KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 76

ÀOÁNG GOÁP CUÃA NGAÂNH CÖNG NGHÏÅ SINH HOÅC VIÏÅT NAM VAÂO NÏÌN KINH TÏË TRI THÛÁC:

THÛÅC TRAÅNG VAÂ GIAÃI PHAÁP

PGS. TS. LÏ TRÊÌN BÒNH Viïån trûúãng Viïån Cöng nghïå sinh hoåc,

Trung têm Khoa hoåc tûå nhiïn vaâ Cöng nghïå quöëc gia

1. Cöng nghïå sinh hoåc dûåa trïn nïìn taãng cöng nghïå cao

Mùåc duâ coá sûå giaãi thñch khaác nhau vïì khaái niïåm "kinh tïë tri thûác", nhûng nïëu töíng húåp caác yïëu töë thaânh phêìn khaác nhau nhû "quaãn lyá tri thûác", "cöng nhên tri thûác" ... àang cêëu thaânh khaái niïåm "kinh tïë tri thûác" thò àùåc àiïím nöíi bêåt, chung nhêët laâ nïìn kinh tïë àoá phaãi laâ: lêëy cöng nghïå àaåt trònh àöå phaát triïín cao dûåa trïn tri thûác laâm nïìn taãng cuãa sûå phaát triïín. Theo àõnh nghôa chung cuãa Töí chûác Liïn húåp quöëc thò möåt ngaânh kinh tïë phaãi coá ñt nhêët 70% cöng nghïå cao thay thïë cöng nghïå truyïìn thöëng thò múái àûúåc coi laâ ngaânh cöng nghïå cao. Vêåy trong cöng nghïå sinh hoåc (CNSH) nhûäng lônh vûåc naâo àûúåc coi laâ cöng nghïå cao: Trûúác hïët phaãi noái àïën kyä thuêåt mêëu chöët quyïët àõnh sûå ra àúâi cuãa cöng nghïå sinh hoåc hiïån àaåi, àoá laâ kyä thuêåt ADN taái töí húåp, trong möåt phaåm truâ chung laâ cöng nghïå gen. Caác lônh vûåc hiïån nay mang tñnh cöng nghïå cao cuãa CNSH bao göìm: Saãn xuêët cöng nghiïåp caác saãn phêím bùçng cöng nghïå tïë baâo vaâ cöng nghïå enzyme vaâ cöng nghïå gen bao göìm cöng nghïå lïn men vi sinh vêåt, cöng nghïå nuöi cêëy mö tïë baâo thûåc vêåt, cöng nghïå nuöi cêëy mö tïë baâo àöång vêåt, cöng nghïå chuyïín hoaá thöng qua enzyme...

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 77

2. Caác möëc phaát triïín quan troång cuãa cöng nghïå sinh hoåc trïn thïë giúái

- 1000 nùm trûúác cöng nguyïn con ngûúâi biïët lúåi duång nêëm men, möåt loaåi vi sinh vêåt trong laâm rûúåu vaâ chûng cêët rûúåu. Àêy laâ giai àoaån phaát triïín cuãa CNSH cöí àaåi.

- 1855, Pasteur phaát hiïån ra vi sinh vêåt laâ nguyïn nhên gêy bïånh vaâ laâm thöëi rûäa àöång thûåc vêåt. Ngaânh vi sinh vêåt hoåc ra àúâi àaánh dêëu möëc phaát triïín cuãa giai àoaån phaát triïín CNSH truyïìn thöëng.

- 1953, mö hònh cêëu truác phên tûã ADN àûúåc Crick vaâ Wattson phaát hiïån.

- 1980, kyä thuêåt ADN taái töí húåp ra àúâi nhúâ phaát minh vïì caác enzyme haån chïë (cho pheáp cùæt vaâ gheáp nöëi caác phên tûã ADN), múã ra thúâi kyâ phaát triïín vuä baäo cuãa CNSH hiïån àaåi.

Nhêån xeát chung nhêët coá tñnh qui luêåt trong phaát triïín CNSH laâ thúâi gian cêìn thiïët àïí chuyïín àöíi tûâ phaát minh khoa hoåc thaânh cöng nghïå saãn xuêët ngaây caâng ngùæn dêìn (Baãng 1), túái mûác khöng cêìn coá sûå phên chia giai àoaån vaâ àoâi hoãi caác cú súã nghiïn cûáu cêìn àûúåc àêìu tû triïín khai vaâ ngûúåc laåi caác cú súã saãn xuêët cuäng phaãi coá chûúng trònh nghiïn cûáu R&D ngay kïë hoaåch phaát triïín.

Baãng 1: Thúâi gian cêìn thiïët àïí hònh thaânh cöng nghïå saãn xuêët tûâ phaát minh khoa hoåc trong lônh vûåc cöng nghïå sinh hoåc

TT Phaát minh KH Nùm Chuyïín thaânh cöng nghïå

Nùm Thúâi gian cn (nùm)

1 Chêët khaáng khuêín 1910 Saãn xuêët khaáng sinh

1940 30

2 Taái sinh cêy tûâ mö seåo

1950 Nhên nhanh giöëng cêy in virto

1975 25

2 Chuyïín gen 1980 Saãn xuêët giöëng cêy chuyïín gen

1995 15

3 ADN taái töí húåp 1980 Vaccine taái töí húåp 1990 l0

4 Cloning àöång vêåt 1997 Giöëng vêåt nuöi ? 5 (?)

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 78

cloning cöng nghiïåp

5 Chip ADN 1999 Saãn xuêët cöng nghiïåp chip chêín àoaán

? 3 (?)

Cöng nghïå tin - sinh hoåc (Bioinformatics)

Dõch vuå cöng nghïå thöng tin ngaây caâng chiïëm tyã troång cao trong nïìn kinh tïë phaát triïín cuãa nhiïìu nûúác, bûúác àêìu ngûúâi ta noái túái khaái niïåm "kinh tïë tin hoåc" röìi vïì sau khaái niïåm "kinh tïë tri thûác" múái àûúåc sûã duång thay thïë. Trong cöng nghïå sinh hoåc, cöng nghïå thöng tin cuäng àaä nhanh choáng trúã thaânh cöng cuå hïët sûác hûäu hiïåu, chi phöëi caác hoaåt àöång nghiïn cûáu cú baãn, nghiïn cûáu R&D, nghiïn cûáu ûáng duång, nghiïn cûáu thñch ûáng vaâ tûå àöång hoaá saãn xuêët. Trong nghiïn cûáu cú baãn nhû àiïìu tra cú baãn tin hoåc àang laâm thay viïåc thöëng kï minh hoaå, so saánh caác dûä kiïån, trong sinh hoåc thûåc nghiïåm, àùåc biïåt laâ nghiïn cûáu sinh hoåc phên tûã vaâ cöng nghïå gen thò haâng trùm phêìn mïìm chuyïn duång àang trúã nïn khöng thïí thiïëu àûúåc cuãa caác phoâng thñ nghiïåm tiïn tiïën. Vñ duå nhû muöën tòm hiïíu möåt àoaån ADN múái thò viïåc so saánh noá vúái caác dûä liïåu àaä cöng böë khöng thïí tiïën haânh àûúåc nïëu nhû khöng coá phêìn mïìm Faststar. Coân trong cöng nghïå lïn men, tûå àöång hoaá viïåc àiïìu chónh caác thöng söë kyä thuêåt vïì nhiïåt àöå, àöå pH, töëc àöå khuêëy, töëc àöå suåc khñ, mêåt àöå tïë baâo, töëc àöå böí sung möi trûúâng hêìu hïët àïìu àaä àûúåc vi tñnh hoaá. Ngay trong saãn xuêët nöng nghiïåp thuêìn tuyá hiïån nay trong caác trang traåi tröìng troåt hay chùn nuöi, thiïët bõ vi tñnh àang thay dêìn cöng nhên nöng nghiïåp trong viïåc àiïìu khiïín maáy búm nûúác, boán phên, chuyïín thûác ùn hay thu saãn phêím trûáng, sûäa. Cöng nghïå tin - sinh hoåc àaä trúã thaânh möåt yïëu töë cöng nghïå cao bùæt buöåc trong nghiïn cûáu vaâ phaát triïín CNSH.

