Żuławy Wiślaneochrona i kształtowaniezabytkowego krajobrazu

Bogna Lipińska

Żuławy Wiślaneochrona i kształtowaniezabytkowego krajobrazu

Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu

autor: Bogna Lipińska

redakcja: Ewa Judycka

opracowanie grafi czne i projekt okładki: Wiesław Tyszka

wydawca: Stowarzyszenie Żuławy

współpraca:

Grzegorz Gola, Mariola Mika, Marek Opitz, Karolina Ressel, Jacek Opitz

Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej w Gdańsku, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego

– Klub Nowodworski, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Instytut Delty Wisły

Publikacja jest dokładnym (z niewielkimi poprawkami) odtworzeniem pracy doktorskiej pod tym samym tytułem

obronionej w 1986 roku na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej im. T. Kościuszki pod kierunkiem

prof. Janusza Bogdanowskiego.

Autor i wydawca składają serdeczne podziękowania za wsparcie i życzliwość dla osób, organizacji i instytucji, które

w jakikolwiek sposób przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji.

ISBN 978-83-929795-4-8

© 2011 Stowarzyszenie Żuławy

Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011

na okładce: okolice Łaszki nad Zalewem Wiślanym. Foto. Marek Opitz

Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć

na podejmowane przez rząd i inne instytucje decyzje dotyczące Żuław.

Jest to forum współpracy i promocji delty Wisły.

Publikacja powstała w ramach projektu Wydanie i promocja publikacji ze zbiorów dziedzictwa kulturowego delty Wisły

o zabytkowym krajobrazie Żuław współfi nansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Planu Rozwoju Obszarów

Wiejskich na lata 2007-2013 uzyskanych w konkursie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja na operacje z zakresu

działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” odpowiadające warunkom przyznania pomocy w ramach małych

projektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działań Osi III Programu Rozwoju

Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej Osi

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich:

Europa inwestująca w obszary wiejskie

Żuławy Wiślaneochrona i kształtowaniezabytkowego krajobrazu

Bogna Lipińska

Pamięci mojego profesora Janusza Bogdanowskiego, który

nauczył mnie kochać krajobraz oraz w podziękowaniu Panu

Kazimierzowi Cebulakowi, który nauczył mnie kochać

Żuławy a także Panom Markowi Opitzowi i Grzegorzowi

Goli, którzy nauczyli mnie kochać krajobrazy żuławskie

Spis treści

I. O krajobrazie – krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

II. O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

III. Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

IV. Krótka historia Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

V. Specyfi ka krajobrazowa Delty Wisły – wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

VI. Postać krajobrazu – jak czytać zapis histotrii w krajobrazie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

VII. Inwentaryzacja elementów krajobrazu Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

VIII. Modelowe jednostki historyczno-krajobrazowe Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

IX. Synteza postaci krajobrazu – krajobrazowe zespoły tradycyjne Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

X. Słowo o krajobrazie jutra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

XI. Szczegółowa charakterystyka miejscowości w Delcie Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

5

„Krajobraz jest generalnym źródłem informacji – jest obra-

zem twórczości lub dehumanizacji życia” – są to słowa Zyg-

munta Nováka, profesora Politechniki Krakowskiej, twórcy

nauki o ochronie i kształtowaniu krajobrazu1. Wydaje się,

iż słowa te najpełniej oddają potrzebę zastanowienia się nad

włączeniem zagadnień krajobrazowych w kształtowanie

otaczającej człowieka przestrzeni. Współudział „planu kra-

jobrazowego” w pracach planistycznych czy projektowych,

pozwalający na kreowanie pełnej, trójwymiarowej kompozy-

cji krajobrazowej – to dzisiejsza, stale aktualna potrzeba, by

móc uczynić gospodarowanie człowieka przestrzenią – świa-

domym i zachowującym piękno dla następnych pokoleń.

Rodzaj i forma studiów krajobrazowych prowadzonych

w tym celu, muszą uwzględniać charakter danego regio-

nu, jego wartości historyczne, zabytkowe, estetyczne, ale

i współczesne potrzeby, tendencje i kierunki współczesnej

gospodarki i współczesnego społeczeństwa. Słowem – musi

uwzględniać działanie człowieka w krajobrazie i to zarów-

no jego dokonania i dotychczasowy udział w kształtowaniu

krajobrazu jak i jego dzisiejsze potrzeby i humanistyczne

odczucia.

Opisanie żuławskiego krajobrazu i historii jego budowania

może pomóc w stworzeniu takiego przestrzennego środo-

wiska człowieka, które będzie dostosowane zarówno do

zaspokojenia potrzeb podstawowych jak i potrzeby przeby-

wania w harmonijnych – a jeszcze lepiej – wręcz pięknych

krajobrazach.

Istnieje wiele defi nicji krajobrazu w zależności od profi lu

nauki, jaka się nim interesuje i zajmuje. Jako defi nicję naj-

prostszą, podstawową i zrozumiałą ogólnie można przyjąć, iż

„krajobraz jest fi zjonomią środowiska”2. Takie pojmowanie

słowa krajobraz czy inaczej mówiąc – zjawiska, jakim jest

postać krajobrazu, ma swoje skutki w wielowiekowej historii

człowieka.

1 [1] Z. Novák, Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Kraków,

pierwsze wydanie 1950, drugie wydanie 2000, s. 28 i n.

2 [2] J. Bogdanowski, Optymalizacja i kształtowanie krajobrazu o róż-

nych formach przyrodniczych i różnej antropopresji, [w:] „Zeszyty

Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, R. 1979, z. 217, s. 30; por.

także T. Tołwiński, Urbanistyka, T. III Zieleń w urbanistyce, Warszawa

1963, pasim.

Wrażliwość na odbiór form krajobrazu istniała w świado-

mości człowieka zawsze i wyrażała się między innymi dba-

łością o malownicze usytuowanie siedzib możnowładców,

krajobrazowe formowanie parków i ich otoczenia, nawią-

zywanie formą architektoniczną do istniejących form kra-

jobrazowych3, była także inspiracją artystów4. Współcześnie

zaowocowała tworzeniem parków narodowych i krajobrazo-

wych jako obszarów ochrony piękna krajobrazu naturalnego

i kulturowego.

Ujęcie w sposób naukowy tej części doznań ludzkich, które

dotychczas opierały się na podświadomej percepcji otacza-

jącego środowiska, było jedynie potwierdzeniem podświa-

domego dążenia do życia w harmonijnym otoczeniu, upo-

rządkowaniem odczuć oraz dostarczeniem narzędzi do jego

świadomego kształtowania. Nauka o krajobrazie pozwala na

bardziej obiektywne określenie charakteru istniejącej kom-

pozycji krajobrazowej, opisanie i identyfi kację jej cech, właś-

ciwości i na koniec wartości, nazwanie przyczyn, z powodu

których jedna kompozycja jest dla obserwatora harmonijna

zaś druga wprowadza niepokój i czyni niekorzystne wraże-

nie.

