМ ақпарттары бойынша ТжКБ түлектерін сертификациядан

өткізу рәсімін бәсекелестік ортаға беру бойынша жұмыс басталды.

Пилоттық режимде 6 салалық қауымдастық базасында мамандардың

біліктілігін сертификаттаудың 4 орталығы апробациядан өтті. Олар -

«Қонақжайлылық индустриясының сертификаттау орталығы» ЖШС,

«Тау-кен және тау-металлургиялық кәсіпорындарының республикалық

қауымдастығы» ЗТБ, «KAZENERGY» Мұнайгаз және энергетикалық


262

кешенінің Қазақстан ұйымдарының қауымдастығы» ЗТБ және «КАСЕБИ»

Корпоративтік Қоры.

Сонымен бірге ТжКБ түлектеріне тәуелсіз сертификаттауды бизнес-

қауымдастығының өткізуі іске қосылған жоқ. Қазақстанда жұмыс

берушілердің кәсіби ассоциациялары студенттердің КДДБ механизмін

дайындаған жоқ.

Әлемдік практикада жұмыс берушілердің қатысуларымен

сертификаттаудың біршама тәжірибесі жинақталған. Бизнес және

технологиялар саласындағы білім беру жөніндегі кеңес (BTEC,

Ұлыбритания)25 өткізетін колледж түлектерінің КДДБ нәтижелері әлемнің

65 елінде жұмыс берушілер мақұлданды.

Америкалық сертификатталған бухгалтерлер институты (AICPA,

www.aicpa.org) әлемнің 128 мемлекетінен 370 мыңнан астам жұмыс

берушілерінің басын біріктіреді. AICPA кәсіби бухгалтерді сертификаттауды

ерікті негізде өткізеді. Сертификаттаудан табысты өту жалақы деңгейін

жоғарылатуға негіз болады. Бұл ретте сертификатталған бухгалтердің

еңбекақысының көп деңгейі 4 есе өсуі мүмкін26.

Колледждердің аккредитациясы және мемлекеттік аттестациясы

Қазақстанда білім беру ұйымдарын аккредиттеу ерікті негізде және

білім беру ұйымдарының қаржысы есебінен жүзеге асырылады.27 Осы

рәсімнен колледждер Білім сапасын қамтамасыз ету тәуелсіз қазақстандық

агенттігі (БСҚТА) және Аккредитация және рейтингтің тәуелсіз агенттігі

(АРТА) базасында өтеді.

2013-2015 жылдары ішінде жеке қаржы есебінен аккредитациядан

16 колледж, оның ішінде 12 мемлекеттік және 4 жеке меншік колледжі өтті.

Білім беру ұйымдарының мемлекеттік аттестациясы білім беру

ұйымдары ұсынатын білім беру қызметтерінің МЖБС сәйкес келуін бақылау

мақсатында өткізіледі. Колледждердің мемлекеттік аттестациясы «Білім беру

25

The Business and Technology Education Council (BTEC) – Бизнес және технологиялар саласында білім беру жөніндегі кеңес. 26

Robert Half Salary Guide. 27

ҚР «Білім туралы» Заңының 9-1-бабы


263

ұйымдарының мемлекеттік аттестациясының ережелеріне»28 сәйкес 5 жылда

1 рет өткізіледі.

2012-2015 жылдары ішінде мемлекеттік аттестацияға ТжКБ-нің

520 ұйымы қатысты. Аттестациялау комиссиясының шешімімен

колледждердің 52,2% білім беру ұйымының лицензиясы ұзартылды, оның

ішінде 32% мемлекеттік және 20,2% жеке меншік колледждер болды.

Сонымен қатар, колледждердің 48,8% аттестация рәсімінен өтпеді

(мемлекеттік – 26,7%, жеке меншік – 21,1%). Аттестациядан өтпеудің

негізгі себептері – білім беру қызмет көрсетулерінің МЖБС талаптарына

сәйкес келмеуі және бақылау жұмыстарында студенттер білім

деңгейлерінің төмендігі (2.3.18 - сурет) болып табылады.

2.3.18 - сурет. ТжКБ ұйымдарының мемлекеттік аттестация нәтижелері, бірлік

Дереккөз: ҚР БҒМ БҒСБК

28

ҚР Үкіметінің 24.12.2007ж. № 1270 «Білім беру ұйымдарының мемлекеттік аттестациясының ережелері» қаулысы

33

20

27

29

60

49

59

45

35

36

94

81

47

30

34

33

81

63

37

16

51

18

88

34

мемлекеттік

жеке меншік





аттестацияланды

аттестациядан өтпеді

оның ішінде

2015 2014 2013 2012


264

БАСТЫ НАЗАРДА _______________________________________________________________________________________________


265

Инженерлік-педагогикалық қызметкерлер

Өндірістік оқытудың оқытушылары мен шеберлерінің кәсіпқойлығы

жұмысшы кадрлардың дайындау сапасын алдын ала анықтайды.

Тәлімгерлердің тәжірибесі болашақ мамандарды олардың білім әлеуетін

және кәсіптік құзыреттерін арттыруға ынталандырады.

Елдегі колледждерде оқу-өндірістік оқытуды 44 482 инженерлік-

педагогикалық қызметкерлер (ИПҚ) жүргізеді. 2014 жылмен

салыстырғанда өндірістік оқыту шеберлері санының өсуі байқалған

(+58 адам). Оған жаңа икемді білім беру бағдарламаларын енгізуі ықпал

етті. Сонымен бірге, бұл көрсеткіштің үлесі әлі де төмен (ТжКБ жүйесі

қызметкерлерінің жалпы санынан 13,1%). Дуалды оқытудың

үйлесімділігіне сәйкес бұл көрсеткішті 60% дейін жеткізу керек

(2.3.19 - сурет).

2.3.19 - сурет. ТжКБ жүйесінің ИПҚ, адам


Колледж магистр дәрежесімен ИПҚ үлесінің жыл сайынғы өсуі

тіркелді. Тек 3 жылдың өзінде-ақ магистрлер үлесінің көрсеткіші 26,7 есе

өсті. Ал, ғылым кандидаттары мен докторларының саны екі жылда

сәйкесінше 1,6 және 4,8 есе төмендеді (2.3.20 - сурет).

45 655 45 684 44 919 43 117 44 482

5 682 6 038 5 857 5 631 5 689

2011 2012 2013 2014 2015

инженерлік-педагогикалық қызметкерлер соның ішінде өндірістік оқытудың шеберлері


266

2.3.20 - сурет. ТжКБ жүйесінің ғылыми атағы және магистр дәрежесімен ИПҚ, адам


Колледж студенттерінің өндірістік қызметке даярлық деңгейі ИПҚ, оның

ішінде арнайы пәндер бойынша мұғалімдердің кәсіби даярлығына байланысты.

2015 жылы 2014 жылмен салыстырғанда ИПҚ сапалық көрсеткішінің

төмендегені тіркелді (-0,8%). Өңірдің колледждеріне жас мамандардың

келу көрсеткішінің төмендеуімен бұл көрсеткіш Қызылорда облысында ең

төмен болды. Жоғары және бірінші санаттағы ИПҚ үлесінің неғұрлым

жоғары өсімі Шығыс Қазақстан облысында тіркелді (+8,8) (2.3.21 - сурет).

2.3.21 - сурет. Жоғары және бірінші санаты бар ИПҚ үлесі, %


45 268

779

374

687

1099

77

410

2411

ғылым докторы ғылым кандидаты магистр

2013 2014 2015

50,2 44,4 42,5 38,6 45,8 41,5 44,2 45,6 40,1 43,5 44,6 55,3 45,6 28,7 45,1 40,7 42,6

44,6 43,3 39,3 39,4

44,7 39,9

45,1 43,4

33,1

40,7 40,7

51,7

41,9 37,5

44,9

39,1 41,4

2014 2015


267

Колледждердің кадрлық әлеуетінің жаңаруының оң үрдісі байқалды.

2015 жылы ТжКБ жүйесіне жас мамандардың келу көрсеткіші 2014 жылмен

салыстырғанда 1,2% өсті. ТжКБ жас кадрлар үлесі әлі де 2012 жылғы

көрсеткіштен 0,6% төмен болды.

Оқытушылар мен өндірістік оқыту шеберлерінің тұрақты үлесі

25 және 54 жас. Сонымен бірге зейнетақы жасындағы ИПҚ жыл сайын өсе

түсуде. 2012 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 2,1% өскен

(2.3.22 - сурет).

2.3.22-сурет. ИПҚ үлесі, жас ерекшеліктері, %


Өңірлік тұрғыда жас ерекшеліктерінің салыстырмалы талдауы

Алматы және Астана қалаларында, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Ақмола,

Қостанай, Алматы және Жамбыл облыстарында жас мамандар үлесінің

өсуін куәландырады (2.3.23 - сурет).

2.3.23 - сурет. ТжКБ ұйымдары жас мамандарының үлесі, %


11,1 72,4 13,3 3,2

10,7

74,2

11,7 3,4

9,3 74,2 16,5 4,9

10,5

74,0

10,2 5,3

25 жасқа дейін 25-тен 54-ке дейін 55-тен 64-ке дейін зейнетақы жаста

2012 2013 2014 2015

12,9 11,9 14,4 11,0 10,5 13,0 2,3 9,1 9,3 12,1 7,2 8,1 7,6 8,2 7,9 7,5 6,9

16,6

12,9 12,9 11,0 10,9 10,9 10,8 10,6 10,5 10,5

9,2 8,6 8,4 8,0 7,6 6,6

5,5

2014 2015


268

55 жастан жоғары ИПҚ үлесінің көрсеткіштері Шығыс Қазақстан

(-11%), Қарағанды (-10%), Қостанай облыстарында және Алматы

қаласында (-9%) төмендеді (2.3.24 - сурет).

2.3.24 - сурет. 55 жастан асқан ИПҚ үлесі, %


Жаңа білім беру бағдарламалары ТжКБ жүйесіне оқытудың озық

технологияларын енгізуді көздейді. Колледждердің инфрақұрылымын

жаңарту ИПҚ кәсіби құзыреттері үнемі жетілдіруді талап етеді. Сондықтан

ИПҚ біліктілігін үнемі жоғарылату бөлімінде аттестациялық талаптарды

қайта қарастыру ұсынылады29. Әлемнің дамыған елдерінде өндірістік

оқытудың шеберлері практикадан өтіп жатқан мамандар болып табылады

және өндірісте 3 жылда 1 рет тағлымдамадан өтеді.

БДМБ шеңберінде жыл сайын ИПҚ біліктілігін арттырудың, оның

ішінде өндірістік кәсіпорын базасында 20% көрсеткішіне қол жеткізілді.

2015 жылы кәсіби деңгейін арттыруға 8 622 ИПҚ мүмкіндік алды.

(2.3.25 - сурет).

29 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің м.а. 07.08.2013 жылғы № 323 «Білім және ғылым саласындағы

азаматтық қызметшілерді аттестаттаудан өткізу қағидалары мен шартын, сондай-ақ Мектепке дейінгі, бастауыш, негізгі

орта, жалпы орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білімнің білім беретін оқу бағдарламаларын іске

асыратын білім беру ұйымдарында жұмыс істейтін педагог қызметкерлер мен оларға теңестірілген тұлғаларды

аттестаттаудан өткізу қaғидалары мен шартын бекіту туралы» бұйрығы.

13,7 12,5 13,7 22,5 17,3 20,7 19,0 21,5 21,4 25,9 19,1 29,3 20,8 27,1 25,7 24,4 27,3

11,2 11,5 12,7 13,1 13,9 14,0

15,1 15,5 15,8 16,4 17,4 18,1 18,2 18,2 18,4

21,1 21,5

2014 2015


269

2.3.25 - сурет. ИПҚ біліктілігін арттыру, адам


Басқарудың жаңа дағдылары мен көшбасшы құзыреттерін ТжКБ

жүйесінің 1200 басшылық кадры алды (2.3.26-сурет).

2.3.26 - сурет. Біліктілікті арттыру курстарынан өткен ТжКБ басшылық кадрлардың саны, адам, 2012-2015жж.

Дереккөз: «Өрлеу» ҰБАО» АҚ

Республикалық біліктілікті арттыру жүйесіне «Кәсіпқор» Оқу

тренингтік орталығы қосылды. Қазақстандық және әлемдік озық

педагогикалық тәжірибесі интеграцияның принциптерінің негізінде

ҚР ТжКБ жүйесінің ИПҚ біліктілігін арттырудың Моделі әзірленді.

45 150 177 350

650

1885

2325

3040

Халықаралық жобалар

шеңберінде

ББ қаржысы есебінен

"Кәсіпқор" Холдингі" ҰАҚ

"New Technologies

Company" ЖШС

"Тұран-профи" өндірістегі тағлымдамалар

"Өрлеу" ҰБАО" АҚ

сала бойынша курстар

144 136

99 95 86

80 78

63 61 61 59 57 50 49

44 38


270

Жаңа модельдің интерактивтілігі және практикалық бағдарлылығы

оның басты ерекшелігі болып табылады. Бағдарламалардың

сабақтастығы және икемділігі еңбек нарығының қажеттіліктеріне жедел

әрекет етуге мүмкіндік береді.

7-модулдік бағдарлама оқытушылардың кәсіби білімін, қабілеті мен

дағдыларын дәйекті түрде жетілдіруді қамтамасыз етеді. ИПҚ кәсіби

шеберлігінің өсуіне қойылатын талаптар белгіленді (2.3.6 - кесте, қосымша,

2.3.5-кесте).

2.3.6 - кесте. Біліктілікті арттыру курстарының негізгі сипаттары

Қолданыстағы жүйе Жаңа модель

Оқыту мақсатының, мазмұнының және нәтижелерінің тәсілдері

білімдік құзыреттілік

Оқыту бағдарламасы

Қатысушыларды санаты бойынша зерделеу Кезең-кезеңмен, (3 кезең)

Біліктілікті арттыру бағдарламаларын әзірлеу

тақырыптық модулдік

Оқытудың сипаты

аудиторлық, дәрістік, білімдік бағытталған ықпалдасқан, интерактивтік

және практикалық бағытталған

Оқытудың сапасын және нәтижесін бағалау

«шыққанда» ықпалдасқан, критерийлік

Іріктеу жүйесі

Кестеге сәйкес міндетті оқыту

Біліктілік талаптарына сәйкес курс бағдарламасының кезеңдері бойынша оқыту

(оқуға алдыңғы кезеңді табысты тапсырғаннан кейін ғана рұқсат беру)


Жаңа модульдік бағдарламалар бойынша Холдинг және шетелдік

серіктестердің базасында біліктілікті арттыру курстарынан 650 адам, оның

ішінде 500 ИПҚ өтті (2.3.27 - сурет).


271

2.3.27 - сурет. Біліктілікті арттыру курстарынан өткен ИПҚ саны, адам


«Кәсіпқор» Холдингінің оқу-тренингтік орталығы курстан кейінгі

мониторингтің механизмі енгізілді. Курстық даярлықтан өткен

оқытушылардың 87,5% оқу-әдістемелік процеске оқытудың жаңа әдістерін

енгізеді. Оқытушылардың 70% астамы оқытудың жаңа тәсілдерін

енгізумен әлеуметтік желілерде және онлайн форумдарда әріптестерімен

бөліседі. Мониторинг деректері бойынша ИПҚ 15% оқу орнында

лауазымдық позициясын арттырды.

Осылайша, ИПҚ кәсіби дамуына жағдай жасау ТжКБ жүйесінің жоғары

білікті кадрлық әлеуетін қалыптастыруға ықпал етеді. ИПҚ білім беруді

дамытуға кәсіби қызметінің жетістіктері мен нәтижелілігі, құзыреттілігі

мен жеке салымы «Үздік мұғалім» республикалық жылдық байқауы

шеңберінде мадақталады. 2015 жылы ТжКБ жүйесінің 16 ИПҚ осы жоғары

атаққа ие болды.

107

63

50 49

33 33 28 28

25 21

18 14 13

9 6

3


272

Сұңғат Серікұлы

Ысқақов.

Жоғарғы техникалық

мектеп.

Ақмола облысы,

Щучинск қ.

«Энергияның жаңартылатын қайнар көздері» зертханасының меңгерушісі.

0707000 «Тау электрлік механикалық құрал-жабдықтарға техникалық қызмет

көрсету және жөндеу» эксперименттік модульдік оқыту бағдарламасының

қосымша авторы. «Үйді автоматтандыру жүйесі» жобасының авторы.

Оның студенттері – «Электр жабдықтарының маманы» мамандығының

үздігі» Республикалық байқаудың (Талдықорған қ., 2012ж.), «Экспо-2017-ге

көзқарас» жастар жобалары байқауының (Астана қ., 2014ж.), «WorldSkills

Kazakhstan 2015» өңірлік Чемпионатының (Көкшетау қ., 2015ж.) жүлдегерлері.

Асқар Тұқпанұлы Аймұқатов.

«Политехникалық колледж» АҚ.

Ақтөбе облысы, Ақтөбе қ.

Компьютерлік графика және геометриялық үлгілеу оқыту жүйесінің

авторлық әдістемесін, ҚР ӘМ интеллектуалдық меншік комитетінің куәлігін

алумен 4 электрондқ кітапты, ҚР БҒМ мақұлдаған және техникалық және

кәсіптік білім беру ұйымдарында қоладуға ұсынылған үш оқу құралын әзірлеуші.

Студенттердің жобалары «Шынайы жобаларды қорғау» облыстық

байқауының (Ақтөбе қ., 2014 және 2015жж.) 1 және 2 дәрежелі дипломдарға лайық

болды.


273

Жансейіт Қарасайұлы

Жұмашев. С.Мұқашев атындағы

Политехникалық

колледж.

Атырау облысы,

Атырау қ.

«Математика» электрондық оқулықтың, «Есептеу техникасы және

бағдарламалық қамтамасыз ету» мамандығына арналған «Жоғарғы

математиканың негіздері» оқу-әдістемелік құралының (2012ж.), «Мұнай, газ және

химиялық өндірістің техникасын жөндеу және қызмет көрсету» мамандығына

арналған «Геометрия» пәні бойынша тестік тапсырмалардың әзірлеушісі.

Студенттері республикалық олимпиаданың (3-орын, «Платон»

халықаралық дамыту орталығы, 2012-2015жж.), математикалық облыстық

олимпиаданың (Атырау мұнай және газ институты, 2015ж.) жүлдегерлері

атанды.

Бейбітгүл Ауғанбайқызы

Жүнісова.

«Көксу ауылшаруашылық

колледжі» МКҚК

Алматы облысы,

Ескелді ауданы,

Жастар ауылы.

«Жауапкершілік, еңбексүйгіштік, адамгершілік, қайырымдылық, жан-

жақты дамығандық заманауи педагогтың негізгі қасиеттері деп санаймын. Маған

кәсіби шыңдарға жетуге талмас еңбек, үнемі ізденіс және жаңашылдыққа деген

ұмтылыс көмектесті.

Ұлы ойшыл Ы. Алтынсарин: «Бала әлде нені түсінбесе, онда мұғалім оны

кінәламауы керек. Мұғалім түсіндіре алмағаны үшін өзі кінәлі», - деді. ТжКБ

жүйесіне дуалды оқытуды енгізуі теория мен практика арасындағы алшақтықты

жойып қана қоймай, колледж түлектерін жұмысқа орналастыратын үлкен

проблеманы шешеді деп санаймын».


274

Гүлнәр Әліммханқызы

Оспанғалиева.

«Шығыс техникалық-

гуманитарлық колледж».

Шығыс-Қазақстан облысы,

Өскемен қ.

«Педагогикалық қызмет процесінде азаматтыққа және ұлттық

құндылықтарға тәрбиелеуге аса мән беремін. Менің педагогикалық ұраным әл-

Фараби сөзімен айтқанда «Тәрбиесіз білім – адамзаттың дұшпаны» .

Жастардың білім деңгейін арттыруды және ұлттық интеллектуалдық

түйінін қалыптастыруды өз міндетім деп білемін».

Әлия Нұрғалиқызы

Шуленбаева.

«Қаратау гуманитарлық-

техникалық колледжі»

МКҚК.

Жамбыл облысы,

Талас ауданы

«Адам белсенді қызмет процесінде қалыптасады, ол неғұрлым жан-жақты

болса, оның тұлғасы соғұрлым жан-жақты болады. А.С. Макаренко: «Бала ойында

қандай болса, өскенде жұмыста да сондай болады» деп жазды. Мен онымен толық

келісімен. Ойын, қарым-қатынас, оқу, еңбек – тұлғаның табысқа жетудің негізгі

сатылары. Сондықтан өз жұмысымда сабақтың әртүрлі кезеңдерінде: үй

тапсырмасын тексергенде, өткен материалды бекіткенде, қайталау кезінде мен

ойын технологияларын жиі қолданамын.

Менің табысымның құпиясы – мұғалімнің айналасында табыстылықтың

аймағын құрайтын оқушыға деген кәсіби және жеке қарым-қатынасты

ұштастыруымда, ол мұғалім айналасында қандай-да бір табыстылықты

қалыптастырады».


275

Әсия Нариманқызы

Мухсинова. «Ж. Досмұхамедов

атындағы Педагогикалық

колледжі» МКҚК. Батыс-Қазақстан

облысы, Орал қ.

«Ағылшын тілінің тарихы» және «Практикалық фонетика»

оқулықтарының қосымша авторы (Астана, 2010ж.).

Студенттері - «Студенттердің ғылыми зерттеулерінің нәтижелері:

талдау және проблемалар» республикалық студенттік ғылыми-практикалық

конференциясының (3-дәрежелі диплом, Ақтөбе қ.), “About me” ээсе байқауының

(1 және 3 орындар, Астана қ.) жүлдегерлері.

Бақтыбике

Шәкентайқызы

Асылбекова.

«Жезқазған

гуманитарлық колледжі»

КМҚК.

Қарағанды облысы,

Жезқазған қ.

«Кәсіптік білім - мамандыққа апарар маңызды жол» (1-дәрежелі диплом,

Қарағанды қ.), «Мұғалімнің педагогикалық этикасы және шеберлігі», «Болашаққа

кадрлар даярлау - білім беру ұйымдарының міндеті», «Дидактикалық ойындар»,

«Мақал-мәтелдер (үш тілде) әдістемелік құралдардың әзірлеушісі. «Педагогика»

мамандығы бойынша тестік тапсырмалардың әзірлеуші-авторы.

Студенттері – облыстық педагогикалық шеберлік байқауының

(1-орын, Қарағанды қ., 2015ж.), «Жеңіске - 70 жыл» республикалық шығарма

байқауының (1-орын, қ.Астана, 2015ж.) жүлдегерлері.


276

Екатерина Терентьевна

Риженко.

«Қостанай

политехникалық

колледжі» МКҚК.

Қостанай облысы

«Заманауи педагог - үнемі шығармашылық ізденісте болатын адам. Оның

міндеті тек білімнің қайнар көзі болу ғана емес, өз шәкірттері үшін нағыз дос және

көмекші болу. Мұғалімнің табысты жұмысының маңыздылығының шарты, менің

терең нанымын бойынша, өз студенттеріне деген сүйіспеншілік. Мұғалім оған

жастар тартылатын адам болған да, болады да, ол әрқашан көмекке келуге,

тыңдауға және сенім мен үмітті ұялатуға дайын тұрады. Оның ақылы,

ілтипаты, үлкен шыдамдылығы, адамдарды жақсы көре білу тәрізді қасиеттері

болуы тиіс. Мұндай адам оқушыларды, ата-аналарды және әріптестерді өзіне

тарта алады».

Ермұхан Бауыржан.

«И.Әбдікәрімов атындағы

Қызылорда аграрлық

техникалық колледжі»

МКҚК.


«Өз жұмысымның табысты болуының маңызды шарттары:

жауапкершіліктен қорықпау, үнемі ізденісте болу, ісің оңға бастаса, қол қусырмау;

мәселенің басын ашу, тереңірек түсіну, үздік нәтиже беретін шешім табу үшін

көбірек білуге талпыну.

Колледж оқу процесінің сапасын арттырудағы басты кедергі оқу-

әдістемелік қамтамасыз ету деңгейінің төмен болуы, заманауи оқу әдебиетінің,

әсіресе мемлекеттік тілде, арнайы пәндер бойынша жетіспеушілігі деп санаймын.

Колледж оқытушылары арасынан ОӘК әзірлеушілерінің ұжымын құру бұл

мәселенің шешімдерінің бірі болар еді».


277

Сайлаухан

Сатыбалдықызы

Жүкенова.

«О.Тұрмағанбетұлы

атындағы Жаңаөзен

мұнай және газ колледжі»

МКҚК.


«Кез келген мұғалімнің терең кәсіби білімі болуы тиіс, ол шығармашылық

тұлға болуы, жасөспірімдердің психологиясын білуі керек екеніне терең сенімдімін.

Білім беру – жай ғана шеберлік емес, үнемі жаңалықтарды іздеу өнері.

Белгілі жетістіктерге жетуге маған ерен еңбек және жаңаға үнемі

ұмтылыс көмектесті. Менің ұстанымымды: «Дарынсыз мұғалім баяндайды.

Жақсы мұғалім түсіндіреді. Үздік мұғалім көрсетеді. Ұлы ұстаз

шабыттандырады» Уильям Уорд сөзімен жеткізуге болады.

Әсемгүл Тоқтамысқызы

Тұрғанбекова.

«Павлодар түсті

металлургия колледжі»

МКҚК.


«Мұғалімнің, оқушылардан бұрын өзіне талап қоя білуін, үнемі ізденуін

басты қасиеті деп санаймын. Мұғалім оқушыға өз-өзін жеке тұлға ретінде сезінуге

көмектесуі, өмірді, әлемді, өз-өзін тану қажеттілігін оятуы, онда адами

құндылықтар сезімін тәрбиелеуі керек.

Менің табысымның құпиясы – еңбекқорлық және шыдамдылық. Ұлы Абай

атамыз айтқандай, «Еңбек білімді көбейтеді. Еңбек ақыл-ойды дамытады. Еңбек

алған біліміңді ретке келтіреді, керекті керексізден ажыратып, ақыл-ойды

шабыттандырады». Сондықтан еңбек – барлық игіліктің негізі, еңбеққорлық адам

өмірінің басты мағынасы және мақсаты».


278

Елена Игоревна

Долгушина.

«Кәсіптік педагогикалық


Солтүстік-Қазақстан

облысы

Петропавл қ.,

«Электриктің бастапқы курсы» оқу құралының авторы (.Петропавл қ,

2012ж.).

Студенттері – «Техника және технология» республикалық ғылыми

жобалардың байқауының (2-орын, қ.Алматы, 2010ж.), «Энергетикалық саланың

жас техниктері» облыстық форумның (1-орын, Петропавл қ., 2011ж.),

«Қазақстанның индустриялық-инновациялық дамуныдағы жастардың рөлі»

облыстық ғылыми жобалардың байқауының (2-орын, Петропавл қ., 2011ж.)

жүлдегерлері.

Бауыржан Дүйсенбайұлы

Нұрмағанбетов. «№ 3 колледж» МКҚК.

Шымкент қ., Оңтүстік-Қазақстан

облысы

«Кәсіпқойлықты мұғалімнің басты қасиеті деп санаймын. Мен өзім үшін

өмір формуласын жасадым: әрдайым өз күшіме және қабілетіме ғана сену.

Қиындықтарды жеңуге маған абырой көмектеседі.

Алматы қаласының Көлік және коммуникация академиясында алған мықты

білімім сенімділікті күшейтеді, ал еңбексүйгіштік және өздігінен білім алу

табыстылық кепілі болып табылады. Табысқа жетуге немен айналысқаныңды

және неге ұмтылу керек екеніңді терең білу мен түсінуден артық ештеңе

көмектеспейді деп ойлаймын».


279

Маржан Сабырқызы

Маликова.

«Политехникалық


Алматы қ.

Алматы мемлекеттік политехникалық колледжі ақпараттық-кеңес беру

орталығының жетекшісі. 1304033 «Есептеу техникасы және бағдарламалық

қамтамасыз ету» мамандығына арналған «ЭЕМ шеткері құрылғылары»,

«Автоматика негіздері», «Қуат көздері» пәндері бойынша қазақ және орыс

тілдеріндегі ТОЖ-ның, «ЭЕМ шеткері құрылғылары» пәні бойынша оқу құралының

авторы. «ЭЕМ шеткері құрылғылары» және «электронды есептеу машиналары»

пәндері бойынша «E-Learning» жобасының ISO 9001: 2008 халықаралық

стандарттарына сәйкес келетін тесттік тапсырмалар, ОӘК және СБР (сандық

білім беру ресурсының) әзірлеушісі.

Ерсайын Әбикейұлы

Сәдуақасов.

«Кәсіптік техникалық


Астана қ.

«Мұғалім жай мамандық емес, әр адам өмірінің бір бөлігі. Және сол бөлігі

үздік болуы тиіс. Мұғалімнің басты қасиетін кәсіби адамгершілік және

құзыреттілік деп санаймын. Қиындықтарды жеңуге маған отбасым, ұжымым

және достарым көмектеседі. Табысты болудың құпиясы – өз ісіңе деген

сүйіспеншілік. Заманауи педагог бұл – психолог, жаңашыл, шабыттандырушы».


280

ТжКБ жүйесін қаржыландыру

ТжКБ жүйесін жаңғырту мемлекет және елдің бизнес-қауымдастығы

тараптарынан қомақты үлес салу қажеттілігін қарастырады. Жалпы 5 жыл

ішінде мемлекеттік бюджеттің ТжКБ жүйесіне жұмсалатын шығыстарының

номиналдық мәнде ЖІӨ өзгермелі үлесінде 1,5 есе өсуі тіркелді

(2.3.28 - сурет).

2.3.28 - сурет. Мемлекеттік бюджеттен ТжКБ жүйесіне жұмсалған шығыстарының динамикасы


Қаржы ағымдарының басым үлесі жергілікті бюджетке тиесілі болды.

Осылайша, 2015 жылы 2013 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіштің өсуі

16,8% құрады. Бұл ретте РБ-тен ТжКБ жүйесіне жұмсалған шығыстардың

азаюы тіркелді (- 23,1%) (2.3.29 - сурет).

2.3.29 - сурет. Мемлекеттік бюджеттің шығыстары, млрд. теңге


72,4

88,6

101,7 105,2 111,0

0,3 0,3 0,3

0,2 0,2

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35

0

20

40

60

80

100

120

2011 2012 2013 2014 2015

млрд.тг. ЖІӨ-нен %

28,8

72,9

25,3

79,7

23,4

87,6

РБ ЖБ

2013 2014 2015


281

Өңірлік бөліністе ЖБ шығыстарының үлесі республика бойынша

орташа көрсеткіштен Қарағанды, Ақмола және Павлодар облыстарында

жоғары болды. ЖБ қаржы ресурстарының ең жоғары және ең төменгі

көрсеткіштерінің айырмашылығы 2,72% құрады (2.3.30 - сурет).

2.3.30 - сурет. ЖБ шығыстарының үлесі, %


2015 жылы ҚР бойынша ТжКБ жүйесінің бір студентті оқытудың

құны 364 мың теңгені құрады, бұл 2011 жылғы көрсеткіштен 32,5% артық

(2011ж. - 245,6 мың тг.). Бұл көрсеткіш мәнінің өсуін Астана қаласы

(+157 мың тг.) және Қостанай облысы (+138 мың тг.), төмендеуін

Қызылорда (-183,2 мың тг.) және Оңтүстік Қазақстан (-95 мың тг.)

облыстары көрсетті (2.3.31 - сурет, қосымша, 2.3.6 - кесте).

2.3.31 - сурет. ТжКБ бір студентіне бір жылда жұмсалған бюджеттің шығыстары, теңге


3,83 3,63

3,21 3,09 3,02 2,94 2,66

2,42 2,27 2,22

2,20 2,14 1,87 1,85 1,72 1,25 1,11

413 374 450 321 424 428 390 317 378 235 277 386 370 380 337 203 355

455 409 393

337

420 382 397 373

195

373

268

376 397

285

403 360 364

2014 2015


282

Салыстырмалы талдау ТжКБ бір маманды оқыту шығыстарының

көлемі ЭЫДҰ елдерінде Қазақстанмен салыстырғанда 3-15 есе артық екенін

көрсетті (2.3.32 - сурет). Білікті жұмыс кадрларын даярлауға неғұрлым көп

қаржыны Германия жұмсайды екен. Бұл кезекте ТжКБ €40 млрд.

бюджетінің €26 млрд. жұмыс берушілер бөледі екен30.

2.3.32 - сурет. ТжКБ бір студентіне бір жылда жұмсалатын бюджеттің шығыстары, доллар

Дереккөз: Cedefop, 2014

Қазақстан ТжКБ жүйесіне жұмсалатын мемлекеттік шығыстар

әлемдік көрсеткіштермен салыстырғанда дамыған елдердің

көрсеткіштерінен әлі де төмен. ЖІӨ көлемі бойынша Азия-Тынық мұхиты

өңірінің төртінші экономикасы бола тұра, Оңтүстік Корея жұмысшы

кадрларды даярлауға жұмсалатын мемлекеттік шығыстардың көрсеткіші

бойынша көшбасшы болып отыр. Бұған білімді әрі ынталандырылған орта

буынды мамандардың болуы себеп болды (2.3.33 - сурет).

2.3.33 - сурет. ТжКБ бюджеттік қаржыландыру, ЖІӨ-нен %

Дереккөз: Cedefop, 2014 (2012ж. статистикалық деректер бойынша)

30

The Boston Consulting Group, 2012. https://www.bcgperspectives.com/content/articles/education_public_sector_vocational_education

27420

13883 12500 11036 10085 9399 8997 6505

1090

1,6 1,5

1,4 1,4 1,3

1,1

0,8 0,8

0,3

Оңт.Корея Канада Швеция Норвегия Дания АҚШ Германия Аустралия Қазақстан


283

Әлемнің жетекші мемлекеттері ТжКБ жүи есін дамытуға елдің

экономикалық дамудың негізі ретінде бар күштерін салуда. Жаһандық

үрдістер осы салаға кең ауқымды инвестицияландырудың қажеттілігі

туралы куәландырады. Бұл – бірінші жұмыс мамандығын тегін ұсыну,

кадрлық әлеуетті арттыру, МТБ-ны күшеи ту және колледж студенттерінің

тәуелсіз сертификаттау мәселесін жедел шешу.

Студенттердің құзыреттері еңбек нарығының перспективалық

сұраныстарын алдын ала анықтауы тиіс. Қазақстандық колледждерді көп

қызметті дағдылы мамандар даярлауға бағдарлау қажет. ТжКБ қарқынды

дамуы жұмыс кадрларының кәсіби ұтқырлығын қамтамасыз етеді, ал бұл

олардың сәтті әлеуметтенуін білдіреді.

Салымдардың тиімділігі және барлық мүдделі тараптардың

іс-әрекеттерін үйлестіру Қазақстанның ТжКБ жүйесіне өз дамуының жаңа

деңгейіне өтуге мүмкіндік береді.

2.4ЖОҒАРЫЖӘНЕЖОҒАРЫОҚУ

ОРНЫНАНКЕИ� ІНГІБІЛІМБЕРУ


285


БХЖС-2011 сәйкес Қазақстанда типті жастағы халықты (18-22 жас)

үшіншілік біліммен (ТжКБ орта буынының мамандары, бакалавриат,

магистратура, докторантура) жалпы қамту соңғы 5 жылда 53,1% 48,4%

дейін төмендеді1. Бұл көрсеткіштің төмендеуі ақылы бөлім контингентінің

(2011 жылғы 498 440-тан 2015 жылғы 337 092 білім алушыға дейін, яғни

33%-ға) айтарлықтай азаюына байланысты.

ЮНЕСКО деректері бойынша шетелдік ЖОО-да білім алған

қазақстандық азаматтардың саны 2009 жылғы 36 мыңнан 2013 жылғы

49 мыңға дейін өсті (ҚХР ЖОО-дағы қазақстандықтарды есепке алмағанда.

Мемлекеттер, ЮНЕСКО Қытай бойынша шетелдік студенттер туралы

деректерді ұсынбады). Бұл деректер Қазақстанның төлемге қабілетті

азаматтардың неғұрлым көбі жылдан жылға шетелдік білім беруді

таңдайтынын дәлелдейді. Ресейлік ЖОО 213 мың шетелдік студенттердің

49 252 (23%-ы) Қазақстанның азаматтары болды. Ресейде шетелдік

студенттердің саны бойынша Қазақстанның азаматтары 1-орынды алады2.

Әлемнің неғұрлым бәсекеге қабілетті алты мемлекетінде үшіншілік

біліммен жалпы қамту орта есеппен 72,2% (Швейцария - 55,6%,

Сингапур-82,7%, АҚШ-94,3%, Германия-61,7%, Нидерланды - 77,3%,

Жапония - 61,5%) құрады. Өз кезегінде үшіншілік біліммен қамтудың

жоғарғы көрсеткіштері ЖБИ-де көшбасшы позицияның кепілі болмады.

Грецияда бұл көрсеткіш 116,6% (ЖБИ-де 81-орын), Аргентинада 80,3%

(106), Украинада 79% (79), Ресейде 76,1% (45) құрады3.

1 ҚР ҰЭМ СК. 2 Global Flow of Tertiary. UNESCO, Institute for statistics. 3 Global Competitiveness Report 2015-2016жж.

МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ: ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ

286

Қазақстандық ЖОО-ның әлемдік академиялық рейтингтердегі

белсенділік артты. QS World University Rankings-2011 рейтингісіне

2 қазақстандық ЖОО кірсе, 2015 жылы олардың саны 9 болды.

2015 жылы Thomson Reuters компаниясының Essential Science Indicators

ақпараттық ресурсының деректері бойынша қазақстандық ғалымдардың

соңғы онжылдықтағы 14 жариялымы әлемнің ең жоғары дәйексөз

келтірілген мақалалардың 1% жатады.

Қазақстан ЖОО аккредитациядан өту рәсіміне жылдан жылға

белсенділік артуда. 2015 жылы ұлттық институционалдық

аккредитациядан 72 ЖОО өтті, бұл 2014 жылмен салыстырғанда

6-ға артық. 2017 жылғы 1 қаңтардан бастап тәуелсіз аккредитиция

рәсімінен өткен ЖОО-лар мемлекеттік аттестациядан өтуден босатылады

(«Білім туралы» ҚР Заңының 59-бабы)4.

2015 жылы Назарбаев Университетінің 380 бакалаврының алғашқы

түлектері шықты. Түлектердің 2/3 бөлігі оқуды жетекші халықаралық

университеттерінде жалғастырды.

2015 жылы ИИДМБ-2 жобалары үшін 1 900 магистрды даярлау

басталды. Оқыту еліміздің 11 университетінің базасында экономиканың

6 маңызды саласы (металлургия, химия, мұнайхимия, машина жасау,

материалдар құрылысы, тамақ өнеркәсібі) бойынша жүргізіледі.

«Серпін - 2050» «Мәңгілік ел жастары - индустрияға» жобасының ЖОО

саны 7-ден 19 дейін, ал мамандық саны 19-61 дейін көбейді. Гранттардың

саны 5 000 орын болды.

4 «Білім туралы» ҚР 2007 жылғы 27 шілдедегі 319-III Заңы (2015 жылғы 13 қарашадағы өзгертулермен және толықтырулармен).


287

Сандық көрсеткіш - түлектердің жалпы санынан жұмысқа

орналасқандардың үлесі Қазақстанда ЖОО ұсынатын қызметтер сапасы

критерийлерінің бірі болып табылады. The Global Employability University

Ranking, QS Graduate Employability Rankings жұмысқа орналасқандардың тек

санын ғана емес (салмақтық коэффициенті - 10%), сонымен қатар ЖОО-

ның жұмыс берушілер алдындағы беделін, бизнеспен ынтымақтастығын,

студенттер мен өндірістің бірлескен жобаларын, университеттің базасында

жұмыс берушілер кеңселерінің өкілдіктерін де ескереді (салмақтық

коэффициенті - 15-тен 30%-ға дейін).

Еліміздің ЖОО-да шетелдік студенттер үлесінің өсу үрдісіне

қарамастан (2014ж. - студенттердің 1,9%, 2015ж. - 2,3%)5 бұл көрсеткіштің

мәні әлемдік көрсеткіштерден әлі де төмен. Жоғары білім беру

тартымдылығының ең жоғары көрсеткіштерін Австралия (18%),

Ұлыбритания (17,5%), Швейцария (16,9%) және Австрия (15,5%)

университеттері көрсетті. Шетелдік студенттердің анағұрлым көп санының

абсолюттік мәні АҚШ-қа - 842 384, ҚХР-на - 712 157, Ұлыбританияға -

428 724, Австралияға - 266 048, Францияға - 235 123, Ресейге - 213 342,

Германияға - 210 542 тиесілі6.

«ЖОО және бизнестің ынтымақтастығы» сауалнамалық көрсеткіш

бойынша Қазақстанның ЖБИ-да позициясы тұрақты төмен (2014ж. - 88-ші,

2015ж. - 88-орын)7. Бұл Қазақстанның ЖОО жүйесінің бұл бағытта үлкен

резервтерінің барын дәлелдейді.

5 ҚР ҰЭМ СК. 6 Global Flow of Tertiary (UNESCO, Institute for statistics). 7 Global Competitiveness Report 2015-2016, 2014-2015.


288

Кадрларды даярлау

2015 жылы университеттің алғашқы прототипі - Византия

Империясындағы Пандидактерионның («Pandidakterion») негізі қалануына

1590 жыл толды8. Жоғары білімнің 1,5 мыңжылдықтан асқан тарихында

ол адам өркениеті дамуының негізі болды.

ХХI-ғасырда жоғарғы мектептің Академиялық білімнің

қайнаркөздерінен инновациялар мен технологиялық үрдістің

орталықтарына екпінді өзгеріп жатқанын байқаймыз.

2015 жылғы 11 маусымда жетекші халықаралық сарапшылардың бірі

Джамиль Салми Назарбаев Университетінде өткен Жоғары білім

көшбасшыларының Еуразиялық Форумында сөйлеген сөзінде әлемдік

жоғарғы мектеп дамуының өте қызықты әрі күтпеген перспективаларын

атады. Оның пікірі бойынша, «диплом қажеттілігі жоғалады. Студент кез-

келген жерде, кез-келген уақытта білім ала алатын болады».

Вашингтон Университетінің профессоры Стэфэн Джоелдің пікірінше,

2030 жылға қарай жасанды интеллект оқытушыны алмастыра алады.

Дәреже алу өз мәнінен айрылады. Оқыту сертификаттары, жұмыс орнында

оқыту, қызығушылықтар бойынша клубтарға қатысудың мәні артады9.

Стэнфорд Университеті Білім берудің жоғарғы мектебінің деканы Дэн

Шварц емтихандар оқу үлгерімін бағалаудың негізгі құралы болудан

қалады деп санайды. Алған білімін тексерудің орнына студенттерге жаңа

материал ұсынылады және олардың оны талдау мүмкіндігі бағаланады7.

2015 жылғы қазанда Сингапур Білім министрлігінің жауапты

хатшысы Чан Лэй Фунг: «Жоғары білімнің болашағы» конференциясында

«дәстүрлі ЖОО болашақта жойылады. Топтар мен факультеттер болмайды,

студент өз курстарын және бағдарламаларын өзі таңдайды.

8 Pandidakterion. http://www.worldlibrary.org/articles/pandidakterion.

9 Times higher education. https://www.timeshighereducation.com/features/what-will-universities-look-like-in-2030-future-perfect.

https://www.timeshighereducation.com/features/what-will-universities-look-like-in-2030-future-perfect

https://www.timeshighereducation.com/features/what-will-universities-look-like-in-2030-future-perfect


289

Дараландырылған оқыту пайда болады. ЖОО осындай өзгерістерге дайын

болуы керек. Өмір бойы оқу құбылысы жоғары білім берудің негізгі

принципіне айналады», - деді10.

2015 жылы АҚШ талапкерлерінің 91%-ы ЖОО-ға әлеуметтік желілер

арқылы түсті (2014 жылы - 59%-ы)11.