3. Nhûäng möëc phaát triïín cuãa CNSH hiïån àaåi úã nûúác ta

- 1950 thûã nghiïåm nuöi cêëy nêëm Penicillium àïí laâm thuöëc rûãa vïët thûúng trong khaáng chiïën cuãa GS. Phaåm Ngoåc Thaåch.

- Trong nhûäng nùm 1060: Nhêåp nhaâ maáy saãn xuêët mò chñnh, xêy dûång nhaâ maáy rûúåu, nhaâ maáy bia.

- Xêy dûång dúã dang nhaâ maáy khaáng sinh phuåc vuå chùn nuöi.

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 79

- Nhêåp dêy chuyïìn saãn xuêët vaccine truyïìn thöëng cho chùn nuöi vaâ vaccin cho ngûúâi.

- Xêy dûång vaâ thûåc hiïån chûúng trònh R&D vïì CNSH giai àoaån 1991-1995 nhùçm phaát triïín cöng nghïå vi sinh vêåt, cöng nghïå nuöi cêëy mö tïë baâo thûåc vêåt, cêëy chuyïìn phöi boâ.

- Xêy dûång vaâ thûåc hiïån chûúng trònh R&D vïì CNSH giai àoaån 1996-2000 bùæt àêìu phaát triïín kyä thuêåt chuyïín gen úã thûåc vêåt.

- Tûâ 1995 kyä thuêåt ADN taái töí húåp àûúåc thûåc hiïån úã trong nûúác ta nhúâ thiïët bõ trang bõ àöìng böå taåi Viïån Cöng nghïå sinh hoåc.

- Caác kyä thuêåt phên tûã cuãa CNSH hiïån àaåi nhû: lêåp baãn àöì gen, chêín àoaán phên tûã, chuyïín gen àöång thûåc vêåt, vi sinh vêåt taái töí húåp, vaccine taái töí húåp àûúåc bùæt àêìu nghiïn cûáu taåi caác Viïån vaâ Trûúâng trong nûúác.

- Nùm 2000 chûúng trònh Kyä thuêåt kinh tïë vïì CNSH àûúåc töí chûác nhùçm àûa nhanh nhûäng kïët quaã nghiïn cûáu vïì CNSH vaâo saãn xuêët cöng nghiïåp.

4. Cöng nghïå sinh hoåc laâ lônh vûåc cöng nghïå cao àûúåc nhaâ nûúác ta ûu tiïn phaát triïín

Cöng nghïå sinh hoåc laâ möåt têåp húåp caác ngaânh khoa hoåc vaâ cöng nghïå (sinh hoåc phên tûã, di truyïìn hoåc, vi sinh vêåt hoåc, sinh hoaá hoåc vaâ cöng nghïå hoåc) nhùçm taåo ra caác qui trònh cöng nghïå khai thaác úã qui mö cöng nghiïåp caác hoaåt àöång söëng cuãa vi sinh vêåt, tïë baâo thûåc vêåt vaâ àöång vêåt àïí saãn xuêët caác saãn phêím coá giaá trõ phuåc vuå àúâi söëng, phaát triïín kinh tïë xaä höåi vaâ baão vïå möi trûoâng.

Hiïån nay, CNSH thûúâng àûúåc xem laâ bao göìm caác loaåi cöng nghïå vaâ kyä thuêåt chuã yïëu: kyä thuêåt di truyïìn, cöng nghïå vi sinh, cöng nghïå tïë baâo vaâ mö, cöng nghïå enzym.

Nghõ quyïët 18/CP cuãa Thuã tûúáng chñnh phuã khùèng àõnh: Cuâng caác ngaânh cöng nghïå muäi nhoån khaác (cöng nghïå thöng tin, cöng nghïå tûå àöång hoaá vaâ cöng nghïå vêåt liïåu múái), cöng nghïå sinh hoåc seä goáp phêìn khai thaác töëi ûu caác nguöìn lûåc cuãa àêët nûúác phuåc vuå phaát triïín saãn xuêët, nêng cao chêët lûúång cuöåc söëng cuãa nhên dên vaâ chuêín bõ nhûäng tiïìn àïì cêìn thiïët vïì mùåt cöng nghïå cho àêët nûúác tiïën vaâo thïë kyã 21.

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 80

5. Àaánh giaá hiïån traång tiïìm lûåc KHCN trïn lônh vûåc CNSH cuãa nûúác ta

5.1. Tiïìm lûåc vïì taâi nguyïn thiïn nhiïn vaâ khñ hêåu

Viïåt Nam laâ möåt nûúác nhiïåt àúái coá khu hïå sinh vêåt (vi sinh vêåt, thûåc vêåt, àöång vêåt) hïët sûác phong phuá vaâ àa daång, nguöìn taâi nguyïn thiïn nhiïn naây cung cêëp: (i) Nhûäng nguöìn gen phong phuá vaâ quñ hiïëm cho choån loåc, lai taåo giöëng vaâ phaát triïín kô thuêåt di truyïìn; (ii) Nhûäng nguöìn nguyïn liïåu phong phuá cho caác quaá trònh cöng nghïå thuöåc lônh vûåc CNSH (cöng nghïå lïn men, cöng nghïå enzym, cöng nghïå chiïët ruát caác hoaåt chêët sinh hoåc); (iii) Nguöìn bûác xaå mùåt trúâi döìi daâo vaâ phên böë àïìu trong nùm laâ àiïìu kiïån hïët sûác thuêån lúåi cho sûå phaát triïín cuãa thûåc vêåt. Möåt nïìn nöng nghiïåp 3-4 vuå tröìng troåt nùng suêët cao trong nùm seä laâ nguöìn cung cêëp nguyïn liïåu phong phuá (tinh böåt, àûúâng sinh khöëi) cho sûå phaát triïín CNSH.

Àöìng thúâi vúái nhûäng lúåi thïë, khñ hêåu nhiïåt àúái noáng êím cuäng gêy khöng ñt khoá khùn cho sûå phaát triïín CNSH, nhêët laâ àöëi vúái cöng nghïå vi sinh.

5.2. Tiïìm lûåc khoa hoåc vaâ cöng nghïå

Trong vaâi thêåp kó qua, nhiïìu hûúáng nghiïn cûáu vïì CNSH àaä àûúåc triïín khai vaâ thu àûúåc kïët quaã töët, caã trong viïåc tùng cûúâng tiïìm lûåc khoa hoåc - cöng nghïå lêîn trong phuåc vuå nïìn kinh tïë quöëc dên: (i) Cöng nghïå vi sinh: Caác hûúáng nghiïn cûáu khaác nhau àaä àûúåc tiïën haânh nhùçm xêy dûång caác cöng nghïå saãn xuêët caác saãn phêím enzym, sinh khöëi giaâu protein, phên vi sinh vêåt cöë àõnh nitú, thuöëc trûâ sêu vi sinh vêåt, hoocmön thûåc vêåt, khaáng sinh thö, axñt amin, nûúác giaãi khaát lïn men, vacxin phoâng bïånh cho ngûúâi vaâ gia suác, axñt hûäu cú; (ii) Cöng nghïå tïë baâo: Hûúáng nghiïn cûáu àûúåc têåp trung vaâ àaä àaåt àûúåc nhûäng thaânh tûåu àaáng kïí laâ xêy dûång caác cöng nghïå nhên nhanh vaâ phuåc traáng caác cêy lûúng thûåc, thûåc phêím, cêy cöng nghiïåp, cêy ùn quaã. Bïn caånh àoá, viïåc ûáng duång cöng nghïå nuöi cêëy mö vaâ tïë baâo trong lai taåo, choån loåc giöëng cêy tröìng, ruát ngùæn thúâi gian taåo giöëng vaâ thu hoaåt chêët àang àûúåc triïín khai tñch cûåc. Bûúác àêìu àaä tiïëp cêån kô thuêåt gen trong viïåc taåo ra nhûäng cêy mang gen biïën naåp coá nhûäng àùåc tñnh ûu viïåt; (iii) Vïì cöng nghïå tïë baâo àöång vêåt, àaä thûã nghiïåm kô thuêåt cêëy truyïìn húåp phöi vaâ coá nhûäng kïët quaã bûúác àêìu àöëi vúái boâ. Tiïëp àïën laâ nhûäng thaânh cöng trong viïåc sûã duång kô thuêåt baão quaãn laånh sêu àöëi vúái