Architektura krajobrazu – jako narzędzie – została zdefi -

niowana przez Janusza Bogdanowskiego: „Architektura

krajobrazu jest nauką, ale i sztuką kształtowania przestrzeni

w skali krajobrazu, świadomie, racjonalnie i estetycznie pod

względem gospodarczym i przestrzennym.”5. Rolę w kon-

cepcjach planistycznych, urbanistycznych i projektowych

3 L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 1978, s. 97, 474 i n.; G. Cio-

łek, Ogrody polskie, Warszawa 1954, s. 33, 36-37, 118 i n.

4 Zagadnienie odbioru i przedstawienie krajobrazu w malarstwie

omówił w ciekawym szkicu Jan Bruzda, por. J. Bruzda, Architektura

krajobrazu w świetle malarstwa pejzażowego, [w:] „Teka Komisji Ur-

banistyki i Architektury PAN”, T. III, Kraków 1969, s. 55. J. Bruzda

o malarstwie pejzażowym holenderskim pisze, iż w większości miało

zdecydowanie realistyczny charakter. Na pewno wiązało się to z typem

krajobrazu otaczającego artystów holenderskich – krajobrazem „upo-

rządkowanym”, zbudowanym przez człowieka. Ciekawy tytuł nadał na

przykład jednemu ze swych dzieł Rembrandt: „Krajobraz zagospodaro-

wany. Trzy drzewa”.

5 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 12. ; J. Bogdanowski,

Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:]

„Wiadomości ekologiczne”, T. XXIX, R. 1983, z. 3, s. 185.

I. O krajobrazie – krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci

6

architektury krajobrazu określił Tadeusz Tołwiński: „(…)

kompozycja krajobrazowa kształtuje architekturę krajobrazu

z tła przyrody, z dzieł inżynierii, z budynków, osiedli, miast,

ogrodów i pól uprawnych.”6.

W najprostszym ujęciu – w nauce o architekturze krajobrazu

przedmiotem badań jest całe otoczenie człowieka, a zwłasz-

cza fi zjonomia środowiska, w którym się znajduje7. Kryteria-

mi, którymi się posługuje są; ukształtowanie terenu, z reguły

„dane” człowiekowi jako przejaw sił przyrody, oraz pokrycie

terenu – zarówno naturalne (na przykład las) jak i kulturowe

(na przykład budowle). W kulturowym zagospodarowaniu

terenu mogą również brać udział elementy pochodzenia na-

turalnego, na przykład aleje czy parki, bo „zbudowane” zo-

stały przez człowieka. Traktowanie elementów pochodzenie

naturalnego i kulturowego w gospodarowaniu przestrzenią

oraz proporcje i związki między nimi, to ważna dla zrozu-

mienia istoty postaci obserwowanego krajobrazu – tradycja

historyczna, obrazująca kierunki i przyczyny wciąż zmie-

niającej się fi zjonomii naszego otoczenia. W zależności od

przewagi poszczególnych form występujących w wyżej wy-

mienionych składowych, wyłaniają się różne rodzaje (posta-

ci) krajobrazu8. Podstawowym podziałem jest rozróżnienie

na krajobraz „otwarty” – prezentowany przede wszystkim

przez obszary wiejskie, czasem także obszary chronione (na

przykład parki narodowe, parki krajobrazowe, strefy chro-

nionego krajobrazu) i krajobraz „miejski” – prezentowany

przez tereny silnie zurbanizowane. W ramach tego głównego

podziału, w zależności od potrzeby szczegółowości badań,

wyróżniane są dalsze odmiany. Każdy z tych krajobrazów

zawiera w sobie pewien zasób szczególnych form, będących

swoistymi wyróżnikami, które decydują o podstawowym

charakterze tego fragmentu przestrzeni.

W trakcie badań szczegółowych można je porządkować

i systematyzować, w zależności od występowania grup ele-

mentów podobnych, ich cech kompozycyjnych i powiązań

między nimi. Krajobraz może składać się z pojedynczych

elementów (naturalnych i kulturowych), wnętrz architekto-

niczno-krajobrazowych (będących formą trójwymiarowej

kompozycji przestrzennej) oraz dwuwymiarowych jedno-

stek architektoniczno-krajobrazowych, będących makro-

przestrzennym, dwuwymiarowym planistycznym zapisem

podobnych sobie zbiorów zarówno elementów jak i wnętrz.

Stopień uczestnictwa dzieł człowieka w krajobrazie znajdu-

je odzwierciedlenie w narzędziach badawczych w podziale

na: krajobraz pierwotny, naturalny i kulturowy. Z tym, że

w zdecydowanej większości mamy do czynienia z miesza-

nym krajobrazem – naturalno-kulturowym lub kulturowo-

6 T. Tołwiński, Urbanistyka …, op. cit., 193.

7 Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1979, s. 34.

8 Ibid., s. 129; J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie …, op. cit. s.

19.

naturalnym – w zależności od cechy wiodącej. Generalnie

podział powyższy zależny jest od stopnia udziału człowieka

w tworzeniu krajobrazu9. Nawet jeśli formy wprowadzone

przez człowieka „zbudowane” są z materiału naturalnego,

jak drzewo, woda, ziemia – krajobraz ten nazwiemy kultu-

rowym. Taka klasyfi kacja okaże się bardzo istotna w przy-

padku opisu krajobrazu Żuław Wiślanych.

Krajobraz Żuław Wiślanych – jak prawie każdy krajobraz,

przechodził trzy generalne fazy10. Pierwszą, kiedy zdecydo-

waną przewagę mają pierwotne formy przyrodnicze i brak

znaczących śladów działalności człowieka, zwłaszcza tych

przekształcających jego otoczenie na duża skalę; drugą –

kiedy występuje swoista równowaga zasobów naturalnych

i wytworzonych przez człowieka elementów kulturowych

i trzecią – gdy występuje zdecydowana przewaga kultu-

rowych form zagospodarowania, a w ślad za tym bardzo

często spotykana degradacja piękna i harmonijności krajo-

brazu.

Specyfi ka Żuław Wiślanych polega w tym przypadku na tym,

iż prawie nie wystąpiła w historii ich zagospodarowania faza

druga – faza równowagi form naturalnych i kulturowych.

Krajobraz Żuław Wiślanych, po wkroczeniu na ich teren za-

awansowanego technologicznie osadnictwa – bo tylko takie

mogło zmierzyć się z krańcowo niekorzystnymi warunka-

mi naturalnymi terenu – przekształcony został całkowicie

ręką człowieka. A zatem stał się krajobrazem trzeciej fazy

– krajobrazem kulturowym. Jest jeszcze jedna okoliczność:

ukształtowany przez człowieka krajobraz Żuław Wiślanych

nie korzystał – jak gdzie indziej – z naturalnego piękna i har-

monii krajobrazu pierwotnego, w który to dopiero wpisywał

się ze swoją działalnością człowiek. Otóż krajobraz pierwot-

ny Żuław Wiślanych był fi zjonomią środowiska przyrodni-

czego skrajnie nieprzyjaznego, niebezpiecznego i na pozór

zupełnie nieprzydatnego do gospodarczych celów człowieka.