Бұл жаңа шарттарда сұрақтар туындайды. Қазақстандық ЖОО сол

заманның осы жаһандық сын-қатерлеріне жауап беруге қаншалықты

дайын? Қазақстанның бәсекеге ең қабілетті 30 елдің қатарына кіру

міндетіне қол жеткізуге олар қандай үлес қоса алады?

Университеттердің әлемдік тарихымен салыстырғанда қазақстандық

жоғары мектебінің тәжірибесі айтарлықтай қарапайым, оған небәрі

87 жыл. Оның өз артықшылықтары бар. Көпғасырлық негізінің болмауы

біздің ЖОО әлемдік өзгерістерге икемді және алғыр етеді.

ҚР БДМБ жүзеге асырылған 5 жылда кәсіптік білім беру

қолжетімділігінің жаңа механизмдері іске қосылды. Мемлекеттік білім

берудің жинақтау жүйесі (МБЖЖ) - отбасыға баланың елімізде және

шетелде білім алуына қаржы жинауға мүмкіндік беретін қаржылық құрал.

МБЖЖ жобасын ҚР БҒМ «Қаржы орталығы» АҚ серіктестік банктердің

(«Халық банкі» АҚ, «Цеснабанк» АҚ, «Нұрбанк» АҚ, «Казкоммерцбанк» АҚ,

«Fortebank» АҚ) қатысуымен жүзеге асырады. Жетім балалар, ата-ананың

қамқорлығынсыз қалған балалар, білім беруде ерекше қажеттіліктері бар

балалар, көпбалалы және тұрмысы нашар отбасылардан шыққан балалар

үшін мемлекеттің сыйақысы жоғарылатылған (7%). 2013 жылмен

салыстырғанда МБЖЖ салымшыларының саны 20 есе артты (2013ж. - 720,

2015ж. - 14 135).

2014 жылы «Бөбек» Қорының Президенті Сара Алпысқызының

бастамасымен балалар үйінің тәрбиеленушілеріне 5 млрд. теңгеден астам

10 OECD Conference. Higher Education Futures. Singapore, 14-15 October 2015. 11 5 major trends in higher education’s use of social media.


290

соммаға жинақ депозиттері ашылды. Мұндай мүмкіндік 7 692 жетім және

ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаға берілді. 2015 жылы «Өзіңнен

баста» республикалық науқаны тендессіз бастаманың жалғасы болды.

Науқанды жергілікті атқарушы және мемлекеттік органдар (ҚР БҒМ, ҚР

ИДМ, ҚР ӘМ, ҚР ҚМ, ҚР ДСӘД, Алматы және Павлодар облыстарының әділет

департаменттері, Алматы қаласының 92 569 әскери бөлімі) жалғастырды12.

Халыққа 15%-дан басталатын жылдық мөлшерлемесімен (білім

беруге арналған нарықтағы қарыздан 2-3%-ға төмен) 12 жылға дейінгі

несиелеу мерзімімен білім беру несиесін алу мүмкіндігі беріледі. Жас маман

несиені оқуды аяқтағаннан кейінгі 6 айдан соң және жұмысқа

орналасқаннан кейін төлей бастайды. Кәсіптік білім беру әлеуметтік қолдау

құралы ретінде шағын табысты жастар үшін қолжетімді.

2014 жылы мемлекеттің бастамасымен

«Серпін - 2050» «Мәңгілік ел жастары -

индустрияға» әлеуметтік жобасы іске қосылды, ол

Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда және Маңғыстау

облыстарының жастарын оқытуға және еліміздің шығыс, солтүстік және

батыс өңірлеріне жұмысқа орналастыруға бағытталды. Жоба

қатысушыларына тегін жатақханада тұру, тамақтану және шәкіртақы

беріледі.

2014 жылмен салыстырғанда 2015 жылы жобаға қатысушы ЖОО

саны 7-ден 19-ға дейін және мамандықтар тізбесі 19-дан 61-ге дейін өсті.

Студенттердің контингенті 2015 жылы 5 000 адамды құрады (2.4.1 - сурет).

Оқуға түскендердің жалпы санынан «Серпін» гранты иегерлерінің

ең жоғарғы көрсеткіші Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында

тіркелді (80%). Алғашқы түлектер 2018 жылы болады деп күтілуде.

12 www.bala-kkk.kz

http://www.bala-kkk.kz/


291

2.4.1 - сурет. «Серпін-2050» жобасы, 2015 жыл


Жоба жас мамандарды жұмысқа орналасуда қолдау көрсетуді

қарайды. Дегенмен олардың өңірде тіркелу және одан кейінгі кәсіптік

сүйемелдеу механизмдерін егжей-тегжейлі қарауы тиіс.

2015 жылы экономиканың өңірлік бағыттылығын,

кәсіпорынның ресурстық және кадрлық қамтамасыз етілуін

ескерумен ИИДМБ-2 үшін 11 базалық ЖОО анықталды. Техникалық

мамандықтардың жоғары білікті кадрларын даярлау бейінді

магистратурада жүргізіледі. 2015-2016 оқу жылының мемлекеттік

тапсырысы 1 900 адамды, одан кейін 2016 жылы 2 800-ге дейін және

2017 жылы 3 500-дан кем болмайтын адам санын қамтыды

(2.4.2 - сурет).

2.4.2 - сурет. ИИДМБ-2 үшін 11 базалық ЖОО


965 960 935

540 475 393 300 300 132

4 4 3 2 2 1 1 1 1 0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

0

200

400

600

800

1000

1200

контингент, адам ЖОО, бірл.


292

ИИДМБ-2 басымдылықтарын ескерумен (металлургия, химия,

мұнайхимия, машина жасау, материалдар құрылысы, тамақ өнеркәсібі)

және шетелдік серіктес ЖОО тартумен 24 жаңа білім беру бағдарламалары

енгізілді. Бағдарламалардың мазмұны Қазақстан өңірлерінің салалық

мамандандыруын айқындайды (2.4.1 - кесте).

2.4.1 - кесте. ИИДМБ-2 бойынша кадрларды даярлау шеңберіндегі жаңа білім беру бағдарламалары

ЖОО Мамандықтар Білім беру бағдарламалары

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ

6М074600 Ғарыштық техника және технологиялар

Серіктік және ғарыштық-ракеталық техника және технологиялар

6М073000 Құрылыс материалдарын, бұйымдарын және құрылымдарын өндіру

Құрылыс материалдарды, бұйымдарды, құрылымдарды және құрылысты

өндірудің инновациялық технологиялары

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

6М072000 Бейорганикалық заттардың химиялық

технологиясы

Өнеркәсіптік химия (эксперимент түрінде)

6М070300 Ақпараттық жүйелер Индустрияға арналған ақпараттық-коммуникациялық технологиялар

Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҰТЗУ

6М071200 Машина жасау Машина жасаудың инновациялық технологиялары және құралдары

6М072100 Органикалық заттардың химиялық

технологиясы Мұнайхимия және мұнай өндеу

6М070200 Автоматтандыру және басқару

Өндірістік процесстерді автоматтандыру

ҚазҰАУ

6М080800 Топырақтану және агрохимия

Топырақ құнарлығын және өсімдіктердің қоректенуін басқару

6М073500 Азықтық қауіпсіздігі

Қолданбалы азықтық қауіпсіздігі

Д.Серікбаев атындағы ШҚМТУ

6М070900 Металлургия Түсті, асыл, сирек және шашрынды металлдарды алудың инновациялық

технологиялары 6М071200

Машина жасау Технологиялық машиналар және

көліктер

ҚарМТУ

6М070900 Металлургия

Металлургиядағы нанотехнологиялар

6М070200 Автоматтандыру және басқару

Робот техникасы. Басқару жүйелері

С.Торайғыров атындағы ПМУ

6М072100 Органикалық заттардың химиялық технологиясы

Мұнай және газ өндірісі

6М070900 Металлургия

Матиериалдарды жүргізу металлургиялық инженерияның технологиялық инновациялары

А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ

6М080200 Мал шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу негізімен өндіру

технологиясы (пәнаралық)

Азық өнімдерінің жоғарғы технологиялық өндірісі және қауіпсіздігі

(эксперимент түрінде)

6М072400 Технологиялық машиналар

және жабдықтар (сала бойынша)

(пәнаралық)

Индустриалдық техниканы инновациялау және автоматтандыру

(эксперимент түрінде)


293


М.Әуезов атындағы ОҚМУ

6М075300 Баяу балқитын бейметалл

және силикатты материалдардың химиялық

технологиялары

Силикатты материалдарды өндіру

6М072800 Өңдеу өндірісінің технологиясы

(сала бойынша)

Азықтық инженерия және азықтық өнімдердің қауіпсіздігі

6М072000 Бейорганикалық заттардың химиялық

технологиясы

Поликомпонентті минералды тыңайтқыштар синтезі

С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ

6М072700 Азық-түлік өнімдерінің

технологиясы Азық-түлік өнімдерін өндіру

6М072400 Технологиялық машиналар

және жабдықтар

Ауылшаруашылық машиналарын және жабдықтарын өндіру және пайдалану

АМГИ

5В072100 Органикалық заттардың химиялық технологиясы

Мұнайхимиялық өнімдерді өндіру технологиясы

5В070800 Мұнай және газ ісі

Мұнай және газ кен орындарын теңізде және құрлықта игеру және пайдалану


«Қазақмыс», «Казцинк», «АрселорМиттал Теміртау», «Қазақстан

Ғарыш Сапары» ҰК, «Қазақстан инжиниринг» Ұлттық компаниясы» АҚ,

«Қазатомөнеркәсіп» ҰАК, «Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу

жөніндегі ұлттық орталығы» АҚ сияқты ірі кәсіпорындардың

сараптамалық пікірі және ұсыныстары жаңа білім беру

бағдарламаларының мазмұнында көрініс тапты.

Магистрлер ғылыми зерттеулерінің практикалық-бағдарланғандығы

алған кәсіби дағдыларын бұдан әрі индустриалдық секторда жүзеге

асыруға мүмкіндік береді. Бұған базалық ЖОО-ның тиісті материалдық-

техникалық қамтамасыз етілуі ықпал етеді. Пәнаралық сипаты басым

22 жаңа зертхана құрылды. Бұл гранттық қаржыландырумен іргелі және

қолданбалы ғылыми зерттеулер және кәсіпорындардың практикалық

тапсырыстарын ақылы негізде өткізуге мүмкіндік береді.

11 базалық ЖОО бірлестігі жетекші халықаралық инженерлік

қауымдастықтарды тартты. Инженерлі білім беру саласындағы

аккредиттеу жөніндегі еуропалық желісі (ENAEE), Инженерлі білім берудің


294

еуропалық қауымдастығы (SEFI), Инженерлі білім берудің америкалық

қауымдастығы (ASEE), халықаралық инженерлі білім беру қоғамы

федерациясы (IFEES) қазақстандық ЖОО-ына инженерлік және

жаратылыстану-ғылыми білім беру бағдарламаларының EUR-ACE белгісін

тағайындаумен мамандандырылған аккредитациядан өтуден қолдау

көрсетеді. Бұл еліміздің ЖОО-ды аккредиттелген инженерлік

бағдарламалардың жалпыеуропалық тізбеде жайғастыруды қамтамасыз

етеді. Түлектер EUR ING кәсіптік атақты алады.

Инженерлік педагогиканың халықаралық қоғамы (IGIP) ЖОО

профессорлар мен оқытушылар құрамының (ПОҚ) кәсіптік дамуына

мүмкіндік береді. ПОҚ-тың техника және технологиялар саласындағы

курстық даярлығы Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ IGIP тренинг орталығының

базасында өтеді. Курстарды аяқтағаннан кейін «Инженерлік ЖОО

халықаралық оқытушысы» атағы беріледі.

Университеттер Қазақстанның 300-ден астам компанияларымен

келісімшарттар жасасты, бұл ИИДМБ-2 жобалары бойынша мамандардың

жұмысқа орналасуының сенімді перспективаларын анықтайды.


295

БАСТЫ НАЗАРДА ___________________________________________________________________________


296

Желі және контингент

2015 жылы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар

кадрлардың даярлығын еліміздің 125 ЖОО жүзеге асырды. Қазақстанның

жоғарғы мектеп желісіне 9 ұлттық, 31 мемлекеттік,

16 акционерлік, 54 жеке меншік, 13 азаматтық емес, 1 автономды ұйым

және 1 халықаралық университет кірді.

Соңғы 5 жылда ЖОО желісі 146 - 125 бірлікке дейін қысқарды

(қосымша, 2.4.1 - кесте). Көбінесе жекеменшік ЖОО (-19)

оңтайландырылды. Бұл ЖОО білім алушылары санының төмендеуімен

байланысты болды. Осылайша, 2011 жылмен салыстырғанда 2015 жылы

білім алушылардың контингенті 24,6% төмендеді (2.4.3 - сурет).

2.4.3 - сурет. ЖОО желісі және білім алушылары контингентінің динамикасы


Осылайша, БХЖС-2011 сәйкес Қазақстанда типті жастағы

(18-22 жас) халықты үшіншілік біліммен жалпы қамту13 соңғы 5 жылда

53,1% - 48,4% дейін төмендеді14. Әлемнің бәсекеге ең қабілетті алты

мемлекетінде үшіншілік біліммен жалпы қамту орта есеппен 72,2%

(Швейцария-55,6%, Сингапур -82,7%, АҚШ-94,3%, Германия - 61,7%,

Нидерланды - 77,3%, Жапония - 61,5%) құрады. Дегенмен, үшіншілік

біліммен қамтудың жоғарғы көрсеткіштері ЖБИ-де көшбасшы

13

Жоғары біліммен жалпы қамтудың коэффициенті – жасына қарамастан, техникалыө және кәсіптік білім беру ұйымдарында (БХЖС-5) және ЖОО-да (БХЖС-6-8) оқитын білім алушылар санының 18-22 жастағы халықтың жалпы санына қатынасы. 14 ҚР ҰЭМ СК.

652 003 600 428

561 068 511 977 491 539 146

139

131 126 125

110

115

120

125

130

135

140

145

150

0

100 000

200 000

300 000

400 000

500 000

600 000

700 000

2011 2012 2013 2014 2015

контингент, адам желі, бірлік


297

позицияларын алудың кепілі болмады. Грецияда бұл көрсеткіш 116,6%

(ЖБИ-де 81-орын), Аргентинада 80,3% (106), Украинада 79% (79), Ресейде

76,1% (45) құрады15.

Бакалавриат контингентінің айтарлықтай азаюы Ақмола (-43,2%),

Жамбыл (-42,8%), Шығыс Қазақстан (-41,5%) және Қарағанды (-38%)

облыстарының ЖОО-да тіркелді (қосымша, 2.4.2 - кесте).

Контингенттің неғұрлым көп көрсеткіштері Алматы және Астана

қалаларына тиесілі болды (2.4.4 - сурет). Бұл халық санының көптігімен

және ішкі көші-қон үрдістерімен түсіндіріледі.

2.4.4 - сурет. ЖОО бакалавриатының желісі және контингенті, 2015 жыл


Осылайша, ЖОО студенттік контингентінің азаюының тұрақты үрдісі

байқалады. Өз кезегінде мемлекеттік және жекеменшік ЖОО білім

алушылары санының арақатынасы соңғысының пайдасына қарай өзгерді.

2011 жылы мемлекеттік және жеке меншік ЖОО контингентіндегі

айырмашылық 0,4% құраса, 2015 жылы ол 11,8% құрады (2.4.5 - сурет).

Мемлекеттік ЖОО контингенті 5 жылда 100 мың студентке, ал жеке меншік

ЖОО-да 75 мың адамға қысқарды.

15

Global Competitiveness Report 2015-2016ж.

7 6 3 3 4 3 9 7 3 2 11 4 2 7 12 42

92

67

20

33

6

90

51

10

01

4

26

85

6

18

95

0

36

97

6

19

01

4

10

05

5

39

76

70

82

7

12

70

3

45

60

26

84

2

51

23

5

12

87

07

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

ЖОО контингент


298

2.4.5 - сурет. Бакалавриат студенттерінің меншік нысаны бойынша контингентінің динамикасы, адам


2011 жылмен салыстырғанда жоғары және жоғары оқу орнынан

кейінгі білім беруде ақылы негізде білім алатын контингенттің 33% азаюы

тіркелді (2.4.6 - сурет).

2.4.6 - сурет. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді ақылы негізде және мемлекеттік тапсырыс есебінен білім алушылар

контингентінің ара қатынасы, адам


Өз кезегінде ЮНЕСКО деректері бойынша шетелдік ЖОО білім

алатын қазақстандық азаматтардың саны 2009 жылғы 36 мыңнан

310 360

278 960

248 716

229 526

211 626

311 817

283 417

268 682

238 949

236 700

6 357

7 852

6 806

6 366

5 790

2011

2012

2013

2014

2015

мемлекеттік жеке шетелдік

153 563

155 668

159 507

157 301

154 447

498 440

444 760

401 561

354 676

337 092

2011-2012

2012-2013

2012-2014

2014-2015

2015-2016

Мемтапсырыс Ақылы


299

2013 жылғы 49 мыңға дейін өсті16 (ҚХР ЖОО-дағы қазақстандықтар есепке

алынбады, мемлекеттер, Қытай бойынша шетелдік студенттер туралы

ақпарат ЮНЕСКО-ға берілмейді). Бұл деректер Қазақстанның төлемге

қабілетті азаматтарының неғұрлым көп саны жылдан жылға шетелдік

білім беруді таңдайтынын куәландырады.

Студенттердің жалпы санының 1/3 бөлігі жоғары білімді

мемлекеттік білім беру тапсырысы негізінде алады. Салалық мемлекеттік

органдардың кадрлар қажеттілігін жыл сайынғы мемлекеттік тапсырыс

айқындайды. Бұл көрсеткіш 2015-2016 оқу жылдары 40 032 грантты

құрады (оның ішінде «Мәңгілік ел жастары - индустрияға!» жобасы

бойынша - 5 000)17. Гранттардың басым бөлігі жоғары білімді мамандарды

даярлауға бағытталды (32 168 адам) (2.4.7 - сурет).

2.4.7 - сурет. Мемтапсырысты білім деңгейлері бойынша үлестіру, 2015 жылы


16 Global Flow of Tertiary. UNESCO, Institute for statistics. 17 ҚР Үкіметінің 2015 жылғы 17 маусымдағы №453 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын білім беру ұйымдарында (Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құралымдар, сондай-ақ арнаулы мемлекеттік органдар үшін мамандар даярлауды жүзеге асыратын білім беру ұйымдарын қоспағанда) жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі, сондай-ақ техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білімі бар мамандар даярлауға 2015 - 2016 оқу жылына арналған мемлекеттік білім беру тапсырысын бекіту туралы» қаулысы.

32 168

7 241

623

бакалавриат магистратура докторантура


300

2011 - 2014 жылдары кезеңінде студенттерге әлеуметтік қолдау

көрсетудің оң үрдісі байқалғанымен (кәсіпорындар есебінен оқуақысы),

2015 жылы әлеуметтік серіктестер белсенділігінің төмендегені тіркелді

(2.4.8 - сурет).

2.4.8 - сурет. Ақылы негіздегі студенттердің контингенті, адам


Қазақстанның ЖОО оқытудың әртүрлі нысандарын ұсынады.

Күндізгі нысандағы контингент дәстүрлі түрде басым. 2010 жылдан бері

сырттай нысанда оқу құқығы тек ЖОО және колледж түлектеріне ғана

берілген18. Сонымен қатар, сырттай және күндізгі оқу нысандары

контингентінің 4:1 ара қатынасы белгіленді19. Мұндай шектеу соңғы

5 жылда сырттай нысанда білім алушылар контингентінің 3 есе азаюына

ықпал етті. Қазақстан ЖОО оқытудың сырттай нысанының форматын

қайта қарастырып жатыр. Қашықтан оқыту технологиясы қолданылады.

Соңғы 5 жылда «кешкі» контингент 3,3 есе артты (2.4.9 - сурет,

қосымша, 2.4.3 - кесте). Бұл жаңа кәсіби дағдыларды меңгеруге жастардың

18 ҚР БҒМ 2010 жылғы 8 ақпандағы № 40 «"Сырттай, кешкі және экстернат нысанында білім алуға жол берілмейтін кәсіптер мен мамандықтардың тізбесін және Жоғары білім беретін білім беру ұйымдарында экстернат нысанында оқытуға рұқсат беру нұсқаулығын бекіту туралы" бұйрығы (26.05.2014ж. өзгертулер мен толықтырулармен). 19 Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің типтік ережелері (19.12.2014ж. толықтырулармен).

4 327 4 757 4 610 4 993 3 435

480 934

424 074

380 372

333 064 318 156

2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015 2015-2016

кәсіпорын қаражаты есебінен халық қаражаты есебінен


301

талпынысымен түсіндіріледі. Оқытудың осы түріндегі студенттердің

40% жас ерекшелігі 24-34 жас (қосымша, 2.4.4 - кесте).

2.4.9 - сурет. Бакалавриат контингентінің оқу нысаны бойынша динамикасы, адам


Контингенттің сапалық талдауы «Білім беру», «Техникалық

ғылымдар және технологиялар» және «Әлеуметтік ғылымдар, экономика

және бизнес» бағыттары бойынша басым екенін көрсетті (2.4.10 - сурет).

Еңбек нарығының «экономисттерге» толы болуы халықтың осы

мамандықты алуға сұранысының бірте-бірте азаюына әкелді.

Экономикалық мамандықтар бойынша білім алушылардың саны

2011 жылмен салыстырғанда 2,2 есе азайды және олардың жалпы санынан

15,2% құрады.

2.4.10 - сурет. Дайындық бағыты бойынша студенттердің үлесі, %


359 921

259 531

195 520

143 978

95 956 70 922

9 082 13 620 18 146 20 895 30 214

2011 2012 2013 2014 2015

күндізгі сырттай кешкі

23

,1

0,1

24

,8

0,6

20

,4

12

,0

5,1

1,4

4,4

2,8

2,8

2,0

25

,6

0,5

15

,2

1,3

21

,8

11

,0

8,4

2,2

3,9

3,1

3,2

3,9

Білім беру

Әскери іс және

қауіпсіздік

Әлеуметтік

ғылымдар, экономика

және…

Ветеренария

Техникалық

ғылымдар және


Құқық

Денсаулық сақтау

және әлеуметтік...

Ауылшаруаш

ылық

ғылымдар

Қызм

ет көрсетулер

Жаратылыс тану

ғылымдары

Гуманитарлық

ғылымдары

Өнер

2011 2015


302

Жоғары білімнің қазақ тілі бөліміне түсушілер саны жыл сайын арта

түсуде. Егер 2011 жылы қазақ және орыс бөлімдері контингенттерінің

арасындағы айырмашылық 10% құраса, 2015 жылы 28,4% құрады.

Қазақ бөлімі студенттері контингентінің жалпы санынан басым бөлігі

Алматы қаласында (25%), Оңтүстік Қазақстан облысында (22%) және

Астана қаласында (9,3%) білім алады. Астаналық студенттер қазақ тілінде

оқуды көбірек таңдайды, бұл Астананың үштіктегі позициясын қамтамасыз

етті.

Шет тілдерінде білім алатын студенттер көрсеткішінің тұрақты өсуі

тіркелуде (2.4.11 - сурет). 2015 жылы 13 932 студент ағылшын тілінде білім

алды, ал 2011 жылы олардың саны 8 703 болды.

2.4.11 - сурет. Оқыту тілі бои ынша білім алушылардың үлесі, %


Қазақстанның ЖОО шетелдік студенттер үшін тартымдылық

мәселесі өзекті болып отыр. 2015 жылы жоғары білім беруде ҚР білім

алушыларының жалпы санынан шетелдік студенттердің үлесі 2,3% немесе

54,4 56,3 57,9 60,4

62,7

1,4 1,9 2,0 2,5 3,1

44,1 41,7 40,1

37,0 34,3

2011 2012 2013 2014 2015

қазақ ағылшын және басқа да тілдер (қытай, неміс, араб) орыс


303

10 829 адамды құрады (2014ж. - 1,9%20). Олардың басым бөлігі ТМД

мемлекеттеріне тиесілі болды (2.4.12 - сурет).

2.4.12 - сурет. Келген елдері бойынша шетелдік студенттердің саны, адам, 2015 жылы


Әлемде жоғары білім тартымдылығының ең жоғары көрсеткіштерін

Австралия (18%), Ұлыбритания (17,5%), Швейцария (16,9%) және Австрия

(15,5 %) университеттері көрсетті. Шетелдік студенттердің абсолюттік

мәндегі ең көп саны АҚШ-қа - 842 384, ҚХР-на - 712 157, Ұлыбританияға -

428 724, Австралияға - 266 048, Францияға - 235 123, Ресейге - 213 342,

Германияға - 210 542 тиесілі21.

20 ҚР ҰЭМ СК сайты. 21 Global Flow of Tertiary (UNESCO, Institute for statistics).

275

221

186

402

466

473

844

905

920

1 049

1 708

3 380

Алыс шетелдің басқа мемлекеттері

ТМД-ның басқа мемлекеттері

Түркия

Ауғанстан

Тәжікстан Республикасы

Моңғолия

Ресей Федерациясы

Түркіменстан

Қытай

Қырғызстан Республикасы

Үндістан

Өзбекстан Республикасы


304

1-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________

Халықаралық рейтингтер: ЖОО-ны интернационалдандыру

INSEAD халықаралық бизнес-мектебі. The Global

Innovation Index22 - инновацияларды дамыту көрсеткіші

бойынша әлем елдеріне зерттеу және рейтинг өткізу.

Менеджментті дамытудың халықаралық институты

(Institute of Management Development). The IMD World

Competitiveness Yearbook23 - экономикалық бәсекеге

қабілеттілік көрсеткіші бойынша әлем елдеріне зерттеу

және рейтинг өткізу.

Шетелдік студенттердің үшіншілік білім беру деңгейіндегі үлесі бойынша

әлемдік рейтингтегі Қазақстанның позициясы

Шетелдік студенттердің үшіншілік білім беру деңгейіндегі үлесінің

көрсеткіші мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі индикаторларының бірі болып

табылады. Қазақстан бұл көрсеткіштің ұдайы төмендеуін көрсетеді.

Ресейлік ЖОО 213 мың шетелдік студенттердің 49 252 (23%)

Қазақстанның азаматы болды. Ресейдің шетелдік студенттерінің саны

бойынша қазақстандықтар 1-орынды алып отыр.

ЖОО қызметі тиімділігі және нәтижелілігі көрсеткіштерінің бірі

контингенттің қозғалысы болып табылады. 2015 жылы оқудан

шығарылған студенттердің саны 2014 жылғы көрсеткіштен асты

(+0,6%)(2.4.13 - сурет).

22 The Global Innovation Index. 23 IMD World Competitiveness Yearbook.

65

76

77

2013

2014

2015

43

44

46

2013

2014

2015

The Global Innovation Index The IMD World Competitiveness Yearbook


305

2.4.13 - сурет. Оқудан шығарылғандардың динамикасы, %


Білім алушылардың қаржылық қиындықтары оқудан шығудың

жылдан жылға жалғасып келе жатқан негізгі себебі болып отыр (26%).

Оқудан өз еркімен шығудың жоғарғы көрсеткіштері (20%), оқыту нысанын

ауыстыру (17%) және басқа ЖОО-ға ауысу (12%) кәсіптік бағдар беру

жұмыстарының жеткіліксіздігін дәлелдеуі мүмкін. Әртүрлі

бұзушылықтармен - оқу орнының тәртібін, ішкі тәртіптің және Жарғының

ережелерін бұзу (8%) және сабақ үлгерімнің нашар болуы (7%) оқудан

шығарылудың себептері де бар (2.4.14 - сурет).

2.4.14 - сурет. Студенттердің оқудан шығу себептері, %, 2015 жылы


12,9

18,5 16,7

12,6 13,2

2011 2012 2013 2014 2015

26

20 17

12

8 8 7

1 1

қаржылық

қиындықтардан

өз еркі бойынша

осы

оқу орнында

оқытудың басқа

нысанына ауысты

басқа ЖОО

-ға ауысты

оқу тәртібін, ішкі тәртіп

қағидасын, оқу

орнының Ж

арғы

сын

бұзғаны үшін

басқа да себептер

наш

ар үлгерімі үшін

қарулы күштер

қатарына шақырылды

денсаулық жағдайы

бойынша


306

Жоғары білім беру жүйесінде оқудан шыққандардың 2/3 бөлігі жеке

меншік ЖОО-ға тиесілі екенін атап өткен жөн. Оқудан шыққандардың

мемлекеттік ЖОО-да 26,4% өз еркімен, ал жеке меншік ЖОО-да 28,1%

қаржылық қиындықтар себебінен оқудан шығады.

Оқудан шығудың жоғары көрсеткіші Оңтүстік Қазақстан облысында

және Алматы және Астана қалаларында тіркелді. 2014 жылмен

салыстырғанда Жамбыл және Маңғыстау облыстарында оқудан

шыққандардың саны шамамен екі есе аз тіркелді (2.4.15 - сурет).

2.4.15 - сурет. Оқудан шығудың өңірлер тұрғысынан көрсеткіштері, адам


Кадрлар даярлығы магистратура бағдарламалары бойынша 106 және

докторантура бағдарламалары бойынша 56 ЖОО-да жүзеге асырылды.

2011 жылдан бері докторанттар мен магистранттар саны өсуінің оң үрдісі

тіркелді. Дегенмен, 2014 жылмен салыстырғанда соңғы жылда олардың

саны 8,1% немесе 2 645 адамға азайды (2.4.16 - сурет).

1 2

69

1 3

26

69

5

1 6

47

3 8

45

2 6

72

5 7

78

2 6

72

1 4

19

44

3

9 3

47

1 1

95

20

6 2

31

8

7 2

18

17

89

6

1 9

02

1 6

71

71

7

77

6

1 7

57

5 0

29

4 8

04

3 5

88

99

8

1 0

00

11

35

1

1 2

18

30

8 2

41

2

6 8

16

15

62

0

Ақмола

Ақтөбе

Алматы

Атырау

БҚО

Жам

был

Қарағанды

Қостанай

Қызы

лорда

Маңғы

стау

ОҚО

Павлодар

СҚО

ШҚО

Астана қ.

Алматы қ.

2015 2014


307

2.4.16 - сурет. Магистратураның және докторантураның контингенті, адам


Магистранттардың жалпы санының ½ бөлігі мемлекеттік білім беру

тапсырыс негізінде білім алды (14 381 адам). 15 816 магистрант түлек

болды.

«Әлеуметтік ғылымдар, экономика және бизнес» (24,6%),

«Техникалық ғылымдар және технологиялар» (24,1%), «Білім беру» (16,2%)

және «Құқық» (10,5%) бағыттағы мамандықтар магистратурадағы

контингент бойынша саны ең жоғары болды. «Өнер», «Ауылшаруашылық

ғылымдары», «Қызмет көрсету» және «Әскери іс» бағыттағы мамандықтар

бойынша білім алушылардың пайызы тұрақты төмен (2.4.17 - сурет).

2.4.17 - сурет. Дайындық бағыттары бойынша магистратура және докторантураның контингенті, адам, 2015 жыл


21 159

27 149

31 950 32 527 29 882

1 337 1 326 1 892 2 063 2 288

2011 2012 2013 2014 2015

магистратура докторантура

4 8

34

2 2

32

3 1

31

46

6

7 3

57

1 9

39

7 1

89

82

9

64

4

26

21

4

22

6

96

33

34

6

22

1

60

3

14

7

28

4 26

4

37

Білім беру


ғылымдары

Құқық

Өнер


ғылымдар,

экономика және...


ғылымдары


ғылымдар және



ылық

ғылымдар

Қызм






Ветеринария

магистратура докторантура


308

Докторантурадағы оқыту мемлекеттік тапсырыс негізінде

«Техникалық ғылымдар, экономика және бизнес» (27,1%) және

«Әлеуметтік ғылымдар, экономика және бизнес» (15,5%) бағыттағы

мамандықтар бойынша басым болды. 2015 жылы докторанттардың жалпы

саны 2 288 адам болды. Соның ішінде бейінді докторантурада 122 адам,

PhD докторантурада 2 166 адам білім алды. Түлек-докторант саны 533 адам

болды, оның ішінде 175 адам диссертация қорғады (32,8%).

Қазақстандық жастарға жоғары оқу орнынан кейінгі білімді алу

мүмкіндігін «Болашақ» бағдарламасы да ұсынады. 2012 жылдан бері

магистратура (БХЖС 7), докторантура (БХЖС 8) және ғылыми тағлымдама

деңгейлері бойынша кадрларды даярлауға қайта бағдарланды. Бұл кәсіптік

тағлымдамалар санын азайту есебінен (2014ж. 298-ден 2015ж.

122-ге дейін) докторантура бағдарламалары бойынша стипендиялар саны

2014 жылы 25 бастап 2015 жылы 40 дейін өсуіне ықпал етті.

2015 жылы «Болашақ» стипендиясына үміткерлердің 1 508

өтінімінен Республикалық комиссияның шешімімен 601 стипендия

тағайындалды. Үміткерлердің тобының көп саны Астана (42,7%) және

Алматы (18,6%) қалаларында тіркелді. Еліміздің қалған өңірлері жалпы

байқауға үміткерлердің жалпы санының 1 пайыздан 6% дейін ұсынды.

Стипендияға үміткерлердің арасында ең азы Қостанай (0,2%) және

Солтүстік Қазақстан (0,7%) облыстарының тұрғындары болды.

Электрондық үкімет және Халыққа қызмет көрсету орталықтары

көмегімен автоматтандырылған мемлекеттік қызмет көрсету арқылы

берілген өтінімдер саны жыл сайын көбеюде. 2015 жылы бұл қызметті

үміткерлердің 37% пайдаланды, бұл 2013 жылмен салыстырғанда екі есе

артық (2.4.18 - сурет).


309

2.4.18 - сурет. «Болашақ» бағдарламасы стипендиаттары және үміткерлері санының ара қатынасы, адам, 2015 жылы

Дереккөз: «Болашақ» ХБО

«Болашақ» ХБО деректері бойынша 2015 жылы 2 110 стипендиат

білім алды (2014ж. - 2 308). Басым саны магистратура бағдарламалары

бойынша болды (1 412 адам немесе 66,9%) (2.4.19 - сурет).

2.4.19 - сурет. «Болашақ» бағдарламасының контингенті, %, 2015 жыл


«Әлеуметттік ғылымдар, экономика және бизнес» дайындық бағыты

бойынша білім алушылар стипендиаттардың жалпы санының 40,8%

құрады (2.4.20- сурет).

Астана қ.

Алматы қ.

Алматы

ОҚО

ШҚО

Қарағанды

Ақмола

Павлодар

БҚО

Ақтөбе

Атырау

Жам

был

Қызы

лорда

Маңғы

стау

СҚО

Қостанай

Үміткер - 1 217

17,3

66,9

4,2

11,6

бакалавриат магистратура докторантура ғылыми тағылымдамалар


310

2.4.20 - сурет. «Болашақ» бағдарламасының дайындық бағыттары бойынша контингенті, адам


2015 жылы «Болашақ» бағдарламасының стипендиаттары үшін

оқытудың неғұрлым әйгілі мемлекеттері болып Ұлыбритания, АҚШ,

Канада, Германия және Ресей Федерациясы қалды (2.4.2 - кесте).

2.4.2 - кесте. «Болашақ» бағдарламасының оқыту мемлекеттері бойынша контингенті, 2015 жыл

Оқыту мемлекеті Барлық

стипендиаттар, адам

Оқыту мемлекеті Барлық

стипендиаттар, адам

Барлығы 2 110 Франция 20

Ұлыбритания 1 049 Израиль 28

АҚШ 632 ҚХР 15

РФ 58 Австралия 22

Германия 71 Ирландия 33

Швейцария 19 Чехия 12

Канада 78 Нидерланды 9

Оңтүстік Корея 13 Сингапур 9

Жапония 13 Басқа 29


«Болашақ» бағдарламасының түлектері мемлекеттік құрылымдарға,

ұлттық және жеке меншік құрылымдарға, білім беру және денсаулық

сақтау ұйымдарына жұмысқа орналасты. ҚР БҒМ деректері бойынша

793

152

10

782

368

192

11

677

153

11

862

252 142

13

Техникалық ғылымдар

және технологиялар


ғылымдары


ылық

ғылымдар

Әлеуметтік ғылымдар,

экономика және...


ғылымдары

Денсаулық сақтау және

әлеуметтік...

Өнер

2014 - 2 308 адам 2015 - 2 110 адам


311

бағдарламаның түлектері маңызды стратегиялық шешімдерді

қабылдайтын жоғарғы басқару органдарына ұсынылды. Бағдарлама

түлектерінің арасында төрт вице-министр, бес қала әкімі, қала және облыс

әкімдерінің үш орынбасарлары, мемлекеттік ұйымдардың 81 басшысы,

ұлттық компаниялар мен банктердің 106 бірінші жетекшілері мен басқарма

мүшелері бар. 2015 жылдың «Болашақ» түлектерінің ең көп саны

мемлекеттік органдарда (54,5%) және жекеменшік секторда (29,3%) жұмыс

істейді (2.4.21 - сурет).

2.4.21 - сурет. «Болашақ» бағдарламасы түлектерінің жұмысқа орналасуы


Қазақстанның талантты жастарына әлемдік деңгейде кәсіптік білім

алудың бірегей мүмкіндігін елімізде Назарбаев Университеті (НУ) ұсынады.

Бұнда жетекші қазақстандық ғалымдармен қатар оқытушылық қызметті

АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Италия, Қытай, Оңтүстік Корея және т.б.

халықаралық профессорлар атқарады. 3 мыңнан астам студент

университеталды дайындық, магистратура, және докторантура

бағдарламалары бойынша білім алады (2.4.3 - кесте).

54,5%

0,7%

29,3%

1,5% 14,0%

мемлекеттік органдар диплом алуды күтушілер

жеке сектор ұлттық компаниялар

халықаралық ұйымдар


312

2.4.3 - кесте. Назарбаев Университетінің контингенті, адам

Мектептің атауы Студенттер саны

Студенттердің жалпы саны 3 268

Университет алды дайындық бағдарламасы 684

Инженерия мектебі 654

Ғылымдар және технологиялар мектебі 869

Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар мектебі 581

Бакалавриат бағдарламалары бойынша барлығы 2 104


Ғылымдар және технологиялар мектебі 42

Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар мектебі 50

Бизнестің жоғарғы мектебі 58

Мемлекеттік саясаттың жоғарғы мектебі 59

Білім берудің жоғарғы мектебі 120

Медицина мектебі 20

Магистратура бағдарламалары бойынша барлығы 412


Білім берудің жоғарғы мектебі 27

Докторантура (PhD) бағдарламалары бойынша барлығы 68

Дереккөз: Назарбаев Университеті

2015 жылы университеттің алғашқы бакалаврлары түлек етілді (380

адам). 142 магистр түлек болды. НУ ұсынған деректер бойынша

түлектердің 2/3 бөлігі Массачусетс технологиялар институтында, Стэнфорд

университетінде, Лондонның Университеттік колледжінде, Дьюк

Университетінде, Сингапурдың Ұлттық университетінде, Беркли

Калифорния университетінде, Колумбия университетінде, Лондонның

экономика және саяси ғылымдардың мектебінде оқуын жалғастырды.

Өз кезегінде НУ түлектерінң 42% шетелдік ЖОО гранттары бойынша білім

алады.

НУ түлектері мансаптары бастамасының старттық алаңы білім және

ғылым, консалтинг және аудит, мұнай мен газ, ақпараттық технологиялар

және телекоммуникациялар, құрылыс, тау-кен өнеркәсібі, маркетинг және

т.б. салалар болды.

Жұмысқа орналасу

ЖОО түлектерінің 2/3 бөлігі білім, техникалық ғылымдар және

технологиялар, әлеуметтік ғылымдар, экономика және бизнес

салаларының жас мамандары болды. ЖОО түлектерінің салыстырмалы


313

аз үлесі ветеринария (0,8%), ауылшаруашылық (1,6%) және өнер (1,6%)

мамандықтарына тиесілі болды (2.4.22 - сурет).

2.4.22 - сурет. ЖОО түлектерінің дайындық бағыттары бойынша үлестірілуі, адам, 2015 жыл


ЖОО түлектеріне деген сұраныс ұсынылатын білім беру

қызметтерінің сапасын дәлелдейді. Қазақстан ЖОО түлектерінің жұмысқа

орналасуының дараланған мониторингі ҚР БҒМ «ЖБББЖ» АЖ және

ҚР ДСӘҚМ мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығының (МЗТО) жүйесі

арқылы жасалады (ЗТМО)24.

2015 жылғы ЖОО түлектерінің ЗТМО деректерімен дәлелденген

жұмысқа орналасудың көрсеткіші 71,4% құрады (2014ж. - 69,8%). Білім

беру гранттары иегерлерінің жұмысқа орналасу үлесі 82,2% құрады

(2014ж. - 84%).

2015 жылы түлектердің оқуды аяқтағаннан кейін бірінші жылы

жұмысқа орналасуының көшбасшысы ҚБТУ (98,7%) болды. Сонымен қатар

ҚазМЗУ (88%), С.Д.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ (88%),

М.Өтемісов атындағы БҚМУ (87%) және ҚОХУ (87%) университеттерінің

түлектері де сұранысқа ие.

Оқуды аяқтағаннан кейін жұмысқа орналасқан ЖОО түлектерінің

неғұрлым төмен көрсеткішін ХГТУ (44,5%), Шетел тілдері және іскерлік

24

ҚР БҒМ 30.06.2015ж. №496 бұйрығы және ҚР ДСӘҚМ 24.06.2015 №621 бұйрығы.

40 116

3 976

19 342

2 320

27 775

4 358

33 711

2 315 6 352

476 5 212

1 231

Білім беру


ғылымдары

Құқық

Өнер


ғылымдар, …


ғылымдары


ғылымдар және …


ылық

ғылымдар

Қызм








314

мансап университеті (43%), «Астана» университеті (42%), «Нұр-Мүбәрәк»

Египет ислам мәдениетінің университеті (41%) және С.Торайғыров

атындағы ПМУ (31%) көрсетті.

2-КІРІСТІРМЕ. ___________________________________________________________________________

Халықаралық рейтинг: ЖОО түлектерін жұмыспен қамту

The Global Employability University Ranking25-2015 рейтингісінде

америкалық ЖОО басым. 10 алғашқы орындарының 7 соларға тиесілі.

Ұлыбритания және АҚШ-тан кейін рейтингте Францияның ЖОО ұсынылған.

АҚШ және Ұлыбританиямен қатар үздік ондыққа Торонто Университеті (Канада)

жатады.

QS Graduate Employability Rankings26 топ-ЖОО-ға

АҚШ (6), Ұлыбритания (2), Қытай (1) және Франция (1)

кірді.

The Global Employability University Ranking және QS Graduate Employability

Rankings екі халықаралық рейтингтің бағалаудың негізгі критерийлеріне

түлектердің жалпы санынан жұмысқа орналасқандардың үлесі кірмейді.

ЖОО-лар түлектерге жұмысқа орналасуға қолдау көрсету инфрақұрылымы

бағаланады:

Жұмысшылар арасында ЖОО беделі;

ЖОО-ның жұмыс берушілермен ынтымақтастығы;

Студенттер мен жұмыс берушілердің бірлескен жобалары;

Жұмыс беруші кеңсесінің университет базасында болуы.

«Дипломмен ауылға!», «Жастардың практикасы» және «Жастардың

кадрлық резерві» бағдарламалары ЖОО түлектерінің сәтті әлеуметтенуіне

бағытталды. Бірмезгілді көтерме ақы (70 АЕК көлемінде), 15 жылдық

мерзімге арналған бюджеттік несие және еңбекақыға қоса берілетін

үстемеақы (25%) қаралған. ҚР ҰЭМ деректері бойынша бағдарламаның

5 жылда жүзеге асырылуы барысында 30 мыңнан астам жас маман

таңдаған мамандығы бойынша жұмысқа орналасуға мүмкіндік алды

(2.4.23 - сурет).