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 81

tinh truâng boâ, lúån, dï; (iv) Cöng nghïå enzym: Nghiïn cûáu vïì cöng nghïå enzym àaä àûúåc tiïën haânh khaá súám, búãi nhiïìu taác giaã, nhû sûã duång phuã taång cuãa loâ möí àïí chiïët xuêët pancrease, pepsin, trypsin,... sûã duång mêìm maå àïí saãn xuêët amylase... nhûng hêìu hïët coân dûâng laåi trong phoâng thñ nghiïåm. Gêìn àêy möåt söë àún võ nghiïn cûáu vïì enzym àaä coá nhûäng thûã nghiïåm cöng nghïå nhû saãn xuêët axit amin tûâ nhöång tùçm bùçng protease, böåt àaåm thõt bùçng bromelaim tûâ àoåt dûáa, lïn men rûúåu bùçng enzym cöë àõnh trïn cöåt... Cuäng àaä coá nhûäng nghiïn cûáu sûã duång peroxidase, Cyt-P450 trong chïë taåo biosensor vaâ thuöëc phaát hiïån chêët àöåc. Hoaân thiïån cöng nghïå saãn xuêët àûúâng glucoza tûâ tinh böåt bùçng enzym, theo phûúng phaáp axit àaä saãn xuêët thûã nghiïåm, chuyïín giao cöng nghïå cho möåt söë cú súã saãn xuêët vúái quy mö 20 têën nha Glucoza/ ngaây; (v) Cöng nghïå gen: Cöng nghïå gen laâ cöng nghïå cao vaâ laâ cöng nghïå quyïët àõnh sûå thaânh cöng cuãa cuöåc caách maång CNSH. úã nûúác ta, möåt vaâi phoâng thñ nghiïåm àûúåc nhaâ nûúác àêìu tû bûúác àêìu vaâ coá àiïìu kiïån gûãi caán böå ài thûåc têåp úã nhûäng phoâng thñ nghiïåm tiïn tiïën nûúác ngoaâi àaä bûúác àêìu laâm chuã àûúåc caác kyä thuêåt cú baãn cuãa cöng nghïå gen nhû phên lêåp vaâ xaác àõnh cêëu truác gen, thiïët kïë vaâ biïën naåp gen vaâo tïë baâo vi sinh, tïë baâo àöång vêåt vaâ thûåc vêåt, nghiïn cûáu biïíu hiïån gen. Hiïån taåi, àang coá möåt söë cöng trònh nghiïn cûáu ài sêu vïì gen thuyã phên vaâ lïn men tinh böåt, gen hoác mön sinh trûúãng úã caá, gen chöëng chõu uáng, haån, laånh úã luáa, gen töíng húåp àöåc töë BT, ûáng duång kô thuêåt nhên gen (PCR) trong nhêån daång, trong kô thuêåt hònh sûå, chêín àoaán bïånh...

5.3. Vïì àöåi nguä caán böå khoa hoåc - cöng nghïå

Trong nhûäng nùm qua, möåt àöåi nguä caác nhaâ khoa hoåc vïì CNSH tûâ tiïën sô, phoá tiïën sô, kô sû àïën kô thuêåt viïn àaä àûúåc àaâo taåo. Àöåi nguä caán böå naây àaä vûúåt qua nhiïìu khoá khùn àïí phaát huy taác duång trong caác cú súã àaâo taåo, nghiïn cûáu vaâ trong saãn xuêët kinh doanh. Do nhûäng khoá khùn khaác nhau, àùåc biïåt laâ thiïëu thöng tin vaâ thiïëu caác phûúng tiïån nghiïn cûáu, nïn trònh àöå cuãa àöåi nguä caán böå naây ñt àûúåc cêåp nhêåt vaâ khöng theo kõp àûúåc nhûäng tiïën böå cuãa CNSH thïë giúái.

5.4. Cú súã vêåt chêët vaâ töí chûác cuãa caác cú quan KHCN thuöåc lônh vûåc cöng nghïå sinh hoåc

Àöëi vúái möåt lônh vûåc khoa hoåc thûåc nghiïåm nhû CNSH, nïëu khöng coá caác phoâng thñ nghiïåm töët khöng thïí coá àûúåc caác nhaâ khoa

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 82

hoåc coá trònh àöå vaâ têët nhiïn khöng thïí coá àûúåc caác kïët quaã khoa hoåc coá trònh àöå cao.

Trong möåt vaâi thêåp kyã qua, chuáng ta àaä xêy dûång àûúåc möåt maång lûúái caác phoâng thñ nghiïåm vïì CNSH úã caác trûúâng àaåi hoåc vaâ caác viïån nghiïn cûáu. Song, do chûa àûúåc àêìu tû thñch àaáng, nïn phêìn lúán caác phoâng thñ nghiïåm naây rêët laåc hêåu vaâ úã nhiïìu núi, phoâng thñ nghiïåm hêìu nhû khöng coá trang thiïët bõ vaâ caác àiïìu kiïån töëi thiïíu cho caác nhaâ khoa hoåc tiïën haânh caác thñ nghiïåm.

Trong voâng 5 nùm qua, ngên saách nhaâ nûúác àaä àêìu tû khoaãng 2 triïåu USD cho möåt vaâi phoâng thñ nghiïåm. Nhûäng phoâng thñ nghiïåm naây bûúác àêìu àaä coá àiïìu kiïån töëi thiïíu àïí laâm viïåc. Song, nhûäng gò chuáng ta àaä àêìu tû coân xa múái àaáp ûáng àûúåc yïu cêìu àïí CNSH thûåc sûå coá thïí àoáng goáp cho sûå phaát triïín cuãa nïìn KTQD.

5.5. Àaánh giaá chung vïì tiïìm lûåc KHCN thuöåc lônh vûåc CNSH

Nhû vêåy, vúái sûå nöî lûåc cuãa nhiïìu nùm, nùng lûåc nghiïn cûáu triïín khai trong lônh vûåc CNSH cuãa chuáng ta àaä àûúåc nêng lïn möåt bûúác. Möåt söë phoâng thñ nghiïåm àaä coá àuã trònh àöå àïí giaãi quyïët möåt söë vêën àïì maâ nïìn Kinh tïë quöëc dên àoâi hoãi, coá khaã nùng tiïëp thu möåt caách choån loåc nhûäng thaânh tûåu khoa hoåc- cöng nghïå hiïån àaåi vaâ tûâng bûúác vêån duång chuáng trong àiïìu kiïån cuå thïí cuãa Viïåt Nam. Àùåc biïåt trong lônh vûåc y tïë, nhûäng thaânh tûåu múái vïì CNSH àaä àûúåc ûáng duång trong saãn xuêët vacxin vaâ do àoá, trònh àöå cöng nghïå cuãa chuáng ta àaä àûúåc nêng cao. Song àaánh giaá möåt caách nghiïm tuác, chuáng ta thêëy nùng lûåc nghiïn cûáu triïín khai thuöåc lônh vûåc CNSH cuãa chuáng ta coân rêët haån chïë xeát vïì trònh àöå cuãa caác cöng trònh nghiïn cûáu lêîn khaã nùng taåo àûúåc cöng nghïå hoaân chónh phuåc vuå nïìn Kinh tïë quöëc dên.