Krajobraz pozbawiony wdzięku pierwotnej puszczy czy te-

renów górskich. W przypadku Żuław Wiślanych, pomimo

wystąpienia od razu trzeciej, silnie kulturowej fazy postaci

krajobrazu, po pierwsze – nie poskutkowało to degradacją

przyrodniczą i wizualną, zaś po drugie, wręcz odwrotnie

– zbudowany z nieatrakcyjnych form natury krajobraz

kulturowy Żuław Wiślanych stał się przykładem harmo-

nijności.

Formy wprowadzone wówczas przez człowieka potwierdziły

słuszność zasady: „harmonia krajobrazu jest wyrazem dobrej

9 Por. także podejście teoretyków geografi i historycznej, gdzie krajo-

brazem kulturowym nazywa się taki, który zawiera wszelkie zmiany

wprowadzone przez człowieka, m.in. S. Arnold, Geografi a historyczna,

jej zadania i metody, [w:] „Przegląd Historyczny”, T. XXVIII, z. 1, War-

szawa 1929.

10 J. Bogdanowski, Optymalizacja kształtowania …, op. cit., s. 31; tenże,

Wprowadzenie …, op. cit., 189.

7

gospodarki człowieka, dysharmonia zaś – gospodarki złej”11.

Jest to najważniejsza właściwość krajobrazu Żuław Wiśla-

nych, wpływająca na jego unikatowość i wysoką wartość.

Istnieje jeszcze jedna cecha krajobrazu, bardzo istotna

z punktu widzenia naszego stosunku do dóbr kultury i prze-

jawów rozwoju cywilizacyjno-kulturowego człowieka. Jest

nią „zabytkowość” – lub określając może bardziej trafnie

– „historyczność” krajobrazu wynikająca z jego „dawności”.

Krajobraz taki to historyczna, często zabytkowa w rozumie-

niu ochrony dóbr kultury, struktura przestrzenna, utworzo-

na w określonym czasie, skończona kompozycyjnie, będąca

jednorodnym lub wielowarstwowym dziełem człowieka – ze-

społu architektonicznego, urbanistycznego lub ruralistycz-

nego. Krajobraz historyczny (w tym o cechach zabytku), to

kompozycja będąca wynikiem połączenia bogactwa natury

i form wprowadzonych przez człowieka na przestrzeni dzie-

jów, człowieka ówcześnie żyjącego i pracującego12. Jest rzeczą

oczywistą, że najważniejszą rolę w uznaniu krajobrazu za

historyczny, odgrywa cezura czasowa. Jednakże, o ile w sto-

sunku do dzieła architektonicznego, a nawet przestrzennego

– miasto, zespół dworsko-parkowy – określenie czy są hi-

storyczne (zabytkowe) czy nie, nie sprawia raczej trudno-

ści. Bardziej skomplikowane jest to w stosunku do oceny

krajobrazu. Podczas gdy budowla historyczna, zabytkowa,

może zostać niejako „zatrzymana” w czasie w momencie jej

powstania, jeśli nie będzie następnie przebudowywana, to

krajobraz pod względem fi zjonomicznym – a tak go głównie

odbieramy, wzrokiem – jest zawsze dynamiczny, zmienny.

11 H. Guthersohn, Harmonie in der Landschaft , Solothurn 1956, s. 60.

12 Architektura krajobrazu, op. cit., s. 58; J. Bogdanowski, Kompozycja

i planowanie …., op. cit., s. 151-152 oraz tablice L, LI, LII oraz LIII.

Najprostszym przykładem są … pory roku!

Stosunkowo najłatwiej określić historyczność i co za tym

idzie bardzo często – zabytkowość krajobrazu kulturowego

– na przykład miejskiego, gdzie uznajemy wartości kompozy-

cji urbanistycznej miasta średniowiecznego, renesansowego,

niektórych dzielnic epoki modernizmu czy secesji. Stosuje

się wówczas uprawnione środki ochronne, rewaloryzacyjne

i taki krajobraz zostaje nadal niejako zatrzymany w czasie,

stanowiąc o bogactwie kulturowym społeczeństwa. Podob-

nie postępuje się w stosunku do krajobrazów złożonych

z cennych form przyrodniczych, tworząc rezerwaty i parki

narodowe o wysokim rygorze ochrony i utrzymania w dobrej

kondycji. Natomiast inaczej przedstawia się ocena i doce-

nienie form naturalnych i kulturowych ukształtowanych

na przestrzeni dziejów w krajobrazie otwartym – wiejskim.

A przecież krajobraz ten, zwłaszcza „pracujący”, uprawowy

krajobraz wsi, zachowuje całe bogactwo form zagospodaro-

wania będących śladami minionego czasu. Form tym bar-

dziej cennych, że z uwagi na większą izolację mieszkańców

terenów wiejskich prezentujących wspaniałą różnorodność

regionalną. Tym samym krajobraz wsi jest bez wątpliwości

predestynowany do miana nie tylko krajobrazu historycz-

nego ale i zabytkowego. Jednak krajobraz „otwarty”, wiejski,

to krajobraz żyjący, ilustrujący stale naturalny postęp cy-

wilizacyjno-kulturowy społeczeństw, zatem jest zjawiskiem

dynamicznym, zmieniającym się często niezauważalnie lecz

nieustannie.

Krajobraz tego typu, zatrzymany w czasie, zamknięty dla na-

turalnych przemian i zamieniony w rodzaj skansenu, utracił-

by swoją piękną, najważniejszą cechę: krajobrazu kształtowa-

nego przez i dla człowieka, cechę krajobrazu „pracującego”,

żywego. Aby tak się nie stało – także w przypadku cennego

Il. 1. Przykład harmonijnego krajobrazu kulturowego Delty Wisły. Cedry Wielkie. Fot. M. Opitz

8

historycznego krajobrazu Żuław Wiślanych – należy zasto-

sować szczególne formy ochrony tych wartości umożliwiając

jednocześnie tworzenie wartości nowych, które będą kiedyś

dobrze świadczyły o mieszkańcach regionu.

Przede wszystkim należy uświadomić sobie jakie cechy

stanowią o zabytkowym charakterze krajobrazu, a następ-

nie, które z tych cech mają pierwszoplanowe znaczenie dla

identyfi kacji postaci krajobrazu i których utrzymanie jest

niezbędne. Z reguły cechy wiodące są związane w sposób

bezpośredni z tradycyjną funkcją danego obszaru. W przy-

padku obszarów wiejskich – z funkcją rolniczą. Tym bar-

dziej odnosi się to do regionu żuławskiego. A warto zwrócić

uwagę, iż nawet najbardziej cenne historyczne obszary, je-

śli zmieniają swą pierwotną funkcję, stają się przedmiotem

gwałtownych i najczęściej destrukcyjnych w stosunku do

tradycji regionalnej – przemian.

Podsumowując – widziana przez nas postać krajobrazu jest

wynikiem procesów zachodzących w przestrzeni. Zatem kra-

jobraz odwzorowuje dynamikę dziejów – historię.

Widzialne formy krajobrazu powstają, trwają i zanikają. Te,

które trwają, dają świadectwo działań w minionych latach

czy nawet stuleciach. Mamy wówczas do czynienia z krajo-

brazem historycznym. Prawidłowe rozpoznanie sytuacji, czy

mamy do czynienia z wartościowym krajobrazem historycz-

nym, który może mieć cechy chronionego zabytku, polega

na przeprowadzeniu szczególnych studiów historycznych.