25 The Global Employability University Ranking. https://www.timeshighereducation.com/carousels/global-employability-university-ranking-2015-results 26 QS Graduate Employability Rankings.

https://www.timeshighereducation.com/carousels/global-employability-university-ranking-2015-results


315

2.4.23 - сурет. «Дипломмен ауылға!» бағдарламасы бойынша жұмыспен қамтылу салалары бойынша мамандар саны, адам, 2011-2015 жылдар

Дереккөз: ҚР ҰЭМ

«Жастар практикасы» бағдарламасы өзін-өзі көрсетуге және бұдан әрі

жұмысқа орналасумен кәсіптік тәжірибе алуға мүмкіндік береді. Еңбекақы

6 ай бойы мемлекеттік бюджет есебінен төленеді (2015ж. - 18 АЕК немесе

35 676тг.). Жұмысберуші үшін бұл әлеуетті қызметкердің қабілетін

анықтауға және оны ұйымның талаптарына бейімдеуге мүмкіндік береді.

Бағдарламамен оқу орындарының шамамен 25 мың түлегі қамтылды27.

«Жастардың кадрлық резерві» жобасы жас әрі талантты

қазақстандықтардан еліміздің басқару кадрларын анықтауға, іріктеуге,

даярлауға және тәрбиелеуге бағытталды. Жобаның 6 жылдық жүзеге

асырылуы мерзімінде 300-ден астам адам кәсіптік деңгейін жоғарлатты28.

Экономиканың талаптарына, оқытудың практикалық

бағыттылығына жауап беретін мамандарды даярлау мақсатында алғаш рет

барлық мамандықтар бойынша екінші курс студенттерінің кәсіптік

практикадан міндетті өтуі заңнамамен бекітілді29.

Түлек курстары студенттерінің оқу жетістіктерінің деңгейін ОЖСБ

мониторингтік бағалауы анықтайды. Білім сапасын бағалаудың тәуелсіз

27 ҚР ДСӘҚМ деректері. 28 «Жастардың кадрлық резерві» ресми сайты. 29 ҚР «Білім туралы» Заңы (13.11.15ж. № 398-V толықтырулармен).

22 486

6 200

911

446

350

274

Білім беру


Мәдениет


Спорт

Әлеуметтік қамсыздандыру


316

рәсіміне 104 ЖОО күндізгі (46 631 адам) және сырттай (3 023 адам) оқу

бөлімдерінің студенттері қатысты.

Бағалау 98 мамандық және дайындықтың 8 бағыты бойынша

жүргізілді (білім беру, гуманитарлық ғылымдар, құқық, әлеуметтік

ғылымдар, экономика және бизнес, жаратылыстану ғылымдары,

техникалық ғылымдар және технологиялар, ауылшаруашылық ғылымдар).

ҚР бойынша орташа балдың төмендеуі тіркелді (2014ж. - 81 балл,

2015ж. мүмкін болатын 200 балдан - 79). Қазақ тілінде оқитын

студенттердің тиімділігі 78 балды, орыс тілінде - 80,8 балды құрады.

Орташа балл көрсеткішінен 17 балға жоғары нәтижені «күндізгі» бөлімнің

студенттері көрсетті (80 баллов)30. Орташа есеппен студенттер

сұрақтардың тек 40% ғана дұрыс жауап берді, бұл базалық пәндер

бойынша академиялық білімнің төмен деңгейін дәлелдейді.


Білім, ғылым және өндірістің үштұғырлылық қағидатын жүзеге

асыру еліміздің жоғарғы мектебінің инфрақұрылымдық оңтайландыру

процесінің басталуына ықпал етті. Еңбек нарығының білікті кадрларды

даярлауға қоятын жоғарғы талаптары ЖОО МТБ жетілдіруді көздейді.

Еліміздің 37 мемлекеттік ЖОО инновациялық құрылымы 541

ғылыми-зерттеу құрылымдық бөлімшелермен, 16 коммерциялау

кеңсесімен және 7 бизнес-инкубатормен ұсынылған. Еліміздің 10

технопаркінің үшеуі ЖОО базаларында орналасқан (Әл-Фараби атындағы

ҚазҰУ, Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҰТЗУ және Д.Серікбаев атындағы ШҚМТУ).

Бұл жоғары технологияларды құру және инновациялық мәдениетті

жетілдіруге, ЖОО, ғылыми-зерттеу институттары және бизнес-

құрылымдар арасындағы білім мен технологиялардың ағымдарын

басқаруға ықпал етеді (2.4.4 - кесте).

30 ҚР БҒМ БҒБСК деректері.


317

2.4.4 - кесте. ҚР ЖОО базасындағы бизнес-инкубаторлар туралы деректер

ЖОО атауы бизнес-инкубатор ұсынатын қызметтер

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ

Жастар арасында кәсіпкерлік пен инновацияларды дамыту,

университетте кәсіпкерлік бағыттағы ғылыми, инновациялық

және білім беру процестерді жетілдіру, бизнес жобаларды

әзірлеу және коммерциялауға студенттердің практикалық

қатысуымен оқытуға жүйелі тренингтерді енгізу есебінен жас

мамандарды даярлау сапасын жоғарылату

М.Өтемісов атындағы БҚМУ

Студенттік ұжымдардың ғылыми және шығармашылық

жобаларын шынайы нарыққа шығару және түлектердің

кәсіптік қызметте бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру

С.Сейфуллин атындағы

ҚазАТУ Студенттердің бизнес-бастамаларын кәсіпкерлермен дамыту

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Озық инновациялық бизнес-бастамаларды және ғылыми-

зерттеу әзірлемелерге мониторинг жасау, инновациялық

жобалық қызметке қабілеттерді танытатын талантты

магистранттарды және докторанттарды анықтау

А.Мырзахметов атындағы

Көкшетау университеті

Инновациялық жобаларды жүзеге асыруға көмек көрсету,

әртүрлі бизнес салалары кәсіпқойларының кеңес беруі және

тренинг өткізуі

М.Х.Дулати атындағы ТарМУ

Жаңа кәсіпорындардың барлық деңгейлерде құрылуы

(бастамадан олардың өнімін жүзеге асыруға дейін) және

инкубацияға қолайлы (жылыжай) жағдай жасау арқылы шағын

және орта бизнесті дамыту (инновациялық салада артығырақ)

«Мирас» университеті Студенттік кәсіпкерлікті қолдау

Дереккөз: ЭЫДҰ жоғары білім саясатына шолу. 2015 жылғы қорытынды есебі.

Экономиканың маңызды салалары бойынша жоғары білікті

мамандарды даярлау еліміздің жетекші университеттерінің жанында

инженерлік бейінді және ашық типті 15 ұлттық ғылыми зертханаларының

базасында жүзеге асырылады.

2013 жылдан бері ЖОО МТБ-сы зерттеу жобаларын («Отын-

энергетикалық кешеннің мәселелерін зерттеу», «Энергетикалық

мониторинг және сараптама», «Өнеркәсіптік экология», «Энергия»,

«Наноэлектроника», «Технологиялық процестерді басқарудың

автоматтандырылған жүйелері», «Ақпаратты және ақпараттық

қауіпсіздікті криптографиялық қорғау құралдары» және т.б.) жүзеге

асыруға арналған инновациялық зертханалармен жетілдірілді.

ЖОО оқу-әдістемелік қамтамасыз етуді күшейтуге Республикалық

ЖОО-аралық электронды кітапхана ұлттық білім беру ресурсының қызметі


318

ықпал етеді31. Қазақстандық университеттерге Thomson Reuters (АҚШ),

Springer (Германия), Elsevier (Нидерланды) провайдерлерінің ресурстары

арқылы әлемдік рейтингтік баспалар қолжетімді.

Еліміздің ЖОО кітапханалық қорын жабдықтау көрсеткішінің өсімі

(+7%) тіркелді. Қазақстанның жоғары мектебінде кітаптардың 86,7 млн.

астам данасы бар.

Басқа қалалардан келген студенттерді жатақханамен қамтамасыз ету

еліміздің жоғары мектебінің өзекті мәселесі болып қалып отыр. ЖОО білім

алушыларының жалпы санының 44,6% басқа қаладан келген студенттер

құрайды. Өз кезегінде олардың жалпы санынан студенттердің 49,6%

жатақханаға мұқтаж болды. Жатақханаға мұқтаждардың жалпы санынан

студенттердің тек 66,7% ғана орынмен қамтамасыз етілді.

Жатақханаға мұқтаж және жатақханада тұрмайтын студенттердің

анағұрлым көп пайызы (36-дан 44%-ға дейін) Қарағанды облысы, Алматы

және Астана қалаларының университеттерінде тіркелді (2.4.24 - сурет).

2.4.24 - сурет. Жатақханаға мұқтаж студенттердің үлесі, адам, 2015 жыл


31 Республикалық ЖОО-аралық электрондық кітапхананың сайты.

1 9

09

4 5

12

1 7

16

1 5

47

3 4

89

2 0

50

11

49

1

4 0

00

69

1

1 4

01

3 9

44

2 3

06

1 7

50

5 4

90

19

61

8

35

70

0

0 1 0

41

48

4

32

2

78

5

77

3 5 0

72

73

5

0 31

9

1 0

95

64

7

0

0

7 7

07

12

99

7

Ақмола

Ақтөбе

Алматы

Атырау

БҚО

Жам

был

Қарағанды

Қостанай

Қызы

лорда

Маңғы

стау

ОҚО

Павлодар

СҚО

ШҚО

Астана қ.

Алматы қ.

жатақханаға мұқтаж студенттер сан

олардың ішінде жатақханада тұрмайтындары


319

ЖОО қызметін тәуелсіз бағалау жүйесі

Қазақстанның Болон процесіне қатысуы еліміздің ЖОО ерікті негізде

аккредитациядан өтуін көздейді. Бұл - ЖОО қызметінің бәсекеге

қабілеттілігінің және ашықтығының және олардың халықаралық білім

беру кеңістігіне интеграциясының процесі.

2015 жылы 2017 жылдан бастап еліміздің ЖОО мемлекеттік

аттестациядан қоғамдық-кәсіби аккредитацияға өту заңнамамен

бекітілді32.

Қазақстанның ЖОО аккредитациядан өту процесіне жыл сайын

анағұрлым белсенді тартылады. 2015 жылы ұлттық институционалдық

аккредитациядан 72 ЖОО, соның ішінде БСҚТҚА-дан 46 ЖОО, АРТА-дан

26 ЖОО өтті (2014ж. - 66 ЖОО).

Ұлттық мамандандырылған аккредитацияға 55 ЖОО қатысты.

30 ЖОО халықаралық мамандандырылған аккредитациядан өтті

(2.4.5 - кесте).

2.4.5 - кесте. Аккредитациядан өткен ЖОО саны

Жылдар

Ұлттық

институционалдық

аккредитация

Мамандандырылған аккредитация

ұлттық халықаралық

2014 66 (57,3%) 44 (38,2%),

321 мамандық 22 (19,1%),

139 мамандық

2015 72 (64,2%) 55 (49,1%)

343 мамандық 30 (26,7%)

252 мамандық


Академиялық рейтингтер ЖОО қызметінің нәтижелілігінің тиімді

құралдарының бірі болып табылады. БСҚТҚА статистикалық

көрсеткіштерді талдау, сарапшылардың бағасы және жұмысберушілердің

сауалнамасына негізделген Қазақстанның үздік ЖОО рейтингін жыл сайын

жариялайды.

32

ҚР 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III «Білім туралы» Заңы (09.04.2016ж. өзгертулер мен толықтырулармен).


320

2015 жылғы Қазақстанның үздік ЖОО ұлттық рейтингісіне 11 бағыт

және 138 білім беру бағдарламалары бойынша 57 ЖОО қатысты33.

2015 жылы көпбейінді ЖОО арасында Л.Н.Гумилёв атындағы ЕҰУ

үздік деп танылды (2014ж. - Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ). Техникалық

мамандықтардың кадрларын даярлау бойынша ҚБТУ соңғы 6 жылда

көшбасшы болып қалды. Гуманитарлық-экономикалық бағыттағы ЖОО

көшін 2012 жылдан бері КИМЭП бастайды. С.Д.Асфендияров атындағы

ҚазҰМУ, ҚазҰӨУ сияқты 2014 жылғы позицияларын сақтады. Еліміздің

педагогикалық кадрларын даярлау бойынша ҚазМҚПУ үздік деп танылды.

2015 жылғы рейтингке қатыспаған Абай атындағы ҚазҰПУ бұл салада 2012

жылдан бері бірінші болғанын атап өткен жөн (2.4.6 - кесте). Академиялық

рейтингте мемлекеттік және ұлттық ЖОО саны басым екені тіркелді.

2.4.6 - кесте. ЖОО Ұлттық рейтингі-2015

Орын Көпбейінді Техникалық Гуманитарлық-экономикалық

Медициналық Педагогикалық Өнер

1 Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ

(+1) ҚБТУ

КИМЭП Университеті

С.Д.Асфендияров атындағы

ҚазҰМУ ҚазМҚПУ (+1) ҚазҰӨУ

2 Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (-1)

Қ.И.Сәтпаев атындағы ҚазҰТЗУ

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті

ҚарММУ ПМПИ (+1) -

3 М. Әуезов атындағы ОҚМУ

ҚарМТУ (+1)

Сулейман Демирель атындағы

университет (2014ж.

қатыспады)

Семей қаласының

ММУ ТМПИ (+2) -

Дереккөз: НКАОКО

Қазақстанның ЖОО 2011 жылдан бері Quacquarelli Symonds нұсқасы

бойынша QS World University Rankings халықаралық рейтингте

жайғастырылды. 2015 жылы, 2014 жылы сияқты әлемнің үздік

университеттерінің қатарына 9 қазақстандық ЖОО кірді (2.4.7 - кесте).

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ, Абай атындағы

ҚазҰПУ 2015 жылғы рейтингте өз позицияларын жақсартты.

33 БСБТҚА сайты. http://nkaoko.kz/rejting-vuzov/rejting-vuzov-kazakhstana-2015.


321

2.4.7 - кесте. Қазақстанның ЖОО QS World University Rankings рейтингінде

ЖОО атауы

Рейтингтегі позициясы

2011 2012 2013 2014 2015

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 501-550 390 299 305 275 ↑

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ 451-500 369 303 324 371 ↓

Қ.И.Сәтпаев атындағы ҚазҰТЗУ 601+ 701+ 601-650 551-600 ↑

Абай атындағы ҚазҰПУ 601+ 701+ 651-700 601-650 ↑

ҚБТУ 551-600 651-700 651-700 701+ ↓

М.Әуезов атындағы ОҚМУ 601+ 651-700 651-700 701+ ↓

Букетов атындағы ҚарМУ 601+ 701+ 701+ 701+

Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ХТУ

701+ 701+ 701+

С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ 601+ 701+ 701+ 701+

Дереккөз: QS World University Rankings

БҒДМБ-да 2020 жылға қарай QS рейтингінің үздік университеттердің

Топ-200 2 қазақстандық ЖОО-ның кіруі міндеті қойылды.

QS World University Rankings рейтингімен қатар Quacquarelli Symonds

британдық кеңес беру компаниясы 2014 жылдан бері QS University

Rankings: EECA (Eastern Europe and Central Asia) Шығыс Еуропа және

Орталық Азияның өңірлік рейтингін жариялайды.

2014 жылмен салыстырғанда, 2015 жылы рейтингке қатысушы

қазақстандық ЖОО саны 14-ке дейін өсті (2014ж. - 8 бірл.). Топ-150

көшбасшы үштікке Ресейдің (48 ЖОО немесе 32%), Түркияның (16 немесе

10,6%) және Қазақстанның (14 немесе 9,3%) университеттері кірді. Өз

кезегінде 2014 жылмен салыстырғанда 7 қазақстандық ЖОО орындарын

төменгі позицияға алмастырды (2.4.8 - кесте).


322

2.4.8 - кесте. Қазақстанның ЖОО QS University Rankings: EECA рейтингінде

ЖОО атауы Рейтингтегі позиция

2014 2015

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 14 21↓

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ 23 33↓

ҚБТУ 51-60 63 ↓

Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ 51-60 54

Абай атындағы ҚазҰПУ 61-70 74 ↓

Букетов атындағы ҚарМУ 71-80 100 ↓

М.Әуезов атындағы ОҚМУ 71-80 81 ↓

Абылай Хан атындағы ҚазХҚ және ХТУ 81-90 101-110 ↓

ҚазҰАУ 67

ҚарМТУ 111-120

Д.Серікбаев атындағы ШҚМТУ 111-120

М.Қозыбаев атындағы СҚМУ 131-140

АТУ 131-140

Х.А.Яссауи атындағы ХҚТУ 141-150

Дереккөз: QS University Rankings: EECA

Webometrics халықаралық рейтингі 2004 жылдан бері жарияланады

(қаңтар және шілде). Сайттың сілтемелік салмағы, индекстелген веб-

парақшаларының саны, Интернет желісінде ұсынылған ғылыми

жариялымдар, ЖОО ғалымдарының зерттеулері және олардың

дәйексөзділігі бағалаудың негізгі критерийлері болып табылады.

2015 жылғы рейтингке (2016 жылғы қаңтарда жарияланды)

қатысқан 100 қазақстандық ЖОО-дан жақсы позицияларды Әл-фараби

атындағы ҚазҰУ (2 011-орын), Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ (2 253-орын)

және Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ (2 721-орын) алды34. Рейтингте барлығы

әлемнің 11 999 ЖОО бойынша деректер ұсынылды.

34 http://www.webometrics.info/en/Asia/kazakstan.


323

БАСТЫ НАЗАРДА _______________________________________________________________________________________________


324

Профессорлар мен оқытушылар құрамы

Қазақстанның жоғарғы мектебі мұғалімдерінің кәсіпқойлығы «Үздік

мұғалім» республикалық жылдық байқауы шеңберінде бағаланады.

2015 жылы еліміздің 61 университетінің 200 адамы осы беделді атаққа

ие болды.

2015 жылы жоғарғы мектептің профессорлар мен оқытушылар

құрамы (ПОҚ) саны 2014 жылмен салыстырғанда 5,5% азайды (-2 233 адам)

және 38 087 адамды құрады (қосымша, 2.4.5 - кесте). Қоса атқарып жұмыс

істейтін ПОҚ 13% 2014 жылғы 6 050 2015 жылғы 5 250 адамға дейін

қысқарды. ЖОО оңтайландыру процесі және білім алушылар

контингентінің азаюы ПОҚ санының азаюының негізгі себептері болып

табылады.

ЖОО ПОҚ дәрежелілік көрсеткішінің тұрақты және аз ғана өсуі

тіркелді. Ғылыми дәрежесі бар ПОҚ үлесі 2011 жылғы 47,2% 2015 жылғы

50,4% дейін өсті. 5 жылда философия докторларының (PhD) саны, бейін

бойынша докторлар санының бір уақытта 2 есе азаюымен қатар, 2,3 есе

өсті. Ғылым докторлары және кандидаттарының саны айтарлықтай

өзгерістерге ұшырамады (2.4.25 - сурет). 2015 жылы мемлекеттік ЖОО-мен

салыстырғанда жеке меншік ЖОО-дағы дәрежелілік көрсеткіші 5,9%

жоғары (2014ж. - 53,7%, 2015ж. - 47,8%).

2.4.25 - сурет. Ғылыми дәреже және дәрежелілік бои ынша ПОҚ саны, адам


47

3

53

3

69

4

88

8

11

34

30

5

38

7

10

8

10

2

13

9

36

23

37

96

40

08

38

63

35

91

14

72

2

15

16

1

15

90

8

14

94

9

14

34

0

2011 2012 2013 2014 2015

философия докторы профилі бойынша доктор ғылым докторы ғылым кандидаты


325

Өңірлер тұрғысында ПОҚ дәрежесінің ең жоғары көрсеткіштері

Астана (57,2%) және Алматы (52,5%) қалаларының, Алматы (56,7%)

облысының ЖОО-да болды. Ең төменгі көрсеткіш Солтүстік Қазақстан

облысында (35,9%) тіркелді.

Соңғы 5 жылда магистр академиялық дәрежесі және философия

докторы (PhD) ғылыми дәрежесі бар оқытушылар үлесінің тұрақты өсуі

байқалды. Осылайша, 2011 жылы магистр және философия докторы (PhD)

оқытушылар жоғарғы мектептің ғылыми-педагогикалық кадрлардың

жалпы санының 14,9% және 1,2% құраса, 2015 жылы көрсеткіш сәйкесінше

26,5% (10 108 адам) және 3,0% (1134 адама) дейін өсті. ПОҚ жалпы санынан

магистрлардың және философия докторларының (PhD) ең жоғары

көрсеткіштері Алматы (2 839 және 457 адам) және Астана (950 және

345 адам) қалаларында, Оңтүстік Қазақстан облысында (1 331 және

67 адам) тіркелді.

2015 жылы профессор және доцент ғылыми атағы бар ғылыми-

педагогикалық кадрлардың үлесі 23,2% құрады, бұл 2011 жылғы

көрсеткіштен 1,2% төмен болды.

Мамандықтың феминизациясы білім берудің барлық деңгейлеріне

тән. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру саласында орта

есеппен оқытушылардың үштен екісі - әйел (жалпы санының 63%-ы).

Маңғыстау, Атырау және Шығыс Қазақстан облыстарында ПОҚ-тың 70%

астамын әйелдер құрайды. Қалған өңірлерде бұл көрсеткіш 56 және 67%

аралығында. ЭЫДҰ елдерінде ЖОО ПОҚ-тың 42% әйелдер құрайды.

Ғылыми-педагогикалық кадрларда әйелдердің басым болуына

қарамастан, ғылымдардың докторлары және профессорларының үлесі

ерлер арасында басымырақ - олардың жалпы санының сәйкесінше

61,4% және 65,5% құрайды.

Жоғарғы мектеп ПОҚ жас ерекшеліктері 40-62 жастағы ғылыми-

педагогикалық кадрлардың басым екенін көрсетеді. Жалпы алғанда,

40 жастан асқан ПОҚ үлесі жоғарғы мектеп мамандарының жалпы санының


326

58,9% құрайды. Дәрежесі бар ғылыми-педагогикалық кадрлардың

2/3 бөлігі де осы жас тобына тиесілі (2.4.26 - сурет).

2.4.26 - сурет. ПОҚ жас ерекшеліктері және дәрежелілігінің пайызы, адам


2015 жылы жоғары технологиялық кәсіпорындарда біліктілікті

арттыру курстарынан және тағлымдамалардан 11 246 ПОҚ (8 546 ПОҚ

кәсіпорындарда, ұйымдарда және ЖОО-да, 2 700 - «Өрлеу» ҰБАО» АҚ-да

және Ұлттық ғылыми-практикалық дене тәрбиесінің орталығында (ҰДТО).

Қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектері әлемдік деңгейде

танылды. 2015 жылы Thomson Reuters компаниясының Essential Science

Indicators ақпараттық ресурсының деректері бойынша еліміздің

профессорларының соңғы онжылдықтағы 14 жариялымы әлемдегі ең

жоғары дәйексөз келтірілген мақалалардың 1% кірді.

Бұл - физикада (Р.Мырзақұлов, Э.Боос, Б.Жәутіков, Н.Покровский,

А.Барақбаев), атом энергиясында (Б.Шектібаев, А.Садықов, А.Сәдуақасова),

химияда (Ж.Бәкенов, А.Ермұхамбетова, И.Иргибаева, Д.Бірімжанова),

биологияда (М. Есімбекова, А.Әбуғалиева, С.Әбуғалиева, Е.Тұрұспеков), өмір

туралы ғылым саласында (Д.Әділбай, Д.Қайдаров) және тарих пен

археологияда (В.Зайберта) ғылыми ізденістер.

Қазақстандық ғалымдардың халықаралық рейтингтік журналдарда

жариялымдық белсенділігі тіркелді. 5 жылда импакт-факторлармен

журналдардағы жариялымдардың үлесі екі есе өсті (2.4.9 - кесте).

17,10%

41,80%

28,50%

12,60%

63 жыл және одан көп

40-62 жыл

30-39 жыл

30 жылға дейін

26,7%

50%

21%

2,3%

38087 адам

вв дәрежеленуі %


327

2.4.9 - кесте. Импакт-фактормен ғылыми журналдардағы жариялымдар

Жыл Оқытушылар саны,

адам

Импакт-фактормен ғылыми

журналдардағы жариялымдар, саны

Жариялымдардың үлесі, %

2011 40 531 894 2,2

2012 41 224 1405 3,4

2013 41 636 1874 4,5

2014 40 320 2784 6,9

2015 38 087 1995 5,2


Импакт-фактормен ғылыми журналдағы жариялымдар үлесінің өсуін

Ғылыми дәрежелерді тағайындау ережелерінде бекітілген талап

қамтамасыз етті35. Философия докторы (PhD), бейін бойынша доктор

ғылыми дәрежесін алуға талпынушы диссертация қорғау үшін ғылыми

зерттеудің нәтижелерін нольдік импакт-фактормен шетелдік баспаларда

(Thomson Reuters или Scopus) жариялау керек. ЖОО ПОҚ жариялымдық

белсенділігін тежеп тұрған факторларының бірі ағылшын тілін білу

деңгейінің төмендігі болып табылады.

2014 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ПОҚ жариялымдық

белсенділігінің 28% (789 бірл.) төмендеуі байқалды.

Сонымен қатар ПОҚ жоғары педагогикалық жүктемелілігін де (800

сағат/академиялық жыл) атап өткен жөн, бұл оқытушылардың ғылыми

қызметіне айтарлықтай кедергі келтіреді. Еңбекақы мұғалім

мамандығының тартымдылығына және білікті кадрларды салада ұстап

қалуға тікелей әсер етеді. Бюджеттік салалар қызметкерлерінің

еңбекақысын жоғарылату есебімен ЖОО ПОҚ еңбекақысы 112 197 теңгені

құрады. ЭЫДҰ елдерінде ПОҚ жылдық еңбекақысы (үшіншілік білім беру)

Латвиядағы 13 348 $ АҚШ пен Германиядағы 74 305 $ дейін36.

35 ҚР БҒМ 31.03.2011ж. № 127 «Ғылыми дәрежелерді тағайындау ережелері» бұйрығы. 36 Education at Glance 2015.


328

Еуропалық ғылыми-білім беру кеңістігіне интеграциялану

Еліміздің ЖОО-ның еуропалық ғылыми-білім беру кеңістігіне

интеграциялануының оң үрдісі тіркелді.

ЖОО барлық білім беру бағдарламалары олардың қалыптастыру

модульдік қағидатына сәйкес әзірленеді. Бұл оқытудың икемді

траекториясын таңдауға ықпал етеді және білім алушыларға өзінің

мансабын қалыптастыруға көмектеседі. ЖОО әзірлеген модульдік білім

беру бағдарламаларының жалпы саны - 1 025. Солардың 691-і бакалавриат,

242 магистратура және 92 докторантура бағдарламаларының

мамандықтары бойынша әзірленді.

2010 жылдан бері Қазақстан қатысушысы болып табылатын Болон

процесінде ЖОО автономиясына баса назар аударылады. «Қазіргі заманғы

әлемнің қажеттіліктеріне сәйкес серпіліс беру үшін университеттің зерттеу

мен білім беру саласындағы қызметін жүзеге асыра отырып, кез келген

саяси және экономикалық билікке қатысты моральдық және

интеллектуалдық тәуелсіздігі болуы тиіс».37 Қазақстан ЖОО-ға білім беру

бағдарламаларының мазмұнын анықтауда: бакалавриатта 55%-ға,

магистратурада 70%-ға, докторантураға 90%-ға дейін академиялық

еркіндік берілді.38

ҚР БҒМ деректері бойынша кредиттерді аударудың еуропалық

жүйесінің типі бойынша (ECTS) қазақстандық кредиттерді қайта есептеу

моделі Қазақстанның барлық ЖОО-ында енгізілді.

Қазақстан жоғарғы мектебінің халықаралық білім беру кеңістігіне

интеграциялануының бір тәсілі екі дипломды білім беру. Әл-Фараби

атындағы ҚазҰУ, Қ.И.Сәтпаев атындағы ҚазҒЗТУ, Л.Н.Гумилев атындағы

ЕҰУ, ҚазМҚПУ, С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ тәрізді Қазақстанның ЖОО-

лары әлем университеттерімен бірлесіп мамандарды даярлайды. Бұл - Сан-

Франциско Университеті (АҚШ), Нью-Мексико Университеті (АҚШ), Лондон

Менеджмент және Ғылым Академиясы (Ұлыбритания), Вайенштефан

37 The Magna Charta Observator сайты. 38 ЭЫДҰ-ның жоғары білім беру саясатына шолуы. 2015 жылғы Қорытынды есеп.


329

Германия Қолданбалы ғылымдар университеті, Ресейлік Елдер достастығы

университеті, Мәскеу мемлекеттік құрылыс университеті, Ядролық

зерттеулер институты (РФ), Мәскеу бизнестің халықаралық жоғары

мектебі және т.б.

Халықаралық ынтымақтастыққа ерекше орын беріледі.

443 бірлескен, оның ішінде бакалавриат бойынша 275, магистратура

бойынша 142 және докторантура бойынша 26 білім беру бағдарламалары

жүзеге асырылады. 740 бакалавр және 169 магистр Еуропалық кеңестің

(840), Шығыс Азияның (19) және АҚШ-тың (50) ЖОО-да кәсіптік

даярлықтан өтті.

Академиялық ұтқырлық шеңберінде білім алушылардың жалпы

санының 2/3 педагогикалық, техникалық және экономикалық

мамандықтардың студенттері алды. Академиялық ұтқырлық

бағдарламаларына ауылшаруашылық (12 адам немесе 1,3%) және

ветеринариялық (1 адам немесе 0,1%) мамандықтарының студенттері

аз тартылды (2.4.27 - сурет).

2.4.27 - сурет. Дайындық бағыттары бойынша шетелдік ЖОО-да білім алған

студенттердің контингенті, адам, 2015 жыл

Дереккөз: БП және АҚО

Ауылшаруашылық ғылымдар; 12 Ветеренария; 1

Техникалық ғылымдар және

технологиялар; 200

Құқық; 55

Өнер; 25

Гуманитарлық ғылымдары; 119 Білім беру; 241

Әлеуметтік ғылымдар,

экономика және бизнес; 164

Қызмет көрсетулер; 50

Жаратылыс тану ғылымдары; 42


330

Ғылыми кадрлардың оқыту, тәжірибе алмасу, тілдік дағдыларды

дамытудың сапасын жоғарылатуға ЖОО ПОҚ академиялық ұтқырлық

бағдарламалары да ықпал етеді. Соңғы 5 жылдың өзінде-ақ еліміздің

ЖОО-на 6 872 шетелдік ғалым шақырылды39 (2.4.28 - сурет).

2.4.28 - сурет. Тартылған шетелдік ғалымдардың саны, адам

Дереккөз: БП және АҰО

2015 жылы мемлкеттік бюджеттен 998,8 млн. теңге бөлінді, бұл

2014 жылмен салыстырғанда 3 есе аз (2.4.29 - сурет). Бұл қаржылық

ресурстарды ИИДМБ-2 жобасының ЖОО кадрлық әлеуетін жетілдіруге

бағытталуға байланысты.

2.4.29 - сурет. Тартылған шетел ғалымдарының саны, адам


39 ҚР БҒМ 2015 жылғы 8 мамырдағы №287 бұйрығы.

1 717

1 349 1 533

1 726

547

2011 2012 2013 2014 2015

121 110

48 37 37 35 32 30 27 27 25

18

Қ.И.Сәтбаев атындағы

ҚазҰТЗУ

Әл

-Фараби атындағы

ҚазҰУ ҚарМТУ

Абай атындағы

ҚазҰПУ

А.Байтұрсы

нов

атындағы ҚМУ

С.Торайғы

ров

атындағы ПМУ

Д.Серікбаев атындағы

ШҚМТУ

М.Әуезов атындағы

ОҚМУ

Л.Н.Гумилев

атындағы ЕҰУ

С.Сейфуллин

атындағы ҚАТУ

ҚазҰАУ

Атырау мұнай және

газ институты

2015 жылы – 547 ғалым


331

Шақырылған ғалымдардың басым үлесі Ресей Федерациясының

(226 адам) және еуропалық мемлекеттердің (168 адам) серіктес-ЖОО-на

тиесілі болды (2.4.30-сурет).

2.4.30-сурет. Келу елі бойынша шақырылған шетелдік ғалымдардың үлесі,

%, 2015 жылы


БАСТЫ НАЗАРДА ________________________________________________________________________________

Үш тілде оқыту

Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне кіруі елімізде үш тілде

оқыту міндеттерін өзекті етті. 2007 жылдың өзінде-ақ Елбасы

Н.А.Назарбаев «Тілдердің үштұғырлығы» жобасын жүзеге асыруды ұсынды.

Жобаға сәйкес қазақ тілін мемлекеттік тіл, орыс тілін ұлтаралық қатынас

тілі және ағылшын тілін жаһандық экономикаға сәтті интеграцияланудың

тілі ретінде дамыту қажет. «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді

қолданылатын жоғары білімді мемлекет ретінде танылуы керек».

Жоғары білім беру жүйесінде үш тілде оқытуды жүзеге асырудың

белгілі тәжірибесі бар. 2008 жылдан бері Е.А.Букетов атындағы ҚарМУ және

Абылай хан атындағы ҚазХҚжәнеХТУ осы бағыттағы жұмысты

үйлестірудің базалық ЖОО ретінде анықталды. Қоғамның үштілдік

АҚШ; 5,3%

Ресей Федерациясы;

41,3%

Еуропа; 30,7%

Оңтүстік Шығыс Азия ; 2,4%

Шығыс Азия; 8,0%

Басқа елдер; 12,2%


332

кадрларға әлеуметтік тапсырысы 2011 жылы бакалавриат

мамандықтарының ТОЖ-ларына «Кәсіптік қазақ (орыс) тілі», «Кәсіби-

бағдарланған шетел тілі» пәндерін енгізу қажеттілігін туындатты.

2012-2013 оқу жылынан бері 32 ЖОО-да ағылшын тіліне оқытатын арнайы

бөлімшелер ашылды. 2015-2016 жылы ЖОО саны 42 дейін өсті. 18 006

студент үш тілде оқытылды (бакалавриатта 16 121, магистратурада 1 662,

докторантурада 223 студент). Оның ішінде 4 749 адам немесе 26,3% -

педагогикалық мамандықтар студенттері.

НУ, АҚХУ, ҚБТУ, КИМЭП Университеті, С.Демирель атындағы

Университеті кадрларды ағылшын тілінде даярлайды.

Үш тілде оқыту бастамасы ҚР БҒМ 2015-2020 жылдарға арналған

үштілді білімді дамытудың жол картасында көрініс тапты. Құжат білім

берудің барлық деңгейлерінде оқу бағдарламаларының мазмұнын

жаңартуға; бірыңғай білім беру ортасы контекстінде үш тілде оқытудың

сабақтастығын қамтамасыз етуге; тиімді ғылыми зерттеулерді өткізуге,

«Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын насихаттауға бағытталды.

Нормативтік құжатта кадрларды даярлауға және мұғалімдердің

біліктілігін арттыруға басты назар аударылды.

ҚР БҒМ деректері бойынша, ЖОО-да ИИДБМ 6 мамандығы және

4 педагогикалық мамандық бойынша ағылшын тілді оқытуға өту

шеңберінде мемлекеттік тапсырыс бойынша ағылшын тілде оқытуға

педагогикалық мамандыққа 500 магистрант және 900 бакалавр, «Болашақ»

бағдарламасы бойынша 500 мұғалім және ПОҚ жыл сайын қабылдау

қаралды. 2020 жылға дейін тілдік курстарда жыл сайын 2,4 мың мұғалім

мен оқытушылардың біліктілігін арттыру қаралды.

Білім, ғылым және өндірістің интеграциясы

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа

жолдауында еліміздің ЖОО-ның инновациялық қызметке өту

механизмдерін әзірлеу міндеті белгіленді. Қазақстанның жоғары мектебіне

еліміздің экономикасын дамытуда маңызды рөл берілді. Қазіргі таңда ЖОО

әлеуеті тек ұсынылатын білім беру қызметтерінің сапасымен ғана


333

анықталмайды. «Білім-ғылым-инновациялар» триадасын дамыту еңбек

адамын қалыптастыруға мақсатталған шешуші фактор бола бастады.

2011 жылдан бері НУ ғылыми жобалары 350 халықаралық

университеттермен және институттармен бірлесіп жүзеге асырылды. Бұл -

Принстон университеті, Кембридж университеті, Оксфорд университеті,

Гарвард университеті, Колумбия университеті, Токио университеті,

Гонконг Университеті, Макс Планк институты, Сеулдің Ұлттық

Университеті және басқалар.

2015 жылы НУ-дың National Laboratory of Astana (NLA) базасында

ұлттық және халықаралық ұйымдар мен компаниялардың (Дүниежүзілік

банк, Еуропалық комиссия, Британдық кеңес) қаржылық ресурстарын

тартумен 100-ден астам ғылыми-зерттеу жобасы жүзеге асырылды. Өмір

туралы ғылымдар орталығының және Жаңа материалдар туралы

энергетика және ғылым орталығының қызметі басталды. Ғылыми-зерттеу

қызметі қазақстандық ЖОО-ға таратылады.

2014 жылы жетекші зерттеу университетінің мәртебесі Қ.И.Сәтпаев

атындағы «Қазақ ғылыми-зерттеу техникалық университеті» ҰАҚ берілді.

Жетекші ғылыми орталықтармен және ЖОО-мен ынтымақтастық жасасу

бойынша университеттің қызметі еуропалық кеңістікке тығыз

интеграциясына ықпал етеді. Бұл техника және технологиялар саласында

кадрларды даярлауды және ғылыми зерттеулерді халықаралық

стандарттарға және ИИДМБ қажеттіліктеріне сәйкес жүргізуге мүмкіндік

береді.

Халықаралық қайта құру және даму банкімен қарыз туралы

Келісімшарт шеңберіндегі «Технологияларды коммерциялау» жобасының

сәтті жүзеге асырылуы тіркелді (2008 жылдан 2015 жылға дейін). Ғалым

мен зерттеушілерге ғылыми зерттеулер өткізуде және олардың

әзірлемелерін коммерциялауда қолдау көрсетілді. Қолдау көрсетілген

65 жобаның 40-ы 900 млн. теңгеден артық жалпы соммаға дайын өнімді

сату деңгейіне жетті.


334

Қарағанды мемлекеттік техникалық университет базасында

Материалдарды жүргізу халықаралық орталығын құру сәтті ғылыми

жетістік болды. Орталық қызметі ғылыми салада қызмет көрсетуді

дамытуға бағытталған зертханалық орталықтың заманауи моделі болып

табылады.

2016 жылы Дүниежүзілік банктің қолдауымен «Өнімді

инновацияларды ынталандыру» бағдарламасы іске қосылды. Жобаның бір

кезеңі шеңберінде ИИДМБ ЖОО жанында және Назарбаев Университетінде

технологияларды коммерциялаудың 5-6 тиімді кеңселерінің өзара

байланысқан желісін құру жоспарланды.

«100 нақты қадам» Ұлт жоспарын жүзеге асыру шеңберінде «Ғылыми

және (немесе) ғылыми-техникалық қызметтің нәтижелерін коммерциялау

туралы» Заңын қабылдау да коммерциялау жүйесін бұдан әрі дамытудың

маңызды кезеңі болды (64-қадам). Ғылым мен бизнестің байланысын

қолдау механизмдері заңнамалық деңгейде қаралды. Бұл - технологиялар

лицензиясын сатып алушыларға жеңілдіктер ұсыну, технологияларды

коммерциялау кеңселерінің қызметіне қаржыландыруды қамтамасыз ету

және технологияларды коммерциялауға гранттың жаңа түрін енгізу.

«Технологияларды коммерциялау жөніндегі мамандар альянсы»

қоғамдық бірлестігінің қызметі технологияларды коммерциялау кеңселері,

ЖОО, технопарктер, бизнес инкубатор, технологиялық кәсіпорындарының

қызметкерлеріне және басқа да мүдделі тараптарға құзыреттіліктерін

жоғарылатуға қолдау көрсетуге бағытталды. Бірлестік кеңесінің құрамына

еліміздің ірі ЖОО коммерциялау кеңселерінің өкілдері енген.

Еліміздің ЖОО-ның зерттеу қызметіне бағдарланғанына қарамастан,

«ЖОО және бизнестің ынтымақтастығы» ЖБИ-2015 сауалнамалық

көрсеткіш бойынша Қазақстанның позициялары әлі де тұрақты төмен

(2014ж. - 88, 2015ж. - 88-орын)40. Бұл Қазақстанның ЖОО жүйесінің осы

бағыттағы үлкен резервтерінің барын дәлелдейді.

40 Global Competitiveness Report 2015-2016, 2014-2015.

ӨҢІРЛІКБІЛІМБЕРУЖҮИ� ЕЛЕРІ:

ӨҢІРЛЕРДІҢРЕИ� ТИНГІ

3-БӨЛІМ

ӨҢІРЛІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІ: ӨҢІРЛЕР РЕЙТИНГІСІ

336


Білім беру жүйесінің өңірлік мониторингін жетілдіру мақсатында

Тиімділікті бағалаудың жаңа әдістемесі (Әдістеме) әзірленді. Әдістеме

шеңберінде 2015 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан өңірлеріне

саралау жүргізілді. Әдістемеде интегралдық көрсеткішпен қатар,

бағалаудың дезагрегацияланған көрсеткіштерді алуға мүмкіндік беретін

көпдеңгейлі бағалау жүйесі ұсынылды:

білім деңгейлері бойынша (мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, жалпы

орта білім, техникалық және кәсіптік білім бойынша);

тиімділік критерийлері бойынша: оқу процесінің нәтижелілігі мен

ресурстармен қамтамасыз ету;

мазмұнды блоктардың критерийлері бойынша: білім сапасы, білім

берудің қолжетімділігі, қаржы және кадрлық ресурстары, материалдық-

техникалық қамтамасыз ету және АКТ.

Білім берудің сапасын жақсарту және менеджмент жүйесін жетілдіру

мақсатында қаралатын бағалау көрсеткіштерінің тізбесі 22 көрсеткіштен

46 көрсеткішке дейін кеңейтілді.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласында, 2015 жылдың

қорытындысы бойынша, өңірлік білім беру жүйелері қызметтерінің ең

жоғарғы көрсеткіштерін Павлодар, Қарағанды және Маңғыстау облыстары,

ең төменгі көрсеткіштерін Атырау облысы, Астана қаласы және Қызылорда

облысы көрсетті.

«Нәтижелілік» критерийі бойынша үздік үштікке Павлодар,

Қызылорда және Қарағанды облыстары кірді. Соңғы позицияларды

Атырау, Ақтөбе облыстары және Астана қаласы алды.

«Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийі бойынша үздік үштікке

Қарағанды, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстары енді. Ең төменгі


337

көрсеткіштерді Қызылорда, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстары

көрсетті.

Жалпы орта білім беру саласында өңірлік білім беру жүйелері

қызметтері тиімділігінің ең жоғары көрсеткіштерін Павлодар, Шығыс

Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстары көрсетті. Алматы, Оңтүстік

Қазақстан және Атырау облыстары ең төменгі позицияларды алды.

«Нәтижелілік» критерийі бойынша үздік үштікке Батыс Қазақстан,

Шығыс Қазақстан облыстары және Астана қаласы кірді. Соңғы орындарда

Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстары және Алматы қаласы болды.

«Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийі бойынша үздік

көрсеткіштер Павлодар облысына, Алматы қаласына және Шығыс

Қазақстан облысына тиесілі болды. Төмен позицияларды Қостанай,

Оңтүстік Қазақстан және Атырау облыстары алды.