5.6. Nguyïn nhên

Nguyïn nhên chñnh cuãa sûå chêåm phaát triïín cuäng nhû caác yïëu, keám cuãa CNSH trong thúâi gian qua têåp trung vaâo hai vêën àïì lúán sau àêy: (i) Àêìu tû: hai vêën àïì bêët cêåp trong thúâi gian qua laâ mûác àêìu tû cho CNSH rêët nhoã so vúái yïu cêìu àêìu tû thûúâng chûa "túái haån" vaâ àêìu tû khöng àöìng böå. CNSH laâ möåt ngaânh khoa hoåc thûåc nghiïåm vaâ laåi laâ möåt ngaânh cöng nghïå cao, do àoá àoâi hoãi mûác àêìu tû tûúng xûáng àïí bùæt kõp vúái trònh àöå cöng nghïå cuãa thïë giúái. Song, trong nhûäng nùm qua mûác àêìu tû cuãa ta chó bùçng 1/50 - 1/100 cuãa

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 83

caác nûúác trong khu vûåc. Bïn caånh àoá, sûå àêìu tû naây laåi khöng àöìng böå: àêìu tû cho nghiïn cûáu triïín khai khöng gùæn kïët vúái àêìu tû cho àaâo taåo, cho phaát triïín cú súã haå têìng cuãa CNSH cuäng nhû phaát triïín nïìn cöng nghiïåp sinh hoåc. (ii) Caách töí chûác thûåc hiïån: Coá nhûäng vêën àïì vïì CNSH maâ trong thúâi gian qua chuáng ta hoaân toaân coá khaã nùng phaát triïín úã mûác cao hún hiïån nay, song do luáng tuáng trong caách töí chûác thûåc hiïån nïn chêåm àûúåc phaát triïín. Lêëy vñ duå thaânh cöng trong lônh vûåc cöng nghïå saãn xuêët vacxin cho thêëy vúái tiïìm lûåc hiïån nay, song vúái caách ài àuáng chuáng ta hoaân toaân coá thïí phaát triïín àûúåc CNSH: xêy dûång nöåi lûåc àïí tiïëp thu chuyïín giao cöng nghïå, tiïëp nhêån chuyïín giao cöng nghïå àïí phaát triïín nöåi lûåc baão àaãm laâm chuã àûúåc cöng nghïå, lêëy saãn xuêët laâm àñch àïí àõnh hûúáng toaân böå vêën àïì phaát triïín.

6. Àaánh giaá tiïìm lûåc cuãa nïìn cöng nghiïåp sinh hoåc Viïåt Nam

Àaä tûâ lêu, ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc thïë giúái àaä coá chöî àûáng vûäng chùæc vaâ chiïëm tó troång khöng nhoã trong nïìn kinh tïë thïë giúái. úã Viïåt Nam, ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc múái chó coá caác saãn phêím laâ rûúåu cöìn, bia vaâ vacxin phoâng bïånh cho ngûúâi àûúåc saãn xuêët úã qui mö cöng nghiïåp, coân nhûäng saãn phêím khaác chó saãn xuêët úã qui mö nhoã, phên taán.

Theo thöëng kï gêìn àuáng àïën nùm 1997, caác saãn phêím do caác töí chûác khoa hoåc - cöng nghïå Viïåt Nam saãn xuêët coá liïn quan àïën CNSH nhû sau: (i) Vïì nuöi cêëy mö cêy tröìng - haåt lai: Töíng lûúång caác loaâi cêy tröìng (chuöëi, mña, cêy ùn quaã, cêy lêm nghiïåp, cêy dûúåc liïåu) àûúåc nhên giöëng bùçng nuöi cêëy mö tïë baâo, vi nhên giöëng, giêm hom tiïn tiïën, luáa lai, ngö lai coá giaá trõ tûúng àûúng 50 tyã àöìng. (ii) Vïì phên boán sinh hoåc: Caác loaåi phên boán sinh hoåc (phên vi sinh cöë àõnh ni tú vaâ phên giaãi lên, phên sinh hoaá, phên hûäu cú tûâ raác thaãi) àaåt giaá trõ 5,0 tyã àöìng. (iii) Vïì thuöëc trûâ sêu sinh hoåc: Àaä saãn xuêët caác chïë phêím thuöëc trûâ sêu sinh hoåc baão vïå thûåc vêåt (thuöëc vi nêëm, vi khuêín, virus, thuöëc thaão möåc, kyá sinh thiïn àõch) tûúng àûúng 50 têën vúái töíng giaá trõ 1,6 tyã àöìng. (iv) Vïì CNSH vêåt nuöi: Caác saãn phêím thûã nghiïåm vïì cêëy phöi boâ, thûác ùn böí sung chêët lûúång cao, vacxin gia suác, gia cêìm àaåt 260-270 tyã àöìng (Cöång döìn 6 nùm). (v) Vïì baão vïå sûác khoeã con ngûoâi: Giaá trõ caác chïë phêím dinh dûúäng vaâ dûúåc phêím y sinh hoåc àaåt doanh thu khoaãng 1,5 - 2,0 tyã àöìng (trong khi haâng nùm ta nhêåp 400 têën khaáng sinh caác loaåi, trõ giaá 120 triïåu

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 84

USD; vacxin caác loaåi tûúng àûúng 10 triïåu USD). (vi) Vïì CNSH cöng nghiïåp: Caác chïë phêím axit amin, protein, axit hûäu cú, caác loaåi àûúâng àún coá nhu cêìu 100 - 300.000 têën/nùm, vïì cú baãn ta chûa saãn xuêët àûúåc, chó saãn xuêët thûã nghiïåm möåt söë àûúâng àún (gluccose, fructose) tûúng àûúng 1,8 - 2,0 tyã àöìng. (vii) Vïì CNSH baão vïå möi trûúâng: Caác quaá trònh saãn xuêët thûã nghiïåm cöng nghïå phên huyã raác thaãi bùçng cöng nghïå vi sinh àaä xûã lyá àûúåc 1,2 triïåu têën raác/nùm qui ra giaá trõ 8 tyã àöìng.

Nhòn chung laåi, coá thïí noái úã Viïåt Nam chûa hònh thaânh möåt nïìn Cöng nghiïåp sinh hoåc theo àuáng nghôa cuãa noá caã vïì bïì röång lêîn chiïìu sêu. Nguyïn nhên chuã yïëu úã àêy laâ do nùng lûåc àêìu tû (caã cuãa Nhaâ nûúác vaâ tû nhên) cuãa ta coân quaá yïëu keám.

7. Nhûäng thaách thûác lúán àöëi vúái quaá trònh phaát triïín CNSH nûúác ta

7.1. Chuã nghôa tû baãn sinh hoåc

Khi tiïën haânh giaãi maä trònh tûå nucleotid trong phên tûã ADN cuãa böå genom caác sinh vêåt söëng, àùåc biïåt laâ cuãa nhûäng àöëi tûúång vi sinh vêåt cöng nghiïåp, cuãa vêåt nuöi, cuãa cêy tröìng vaâ cuãa con ngûúâi, lûúång thöng tin thu àûúåc coá nhûäng giaá trõ sûã duång to lúán, búãi vêåy nhûäng ngûúâi chuã cuãa caác thöng tin àoá àaä tòm moåi caách baão höå quyïìn taác giaã cuãa mònh. Vûúåt xa lïn trïn laâ nhûäng têåp àoaân kinh tïë lúán àaä àêìu tû kinh phñ, trang thiïët bõ vaâ lao àöång àïí nhanh choáng giaãi maä vaâ nùæm àûúåc caác thöng tin vïì böå genom cuãa moåi àöëi tûúång coá thïí, hoå tñch luyä vaâ baão vïå caác nguöìn thöng tin àoá nhû laâ tû liïåu saãn xuêët vaâ bñ quyïët saãn xuêët. Dêìn dêìn khaái niïåm "tû baãn sinh hoåc - biocapitalism" àûúåc hònh thaânh àïí chó hiïån tûúång tû hûäu vïì thöng tin di truyïìn cuãa caác böå genom sinh vêåt àang àûúåc caác têåp àoaân kinh tïë lúán àöåc quyïìn chiïëm giûä. Kñch thûúác cuãa böå genom cuãa caác loaâi dao àöång tûâ 4,2 triïåu àïën 3,3 tyã nucleotide (Baãng 2). Caác lûåc lûúång nghiïn cûáu cöång àöìng cuãa caác quöëc gia àang tiïën haânh húåp taác trong giaãi maä ADN cuãa böå genom cuãa con ngûúâi (3,3 tyã bp vúái töíng kinh phñ 3 tyã USD), cuãa cêy luáa nûúác (500 triïåu bp, kinh phñ 500 triïåu USD); cuãa con giun troân thûåc vêåt (80 triïåu bp) ... vaâ àaä hoaân thaânh viïåc giaãi maä ADN cuãa nêëm men (20 triïåu bp). Nhûng cöë gùæng naây hiïån nay àang trúã nïn chêåm chaåp so vúái töëc àöå nhanh choáng cuãa caác têåp àoaân tû nhên. Vñ duå àiïín hònh laâ thaáng 4/2000 Cöng ty tû nhên Celera Genomics cuãa Myä tuyïn böë sùæp hoaân thaânh viïåc giaãi maä toaân böå hïå gen ngûúâi göìm 3,3 tyã nucleotide cuãa trïn