Polegają na zebraniu danych dotyczących tradycji histo-

rycznej kształtowania się całości środowiska kulturowego,

a więc przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej materiałów

źródłowych tekstowych, ikonografi cznych, fotografi cznych

i kartografi cznych; poznaniu opracowań dotyczących hi-

storii powszechnej, form osadniczych, form budownictwa

i architektury oraz zebraniu w trakcie koniecznych badań

terenowych danych dotyczących współczesnego stanu za-

chowania historycznych elementów krajobrazu. Na tej bazie

można opisać główne wydarzenia historyczne oraz na ich

tle dające się wyodrębnić znaczące, przełomowe fazy prze-

kształceń krajobrazu, czyli sekwencję przemian krajobrazu.

W ten sposób powstanie obraz krajobrazu dynamicznego,

żywego. Rodzaj zdarzeń historycznych zwykle stanowi także

o rodzaju i znaczeniu ich wpływu na wykształcanie się naj-

bardziej istotnych cech krajobrazu danego obszaru w danym

momencie historycznym.

Rejon Delty Wisły – Żuławy Wiślane, jest szczególnym

przypadkiem krajobrazu otwartego. W dobie dzisiejszych

intensywnych przemian cywilizacyjnych, a także niedaw-

nych ustrojowych, utrzymanie się harmonijnego krajobrazu

otwartego, uprawowego, „pracującego”, bez szczególnych ob-

jawów poważniejszej dewastacji, i to na tak sporym obszarze,

wydaje się być czymś unikatowym. Jeśli do tego dodać wyso-

ki stopnień nasycenia wyrazistymi i specyfi cznymi cechami

form regionalnych, w przypadku Żuław Wiślanych wielo-

kulturowymi i jedynymi na terenie Polski, a także występo-

wanie sporej liczby wysokiej klasy architektonicznych i in-

żynierskich obiektów zabytkowych oraz – co najważniejsze

– dużą czytelność zapisanych i utrwalonych w środowisku

historycznych form zagospodarowania, to możemy mówić

o obszarze najwyższych wartości kulturowych w krajobra-

zie. Żuławy Wiślane charakteryzują się także zachowaniem

do dzisiaj swojej funkcji wiodącej – wielowiekowej, histo-

rycznej funkcji rolniczej; są zatem obszarem bardzo cennym

z punktu widzenia zasobu krajobrazu kulturowego, szcze-

gólnie predestynowanym do świadomych działań kształtu-

jących – także poprzez ochronę najcenniejszych historycznie

cech i właściwości krajobrazu żuławskiego.

Nie można jednak zapominać, że także Żuławom Wiślanym

może grozić nagminne ostatnio zjawisko, a mianowicie za-

nik odrębności regionalnej. Zjawisko to jest wynikiem po-

stępującej globalizacji i powszechnego acz bezkrytycznego

korzystania z obcych wzorców kulturowych, do których

jest coraz łatwiejszy dostęp w wyniku zmian ustrojowych

i postępu w komunikacji medialnej. Zachowanie odrębności

regionalnej – widoczne nie tylko w krajobrazie, ale również

we wzorcach zachowań, strukturach społecznych, zajęciach

mieszkańców – jest bardzo ważnym czynnikiem wpływa-

jącym na komfort psychiczny człowieka. Czynnik ten, to

świadomość tożsamości przestrzennej z krajem, regionem,

miejscem zamieszkania i pracy. Taki uświadomiony związek

z otoczeniem jest ostatnio, w dobie uniformizacji zarówno

struktur przestrzennych jak i życia społecznego, bardzo cen-

nym i poszukiwanym elementem dobrego samopoczucia we

własnym miejscu na ziemi.

W przypadku Żuław Wiślanych, doświadczonych tragedią

zerwania ciągłości kulturowej w wyniku wysiedlenia po II

wojnie światowej wszystkich mieszkańców tego obszaru,

mieszkańców, którzy byli potomkami pierwszych osadników

i budowniczych ziemi żuławskiej, kontynuowanie poczucia

tożsamości z krajobrazem miejsca zamieszkania nowych

osadników jest wyjątkowo trudnym procesem. Nowi miesz-

kańcy Żuław Wiślanych przeszli długą drogę do odnalezienia

„kodu” tej nowej, obcej początkowo ziemi, na której przyszło

im żyć i pracować. Jednak obecnie na Żuławach mieszkają

już rdzenni żuławiacy tu urodzeni, i dzisiaj to oni zawiadują

i gospodarują żuławskim krajobrazem. Warto, aby ta dzia-

łalność była oparta na wiedzy o przeszłości ziemi żuławskiej

i jej charakterystycznych cechach kulturowych.

9

1. Położenie i granice. Dla Żuław Wiślanych przyjmuje się granice przebiegające

wzdłuż rzędnej około 10 m n.p.m., jako że rozgranicza ona

tereny o ewidentnie odmiennej charakterystyce przestrzen-

nej z punktu widzenia cech geomorfologicznych13.

Generalnie granice tego obszaru przebiegają następująco:

granica wschodnia – strefą krawędziową Wyżyn Gdańskich

wzdłuż drogi krajowej nr 1 Gdańsk – Łódź, dalej wzdłuż Wisły

do miejscowości Biała Góra, gdzie następuje rozwidlenie Wi-

sły i Nogatu; granica południowo-zachodnia przebiega wzdłuż

Nogatu do Malborka, następnie kieruje się nieco bardziej na

13 Żuławy Wiślane, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976. W pracy tej przy-

jęto takie granice dla określenia terytorium geografi cznego Żuław Wi-

ślanych.

południe i biegnie wzdłuż rzeki o nazwie Tina, około 2 do 5 km

na południe od jej koryta, obejmując następnie całą nieckę je-

ziora Druzno od południa i wschodu, dochodząc na koniec do

Elbląga; granicą północną są wody Zatoki Gdańskiej i Zalewu

Wiślanego. W opisie krajobrazów żuławskich znalazły się także

tereny odmienne w swoje budowie geomorfologicznej, a miano-

wicie pas wydm nadmorskich – Mierzeja Wiślana.

Na wydzielonym w ten sposób obszarze 1700 km2 znajduje

się w całości 11 i częściowo 7 gmin. Gminy całkowicie po-

łożone w obrębie Żuław Wiślanych, to:

I. Na Żuławach prawobrzeżnych, zwanych też Żuławami

Gdańskimi lub Steblewskimi:

Suchy Dąb

Cedry Wielkie

II. O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi

Il. 2. Podział na subregiony obszaru Delty Wisły. Rys. B. Lipińska.

10

II. Na Żuławach prawobrzeżnych:

Stegna

Sztutowo

Ostaszewo

Lichnowy

Nowy Dwór Gdański

Nowy Staw

Miłoradz

Gronowo Elbląskie

Markusy

Gminy częściowo położone na terenie Żuław:

III. Na Żuławach lewobrzeżnych:

Pruszcz Gdański

Pszczółki

Miłobądz

Tczew

IV. Na Żuławach prawobrzeżnych:

Malbork

Stary Targ

Dzierzgoń

Elbląg.