Техникалық және кәсіптік білім саласында, 2015 жылдың

қорытындылары бойынша, анағұрлым тиімді өңірлік білім беру

жүйелерінің рейтинг тізбесінде алғашқы үш орынды Павлодар, Қарағанды

және Ақтөбе облыстара алды. Соңғы үш орынға, ең төменгі мәннен бастап,

Қызылорда, Алматы және Жамбыл облыстары ие болды.

«Нәтижелілік» критерийі бойынша тізімнің көшін Қарағанды,

Павлодар облыстары және Астана қаласы бастады. Төмен көрсеткіштер

Жамбыл, Солтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында тіркелді.

«Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийі бойынша үздік көрсеткіштерді

Павлодар, Ақмола және Ақтөбе облыстары, ең нашар көрсеткіштерді

Қызылорда, Маңғыстау және Алматы облыстары көрсетті.


338

3.1. Өңірлік білім беру жүйелерінің тиімділігін бағалаудың жаңа көзқарастары

2016 жылы өңірлік білім беру жүйелері қызметінің тиімділігін

бағалаудың жаңа Әдістемесі әзірленді және қолданылды. Бағалаудың

мақсаты білім беру саласының жай-күйін үздіксіз жүйелі талдау,

Қазақстанның өңірлерінде білім беру қызметін жетілдіру жөнінде

ұсыныстар жасау болып табылады.

Жаңа Әдістемені әзірлеу, ең алдымен, Қазақстан Республикасының

2050 жылға дейін әлемнің дамыған отыз елінің қатарына кіру

Стратегиясын, сонымен қатар БҒДМБ белгіленген міндеттерді ескере

отырып, заманауи көзқарастарды қалыптастыру қажеттілігіне

байланысты. Екіншіден, білім беруді оң қырынан танылған және әлемдік

тәжірибеде кең қолданылатын ЭЫДҰ білім беруді бағалаудың халықаралық

индикаторларын есепке ала отырып, өңіраралық және халықаралық

салыстырмалы аспектілерде талдаудың өзектілігіне байланысты.

Жаңа Әдістемеде декомпозиция және агрегация қағидаттарына

негізделген бағалаудың көпдеңгейлі жүйесі ұсынылды (3.1.1 - сурет).

Интегралдық тиімділікті бағалау мектепке дейінгі, жалпы орта,

техникалық және кәсіптік білім деңгейлерінің тиімділік индикаторларына

сәйкес іске асырылады. Бұл индикаторлардың мәндері әр білім беру

деңгейі бойынша қызметті талдау, әлсіз және күшті жақтарын анықтау,

мәселелерін шешу үшін керек.

Тиімділікті есептеу нәтижелілікті жұмсаған ресурстарға сәйкес

бағалауды білдіреді. Білім берудің әр саласы екі критерий: 1) нәтижелілігі

және 2) ресурстармен қамтамасыз ету бойынша бағаланады. Әр критерийге

білім беру индикаторларының сәйкес топтары қалыптастырылды.

Нәтижелілік көрсеткіштері білім беру қызметтерінің тұтынушыларының

тұрғысынан білім беру ұйымдары және жүйелері қызметтерінің соңғы

нәтижелерін - білім берудің сапасын және қолжетімділігін қамтиды.

Жоғары тиімділікке қол жеткізу ресурстары мен басқару жүйесіне

байланысты. Ресурстармен қамтамасыз ету топтарына қаржы, кадрлық


339

ресурстар, материалдық-техникалық база және ақпараттық-

коммуникациялық технологиялар жатқызылды.

3.1.1 - сурет. Өңірлік білім беру жүйелері қызметінің тиімділігін бағалаудың көпдеңгейлі жүйесі

0-деңгей

Интегралдық тиімділік

Iинтегр

1-деңгей

Мектепке

дейінгі білім берудің

тиімділігі (МДБ) Iмдб

Орта білім берудің тиімділігі (ОБ)

Iоб

Техникалық және кәсіптік білім берудің

тиімділігі (ТжКБ) IТжКБ

2-деңгей

Нәтижелілік

Iнәт

Ресурстармен қамтамасыз ету

Iресур

3-деңгей

А. Білім берудің

сапасы Iсап

В. Білім берудің

қолжетімділігі Iқолжет

С. Қаржы және

кадрлық ресурстар

IҚКР

D. Материалдық-

техникалық қамтамасыз

ету және АКТ IМТҚ

Білім беру индикаторларының әр тобы өңірлік білім беру жүйелері

қызметінің 3 пен 7 аралығындағы базалық көрсеткіштерді қамтиды.

Бағалаудың жаңа модульдегі білім берудің барлық деңгейлері базалық

көрсеткіштердің жалпы тізбесі 2014 жылмен салыстырғанда айтарлықтай

кеңейтілді.

Жаңа Әдістеменің басты ерекшелігі - балдық бағалаудан өңірдің есеп

жылындағы базалық көрсеткіштің мәнін Қазақстанның барлық өңірлерінің

соңғы 3 жылдағы көрсеткіштердің максималды (минималды) мәндерімен

салыстыру негізінде есептелетін көрсеткіштің индексіне өту. Қажетті есеп


340

ақпарат болмаған жағдайда, индекс соңғы 2 немесе 1 жылдың

статистикалық деректері бойынша есептеледі.

Бағалаудың көпдеңгейлі жүйесінде жеке көрсеткіштердің

индекстерінен агрегацияланған индикаторларға өту көрсеткіштерді өлшеу

шараларымен қатар өтеді. Орта өлшемді бағалар маңыздылықтың

салмақтық коэффициенті негізінде анықталады.

Өңірлер рейтингісі тиімділік индикаторының ықпал ету мәнінің кему

реті бойынша жасалады, индексі неғұрлым жоғары болған өңір ең жоғары

рейтингке ие болады.

Жаңа Әдістеменің басты ерекшеліктері:

Білім беру сапасының, ресурстармен қамтамасыз ету және басқару

жүйесінің тұтас әрі үйлестірілген көрсеткіштер жүйесі ұсынылды.

Көпдеңгейлі бағалар (жалпы білім беру және деңгейлер,

тиімділіктің критерийлері, нәтижелер мен ресурстар индикаторларының

топтары, бөлек көрсеткіштер бойынша) және талдау міндеттері мен талдап

тексерудің деңгейлеріне қатысты рейтинг жүйесін алу мүмкіндігі

қамтамасыз етілді.

Бағалау өңірдің соңғы бірнеше жылдардағы білім берудің даму

динамикасын ескеруге және көрсеткіштердің әр түрлі мәндерімен

(үздік/нашар, әлемдік - benchmarking) салыстыруға мүмкіндік береді.

3.2. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды дамыту Қазақстанда білім беру

жүйесін жаңғыртудың басты бағыты болып табылады. БДМБ стратегиялық

мақсаттарының бірі - балаларды сапалы мектепке дейінгі тәрбие және

оқытумен толық қамту, балаларды мектепке даярлау үшін МДТО-ның әр

түрлі бағдарламаларына тең қолжетімділігін қамтамасыз ету.

2015 жылғы өңірлік білім беру жүйелерінің жетістіктерін бағалау

қаралатын МДТО сапасы және қолжетімділігі критерийлеріне сәйкес

жүргізілді.


341

3.2.1. А тобы. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сапасы

Мектепке табысты даярлаудың негізі ретінде бала дамуының

мектепке дейінгі кезеңнің маңыздылығы жылдан жылға артып келеді.

БҒДМБ сәйкес 2017 жылдан бастап мектеп жасына дейінгі балалардың

қабілеті мен дағдыларын дамытудың индикаторлар жүйесі әзірленеді және

енгізіледі. Бұл МДТО сапасының көрсеткіштерін бұдан әрі нәтижелілік

критерийінің бағасын енгізуге мүмкіндік береді.

2015 жылғы бағалауға бұл көрсеткіш қатыспады.

3.2.2. В тобы. Мектепке дейінгі білім берудің қолжетімділігі

Сапалы МДТО тең қолжетімділігін қамтамасыз ету стратегиялық

мақсатын жүзеге асыруда оған қолжеткізудің маңызды көрсеткіштерінің

бірі 3-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытумен қамту

болып табылады. БҒДМБ сәйкес 2020 жылы бұл көрсеткіш 100%-ды

құрайды.

Соңғы жылдары МДТО-мен қамту мақсатында өңірлерде күннің

қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтар ашылды. Олардың көптеген

өңірлердегі меншікті үлесі айтарлықтай жоғары. Осыған байланысты

БҒДМБ сәйкес күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтардың

үлесін азайту міндеті қойылды.

ҚР заңнамасы білім беру саласындағы негізгі халықаралық

құжаттарды басшылыққа ала отырып, даму мүмкіндіктері шектеулі

балалардың білім алуда тең құқықтарға ие болу принциптерін қарайды.

Елдің барлық өңірлерінде мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған

балабақшаларда болашақта жаппай кеңейтуді қажет ететін инклюзивті

білім беру жүзеге асырылады.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде, МДБ қолжетімділігінің В

тобының индикаторларына мына көрсеткіштер кірді (3.2.1 - кесте).


342

3.2.1 - кесте. «Мектепке дейінгі білім берудің қолжетімділігі» В тобының көрсеткіштері

Белгісі Көрсеткіштің атауы Өлшем бірлігі

В1 3-6 жастағы балалар санынан мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтылған 3-6 жастағы балалардың үлесі

%

В2 Мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтардың үлесі

%

В3 Мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан ерекше білім беру қажеттіліктермен балаларды тәрбиелеу мен оқытуға жағдай жасаған мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі (2017 жылдан бастап)

%

МДҰ желісі демографиялық жағдайға байланысты үнемі кеңейтіледі.

3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және

оқытумен қамту 2015 жылы айтарлықтай ілгеріледі. 2015 жылдың

қорытындылары бойынша бұл көрсеткіштің республика бойынша орташа

көрсеткіші 2014 жылмен салытырғанда 3% өсті (78,6%-дан 81,6%-ға дейін).

Үздік үштіктің қатарына Павлодар, Қостанай, Батыс Қазақстан облыстары

кірді. Алғашқы 2 облыс көшбасшы позицияларды соңғы 2 жыл қатарынан

ұстап келеді (3.2.1 - сурет). 10 облыста бұл көрсеткіш республика бойынша

орташа мәннен (81,6%) жоғары. Астана мен Алматы қалаларында және

Маңғыстау облысында қамтудың ең аз үлесі тіркелді.

2014 жылмен салыстырғанда Алматы (62,9%-дан 72,0%-ға),

Қызылорда (88,7%-дан 93,5%-ға), Оңтүстік Қазақстан (72,4%-дан 75,5%-ға),

Жамбыл (70,9%-дан 75,0%-ға) облыстары нәтижелерін айтарлықтай

жақсартты.

3.2.1 - сурет. 3-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі тәрбие және оқытумен қамту, %


10

0,0

0

99

,60

97

,95

97

,90

97

,86

94

,21

93

,46

90

,94

87

,91

82

,63

81

,61

75

,52

74

,95

71

,97

69

,90

68

,74

64

,49

10

0,0

0

99

,40

97

,70

97

,90

97

,70

91

,30

88

,70

88

,10

87

,00

79

,20

78

,60

72

,40

70

,90

62

,90

64

,70

68

,10

63

,10

2015 2014


343

Жекелеген өңірлер балаларды МДТО-мен қамтуды күннің қысқа

мерзімінде істейтін шағын орталықтар есебінен қамтамасыз ететінін атап

өткен жөн. Мысалы, Қостанай облысы күннің қысқа мерзімінде істейтін

шағын орталықтардың есебінен шамамен 100% қамтуға қол жеткізді (3.2.2-

сурет). 3-орынға ие болған Батыс Қазақстан облысында 97,9% қамтудың

елеулі үлесі де (45,3%) күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтар

есебінен қамтамасыз етілді.

2015 жылдың оң қорытындысы болып МДҰ жалпы санынан күннің

қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтар үлесінің 2014 жылғы 32,2% -

27,3% дейін төмендеуі белгіленді. Бұл көрсеткіш бойынша ең жақсы

нәтижені Маңғыстау, Жамбыл, Алматы облыстары көрсетті (3.2.2 - сурет).

Бір жылдың ішінде көрсеткішті 50,2% 10,4% дейін жақсартқан Алматы

облысын атап өткен жөн. Бұл күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын

орталықтарды толық күнге ауыстырудың арқасында жүзеге асты. Күннің

қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтар МДҰ жалпы санының

жартысынан астамы (53,5%) Қостанай облысында байқалады.

3.2.2 - сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтардың үлесі, %


0,0

0

9,8

1

10

,40

13

,22

13

,30

13

,68

20

,06

25

,46

27

,26

29

,19

35

,60

37

,39

37

,63

45

,30

46

,28

46

,79

53

,55

0,5

0

9,9

5

50

,22

12

,54

13

,81

15

,27 21

,56

15

,89

32

,18

27

,44

39

,95

40

,79

40

,64 46

,45

48

,57

48

,47

58

,03

2015 2014


344

Мектепке дейінгі жастағы дамуда ерекше білім беру қажеттіліктері

бар балаларды білім беру ортасына енгізу қазіргі таңда өзекті болып отыр.

БҒДМБ сәйкес осындай балаларды тәрбиелеу мен оқытуға жағдай жасаған

МДҰ үлесінің көрсеткіші 2017 жылдан бастап рейтингке қатысады.

Жоғарыда аталған көрсеткіштердің мәліметтерін талдау негізінде

соңғы 3 жылдың қорытындылары бойынша мектепке дейінгі білім беру

қолжетімділігінің индексі алынды (3.2.3 - сурет). Ең жоғарғы индекс

Павлодар, Қызылорда және Қарағанды облыстарында байқалады.

Мектепке дейінгі білім беру қолжетімділігінің ең төменгі көрсеткіші

Атырау, Ақтөбе облыстарында және Астана қаласында болды.

3.2.3 - сурет. «Мектепке дейінгі білім берудің қолжетімдігі» В тобының индексі

МДТО нәтижелілік критерийі бойынша бағалау

МДТО өңірлік білім беру жүйелері қызметінің тиімділігін бағалау

мектепке дейінгі білім беру қолжетімділігінің көрсеткіштері бойынша

жасалды, өйткені жоғарыда айтылғандай, қазіргі уақытта МДТО сапасының

топ көрсеткіштері есептеуге қатыспады.

В тобының көрсеткіштерін бағалаудың қорытындылары бойынша

«Нәтижелілік» критерийінің жиынтық индикаторының индексі алынды,

онда 3 облыс - Павлодар, Қызылорда, Қарағанды - 0,7-ден жоғары мәнге,

ал Атырау, Ақтөбе облыстары және Астана қаласы 0,5-тен төмен бағаға

ие болды (3.2.4 - сурет).

0,7

81

0,7

55

0,7

25

0,6

70

0,6

54

0,6

38

0,6

12

0,6

11

0,6

00

0,5

87

0,5

78

0,5

53

0,5

34

0,4

93

0,4

63

0,4

09


345

3.2.4 - сурет. «Нәтижелілік» критерийінің жиынтық көрсеткішінің индексі

«Нәтижелілік» критерийі бойынша қорытындылар

Нәтижелілікке қол жеткізудің оң жақтарына ЖАО-ның 3-6 жастағы

балаларды МДТО-мен қамтуды ұлғайту қызметін жатқызуға болады.

Өз кезегінде, күннің толық мерзімінде істейтін шағын орталықтар есебінен

(саны 2014 жылғы 1 910 бірліктен 2015 жылғы 2 185 бірлікке дейін өсті)

МДҰ желісі 2014 жылғы 8 467 бірліктен 2015 жылғы 8 834 бірлікке дейін

ұлғайғаны байқалады. Күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтар

санын біртіндеп қысқарту мәселесі ЖАО сәйкес іс-шараларды қабылдауды

талап етеді.

3.2.3. С тобы. Қаржы және кадрлық ресурстар

Қаржы және кадрлық ресурстарымен қамтамасыз ету және оларды

тиімді пайдалану ЖАО-ның МДТО саласында қызметінің нәтижелілігінде

жоғары жетістіктерге жетудің маңызды шарты болып табылады.

МДТО сапасы мен қолжетімділігін арттыру жөніндегі көптеген

міндеттердің шешілуі ЖАО қаржыландыру саясатына байланысты болады.

Жекелеген өңірлердің жергілікті бюджет шығыстарында МДҰ

шығыстарының үлесі төмен деңгейде қалып тұр, бұл мектепке дейінгі білім

берудің одан әрі дамуына кедергі келтіреді. МДТО-ға МЖС тарту жұмысы

қажетті деңгейге келтірілмеген.

Қазіргі жағдайда МДТО жүйесін жетілдірудің елеулі дәрежеде

педагогикалық кадрларға және олардың біліктілігіне, оларды даярлау және

0,7

81

0,7

55

0,7

25

0,6

70

0,6

54

0,6

38

0,6

12

0,6

11

0,6

00

0,5

87

0,5

78

0,5

53

0,5

34

0,4

93

0,4

63

0,4

09


346

қайта даярлау процесіне байланысты. Мектепке дейінгі ұйымдардың

мұғалімдермен қамтамасыз етілуін талдау мұғалімдердің көбінде

«Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» бейінді мамандық емес, жоғары және

техникалық-кәсіптік білім бар екенін көрсетті. Жас мұғалімдер МДТО

жүйесіне жұмыс істеуге бармайды, өйткені мұғалім мамандығы беделді

емес әрі жалақысы төмен.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде, МДТО қаржы және кадрлық

ресурстарды басқару тиімділігін бағалау үшін бес көрсеткіш қолданылды

(3.2.2 - кесте).

3.2.2 - кесте. «Қаржы және кадрлық ресурстар» С тобының көрсеткіштері


С1 Жергілікті бюджет шығыстарынан мектепке дейінгі білім шығыстарының үлесі

%

С2

Мектепке дейінгі ұйымдар педагогикалық қызметкерлерінің жалпы санынан «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығы бойынша жоғары және техникалық-кәсіптік білімі бар мектепке дейінгі ұйымдар педагогикалық қызметкерлерінің үлесі

%

С3 Мектепке дейінгі ұйымдар педагогикалық қызметкерлерінің жалпы санынан жоғарғы және бірінші санаттағы мұғалімдердің үлесі

%

С4

Мектепке дейінгі ұйымдар педагогикалық қызметкерлерінің жалпы санынан «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығы бойынша жоғары және техникалық-кәсіптік білімі бар жас педагогикалық қызметкерлердің (25-34 жаста) үлесі (2017 жылдан бастап)

%

С5 Жаңадан ашылған орындардың жалпы санынан жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардағы орындардың үлесі (2017 жылдан бастап)

%

2015 жылдың қорытындылары бойынша МДТО жүйесіне жергілікті

бюджет қаржыландыруынан 8%-дан астамы Қызылорда облысында

бөлінді. Бұл өңірге осы көрсеткіш бойынша алғашқы орынды алуын

қамтамасыз етті.

ЖАО-ның МДБ-ға жұмсаған шығыстарының үлесі республика

бойынша орташа есеппен 3,64% құрады. Бұл көрсеткіштің ең төменгі мәні

Алматы облысында, ең жоғары мәні Қызылорда облысында тіркелді

(3.2.5 - сурет).


347

3.2.5 - сурет. Жергілікті бюджет шығыстарынан МДТО шығыстарының үлесі, %, 2015 жыл

Дереккөз: ЖАО

Кезекті азайту мен балаларды қамтуды ұлғайту міндеттерін шешудің

оң үлесін МЖС механизмдері мен мемлекеттік тапсырысты беру есебінен

МДҰ жекеменшік желісінің елеулі өсімі қосады. Өңірлік білім беру

жүйелерінің қызметін бағалауға 2017 жылдан бастап есепке алынатын,

ұсынылған орындардың жалпы санынан жекеменшік мектепке дейінгі

ұйымдарда берілетін орындар үлесінің көрсеткіші енгізіледі.

2015 жылы мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық

кадрларының сапалық құрамын жақсарту және мұғалім мамандығының

беделін жоғарылату бойынша жұмыстар жалғастырылды.

Елдің МДТО желісі мен контингенті кеңейтілгеннен кейін

мұғалімдердің саны айтарлықтай өсті: 2014 жылғы 74 212 адамнан

2015 жылғы 80 857 адамға дейін, ал «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту»

мамандығы бойынша жоғары және кәсіптік-техникалық білімі бар

педагогикалық қызметкерлердің саны 23 759-дан 28 241 адамға дейін өсті.

Кадрлық құрамның саны жағынан өсуінің жоғары қарқыны

байқалғанымен «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығы

бойынша білімі бар мұғалімдердің саны 2015 жылы 34,93%, 2014 жылы

32,02% құрады. Республикалық деңгейден асатын мәнге республиканың

8,1

8

6,1

4

5,7

5

5,0

8

5,0

2

4,8

9

4,2

3

4,2

0

3,6

4

3,6

3

3,1

7

2,9

8

2,6

6

2,0

1

1,4

9

1,2

3

0,7

8


348

8 өңірі ие болды. 50% асатын деңгейге 4 облыс - Батыс Қазақстан, Солтүстік

Қазақстан, Атырау, Ақтөбе қолжеткізді (3.2.6 - сурет).

БҒДМБ сәйкес, 2020 жылға қарай жалпы ел бойынша

мамандандырылған жоғары және техникалық-кәсіптік білімі бар МДТО

мұғалімдерінің үлесін 50% дейін жоғарылату жоспарланып отыр.

Осылайша, жоғарыда аталған өңірлерде бұл міндет шешілді дерлік. Бұл

арада, 3 өңірде - Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында, сонымен

қатар Астана қаласында - бейінді мамандық бойынша мұғалімдердің

анағұрлым үлесі соңғы 2 жылда 25% төмен болып отыр. Талданатын

көрсеткіш есеп жылында Қазақстанның 2 өңірінде: Шығыс Қазақстан

облысында 36,1 - 30,4%, Алматы қаласында 35,4% - 25,0% төмендегенін

атап өткен жөн.

3.2.6 - сурет. «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығы бойынша мектепке дейінгі ұйымдарда жоғары және кәсіптік-техникалық білімі бар

педагогикалық қызметкерлердің үлесі, %


Педагогикалық кадрлар кәсіпқойлылығының жоғары деңгейінің

алдыңғы көрсеткіштерінің бірі - оларға жоғары және бірінші санаттарды

тағайындау. Бұл көрсеткіш бойынша Алматы қаласы, Қарағанды және

Павлодар облыстары көшбасшы болып отыр (3.2.7 - сурет). 2015 жылы бұл

65

,42

54

,74

53

,85

50

,19

49

,65

48

,00

38

,16

36

,92

34

,93

34

,23

33

,60

32

,89

30

,35

25

,04

23

,72

22

,62

21

,26

57

,10

50

,90

49

,79

43

,69

45

,44

47

,86

34

,28

34

,12

32

,02

25

,43

31

,40

28

,62 36

,09

35

,35

18

,98

20

,82

15

,25

2015 2014


349

көрсеткіш республика бойынша орташа мәні 19,52% құрады

(2014ж. - 20,38%). 15% төмен белгі соңғы 2 жылда Қызылорда және

Оңтүстік Қазақстан облыстарында сақталады. Бұл көрсеткіштің

2014 жылмен салыстырғанда сәйкесінше 1,81 және 0,38 пайыздық

тармаққа төмендегені байқалады. Анағұрлым төмендеу Астана

(7,03 тармақшаға), Алматы (2,88 тармақшаға) қалаларында және Қостанай

облысында (5,15 тармақшаға) белгіленді. Бұл және басқа да бірнеше

өңірлерде бұл көрсеткіштің нашарлауы республика бойынша жоғарғы және

бірінші санаты бар мұғалімдер үлесінің жалпы төмендеуіне әкелді.

Сонымен қатар, жоғарғы және бірінші санаты бар мұғалімдердің

жалпы саны абсолюттік мәнде 2014 жылғы 15 122 адамнан 2015 жылғы

15 786 адамға дейін өсті. Дегенмен бұл өсім (4,4%) МДҰ педагогикалық

қызметкерлерінің жалпы санының ұлғаюынан төмен болып шықты

(74 212 адамнан 80 857 адамға дейін, немесе 9%). Осыған байланысты

көрсеткіштің неғұрлым салмағы төмендеді.

3.2.7 - сурет. Мектепке дейінгі ұйымдар педагогикалық қызметкерлерінің жалпы санынан жоғарғы және бірінші санаты бар мұғалімдердің үлесі, %


Осылайша, «Қаржы және кадрлық ресурстар» С тобының

үш көрсеткіші индекстерінің жалпы соммасы бойынша 2 облыс - Қарағанды

31

,04

28

,00

24

,21

23

,82

22

,88

22

,82

22

,08

20

,07

19

,61

19

,52

19

,10

19

,10

18

,21

18

,00

15

,84

13

,88

11

,39

33

,92

28

,89

22

,79

21

,10

23

,61 27

,97

29

,11

19

,91

20

,43

20

,38

20

,50

18

,16

18

,81

16

,50

16

,36

14

,26

13

,21

2015 2014


350

және Ақтөбе - топтық индекстің мәнін 0,5-ке жоғарылатып, көшбасшы

орынға ие болуға мүмкіндік берді. Төменгі позицияларды Астана қаласы,

Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстары алды

(3.2.8 - сурет).

3.2.8 - сурет. «Қаржы және кадрлық ресурстар» С тобының индексі

3.2.4. D тобы. Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ)

Өңірлік білім беру жүйелерінің басты міндеттердің бірі мектепке

дейінгі ұйымдардың одан әрі инфрақұрылымдық дамуын қамтамасыз ету

және балаларды мектепке сапалы даярлауға бағытталған МДТО мазмұнын

үнемі жаңарту болып табылады. Санитарлық-гигиеналық нормалардың

талаптарына, кеңістік қажеттіліктеріне (нормативтерге сәйкес ойын және

жатын бөлмелер) сәйкес келетін жақсы МТБ-сыз сәбилерге лайықты

тәрбие мен білім алуына кепілдік беру мүмкін емес. Өкінішке орай,

Қазақстанның жекелеген өңірлерінде апаттық жағдайдағы мектепке

дейінгі ұйымдар немесе күрделі құрылысты қажет ететін ғимараттар

сақталуда. Ыстық сумен қамтамасыз етілмеген немесе кәріздеу жүйесінсіз

балабақшалар да бар. Осындай мектепке дейінгі ұйымдардың санын азайту

керек.

Осыған байланысты, МДТО өңірлік жүйелердің ресурстар мен

менеджментін бағалау жүйесінің жаңа Әдістемесіне мына көрсеткіштер

енгізілді (3.2.3 - кесте).

0,5

76

0,5

23

0,4

98

0,4

96

0,4

72

0,4

59

0,4

38

0,4

34

0,3

99

0,3

70

0,3

41

0,3

37

0,3

12

0,3

12

0,3

09

0,2

35


351

3.2.3 - кесте. «Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) D тобының көрсеткіштері

Белгісі Көрсеткіш атауы Өлшем бірлігі

D1 Балабақшалардың жалпы санынан апаттық жағдайдағы балабақшаларды үлесі

%

D2 Мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан ыстық сумен қамтамасыз етілмеген мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі

%

D3 Мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан кәріздеу жүйесімен қамтамасыз етілмеген мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі

%

D4

Мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан АКТ құрал-жабдықтарымен (дербес компьютерлер, мультимедиялық проекторлар, сенсорлы интерактивті тақталар және дамытушы компьютерлік ойындар) жабдықталған мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі (2017 жылдан бастап)

%

Мектепке дейінгі ұйымдардың МТБ жағдайын бағалау

балабақшалардың апаттық көрсеткіштері, олардың ыстық сумен және

кәріздеу жүйесімен қамтамасыз етілуі бойынша жасалды.

Осы мақсатта МДҰ материалдық базасы туралы 2015 жылғы

деректер 2014 жылғы деректермен салыстырылып талданды (3.2.4 - кесте).

Өңірлердің көбінде, төртеуінен басқа, апаттық жағдайдағы балабақшалар

болмады. 2014 жылмен салыстырғанда 2015 жылы апаттық балабақшалар

санының азаюына қарамастан, Қызылорда облысында қолайсыз жағдай

әлі де сақталып келеді.

3.2.4 - кесте. Апаттық жағдайдағы балабақшалардың саны

Өңір

2015 2014

Балабақшалардың жалпы саны,

бірлік

Апаттық жағдайдағы балабақшалардың

саны, бірлік

Балабақшалардың жалпы саны,

бірлік

Апаттық жағдайдағы

балабақшалардың саны, бірлік

Қазақстан Республикасы

4 241 15 3 832 16

Ақмола 180 1 171 0 Ақтөбе 267 0 254 0 Алматы 337 0 266 0 Атырау 158 0 143 1 Батыс Қазақстан 207 0 201 0 Жамбыл 251 2 228 0 Қарағанды 195 1 191 0 Қостанай 167 0 159 0 Қызылорда 390 11 333 15 Маңғыстау 167 0 151 0 Оңтүстік Қазақстан 922 0 815 0 Павлодар 164 0 158 0 Солтүстік Қазақстан 75 0 75 0 Шығыс Қазақстан 250 0 231 0 Астана қ. 163 0 156 0 Алматы қ. 348 0 300 0



352

Ыстық сумен қамтамасыз етілмеген МДҰ үлесі сандық деректер

негізінде есептелді (3.2.5 - кесте). Бұл көрсеткіш бойынша 2015 жылғы МДҰ

жалпы саны 2014 жылмен салыстырғанда төмендеді. Ерекше ілгерілеу

318-ден 0-ге дейін ОҚО-да байқалады. Ең қолайсыз жағдай Қызылорда

облысында сақталған.

Кәріздеу жүйесінсіз МДҰ жалпы саны 2014 жылмен салыстырғанда

29-ға төмендеп, 2015 жылы 622 құрады. Оңтүстік Қазақстан және

Қызылорда облыстарында қолайсыз жағдай сақталуда (3.2.5 - кесте).

3.2.5 - кесте. 2014-2015жж. ыстық сумен қамтамасыз етілмеген және кәріздеу жүйесі қосылмаған мектепке дейінгі ұйымдардың саны

Өңір

Ыстық сумен қамтамасыз етілмеген мектепке дейінгі ұйымдардың саны, бірлік

Кәріздеу жүйесі қосылмаған мектепке дейінгі ұйымдардың

саны, бірлік

2015 2014 2015 2014

Ақмола 14 11 3 1

Ақтөбе 24 55 46 44

Алматы 37 4 4 0

Атырау 28 38 15 28

Батыс Қазақстан 51 20 52 17

Жамбыл 68 98 41 49

Қарағанды 1 0 0 0

Қостанай 6 9 3 2

Қызылорда 149 153 177 170

Маңғыстау 0 14 14 4

Оңтүстік Қазақстан 0 318 247 325

Павлодар 10 16 6 11

Солтүстік Қазақстан 0 0 1 0

Шығыс Қазақстан 12 16 12 0

Астана қ. 0 0 0 0

Алматы қ. 0 0 1 0

Қазақстан Республикасы

400 752 622 651


«Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-

коммуникациялық технологиялар (АКТ)» D тобының 4 көрсеткіші

мәндерінің жалпы соммасы 10 өңір бойынша 0,9 белгісінен асатын топтық

индекстің мәні алынды. Төменгі позицияларды Қызылорда, Жамбыл және

Батыс Қазақстан облыстары алады (3.2.9 - сурет).


353

3.2.9 - сурет. «Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ)» D тобының индексі

МДҰ-ды ресурстармен қамтамасыз ету критерийі бойынша бағалау

С және D 2 тобының көрсеткіштері орташа өлшемді бағасы бойынша

«Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийінің жиынтық көрсеткішінің

индексі алынды, ол бойынша 3 облыс - Қарағанды, Павлодар, Солтүстік

Қазақстан - жоғары белгіге ие болды. Қызылорда, Жамбыл және Оңтүстік

Қазақстан облыстары төменгі позицияны алды (3.2.10 - сурет).

3.2.10 - сурет. «Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийінің жиынтық көрсеткішінің индексі

«Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийі бойынша қорытындылар

2015 жылдың қорытындысы бойынша қаржы және кадрлық

қамтамасыз етудің оң жақтарына «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту»

мамандығы бойынша жоғары және техникалық-кәсіптік білімі бар

педагогикалық кадрлардың санын ұлғайту жөніндегі ЖАО қызметін

1,0

00

0,9

98

0,9

97

0,9

82

0,9

62

0,9

60

0,9

54

0,9

32

0,9

25

0,9

20

0,8

42

0,8

20

0,8

04

0,7

32

0,6

19

0,1

81

0,7

68

0,7

26

0,7

16

0,6

91

0,6

82

0,6

81

0,6

67

0,6

58

0,6

45

0,6

37

0,6

21

0,6

17

0,6

02

0,5

58

0,4

80

0,3

20


354

жатқызуға болады. Өз кезегінде жоғары және бірінші санаты бар

мұғалімдердің жекелеген өңірлерде және жалпы республика бойынша

үлесінің азаюы байқалады (2014ж. - 20,43%, 2015ж. - 19,52%).

Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және АКТ қатысты

апаттық жағдайдағы, ыстық сумен қамтамасыз етілмеген және кәріздеу

жүйесі қосылмаған МДҰ санын азайту ЖАО қызметін атап өткен жөн. Өз

кезегінде жекелеген облыстарда (Қызылорда, Жамбыл, Батыс Қазақстан,

Оңтүстік Қазақстан) қабылданатын іс-шараларға қарамастан, жағдай әлі де

қолайсыз және ЖАО жағынан оны ары қарай жетілдіру шараларын қажет

етеді. Белгіленген мәселе сақталатын басқа өңірлерде де оны шешудің

қосымша іс-шаралары керек.

3.2.5. МДҰ «Мектепке дейінгі білім берудің тиімділігі» көрсеткіші бойынша бағалау

Нәтижелілік және ресурстармен қамтамасыз ету критерийлері

бойынша 3.2.11-суретте көрсетілгендей Қазақстанның өңірлерін кему

ретімен саралауға мүмкіндік берген МДҰ тиімділігінің көрсеткіші есептелді.

«Мектепке дейінгі білім берудің тиімділігі» жиынтық көрсеткіші индексінің

мәні бойынша 3 облыс - Павлодар, Қарағанды, Маңғыстау - көшбасшы

болды, ал Атырау, Қызылорда облыстары және Астана қаласы төменгі

позицияларды иеленді (3.2.11 - сурет).

3.2.11 - сурет. «Өңірлік білім беру жүйелерінің мектепке дейінгі білім беру бойынша қызметінің тиімділігі» жиынтық көрсеткішінің индексі

0,7

56

0,7

44

0,6

66

0,6

59

0,6

55

0,6

09

0,6

08

0,6

05

0,6

04

0,5

94

0,5

87

0,5

67

0,5

62

0,5

59

0,5

49

0,5

21


355

2015 жылы мектепке дейінгі білім беруге өткізілген бағалаудың

нәтижелері бойынша Қазақстанның барлық өңірлерінде тиімділік

көрсеткішінің өсу әлеуеті бар, өйткені 1-ге тең болатын индикатордың

максималды мүмкін бағасына ешкім қол жеткізе алмады. Бұл немесе басқа

көрсеткіштердің салыстырмалы талдауы негізінде әр өңір тиісті басқару

шешімдерін қабылдай отырып, келешекте МДҰ сапалы қызметтерінде

халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған МДТО

саласындағы нәтижелерді жақсарта алады.

3.3. Бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру

Орта білім беру жүйесінің Қазақстанның барлық азаматтарына

кепілдендірілген базалық деңгейі болып табылады. БДМБ бекітілген

мектеп білімінің білім беру саясаты «жалпы білім беретін мектептер

интеллектуалдық, физикалық және рухани дамыған Қазақстан

Республикасының азаматын қалыптастыруға, оның тез өзгермелі әлемде

табысты болуын қамтамасыз ететін білім алу қажеттіліктерін

қанағаттандыруға, мемлекеттің экономикалық игілігі үшін бәсекеге

қабілетті адами капиталды дамытуға» бағытталады.

2015 жылғы өңірлік білім беру жүйелерінің мектеп білімі

саласындағы жетістіктерін бағалау қаралатын жалпы орта білімнің сапасы

мен қолжетімділігі критерийлеріне сәйкес өткізілді.

3.3.1. А тобы. Білім сапасы және басқа да соңғы нәтижелер

Оқу процесінің нәтижелілігі білім сапасы және ұйымдар мен білім

жүйелері қызметтері стандарттарына қол жеткізу көрсеткіштері арқылы

бағаланды. Бұл топта осындай көрсеткіш болып оқу жетістіктерін сыртқы

бағалау анықталды.

Мектептегі оқу процесінің сапасын бағалауда «Алтын белгі» белгісін

ақтаған үміткерлер үлесінің көрсеткіші де бар.

Орта білім саласының қорытынды нәтижелер индикаторларына


356

жетім және ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалар үшін білім беру

ұйымының түлектерін жұмыспен қамтуды қаралатын балалар мен

жастарды әлеуметтендіру көрсеткіштері де жатқызылды. Бұл көрсеткіштер

жекелеген санаттарға жатқызылатын жастар үшін бұл әлеуметтік қолдау

шаралары өте маңызды, сондықтан да олар өңірлік білім беру жүйелері

қызметінің нәтижелеріне енгізілді.

ТжКБ алуға жағдай жасау арқылы жастардың әлеуметтік-

экономикалық интеграциясы да мемлекеттік жастар саясатының маңызды

міндеті болып табылады. Осыған байланысты, ЖАО алдында жалпы білім

беретін мектептердің 9 және 11-сынып түлектерін білімін колледждерде

жалғастыру және жұмысқа орналасу кезінде қажет болатын кәсіптік білім

мен дағдыларды алу үшін тартудың жаңа мақсаттары тұр. Кәсіптік бағдар

беру жұмысы мен жастарды одан әрі үздіксіз білім алуға тарту ЖАО мен

колледждердің бірлескен міндеті болып табылады.

Осылайша, білім сапасы мен жалпы орта білім берудің соңғы

нәтижелерінің басқа да көрсеткіштерін бағалау үшін 4 көрсеткіш

пайдаланылды (3.3.1 - кесте).

3.3.1 - кесте. «Білім сапасы мен басқа да соңғы нәтижелер» А тобының көрсеткіштері


А1 ОЖСБ орташа балы

- 9 сынып - 4 сынып

%

А2 «Алтын белгі» белгісіне марапатталуға үміткерлердің санынан «Алтын белгі» белгісін ақтаған үміткерлердің үлесі

%

А3

Жетім және ата-ананың қамқорлығысыз қалған балалардың жалпы санынан білім беру ұйымының жетім және ата-ананың қамқорлығысыз қалған балалардың жұмыспен қамтылған түлектерінің үлесі

%

А4

Түлектердің жалпы санынан оқуды жалғастырмаған бітіруші сынып оқушыларының үлесі

- 9 сынып - 11 сынып

%

ОЖСБ Қазақстанның білім сапасының ұлттық жүйесінің бір элементі

болып табылады. ОЖСБ-ға 4 және 9 сынып оқушылары қатысады.


357

2015 жылы 9 сыныптың ОЖСБ орташа балы 33,25 құрады

(3.3.1 - сурет), бұл 2014 жылғы нәтижеден - 39,58 төмен. Ең жоғарғы

көрсеткішті Алматы қ., ең төменгі көрсеткішті Атырау облысының

оқушылары көрсетті. Осылайша, ОЖСБ максималды және минималды

мәндерінің арасы 2 еседен артық болды. Өңірлердің көбі (16-дан 10-ы)

республика бойынша орташа мәннен төмен болатын бағаға ие болды.

Жамбыл облысынан басқа, шамамен барлық өңірлердің 2015 жылғы ОЖСБ

көрсеткіштері 2014 жылғы нәтижелермен салыстырғанда төмендегенін

де атап өткен жөн.

3.3.1 - сурет. 9-сыныптардың ОЖСБ орташа балы


2015 жылы 4 сыныптардың ОЖСБ орташа балы 18,59-ды құрады

(3.3.2 - сурет), ең жоғарғы балды Алматы қ., ең төменгі балды

Оңтүстік Қазақстан облысының оқушылары алды.

3.3.2 - сурет. 4-сыныптардың ОЖСБ орташа балы, 2015 жылы


52

,25

46

,18

43

,54

38

,24

36

,45

33

,29

33

,25

30

,49

30

,40

29

,58

29

,53

28

,91

28

,78

28

,47

27

,94

26

,48

25

,52

53

,00

52

,91

51

,60

48

,76

35

,73

43

,60

39

,58

31

,41

37

,96

35

,42

40

,00

36

,38

34

,29 42

,96

36

,10

35

,42

33

,52

2015 2014

22

,69

21

,72

20

,28

19

,45

19

,43

19

,24

19

,10

18

,59

18

,11

17

,79

17

,66

17

,66

17

,34

16

,83

16

,78

16

,76

16

,74


358

Мектеп білімін сәтті аяқтауын дәлелдейтін түлектер үлесінің өсуі

байқалады. Республика бойынша «Алтын белгі» белгісін ақтаған

үміткерлер саны 2015 жылы үміткерлер санынан 50% асты (3.3.3 - сурет)

(2014ж. - 44,15%). Ақтаған үміткерлердің ең жоғары үлесі Алматы

қаласында, ең төменгі - Атырау облысында сақталады. Өңірлердің шамамен

жартысынан көбінде «Алтын белгі» белгісін ақтаған үміткерлердің үлесі

50% аспайды, бұл әлеуетті үміткерлер мен мұғалімдердің қосымша

мақсатты жұмыс жасауын талап етеді.

3.3.3 - сурет. «Алтын белгі» белгісімен марапатталуға үміткерлер санынан «Алтын белгі» белгісін ақтаған үміткерлердің үлесі, %


2015 жылы ЖАО-ның білім беру ұйымдарының жетімдер мен ата-

ананың қамқорлығынсыз қалған балалар түлектерін жұмыспен қамту

жөніндегі белсенді жұмысы жалғастырылды. Қазақстанның барлық

өңірлерінде мұндай білім беру ұйымдарының түлектері (ҚР бойынша 1 326

адам) жұмыспен қамтылды. Осылайша, бұл көрсеткіш бойынша барлық

өңірлердің бағасы 100% құрады.

Оқуды жалғастырмаған 9 сынып оқушылары үлесінің көрсеткіші

2015 жылы республика бойынша орташа мәні айтарлықтай төмен - 0,21%

79

,79

64

,74

59

,66

58

,97

56

,04

54

,73

53

,30

53

,22

51

,06

50

,13

48

,67

48

,39

46

,02

45

,65

34

,17

33

,33

24

,27

80

,35

71

,21

37

,75

54

,05

38

,55

54

,00

44

,15

34

,58

50

,68

38

,80

37

,16 4

9,3

8

51

,09

46

,81

43

,36

25

,00

19

,74

2015 2014


359

болды (3.3.4 - сурет). Қазақстанның барлық өңірлерінде 9 сынып түлектері

оқуын мектепте немесе колледждерде жалғастырды. Дегенмен, Қарағанды

облысында біліктілігі жоқ (яғни жұмыс мамандығын алмай жұмысқа

орналасқан немесе жұмысқа орналаспаған) 9 сынып оқушыларының саны

94 адам, Ақмола облысында - 44 адам, Оңтүстік Қазақстан облысында -

172 адам болды. Бұл - өңірлер бойынша ең жоғарғы көрсеткіштер.

Көрсеткіштің ең төменгі мәні Жамбыл, Қызылорда, Алматы облыстарында

тіркелді.

3.3.4 - сурет. Түлектердің жалпы санынан оқуды жалғастырмаған 9 сынып оқушыларының үлесі, %, 2015 жыл


Оқуды жалғастырмаған 11 сынып оқушылар үлесінің көрсеткіші

республика бойынша орташа мәннен жоғары - 16,25% болды (3.3.5-сурет).

Көрсеткіштің неғұрлым төмен үлесі Астана қаласында, Солтүстік Қазақстан

және Ақмола облыстарында тіркелді. Көрсеткіштің анағұрлым жоғарғы

мәні (ең төменгі) Оңтүстік Қазақстан, Алматы және Жамбыл облыстарында

байқалады. Бұл өңірлерде мектеп түлектерін колледждерге тарту қызметін

белсендіру керек.