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 85

100.000 gen. Hoå seä lêåp cú súã dûä liïåu vaâ baán cho caác cöng ty khaác muöën sûã duång thöng tin naây. Àêy laâ möåt dêëu hiïåu cho thêëy thöng tin sinh hoåc coá giaá trõ to lúán trong phaát triïín kinh tïë, nhûng àöìng thúâi laåi laâ möåt thaách thûác lúán àöëi vúái nhên loaåi khi muöën tiïëp cêån vúái nhûäng thöng tin àoá. Têët nhiïn cöng luêån quöëc tïë bùæt àêìu chuá yá vaâ thaão luêån vïì quyïìn tûå do sûã duång caác thöng tin vïì böå gen ngûúâi.

Baãng 2: Àöå daâi cuãa böå genom möåt söë sinh vêåt theo mûác àöå tiïën hoaá tûâ thêëp àïën cao

Loaâi Àöå daâi cuãa genom (bp)

Thûåc khuêín T4 1,6 x 105

E. coli 4,2 x 106

Nêëm men 2,0 x 107

Tuyïën truâng 8,0 x 107

Ruöìi dêëm 1,4 x 108

Cêy luáa nûúác 5,0 x 108

Chuöåt 3,0 x 109

Ngûúâi 3,3 x 109

7.2. Quyïìn súã hûäu cöng nghiïåp vaâ baãn quyïìn taác giaã

Àöëi vúái caác quöëc gia dên töåc àang phaát triïín thò khaã nùng àêìu tû àïí xêy dûång nhûäng cú súã dûä liïåu riïng laâ rêët haån heåp, viïåc tòm kiïìm nguöìn kinh phñ cho caác nghiïn cûáu giaãi maä gen caác taâi nguyïn sinh vêåt phong phuá cuãa àêët nûúác cuäng khöng thuêån lúåi, nhû vêåy trong quaá trònh phaát triïín khoá traánh khoãi sûå phuå thuöåc vaâo caác quöëc gia coá tiïìm lûåc KHCN maånh hún. Hêìu nhû moåi cöng nghïå cao coá triïín voång vaâ giaá trõ ûáng duång lúán trïn lônh vûåc cöng nghïå sinh hoåc àïìu àaä àûúåc caác cöng ty tû nhên cuãa caác quöëc gia phaát triïín àang kyá baão höå quyïìn taác giaã. Viïåc tiïën haânh nghiïn cûáu aáp duång caác cöng nghïå naây úã mûác àöå trong phoâng thñ nghiïåm R&D àöëi vúái caác cöng nghïå cao naây dûúâng nhû khöng gùåp khoá khùn gò, thêåm chñ coân àûúåc caác cöng ty àoá höî trúå dûúái daång àaâo taåo caán böå, hûúáng dêîn

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 86

kyä thuêåt vaâ ngûúâi sûã duång chó cêìn kyá möåt thoaã thuêån chuyïín giao vêåt tû (Material Transfer Agreement = MTA) laâ xong, nhûng trong MTA êëy bao giúâ cuäng nïu àiïìu khoaãn haån chïë viïåc thûúng maåi hoaá saãn phêím taåo ra àûúåc.

Rêët nhiïìu töí chûác phi chñnh phuã àang tòm moåi caách töí chûác caác diïîn àaân quöëc tïë giûäa caác chuã súã hûäu caác cöng nghïå cao vaâ caác nûúác àang phaát triïín àïí thay àöíi tònh hònh naây vaâ taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho caác töí chûác khoa hoåc cöng nghïå cuãa caác quöëc gia dên töåc àang phaát triïín röång àûúâng hoaåt àöång.

7.3. Khoá khùn trong àêìu tû

Hai quan àiïím phaát triïín: (1) Nhêåp cöng nghïå thöng qua liïn doanh hay mua cöng nghïå vaâ (2) Phaát triïín cöng nghïå thñch ûáng dûåa vaâo nöåi lûåc thöng qua àêìu tû têåp trung coá troång àiïím. Vñ duå nhû vêën àïì saãn xuêët khaáng sinh, chuáng ta àaä thêët baåi khi quyïët àõnh nhêåp cöng nghïå thöng qua viïån trúå, nhûäng têåp thïí nghiïn cûáu trong nûúác khöng àûúåc duy trò vaâ phaát triïín, vò vêåy chuã trûúng nhêåp khaáng sinh vêîn coân thùæng thïë. Àiïìu cöët loäi cuãa moåi caách ài hiïån nay trong phûúng thûác "ài tùæt àoán àêìu" àïìu phaãi dûåa trïn sûác maånh cuãa lûåc lûúång caán böå. Vêåy thò àêìu tû trûúác hïët phaãi têåp trung cho viïåc àaâo taåo vaâ àaâo taåo laåi lûåc lûúång caán böå àïí hiïíu (àïí àaánh giaá àuáng àùæn cöng nghïå), laâm chuã (àiïìu khiïín àûúåc cöng nghïå) vaâ saáng taåo (cöng nghïå cao hún, thñch húåp hún, hiïåu quaã hún trong hoaân caãnh cuå thïí cuãa nûúác ta).

Ngheâo thò phaãi àêìu tû têåp trung. Giúái haån cuãa mûác àöå têåp trung laâ àêìu tû àuã vaâ túái haån. Quan niïåm àêìu tû àuã vaâ túái haån thûåc hiïån theo "kiïíu àêìu tû xêy cêìu", khöng thïí coá túái àêu laâm túái àoá, maâ phaãi xaác àõnh coá àuã thò múái laâm, chûa àuã thò khöng bùæt àêìu. Àêët nûúác ta laäng phñ quaá nhiïìu vò tònh traång chia àïìu vaâ quan niïåm àêìu tû "coá túái àêu laâm túái àoá".

8. Nhûäng quan àiïím vaâ muåc tiïu phaát triïín CNSH úã Viïåt Nam

8.1. Quan àiïím phaát triïín CNSH úã Viïåt Nam

- Phaát triïín CNSH nhùçm vûâa khai thaác töëi ûu, vûâa baão vïå vaâ phaát triïín nguöìn taâi nguyïn sinh vêåt cuãa àêët nûúác.

- Phaát triïín CNSH nhùçm chuã yïëu phuåc vuå phaát triïín nïìn nöng - lêm - ngû nghiïåp bïìn vûäng, baão vïå sûác khoeã con ngûúâi vaâ möi

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 87

trûúâng söëng, trong àoá lêëy viïåc goáp phêìn hiïån àaåi hoaá vaâ cöng nghiïåp hoaá nöng nghiïåp vaâ nöng thön laâm troång têm.