W ramach ogólnej nazwy „Żuławy Wiślane”, wymieniane są

poszczególne ich fragmenty zwane: na Żuławach lewobrzeż-

nych Żuławami Gdańskimi bądź Steblewskimi, a na Żuła-

wach prawobrzeżnych – Wielkimi Żuławami Malborskimi,

Małymi Żuławami Malborskimi, Żuławami Elbląskimi

oraz Szkarpawą.

Opowieść o Żuławach Wiślanych rozpoczyna się od pierw-

szych, zorganizowanych form osadnictwa. Za dolną granicę

przyjęto powstanie pierwszych osad na przełomie XII/XIV

wieku. Górna granica czasowa opisania etapów kształto-

wania się krajobrazu żuławskiego, to połowa XX wieku.

Uzasadnieniem jest wspomniany już wcześniej fakt nagłe-

go i jednorazowego zniszczenia ciągłości wielowiekowego,

tradycyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Żuław Wi-

ślanych w wyniku II wojny światowej. Okres po 1945 roku

do dnia dzisiejszego dopiero oczekuje na opracowanie, tym

istotniejsze i ważniejsze, że poruszające trudne zagadnienie

adaptacji i asymilacji nowych mieszkańców i ich własne

działania kształtujące współcześnie krajobraz żuławski.

2. Specyfi ka fi zjografi czna i osadnicza. Żuławy Wiślane, zwane również Deltą Wisły14, znajdujące się

14 Obszar Delty Wisły, kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiślane,

ma także inne formy fi zjografi czne. Żuławy (żuława) to teren wytwo-

rzony przez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawita-

cyjny odpływ wód, zaś występujące również w Delcie tereny depresyj-

ne (po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnego

odpływu nie mają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwą zwyczajo-

wą, utrwaloną pod 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnych obszarów

u ujścia Wisły do Bałtyku – to obszar o bardzo specyfi cznym

charakterze. Powstał w wyniku deltotwórczej działalności

Wisły, która nanosząc przez wieki utwory rzeczne, kształ-

towała powoli ziemię żuławską. Charakteryzując ten proces

należy podkreślić, że w przypadku Żuław Wiślanych prze-

biegał on odmiennie niż to najczęściej się zdarza na obsza-

rach ujściowych wielkich rzek. Mianowicie, delta rzeczna nie

wysuwała się tutaj w głąb morza, lecz odwrotnie – była i jest

to delta wewnętrzna. Powstawała na zatoce, objętej istnieją-

cymi wyniesieniami terenowymi – Wysoczyzną Gdańską

(Wyżynami Gdańskimi) i Wyniesieniem Elbląskim. Od ot-

wartego morza delta była oddzielona pasem lądu – mierzeją.

Na obszarze obecnego Zalewu Wiślanego w rejonie ujścio-

wym Nogatu, omawiany proces w formie szczątkowej wystę-

puje do dzisiaj. Generalnie – zanikanie naturalnego procesu

deltotwórczego spowodowane zostało przede wszystkim od-

cięciem koryta Nogatu od głównych wód niesionych przez

Wisłę. Nastąpiło to w wyniku zbudowania w latach 1912-

1916 w rejonie miejscowości Piekło – kanału, jazu i śluzy

– regulujących przepływ wód wiślanych do Nogatu. Podob-

ny proces, jaki miał miejsce na całych Żuławach, występuje

jeszcze w rejonie basenu jeziora Druzno, gdzie obserwuje

się powolne zamulanie i wypłycanie tego zbiornika. Jest to

archaiczny proces, który tworzył Żuławy Wiślane, a który

jednocześnie jest możliwy do obserwowania współcześnie.

Żuławy Wiślane to teren prawie całkowicie równinny, wzno-

szący się nieznacznie w kierunku południowym. Jednocześ-

nie występują spore obszary wyraźnie depresyjne (około 28%

powierzchni), jak i niewielkie, pojedyncze wyniesienia tere-

nowe. Największy z obszarów depresyjnych to basen jeziora

Druzno, gdzie najniższy punkt wynosi 1,8 m n.p.m. Drugim

co do wielkości obszarem depresyjnym jest rejon Nowego

Dworu Gdańskiego, z rzędną 0,7 m n.p.m. Obie te depresje

położone są po prawej stronie Wisły. Po lewej stronie obszar

depresyjny występuje na południe od koryta Wisły Martwej

i ma rzędną do 0,5 m n.p.m. Jedyne istotniejsze wyniesienie

terenowe na Żuławach Wiślanych, to wyniesienie dyluwialne

w miejscowości Grabiny Zameczek (około 6 km na wschód

od Pruszcza Gdańskiego), o rzędnej 14,6 m n.p.m. oraz

w miejscowości Jegłownik (ok. 7 km na południowy zachód

od Elbląga), o rzędnej 11 m n.p.m. Są to wyniesienia powstałe

w czasach glacjalnych i jako formy ostańcowe stanowią pew-

ną osobliwość geomorfologiczną Delty Wisły.

Jako teren zajmowany przez osadnictwo, zagospodarowany

przez i dla człowieka, Żuławy Wiślane mają również wyso-

ce specyfi czne cechy. Kilkuletniemu procesowi zagospoda-

delt Wisły i Nogatu używano dwóch określeń: „żuławy” i „niziny”. Por.

K. Cebulak, Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i me-

lioracja Żuław wielkich (o naturze i obliczach ziemi nowodworskiej),

[w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi. „Kolokwia Żuławskie”,

t. I, Gdańsk 2001, s. 60-62.

11

Cedry Wielkie

MikoszewoKąty Rybackie

ELBLĄG

Milejewo

Rychliki

Markusy

Stare Pole

SztutowoStegna

Ostaszewo

Lichnowy

Pszczółki

Subkowy

Stary Targ

SZTUM

MALBORK

DZIERZGOŃPELPLIN

TCZEW

PRUSZCZ GD.

NOWY STAW

NOWY DWÓR GD.

RACZKI ELBLĄSKIE-1,8

GDAŃSK

Miłoradz

KRYNICAMORSKA

ZA

LE

W W

I ŚL

AN

Y

Z A T O K A G D A Ń S K A

TOLKMICKO

rowania towarzyszyła bezustannie walka ludzi z przyrodą.

Wymagająca – jak niegdzie indziej na ternie Polski – szcze-

gólnych umiejętności technicznych, cech osobowościowych

mieszkańców, umiejętności organizowania sprawnie funk-

cjonujących struktur społecznych. Bez tego wszystkiego

człowiek nigdy nie mógłby skutecznie zapanować nad siła-

mi przyrody na tak nieprzyjaznym dla siebie terenie. Ów

wymagany charakter osadników wpłynął niezaprzeczalnie

na specyfi kę kulturową i w konsekwencji krajobrazową Żu-

ław jako specyfi cznego organizmu osadniczego. Środowi-

sko przyrodnicze zostało całkowicie zdominowane przez

tworzone ręką człowieka formy kulturowe. W zależności od

potrzeb przybywających osadników powstawały różne typy

rozplanowania wis, rozłogu, formy budownictwa, a także

spektakularne formy zabezpieczenia przeciwpowodziowego.