0,0

2

0,0

3

0,0

3

0,0

5

0,0

7

0,0

8 0,1

1

0,1

3

0,1

6

0,1

8

0,1

8

0,2

1

0,2

9 0,3

5

0,3

8

0,4

7

0,5

8


360

3.3.5 - сурет. Түлектердің жалпы санынан оқуды жалғастырмаған 11-сынып оқушыларының үлесі, %, 2015 жыл


Жоғарыда аталған А тобының көрсеткіштері деректерінің талдауы

негізінде соңғы 3 жылдың қорытындысы бойынша мектеп білімі

нәтижелерінің индексі алынды (3.3.6 - сурет).

3.3.6 - сурет. «Білімнің сапасы және басқа да соңғы нәтижелер» А тобының индексі

Ең жоғарғы индексті Алматы және Астана қалаларында, сонымен

қатар Шығыс Қазақстан облысы алды. Орта білімнің ең төменгі нәтижелер

көрсеткіші Оңтүстік Қазақстан, Атырау және Солтүстік Қазақстан

облыстарында тіркелді.

4,1

5

5,7

4

6,7

1

7,3

4

8,8

5

8,9

7

10

,19

10

,85

10

,90

11

,55

11

,63 14

,48

15

,18

16

,25

18

,35

20

,12

29

,49

0,9

17

0,8

41

0,6

97

0,6

19

0,6

03

0,5

93

0,5

87

0,5

74

0,5

69

0,5

63

0,5

43

0,5

08

0,4

55

0,4

52

0,4

07

0,3

56


361

3.3.2. В тобы. Жалпы және қосымша білімнің қолжетімділігі

Білім берудің мемлекеттік саясатының мақсаты - елдің барлық

азаматтарына жалпы орта білімді ұсыну. Конституцияның 30-бабы

Қазақстанның барлық азаматтарына мемлекеттік мектептерде тегін және

міндетті орта білім алу құқығына кепілдік береді. Халықаралық тәжірибеге

сәйкес даму мүмкіншілігі шектеулі балалар үшін тең қолжетімділікті

қамтамасыз етудің маңыздылығы артып келеді.

Елдің барлық өңірлеріндегі мектептерде инклюзивті білім беру

жүйесі жетілдіріліп келеді. Сонымен бірге, шешуді қажет ететін белгілі

мәселелер де бар. Біріншіден, бұл - оқушыларға қажетті педагогикалық

қолдау (мысалы, арнайы дефектологиялық білім және т.б.). Екіншіден, бұл -

мүмкіндігі шектеулі балалардың кедергісіз қолжетімділігін жасайтын

мектептің МТБ (көтеру құрылғылары, пандустар, санитарлық бөлмелердегі

ұстағыштармен жабдықталған арнайы құралдар, арнайы парталар,

үстелдер). Үшіншіден, бұл - мүмкіншілігі шектеулі оқушыларға арналған

сәйкес оқу-әдістемелік қамтамасыз ету.

Орта білімнің қолжетімділігі тобына қосымша білім беруді

дамытудың көрсеткіші де енгізілді.

Қолжетімділікті бағалау кезінде қазіргі уақытта сақталып жатқан оқу

орындарының жетіспеушілігі мәселесіне де баса назар аудару керек.

Сонымен қатар, мектептері жоқ ауыл-аймақтардың шалғайдағы

ауылдарында басқа мәселе - балаларды үйден мектепке және мектептен

үйге ыңғайлы жеткізу мәселесі бар.

Жоғарыда айтылғанның негізінде, жалпы және қосымша білім

берудің қолжетімділігін бағалау үшін 4 көрсеткіш пайдаланылды

(3.3.2-кесте).


362

3.3.2-кесте. «Жалпы және қосымша білім берудің қолжетімділігі» В тобының көрсеткіштері


В1 Мектептердің жалпы санынан инклюзивтік білім беруге жағдай

жасаған мектептердің үлесі (2017 жылдан бастап) %

В2

Мектептер оқушыларының жалпы санынан қосымша білім

берумен қамтылған оқушылардың үлесі, барлығы

қалалық жерде

ауылдық жерде

%

В3 Оқу орындарының жетіспеушілігі орын

В4

Көліктік тасымалдауды қажет ететін балалардың жалпы санынан

үйден мектепке, мектептен үйге ыңғайлы көлік тасымалымен

қамтылған оқушылардың үлесі

%

Толық теңдік негізіндегі барлығына, оның ішінде мүмкіндігі

шектеулі балаларға сапалы білім берудің қолжетімділігі әркімнің қабілеті

мен ынтасына байланысты кезең-кезеңімен жүзеге асырылады.

Инклюзивтік білім беруге жағдай жасаған мектептер үлесінің көрсеткіші

БҒДМБ сәйкес 2017 жылдан бастап есепке алынады.

Қазақстанның өңірлерінде балалардың сабақтан тыс уақытында

қосымша білім берумен қамтуға жағдай жасалуда. Қосымша білім беру

оқушылардың білім алу және мәдени қажеттіліктерін жан-жақты

қанағаттандыру мақсатымен жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің

мүддесімен ұсынылады. Балаларды қосымша біліммен қамту көрсеткіші

бойынша алғашқы орынды Батыс Қазақстан облысы, Шығыс Қазақстан

облысы және Солтүстік Қазақстан облысы алды. Алматы, Оңтүстік

Қазақстан облыстары және Алматы қаласы соңғы орында тұр (3.3.7 - сурет).

Солтүстік Қазақстан облысы және Шығыс Қазақстан облысы 2014 жылмен

салыстырғанда 2015 жылы көрсеткіштерін айтарлықтай жақсартты.


363

3.3.7 - сурет. Мектеп оқушыларының жалпы санынан қосымша біліммен қамтылған оқушылардың үлесі, %


Қала және ауыл балаларының қосымша білім алу мүмкіндіктерінде

айтарлықтай алшақтық бар. Осылайша, қалалық жерде қосымша білім

берумен қамтылған оқушылардың үлесі 31,55%, ал ауылдық жерде 16,82%

құрады. Қалада ауыл жерге қарағанда қосымша білім алу мүмкіндігі көбірек

болғанымен, 3 облыста (Ақмола, Жамбыл, Қызылорда облыстарында) бұл

көрсеткіш ауылдық жерде қалалық жермен салыстырғанда неғұрлым

жоғары (3.3.3 - кесте).

3.3.3 - кесте. «Қала-ауыл» тұрғысында қосымша білім берумен қамтылған оқушылардың үлесі, %

Қалалық жер Ауылдық жер

2015 2014 2015 2014 Қазақстан Республикасы 31,55 30,22 16,82 17,58 Ақмола 22,04 18,35 31,18 35,14 Ақтөбе 42,76 38,86 18,16 28,12 Алматы 27,14 24,31 6,06 6,06 Атырау 18,18 15,56 19,31 16,43 Батыс Қазақстан 72,02 68,77 49,29 51,84 Жамбыл 18,08 17,64 24,67 24,07 Қарағанды 33,68 34,09 10,90 8,13 Қостанай 58,86 49,93 17,71 44,37 Қызылорда 13,84 24,17 25,96 28,76 Маңғыстау 36,00 37,22 7,89 6,58 Оңтүстік Қазақстан 25,59 19,74 8,62 10,54 Павлодар 45,50 40,58 19,37 20,79 Солтүстік Қазақстан 71,79 29,40 24,55 27,98 Шығыс Қазақстан 63,89 59,45 35,21 26,25 Астана қ. 22,12 25,06 Алматы қ. 14,96 16,72


60

,44

51

,24

42

,93

38

,23

36

,66

32

,21

28

,12

27

,14

24

,51

22

,12

22

,09

21

,50

19

,81

18

,77

16

,21

14

,96

11

,10

59

,92

44

,41

28

,52

47

,09

33

,74

34

,22

27

,59

27

,77

24

,05

25

,06

21

,57

26

,98

19

,86

16

,02

14

,43

16

,72

10

,44

2015 2014


364

ҚР бойынша білім беру қызметін барлығы 7 160 мектеп жүргізеді

(2014ж. - 7 222). 2015 жылғы қысқару ШЖМ-ді жабылуымен түсіндіріледі.

Елдегі ШЖМ үлесі жалпы орта білім беру ұйымдарының санынан

44% құрайды.

2015 жылы оқу орындарының жетіспеушілігі 2014 жылмен

салыстырғанда 3 719-ға көбейіп 106 379 бірлікті құрады (3.3.4 - кесте).

Оқу орындарының жетіспеушілігі Алматы қаласында 10 448-ке өсіп,

35 103 бірлікті құрады. Бұл мегаполистағы халықтың жоғарғы

тығыздығымен және көші-қон процестерімен байланысты. Алматы

облысында жетіспеушілік 20 492-ден 24 604-ке дейін ұлғайды. Оңтүстік

Қазақстан облысында жетіспеушіліктің 8 890 орынға кемуіне қарамастан,

бұл көрсеткіш бойынша жалпы рейтингте 3-орынды алды. Қазақстанның

3 өңірінде (Батыс Қазақстан, Қостанай облыстары және Астана қаласы)

бүгінгі күні оқу орындарының жетіспеушілігі мәселесі жоқ.

3.3.4 - кесте. Оқу орындарының жетіспеушілігі, бірлік, 2015 жыл

Өңір 2015 2014 Жетіспеушіліктің

жоғарылауы/төмендеуі

Қазақстан Республикасы 106 379 102 660 3 719

Ақмола 9 429 3 796 5 633

Ақтөбе 101 1 328 -1 227

Алматы 24 604 20 492 4 112

Атырау 1 487 1 788 -301

Батыс Қазақстан 0 581 -581

Жамбыл 5 037 4 310 727

Қарағанды 471 0 471

Қостанай 0 0 0

Қызылорда 2 749 3 410 -661

Маңғыстау 5 935 7 593 -1 658

Оңтүстік Қазақстан 15 210 24 100 -8 890

Павлодар 2 142 3 512 -1 370

Солтүстік Қазақстан 176 176 0

Шығыс Қазақстан 3 935 5 055 -1 120

Астана қ. 0 1 864 -1 864

Алматы қ. 35 103 24 655 10 448



365

Мектептері жоқ шалғайдағы ауылдарда тұратын балаларға білім

берудің қолжетімділігі мәселесін шешу үшін үйден мектепке, мектептен

үйге көлік тасымалы ұйымдастырылды. Өңірлерде ыңғайлы көлік

тасымалымен қамтамасыз ету шаралары жасалуда. Балаларды мектеп көлік

тасымалының максималды мүмкін болатын 100% Батыс Қазақстан,

Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан және Павлодар

облыстары жетті. Бұл ретте, Жамбыл, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан

облыстары 2014 жылғы мерзімдегі көрсеткішті айтарлықтай жақсартып,

бұл көрсеткішке тек соңғы жылы ғана жетті. Мектептер мен интернаттарға

көлік тасымалымен қамтамасыз етілмеген балалардың шамамен 48%

Қызылорда және 30% дейін Алматы облыстарына тиесілі (3.3.8 - сурет).

3.3.8 - сурет. Үйден мектепке, мектептен үйге ыңғайлы көлік тасымалымен қамтылған оқушылардың үлесі, %


В тобының бұл көрсеткіштерінің талдауы негізінде жалпы және

қосымша білім беру қолжетімділігінің индексі алынды (3.3.9 - сурет).

Индекстің ең жоғарғы көрсеткішіне Батыс Қазақстан облысы, Солтүстік

Қазақстан облысы және Шығыс Қазақстан облысы иеленді. Ең төменгі

көрсеткіш Алматы қаласында, Алматы және Қызылорда облыстарында

тіркелді.

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

99

,52

98

,41

96

,52

96

,50

95

,49

91

,55

91

,01

69

,58

52

,13

10

0,0

0

85

,19

97

,28

75

,62

82

,54 1

00

,00

99

,46

99

,00

95

,53

93

,70

77

,45 91

,02

87

,83

70

,38

73

,20

2015 2014


366

3.3.9 - сурет. «Жалпы және қосымша білім берудің қолжетімділігі» В тобының индексі

ОБ нәтижелілік критерийі бойынша бағалау

А және В топтарының көрсеткіштерін бағалау қорытындылары

бойынша «Нәтижелілік» критерийінің жиынтық индикаторының индексі

алынды, ол бойынша Батыс Қазақстан облысы ең жоғарғы мәнге,

ал Алматы облысы ең төменгі бағаға ие болды (3.3.10 - сурет). Осылайша,

өңірлер бойынша нәтижеліліктің максималды және минималды мәндері

арасындағы алшақтық 2 еседен артық болды.



2015 жылғы қорытындылар бойынша нәтижелілікке қол жеткізудің

оң жақтарына «Алтын белгі» белгісін ақтаған түлектер үлесінің өсуін

жатқызуға болады. Өз кезегінде, 2015 жылы 2014 жылмен салыстырғанда

9 сыныптардың ОЖСБ нәтижелерінің нашарлауы байқалды.

0,9

91

0,8

95

0,8

20

0,8

07

0,7

85

0,7

68

0,7

37

0,7

02

0,6

99

0,6

80

0,6

68

0,5

71

0,5

65

0,3

80

0,2

59

0,0

10

0,7

80

0,7

59

0,7

06

0,7

00

0,6

78

0,6

74

0,6

73

0,6

51

0,6

21

0,6

12

0,5

96

0,5

54

0,4

99

0,4

63

0,4

61

0,3

84


367

ЖАО жетімдер мен ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалар үшін

білім беру ұйымдарының түлектерін жұмыспен қамту қызметі

Қазақстанның барлың өңірлерінде 100% нәтижесімен сәтті аяқталды.

Әр түрлі өңірлерде қосымша білім берумен қамту көрсеткіштері

әр түрлі, неғұрлым төмен көрсеткіш ауылдық жерде байқалады. Оқу

орындарының жетіспеушілігі Қазақстанның 3 өңірінен басқа, барлық

өңірлерінде дерлік сол немесе өзге де дәрежеде сақталады. 2 облыста -

Қызылорда және Алматы облыстарының ауылдық жерлерінде үйден

мектепке, мектептен үйге ыңғайлы көлік тасымалын қажет ететін

балаларды жеткізу мәселесі қажетті дәрежеде шешілмеді.

Кейбір өңірлердің жоғарыда аталған ЖАО қызметінің әлсіз жақтары

олардың нәтижелілігінің төмендеуіне әсер етеді.

3.3.3. С-тобы. Қаржы және кадрлық ресурстар

Білім беру және нәтижеліліктің сапасын жоғарылату білім берудің

жағдайын жақсарту және менеджмент жүйесін үнемі жетілдіруге тікелей

байланысты. Білім беруді қаржыландыру және бюджеттік қаржыны тиімді

қолдану маңызды фактор болып табылады.

Заманауи білім беру жүйесі педагогикалық кадрлардың кәсіптік

құзыреттеріне жоғарылатылған талаптарды қояды. Жаңа ақпараттық

технологиялар мен оқытудың әдістерін енгізу мұғалімдерді іріктеу кезінде

білім саласында магистр дәрежесінің болуына артықшылықтар беру

қажеттілігін талап етеді. Магистр дәрежесі бар педагогикалық кадрлардың

саны біртіндеп өсу керек. Сонымен қатар, жас кадрлар әр түрлі

инновацияларды қолдануға икемді екені белгілі. Сондықтан, мектептің

әр педагогикалық ұжымында тәжірибелі мұғалімдермен қатар жас

мұғалімдер де қатар қызмет жасау керек. Бұл көрсеткіш, ЭЫДҰ

тәжірибесіне негізделіп, осы жылдан бастап бағалау индикаторларының

тізбесіне енгізілді.

Жас мамандарды тарту және мұғалім мамандығының беделін

жоғарылату өңірлік білім беру жүйелері қызметінің маңызды бөлігі болып


368

табылады. ЖАО гранттары есебінен мектеп түлектерінің педагогикалық

білім алуға ынталандырудың маңызды факторларының бірі болып

табылады. Сондықтан кадрлық әлеует көрсеткіштерінің тізбесі бағалаудың

осы жаңа индикаторымен кеңейтілді.

Қаржы және кадрлық ресурстармен қамтамасыз етудің сандық және

сапалық көрсеткіштерін бағалау үшін 5 көрсеткішті қолдану ұсынылады

(3.3.5 - кесте).



С1 Жергілікті бюджеттің шығыстарынан орта білімге жұмсалатын шығындарының үлесі

%

С2 Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің жалпы санынан магистр дәрежесі бар мұғалімдердің үлесі (2017 жылдан бастап)

%

С3 Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің жалпы санынан жоғарғы және бірінші санаты бар мұғалімдердің үлесі

%

С4 Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің жалпы санынан жас педагогикалық қызметкерлердің (25-34 жастағы) үлесі

%

С5 Жергілікті атқарушы органдардың гранттары есебінен педагогикалық мамандықтар бойынша білім алушылардың саны

адам

Жергілікті бюджеттен қаржыландыратын мектеп біліміне

жұмсалатын шығыстардың үлесі Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және

Жамбыл облыстарында анағұрлым жоғары (3.3.11 - сурет). Бұл

көрсеткіштің анағұрлым төменгі мәні Астана мен Алматы қалаларында

және Атырау облысында тіркелді.

3.3.11 - сурет. Жергілікті бюджет шығыстарынан орта білімге жұмсалған шығындарының үлесі, %, 2015 жыл


25

,66

22

,66

22

,46

21

,39

19

,82

19

,62

19

,34

19

,21

19

,18

19

,03

17

,99

16

,75

16

,69

16

,23

12

,63

7,1

8

5,3

0


369

Педагогикалық кадрлар оқушылардың білім жетістіктері мен оқуда

жоғарғы деңгейде табысты болуының маңызды факторларының бірі

болып табылады. БҒДМБ мұғалім мамандығының беделін жоғарылату және

олардың сапалық құрамын арттыру міндеті қойылды.

Мектепке мұғалімдерді іріктеу кезінде жыл сайын «білім магистрі»

дәрежесі бар мамандар кеңінен тартылады. Бұл уақыт талабы: мысалы,

ЭЫДҰ 17 мемлекетінде негізгі және жоғарғы мектепте жұмыс істеу үшін

магистр дәрежесі талап етіледі. Қазақстанда қазіргі уақытта магистр

дәрежесі бар мұғалімдердің үлесі шекті дәрежеде төмен: 2014-2015

жылдары 0,6-0,7%. Осыған байланысты, бұл көрсеткіш қадағаланып,

2017 жылдан бастап өңірлерді бағалау рейтингіне қатысады.

Мұғалімдердің біліктілік дәрежесі оларға сәйкес санаттарды

тағайындаумен бағаланады. Мемлекеттің педагогикалық құрамының

сапалық деңгейі жыл сайын өсіп келеді: 2015 жылы жоғарғы және бірінші

санаты бар мұғалімдердің үлесі 49,84% құрады. Көшбасшы позицияларды

Павлодар облысы, Астана және Алматы қалалары алды. Салыстырмалы

анағұрлым төмен көрсеткіштер Маңғыстау, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан

облыстарында тіркелді (3.3.12 - сурет).

3.3.12 - сурет. Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің жалпы санынан

жоғарғы және бірінші санаты бар мұғалімдердің үлесі, %


58

,17

57

,24

55

,80

55

,13

54

,38

53

,75

51

,80

50

,41

49

,84

49

,09

48

,61

47

,94

47

,09

46

,87

45

,33

44

,53

43

,93

57

,79

55

,72

53

,19

49

,69

53

,81

48

,39

51

,27

53

,66

50

,18

49

,16

47

,30

46

,33

45

,14

43

,76 52

,09

44

,63

43

,83

2015 2014


370

2014 жылмен салыстырғанда өңірлердің көбінде жоғары және

бірінші санаты бар мұғалімдердің үлесі өсті. Әсіресе айтарлықтай өсім

Жамбыл (48,39%-дан 53,75%-ға), Қызылорда (43,76%-дан 46,87%-ға)

облыстарында байқалды. Оңтүстік Қазақстан облысында бұл көрсеткіш

52,09% - 45,33%, Шығыс Қазақстан облысында 53,66%-50,41% төмендеді.

2015 жылы 2014 жылмен салыстырғанда жалпы білім беретін

мектептер мұғалімдерінің жалпы санынан жас (25-34 жастағы)

педагогикалық қызметкерлердің үлесі 24,93%-34,87% дейін өсті

(3.3.13-сурет). Көшбасшы позицияларды жастардың үлес салмағы 40%-дан

асатын Ақтөбе, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстары алды.

2014 жылы бұл көрсеткіш 30% төмен болғанын атап өткен жөн. Қостанай

және Қарағанды облыстары бұл көрсеткіш бойынша 2 жыл бойы төменгі

позицияларды алды, дегенмен бұнда да 2015 жылы жас мұғалімдердің

салмақтық үлесінің өсуі тіркелді.

3.3.13-сурет. 2014-2015жж. жалпы білім беретін мектептер мұғалімдерінің жалпы санынан жас (25-34 жастағы) педагогикалық кадрлардың үлесі, %


Дамыған елдерде оқыту беделді болып табылады, мемлекет бұған

әр жолдармен қолдау жасайды. Қазақстанда бұл мәселе әрі қарай, оның

42

,42

41

,25

40

,24

38

,08

37

,30

37

,14

36

,70

34

,87

34

,56

34

,19

33

,87

32

,70

32

,05

32

,05

31

,57

31

,37

23

,72

24

,05

26

,59

23

,81 27

,62

20

,48

35

,13

25

,55

24

,93

26

,70

22

,87

25

,31

21

,74 25

,67

23

,84

24

,56

20

,40

20

,11

2015 2014


371

ішінде ЖАО тарапынан қайта қарауды қажет етеді. Мұғалімнің беделін

жоғарылатуға ЖАО қаржыландыруы ықпал етеді. Осыған байланысты,

өңірлік білім беру жүйелерін бағалау көрсеткіштерінің тізбесіне ЖАО

гранттары есебінен педагогикалық мамандықтар бойынша білім алушылар

санының көрсеткіші енгізілді.

2015 жылы республика бойынша 1 923 гранттардың жалпы санынан

ЖАО бөлген неғұрлым көп гранттар саны - 310 Павлодар облысында

тіркелді. Екінші және үшінші орында Шығыс Қазақстан (268) және

Қызылорда (217) облыстары тұр. Атырау және Солтүстік Қазақстан

облыстарында бірде бір грант бөлінбеді (3.3.6 - кесте).

3.3.6 - кесте. Жергілікті атқарушы органдардың гранттары есебінен педагогикалық мамандықтар бойынша білім алушылардың саны, адам

Өңір 2015

Қазақстан Республикасы 1 923

Ақмола 161

Ақтөбе 114

Алматы 139

Атырау 0

Батыс Қазақстан 56

Жамбыл 1

Қарағанды 16

Қостанай 77

Қызылорда 217

Маңғыстау 202

Оңтүстік Қазақстан 59

Павлодар 310

Солтүстік Қазақстан 0

Шығыс Қазақстан 268

Астана қ. 177

Алматы қ. 126


С тобы көрсеткіштерінің нәтижелері бойынша қаржы ресурстарымен

қамтамасыз ету және педагогикалық кадрлар сапасының индексі алынды


372

(3.3.14 - сурет). Ең жоғарғы индекстерді Павлодар, Қызылорда және Шығыс

Қазақстан облыстары алды. Ең төменгі көрсеткіш Қостанай, Атырау және

Оңтүстік Қазақстан облыстарында тіркелді.


3.3.4. D тобы. Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар

Өңірлік білім беру жүйелерін жаңғыртудың заманауи кезеңі

қолжетімділікті кеңейту және сапалы мектеп білімін алу мүмкіндігімен

сипатталады. Сонымен бірге, мектептердің лайықты білім берумен

қамтамасыз етуге кедергі келтіретін МТБ төмен болу факторлары да бар.

Осылайша, жекелеген аймақтарда апаттық жағдайдағы мектептер,

үшауысымдық сабақ, жаңа модификациялы оқу кабинеттері мен

оқулықтармен қамтамасыз етілмеу фактілері байқалады. Білім беру

ұйымдарының инфрақұрылымдық дамуы мен ресурстық әлеуетін

жетілдіру орта және ұзақ мерзімді перспективалар басымдылық бағыттар


Орта білім мазмұнының жаңа әдістері тұрғысында білім беру мен

басқаруда АКТ қолдану кеңейтілу керек. Жоғары аталғанды басшылыққа

ала отырып, өңірлік білім беру жүйелерін МТБ және АКТ саласында бағалау

үшін 7 көрсеткіш пайдаланылды (3.3.7 - кесте).

0,8

72

0,6

70

0,6

68

0,5

77

0,5

53

0,5

47

0,5

37

0,5

27

0,5

05

0,5

00

0,4

99

0,4

96

0,4

75

0,4

42

0,3

67

0,3

36


373

3.3.7 - кесте. «Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар» D тобының көрсеткіштері


D1 Мектептердің жалпы санынан апаттық жағдайдағы мектептердің үлесі

%

D2 Мектептердің жалпы санынан сабақты үш ауысымда жүргізетін күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептердің үлесі

%

D3 Жалпы білім беретін мектептердің жалпы санынан асхана/буфеттермен қамтамасыз етілген жалпы білім беретін мектептердің үлесі (2017 жылдан бастап)

%

D4

Мектептердің жалпы санынан жаңа модификациялы оқу кабинеттерімен қамтамасыз етілген мектептердің үлесі

физика химия биология

%

D5 Оқушылардың жалпы санынан оқулықтармен қамтамасыз етілген оқушылардың үлесі

%

D6 Қолайсыз отбасылардан шыққан оқушылардың жалпы санынан тегін ыстық тамақпен қамтылған қолайсыз отбасылардан шыққан балалардың үлесі

%

D7 Мектептердің жалпы санынан 4-10 Мбит/сек жылдамдығымен кең жолақты Интернетпен қамтамасыз етілген мектептердің үлесі

%

2015 жылы Қазақстанның мектеп білім жүйесінде

инфрақұрылымдық даму жалғастырылды. 2014 жылмен салыстырғанда,

апаттық жағдайдағы (67-ге) және үш ауысымды (8-ге) мектептер саны

азайды (3.3.8-кесте). 2014 жылмен салыстырғанда апаттық жағдайдағы

мектептер саны құрылыс пен күрделі жөндеу жұмыстарының есебінен

шамамен барлық өңірлерде азайды. Батыс Қазақстан, Қостанай, Маңғыстау,

Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында

апаттық жағдай мәселесі толығымен шешілді.

Апаттық жағдайдағы мектептердің саны Оңтүстік Қазақстан (30-ға),

Жамбыл (9-ға), Шығыс Қазақстан (7-ге), Қызылорда (5-ке) облыстарында

айтарлықтай қысқарды. ЖАО қабылдайтын апаттық жағдайдағы

мектептерді жою шараларына қарамастан, аталған облыстарда,

2014 жылмен салыстырғанда үлесі төмендегенімен, олардың саны әлі де

жоғары. Бұл көрсеткіштің неғұрлым жоғары үлесі Қызылорда облысына

тиесілі (5,03%).


374

Сабақты үш ауысыммен жүргізетін мектептердің саны, 2014 жылмен

салыстырғанда, Алматы облысында 6 бірлікке, Маңғыстау облысында

3 бірлікке, Ақтөбе облысында 2 бірлікке, Астана қаласында 2 бірлікке

төмендеді. Өз кезегінде, Жамбыл облысында 2 бірлікке, Оңтүстік Қазақстан

облысында 2 бірлікке және Қарағанды облысында 1 бірлікке бұл

көрсеткіштің ұлғаюы байқалады (3.3.8 - кесте).

3.3.8-кесте. 2014 - 2015жж. апаттық жағдайдағы және сабақты үш ауысыммен жүргізетін мектептердің саны, бірлік

Өңір

Апаттық жағдайдағы мектептердің саны

Сабақты үш ауысыммен жүргізетін күндізгі мемлекеттік

жалпы білім беретін мектептердің саны

2015 2014 2015 2014

Қазақстан Республикасы 69 136 87 95

Ақмола 1 0 0 0

Ақтөбе 2 3 3 5

Алматы 1 6 49 55

Атырау 6 8 0 0

Батыс Қазақстан 0 3 0 0

Жамбыл 12 21 5 3


Қостанай 0 0 0 0

Қызылорда 15 20 0 0

Маңғыстау 0 2 1 4

Оңтүстік Қазақстан 18 48 23 21

Павлодар 0 1 0 0

Солтүстік Қазақстан 0 2 2 2

Шығыс Қазақстан 11 18 2 2

Астана қ. 1 1 0 2

Алматы қ. 0 0 0 0


Жергілікті бюджеттің қаржысы есебінен мектептерді оқу

кабинеттерімен жабдықтау жалғасуда. 2015 жылы 2014 жылмен

салыстырғанда жаңа модификациялы оқу кабинеттерімен жабдықталған

мектептердің үлесі: физика - мектептердің жалпы санынан 48,02%- 49,62%

дейін, химия - 41,35%-43,52% дейін, биология - 40,21%-42,25% дейін артты.

Ең жоғары көрсеткіштер соңғы 2 жылда Алматы қаласында сақталып

келеді. Өз кезегінде, мектептерде физика және химия кабинеттерін


375

жаңартудың ең төменгі көрсеткіштері Қызылорда облысында, биология

кабинеттері бойынша Қостанай облысында байқалды (3.3.15 - сурет).

3.3.15 - сурет. Мектептердің жалпы санынан жаңа модификациялы оқу кабинеттерімен қамтамасыз етілген мектептердің үлесі, %, 2015 жыл

Физика кабинеттері

Химия кабинеттері

95

,02

83

,33

68

,72

61

,77

55

,75

54

,55

53

,80

53

,65

51

,22

49

,62

48

,68

45

,05

44

,73

42

,56

35

,41

28

,22

27

,18

94

,53

83

,33

69

,27

65

,15

54

,57

49

,50

48

,58

46

,58

43

,52

40

,98

40

,87

38

,69

37

,81

36

,08

33

,40

31

,14

18

,46


376

Биология кабинеттері


2015 жылы оқу әдебиетімен қамтамасыз етілген мектептердің үлесі

оқушылардың 97,09% құрады (3.3.16-сурет). 10 өңірде талданатын

көрсеткіш 100%жетті. Мәселе Ақтөбе және Оңтүстік Қазақстан

облыстарында сақталды.

3.3.16-сурет. 2015 жылы оқушылардың жалпы санынан оқулықтармен қамтамасыз етілген оқушылардың үлесі


96

,02

80

,77

69

,70

65

,10

53

,50

48

,48

44

,98

43

,96

42

,25

40

,98

37

,51

36

,77

36

,02

35

,23

31

,83

31

,71

30

,47

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

99

,88

99

,80

99

,03

97

,12

97

,09

92

,86

73

,30


377

ЖАО қолайсыз отбасылардан шыққан балаларды тегін ыстық

тамақпен қамту қызметі де барлық өңірлерде дерлік жоғары нәтижелерге

(100%) ие болды. Тек Қостанай облысында ғана қамту 100% төмен

(3.3.17 - сурет).

3.3.17 – сурет. Қолайсыз отбасылардан шыққан оқушылардың жалпы санынан тегін ыстық тамақпен қамтамасыз етілген қолайсыз отбасылардан

шыққан балалардың үлесі, %, 2015 жыл


Қазақстанның мектептегі білім беруде барлық өңірлерде оқу

процесін автоматтандыру, соның ішінде білім беруде жаңа ақпараттық

технологияларды енгізу дамып келеді. Дегенмен, Интернеттегі білім беру

ресурстары барлық оқушылар үшін қолжетімді емес. Мектептердің жалпы

санынан тек 27,44% ғана 4-10 Мбит/сек жылдамдығы бар кең жолақты

Интернет қолжетімді (3.3.18 - сурет). Алматы қаласының мектептері 100%

қамтылды, ал Ақтөбе облысында мектептердің тек 10,66% ғана

Интернетпен қамтылды.

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

10

0,0

0

99

,90

97

,39


378

3.3.18 - сурет. Мектептердің жалпы санынан 4-10 Мбит/сек. жылдамдығымен кең жолақты Интернетке қолжетімділік қамтамасыз

етілген мектептердің үлесі, %, 2015 жыл


D тобы көрсеткіштерінің нәтижелері бойынша МТБ және АКТ

қамтамасыз етудің индексі шығарылды (3.3.19 - сурет). Ең жоғары

индекстерге Алматы және Астана қалалары және Павлодар облысы

иеленді. Ең төменгі көрсеткіш Қостанай, Ақтөбе және Алматы

облыстарында тіркелді.

3.3.19 - сурет. «Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ)» D тобының индексі

10

0,0

0

45

,40

42

,78

38

,75

33

,33

33

,18

29

,69

27

,44

25

,78

25

,00

20

,47

20

,31

18

,18

17

,48

15

,77

13

,83

10

,66

1,0

00

0,7

98

0,7

85

0,7

82

0,7

60

0,7

37

0,7

22

0,7

22

0,7

14

0,6

97

0,6

46

0,5

76

0,5

67

0,5

65

0,5

33

0,5

22


379

Ресурстармен қамтамасыз ету критерийі бойынша ОБ бағалау

С және D 2 тобы көрсеткіштерінің орташа өлшемді бағасы бойынша

«Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийі жиынтық көрсеткішінің индексі

алынды, ол бойынша үш облыс - Павлодар, Алматы қаласы және Шығыс

Қазақстан облыстары жоғары нәтижеге, ал Қостанай, Оңтүстік Қазақстан

және Атырау облыстары төменгі нәтижеге қол жеткізді (3.3.20 - сурет).

3.3.20 - сурет. «Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийі бойынша жиынтық көрсеткіштің индексі


2015 жылдың қорытындылары бойынша кадрлық қамтамасыз етудің

оң жақтарына көп өңірлерде ЖАО жоғары және бірінші санаттағы

мұғалімдердің үлесін жоғарылату жөніндегі қызметін жатқызуға болады.

2015 жылы 2014 жылмен салыстырғанда жас (25-34 жастағы)

педагогикалық қызметкерлердің үлесі де артты. 2015 жылы

педагогикалық мамандықтар бойынша білім алушылар гранттарын ең көп

бөлген Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қызылорда облыстарының ЖАО

қызметі мақтауға лайық.

Орта білім беру жүйесінде жекелеген өңірлерде әлсіз материалдық-

техникалық және оқу-әдістемелік базаға байланысты мәселелер орын

алады. 2014 жылмен салыстырғанда жалпы республика бойынша апаттық

жағдайдағы және үш ауысымды мектептер санының азаюына қарамастан,

0,8

28

0,7

37

0,6

95

0,6

59

0,6

52

0,6

28

0,6

20

0,6

18

0,6

18

0,6

10

0,5

96

0,5

71

0,5

43

0,5

32

0,5

09

0,4

29


380

Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Жамбыл және Атырау

облыстарында ЖАО тарапынан қосымша іс-шараларды қолдануды талап

ететін қолайсыз жағдай сақталуда.

Республика бойынша мектептердің 50% кем үлесі жаңа

модификациялы оқу кабинеттерімен (физика, химия, биология)

жабдықталды. Мектептерді оқу әдебиетімен қамтамасыз ету бойынша

анағұрлым қолайлы жағдай тіркелді. Қолайсыз отбасылардан шыққан

оқушыларды тегін ыстық тамақпен қамту бойынша ЖАО жоғарғы

нәтижелеріне (100%) барлық өңірлерде дерлік қол жеткізілді. Өз кезегінде,

барлық өңірлердің мектептерінде, Алматы қаласынан басқа, 4-10 Мбит/сек

жылдамдығы бар кең жолақты Интернеттің қолжетімділігі өте төмен.

Жоғарыда аталған қаржы, кадрлық және материалдық-техникалық

қамтамасыз ету мәселелері ЖАО тарапынан оларды жою үшін қажетті

іс-шараларды қолдануды талап етеді.

3.3.5. Тиімділік көрсеткіші бойынша ОБ бағалау


бойынша бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білімнің тиімділік

көрсеткіші есептелді, ол Қазақстанның өңірлерін кему ретімен саралауға

мүмкіндік берді. «Орта білімнің тиімділігі» жиынтық көрсеткіші индексінің

мәні бойынша үш облыс - Павлодар, Шығыс Қазақстан және Батыс

Қазақстан облыстары көшбасшы болды. Алматы, Оңтүстік Қазақстан және

Атырау облыстары төменгі позицияларда орналасты (3.3.21 - сурет).

3.3.21 - сурет. Өңірлік білім беру жүйелерінің бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім бойынша қызметінің тиімділігі» жиынтық көрсеткішінің

индексі

0,7

43

0,7

30

0,7

03

0,6

82

0,6

48

0,6

33

0,6

26

0,6

20

0,6

17

0,6

10

0,5

87

0,5

78

0,5

53

0,5

44

0,4

83

0,4

68


381

2015 жылғы өңірлік білім беру жүйелері қызметінің жалпы орта білім

саласындағы тиімділігін бағалау нәтижелері бойынша Қазақстанның бірде-

бір өңірі максималды мүмкін болатын 1 мәніне қол жеткізбеді. Бұл

тиімділіктің өсу әлеуеті барлық өңірде бар екенін білдіреді. ЖАО

нәтижелілік және ресурстармен қамтамасыз етудің осы және өзге

де индикаторларын салыстыра отырып, өз мүмкіндіктерін және білім беру

қызметінің жекелеген бағыттары бойынша анағұрлым жақсы нәтижелерге

қол жеткізген басқа өңірлердің тәжірибесін пайдаланып, әлсіз жақтарды

жою үшін іс-шаралар әзірлеп жүзеге асыру керек.

3.4. Техникалық және кәсіптік білім

БДМБ бекітілген техникалық және кәсіптік білім беру саласындағы

стратегиясы «қоғам талаптары және экономиканың индустриалдық-

инновациялық дамуы, әлемдік білім беру кеңістігіне интеграциялануына

сәйкес ТжКБ жүйесін жаңғыртуға» бағытталды. Алғашқы жұмыс

мамандығын тегін алу құқығы заңнамалық деңгейде бекітілді. Қазақстан

Турин процесінің қатысушысы болды, бұл ТжКБ жүйесін дамытудың

қосымша перспективаларын ашады.

2015 жылы ТжКБ саласындағы білім беру саясаты қолжетімділікті

және ынтасы бар жастарға колледжде жаңа кәсіптік дағдыларды алу

мүмкіндігін қамтамасыз ету бағытында жүзеге асырылды. Өңірлік білім

беру жүйелерінің жетістіктерін бағалау төменде келтірілген ТжКБ сапасы

мен қолжетімділігі критерийлеріне сәйкес жүргізілді.

3.4.1 А тобы. Білім сапасы және басқа да соңғы нәтижелер

Кадрлар даярлығының төмен деңгейі отандық бизнесті дамытуға

елеулі кедергі келтіреді. Білікті мамандардың болмауы себебінен өнеркәсіп

орындарына шетелдік, соның ішінде жұмыс мамандықтарының жұмыс

күші тартылады. Көптеген колледждер ұлттық аккредитациядан өтпейді,


382

елдің индустриалдық-инновациялық стратегиясын жүзеге асыру үшін

мамандарды даярлаудың лайықты сапасын қамтамасыз етпейді.

ТжКБ соңғы нәтижелері - тек алған білімінің сапасы мен

мамандардың сапалы даярлығы ғана емес, мемлекеттік тапсырыс бойынша

білім алған колледж түлектерінің оқуды аяқтағаннан кейін бірінші жылы

жұмысқа орналасуы.

Жоғарыда аталғанның негізінде, ТжКБ білім сапасы мен басқа да

көрсеткіштерінің нәтижелерін бағалау үшін 3 көрсеткіш қаралды (3.4.1 -

кесте).

3.4.1 - кесте. «Білім сапасы және басқа да соңғы нәтижелер» А тобының тізбесі


А1 ТжКБ түлектерінің жалпы санынан үздік диплом алған ТжКБ

ұйымдары түлектерінің үлесі %

А2

ТжКБ ұйымдар түлектерінің жалпы санынан мемлекеттік білім

беру тапсырысы бойынша білім алған және оқуды аяқтағаннан

кейін бірінші жылы жұмысқа орналасқан ТжКБ ұйымдары

түлектерінің үлесі

%

А3

Мемлекеттік колледждердің жалпы санынан аккредитация

процедурасынан өткен мемлекеттік колледждердің үлесі (2020

жылдан бастап)

%

Колледж білім алушылары оқу үлгерімінің талдауы ТжКБ

түлектерінің жалпы санынан үздік диплом алған түлектерінің үлесі

2015 жылы 9,39% құрағанын көрсетті (3.4.1 – сурет), бұл 2014 жылғы

көрсеткішпен шамамен тепе-тең (9,28%) болды. 10% белгіден асқан бірінші

орындарда 5 өңір: Астана және Алматы қалалары, Шығыс Қазақстан,

Алматы және Қызылорда облыстары тұрды. Астана бұл көрсеткіш

бойынша 2014 жылы да көшбасшы болғанын атап өткен жөн. Үздіктер

үлесінің тізімін неғұрлым төмен көрсеткіштерді сақтаған 3 өңір -

Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстары аяқтады.


383

3.4.1 - сурет. ТжКБ түлектері жалпы санынан үздік диплом алған ТжКБ ұйымдары түлектерінің үлесі, %


Мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алған, оқуды аяқтағаннан

кейін бірінші жылы жұмыспен қамтылған ТжКБ оқу орындары

түлектерінің үлесі мақсаттық индикатор болып табылады. Бұл

көрсеткіштің республика бойынша орташа мәні 2015 жылдың

қорытындысы бойынша 67,65% құрады (3.4.2 - сурет). Ең жоғарғы

көрсеткіштерді Ақтөбе, Қостанай және Павлодар облыстары көрсетті.

Тізбені Жамбыл, Қызылорда облыстары және Алматы қаласы аяқтады.

3.4.2 - сурет. ТжКБ ұйымдары түлектер санынан мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша білім алған және оқуды аяқтағаннан кейін бірінші

жылы жұмыспен қамтылған ТжКБ ұйымдары түлектерінің үлесі, %, 2015 жыл


13

,44

11

,17

10

,49

10

,33

10

,20

9,9

3

9,8

7

9,4

7

9,4

6

9,3

9

9,3

1

9,2

7

8,6

3

7,4

7

7,2

6

6,2

7

6,1

3

13

,94

10

,72

10

,09 12

,23

8,0

2 10

,08

8,5

2

9,4

3

9,6

5

9,2

8

8,8

3

8,7

8

8,8

6

7,5

8

7,0

5

5,8

2

6,3

1

2015 2014

78

,47

75

,70

74

,50

74

,03

72

,27

72

,01

70

,65

70

,08

67

,65

67

,01

65

,11

64

,43

63

,99

63

,97

60

,66

58

,24

57

,69


384

2015 жылдың қорытындысы бойынша А тобының бұл

көрсеткіштерін талдау негізінде ТжКБ нәтижелерінің индексі алынды (3.4.3

- сурет). Ең жоғарғы индекске Астана қаласы, Ақтөбе және Шығыс

Қазақстан облыстары иеленді. Нәтижелердің ең төменгі көрсеткіші

Жамбыл, Солтүстік Қазақстан және Маңғыстау облыстарында тіркелді.

3.4.3 - сурет. «Білім сапасы және басқа да соңғы нәтижелер» А тобының индексі

3.4.2 В тобы. ТжКБ қолжетімділігі

ТжКБ алуға ниет білдіргендер үшін жағдай жасау өңірлік білім беру

жүйелері қызметі тиімділігінің индикаторының бірі болып табылады.

Халықаралық статистикалық жүйесінде отандық тәжірибеге енгізілген

типтік жастағы (14-24) жастарды техникалық және кәсіптік біліммен қамту

көрсеткіші есептеледі. Еңбек нарығын жұмыс мамандықтарының жоғары

білікті мамандарымен қамтамасыз ету мақсатын жүзеге асыру үшін бұл

көрсеткіштің өсімі ЖАО маңызды міндеті болды.