- Phaát triïín CNSH trïn cú súã tiïëp thu coá choån loåc caác thaânh tûåu cuãa thïë giúái aáp duång vaâo àiïìu kiïån cuå thïí cuãa Viïåt Nam, nhanh choáng ài ngay vaâo caác cöng nghïå tiïn tiïën (chuá troång qui mö vûâa vaâ nhoã) àöìng thúâi vúái viïåc hiïån àaåi hoaá caác cöng nghïå truyïìn thöëng theo nguyïn tùæc ài tùæt àoán àêìu.

9. Muåc tiïu phaát triïín

Muåc tiïu chñnh cêìn àaåt àûúåc trong giai àoaån phaát triïín túái 2010 cuãa CNSH nûúác ta laâ:

- Nghiïn cûáu ûáng duång choån loåc caác thaânh tûåu khoa hoåc - cöng nghïå thuöåc lônh vûåc CNSH cuãa thïë giúái phuåc vuå thiïët thûåc vaâ coá hiïåu quaã sûå phaát triïín bïìn vûäng nöng - lêm - ngû nghiïåp, cöng nghiïåp chïë biïën, baão vïå sûác khoeã nhên dên vaâ möi trûúâng söëng.

- Xêy dûång möåt ngaânh Cöng nghiïåp sinh hoåc phaát triïín baão àaãm saãn xuêët àûúåc caác saãn phêím phuåc vuå tiïu duâng nöåi àõa vaâ xuêët khêíu. Giai àoaån àêìu àïën nùm 2005 lêëy viïåc triïín khai nhûäng cöng nghïå àaåt àûúåc trong nûúác cuãa 20 nùm qua, àöìng thúâi dûåa vaâ cöng nghïå nhêåp laâm nïìn taãng àïí hònh thaânh ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc, giai àoaån sau tûâ 2005 - 2010 kïët húåp giûäa cöng nghïå nöåi sinh vaâ cöng nghïå nhêåp vúái tó troång cöng nghïå nöåi sinh ngaây caâng chiïëm tó troång lúán àïí phaát triïín ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc àaåt trònh àöå khu vûåc.

- Taåo lêåp àûúåc möåt hïå thöëng caác cú quan khoa hoåc - cöng nghïå thuöåc lônh vûåc CNSH coá nùng lûåc tiïën haânh nghiïn cûáu phaát triïín úã trònh àöå cao vaâ coá khaã nùng taåo ra caác cöng nghïå múái, hiïån àaåi phuåc vuå sûå phaát triïín cuãa nïìn kinh tïë quöëc dên.

10. Nhûäng àõnh hûúáng ûu tiïn phaát triïín CNSH úã Viïåt Nam

Sau àêy laâ nhûäng àõnh hûúáng ûu tiïn phaát triïín cuãa CNSH: Cho àïën nùm 2005 CNSH têåp trung cho muåc tiïu phuåc vuå phaát triïín nöng nghiïåp vaâ baão vïå sûác khoeã con ngûúâi. Giai àoaån 2 tûâ 2005 àïën 2010 CNSH múã röång phaåm vi phuåc vuå sang lônh vûåc cöng nghiïåp vaâ baão vïå möi trûúâng.

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 88

10.1. CNSH phuåc vuå phaát triïín nöng nghiïåp bïìn vûäng

(i) Taåo vaâ nhên giöëng cêy tröìng chêët lûúång cao cho phaát triïín nöng, lêm nghiïåp vaâ cêy dûúåc liïåu. (ii) Saãn xuêët chïë phêím sinh hoåc laâm phên boán, thuöëc trûâ sêu - bïånh phuåc vuå baão vïå cêy tröìng vaâ baão quaãn nöng saãn. (iii) Saãn xuêët caác loaåi vacxin vêåt nuöi vaâ tiïën túái coá àûúåc vacxin taái töí húåp. (iv) Saãn xuêët caác chïë phêím chêín àoaán (KIT) bïånh cêy tröìng vêåt nuöi, ngùn chùån caác dõch bïånh lúán. (v) Phaát triïín nhanh söë lûúång, chêët lûúång àaân giöëng vaâ saãn phêím vêåt nuöi. Baão töìn, phaát triïín vaâ sûã duång nguöìn gen quyá.

10.2. CNSH phuåc vuå y dûúåc vaâ baão vïå sûác khoeã nhên dên

(i) Saãn xuêët khaáng sinh baão vïå sûác khoeã nhên dên. (ii) Saãn xuêët 10 loaåi vacxin phoâng caác bïånh chñnh cho ngûúâi, trong àoá coá caác vacxin thïë hïå múái. (iii) SX àûúåc caác chïë phêím sinh hoåc khaác nhû vitamin, axñt amin...

10.3. CNSH phuåc vuå caác ngaânh cöng nghiïåp

(i) Saãn xuêët protein, axit amin caác loaåi. (ii) Saãn xuêët axit hûäu cú vaâ dung möi hûäu cú. (iii) Cöng nghïå enzym. (iv) Chïë biïën nöng saãn, thûåc phêím.

10.4. CNSH phuåc vuå xûã lyá ö nhiïîm möi trûúâng:

(i) Cöng nghïå theo doäi vaâ àaánh giaá mûác àöå ö nhiïîm möi trûúâng bùçng caác biosensor. (ii) Cöng nghïå xûã lyá raác thaãi, phïë thaãi hûäu cú rùæn. (iii) Cöng nghïå xûã lyá nûúác thaãi.

11. Caác nöåi dung xêy dûång vaâ phaát triïín

11.1. Xêy dûång vaâ phaát triïín tiïìm lûåc khoa hoåc - cöng nghïå sinh hoåc

CNSH múái laâ möåt lônh vûåc cöng nghïå cao vaâ nhûäng hûáa heån cuãa CNSH trong thïë kó 21 chñnh laâ CNSH múái. Trong tònh hònh nùng lûåc cöng nghïå thuöåc vïì CNSH cuãa Viïåt Nam coân nhiïìu yïëu keám, àïí coá thïí laâm chuã àûúåc cöng nghïå cao naây vaâ àûa noá vaâo saãn xuêët àoâi hoãi vïì xêy dûång tiïìm lûåc KHCN laâ hïët sûác cêëp baách.

(i) Àaâo taåo nhên lûåc cho CNSH: Thúâi gian àïí àaâo taåo àûúåc möåt lûåc lûúång caán böå KHCN àuã nùng lûåc laâm chuã cöng nghïå chùæc chùæn khöng dûúái 5 nùm. Do àoá, viïåc àaâo taåo caán böå cho CNSH àïën nay àaä laâ möåt àoâi hoãi cêëp baách vaâ cêìn phaãi àûúåc bùæt àêìu ngay. Dûå aán àaâo

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 89

taåo nhên lûåc cho CNSH phaãi baão àaãm àöìng böå vïì cú cêëu ngaânh nghïì, cú cêëu trònh àöå. Vïì cú cêëu ngaânh nghïì nhûäng lônh vûåc sau cêìn àûúåc lûu yá: kô thuêåt di truyïìn, CN vi sinh, CN tïë baâo, CN enzym, cöng nghïå hoåc, trong àoá àùåc biïåt chuá troång kô thuêåt di truyïìn vaâ cöng nghïå hoåc (caác kô sû vïì quaá trònh cöng nghïå). Vïì cú cêëu trònh àöå, cêìn coá kïë hoaåch àaâo taåo theo tó lïå thñch húåp maâ caác nûúác phaát triïín vêîn duy trò: l tiïën sô/10-20 àaåi hoåc. Trong àaâo taåo cêìn kïët húåp giûäa böí tuác trònh àöå cho àöåi nguä hiïån coá vúái viïåc àaâo taåo trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi. Àaâo taåo úã nûúác ngoaâi: Vöën ngên saách nïn ûu tiïn àaâo taåo caán böå gioãi coá hoåc võ tiïën sô taåi caác nûúác coá trònh àöå cao vïì CNSH nhû Têy Êu, Myä, Nhêåt Baãn. Nhaâ nûúác cêìn coá chñnh saách khuyïën khñch loaåi hònh du hoåc tûå tuác vaâo viïåc àaâo taåo caán böå vïì CNSH. Àaâo taåo trong nûúác: Cêìn múã chuyïn ngaânh àaåo taåo vïì CNSH trong möåt söë trûúâng àaåi hoåc. Múã caác loaåi hònh nêng cao trònh àöå cho àöåi nguä hiïån coá; Àaâo taåo caán böå Àaåi hoåc (laâ chuã yïëu) kïët húåp vúái àaâo taåo caán böå coá trònh àöå sau àaåi hoåc. Cêìn nghiïn cûáu hònh thûác múâi caác chuyïn gia gioãi cuãa nûúác ngoaâi tham gia giaãng daåy vaâ cöång taác taåi Viïåt Nam.