Zbudowane zostały drogi i trakty wraz z przeprawami przez

cieki i na koniec systemy zieleni osłonowej i wspomagającej

– alejowe obsadzenie dróg i rzędowe rowów odwadniająco-

II. 3. Depresje i punkty wysokościowe Żuław delty Wisły.

12

nawadniających systemu melioracyjnego. Jednocześnie bu-

dowanie krajobrazu żuławskiego przebiegało harmonijnie

i pozostawiło harmonijne cechy przestrzenne. Harmonijnie

przebiegały kolejne przemiany, rozwój i uzupełnianie się ist-

niejących form. Nad wszystkim górowała logika przyjmowa-

nych rozwiązań i doskonała funkcjonalność.

W ten sposób stworzona została jedna z istotniejszych cech

Żuław – środowisko umiejętnie przetworzone, zorganizo-

wane, tworzące niepodzielną makrojednostkę osadniczą

i funkcjonalną.

Żuławy Wiślane nie były i nie są jednakże jednostką cał-

kowicie jednorodną. W wyniku uwarunkowań naturalnych

i idących częściowo w ślad za tym podziałów administracyj-

nych, dzielą się na: – Żuławy Lewobrzeżne, zwane Gdański-

mi lub Steblewskimi (od centralnie położonej miejscowości

Steblewo) oraz Żuławy Prawobrzeżne. Odrębną jednostką

jest Mierzeja Wiślana. W skład Żuław Prawobrzeżnych

wchodzą: obszar zwany Szkarpawą – zajmujący teren przy

Ujściu Wisły elbląskiej do Zalewu Wiślanego, następnie

Żuławy Malborskie, dzielące się na Wielkie i Małe, gdzie

granicą jest rzeka Nogat, oraz – Żuławy Elbląskie zajmujące

obszar między północnym odcinkiem Nogatu a wschodnią

krawędzią Wyniesienia Elbląskiego.

Il. 4. Mapa topografi czna Żuław delty Wisły..

SzlakN

admotław

ski

Szlak Nadwiślańsk

i

Szla

k Dom

ówPo

dcie

niow

ych

Szlak Mennonitów

Szla

k Kop

erni

kows

ki

Szlak Bursztynowy

Szlak Żuławski

Tczew

Przejazdowo

Bystra

Wocławy

RusocinCieplewo

Suchy DąbRóżyny

Trutnowy Cedry Wielkie

Osice Giemlice

Długie Pole

Koszwały

BłotnikMiłocin

Leszkowy

Skowarcz

Pszczółki

Miłobądz

Malenin

DąbrówkaTczewska

Swarożyn

Lubiszewo

Szpęgawa

Czarlin

Narkowy

Bałdowo

Lisewo

Subkowy

Rajkowy

Rudno

Lignowy Szlacheckie

Wielki Garc

Gręblin

Wielka Słońca

Mątowy Wielkie

Bystrze

Miłoradz

StaraKościelnica

Gnojewo

PogorzałaWieś

Stara Wisła

Lichnowy

Boręty

Koźliny

Szymankowo

Nowa CerkiewKrzywe Koło

Gniazdowo

Ostaszewo

Drewnica

Niedźwiedzica

Sobieszewo

Świbno

Mikoszewo JantarStegna

Sztutowo Kąty Rybackie

Rybina

Tujsk

Orłowo

Lubieszewo

Marzęcino

Mirowo

Nowy Staw

Jazowa

Lubstowo

Lasowice Wielkie

Marynowy

Trepnowy

Tralewo

Tragamin

Królewo

Stare Pole

Kaczynos

Gronowo Elb.

Szropy

Żuławka Sztumska

Jasna

Ramoty

DzierzgońStary Targ

Gdańsk

Elbląg

Malbork

Pruszcz Gd.

Pelplin

Nowy Dwór Gdański

Sztum Pietrzwałd

Gościszewo

Waplewo Wielkie

Bągart

Kwietniewo

Tolkmicko

Milejewo

Kępki

Frombork

Krynica Morska

Przebrno

Palczewo

Steblewo

Kościeleczki

Pasłęk

Jeziernik

Górki Wschodnie

Cedry Małe

Przemysław Izbiska

Żuławki

Stegienka

Głobica

Świerznica

Łaszka

Kobyla Kępa

Rokitnica

Roszkowo

Grabiny-Zameczek

BrzózkiStawiec

Nowa Kościelnica

DworekKiezmark

Szkarpawa

Wybicko

Tuja

RychnowoŻuławskie Kmiecin

Rakowiska

Chlebówka

Świerki

Lipinka

Myszewo

Szawałd

Klecie

Święty Gaj

Kępniewo

Zwierzno

Stalewo

Markusy

Różany

Rozgart

SzaleniecKławki

Złotowo

Fiszewo

Ząbrowo

Jegłownik

WikrowoWierciny

Kazimierzowo

Janowo

Wiślinka

Wróblewo

Kończewice

Lichnówki

Stogi

Dębina

Kącik

Parszewo

Chełmek

Osłonka

Suchacz

Kadyny

RaczkiElbląskie

KomorowoŻuławskie

Dłużyna

Jelonki

Rychliki

Dzierzgonka

GozdawaŻelichowo

Tropy Elbląskie

Różewo

Nowotki

Batorowo

Nowakowo

Rubno Wielkie

Stobna

Wężowiec

Kępiny Małe

Bielnik

Mątowy Małe

Starocin

Łęcze

Próchnik

Wiślina

Cyganek

Piekło

Całuny

Jelenie

Oleśnica

Kąty

Buczyniec

Trzcinisko

Jezioro

Jasionno

Z A T O K A G D A Ń S K A

Z A L E W W I Ś L A N YMartwa

Wisła

Śm

iała

Wisła

J. Dąbrówko

Nog

at

Zato

ka E

lblą

ska

J. Drużno

Elbląg

Szka

rpaw

a

Linawa

Wisła

Dzi

erzg

oń

Prze

kop

W

isły

Kanał Wielki

Kan

ał Ś

ledz

iow

y

Motła

wa

Świę

ta

Tuga

Wisł

a Kr

ólew

iecka

J. Mikoszewskie

Kanał Elbląski

Kan

ał P

anieńs

ki

TinaFisz

ewka

7

1

1

50

22

225

230

229

514515

516

516

526

526

505

7

508

509

503

504

501

50

517

502

514

501

223

221

6

Rezerwat Mewia ŁachaRezerwat Ptasi Raj

Rezerwat Mątowy

Rezerwat Las Łęgowynad Nogatem

Rezerwat Parów Węgry

Rezerwat Biała Góra

Rezerwat Drużno

Park KrajobrazowyWysoczyzny Elbląskiej

Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana

RezerwatZatoka Elbląska

RezerwatKadyński Las

Rezerwat BukiWysoczyzny Elbląskiej

RezerwatKąty Rybackie

Rezerwat BukiMierzei Wiślanej

-1,8

11,4

-1,6

14,6

0 10 km

skala orientacyjna

wody

lasy

depresje

drogi główne

drogi drugorzędne

drogi lokalne

koleje

koleje wąskotorowe

szlaki turystyczne

mosty zwodzone

promy

śluzy

łowiska

przystanie

plaże

pochylnie

latarnie

wiatraki

domy podcieniowe

muzea

ruiny

zamki

miejsca pamięci narodowej

zabytkowe przepompownie

kościoły zabytkowe

kościoły

cmentarze zabytkowe

13

Żuławy Wiślane były od dawna przedmiotem zainteresowa-

nia badaczy i naukowców różnych specjalności. Do 1945 roku

były to opracowania przede wszystkim badaczy niemieckich.