Қазақстанда, Білім саласында кемсітушілікпен күрес туралы

конвенцияға және мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға сәйкес

барлық ниет білдіргендер үшін олардың қабілеті мен мүмкіндігіне

байланысты толық теңдік негізінде сапалы ТжКБ қолжетімділігінің міндеті

шешілуі керек. Жоғары айтылғандардың негізінде, ТжКБ қолжетімділігін

бағалау үшін 3 көрсеткіш пайдаланды (3.4.2 - кесте).

0,8

24

0,7

29

0,6

14

0,6

11

0,6

06

0,5

92

0,5

42

0,5

31

0,4

19

0,3

84

0,3

36

0,2

61

0,2

44

0,1

79

0,1

77

0,0

81


385

3.4.2 - кесте. «Техникалық және кәсіптік білім берудің қолжетімділіг» В тобының көрсеткіштері


В1 Типтік жастағы (14-24) жастарды техникалық және кәсіптік білім берумен қамту

%

В2 ТжКБ ұйымдарында білім алушылардың жалпы санынан ТжКБ ұйымдарында жұмысберушілердің қаржысы есебінен білім алатындардың үлесі

%

В3

Ерекше білім беру қажеттіліктерімен оқушылардың жалпы санынан техникалық және кәсіптік біліммен қамтылған ерекше білім беру қажеттіліктерімен оқушылардың үлесі (2017 жылдан бастап)

%

2015 жылы типтік жастағы (14-24) жастағы жастарды техникалық

және кәсіптік біліммен қамту көрсеткіші, 2014 жылдағыдай, 16,6% құрады.

БҒДМБ сәйкес, 2020 жылға қарай ол 18% дейін жетеді. 2015 жылы

жастардың 20% астамы Алматы және Астана қалаларында, Маңғыстау және

Павлодар облыстарында колледждерде сұранысқа

ие болатын мамандықтар бойынша білім алатын болады. Алматы

облысында ТжКБ жүйесімен қамту ең төменгі дәрежеде (3.4.4 - сурет).

Алматы және Астана қалалары бұл көрсеткіш бойынша соңғы

2 жылда көшбасшы позициясын сақтап келеді. 2014 жылы үздік үштікке

кірген Ақтөбе облысы қамтудың көрсеткішін 20,1% - 18,9% дейін

төмендетті, Маңғыстау облысы, керісінше, өз нәтижесін 19,7%-20,7% дейін

жақсартты. ОҚО да көрсеткішін 15,4%-13,8% дейін төмендетіп, Алматы

және Жамбыл облыстарымен бірге тізбені аяқтайтын үштікке кірді.

3.4.4 - сурет. Типтік жастағы (14-24) жастарды техникалық және кәсіптік біліммен қамту, %


22

,4

21

,8

20

,7

20

,4

19

,6

18

,9

18

,9

18

,2

17

,9

17

,1

16

,6

16

,4

14

,5

14

,3

13

,9

13

,8

9,4

23

,1

21

,5

19

,7

19

,3

19

,3

20

,1

18

16

,8

15

,6

15

,9

16

,6 18

,9

15

14

,8

13

,4 15

,4

8,6

2015 2014


386

ЭЫДҰ елдерінде техникалық және кәсіптік білім беру тараптардың,

оның ішінде жұмыс берушілердің ұжымдық мүдделері негізінде дамиды.

Қазақстанда ТжКБ ұйымдарында жұмыс берушілердің қаржысы есебінен

білім алатындардың үлесі шекті төмен дәрежеде - ТжКБ ұйымдарында

білім алатындардың жалпы санынан 0,86% (2014ж. - 0,60%). Бұл

жұмысшылар мен ЖАО тарапынан бұл мәселеге жеткілікті назар

аудармайтындарын куәландырады (3.4.5 - сурет). 1% жоғары көрсеткіш

5 өңірге - Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Атырау облыстарына

және Алматы қаласына тиесілі болды. Басқа өңірлердегі үлес 1% да төмен

болды.

3.4.5 - сурет. ТжКБ ұйымдарында білім алатындардың жалпы санынан ТжКБ ұйымдарында жұмыс берушілердің қаржысы есебінен білім

алатындардың үлесі, %


Ерекше білім беру қажеттіліктерімен жастардың ТжКБ

қолжетімділігінің көрсеткіші есепке 2017 жылдан бастап қатысады.

В тобы көрсеткіштерінің деректерін талдау негізінде ТжКБ

қолжетімділігінің индексі алынды (3.4.6 - сурет). Ең жоғарғы индексті

Қарағанды, Павлодар облыстары және Алматы қаласы алды. Ең төменгі

көрсеткіш Алматы, Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстарында

тіркелді.

2,0

6

1,8

4

1,2

6

1,2

6

1,1

6

0,8

6

0,8

4

0,5

1

0,4

5

0,3

2

0,2

0

0,1

8

0,1

7

0,1

5

0,1

2

0,0

3

0,0

2

0,4

9

2,0

1

0,9

4

0,8

3

0,5

6

0,6

0 0,8

1

0,5

3

0,4

9

0,4

4

0,1

6

0,1

6

0,2

7 0,4

0

0,0

5

0,0

1 0,2

7

2015 2014


387

3.4.6 - сурет. «Техникалық және кәсіптік білім берудің қолжетімділігі» В тобының индексі

Нәтижелілік критерийі бойынша ТжКБ бағалау

А және В топтарының көрсеткіштерін бағалау қорытындылары

бойынша «Нәтижелілік» критерийінің жиынтық индикаторының индексі

алынды, мұнда Қарағанды облысы ең жоғары мәнге ие болды, ал Жамбыл

және Солтүстік Қазақстан облыстары ең төменгі мәнді иеленді

(3.4.7 - сурет).


0,8

25

0,7

81

0,7

12

0,6

79

0,6

20

0,4

84

0,4

82

0,4

61

0,4

31

0,4

15

0,3

68

0,3

65

0,2

72

0,2

38

0,2

21

0,0

32

0,6

78

0,6

62

0,6

53

0,5

95

0,5

58

0,5

15

0,5

13

0,4

78

0,4

62

0,4

07

0,4

00

0,3

46

0,3

19

0,3

14

0,2

07

0,1

51


388


2015 жылы нәтижелілік индикаторлары, үздік диплом алған ТжКБ

ұйымдары түлектерінің үлесі 2014 жылғы белгіде сақталғаны тіркелді.

Әлсіз жақтарына мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алған және оқуды

аяқтағаннан кейін бірінші жылы жұмысқа орналасқан ТжКБ білім беру

ұйымдары түлектері үлесінің салыстырмалы жоғары емес көрсеткішін

(республика бойынша 50%-дан кем) жатқызуға болады.

ТжКБ қамту көрсеткіші 2014 жылғы 16,6% белгісінде сақталды.

Жұмыс берушілердің қаржысы есебінен ТжКБ ұйымдарында білім

алатындарды жеткіліксіз қаржыландырмау (білім алушылардың жалпы

санынан 1%-дан кем) мәселесі Қазақстанның барлық өңірлеріне тән. Бұл

көрсеткіштердің нәтижесі болашақ мамандарды қаржыландыру және

жұмыс берушілер мүддесінің мүмкіндігін пайдалануда ЖАО мен бизнестің

бірлескен жұмысының әлсіздігін куәландырады.

ЖАО мен ТжКБ ұйымдарының қызметіндегі жоғарыда аталған

кемшіліктері ТжКБ сапасы мен қолжетімділігін жоғарылату жөнінде

іс-шаралар қабылдауды талап етеді.

3.4.3 С-тобы. Қаржы және кадрлық ресурстар

Колледждерді қаржыландыру және кадрлық құрамы мәселелері

ТжКБ реформаларын жүзеге асыруда маңызды болып табылады. ТжКБ

қаржы және кадрлық ресурстармен қамтамасыз етудің сандық және

сапалық көрсеткіштерін бағалау үшін 4 көрсеткіш пайдаланды

(3.4.3 - кесте).

Колледждердегі білім беру сапасының жоғарылауы ТжКБ

қаржыландыру және бюджеттік қаржыны тиімді пайдалануға байланысты.

Осыған байланысты С тобына жергілікті бюджет шығыстарынан ТжКБ

шығыстарының үлесі және ТжКБ ұйымының бір маманын оқытуға

жұмсалатын шығыстар сияқты көрсеткіштер енгізілді.

Үздік әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, инженерлік-педагогикалық

кадрлардың және өндірістік оқыту шеберлерінің болашақ мамандарды

даярлауға қосатын үлесі басты болып табылады. Колледж білім


389

алушыларының даярлық деңгейі олардың біліктілігіне тікелей

байланысты. Шеберлердің біліктілігі олардың үздіксіз қызметінің

тәжірибесімен шынайы өндірісте дәлелденуі керек. Бұл үшін қаралатын

бағалау көрсеткіштерінің тізбесіне жоғарыда аталған көрсеткіштер

енгізілді.



С1 Жергілікті бюджет шығыстарынан ТжКБ шығыстарының үлесі %

С2 ТжКБ ұйымдары бір маманын даярлауға жұмсалатын шығыстар мың теңге

С3 ТжКБ ұйымдары оқытушыларының жалпы санынан жоғары және бірінші санаты бар ТжКБ оқытушылардың үлесі

%

С4 ТжКБ ұйымдары өндірістік оқыту шеберлерінің жалпы санынан өндірістен тартылған шеберлердің үлесі (2017 жылдан бастап)

%

Жергілікті бюджеттің шығыстарындағы ТжКБ өңірлік шығыстары

2015 жылы жалпы республика бойынша 2,32%, өз кезегінде 5 өңірде

(Қарағанды, Ақмола, Павлодар, Қостанай және Ақтөбе облыстарында)

3% артық, басқа 5 өңірде (Астана және Алматы қалаларында, Атырау,

Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстырында) 2% кем болды

(3.4.8-сурет).

3.4.8-сурет. Жергілікті бюджет шығыстарынан ТжКБ шығындарының үлесі, %, 2015 жыл


ТжКБ ұйымдарының бір маманын оқытудың шығыстары 2015 жылы

республика бойынша орта есеппен 363,9 мың теңгені құрады (3.4.9 - сурет).

Шығыстардың ең жоғарғы дәрежесі Ақмола облысында, ең төменгі

3,8

3

3,6

3

3,2

1

3,0

9

3,0

2

2,9

4

2,6

6

2,4

2

2,2

7

2,2

2

2,2

0

2,1

4

1,8

7

1,8

5

1,7

2

1,2

5

1,1

1


390

көрсеткіш Қызылорда облысында байқалды. Осылайша, шығыстардың

максималды және минималды деңгейлер арасындағы алшақтық 2 еседен

артық болды.

Алдыңғы 2014 жылы ТжКБ ұйымдарының бір маманын оқытудың

шығыстары республика бойынша орта есеппен 355,2 мың теңгені құрады.

Шығыстардың ең жоғарғы дәрежесі Алматы облысында, ең төменгі

көрсеткіш Астана қаласында тіркелді.

Қазақстанның жекелеген аймақтарында бір маманды оқытудың

шығыстары төмендеді, мысалы, Қызылорда облысында 183 мың теңгеге,

Оңтүстік Қазақстан облысында 95 мың теңге, Алматы облысында 57,3 мың

теңгеге, Жамбыл облысында 45,6 мың теңгеге азайды. Ал Астана қаласында

олар 157 мың теңгеге өсті.

3.4.9 - сурет. ТжКБ ұйымдарының бір маманын оқытуға жұмсалатын шығыстар, мың теңге


Білім беру сапасы және білікті мамандарды даярлау шешуші

дәрежеде оқытушылар мен өндірістік оқыту шеберлерінің біліктіліктерінің

деңгейіне тікелей байланысты. Тек Павлодар облысында ғана колледж

оқытушыларының 50% астамында жоғары және бірінші біліктілік

санаттары болды (3.4.10 - сурет). Келесі позицияларды Астана қаласы,

Қарағанды және Батыс Қазақстан облыстары алды.

45

5,0

42

0,0

40

9,0

40

3,0

39

7,0

39

7,0

39

3,0

38

2,0

37

6,0

37

3,0

37

3,0

36

3,9

36

0,0

33

7,0

28

5,0

26

8,0

19

5,0

41

3,4

42

3,8

37

4,2

33

7,4 38

9,6

37

0,0 4

50

,3

42

7,6

38

6,0

31

7,2

23

4,7

35

5,2

20

3,0

32

1,0 38

0,0

27

7,0

37

8,2

2015 2014


391

3.4.10 - сурет. ТжКБ ұйымдары оқытушыларының жалпы санынан жоғарғы және бірінші санаты бар ТжКБ оқытушыларының үлесі, %, 2015 жыл


С тобының көрсеткіштерінің талдауы нәтижесінде қаржы

ресурстарымен қамтамасыз ету және педагогикалық кадрлардың

сапасының индексі алынды (3.4.11-сурет). Ең жоғарғы индекстерді Ақмола,

Павлодар және Қарағанды облыстары иеленді. Ең төменгі көрсеткіш

Қызылорда, Атырау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында тіркелді.


3.4.4 D тобы. Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар

Қазақстанның заманауи жағдайында МТБ жаңарту және ТжКБ

оқытуды ақпараттандыру деңгейін жоғарылату ерекше өзектілікке

ие болуда. Колледждер мен өңірлердің кәсіпорындарының серіктестігін

54

,82

47

,84

47

,52

47

,37

46

,73

46

,23

45

,85

45

,13

44

,45

44

,35

43

,45

43

,41

43

,22

42

,25

41

,66

41

,31

36

,36

0,8

30

0,8

23

0,7

63

0,6

87

0,6

48

0,6

42

0,6

02

0,5

52

0,5

24

0,4

73

0,4

37

0,4

19

0,3

64

0,3

36

0,3

05

0,1

37


392

кеңейту - дуалды оқыту. Осының бәрі елдің индустриалды-инновациялық

даму жоспарына сәйкес болашақ кадрларды мақсаттық даярлауға

бағытталады. Осыған байланысты, ТжКБ материалдық-техникалық

қамтамасыз ету жағдайын және АКТ бағалауына 4 көрсеткіш енгізілді

(3.4.4 - кесте).

Колледждерде ауылдық жерден келгендердің білім алуына

байланысты тізбеге жатақханада орынмен қамтамасыз ету көрсеткіші

енгізілді.

Қазақстан кәсіпорындарында техника мен технологиялардың тез

өзгермелі жағдайында олардың аналогтарында оқыту өзекті болып отыр.

БҒДМБ сәйкес заманауи оқыту құрал-жабдықтармен жабдықталған

мемлекеттік колледждердің оқу-өндірістік шеберханалары мен

зертханаларының үлес көрсеткіші 2017 жылдан бастап бағаланады.

Дуалды оқытудың негізгі қағидаттары дамыған елдерде енгізіліп,

кеңінен қолданылады. Қазақстанда дуалды оқытудың элементтері

технологиялық, техникалық және ауылшаруашылық мамандықтары

бойынша енгізіледі.

Жылдамдығы 4-10 Мбит/сек Интернетке қосылған ТжКБ

ұйымдарының саны әлі де төмен деңгейде. Ақпараттандыруды жеделдетіп

ынталандыру және бүкіләлемдік білім ресурстарына қол жеткізу

мақсатында бұл көрсеткіш ресурстармен қамтамасыз ету бағасына

енгізілді.

3.4.4 - кесте. «Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ)» D тобының көрсеткіштері


D1 Жатақханадан орынды қажет ететіндердің жалпы санынан жатақхана орындарымен қамтамасыз етілгендердің үлесі

%

D2 Мемлекеттік колледждердің оқу-өндірістік шеберханалар мен зертханалардың жалпы санынан заманауи оқыту құрал-жабдықтарымен жабдықталғандардың үлесі (2017 жылдан бастап)

%

D3 ТжКБ ұйымдарының жалпы санынан технологиялық, техникалық және ауылшаруашылық мамандықтары бойынша дуалды оқытудың негізі қағидаттарын енгізген колледждердің үлесі

%

D4 ТжКБ ұйымдарының жалпы санынан жылдамдығы 4-10 Мбит/сек Интернетке қосылған ТжКБ ұйымдарының үлесі

%


393

Жатақханада орын алуды қажет ететін білім алушыларды 100%

қамтамасыз ету Ақтөбе және Жамбыл облыстарына көшбасшы

позицияларды иеленуге мүмкіндік берді (3.4.12-сурет). Ең төменгі орында

Маңғыстау облысы орналасты. 2014 жылмен салыстырғанда (33%) бұл

өңірдің жатақханамен қамтамасыз ету көрсеткіші нашарлағанын атап

өткен жөн. Атырау облысында (2014ж. 29%-дан 2015ж. 51,5%-ға дейін)

және Астана қаласында (47%-дан 74,9%-ға дейін) көрсеткіш айтарлықтай

жақсарды. Соңғысына бұл 2014 жылғы соңғы 3 орыннан 2015 жылғы

рейтингтің 7-орнына алмасуға мүмкіндік берді.

3.4.12-сурет. Жатақханадан орынды қажет ететіндердің жалпы санынан жатақхана орнымен қамтамасыз етілгендердің үлесі, %


Дуалды оқытуды дамыту техникалық және кәсіптік білім беруді

дамытудың басты міндеттерінің бірі болып табылады. Павлодар

облысында технологиялық, техникалық және ауылшаруашылық

мамандықтары бойынша дуалды оқытудың негізі қағидаттарын енгізген

колледждердің үлесі республика бойынша орташа көрсеткіштер шамамен

2 есе, ал Алматы облысында тіркелген минималды көрсеткіштен - 3,5 есе

артық болды (3.4.13-сурет). Екінші және үшінші орындарды Маңғыстау

және Жамбыл облыстары алды. Шығыс Қазақстан облысы 4-орында,

қалған өңірлер дуалды оқытуды колледждердің 50% кемі ғана енгізді.

10

0,0

10

0,0

97

,8

96

,4

90

,6

85

,0

74

,9

72

,7

69

,1

67

,0

66

,3

65

,9

64

,6

61

,3

52

,8

51

,5

21

,3

84

,0

86

,0 92

,0

67

,0

85

,0

87

,0

47

,0

72

,0 80

,0

82

,0

76

,0

65

,0

61

,0

85

,0

59

,0

29

,0

33

,02015 2014


394

Үштен бір үлеспен тізбені Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстары және

Астана қаласы аяқтады.

3.4.13-сурет. ТжКБ ұйымдарының жалпы санынан технологиялық,

техникалық және ауылшаруашылық мамандықтар бойынша дуалды

оқытудың негізгі қағидаттарын енгізген колледждердің үлесі, %, 2015 жыл


Жалпы ақпараттандыруды қосу және жастардың бүкіләлемдік

Интернет желісіне қолжетімділігі міндетін жүзеге асыру (3.4.14-сурет)

анағұрлым жоғары деңгейде Атырау облысында және Астана мен Алматы

қалаларында қамтамасыз етілді. Төмен көрсеткіштер Алматы, Маңғыстау

және Қостанай облыстарына тиесілі болды.

3.4.14-сурет. ТжКБ ұйымдарының жалпы санынан 4-10 Мбит/сек

жылдамдығымен Интернетке қосылған ТжКБ ұйымдарының үлесі, %, 2015 жыл


89

,80

68

,00

56

,25

51

,25

48

,78

45

,30

44

,74

44

,44

43

,24

41

,46

40

,85

40

,00

38

,10

32

,26

31

,11

29

,41

25

,71

72

,00

70

,59

70

,24

64

,86

61

,29

48

,78

44

,74

44

,44

43

,66

43

,00

41

,67

38

,78

37

,78

30

,00

17

,07

16

,00

10

,00


395

D тобы көрсеткіштерінің нәтижелері бойынша МТБ және АКТ

қамтамасыз етудің индексі алынды (3.4.15-сурет). Ең жоғары индекстерді

Павлодар, Жамбыл және Ақтөбе облыстары алды. Ең төменгі көрсеткіш

Маңғыстау, Алматы және Қостанай облыстарында байқалды.

3.4.15-сурет. «Материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ)» D тобының индексі

Ресурстармен қамтамасыз ету критерийі бойынша ТжКБ бағалау

С және D 2 топ көрсеткіштерінің орта өлшемді бағасы бойынша

«Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийінің жиынтық көрсеткішінің

индексі алынды. Бұл индекс бойынша Павлодар және Ақмола 0,7-ден

жоғары, ал Қызылорда облысы 0,3-тен кем нәтижеге қол жеткізді

(3.4.16-сурет).

3.4.16-сурет. «Ресурстармен қамтамасыз ету» критерийі бойынша жиынтық көрсеткіштің индексі

0,6

99

0,6

62

0,6

62

0,6

02

0,5

84

0,5

84

0,5

79

0,5

68

0,5

48

0,4

85

0,4

73

0,4

56

0,4

43

0,3

13

0,2

74

0,2

73

0,7

61

0,7

07

0,6

74

0,6

74

0,5

93

0,5

77

0,5

67

0,5

22

0,5

03

0,4

99

0,4

78

0,4

27

0,4

05

0,3

74

0,3

19

0,2

96


396


2015 жылдың қорытындысы бойынша қаржылық қамтамасыз етудің

кері жақтарына көп өңірлерде бір маманды оқытуға ЖАО шығыстарының

қысқаруын жатқызуға болады. Ең жоғарғы қысқару Қызылорда, Оңтүстік

Қазақстан, Алматы және Жамбыл облыстарында тіркелді.

Өңірлердің көбінде жоғарғы және бірінші санатымен ТжКБ

оқытушылары үлесінің өсуі 2015 жылдың қуантарлық жағдайы болды.

ТжКБ материалдық-техникалық базасының талдауы өңірлердің

колледждерінің көбінде қажеттілігі бар білім алушыларды жатақханадағы

орынмен қамтамасыз ету мәселесінің бар екенін көрсетті. Сонымен қатар,

кемшіліктердің қатарында дуалды оқытудың негізгі қағидаттары

республика бойынша колледждердің жартысынан кемінде ғана

енгізілгенін атап өткен жөн.

Сонымен бірге, Алматы қаласынан басқа, барлық өңірлердің

колледждерінде 4-10 Мбит/сек. жылдамдығымен кең жолақты Интернет

қолжетімділігі өте төмен.

Жоғарыда аталған қаржы, кадрлық және материалдық-техникалық

қамтамасыз ету мәселелері ЖАО мен ТжКБ ұйымдарымен, сонымен қатар

бизнес-ортамен бірлескен іс-шаралар бағдарламасын қажет етеді.

3.4.5 ТжКБ тиімділік критерийі бойынша бағалау


бойынша ТжКБ жүйесі тиімділігінің жалпыланған көрсеткіші есептелді.

Өңірлерді саралау кему ретімен жасалды. «ТжКБ тиімділігі» жиынтық

көрсеткіш индексінің мәні бойынша Павлодар, Қарағанды және Ақтөбе

облыстары көшбасшы позицияларды алды. Қызылорда, Алматы және

Жамбыл облыстары рейтингтің соңында болды (3.4.17-сурет).


397

3.4.17-сурет. «Техникалық және кәсіптік білім беру бойынша өңірлік білім беру жүйелері қызметінің тиімділігі» жиынтық көрсеткішінің индексі

2015 жылғы өңірлік білім беру жүйелері қызметінің ТжКБ саласын

бағалау нәтижелері бойынша Қазақстан өңірлерінің басым бөлігінде

тиімділік көрсеткішінің индексі мүмкін болатын мәннің жартысына

(яғни 0,5-ке) да жетпеді. ТжКБ жиынтық көрсеткіші мектепке дейінгі және

орта білім беру саласындағыдан да төмен болып шықты. Бұл ТжКБ

ұйымдары мен жүйелері тиімділігінің төмен екенін куәландырады. Осыған

байланысты, ТЖКБ мәселелерін шешу үшін ЖАО, БҒМ және бизнес-орта

бірлескен шараларын ұйымдастыру керек.

3.5. 2015 жылы өңірлік жүйелер тиімділігінің интегралдық бағасы және білім беру бойынша жалпы рейтинг

Өңірлік білім беру жүйелері қызметінің тиімділігінің интегралдық

бағасын есептеу ең жоғары нәтижелерге Павлодар, Шығыс Қазақстан және

Қарағанды облыстары қол жеткізгенін көрсетті. Өңірлер рейтингісінің

төменгі позицияларын Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда

облыстары алды (3.5.1-сурет).

0,7

06

0,6

76

0,6

31

0,5

83

0,5

33

0,5

18

0,5

08

0,4

79

0,4

78

0,4

74

0,4

36

0,3

74

0,3

63

0,3

50

0,3

44

0,3

06


398

3.5.1-сурет. «Өңірлік білім беру жүйелері қызметінің тиімділігі» интегралдық көрсеткішінің индексі

Кескінде көрсетілгендей, өңірлердің ешқайсысы 1-ге тең мүмкін

болатын максималды мәнге қол жеткізбеді. Бұл жағдай есеп деректерінің

соңғы 2-3 жылдағы өңірлердің қол жеткізген көрсеткіштерінің үздік

мәндерімен салыстырылуымен байланысты. Бұл Қазақстанның бетке ұстар

өңірлерінің өзінде-ақ өсу әлеуеті бар екенін көрсетеді.

Тиімділік интегралдық бағасының индексінің негізінде 2015 жылдың

қорытындысы бойынша төмендегі шкала бойынша өте

жоғары/жоғары/орташа/төменгі тиімділігімен өңірлік білім беру жүйелері

анықталады:

өте жоғары тиімділік, интегралдық бағаның нақты мәні 0,8-ден артық

немесе оған тең болғанда;

жоғары тиімділік, интегралдық бағаның нақты мәні 0,7-ден артық

немесе оған тең, бірақ 0,8-ден кем болғанда;

орташа тиімділік, интегралдық бағаның нақты мәні 0,55-тен артық

немесе оған тең, бірақ 0,7-ден кем болғанда;

төменгі тиімділік, интегралдық бағаның нақты мәні 0,55-ден кем

болғанда.

Бұл шкала БҰҰДБ адами даму туралы Есепте қолданылған адами даму

индексі көрсеткіштерінің деңгейін өлшеу негізінде жасалды.

0,7

41

0,6

80

0,6

54

0,6

42

0,6

34

0,6

10

0,6

05

0,6

01

0,6

00

0,5

83

0,5

70

0,5

70

0,5

28

0,5

17

0,5

02

0,4

85


399

3.5.1-кесте. 2015 жылы «Өңірлік білім беру жүйелері қызметінің тиімділігі» интегралдық көрсеткіш бойынша өңірлерді саралау

Өңір Тиімділік

өте жоғарғы жоғарғы орташа төменгі

Павлодар 0,741

Шығыс Қазақстан 0,680

Қарағанды 0,654

Батыс Қазақстан 0,642

Астана қ. 0,634

Солтүстік Қазақстан 0,610

Ақтөбе 0,605

Маңғыстау 0,601

Ақмола 0,600

Алматы қ. 0,583

Жамбыл 0,570

Қостанай 0,570

Атырау 0,528

Қызылорда 0,517

Оңтүстік Қазақстан 0,502

Алматы 0,485

Бұл кестеге жүгіне отырып, 2015 жылдың қорытындысы бойынша

бірде-бір өңір тиімділіктің ең жоғарғы бағасына қол жеткізе алмағанын

көруге болады. Тек бір ғана өңір - Павлодар облысы - өңірлік білім беру

жүйесі тиімділігінің жоғарғы бағасына ие болды. Төрт өңір - Алматы,

Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Атырау облыстары - тиімділіктің

төменгі бағасын иеленді (3.5.1-кесте). Қалған барлық өңірлер білім берудің

орта тиімділігін көрсетті.

Әлсіз жақтар мен көрсеткіштерді жақсартудың әлеуетін анықтау үшін

3.5.1-кестеде білім беру жүйелерінің білім беру деңгейлері бойынша

рейтингтері келтірілді. Бұл кестеде Павлодар облысы білім берудің барлық

деңгейлері бойынша көшбасшы позицияны алатыны көрсетіледі. Мектепке

дейінгі тәрбие мен оқытуда 2 және 3-орындар Қарағанды және Маңғыстау


400

облыстарға тиесілі болды. Ең төменгі көрсеткіштер Атырау, Қызылорда

облыстарында және Астана қаласында тіркелді.

Жалпы орта білім бойынша үздік үштікке Павлодар, Шығыс

Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстары кірді. Рейтингті Алматы,

Оңтүстік Қазақстан және Атырау облыстары аяқтайды.

ТжКБ-де ең жоғары көрсеткіштер Павлодар, Қарағанды және Ақтөбе

облыстарында байқалды. Ең төменгі көрсеткіштер Қызылорда, Алматы

және Жамбыл облыстарында тіркелді.

3.5.1-кесте. Өңірлік білім беру жүйелерінің білім беру деңгейлері бойынша рейтингі

Өңір

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту

Жалпы орта білім Техникалық және

кәсіптік білім

тиімділік индексі

рейтингтегі орын





Ақмола 0,608 7 0,620 8 0,508 7

Ақтөбе 0,562 13 0,617 9 0,631 3

Алматы 0,609 6 0,468 16 0,344 15

Атырау 0,521 16 0,544 14 0,474 10

Батыс Қазақстан 0,594 10 0,703 3 0,479 8

Жамбыл 0,567 12 0,626 7 0,350 14

Қарағанды 0,744 2 0,610 10 0,676 2

Қостанай 0,605 8 0,578 12 0,478 9

Қызылорда 0,559 14 0,553 13 0,306 16

Маңғыстау 0,666 3 0,633 6 0,363 13

Оңтүстік Қазақстан 0,587 11 0,483 15 0,436 11

Павлодар 0,756 1 0,743 1 0,706 1

Солтүстік Қазақстан 0,659 4 0,648 5 0,374 12

Шығыс Қазақстан 0,655 5 0,730 2 0,518 6

Астана қ. 0,549 15 0,682 4 0,583 4

Алматы қ. 0,604 9 0,587 11 0,533 5

Бұл көрсеткіштердің мәндері әлсіз және күшті жақтарды анықтау, әр

өңірдің осы немесе өзге білім беру деңгейінің қызметін жетілдіру үшін

керек.


401

3.6. Интегралдық баға индикаторларын өңірдің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, географиялық сипаттарымен өзара байланысын талдау

Интегралдық баға индикаторларының өңірдің әлеуметтік-

экономикалық, демографиялық, географиялық сипаттарымен өзара

байланысын анықтау өзара байланыс регрессивтік модельдер

құрастырылып, байланыстың сәйкес коэффициенттері есептелді.

Әлеуметтік-экономикалық факторлар ретінде кедейлік деңгейінің

мөлшері және жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім (ЖӨӨ) үлесінің

көрсеткіші қаралады.

Өңірдің интегралдық бағасы индикаторлар мөлшерінің табысы

кедейлік деңгейінен төмен болатын халық үлесімен салыстыру

3.6.1-суретте келтірілді.

3.6.1-сурет. Өңірлік интегралдық бағасы индикаторларының табысы кедейлік деңгейінен төмен халықтың үлесімен өзара байланысы


Өзара байланыс коэффициентінің төменгі мәні (0,25) мен табысы

кедейлік деңгейінен төмен халық үлесінің өңірлік білім беру жүйелері

қызметінің тиімділігі арасында тікелей байланыстың жоқ екенін

куәландырады.

2,9

1,7

2,3

2,8

3,1

3,2

1,5

2,7

3,5

2,6

5,3

1,6

3,7

2,0

0,6

0,6

0,6

00

0,6

05

0,4

85 0,5

28

0,6

42

0,5

70

0,6

54

0,5

70

0,5

17

0,6

01

0,5

02

0,7

41

0,6

10

0,6

80

0,6

34

0,5

83

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

0,0

1,5

3,0

4,5

6,0

ЖӨӨ-ден төмен табысымен халық саны, % (сол жақ шкала)

Интегралдық тиімділік (оң жақ шкала)


402

Қорытынды: өңірдің білім беру жүйесінің жағдайына халықтың

кедейлік деңгейі әсер етпейді.

Интегралдық баға индикаторының көлемін жан басына шаққандағы

ЖӨӨ көлемімен салыстырғанда да анық байланыс байқалмайды

(3.6.2-сурет). Корреляция коэффициенті (0,01) өте төмен.

3.6.2-сурет. Өңірлердің интегралдық баға индикаторлары мен жан басына шаққандағы ЖӨӨ мөлшерімен өзара байланысы


Жан басына шаққандағы ЖӨӨ ең жоғарғы көлемі Атырау облысында

(7 042,7 мың теңге), сонымен қатар Астана (5 286,1 мың. теңге) және

Алматы (5 177 мың теңге) қалаларында тіркелді, дегенмен осы өңірлердегі

білім берудің жай-күйі үздік деп саналмайды. Павлодар облысында бұл

көрсеткіш көлемі салыстырмалы түрде төмен болғанымен (2426,6 мың

теңге), білім беру жүйесі қызметінің ең жоғарғы нәтижесі осы өңірге тиесілі

болды.

Қорытынды: өңірлік білім беру жүйелері қызметі тиімділігі индексі

көлемінің жан басына шаққандағы ЖӨӨ көлеміне анық ықпал еткен жоқ.

15

67

,0

20

90

,4

10

77

,4

70

42

,7

28

62

,4

95

0,8

22

89

,7

16

48

,0

16

24

,4

33

25

,0

90

9,8

24

62

,6

15

96

,4

17

46

,0

52

86

,1

51

77

,0

0,6

00

0,6

05

0,4

85 0,5

28

0,6

42

0,5

70

0,6

54

0,5

70

0,5

17

0,6

01

0,5

02

0,7

41

0,6

10

0,6

80

0,6

34

0,5

83

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

жан басына шаққандағы ЖӨӨ, мың теңге (сол жақ шкала)

интегральды тиімділік (оң жақ шкала)


403

Білім беру тиімділігінің демографиялық факторлармен (халық саны

және ауылдық халықтың үлесі) салыстырмалы талдауы да төменгі

байланысты көрсетеді (3.6.3 және 3.6.4-суреттер).

Халық саны бойынша байланыс күшінің көрсеткіші 0,17 тең. Оңтүстік

Қазақстан, Алматы облыстарында, Алматы қаласында және Шығыс

Қазақстан облысында ең жоғары халық саны тіркелді. Оңтүстік Қазақстан

және Алматы облыстары ең төменгі рейтингке, ал Алматы қаласы және

Шығыс Қазақстан облысы неғұрлым жоғары баға мен рейтингке иеленді.

3.6.3-сурет. Өңірлер интегралдық бағалар индикаторларының халық санымен өзара байланысы


Ауыл халқы санының үлесі бойынша корреляция коэффициентінің

мәні неғұрлым жоғары (0,26) болғанымен, көрсеткіштің әлсіз әсерін

білдіреді. Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан

облыстарында ауыл халқы санының ең жоғары үлесі тіркелді. Оңтүстік

облыстарда көрсеткіш ең төменгі рейтингтердің бірі, ал Солтүстік

Қазақстан облысында баға мен рейтинг әлдеқайда жоғары болды.

74

4,4

83

4,8

19

47

,5

59

4,6

63

6,9

11

10

,9

13

84

,9

88

3,6

76

5,2

62

6,8

28

41

,3

75

8,5

56

9,4

13

95

,8

87

2,6

17

03

,5

0,6

00

0,6

05

0,4

85 0

,52

8

0,6

42

0,5

70

0,6

54

0,5

70

0,5

17

0,6

01

0,5

02

0,7

41

0,6

10

0,6

80

0,6

34

0,5

83

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Халық саны, мың адам (сол жақ шкала)

Интегралды тиімділік (оң жақ шкала)


404

3.6.4-сурет. Өңірлер интегралдық бағалар индикаторларының ауыл халқы санының үлесімен өзара байланысы


Қорытынды: өңірлік білім беру жүйелері қызметі тиімділігінің

индекс көлеміне демографиялық көрсеткіштер айтарлықтай әсер етпейді.

Өңірлік рейтингті географиялық жағдай мен климаттық жағдайға

қатысты талдау үшін, мысал ретінде экономикалық-географиялық

сипаттары ұқсас Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қостанай

облыстарының көрсеткіштерін салыстырайық. Білім беру жүйелері

қызметтерінің нәтижелері бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді

(3.6.1-кесте).

3.6.1-кесте. Өңірлерді географиялық сипаттар бойынша үлестіру

Интегралдық тиімділік индикаторының мәні

Рейтингтегі орын

Солтүстік

Павлодар 0,741 1

Солтүстік Қазақстан 0,610 6

Қостанай 0,570 12

Оңтүстік

Алматы қ. 0,583 10

Жамбыл 0,570 11

Қызылорда 0,517 14

Оңтүстік Қазақстан 0,502 15

Алматы 0,485 16

Батыс

Батыс Қазақстан 0,642 4

Ақтөбе 0,605 7

39

3,2

31

3,6

14

76

,5

31

1,1

31

9,6

66

1,3

28

8,1

41

6,5

43

1,4

32

4,6

15

63

,4

22

4,0

32

0,7

56

0,0

0,6

00

0,6

05

0,4

85 0,5

28

0,6

42

0,5

70

0,6

54

0,5

70

0,5

17

0,6

01

0,5

02

0,7

41

0,6

10 0

,68

0

0,6

34

0,5

83

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Основной

Ауыл халқының саны, мың адам (сол жақ шкала)

Интегралды тиімділік (оң жақ шкала)


405


Маңғыстау 0,601 8

Атырау 0,528 13

Шығыс

Шығыс Қазақстан 0,680 2

Орталық

Қарағанды 0,654 3

Астана қ. 0,634 5

Ақмола 0,600 9

Қорытынды: өңірлік білім беру жүйелері қызметі индексінің

көлеміне талданатын сипаттар айтарлықтай әсер етпейді.

Жалпы, өткізілген талдау өңірлердің білім беру әлеуметтік-

экономикалық, демографиялық, географиялық сипаттар тікелей әсер

етпейтінін көрсетті. Білім беру жүйелерінің тиімділігі неғұрлым дәрежеде

жалпы білім беру саласында оқу-тәрбиелеу процесін ұйымдастыру, басқару

әдістеріне байланысты болады.

Осылайша, көрсеткіштері неғұрлым төмен өңірлерге көшбасшы ЖАО

озық тәжірибесін, сонымен қатар benchmarking негізінде дамыған елдердің

үздік әлемдік тәжірибесін қолданып, білім берудегі менеджмент жүйесін

жетілдіру керек.

3.7. 2015 жылы өңірлік білім беру жүйелері қызметі тиімділігін бағалау бойынша қорытындылар

2015 жылғы өңірлің білім беру жүйелерінің тиімділігін талдау

өңірлердің 2015 жылғы қызметі БДМБ стратегиялық мақсаттарына сәйкес

жүзеге асырылғанын көрсетті. ЖАО жетекшілігімен өңірлік білім беру

жүйелері Қазақстанның білім беру жүйесін жетілдіруде айтарлықтай

жетістіктерге қол жеткізді. Сонымен бірге, білім беруді дамытудың

жекелеген бағыттары бойынша әлсіз жақтар да болды, бұл өңірдің

қызметін бағалау индикаторларына әсер етті. Жүргізілген талдау негізінде

мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, жалпы орта білім, техникалық және

кәсіптік білім деңгейлері бойынша өңірлік жүйелер қызметіне қатысты

қорытындылар жасалды.


406

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту

1. 3 және 6 жастағы балаларды МДТО қамту 2014 жылғы 78,6%

2015 жылғы 81,6% дейін өсті. Ең төменгі қамту (70%-дан төмен) Астана

және Алматы қалаларында, сонымен қатар Маңғыстау облысында

байқалды. Қамтудың ең жоғарғы көрсеткіштерін Павлодар (100%),

Қостанай (99,6%) және Батыс Қазақстан (97,9%) облыстары көрсетті.

2. Есеп жылында күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын

орталықтардың үлесі 32,2%-27,3%а дейін төмендеді, 4 өңірде - Қостанай,

Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында ол 40% асады, бұл БҒДМБ

ұзақ мерзімді міндеттеріне сәйкес келмейді. Қостанай және Батыс

Қазақстан облыстары сияқты жекелеген өңірлер балаларды МДТО

қамтудың максималды жоғары көрсеткіштеріне негізінен күннің қысқа

мерзімінде істейтін шағын орталықтар есебінен қол жеткізді.

3. «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығы бойынша

білімімен мұғалімдердің үлесі 2014 жылғы 32,02% 2015 жылы 34,93% дейін

өсті. Көрсетілген мамандық бойынша жоғары және техникалық-кәсіптік

білімімен мектепке дейінгі ұйымдар педагогикалық қызметкерлерінің

үлесі 4 өңірде (Астана және Алматы қалаларында, Оңтүстік Қазақстан және

Жамбыл облыстарында) 30% төмен болды.

4. Жоғары және бірінші санатытағы мұғалімдердің үлесі 2014 жылғы

20,38%-дан 2015 жылғы 19,52% дейін төмендеді. Бұл мұғалімдер

кәсіпқойлық деңгейінің көрсеткіш бойынша көшбасшы позицияларды

Алматы қаласы (31,04%), Қарағанды (28,00%) және Павлодар (24,21%)

облыстары алды. Бұл көрсеткіш Қызылорда (11,39%), Оңтүстік Қазақстан

(13,88%) және Батыс Қазақстан (15,84%) облыстарында бәрінен төмен

болды.

5. Мектепке дейінгі ұйымдардың материалдық базасының талдауы

Қызылорда облысында апаттық жағдайдағы мектепке дейінгі ұйымдардың

саны бойынша қолайсыз жағдайдың сақталғанын көрсетті. Ыстық сумен

қамтамасыз етілмеудің көрсеткіші де Қызылорда облысында ең төмен.

Кәріздеу жүйесі бойынша қолайсыз жағдай Оңтүстік Қазақстан және

Қызылорда облыстарында байқалады.


407

Бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру

1. «Алтын белгі» белгісін ақтаған үміткерлердің үлесі 2014-2015

жылдары 44,15% - 53,30% дейін өсті. Ең жоғарғы көрсеткіштерді Алматы

қаласының (79,79%) және Астана қаласының (64,74%) түлектері көрсетті.

Ең төменгі көрсеткіштер Атырау (24,27%), Солтүстік Қазақстан (33,33%)

және Қостанай (34,17%) облыстарында тіркелді.

2. Қазақстанның барлық өңірлерінде қосымша білім беру үшін жағдай

жасалмаған. Балаларды қосымша біліммен қамтудың ең жоғарғы

көрсеткіші Батыс Қазақстан (60,44%), Шығыс Қазақстан (51,24%) және

Солтүстік Қазақстан (42,93%) облыстарында байқалды. Өз кезегінде

Алматы (11,10%), Оңтүстік Қазақстан (16,21%) облыстары және Алматы

қаласы (14,96%) соңғы орындарға ие болды.

3. Оқу орындарының жетіспеушілігі Қазақстанның бірқатар

өңірлеріне тән өзекті мәселе болып табылады. Алматы қаласы, Алматы

және Оңтүстік Қазақстан облыстарында оқу орындары жетіспеушілігінің ең

жоғарғы көрсеткіштері (2015 жылдың қорытындысы бойынша, сәйкесінше,

35 103, 24 604 және 15 210 орын) тіркелді.

4. Балаларды мектептерге және интернаттарға көлік тасымалымен

қамту Қызылорда (52,13%) және Алматы (69,58%) облыстарында

салыстырмалы төмен дәрежеде. 6 өңір (Батыс Қазақстан, Жамбыл,

Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан және Павлодар облыстары)

қажеттілігімен балалардың 100% көлік тасымалымен қамтамасыз етті.

5. Жоғары және бірінші санаттағы мұғалімдердің үлесі 8 өңірде 50%

төмен болды. Салыстырмалы төмен көрсеткіш Маңғыстау, Ақтөбе, Оңтүстік

Қазақстан облыстарында байқалды. Ең жоғары көрсеткіштер Павлодар

облысында (58,17%), Астана қаласында (57,24%) және Алматы қаласында

(55,80%) тіркелді.