(ii) Àêìu tû xêy dûång maång lûúái caác phoâng thñ nghiïåm CNSH vaâ phoâng thñ nghiïåm troång àiïím: vò CNSH laâ möåt ngaânh KHCN coá phaåm vi taác àöång khaá röång (nöng, lêm, ngû nghiïåp, y tïë, baão vïå möi trûúâng, cöng nghiïåp), laâ möåt ngaânh coá liïn quan àïën sûå söëng vaâ phuå thuöåc khaá lúán vaâo caác àiïìu kiïån tûå nhiïn, vaâ Viïåt Nam laâ möåt nûúác traãi daâi tûâ vô àöå 23023 àïën 8023 taåo thaânh caác vuâng sinh thaái rêët khaác nhau, do àoá viïåc xêy dûång möåt maång lûúái caác phoâng thñ nghiïåm vïì CNSH, trong àoá coá möåt söë phoâng thñ nghiïåm troång àiïím laâ yïu cêìu khaách quan.

(iii) Tùng cûúâng nùng lûåc nghiïn cûáu triïín khai: Trong voâng 5 - 10 nùm túái cêìn tùng cûúâng nùng lûåc nghiïn cûáu triïín khai cuãa caác cú quan KHCN nhùçm: Laâm chuã àûúåc caác cöng nghïå cao trong CNSH; taåo àûúåc cöng nghïå múái phuåc vuå caác nhu cêìu cuãa nïìn kinh tïë. Hònh thûác: coá thïí töí chûác thaânh möåt hoùåc möåt vaâi chûúng trònh KHCN cêëp nhaâ nûúác. Caác nöåi dung nghiïn cûáu bao göìm: (i) Nghiïn cûáu ûáng duång cöng nghïå cao: Nghiïn cûáu laâm chuã caác kô thuêåt chuã yïëu cuãa cöng nghïå gen vaâ ûáng duång cöng nghïå gen trong taåo ra caác giöëng cêy tröìng, vi sinh vêåt, àöång vêåt, àöång thûåc vêåt thuyã sinh mang gen biïën naåp coá caác àùåc tñnh ûu viïåt phuåc vuå saãn xuêët, ûáng duång caác kô thuêåt vaâ cöng nghïå cao trong CNSH àïí nghiïn cûáu saãn

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 90

xuêët caác caác chïë phêím sinh hoåc, vacxin thïë hïå múái... (ii) Nghiïn cûáu ûáng duång cöng nghïå tïë baâo trong taåo vaâ nhên giöëng cêy tröìng: ûáng duång caác kô thuêåt cuãa cöng nghïå tïë baâo thûåc vêåt trong nghiïn cûáu taåo giöëng cêy tröìng: ruát ngùæn thúâi gian taåo giöëng, taåo caác giöëng coá phêím chêët, nùng suêët, coá khaã nùng chöëng chõu cao. Nghiïn cûáu xêy dûång caác cöng nghïå nhên nhanh caác giöëng cêy tröìng phuåc vuå caác chûúng trònh vaâ dûå aán quöëc gia: chûúng trònh xuêët khêíu nöng saãn, chûúng trònh mña àûúâng, dûå aán tröìng múái 5 triïåu ha rûâng, chûúng trònh phaát triïín cêy ùn quaã, chûúng trònh phaát triïín cêy dûúåc liïåu, chûúng trònh phaát triïín thûåc vêåt thuyã sinh... Goáp phêìn xêy dûång hïå thöëng caác xñ nghiïåp nhên giöëng cêy tröìng. (iii) ûáng duång cöng nghïå tïë baâo àöång vêåt: ûáng duång cöng nghïå tïë baâo àöång vêåt trong taåo giöëng möåt söë vêåt nuöi. Triïín khai úã qui mö lúán cöng nghïå sinh saãn, trong àoá chuá troång cöng nghïå cêëy truyïìn phöi vaâ cöng nghïå tinh àöng laånh vêåt nuöi: lúån, boâ thõt, boâ sûäa, dï, thuyã saãn. ûáng duång cöng nghïå tïë baâo àöång vêåt trong saãn xuêët möåt söë chïë phêím sinh, y hoåc nhû möåt khaáng thïí àún doâng, vacxin... (iv) Phaát triïín cöng nghïå vi sinh vaâ cöng nghïå lïn men: Nghiïn cûáu taåo caác giöëng vi sinh vêåt vaâ caác qui trònh cöng nghïå lïn men vi sinh vêåt phuåc vuå saãn xuêët phên vi sinh vêåt vaâ thuöëc trûâ sêu bïånh vi sinh vêåt, möåt söë axñt hûäu cú, laâm saåch möi trûúâng. Töí chûác nghiïn cûáu thiïët kïë, chïë taåo caác dêy chuyïìn lïn men (vêën àïì naây phaãi do caác kô sû cú khñ, chïë taåo maáy, cöng nghïå hoåc tiïën haânh). (v) Phaát triïín cöng nghïå hoaá sinh vaâ cöng nghïå enzym: Xêy dûång caác qui trònh cöng nghïå àïí saãn xuêët cöng nghiïåp caác loaåi enzym tûâ sinh khöëi vi sinh vêåt, tûâ thûåc vaâ àöång vêåt. Tòm kiïëm vaâ hoaân thiïån cöng nghïå saãn xuêët caác chïë phêím sinh hoåc coá giaá trõ cao tûâ vi sinh vêåt, thûåc vêåt, àöång vêåt trïn caån vaâ dûúái nûúác (Vñ duå: Tetrodotoxin tûâ gan caá noác, LAL-test tûâ maáu sam, thuöëc chöëng ung thû, söët reát, sinh àeã coá kïë hoaåch...). (vi) CNSH trong baão quaãn, chïë biïën nöng saãn vaâ cöng nghiïåp thûåc phêím: Phaát triïín caác cöng nghïå baão quaãn nöng saãn haån chïë dêìn caác cöng nghïå hiïån haânh àang sûã duång caác chêët hoaá hoåc. Phaát triïín caác cöng nghïå chïë biïën nöng saãn qui mö nhoã phuåc vuå viïåc chïë biïën nöng saãn taåi chöî. Hiïån àaåi hoaá vaâ cöng nghiïåp hoaá caác cöng nghïå chïë biïën cöí truyïìn. Phaát triïín caác cöng nghïå saãn xuêët thûåc phêím vaâ caác phuå gia cho chïë biïën thûåc phêím. (vii) Nghiïn cûáu ûáng duång CNSH trong baão vïå möi trûúâng: Phaát triïín caác cöng nghïå xûã lñ caác chêët sinh hoaåt, chêët thaãi cuãa caác quaá trònh chïë biïën nöng saãn vaâ chêët thaãi

KYÃ YÏËU HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC 91

cöng nghiïåp rùæn, loãng. Phaát triïín cöng nghïå vaâ xûã lyá ö nhiïîm dêìu. (viii) Nghiïn cûáu cöng nghïå saãn xuêët khaáng sinh vaâ vacxin thïë hïå múái: Nghiïn cûáu cöng nghïå cöë àõnh enzym àïí saãn xuêët khaáng sinh. Phaát triïín cöng nghïå saãn xuêët vacxin thïë hïå múái.