Największą część stanowiły prace z zakresu historii i stosun-

ków społeczno-politycznych, ale były i prace z zakresu nauk

przyrodniczych: geografi i, hydrologii, biologii.

Najwcześniejsze, dotyczące ogólnego zarysu geografi czno-

historycznego, jest opracowanie Abrahama Hartwicka15.

Obszerniejszą pracę na podobny temat przedstawił później

Maks Toeppen16.

O zagadnieniach osadnictwa w XIII wieku na Wielkich Żu-

ławach Malborskich pisał Arthur Semrau17, a o Żuławach

Elbląskich, omawiając ich historię, cytując dokumenty lo-

kacyjne, przywileje, itp. Christoph Eduard Rhode, Michael

Gottlieb Fuchs, Eugen G. Kerstan18.

Pierwszym, w pewnym sensie kompleksowym opraco-

waniem, jest „Zeszyt 11” wychodzący w ramach publikacji

„Źródeł i opracowań do historii Prus Zachodnich”, zawie-

rający prace dotyczące Delty Wisły trzech autorów: Hugo

Bertrama – o zagadnieniach fi zjografi cznych w ujęciu histo-

rycznym, Wolfganga la Baume’a – o osadnictwie prehisto-

rycznym i nowożytnym, oraz Otto Kloeppela – o rozwoju

formy architektonicznej domu i zagrody oraz o planowaniu

wsi19. Praca ta zawiera ogólną charakterystykę Delty Wisły

15 A. Hartwich, Geographisch-historische Landesbeschreibung derer drey-

en In Polnischen Prussen liegenden Werder al des Danziger- Elbing- u.

Marienburischen, Königsberg 1722, s. 37 (pisownia tytułu oryginal-

na). Autor o krajobrazie żuławskim pisze między innymi tak: „istnieją

wszędzie bogate łąki, różne rodzaje drzew owocowych, rozbudowane

uprawy przypraw kuchennych (?!), wpływających również na urodzaj-

ność gleby”.

16 M. Toeppen, Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824,

passim.

17 A. Semrau, Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13

Jahrhundert, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissen-

schaft u. Kunst zu Th orn“, H. 42, Th orn 1934, passim.

18 C. E. Rhode, Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und

statistischer hinsicht, Danzig 1871, passim; M.G. Fuchs, Beschreibung

der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicher

und statistischer hinsicht, Elbing 1818; E.G. Kerstan, Die Geschichte des

Landkreises Elbing, Elbing 1925, passim.

19 H. Bertram, W. La Baume, O. Kloeppel, Das Weichsel-Nogat-Delta. Bei-

träge zur Geschichte seiner landschaft lichen Entwickelung, vorgeschicht-

lichen Besiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, „Quellen und

Darstellungen zur Geschichte Westpreussens, Westpreussischen Ge-

z punktu widzenia znakomitego hydrografa, historyka oraz

architekta. Posłużyli się oni opisem występujących zjawisk,

prezentując dzieje, zabytki i formy krajobrazowe tego obsza-

ru. Całość ma charakter raczej popularnonaukowy. Niemniej

jeden z autorów – H. Bertram, zainteresował się wyraźnie

także zagadnieniem form krajobrazowych występujących

na Żuławach. W przywołanej powyżej publikacji zamieścił

na początku swojego artykułu wyróżnione przez siebie typy

krajobrazu, ilustrując je fotografi ami20.

W zakończeniu zaś umieścił cały zestaw ilustracyjny, odno-

sząc go do poszczególnych fragmentów tekstu – na przykład

przedstawił w formie widoków z lotu ptaka (fotografował

z wież kościołów) oraz opatrzył komentarzem: „typ krajobra-

zu z terenów o zwartych, dużych, średniowiecznych wsiach

lokacyjnych” oraz „typ krajobrazu obszarów osadnictwa

>>olęderskiego<<”. Ponadto wyróżnił typy krajobrazu: no-

wych, „młodych” obszarów, świeżo pozyskanych; krajobrazu

obszarów ujściowych w delcie Nogatu, jeszcze o charakterze

pierwotnym; krajobrazu fragmentów terenów z pierwotną

roślinnością; oraz krajobraz tak zwanego Kanału Drzew-

nego – czyli zarastającej rynny w naturalnej, wypłycającej

się zatoce między miejscowością Osłonka a miejscowością

Marzęcino, jako wyjściowej formy krajobrazowej dla póź-

niejszych przekształceń.

H. Bertram przedstawił także formy pojedynczych elemen-

tów przestrzennych, według niego charakterystycznych dla

Żuław Wiślanych, takich jak: śluza w miejscowości Grabiny

Zameczek, gdzie kanałem o drewnianej konstrukcji płyną

wody Kłodawy nad korytem Motławy, a także malownicze

wnętrza krajobrazowe dróg alejowych i traktów komuni-

kacyjnych czy też typ narożny zagrody „olęderskiej”21. H.

Bertram podjął również próbę zrekonstruowania krajobrazu

Żuław Wiślanych z okresu sprzed osadnictwa krzyżackiego,

czyli z około XIII wieku22.

schichtsverein“, H. 11, Danzig 1924, passim.

20 H. Bertram, Die physikalische Geschichte des Weichsel-Nogat-Delta,

[w:] Das Weichsel-Nogat-Delta, op. cit., fotografi e na s. 1, 5, 7 oraz 9.

21 Ibid., fotografi e na tablicach I-VIII.

22 Ibid., mapa – załącznik „Das Weichsel delta um das Jahr 1300”.

III. Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze

14

Ponadto zajmując się zagadnieniami związanymi z gospo-

darką wodną, opisał szczegółowo rozwój systemów odwad-

niających i przeciwpowodziowych od czasów krzyżackich

do współczesnych23 i przy okazji zamieścił sporo uwag

i spostrzeżeń dotyczących form krajobrazu otwartego, jaki

w wyniku owej działalności człowieka powstawał. Już same

ilustracje obrazujące poszczególne urządzenia techniczne

związane z systemem wodnym, jak: wały, kanały, strażnice

wodne, wiatraki odwadniające, a także jednostki polderowe,

starorzecza, rozlewiska, cieki naturalne – ukazują specyfi cz-

ny charakter żuławskiego krajobrazu.