6. Қазақстанда, дамыған елдермен салыстырғанда, мұғалім

мамандығының беделі әлі де төмен. Мұны жас педагогикалық

қызметкерлердің үлесі куәландырады. Қостанай (23,72%) және Қарағанды

(31,37%) облыстарында, Астана қаласында (31,57%) 25 және 34 жас


408

аралығындағы жас педагогикалық қызметкерлердің ең төменгі үлесі

тіркелді.

7. Жастардың мұғалім мамандығын алу ынтасын жоғарылатуға ЖАО

гранттар бөлу ықпал етеді. Дегенмен, жекелеген облыстарда - Атырау және

Солтүстік Қазақстан облыстарында - 2015 жылы бірде-бір грант

бөлінбеген. Жамбыл және Қарағанды облыстарында да бұл көрсеткіш өте

төмен (сәйкесінше, 1 және 16 орын), ал Павлодар облысында 310, Шығыс

Қазақстан облысында 268 болашақ мұғалім ЖАО гранттары есебінен білім

алады.

8. ОБ ұйымдарының инфрақұрылымдық дамуы және ресурстық

базасын жаңғыртуда қол жеткізген жетістіктерге қарамастан, жекелеген

өңірлерде мектептердің материалдық-техникалық қамтамасыз етудің

қолайсыз фактілері сақталуда. Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл

және Шығыс Қазақстан облыстарындағы апаттық жағдайдағы

мектептердің саны әлі де жоғары. Алматы және Оңтүстік Қазақстан

облыстарында сабақты үш ауысымда жүргізетін мектептердің ең жоғарғы

саны - сәйкесінше, 49 және 23 байқалды.

9. Физика, химия, биология оқу кабинеттерін жаңарту және тиісті

құралдармен жабдықтау толық жасалмайды, бұл да осы пәндер бойынша

лайықты деңгейде білім алуға кедергі келтіреді. Мектептердің физика

және химия оқу кабинеттерін жаңартудың ең төменгі көрсеткіштері

Қызылорда облысында, биология бойынша Қостанай облысында тіркелді.

10. Соңғы жылдары мектептерді оқу әдебиетімен қамтамасыз ету

жұмысы айтарлықтай тиімді жүргізілді. Мәселе Ақтөбе (қамтамасыз етудің

73,30%-ы) және Оңтүстік Қазақстан (92,86%) облыстарында сақталуда, бұл

өкілетті органдардың тарапынан баса назар аударуды талап етеді.

11. Қолайсыз отбасылардан шыққан оқушыларды тегін ыстық

тамақпен қамту бойынша ЖАО қызметі барлық өңірлерде дерлік жоғарғы

нәтижелерге (100%) ие болды. Тек Қостанай облысында ғана қамту 97,39%

төмен болды.

12. Қазақстанның барлық өңірлерінде дерлік мектептегі білім беру

жүйесінде өскелең ұрпақты IT-мүмкіндіктермен қамтамасыз ету мәселесі


409

өзекті болып тұр. 4-10 Мбит/сек. жылдамдығымен кең жолақты Интернет

Алматы қаласының оқушыларына ғана қолжетімді, басқа өңірлер

мектептердің 50% кем үлесі осындай қолжетімділікті қамтамасыз етеді, өз

кезегінде Қостанай және Ақтөбе облыстарында бұл көрсеткіш 15% төмен

болды.

Техникалық және кәсіптік білім беру

1. Мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша оқыған, оқуды

аяқтағаннан кейін бірінші жылы жұмысқа орналасқан ТжКБ оқу орындары

түлектерінің үлесі республика бойынша орташа есеппен 67,65%-ды

құрайды. Ең жоғарғы көрсеткіштер Ақтөбе (78,47%), Қостанай (75,70%)

және Павлодар (74,50%) облыстарында тіркелді. Ең төменгі көрсеткіштер

Жамбыл (57,69%) және Қызылорда (58,24%) облыстарында және Алматы

қаласында (60,66%) байқалды.

2. Типтік жастағы (14-24) жастарды техникалық және кәсіптік

біліммен қамтудың ең төменгі көрсеткіші (14%-дан төмен) Алматы,

Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында тіркелді. Салыстырмалы

анағұрлым көрсеткіштер Алматы қаласында (22,4%), Астана қаласында

(21,8%) және Маңғыстау облысында (20,7%) байқалды.

3. Жұмыс берушілер мен ЖАО тарапынан жұмыс берушілердің

қаржысы есебінен ТжКБ ұйымдарында білім алатындардың санын арттыру

мәселесіне баса назар аудару керек (республика бойынша 1%-дан төмен).

Өңірлер арасында ең жоғары көрсеткіш - 2,06% Оңтүстік Қазақстан

облысына тиесілі болды.

4. ТжКБ ұйымдарының бір маманын оқытуға жұмсалатын шығыстар

Қызылорда облысындағы 195,0 мың теңге мен Ақмола облысындағы

455,0 мың теңге аралығында. Республика бойынша орташа есеппен

363,9 мың теңгені құрады, бұл өткен жылғы көрсеткіштен жоғары

(355,2 мың теңге) болды.

5. Тек Павлодар облысында ғана колледж оқытушыларының 50%

астамы жоғары және бірінші санаттар бар. Қызылорда, Шығыс Қазақстан


410

облыстарында және Алматы қаласында ең төменгі көрсеткіштер тіркелді

(36,36%-дан 41,66%-ға).

6. Көп өңірлерде басқа қалалардан келгендер үшін жағдай жасау

мәселесі шешімін таппады. Республиканың 9 өңірінде студенттерді

жатақхана орнымен қамтамасыз ету көрсеткіші 70% төмен болды.

Маңғыстау облысында жатақхана орнын қажет ететіндердің бестен бір

бөлігі ғана қамтамасыз етілді.

7. Дуалды оқытуды жетілдіру Павлодар облысында (90%)

айтарлықтай табысқа жетті, ал Алматы облысында және Астана қаласында

30% төмен болды.

8. Интернетке қосылу міндеті Қостанай, Маңғыстау және Алматы

облыстарының колледждерінде төмен дәрежеде жүзеге асырылады

(қолжетімділіктің 20%-дан төмендігі). Ең жоғарғы көрсеткіш Атырау

облысында (72,00%), Астана қаласында (70,59%) және Алматы қаласында

(70,24%) тіркелді.


411

ГЛОССАРИЙ

Академиялық ұтқырлық - Академиялық оралымдылық - білім алушыларды

немесе зерттеуші-оқытушылар немесе зерттеулер жүргізу үшін белгілі бір

академиялық кезеңге (семестрге немесе оқу жылына) өзінің жоғары оқу

орнында немесе оқуды жалғастыру үшін басқа жоғары оқу орнында

кредиттер түрінде меңгерген оқу бағдарламаларынан, пәндерден міндетті

түрде қайта сынақ тапсыра отырып, басқа жоғары оқу орнына (ел ішінде

немесе шетелге) ауыстыру.

Білім беру ұйымдарын аккредиттеу - білім беру қызметтерінің сапасы

туралы объективті ақпарат беру және оны арттырудың тиімді тетіктерінің

бар екенін растау мақсатында аккредиттеу органының белгіленген

аккредиттеу стандарттарына (талаптарына) сәйкестігін тану рәсімі.

Педагогикалық қызметкерлерді және оларға теңестірілген тұлғаларды

біліктілік санатын тағайындауға (дәлелдеуге) аттестаттау - қызметкердің

мамандығы бойынша кәсіптік қызметті орындауға қажетті кәсіптік

құзыреттіліктерін кешенді бағалауды тіркейтін іс-әрекеттердің тізбекті

тәртібі.

Бакалавр - жоғары білімнің білім беру бағдарламаларын меңгерген

адамдарға берілетін дәреже.

Бакалавриат - тиісті мамандық бойынша «бакалавр» дәрежесін бере

отырып, кадрлар даярлауға бағытталған жоғары білім, білім беру

бағдарламалары.

Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) - экономикалық жүйенің барлық өндірушілері, оның

ішінде, көтерме және бөлшек сауда, көлік, өнімдеріне салынған барлық

салықтан, өнім құнына кірмеген барлық субсидияларды қоспағанда,

өнімнің бағасынан бөлек құн.


412

Жоғары біліммен жалпы қамту коэффициент - жасына қарамастан

техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарында (БХЖС-5) және ЖОО-да

(БХЖС-6-8) оқитын білім алушылар санының 18-22 жастағы халықтың

жалпы санына қатысты.

Білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестаттау - білім беру ұйымдары

көрсететін білім беру қызметтерінің мемлекеттік жалпыға міндетті

стандарт талаптарына сәйкестігін бақылау мақсатында жүргізілетін рәсім.

Мемлекеттік білім беру тапсырысы - мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту

жөнінде, экономиканың қажеттілігін қамтамасыз ету, білікті жұмыс күші

мен қоғамның зияткерлік әлеуетін толықтыру үшін білікті қызметкерлер

мен мамандарды даярлау, біліктілігін арттыру және қайта даярлау

жөнінде, сондай-ақ білім беру жүйесін оқу-әдістемелік қамтамасыз ету

жөнінде мемлекет қаржыландыратын қызмет көрсетулер көлемі .

PhD докторы - философия докторы (РhD) - Қазақстан Республикасында

немесе одан тысқары жерлерде ғылыми-педагогикалық бағыт бойынша

докторантураның бағдарламасын меңгерген және диссертация қорғаған

адамдарға берілетін, Қазақстан Республикасының заңнамасында

белгіленген тәртіппен танылған дәреже.

Докторантура - білім беру бағдарламалары философия докторы (PhD),

бейіні бойынша доктор дәрежесін бере отырып, ғылыми, педагогтік және

(немесе) кәсіптік қызмет үшін кадрлар даярлауға бағытталған жоғары оқу

орнынан кейінгі білім беру.

Қосымша білім беру - білім алушылардың, тәрбиеленушілер мен

мамандардың жан-жақты қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында

жүзеге асырылатын тәрбиелеу, оқыту процесі.

Дуальды оқыту - кәсіпорынның, оқу орнының және білім алушының

жауапкершіліктері тең болған кезде білім беру ұйымындағы оқытуды

кәсіпорында білім алушыларға жұмыс орындарын бере отырып және

өтемақы төлей отырып оқыту мен практиканың міндетті кезеңдерімен

ұштастыратын кадрлар даярлау нысаны.


413

Ұлттық бiрыңғай тест - орта бiлiмнен кейiнгi немесе жоғары бiлiмнің бiлiм

беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына түсу

емтихандарымен бiрiктiрiлетiн, жалпы орта бiлiм беру ұйымдарында бiлiм

алушыларды қорытынды аттестаттау нысандарының бiрi.

Инклюзивтік білім беру - ерекше білім беру қажеттіліктері мен жеке-дара

мүмкіндіктерін ескере отырып, барлық білім алушылардың білім алуына

тең қолжетімділікті қамтамасыз ететін процесс.

Зерттеу университеті - Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен, бес

жылға арналған даму бағдарламасын және даярлық (мамандықтар)

бағыттарының кең спектрі бойынша жоғары және жоғары оқу орнынан

кейінгі білімнің өз бетінше әзірленген білім беру бағдарламаларын іске

асыратын, жаңа білімді жинақтау мен трансферттеу үшін іргелі және

қолданбалы ғылыми зерттеу нәтижелерін пайдаланатын жоғары оқу

орны.

Институционалдық аккредиттеу - білім беру ұйымы сапасының

мәлімделген мәртебесіне және аккредиттеу органының белгілеген

стандарттарына сәйкестігін аккредиттеу органының бағалау процесі .

Интеграцияланған білім беру бағдарламалары - білім беру

бағдарламаларының тиісті мазмұнды аспектілерін біріктіру негізінде

әзірленген білім беретін оқу бағдарламалары.

Білім алушыларды қорытынды аттестаттау - тиісті білім беру деңгейінің

мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында көзделген оқу пәндерінің

көлемін олардың меңгеру дәрежесін айқындау мақсатында жүргізілетін

рәсім.

Біліммен қамту коэффициенті - жас ерекшелігіне қарамастан білім берудің

белгілі деңгейіндегі білім алушылардың санының осы білім беру деңгейінің

типтік жастағы тобындағы халық санының пайыздық ара қатынасы.


414

Жалпыға бірдей бастауыш білім берумен қамту коэффициенті - бастауыш

және орта мектептегі білім берумен қамтылған мектеп жасындағы

балалардың үлесін білдіреді.

Кредиттік оқыту технологиясы - білім алушының және оқытушының оқу

жұмысының көлемін өлшеудің сәйкестендірілген бірлігі ретінде кредитті

пайдалана отырып, білім алушылардың пәндерді оқып зерделеу

дәйектілігін таңдауы және дербес жоспарлауы негізіндегі оқыту.

Ерекше білім беруді қажет етуші адамдар (балалар) - денсаулығына

байланысты білім алуда ұдайы немесе уақытша қиындық көріп жүрген,

арнайы, жалпы білім беретін оқу бағдарламалары мен қосымша білімнің

білім беру бағдарламаларын қажет ететін адамдар.

Магистратура - білім беру бағдарламалары тиісті мамандық бойынша

«магистр» дәрежесін бере отырып, кадрлар даярлауға бағытталған

жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру.

Шағын жинақты мектеп - білім алушылар контингенті шағын, сынып-

жинақтары біріктірілген және оқу сабақтарын ұйымдастырудың өзіндік

нысаны бар жалпы білім беретін мектеп.

«Болашақ» халықаралық стипендиясы - Қазақстан Республикасы

азаматтарының шетелдік жетекші жоғары оқу орындарында күндізгі оқу

нысаны бойынша оқуы немесе Шетелдерде кадрлар даярлау жөніндегі

республикалық комиссия санаттарын айқындайтын жұмыскерлердің

шетелдік ұйымдарда тағылымдамадан өтуі үшін Қазақстан

Республикасының Президенті тағайындайтын стипендия.

Халықаралық мектеп - дербес әзірленген интеграцияланған білім беру

бағдарламаларын іске асыратын, Халықаралық Бакалавриат Ұйымында

авторизациялаудан немесе халықаралық институционалдық

аккредиттеуден өткен оқу орны.


415

Ұлттық білім беру сапасын бағалау жүйесі - білім беру сапасының

мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарына, жеке адамның,

қоғам мен мемлекеттің қажеттіліктеріне сәйкестігін белгілеудің

институционалдық құрылымдары, рәсімдері, нысандары мен әдістерінің

жиынтығы.

Білім беру гранты - жоғары білім алуға төлеу үшін Қазақстан

Республикасының заңнамасымен белгіленген шарттармен білім алушыға

берілетін ақшаның нысаналы сомасы.

Білім беру мониторингі - білім беру процестерін жүзеге асырудың жай-

күйін және нәтижелері мен шарттары өзгеруінің серпінін, білім алушылар

контингентін, білім беру ұйымдары желісін, сондай-ақ олардың қызмет

жетістіктерінің рейтингтік көрсеткіштерін жүйелі түрде байқау, талдау,

бағалау және болжау.

Тірек мектеп (ресурстық орталық) - шағын жинақты мектеп

оқушыларының сапалы бiлiм алуға қолжетiмдiлiгiн қамтамасыз ету

мақсатында білім алушылардың қысқа мерзiмдi сессиялық сабақтарын,

аралық және қорытынды аттестатталуын өткiзу базасында таяу маңдағы

шағын жинақталған мектептердiң бiлiм беру ресурстары шоғырланатын

орта бiлiм беру ұйымы.

Кәсіптік дайындық деңгейін бағалау - Кәсіптік даярлықты бағалау -

техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білімнің білім беру

бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдары түлегінің біліктілік

(қабілеті) деңгейінің тиісті кәсіптік қызмет түрі шеңберінде жұмысты

орындауға сәйкестігі дәрежесін айқындау.

Қолданбалы бакалавриат - білім беру бағдарламалары «қолданбалы

бакалавр» біліктілігін бере отырып, кадрлар даярлауға бағытталған орта

білімнен кейінгі білім.

Бейінді дайындық - білім алушының жеке білім беру траекториясының

негізгі орта білім беруді таңдауын мақсатты педагогикалық қолдау.


416

Бейінді оқыту - білім алушылардың мүдделерін, бейімділігі мен

қабілеттерін ескере отырып, оқытуды саралау және даралау процесі, білім

беру процесін ұйымдастыру.

Білім алушылардың аралық аттестациясы - білім алушылардың бір оқу

пәнін оны зерделеп бітіргеннен кейінгі бір бөлігінің немесе бүкіл көлемінің

мазмұнын меңгеру сапасын бағалау мақсатында жүргізілетін рәсім.

Біліктілікті тағайындау - нақты мамандық бойынша тиісті кәсіптік қызмет

түрінің шеңберінде жұмысты орындау үшін қажетті жеке қабілеттілік,

кәсіптік білім, шеберлік пен дағдылар жиынтығын растау рәсімі.

Кәсіптік бағдар - білім алушының кәсіптік қызығушылықтарына, жеке

қабілеттері мен психикалық-физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес білім

беру және кәсіптік мүмкіндіктер саласында, мамандық пен оқитын орнын

еркін және саналы таңдау құқықтарын іске асыруына ақпараттар мен

консультациялық көмек беру.

Кәсіптік даярлау - техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің білікті

жұмысшы кадрлар мен орта буын мамандарын даярлау бойынша

қысқартылған мерзімде оқытатын білім беру бағдарламаларын іске

асыруды көздейтін бөлігі.

Мамандандырылған аккредиттеу - білім беру ұйымы іске асыратын

жекелеген білім беру бағдарламаларының сапасын бағалау.

Техникалық және кәсіптік білім беру - білікті жұмысшы кадрлар мен орта

буын мамандарын даярлауға бағытталған білім беру.

PISA (Programme for International Student Assessment) - 15-16 жастағы

оқушылардың математикалық және оқу сауаттылықтарын бағалауға

бағытталған халықаралық зерттеу.

TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) - математикалық және

жаратылыстану-ғылыми білім беру сапасын халықаралық салыстырмалы

мониторингтік зерттеу.


417

PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) - мәтінді оқу және

түсіну сапасын халықаралық зерттеу.

PIAAC (Programme for the International Assessment of Adult Competencies) -

ЭЫДҰ жасаған және Жетекші халықаралық ұйымдардың консорциумы

жүзеге асыратын ересектердің құзыреттіліктерін халықаралық бағалау

бағдарламасы. PIAAC 16-дан 65 жасқа дейінгі ересек халықтың

математикалық, оқу және компьютерлік сауаттылығын бағалайды.

QS World University Rankings - Quacquarelli Symonds британдық кеңес беру

компаниясы жыл сайын жариялайтын әлемнің үздік университеттерінің

рейтингі.

The IMD World Competitiveness Yearbook (Жаһандық бәсекеге

қабілеттіліктің жылдық рейтингі) - жаһандық зерттеу және оны

сүйемелдейтін Менеджментті дамытудың халықаралық институтының

(Institute of Management Development) нұсқасы бойынша экономикалық

бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші бойынша әлем елдерінің рейтингі.

The Global Innovation Index (Жаһандық инновациялық индексі) - жаһандық

зерттеу және оны сүйемелдейтін INSEAD халықаралық бизнес-мектебінің

нұсқасы бойынша инновациялардың даму көрсеткіші бойынша әлем

елдерінің рейтингі.


418

БИБЛИОГРАФИЯ

Жалпы мемлекеттік маңызы бар құжаттар

1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан

халқына Жолдауы «Нұрлы жол – Болашаққа бастар жол», 2014 жылғы

11 қараша, Астана


халқына Жолдауы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ», 2014 жылғы 17 қаңтар, Астана


халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясы, 2012 жылғы

14 желтоқсан, Астана

4. «5 институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі

100 нақты қадам» Ұлт Жоспары

Қазақстан Республикасының Заңдары

5. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (09.04.2016ж.

берілген өзгерістер мен толықтырулармен)

6. «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы»

Қазақстан Республикасының Заңы (09.04.2016ж. берілген өзгерістер мен

толықтырулармен)

7. «Ғылым туралы» Қазақстан Республикасының Заңы

(13.11.2015ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)

8. «Назарбаев Университеті», «Назарбаев Зияткерлік мектептері»

және «Назарбаев Қоры» мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының

Заңы (26.12.2012ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)

9. «Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» Қазақстан

Республикасының Заңы (29.09.2014ж. берілген өзгерістер мен


10. «Рұқсаттар және хабарламалар туралы» Қазақстан

Республикасының Заңы (09.04.2016ж. берілген өзгерістер мен


http://www.akorda.kz/ru/addresses/poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana-11-noyabrya-2014-g




419

11. Қазақстан Республикасының «Кемтар балаларды әлеуметтік

және медициналық педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» Заңы

(03.12.2015ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)

12. «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық

қызметнәтижелерін коммерцияландыру туралы» Қазақстан

Республикасының Заңы, 2015ж.

Мемлекеттік бағдарламалар

13. Қазақстан Республикасы Білім беруді дамытудың 2011-2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

14. Қазақстан Республикасы білім беруді және ғылымды

дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

15. Қазақстан Республикасы 2015-2019 жылдарға арналған

индустриялдық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасы.

16. Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту және қолданудың

2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары

17. «Мектепке дейінгі балалар мекемелеріне жолдау үшін мектеп

жасына дейінгі (7 жасқа дейін) балаларды тіркеу» мемлекеттік қызмет

көрсету стандартын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің

2010 жылғы 26 ақпандағы №140 Қаулысы.

18. «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті

білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы

Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысына өзгерістер мен

толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің

2015 жылғы 25 сәуірдегі № 327 Қаулысы.

19. «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға

міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы

Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысына өзгерістер мен

толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің

2016 жылғы 13 мамырдағы № 292 Қаулысы.


420

20. «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі

2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарын бекіту туралы»

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы

№832 Қаулысы.

21. «Білім беру ұйымдарының білім алушыларын және

тәрбиеленушілерін оқулықтармен қамтамасыз ету ережелерін бекіту

туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 19 ақпандағы

№ 173 Қаулысы.

22. «Білім беру мониторингін жүзеге асыру қағидаларын бекіту

туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 27 сәуірдегі №536

Қаулысы.

23. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанынан техникалық

және кәсіптік білім беруді дамыту мен кадрлар даярлау жөнінде

республикалық кеңес туралы ереже» Қазақстан Республикасы Үкіметінің

2009 жылғы 11 тамыздағы №1211 Қаулысы.

24. «Білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестаттау ережесін

бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы

24 желтоқсандағы № 1270 Қаулысы.

25. «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын білім беру

ұйымдарында (Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құралымдар,

сондай-ақ арнаулы мемлекеттік органдар үшін мамандар даярлауды жүзеге

асыратын білім беру ұйымдарын қоспағанда) жоғары және жоғары оқу

орнынан кейінгі, сондай-ақ техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі

білімі бар мамандар даярлауға 2015 - 2016 оқу жылына арналған

мемлекеттік білім беру тапсырысын бекіту туралы» Қазақстан

Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 17 маусымдағы №453 Қаулысы

(10.09.2015ж. берілген толықтырулармен).

Баяндамалар және есептер

26. «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы Жыл сайынғы Есеп»

Дүниежүзілік экономикалық форум, 2015-2016жж. – 403б.

jl:30458929.0%20

jl:30458929.0%20


421

27. «Білімге көзқарас 2015. ЭЫДҰ индикаторлары», ЭЫДҰ, 2015ж. –

568б.

28. «Адам дамуына арналған еңбек» атты адам дамуы туралы

баяндама, БҰҰ Даму бағдарламасы, 2015ж. – 288б.

29. IMD әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингі, Даму менеджменті

институты, 2015ж. – 561б.

30. «Барлығына білім беру 2000-2015 жылдар: жетістіктер және

сын-қатерлер» БББ мониторингі бойынша дүниежүзілік баяндама, 2015ж. –

517б.

31. Дүниежүзілік экономикалық форум «Адами капиталдың даму

индексі», 2015ж. – 319б.

32. Өрлеу деңгейінің индексі, The Legatum Institute, 2015ж.

33. Жастардың даму индексі, Institute for Economic and Peace,

2013ж., - 84б.

34. «PISA-2012 нәтижелері» ЭЫДҰ Халықаралық есебі.

35. PISA 2012 Халықаралық зерттеудің негізгі қорытындылары:

ұлттық есеп – Астана: БСБҰО, 2013ж., - 283б.

36. «TIMSS 2011 нәтижелері» IEA Халықаралық есебі.

37. TIMSS 2011 Халықаралық зерттеудің қорытындылары: ұлттық

есеп – Астана: БСБҰО, 2013ж., - 237б.

38. «9 сынып оқушыларының оқу жетістіктерін сырттай бағалау

нәтижелерін талдау», «АТО» АҚ, 2015ж., - 64б.

39. «Ұлттық бірыңғай тестілеу нәтижелерін талдау», «АТО» АҚ,

2015ж. – 64б.

40. «2011-2020 жылдарға арналған БДМБ жүзеге асырылуына

игілік алушылардың қанағаттану деңгейін бағалау» әлеуметтік сауалнама,

«АТО» АҚ, 2015ж.

41. «Халықтың білім беру саласындағы реформаларға

қанағаттануы» әлеуметтік сауалнама, «АТО» АҚ, 2015ж.

42. ЮНЕСКО, 1994, «The Salamanca statement and framework for

action on special needs education» (Саламанка жиектемелік келісімшарты

және ерекше қажеттіліктері бар балалардың білімі туралы өтініш),

Саламанка, Испания.


422

43. Arnesen, A. & Lundahl, L. (2006). Still Social and Democratic?

Inclusive Education Policies in the Nordic Welfare States. Scandinavian Journal

of Educational Research, 50(3), 285-300.

44. National Professional Qualification for Headship (NPQH) - Detailed

guidance - GOV.UK. (2014).

45. Schleicher, A. (ред.) (2012), Preparing Teachers and Developing

School Leaders for the 21st Century: Lessons from around the World, OECD

Publishing.

46. Fraillon, J., Ainley, J., Schulz, W., Friedman, T., & Gebhardt,

E. (2013). Preparing for Life in a Digital Age. Melbourne: Australian Council for

Educational Research (ACER).

47. Elacqua, Alves (2015) ‘Rising Expectations in Brazil and Chile’

Education Next, 14(1).

48. Centre for Educational Research and Innovation, (2001). The Well-

being of Nations: The Role of Human and Social Capital (p. 31). Paris, France:

OECD Publications.

49. OECD, (2005). Teachers Matter: Attracting, Developing and

Retaining Effective Teachers: POINTERS FOR POLICY DEVELOPMENT (стр. 1-18).

OECD publishing. http://www.oecd.org/edu/school/48627229.pdf сілтемесі

арқылы қолжетімді.

50. OECD (2012). Starting Strong III: A Quality Toolbox for Early

Childhood Education and Care (p. 34). Paris, France: OECD Publishing.

51. Вардомский, Л. (2009). Кеңес үкіметінен кейінгі

мемлекеттердегі әлемдік қаржы дағдарысы: ұлттық ерекшеліктер және

экономикалық салдары (165б.). Мәскеу: ИЭ РАН.

52. Дүниежүзілік Банк, (2016). Дүниежүзілік банк пен

Қазақстанның серіктестік бағдарламасына қысқаша шолу (1б.). Астана:

World Bank group.

53. ЭЫДҰ елдік шолу: «Мектептерде ресурстарды пайдалану

тиімділігі», Қазақстан, 2015, - 237б.

54. ЭЫДҰ (2014 жыл). «Қазақстандағы орта білім» ұлттық білім

беру саясатына шолу / ағылшыннан аударма (221б.). Астана: «АТО» АҚ.

http://www.oecd.org/edu/school/48627229.pdf


423

55. Назарбаев Университеті (2014). Қазақстан Республикасы білім

беруді реформалаудың 2015-2020 жылдарға арналған стратегиялық

бағыттарын әзірлеу – 182б.

Мақалалар

56. Hartog, J. (1999). Human capital - OECD Observer. [Келесі сілтеме

арқылы қолжетімді]:

http://www.oecdobserver.org/news/archivestory.php/aid/2746/Human_capital

_.html.

57. Клинова, М. және Сидорова, Е. (2012). Еуропалық одақтағы

адами капитал: мемлекеттік және ұлтүстілік контексттер. Экономика

сұрақтары, 8, 88.

58. Schweinhart, L. (2005). The High/Scope Perry Preschool Study

Through Age 40 (p. 3). Ypsilanti, MI: High/Scope Press;

59. Сейтқасымов, Г. (2009). Әлемдегі және Қазақстандағы қаржы-

экономикалық дағдарыс. Қоғам және Экономика, 2, 15.

60. Cutler, D.M. & Lleras-Muney A. (2006). Education and Health:

Evaluating Theories and Evidence. NBER Working Paper, 12352, 3-5.

Статистикалық жинақтар

61. «Қазақстан Республикасының негізгі әлеуметтік-экономикалық

көрсеткіштері» бюллетені, ҚР ҰЭМ СК, 2016ж.

62. Орта білім беру жүйесінің 2011 жылдың негізгі көрсеткіштері. -

Астана: ҚР БҒМ. Мектепке дейінгі және орта білім департаменті, 2011. –

319б.

63. Мектепке дейінгі және орта білім беру жүйесінің 2012-2013 оқу

жылындағы негізгі көрсеткіштері, Астана – 2012.

64. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің статистикасы.

Ұлттық жинақ – БСБҰО: Астана, 2013 - 2014.


Ұлттық жинақ – АТО: Астана, 2014 – 2015.


Ұлттық жинақ – АТО: Астана, 2015 – 2016.


424

Интернет беттер

67. Дүниежүзілік банктің ресми сайты www.world bank.org

68. IMD Халықаралық даму менеджменті институтының ресми

сайты www.imd.org

69. Дүниежүзілік экономикалық форумның ресми сайты

www.weforum.org

70. QS университеттердің әлемдік рейтингі ресми сайты www.top

universities.com

71. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасының ресми

сайты www.undp.org

72. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының ресми

сайты www.oecd.org

73. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі

Статистика комитетінің ресми сайты www.stat.gov.kz

74. ЮНЕСКО Статистика институтының ресми сайты

www.uis.unesco.org

75. Еуропалық білім беру қорының ресми сайты www.etf.europa.eu

76. «Қаржы орталығы» АҚ ресми сайты www.fincenter.kz

77. QS Graduate Employability Rankings ресми сайты www.iu.qs.com

78. QS World University Rankings ресми сайты

www.topuniversities.com

79. QS University Rankings: EECA ресми сайты

www.topuniversities.com

80. Webometrics ресми сайты www.webometrics.info

81. Білім сапасын қамтамасыз ету жөніндегі тәуелсіз қазақстандық

агенттігінің ресми сайты www.nkaoko.kz

82. «Ұлттық ғылыми-техникалық ақпарат орталығы» АҚ ресми

сайты www.inti.kz

http://www.world/

http://www.imd.org/

http://www.undp.org/

http://www.oecd.org/

http://www.stat.gov.kz/

http://www.uis.unesco.org/

http://www.etf.europa.eu/

http://www.iu.qs.com/

http://www.topuniversities.com/

http://www.topuniversities.com/

http://www.webometrics.info/

http://www.inti.kz/

ҚОСЫМША

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

426

2-БӨЛІМ. МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

2.1. Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту

2.1.1-кесте. Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту ұйымдарының желісі, бірлік

Өңір

2011 2012 2013 2014 2015

МДҰ саны

Оның ішінде МДҰ саны





бала-бақшалар

шағын орта-

лықтар



лықтар



лықтар



лықтар



лықтар

Ақмола 437 132 305 480 147 333 503 155 348 532 171 361 551 180 371

Ақтөбе 503 230 273 509 234 275 516 245 271 522 254 268 530 267 263

Алматы 598 164 434 632 24 428 663 227 436 687 266 421 769 337 432

Атырау 440 116 324 417 125 292 263 127 136 280 143 137 296 158 138

БҚО 461 178 283 471 182 289 469 184 285 465 201 264 468 207 261

Жамбыл 338 163 175 353 172 181 368 197 171 392 228 164 418 251 167

Қарағанды 498 186 312 502 189 313 503 191 312 503 191 312 507 195 312

Қостанай 627 128 499 632 144 488 630 150 480 629 159 470 620 167 453

Қызылорда 421 199 222 449 221 228 508 269 239 589 333 256 648 390 258

Маңғыстау 149 106 43 172 118 54 183 135 48 202 151 51 215 167 48

ОҚО 565 324 241 1 039 476 563 1 172 615 557 1 362 815 547 1 455 922 533

Павлодар 388 131 257 415 143 272 429 154 275 428 158 270 432 164 268

СҚО 555 64 491 576 71 505 573 72 501 566 75 491 558 75 483

ШҚО 1 245 143 1 102 1 338 178 1 160 768 207 561 786 231 555 778 250 528

Астана қ. 126 107 19 142 122 20 171 146 25 181 156 25 188 163 25

Алматы қ. 240 220 20 265 244 21 424 266 158 343 300 43 401 348 33

ҚР 7 591 2 591 5 000 8 392 2 970 5 422 8 143 3 340 4 803 8 467 3 832 4 635 8 834 4 241 4 593



427

2.1.2-кесте. Мектепке дейінгі ұйымдардың контингенті, адам

Өңір

2013 2014 2015

Мектепке дейінгі


Оның ішінде Мектепке дейінгі


Оның ішінде Мектепке дейінгі



балабақ-шаларда

шағын орталықтарда





Ақмола 28 550 19 060 9 490 31 782 22 199 9 583 33 664 23 841 9 823

Ақтөбе 40 377 30 482 9 895 42 682 32 344 10 338 43 982 33 967 10 015

Алматы 45 788 30 453 15 335 48 741 33 600 15 141 53 982 38 002 15 980

Атырау 26 657 21 299 5 358 29 194 23 748 5 446 31 647 26 569 5 078

БҚО 27 582 20 102 7 480 28 105 21 537 6 568 28 538 22 267 6 271

Жамбыл 37 954 29 001 8 953 41 644 32 795 8 849 44 394 35 726 8 668

Қарағанды 50 701 37 240 13 461 51 231 37 594 13 637 51 591 37 730 13 861

Қостанай 33 466 20 087 13 379 33 963 20 690 13 003 34 504 21 643 12 861

Қызылорда 33 605 22 915 10 690 40 491 28 825 11 666 43 351 31 685 11 666

Маңғыстау 26 172 24 112 2 060 28 275 25 941 2 334 29 093 26 882 2 211

ОҚО 121 762 89 441 32 321 144 561 110 011 34 550 155 650 120 955 34 695

Павлодар 37 942 29 625 8 317 38 312 30 369 7 673 38 710 31 362 7 348

СҚО 22 050 9 994 10 056 22 355 10 336 12 019 22 074 10 441 11 633

ШҚО 65 711 37 220 12 056 64 627 36 536 28 091 59 926 35 683 24 243

Астана қ. 30 989 27 301 28 491 32 508 28 751 3 757 34 454 30 523 3 931

Алматы қ. 51 500 43 011 8 489 49 007 45 782 3 225 53 212 49 355 3 857

ҚР 680 806 491 343 189 463 727 478 541 598 185 880 758 722 576 631 182 141



428

2.1.3-кесте. Баланың мектепке дайындығының картасы (25/80)

ИНДИКАТОРЛАР Дескрипторлар Бала икемдігі және

дағдыларының деңгейі

І. Денсаулық сақтау икемдігі, дағдылар және құзыреттіліктер (5/13) Жоғары Жақсы Жеткілікті

1.1

Мәдени-гигиеналық дағдыларды және өз-өзіне қызмет көрсету дағдыларын игерген

1.1.1. Гигиеналық құралдардың көмегімен (сабынды қолданады,тісін тазалайды, тамақ ішіп болғаннан кейін аузын сумен шаяды,шашын тарайды) өз-өзіне күтім жасайды. 1.1.2.Өз-өзіне қызмет көрсетуде дербестік және ұқыптылық танытады (киінеді, шешінеді; асхана құралдарын, майлықты пайдаланады, тамақ ішкен ыдысын жинастырады).

1.2 Салауатты өмір салтының маңызын сезінеді

1.2.1.Аурулардың алдын-алу және денсаулықты нығайтудың шараларын қолданады (таңертеңгі жаттығуды, сергіту сәтін жасайды, шынықтыру әдістерін қолданады, күн тәртібін сақтайды, дене сымбатының дұрыс қалыптасуын бақылайды). 1.2.2. Пайдалы және зиянды әдеттерді ажыратады, денсаулықтың салауатты өмір салтына тәуелді екенін сезінеді, зардап шеккен адамға көмекке келеді.. 1.2.3. Құнарлы тағамды біледі, «сау» азық-түлік тізімін ажырата алады, дәрумендердің пайдасы туралы біледі.

1.3

Қимылдарды орындау техникасын игерген, қозғалыс белсенділігін басқарады

1.3.1. Жүру, жүгіру, өрмелеу, лақтыру, секіру, тепе-теңдік сақтаудың түрлі дағдыларын қолданады, волосипед, самокат тебеді. 1.3.2. Қимылдардың түрлерін күрделі жағдайларда шығармашылықпен қолдануға қабілетті (кедергілерді жеңу) 1.3.3. Топтық және командалық спорттық сайыстарға қатысады (бадминтон, футбол, баскетбол, хоккей, спартакиада)

1.4

Ойындарды ұйымдастыруда қызығушылық және бастамашылдық танытады

1.4.1. Ойын ережелерін орындайды, жеңіс пен жеңілісті оң қабылдайды. 1.4.2. Қимылды ойынды дербес ұйымдастыруға, құралдарды таңдауға, айналасындағыларды ойынға тартуға қабілетті.

1.5 Өзін-өзі сақтау және қауіпсіз мінез-құлық дағдыларына ие

1.5.1. Тұрмыста электр құрылғыларын пайдаланғанда, көшеде жануарлармен, өсімдіктермен, қоршаған орта заттарымен (дәрілерді, химикаттарды, қауіп төндіретін құралдар мен заттарды) қарым- қатынас жасағанда қауіпсіздік ережесін сақтайды. 1.5.2. Көшеде қауіпсіз мінез-құлық ережесін орындайды (қоршаған ортада бағдарлайды, бағдаршамның және кейбір жол белгілерін ажыратады, бейтаныс адамдармен байланысқа түспейді). 1.5.3. Төтенше жағдайда әрекетті орындау алгоритмін қолданады (құтқару қызметіне хабарласу, қауіпсіз орын табу, ересек адамды көмекке шақыру)

ІІ. Коммуникативтік - тілдік ікемдігі мен дағдылары (6/17)

2.1 Сөзді фонетикалық және грамматикалық тұрғыда дұрыс құрастырады

2.1.1. Дыбыстарды анық айтуды меңгерген, сөздерге дыбыстық талдау жасағанда дыбыстың сөздегі орнын анықтайды. 2.1.2. Сөйлегенде жайылма сөйлемдерді қолданады.

2.2 Сөздік қоры бай 2.2.1. Сөзі және ұйқасы бар ойынға шығармашылық көзқарас білдіреді. 2.2.2. Сөйлегенде тілдік бейнелеу-мәнерлілік құралдарын, жалпылама сөздерді, антонимдерді, синонимдерді қолданады.

2.3 Байланыстырып сөйлеу, мәнерлеп оқудың

2.3.1. Өзіне айтылған сөзді тыңдайды және түсінеді, әңгімеге араласу, сұрақтарға жауап беру және сұрақ қою; әңгіме барысында өзін мәдениетті ұстай білу,сөйлегенде тілдік этикетті қолдану.


429

мәдениетін игерген 2.3.2. Жоспар бойынша, жеке тәжірибесінен, берілген тақырыпқа, картина бойынша мазмұнды әңгімелер құрастырады. 2.3.3. Сөйлеу қарқынын реттеп, тақпақтарды мәнерлеп оқиды, түрлі интонациялық боямаларды қолданады. 2.3.4. Монолог пен диалогтік сөйлеуде өз ойын белсенділікпен жеткізеді, өз ойын дәлелдей алады.

2.4 Көркем шығармаларды эмоционалды қабылдайды

2.4.1. Әдеби жанрларды ажыратады, шығарманы тыңдау барысында кейіпкерлерге жанашырлық білдіреді, олардың қылықтарына сипаттық және адамгершілік баға береді. 2.4.2. Шағын шығармалардың мазмұнын айтып береді, ертегінің, әңгіменің немесе оқиғаның мазмұнын логикалық бірізділікпен мазмұндайды, ұжымдық театрландырылған қойылымдарда кейіпкерлерді бейнелейді.

2.5 Көптілділікті игерген

2.5.1. Қазақ (басқа) тілінің (өзіне тән) ерекше дыбыстарын дұрыс айтады. 2.5.2. Екінші (үшінші) тілге қызығушылық танытады: қысқа тақпақтарды, мақалдарды, жұмбақтарды, өлеңдерді жатқа біледі. 2.5.3. Қарапайым сұрақтарға екінші тілде жауап береді, өзі, ата-анасы, мекен- жайы туралы 2-3 сөйлем құрастырады. 2.5.4.Ойын, оқу, дербес-көркемдік әрекетте сөздік қорын толықтырады.

2.6 Сауат ашу және жазу негіздерін игерген

2.6.1. Тілдің құрылымдық бірліктерін ажыратады (дыбыс, буын, сөз, сөйлем), сызбалық бейнемен сәйкестендіреді. 2.6.2. Парақ қағазда бағдарлайды, штрихтарды ұқыпты салады, қарапайым жиектердің суретін салады.

ІІІ. Танымдық икемдігі мен дағдылары (8/27)

3.1

Өз елінің мәдениетіне және жетістіктеріне қызығушылық танытады, патриот болуға таллпынады

3.1.1. Өз елі, астана және шағын отан туралы жан-жақты танымдылық таныта отырып, мақтанышпен әңгімелейді. 3.1.2. Өз елінің мемлекеттік рәміздерін атайды, оларға құрмет танытады, мемлекеттік әнұранды орындағанда тәртіп ережесін біледі. 3.1.3. Әскердің, құқық қорғау құрылымының және төтенше жағдайлардан халықты қорғау бойынша органдардың міндеттері туралы әңгімелейді, әскердің кейбір түрлерін ажыратады. 3.1.4. Түрлі ұлттың өкілдеріне, ересектерге және отбасы мүшелеріне құрмет көрсетеді.

3.2

Заттардың қасиеттерін атқаратын қызметіне байланысты қолданып, қоршаған ортаны таниды

3.2.1. Адам, оның сезім органдары туралы ұғымға ие, заттарды қасиеті, сапасы, жағдайы, қолданысы, материалы бойынша өздігінен топтастырады; олардың қолданылу аясын шығармашылықпен түрлендіреді. 3.2.2. Қажетті ақпаратты қарым-қатынас, тыңдау, теле/бейне материалдарды көру барысында алады,өз ойын тұжырымдайды, ақпараттық түсінікті бафндайды. 3.2.3. Жеке тәжірибесінен білімдерді қолданып, ой-өрісін кеңейтеді.

3.3 Ересектердің еңбегіне құрмет білдіреді

3.3.1. Бірнеше мамандық түрлерін атайды, қызметтің нәтижесін айтып береді. 3.3.2. Дербес ойын әрекетінде еңбек процесінің үлгісін қолданады. 3.3.3. Көмек көрсетуді ұсынады және табиғат бұрышында, топта, үйде шамасы келетін еңбекке қатысады.

3.4 Табиғатқа және қоршаған ортаға адамгершілік қарым-қатынас білдіреді

3.4.1. Табиғат нысандары арасында себеп-салдарлық байланыс орнатады, олардың тіршілік ету ортасы және қажетті жағдайлармен қамтамасыз етуді анықтайды. 3.4.2. Эксперименттік және ізденістік іс-әрекетке қатысады, ой қорытындысын және нәтижесін шығарады. 3.4.3. Қоршаған ортаға деген өз әрекетінің кейбір қарапайым салдарын көре біледі, балалар мен


430

үлкендерді табиғатты қорғау әрекетіне тартады.