11.2. Xêy dûång vaâ phaát triïín nïìn cöng nghiïåp sinh hoåc

i) Saãn xuêët caác saãn phêím phuåc vuå phaát triïín nöng nghiïåp bïìn vûäng: Xêy dûång caác xñ nghiïåp CNSH (qui mö huyïån, liïn huyïån hoùåc tónh) nhên nhanh giöëng cêy tröìng, saãn xuêët phên vaâ thuöëc trûâ sêu bïånh haåi thûåc vêåt. Xêy dûång hoùåc nêng cêëp caác xñ nghiïåp saãn xuêët caác loaåi vacxin phoâng bïånh vêåt nuöi vaâ caác chïë phêím chêín àoaán bïånh.

ii) Saãn xuêët caác saãn phêím phuåc vuå baão vïå sûác khoeã nhên dên: Saãn xuêët khaáng sinh: Nhêåp cöng nghïå àïí àïën nùm 2005 saãn xuêët àûúåc 1.000 têën khaáng sinh cú baãn. Saãn xuêët vacxin: àïën 2005 saãn xuêët àûúåc 80 triïåu liïìu thuöåc 10 loaåi vacxin, trong àoá coá möåt khöëi lûúång thñch húåp vacxin thïë hïå múái.

iii) Saãn xuêët caác saãn phêím cöng nghiïåp: Saãn xuêët caác axñt hûäu cú, protein, axñt amin. Saãn xuêët caác dung möi hûäu cú.

iv) Baão vïå möi trûúâng: Xêy dûång caác xñ nghiïåp xûã lyá raác vaâ nûúác thaãi sinh hoaåt taåi caác tónh, thaânh phöë bùçng caác phûúng phaáp cöng nghïå sinh hoåc kïët húåp vúái cú hoåc vaâ hoaá hoåc.

12. Caác giaãi phaáp

Àöëi vúái haâng raâo baão höå quyïìn súã hûäu cöng nghiïåp phaãi biïët dûåa vaâo caác töí chûác quöëc tïë, caác töí chûác khu vûåc àïí tòm ra löëi ài cho muåc tiïu "tûå do haânh àöång" trong nghiïn cûáu vaâ ûáng duång.

Àöëi vúái viïåc àêìu tû cêìn xêy dûång vaâ thûåc hiïån caác Dûå aán hay Chûúng trònh coá muåc tiïu möåt caách àöìng böå tûâ khêu nghiïn cûáu cú baãn nghiïn cûáu ûáng duång vaâ nghiïn cûáu thñch ûáng saãn xuêët vúái muåc tiïu cuöëi cuâng laâ xêy dûång vaâ phaát triïín ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc Viïåt Nam. Àïì nghõ Nhaâ nûúác cho pheáp sûã duång caác nguöìn vöën kïí caã vöën vay ODA cho viïåc töí chûác àaâo taåo caán böå CNSH trong vaâ ngoaâi nûúác, àïí àêìu tû tùng cûúâng cú súã vêåt chêët kô thuêåt cho caác cú quan KHCN vïì CNSH. Tiïën haânh àêìu tû vaâ coá chñnh saách thñch húåp àïí phaát triïín ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc: Cho àïën nùm 2005, têåp trung àêìu tû cho Chûúng trònh KT-KT CNSH. Chûúng trònh KT-KT CNSH trong giai àoaån àïën nùm 2005 ûu tiïn cho 2 lônh vûåc

KINH TÏË TRI THÛÁC VAÂ NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ ÀÙÅT RA ÀÖËI VÚÁI VIÏÅT NAM 92

nöng nghiïåp vaâ y tïë. Chûúng trònh KT-KT CNSH phaãi löìng gheáp àûúåc caác nöåi dung KHCN vúái caác nöåi dung phaát triïín saãn xuêët vaâ löìng gheáp vúái caác chûúng trònh kinh tïë xaä höåi khaác. Àïí phaát triïín ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc Viïåt Nam, àïì nghõ Nhaâ nûúác coá chñnh saách ûu àaäi vïì thuïë, vay tñn duång, sûã duång ODA àïí àêìu tû, lêåp quyä höî trúå àöíi múái cöng nghïå, baão höå caác saãn phêím CNSH àaä àûúåc saãn xuêët trong nûúác bùçng viïåc àûa vaâo Kïë hoaåch àiïìu haânh xuêët nhêåp khêíu haâng nùm cuãa Chñnh phuã danh muåc caác saãn phêím CNSH cêëm hoùåc haån chïë nhêåp...

13. Töí chûác thûåc hiïån

Caác böå, ngaânh chõu traách nhiïån thûåc hiïån tûâng nöåi dung cuå thïí nhû Böå Giaáo duåc vaâ Àaâo taåo töí chûác xêy dûång vaâ triïín khai Dûå aán Àaâo taåo nhên lûåc cho CNSH; Böå Khoa hoåc, Cöng nghïå vaâ Möi trûúâng töí chûác xêy dûång vaâ triïín khai Dûå aán Àêìu tû xêy dûång maång lûúái caác phoâng thñ nghiïåm CNSH vaâ phoâng thñ nghiïåm troång àiïím vaâ Dûå aán Tùng cûúâng nùng lûåc nghiïn cûáu triïín khai; chuã trò Chûúng trònh KT-KT CNSH, phöëi húåp vúái caác Böå ngaânh thaânh viïn Ban chuã nhiïåm chûúng trònh Xêy dûång vaâ töí chûác triïín khai Chûúng trònh Kô thuêåt - Kinh tïë CNSH (bao göìm caác dûå aán töí chûác saãn xuêët caác saãn phêím CNSH vúái muåc tiïu xêy dûång ngaânh cöng nghiïåp sinh hoåc); Böå Kïë hoaåch vaâ Àêìu tû, chuã trò cuâng Böå Taâi chñnh vaâ Böå Khoa hoåc, Cöng nghïå vaâ Möi trûúâng töí chûác thêím àõnh caác Dûå aán vaâ Chûúng trònh KT-KT CNSH, xêy dûång kïë hoaåch huy àöång vöën, kïë hoaåch àêìu tû, dûå kiïën phên böí ngên saách Nhaâ nûúác haâng nùm vaâ 5 nùm trònh Thuã tûúáng Chñnh phuã phï duyïåt; Böå Kïë hoaåch vaâ àêìu tû, Taâi chñnh , Khoa hoåc, Cöng nghïå vaâ Möi trûúâng, Ban Chuã nhiïåm Chûúng trònh KT-KT CNSH xêy dûång vaâ trònh Thuã tûúáng Chñnh phuã ban haânh caác chñnh saách nhùçm thuác àêíy viïåc thûåc hiïån àïì aán.

14. Kïët luêån vaâ kiïën nghõ

Ûu tiïn phaát triïín CNSH úã nûúác ta laâ möåt quyïët àõnh àuáng àùæn cuãa nhaâ nûúác trong quaá trònh hònh thaânh nhûäng nhên töë cú baãn cuãa nïìn kinh tïë tri thûác hiïån nay. Nhûäng thaách thûác lúán àoâi hoãi chuáng ta phaãi vûúåt qua, àoá laâ sûå thiïëu huåt vïì lûåc lûúång caán böå coá trònh àöå khoa hoåc cöng nghïå cao, haâng raâo vïì quyïìn súã hûäu trñ tuïå vaâ tñnh phên taán trong àêìu tû. Nhaâ nûúác cêìn coá nhûäng quyïët saách àuáng àùæn àïí tûâng bûúác thaáo gúä nhûäng khoá khùn àûa KHCN nûúác ta höåi nhêåp vúái khu vûåc vaâ thïë giúái./.

KKhhoo EEbbooookk mmiiễễnn pphhíí

eebbooookkffrreeee224477..bbllooggssppoott..ccoomm

CCơơ ssởở DDữữ lliiệệuu HHộộii tthhảảoo//TThhaamm lluuậậnn

tthhuuvviieennhhooiitthhaaoo..bbllooggssppoott..ccoomm

tthhuuvviieenntthhaammlluuaann..bbllooggssppoott..ccoomm

CCHHIIAA SSẺẺ TTRRII TTHHỨỨCC