3.5 Күнделікті өмірде санауды және арифметикалық әрекеттерді қолданады

3.5.1. Тура, кері, реттік, топтық санау дағдыларын игерген (екеуден, үшеуден, бесеуден) 3.5.2. Сандарды цифрлармен белгілей алады 3.5.3. Алғашқы ондықтағы сандардың құрылымын екі кіші сандар арқылы анықтайды, берілген саннан келесі және алдыңғы санды шығара алады. 3.5.4. Жиын топтарын салыстырады, математикалық терминдерді және белгілерді қолданады. 3.5.5. Қосу мен азайтуға арналған есептерді, қарапайым мысалдарды шешеді, өздігінен есеп құрастырады.

3.6

Жақын маңайдағы заттардың арасындағы қатынас пен қасиетті анықтайды

3.6.1. Геометриялық пішіндер мен денелерді ажыратады, оларды ойын, дербес- көркемдік әрекетте шығармашылықпен қолданады. 3.6.2. Дәстүрлі және дәстүрден тыс өлшеуге арналған құралдарды қолданып, заттарды өлшемі, көлемі және салмағы бойынша салыстырады. 3.6.3. Бүтінді бөліктерге (2,4)бөледі,берілген заттардан жартыны табады (бірдей етіп бөліктерге бөледі). 3.6.4. Логикалық байланыстарды байқайды және оларды тапсырмаларды орындау барысында қолданады.

3.7 Іс-әрекеттің бірізділігін сақтайды және кеңістікті, уақытты бағдарлайды

3.7.1.Кеңістікте бағыттар бойынша (жоғарыда-төменде, ортасында, оң жақта-сол жақта, үстінде, астында, артында және т.б.) және парақ қағазда бағдарлайды. 3.7.2. Уақытты тура 1 сағатқа дейін анықтайды, тәулік бөліктерін, апта күндерін, маусым бойынша ай аттарын атайды. 3.7.3. Берілген алгоритм бойынша тапсырмаларды дербес орындайды, өзін-өзі бақылайды.

3.8

Құрастырушылық дағдылардың көмегімен шығармашылық модельдеуді жүзеге асырады

3.8.1. Ауызша суреттеу, ұсынылған тақырыпқа, шарты, сурет бойынша құрылыс материалдарынан конструкция құрайды. 3.8.2. Қағаздан дайын үлгі, күрделі емес сызба бойынша көлемді пішіндер құрастырып, алуан түрлі заттар жасайды. 3.8.3. Табиғи және қалдық материалдармен жұмыста шығармашылық ойларын жүзеге асырады.

IV. Шығармашылық ікемдігі мен дағдылары (3/11)

4.1

Бейнелеу өнері компоненттерінің көмегімен шығармашылық әлеуетін жүзеге асырады.

4.1.1. Адам, жануар, түрлі заттардың фигураларын мүсіндейді, оларға тән бөлшектерді өз ойынша толықтырады 4.1.2. Пропорцияны сақтай отырып аппликациялық композициялар құрайды, қию, үзу тәсілдерін пайдаланады 4.1.3. Суретте өз ойын айқындап, жанрға сәйкес стандарттан тыс сурет салу техникасын қолданады 4.1.4. Ұжымдық бейнелеу өнеріне қуана қатысады

4.2

Өнер туындыларын эстетикалық тұрғыдан қабылдайды

4.2.1. Бейнелеу өнерінің жанры мен түрлерін ажыратады (кескіндеме, скульптура,халық қолөнері; портрет, пейзаж, натюрморт) 4.2.2. Қазақ және орыс халықтарының бірнеше кескіндеме шығармаларын, сәндік-қолданбалы түрлерін айтады 4.2.3. Дәстүрлі тұрмыстық заттарды, ұлттық киімдерді, халықтық ойыншықтарды ресімдеу кезінде рухани және даралық ерекшелігін айқындап, оларды қазақ (басқа халықтардың) ою-өрнектерімен безендіреді


431

Ескертпе: Карта кейбір дамудың орташа нормасына жақын бағыттайды. Стандартты балалар жоқ, даму картасы баланың ерекшелігін, оның даралығын түсіну жолының

жаңа белесі болуы мүмкін.

4.3

Музыкалық шығармаларды эмоционалды қабылдап, жеткізе алады

4.3.1. Музыкалық шығармалардың жанры мен сипатын және сүйемелдеуші музыкалық аспапты анықтайды 4.3.2. Бірнеше музыкалық мамандықтарды, композиторларды атайды 4.3.3. Өз бетімен және айналасындағыларды таныс ән, билерді бірлесіп орындауға тартып, импровизациялайды 4.3.4. Балаларға арналған музыкалық аспаптарда ойнауға қарапайым дағдыларын меңгерген

4.4 Шығармашылық пен драматизацияда өз ой-пікірін білдіреді

4.4.1 Дамыған қиял көмегімен бірегей бейнелер жасайды, оларды психологиялық этюдтарда, драматизацияда көрсетіп, вербалды және вербалды емес тәсілмен сахналайды

V. Әлеуметтік ікемдігі мен дағдылары (3/12)

5.1

Әдептілік және рухани-адамгершілік құндылықтарды қарым-қатынас нормасы ретінде түсінеді

5.1.1. Үйінде, балабақшада, қоғамдық орындарда әдептілік сақтап, сөйлеу мәдениетінің нормаларын сақтайды (сәлемдесу, құметпен өтініш жасау, тілек білдіру, алғыс айту, т.б.) 5.1.2. Үлкендерге құрметпен қарап, кішілерге қамқор болып, отбасы мүшелеріне пайдасын тигізуге ұмтылады 5.1.3. Балалар арасындағы жанжалды реттейді (төбелес, дау), агрессивті реакцияларды тежейді, ересектердің көмегінсіз қақтығыстарды реттеуге шешімдер қабылдайды

5.2

Отбасы мүшелерімен , айналасындағы адамдармен ашық сөйлеседі

5.2.1. Балаларға, ересектерге мейірім танытып, жақсы қылықтарға қуанады 5.2.2. Құрдастарының көңіл-күйін сезініп, оларға қолдау және көмек көрсете алады 5.2.3. Ортақ ойды қабылдап, командада жұмыс істей алады

5.3

Оқушының жаңа әлеуметтік рөлін қабылдауға қызығушылық танытады

5.3.1. Ой-өрісі жеткілікті, психикалық процесстері дамыған (есте сақтау, зейін, ойлау, қабылдау, сенсорика, логика) және бастауыш білім алуға жүйелік дағдыларға ие 5.3.2. Мектеп пен мұғалімді оң қабылдайды, «мектепке дейінгі бала» мен «оқушы» мәртебесінің айырмашылығын түсінеді 5.3.3. Өз мінез-құлқын еркін басқарады, белгілі бір уақытта бірыңғай қарқынмен дербес және басқа балалармен жұмыс істей алады 5.3.4. Мақсат қойып, оны орындауға тырысады 5.3.5. Өзін бағалау, талап қою деңгейі бар, өзін бақылай алады, іс-қимыл мен оқиғаға баға бере алады 5.3.6. Өзінің жеке басын табысты екенін нақтылай алады


432

2.1.4-кесте. Балалардың мектепке дайындығы картасының құрылымы

№ т/т

Қабілеттер, дағдылар

Көрсеткіштер саны Баланың мектепке дайындығының деңгейі

Даму индикаторлары Дескрипторлар /бағалау

критерийлері Жоғарғы Жақсы Жеткілікті

1. Денсаулық сақтау 5 13 10-13 5-9 1-4 2. Танымдық 6 17 12-17 5-11 1-4 3. Тілдік-коммуникативтік 8 27 20-27 7-19 1-6

4. Шығармашылық 3 11 8-11 4-7 1-3 5. Әлеуметтік 3 12 8-12 4-7 1-3

Барлығы 5 25 80 54-80 21-53 5-20 Баланы мектепке дайындау картасы баланың дамуы туралы индикатор бойынша деректер жиынтығы болып табылады. Жиынтық кестесіне индикатордың

орындалу балдары енгізіледі.

Баланың мектепке оқуға дайындық деңгейі баланың даму деңгейінің балдық жиынтық сомасымен анықталады («жоғары», «жақсы», «жеткілікті»). Баланың

мектепке дайындығы баланың даму деңгейінің бағалуына сәйкес келіп, ең жоғарғы балл қорытындысы арқылы бағаланады.

2.1.5-кесте. Топтың бағалау картасы (мектеп алды сыныбы)

№

Аты-жөні Денсаулық

сақтау Тілдік-

коммуникативтік Танымдық Шығармашы

лық Әлеуметтік

1.2.1. Денсаулықты

нығайту

шараларының

алдын

алу,қозғалыс

түрлерін

шығармашылық

пен пайдалануға

қабілетті

2.1.1. Айқын

артикуляцияны

меңгерген,

дыбыстарды

дыбыстағанда

және сөз ішінде

оларды талдайды

3.3.2. Өзіндік ойын

кезінде еңбек

процесінің

моделін

қолданады

3.3.1. Бірнеше

мамандық

түрлерін атап,

қызметінің

нәтижелерін

сипаттай алады

3.6.1. Геометриялық

пішіндер мен

денелерді

ажыратып, ойын

әрекетінде оларды

шығармашылықпе

н пайдаланады

4.1.2. Дайын

нысандар мен

трафареттерді

пайдаланып,

аппликациялық

композициялар

дың

пропорциясын

сақтап құрайды

5.2.3. Ортақ ойды

қабылдап, командада

жұмыс

істей алады

5.3.5. Өзін бағалау,

талап қою

деңгейі бар,

өзін бақылай

алады, іс-қимыл мен

оқиғаға баға

бере алады

1 Ахметов І. 2 Омаров Д. 3 Ким С. 4 Иванов М


433

2.1.6-кесте. Мектепке дейінгі ұйымдардың педагог мамандардың сапалық құрамы туралы деректер/білімі

Өңір

2014 2015

Мұ

ғал

імд

ер

са

ны

жо

ғар

ы

о.і

. жо

ғар

ы

ме

кт

еп

ке

д

ей

інгі

Тж

КБ

о.і

. Тж

КБ

м

ек

те

пк

е

де

йін

гі

ЖО

Б

о.і

. п

ед

.сы

ны

пт

ы

ая

қт

аға

нд

ар

Мұ

ғал

імд

ер

са

ны

жо

ғар

ы

о.і

. жо

ғар

ы

ме

кт

еп

ке

д

ей

інгі

Тж

КБ

о.і

. Т

жК

Б

ме

кт

еп

ке

д

ей

інгі

ЖО

Б

о.і

. п

ед

.сы

ны

пт

ы

ая

қт

аға

нд

ар

Ақмола 3 210 1 628 186 1 463 822 119 231 3 440 1 740 193 1 662 963 38 4

Ақтөбе 3 717 1 981 617 1 719 1 007 17 6 4 021 2 053 742 1 963 1 276 5 0

Алматы 5 346 2 995 1 198 2 255 1 231 96 7 6 256 3 619 1 629 2 529 1 477 108 10

Атырау 2 884 1 547 631 1 328 805 9 62 3 081 1 656 672 1 423 987 2 0

БҚО 2 408 1 010 401 1 398 974 0 0 2 481 1 109 575 1 372 1 048 0 0

Жамбыл 5 148 3 297 439 1 841 538 10 0 5 671 3 683 648 1 978 697 10 8

Қарағанды 5 102 2 475 879 2 568 1 563 59 20 5 465 2 655 908 2 803 1 715 7 18

Қостанай 3 468 1 891 422 1 442 767 135 10 3 580 1 918 387 1 613 979 49 16

Қызылорда 4 884 3 311 582 1 573 660 0 0 5 881 3 252 980 2 629 1 033 0 0

Маңғыстау 3 186 1 348 278 1 610 809 228 55 3 448 1 462 356 1 856 917 130 107

ОҚО 15 093 12 510 1 455 2 510 846 73 2 16 693 13 426 2 386 3 221 1 163 46 0

Павлодар 4 686 2 425 388 2 252 953 9 8 4 408 2 491 434 1 917 1 016 0 0

СҚО 2 389 1 122 229 1 264 987 3 2 2 468 1 152 321 1 310 1 030 6 6

ШҚО 5 257 2 802 600 2 432 1 297 23 8 5 453 3 038 655 2 266 1 000 149 2

Астана қ. 2 982 1 850 264 1 32 357 0 50 3 179 2 184 264 995 455 0 0

Алматы қ. 4 452 3 264 912 1 019 662 169 0 5 332 3 857 1 207 1 475 128 0 0

ҚР 74 212 45 456 9 481 27 806 14 278 950 231 80 857 49 300 12 357 31 012 14 884 545 169



434

2.1.7-кесте. Мектепке дейінгі ұйымдардың педагог мамандардың сапалық құрамы туралы деректер/санаты

Өңір

2013 2014 2015

Мұғалімдердің саны, адам

Жо

ғар

ы

Бір

інш

і

Ек

інш

і

Са

на

тсы

з


Жо

ғар

ы

Бір

інш

і

Ек

інш

і

Са

на

тсы

з


Жо

ғар

ы

Бір

інш

і

Ек

інш

і

Са

на

тсы

з

Ақмола 2 899 167 464 803 1 465 3 210 163 495 887 1 665 3 440 159 498 952 1 831

Ақтөбе 3 512 153 499 1 161 1 699 3 717 182 558 1 084 1 893 4 021 195 612 1 079 2 135

Алматы 4 693 219 507 1 232 2 735 5 346 270 612 1 367 3 097 6 256 383 743 1 636 3 494

Атырау 2 640 111 540 698 1 291 2 884 130 551 747 1 456 3 081 147 558 779 1 597

БҚО 2 255 89 295 595 1 276 2 408 99 295 629 1 385 2 481 105 288 728 1 360

Жамбыл 4 617 305 558 1 144 2 610 5 148 354 581 1 295 2 918 5 671 409 674 1 458 3 130

Қарағанды 4 869 429 1 014 1 319 2 107 5 102 476 998 1 425 2 203 5 465 570 960 1 596 2 339

Қостанай 3 339 192 601 838 1 708 3 468 287 683 891 1 607 3 580 236 581 968 1 795

Қызылорда 4 089 60 496 1 015 2 518 4 884 83 562 1 271 2 968 5 881 105 565 1 349 3 862

Маңғыстау 3 026 248 405 575 1 798 3 186 242 409 567 1 968 3 448 264 412 688 2 084

ОҚО 12 317 742 1 160 2 334 8 081 15 093 728 1 425 2 834 10 106 16 693 821 1 496 3 246 11 130

Павлодар 4 143 289 731 1 080 2 043 4 686 325 743 1 381 2 237 4 408 346 721 1 322 2 019

СҚО 2 597 132 402 739 1 324 2 389 140 364 718 1 167 2 468 148 440 781 1 099

ШҚО 4 826 288 671 1 203 2 664 5 257 291 698 1 344 2 924 5 453 303 690 1 648 2 812

Астана қ. 2 792 335 320 610 1 527 2 982 463 405 707 1 407 3 179 342 360 770 1 707

Алматы қ. 4 482 839 896 1 370 1 377 4 452 687 8253 1 228 1 714 5 332 831 824 1 327 2 350

ҚР 67 096 4 598 9 559 16 716 36 223 74 212 4 920 10 202 18 375 40 715 80 857 5 364 10 422 20 327 44 744



435

2.2. Жалпы орта білім беру

2.2.1-кесте. Күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептердің желісі

Өңір 2011 2012 2013 2014 2015

Желі Контингент Желі Контингент Желі Контингент Желі Контингент Желі Контингент

Ақмола 637 105 301 631 102 899 621 103 463 592 105 963 578 109 690

Ақтөбе 449 114 487 445 114 036 435 115 424 428 119 383 422 123 940

Алматы 738 293 669 741 298 355 743 307 900 734 314 019 737 331 383

Атырау 197 93 550 198 94 622 195 96 043 193 99 835 192 103 917

БҚО 415 88 660 412 167 586 407 87 013 397 88 628 389 91 420

Жамбыл 456 180 501 456 182 324 453 185 191 450 191 699 449 199 231

Қарағанды 564 171 856 556 171 046 539 171 708 531 175 071 526 177 750

Қостанай 582 101 377 568 100 803 555 99 740 548 99 793 535 100 502

Қызылорда 291 126 405 290 125 729 291 125 803 292 128 303 298 136 991

Маңғыстау 122 93 338 123 96 117 126 100 104 130 106 542 132 112 797

ОҚО 1 017 530 147 1 019 534 195 1 022 543 520 1 021 562 605 1 021 584 073

Павлодар 416 89 504 411 88 148 406 87 218 405 89 522 400 92 705

СҚО 601 75 515 585 73 126 570 71 674 547 70 509 533 70 124

ШҚО 718 171 263 698 167 586 687 167 052 676 169 629 667 174 265

Астана қ. 69 76 591 70 83 568 71 91 618 77 102 687 80 113 376

Алматы қ. 180 159 311 181 163 478 186 171 576 201 191 710 201 201 963

ҚР 7452* 2 471 475 7 384** 2 483 473 7 307 2 525 047 7 222 2 615 898 7 160 2 724 127

* 7 республикалық мектепті және 6 НЗМ есептемегенде

** 7 республикалық мектепті, 7 НЗМ, 1 «Бөбек» мектеп-гимназиясын, ЖОО жанындағы 3 мектепті есептемегенде



436

2.2.2-кесте. Мемлекеттік жалпы білім беретін мектептердің жоғары санаты бар педагог мамандары

Өңір

2012 2013 2014 2015

Барлығы Жоғары

санатымен Барлығы

Жоғары санатымен

Барлығы Жоғары

санатымен Барлығы

Жоғары санатымен

Ақмола 13 951 1 969 14 164 2 045 14 238 2 084 15 616 2 172

Ақтөбе 16 408 1 936 16 434 2 024 14 934 2 179 16 920 2 447

Алматы 34 380 5 267 34 961 5 610 34 495 6 437 39 424 6 939

Атырау 10 438 1 274 10 450 1 454 10 566 1 507 11 639 1 779

БҚО 11793 1 392 12 161 1 415 12 274 1 465 13 870 1 587

Жамбыл 22 054 4 474 22 355 4 592 22 699 4 711 23 581 5 031


18 992 3 843 18 827 4 090 21 662 4 421

Қостанай 13 296 1 898 13 335 2 057 13 409 2 134 14 539 2 241

Қызылорда 18 230 694 18 096 801 18 379 1 024 19 828 1 481

Маңғыстау 8 208 1 083 8 721 1 280 9 025 1 404 9 833 1 650

ОҚО 58 149 9 764 60 469 10 193 63 486 12 006 66 412 12 104

Павлодар 11 519 2 353 11 291 2 517 11 248 2 830 12 634 3 240

СҚО 13 221 1 922 13 035 1 884 11 684 1 953 12 705 2 313

ШҚО 20 915 3 750 20 693 4 017 20 707 4 304 23 638 4 580

Астана қ. 5 609 1 612 5 873 1 717 6 568 2 040 7 251 2 316

Алматы қ. 13 205 3 943 13 867 4 158 14 754 4 382 15 632 5 144

ҚР 290 687* 47 033 294 897 49 607 297 293 54 550 325 184 59 445

* республикалық мектептердің 625 мұғалімін, НЗМ 752 мұғалімін есептемегенде Дереккөз: ҚР БҒМ


437

2.2.3-кесте. Мектептердің материалдық-техникалық жағдайы, бірлік


Өңір

Оқу орындары жетіспейтін мектептердің саны

Апатты мектептердің саны Үшауысымды мектептердің саны

2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015

Ақмола 13 14 14 22 0 0 0 1 4 2 0 0

Ақтөбе 6 8 6 9 10 4 3 2 6 6 5 3

Алматы 10 21 9 16 17 14 6 1 50 51 55 49

Атырау 5 6 8 10 11 17 8 6 1 0 0 0

БҚО 2 3 2 0 8 4 3 0 1 0 0 0

Жамбыл 14 8 7 9 33 24 21 12 4 1 3 5

Қарағанды 0 0 0 1 3 3 3 2 0 0 2 2

Қостанай 0 0 0 5 0 0 0 0 0 0 0 0

Қызылорда 17 11 17 6 34 25 20 15 7 1 0 0

Маңғыстау 10 12 10 12 2 3 2 0 6 4 3 1

ОҚО 71 78 71 36 4 48 48 18 4 32 25 23

Павлодар 2 6 6 4 0 0 1 0 0 0 0

СҚО 0 0 2 1 2 2 2 0 2 2 2 2

ШҚО 10 18 7 15 65 36 18 11 1 1 2 2

Астана қ. 15 16 13 19 0 0 1 1 6 4 2 0

Алматы қ. 9 17 15 6 0 0 0 0 0 0 0 0

ҚР 184 218 189 171 189 180 136 69 92 104 99 87


438

2.3. Техникалық және кәсіптік білім беру

2.3.1-кесте. «Мамандыққа кіріспе – бірінші жұмыс мамандығын алу» жобасының сертификаттарын алу туралы ақпарат

GSE

Sy

stem

s P

rod

uct

ion

an

d R

efin

ery

/ ө

нд

іру

жән

е қ

айт

а ө

ңд

еу

Cer

tifi

cate

of

Att

end

ance

– P

etro

ed/

Pet

roed

мұ

най

жән

е га

з ө

нд

іру

ту

ра

лы

эл

.ку

рсы

н т

ын

дағ

аны

ту

рал

ы

сер

ти

фи

кат

Cer

tifi

cate

of

Att

end

ance

- P

etro

ed H

SE/

Pet

roed

HSE

эл

.ку

рсы

н т

ын

дағ

аны

т

ур

алы

сер

ти

фи

кат

Cer

tifi

cate

of

Co

mp

leti

on

- P

etro

ed H

SE/

Pet

roed

HSE

эл

.оқ

ыт

у к

ур

сын

ая

қт

аған

ы

ту

рал

ы с

ерт

иф

ик

ат

Cer

tifi

cate

of

Co

mp

leti

on

– P

etro

ed/

Pet

roed

мұ

най

жән

е га

зды

өң

деу

т

ур

алы

эл

.оқ

ыт

у к

ур

сын

ая

қт

ау т

ур

ал

ы

сер

ти

фи

кат

IAD

C W

ell C

on

tro

l/

Ұң

ғым

аны

бақ

ыл

ау

IAD

C R

ig P

ass/

Бұ

рғы

лау

ға ө

ту

ге р

ұқ

сат

IAD

C D

IT I

ntr

o /

Мұ

най

газ

ин

ду

стр

ия

сын

а к

іріс

пе

IAD

C D

IT D

rill

ing/

Б

ұр

ғыл

ау

IAD

C D

IT P

rod

uct

ion

/Ө

ңд

еу

Cer

tifi

cate

of

Co

mp

leti

on

- B

riti

sh C

ou

nci

l/

Бр

ит

анд

ық

Кең

ест

ің к

ур

сын

ая

қт

ау

ту

рал

ы с

ерт

иф

ик

ат

145 8 4 141 137 119 140 135 134 135 145


2.3.2-кесте. «Павлодар химиялық механикалық колледжі» КМҚК

әлеуметтік серіктестері

Мамандықтың атауы Кәсіпорын

0819000 «Мұнай және газды қайта өңдеу технологиясы»

«ПМХЗ» ЖШС, «Нефтехим LTD компаниясы» ЖШС, «Альфа-Хим» ЖШС

0816000 «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы»

«Қазақстан Алюминийі» АҚ, «Каустик» АҚ, «Кастинг» АҚ

0808000 «Мұнай, газ өңдеу және химия өнеркәсібінің жабдықтарына техникалық

қызмет көрсету және жөндеу»

«ПМХЗ» ЖШС, «Нефтехим LTD компаниясы» ЖШС, «Қазақстан Алюминийі» АҚ, «Каустик» АҚ, «Павлодар-Су арнасы» ЖШС, «ПКРЗ» АҚ

1201000 «Автомобиль көлігіне техникалық қызмет көрсету, жөндеу және пайдалану»

«Таксомотор» ТФ ЖШС, «Ақ Жол» ЖШС, №1 автобус паркі, «Қамқор-Авто», «Якоб» ТҚКС, жеме меншік ТҚКС

0816000 «Химиялық қоспалардың сапасын сараптамалық бақылау»

«Қазақстан Алюминийі» АҚ, «Каустик» АҚ, «Кастинг» АҚ, «KSPSteel» ПФ ЖШС; «Павлодар-Су арнасы»

Дереккөз: «Павлодар химиялық механикалық колледжі» КМҚК


439 439

2.3.3-кесте. «Білім берудің және бизнестің өзара іс-қимыл жасауы» зерттеуінің нәтижелері

Өзара іс-қимыл жасау типі

Алматы Кызылорда Павлодар Барлығы

Колледждердің меншік нысаны, бірлік

меншік мемл. меншік мемл. меншік мемл. меншік мемл.

1-ші 6 1 2 3 0 0 8/50 4/14

2-ші 2 2 1 1 1 4 4/25 7/25

3-ші 1 3 0 0 0 2 1/6,25 5/18

4-ші 1 4 1 4 1 4 3/18,75 12/43

Барлығы 10 10 4 8 2 10 16 28

Дереккөз: www.etf.com

2.3.4-кесте. Студенттерді колледждерге қабылдау

Өңір 2011 2012 2013 2014 2015

Ақмола 9662 9 380 7 750 7 337 7 015

Ақтөбе 14631 14 511 11 238 9 756 9 038

Алматы 14871 13 235 12 291 11 181 11 304

Атырау 6228 5 993 5 844 5 826 5 733

Батыс Қазақстан 10386 10 124 9 374 7 709 6 977

Жамбыл 12917 11 347 10 244 9 453 8 606

Қарағанды 20411 18 061 16 633 15 424 14 435

Қостанай 11404 9 872 6 169 8 617 7 950

Қызылорда 9741 8 622 8 784 7 888 6 711

Маңғыстау 8707 8 341 7 888 7 283 6 954

Оңтүстік Қазақстан 25725 28 071 25 815 24 127 22 131

Павлодар 10982 9 747 8 610 7 776 7 030

Солтүстік Қазақстан 6356 5 522 5 352 4 599 3 984

Шығыс Қазақстан 18497 16 470 14 200 14 014 12 634

Астана қ. 11008 9 876 9 653 8 935 8 601

Алматы қ. 23597 22 691 21 406 21 359 21 490


1973 2 081 2 294 2 604 2 506

ҚР 217 096 203 944 188 545 173 888 163 099



440

2.3.5-кесте. Модульді бағдарламалардың мазмұны

Модульдің атауы Модульдердің мазмұны

1-Модуль. Жұмыс біліктілігін алу және

дәлелдеу

ТжКБ ұйымдары инженерлік-педагогикалық қызметкерлерінің мамандығы бойынша жұмыс біліктілігін меңгеруі.

2-Модуль. Кәсіпорында тағлымдамадан өту

Ұйымдастырудың заманауи тәсілдерін тәжірибе жүзінде қолдану және талдау, белгілі мамандық бойынша кәсіптік құзыреттілік деңгейін жоғарылату.

3-Модуль. Техникалық және кәсіптік білім

беруді дамытудың жаңа парадигмасы және стратегиясы

Техникалық және кәсіптік білім беру деңгейінде мамандарды даярлау жүйесін дамытудың мемлекеттік саясатын және стратегиясын жүзеге асыруда өзінің жеке ролін түсіну.

4-Модуль. Техникалық және кәсіптік білім

беруді нормативтік, бағдарламалық және оқу-

әдістемелік қолдау

Қазақстанда ТжКБ жүйесін, оқу қызметінің заманауи білім беру бағдарламаларын және оқу-әдістемелік кешендерін жаңғырту процесін реттейтін негізгі құжаттарды жүзеге асыру үшін мазмұн мен мүмкіндіктерді зерделеу.

5-Модуль. Функционалды АКТ-

құзыреттіліктер

Педагогикалық қызметте жаңа АКТ, оқытудың техникалық құралдарын, бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдалану бойынша кәсіптік құзыреттіліктерді қалыптастыру және дамыту.

6-Модуль. Кәсіптік педагогика және

психология негіздері

Жеке тұлғаның негізгі психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерімен және студенттерді ынталандыру теорияларымен, жаңа форматты оқытушыға қойылатын талаптармен және білім беру процесінде табысты өзара қарым-қатынас жасау жағдайларымен танысу және зерделеу.

7-Модуль. ТжКБ ұйымдарында оқытуды

жоспарлау және ұйымдастырудың заманауи тәсілдері

Оқытуды жоспарлау және ұйымдастыру дағдыларын заманауи тәсілдер, инновациялық педагогикалық, ақпараттық және өндірістік технологиялар негізінде дамыту

Дереккөз: НАО «Холдинг «Кәсіпкор»

2.3.6-кесте. ТжКБ 1 студентіне жұмсалған шығыстар, мың теңге

Өңір 2013 2014 2015

бюджет ақылы бюджет ақылы бюджет ақылы

Ақмола 382 64,8 413,4 91,4 455 98

Ақтөбе 338,1 90 374,2 90 409 105

Алматы 331,4 130 450,3 125,8 393 0

Атырау 214 80 321 100 337 110

ШҚО 305,1 120 423,8 106,7 420 109,6

Жамбыл 332 84 427,6 88,5 382 97,7

БҚО 342,2 85,4 389,6 92,7 397 105

Қарағанды 228,8 110 317,2 120 373 125

Қызылорда 365 180 378,2 100 195 0

Қостанай 398 112 234,7 103,5 373 127

Маңғыстау 288,4 100 277 120 268 130

Павлодар 249,6 110,9 386 142,1 376 142,1

СҚО 382 140 370 150 397 156

ОҚО 301 90 380 110 285 115

Алматы қ. 280 220 337,4 280 403 280

Астана қ. 320 220 203 160 360 150

ҚР 316 121 355,2 123,8 364 116



441 441

2.4. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру

2.4.1-кесте. ҚР ЖОО желісі, бірлік

Өңір 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015 2015-2016

Ақмола 6 6 6 6 5

Ақтөбе 8 7 6 6 6

Алматы 2 3 3 3 3

Атырау 3 3 3 3 3

БҚО 4 4 3 3 3

Жамбыл 5 5 5 5 3

Қарағанды 13 10 10 9 9

Қостанай 7 7 7 7 7

Қызылорда 4 4 4 4 3

Маңғыстау 3 3 2 2 2

ОҚО 14 12 11 11 11

Павлодар 4 4 4 4 4

СҚО 2 2 2 2 2

ШҚО 10 10 7 7 7

Астана қ. 14 14 14 14 15

Алматы қ. 47 45 41 40 42

ҚР 146 139 128 126 125



442

2.4.2-кесте. ЖОО білім алушыларының білім деңгейлері бойынша саны, адам

Өңір 2011-2012 2012-2013 2013-2014

бакалавриат

магистратура

докторанту

ра

барлығы


магистрату

ра

докторантура

барлығы


магистратура

докторантура

барлығы

Ақмола 16 332 562 12 16 906 17 086 643 7 17 736 13 787 772 8 14 567

Ақтөбе 26 969 268 27 237 24 882 485 3 25 370 23 821 620 12 24 453

Алматы 9 995 210 3 10 208 11 200 614 28 11 842 10 701 527 10 11 238

Атырау 15 291 224 - 15 515 12 979 174 13 153 11 347 233 11 580

БҚО 31 023 534 7 31 564 27 380 783 3 28 166 25 517 822 8 26 347

Жамбыл 33 138 703 12 33 853 30 721 824 6 31 551 26 805 1 103 6 27 914

Қарағанды 60 366 1 656 55 62 077 52 158 2 017 73 54 248 46 449 2 277 105 48 831

Қостанай 27 558 404 7 27 969 24 980 462 12 25 454 22 349 735 10 23 094

Қызылорда 15 675 416 16 091 15 849 413 10 16 272 13 772 358 18 14 148

Маңғыстау 8 683 192 8 875 7 187 184 7 371 5 739 217 5 956

ОҚО 79 412 1 643 74 81 129 77 774 2 166 99 80 039 74 564 2 601 106 77 271

Павлодар 21 195 449 51 21 695 18 076 416 28 18 520 15 257 585 17 15 859

СҚО 8 351 97 8 448 7 184 112 7 296 5 846 114 5 960

ШҚО 45 930 1 221 72 47 223 37 162 1 640 85 38 887 29 220 1 841 85 31 146

Астана қ. 46 437 2 682 214 49 333 48 606 3 899 263 52 768 53 561 5 330 327 59 218

Алматы қ. 183 152 9 898 830 193 880 158 467 12 317 971 171 755 148 491 13 815 1 180 163 486

ҚР 629 507 21 159 1 337 652 003 571 691 27 149 1 588 600 428 527 226 31 950 1 892 561 068



443

Жалғасы

Өңір 2014-2015 2015-2016

бакалавриат магистратура докторантура барлығы бакалавриат магистратура докторантура барлығы

Ақмола 10 289 637 9 10 935 9 267 420 3 9 690

Ақтөбе 20 825 739 17 21 581 20 336 482 23 20 841

Алматы 9 724 477 12 10 213 9 051 505 9 9 565

Атырау 10 552 206 10 758 10 014 178 10 192

БҚО 28 369 840 9 29 218 26 856 717 10 27 583

Жамбыл 19 580 876 11 20 467 18 950 720 16 19 686

Қарағанды 41 123 2 265 123 43 511 36 976 1 888 146 39 010

Қостанай 19 840 724 9 20 573 19 014 616 8 19 638

Қызылорда 11 308 343 26 11 677 10 055 295 24 10 374

Маңғыстау 3 815 218 2 4 035 3 976 227 2 4 205

ОҚО 70 121 2 823 110 73 054 70 827 2 775 120 73 722

Павлодар 13 750 572 21 14 343 12 703 773 21 13 497

СҚО 4 851 111 2 4 964 4 560 91 4 4 655

ШҚО 26 559 1 899 93 28 551 26 842 1 677 100 28 619

Астана қ. 52 945 5 858 401 59 204 51 235 5 879 488 57 602

Алматы қ. 133 736 13 939 1 218 148 893 128 707 12 639 1 314 142 660

ҚР 477 387 32 527 2 063 511 977 459 369 29 882 2 288 491 539



444

2.4.3-кесте. Бакалавриат студенттерінің оқу нысаны бойынша саны, адам

Өңір 2011-2012 2012-2013 2013-2014

күндізгі кешкі сырттай барлығы күндізгі кешкі сырттай барлығы күндізгі кешкі сырттай барлығы

Ақмола 9 016 14 7 302 16 332 8 323 41 8 722 17 086 7 877 80 5 830 13 787

Ақтөбе 16 934 10 035 26 969 17 442 7 440 24 882 18 417 5 404 23 821

Алматы 4 844 5 151 9 995 7 696 3 504 11 200 7 612 3 089 10 701

Атырау 6 950 445 7 896 15 291 6 440 702 5 837 12 979 6 352 947 4 048 11 347

БҚО 13 807 904 16 312 31 023 11 902 549 14 929 27 380 13 418 200 11 899 25 517

Жамбыл 12 205 20 933 33 138 13 387 17 334 30 721 15 084 11 721 26 805

Қарағанды 25 822 273 34 271 60 366 25 065 363 26 730 52 158 26 162 367 19 920 46 449

Қостанай 13 563 13 995 27 558 13 739 144 11 097 24 980 13 713 137 8 499 22 349

Қызылорда 10 563 5 112 15 675 12 094 3 755 15 849 9 937 3 835 13 772

Маңғыстау 3 871 4 812 8 683 3 692 3 495 7 187 3 577 2 162 5 739

ОҚО 39 206 240 39 966 79 412 42 938 1 772 33 064 77 774 43 900 8 527 22 137 74 564

Павлодар 10 654 1 941 8 600 21 195 10 421 1 819 5 836 18 076 10 346 1 119 3 792 15 257

СҚО 5 556 2 795 8 351 4 946 2 238 7 184 4 146 1 700 5 846

ШҚО 23 333 2 852 19 745 45 930 22 651 4 018 10 493 37 162 20 573 3 961 4 686 29 220

Астана қ. 38 427 1 351 6 659 46 437 41 777 427 6 402 48 606 46 621 190 6 750 53 561

Алматы қ. 126 143 1 062 55 947 183 152 120 038 3 785 34 644 158 467 117 367 2 618 28 506 148 491

ҚР 360 894 9 082 259 531 629 507 362 551 13 620 195 520 571 691 365 102 18 146 143 978 527 226



445

Жалғасы

Өңір 2014-2015 2015-2016

күндізгі кешкі сырттай барлығы күндізгі кешкі сырттай барлығы

Ақмола 7 388 109 2 792 10 289 6 953 74 2 240 9 267

Ақтөбе 17 047 3 778 20 825 17 130 3 206 20 336

Алматы 7 150 2 574 9 724 6 807 2 244 9 051

Атырау 6 310 1 395 2 847 10 552 5 960 2 040 2 014 10 014

БҚО 16 582 209 11 578 28 369 17 923 4 027 4 906 26 856

Жамбыл 13 519 6 061 19 580 12 008 6 942 18 950

Қарағанды 25 931 551 14 641 41 123 25 627 2 616 8 733 36 976

Қостанай 13 933 56 5 851 19 840 13 846 45 5 123 19 014

Қызылорда 8 902 2 406 11 308 7 893 2 162 10 055

Мангыстауская 3 205 43 567 3 815 3 044 33 899 3 976

ОҚО 44 850 11 746 13 525 70 121 45 590 16 172 9 065 70 827

Павлодар 9 872 1 006 2 872 13 750 9 808 422 2 473 12 703

СҚО 3 750 1 101 4 851 3 752 808 4 560

ШҚО 19 466 4 104 2 989 26 559 20 000 4 035 2 807 26 842

Астана қ. 47 710 5 235 52 945 47 241 3 994 51 235

Алматы қ. 114 921 1 676 17 139 133 736 114 651 750 13 306 128 707

ҚР 360 536 20 895 95 956 477 387 358 233 30 214 70 922 459 369



446

2.4.4-кесте. Балавриат студенттерінің оқу нысаны және жастары бойынша саны, адам

Өңір Студенттер

саны, барлығы

Оның ішінде жасы бойынша

17 жасқа дейін

17 жас 18 жас 19 жас 20 жас 21 жас 22 жас 23 жас 24-34

жас 35-39

жас 40-49

жас 50-59

жас

60 жас және одан

асқан

Ақмола 6 953 72 440 1 118 1 310 1 404 1 515 480 221 339 35 17 2 -

Ақтөбе 17 130 16 1 157 2 771 3 150 3 541 3 095 1 754 775 821 23 23 4 -

Алматы 6 807 30 984 1 210 1 496 1 660 707 273 107 311 21 7 1 -

Атырау 5 960 28 600 1 035 1 093 1 141 797 526 339 369 12 15 5 -

БҚО 17 923 11 1 498 2 283 2 833 3 170 3 413 2 592 1 048 1 067 5 3 - -

Жамбыл 12 008 26 937 2 095 2 479 2 904 2 509 728 154 164 8 3 1 -

Қарағанды 25 627 84 2 071 4 081 4 975 5 336 4 648 2 041 1 115 1 223 37 11 5 -

Қостанай 13 846 51 925 2 182 2 249 2 335 2 052 822 566 1 906 346 294 118 -

Қызылорда 7 893 15 850 1 160 1 944 1 595 1 065 602 191 452 13 6 - -

Маңғыстау 3 044 1 241 652 749 735 549 65 34 18 - - - -

ОҚО 45 590 156 3 969 7 758 10 357 10 252 7 850 3 034 1 100 1 039 47 26 2 -

Павлодар 9 808 14 606 1 540 1 841 1 846 1 858 718 350 752 134 126 23 -

СҚО 3 752 119 401 771 796 835 637 97 53 42 1 - - -

ШҚО 20 000 52 1 867 3 279 3 712 3 833 3 371 1 498 1 298 1 002 82 6 - -

Астана қ. 47 241 670 6 176 9 066 9 839 9 468 7 042 3 162 1 123 669 26 - - -

Алматы қ 114 651 297 10 024 18 642 22 930 24 510 19 464 8 718 5 021 4 834 141 67 2 1

күндізгі бойынша барлығы 358 233 1 642 32 746 59 643 71 753 74 565 60 572 27 110 13 495 15 008 931 604 163 1

Ақмола 74 - - - 2 6 16 7 5 31 6 1 - -

Атырау 2 040 - 1 42 115 176 213 206 160 725 176 180 45 1

БҚО 4 027 - - 1 3 57 96 315 470 2 562 432 81 10 -

Қарағанды 2 616 - 3 58 196 116 140 306 263 1 342 120 65 7 -

Қостанай 45 - - - 3 6 4 11 5 10 3 3 - -

Маңғыстау 33 - - - - - - - 1 25 7 - - -

ОҚО 16 172 1 145 1 099 1 715 2 108 1 789 1 504 1 321 5 178 908 323 81 -

Павлодар 422 - - - - 105 88 67 42 120 - - - -

ШҚО 4 035 2 12 68 167 456 466 485 373 1 512 317 114 63 -

Алматы қ. 750 - - - 7 17 66 78 102 371 58 47 3 1

кешкі бойынша барлығы 30 214 3 161 1 268 2 208 3 047 2 878 2 979 2 742 11 876 2 027 814 209 2


447

Жалғасы

Ақмола 2 240 - - - 15 110 130 297 205 1 337 80 44 22 -

Ақтөбе 3 206 - 2 10 121 127 136 258 295 1 815 278 136 28 -

Алматы 2 244 - 2 91 186 160 145 202 388 897 110 56 7 -

Атырау 2 014 - - 44 144 202 178 181 175 756 148 138 47 1

БҚО 4 906 - - 3 298 497 730 1 001 727 1 400 145 97 8 -

Жамбыл 6 942 - - 4 122 386 879 1 065 1 086 2 642 512 208 37 1

Қарағанды 8 733 - 7 130 300 601 971 990 945 3 573 629 510 77 -

Қостанай 5 123 - 6 26 229 549 724 728 594 1 733 262 230 42 -

Қызылорда 2 162 - - 20 59 176 260 300 177 745 196 218 11 -

Маңғыстау 899 - - 10 12 9 75 108 200 441 36 8 - -

ОҚО 9 065 - 14 117 620 670 1 012 1 252 1 330 3 163 618 223 45 1

Павлодар 2 473 - - 10 31 157 252 381 297 957 186 145 54 3

СҚО 808 - - 1 25 53 86 110 91 307 53 68 14 -

ШҚО 2 807 - 1 8 66 142 284 389 377 1 107 207 173 53 -

Астана қ. 3 994 - - 111 125 500 431 591 496 1 417 212 96 11 4

Алматы қ. 13 306 1 23 68 760 1 346 1 653 1 792 1 787 4 822 536 448 67 3

сырттай бойынша барлығы 70 922 1 55 653 3 113 5 685 7 946 9 645 9 170 27 112 4 208 2 798 523 13

ҚР 459 369 1 646 32 962 61 564 77 074 83 297 71 396 39 734 25 407 53 996 7 166 4 216 895 16



448

2.4.5-кесте. ҚР ЖОО ПОҚ саны

Өңір 2011 2012 2013 2014 2015

Ақмола 1 143 1 218 1 212 952 892

Ақтөбе 1 795 1 737 1 752 1 730 1 762

Алматы 395 560 587 639 609

Атырау 818 740 730 756 731

БҚО 1 119 1 067 1 158 1 214 1 187

Жамбыл 1 365 1 385 1 392 1 399 1 310

Қарағанды 3 299 3 357 3 290 3 115 3 182

Қостанай 1 307 1 341 1 353 1 299 1 180

Қызылорда 1 123 1 055 1 005 1 056 832

Маңғыстау 430 457 398 378 432

ОҚО 4 914 5 175 5 153 5 174 4 615

Павлодар 1 264 1 147 1 146 1 060 1 065

СҚО 711 706 624 537 493

ШҚО 2 936 2 951 2 673 2 456 2 293

Астана қ. 4 460 4 668 4 563 4 752 4 745

Алматы қ. 13 452 13 660 14 599 13 803 12 759

ҚР 40 531 41 224 41 635 40 320 38 087