Bardzo obszerną pracą, dotyczącą architektury na Żuławach

Wiślanych jest inwentarz Bernharda Schmidta, opracowa-

ny dla ówczesnego powiatu malborskiego24. Dzieło zawiera

23 H. Bertram, Die Entwickelung des Deich- Und Entwässerungwesens im

Gebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seit dem 14ten Jahrhun-

dert, Danzig 1907, passim; tenże Chronik des Danziger Deichverbandes,

Danzig 1907, passim; tenże Die Eindeichung, Trockenlegung und /Be-

siedlung des Weichsel Deltas seit dem Jahre 1300 in ihrer geopolitischen

Bedeutung, [w:] „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein“,

H. 72, Danzig 1935, passim.

24 B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T.

V. Marienburg, cz. 1. Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die Länd-

bardzo ciekawy i wyczerpujący materiał z zakresu historii

osadnictwa, zagadnień gospodarczych, technologii osusza-

nia i pozyskiwania ziem żuławskich, a częściowo dotyka

nawet zagadnień krajobrazowych. Zawiera bogaty materiał

zdjęciowy i rysunkowy dotyczący architektury, sztuki, detalu

zdobniczego, kończąc na zapisach nutowych tonacji dzwo-

nów kościołów żuławskich.

Podobne dzieło wydał Johann Heise, opisując obszar

dawnego powiatu gdańskiego25. Praca Heisego jest mniej

obszerna niż dzieło Schmidta, zawiera jedynie krótkie

wzmianki dotyczące historii poszczególnych miejscowości,

między innymi daty lokacji, koncentrując się głównie na

opisach średniowiecznej architektury sakralnej. Jak sama

nazwa wskazuje, obie prace są obszernymi spisami – inwen-

tarzami nieomalże wszystkich dóbr kultury występujących

na omawianych terenach. Wymienione opracowania są na-

pisane z punktu widzenia historyka sztuki i architektury

i zawierają niesłychanie bogaty ładunek informacyjny oraz

lichen Ortschaft en, Danzig 1919, passim.

25 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. I.

Pomerellen mit Ausnahme der Stadt Danzig, Danzig 1884-87, passim.

Il. 5. Kartografi czna rekonstrukcja delty Wisły w XIII wieku wg H. Bertrama.

15

wątki badawcze dotyczące historii powstawania obiektów,

ich klasyfi kację i datowanie. Fragmenty dotyczące opisu tła

krajobrazowego, na jakim znajdują się zabytki żuławskie, są

ciekawym uzupełnieniem, zwłaszcza inwentarza autorstwa

B. Schmidta26.

26 Oto jak opisuje krajobraz żuławski B. Schmid w swojej pracy Die

Bau- und Kunstdenkmäler …, op. cit., s. XV-XVIII, (…) powstała tu

połączona z różnych majątków wieś Lindenwald (Lipki). W ten spo-

sób zmienił się krajobraz na skutek pracy osiedleńców i ich potom-

ków. Suszenie i karczowanie były jedynymi środkami do uzyskania

produkcyjnej gleby, pierwotnie pokrytej bagnami i lasami. Błędne by-

łoby mniemanie, że Żuławy były ubogie w materiał budowlany. Każ-

da wybudowana zagroda jest otoczona drzewami liściastymi. Nowo

budowane drogi i powiatowe szosy są obsadzane różnymi gatunkami

drzew (lipy, klony, drzewa owocowe i inne). Charakterystyczny w tym

czasie krajobraz Żuław to pastwiska (znajdujemy je przy wszystkich

starych polnych drogach). Na nizinach szkarpawskiej i linawskiej lub

druznieńskiej każdy większy rów obrośnięty jest wikliną. Krzewy te

gęściej rosną przy zabudowaniach. Znajdujemy na tym obszarze rów-

nież specjalnie zakładane uprawy wikliny mające za cel uzyskanie

cennego dodatkowego zbioru, a także ochronę przed powodzią. Wy-

sokie topole przy zagrodach służyć miały jako gromochrony. Bogate,

ciągnące się od północy do wschodu obszary leśne [prawdopodobnie

Mierzeja Wiślana – komentarz BL] zaciemniają obraz kraju, często

widoczność wynosi ćwierć i pół mili. Turysta ma stale zmieniony

krajobraz w przeciwieństwie do terenów bezdrzewnych na wyżynach

[prawdopodobnie obszar Wielkich Żuław Malborskich – komentarz

BL]. Urodzajność gleby zmusza turystę do podziwiania piękna natury.

Pociągające są krajobrazy nad Wisłą Elbląską, Linawą i Tugą. Rzeczki

te porośnięte są krzewami i sprawiają wrażenie lasów. Rozrzucone za-

grody gospodarzy budowane są w różne sposoby. Najczęściej z drew-

na z wysokimi słomianymi względnie dachówkowymi dachami, jak

„sznur korali” na brzegami rzek, gdzie zauważyć można łodzie starego

typu. Na Żuławach wyższych, w części południowej drzewostan się

zmniejsza, coraz częściej pojawiają się pola uprawne buraków cukro-

wych dla przemysłu i dla potrzeb miejscowych. Plantacje zwiększają

się z roku na rok. Krajobraz wzbogaca się o wysokie brzegi Wisły,

które przy rannym słońcu wplatają się w radosny i kolorowy pejzaż

Bardzo interesującą pozycją literatury opisującą zabytki,

a także krajobraz żuławski, jest opracowanie Wiktora Zir-

kwitza zatytułowana „Das Dorf um Danzig”. O autorze moż-

na powiedzieć, iż był pierwszym, który w pewnym stopniu

odkrył i ukazał krajobraz Żuław, zauważył jego specyfi kę

i odrębność. Zamierzał on opublikować obszerną pracę o wsi

podgdańskiej27, zawierającą między innymi charakterystykę

kościołów wiejskich, rozplanowania wsi, cech krajobrazo-

wych, budynków przepompowni, wiatraków przemiałowych,

wiatraków odwadniających oraz zabudowy gospodarstw rol-

nych. Także porównań dawnych form zagospodarowania

i współczesnych propozycji. Niestety, całość pracy z powodu

wybuchu II wojny światowej nie ukazała się. Dostępny jest je-

Żuław. Na Małych Żuławach są wyżyny Elbląska i Tolkmicka i owe

pagórki Prus Wschodnich służą jako zasłona rozległym nizinom (…)

Brązowoczerwona cegła w starych kościółkach wiejskich kontrastuje

malowniczo z obszarami otaczającej zieleni łąk i pastwisk. Krajobraz

Żuław natura obdarzyła bogactwem kolorytu. Natura obdarza pejzaż

Żuław coraz to nowymi gamami barw. W kwietniu kwitnące sady i po-

la, w maju rzepak, dojrzałe zboże w czerwcu i wilgotny klimat dzięki

rowom przeplatającym nizinę Żuław. Mchem pokryte ceglane mury

z siwymi gzymsami i srebrnoszarymi gontami wieżyczek, czerwona

cegła odznaczająca się przez białą zaprawę – harmonizują z kwitną-

cymi polami: tak odnajdujemy piękno Żuław. B. Schmid cytuje także

opis krajobrazu żuławskiego stworzony przez Eduarda Heinela w 1832

roku: „(…) Od Malborka do wyżyn Tczewa rozciąga się krajobraz

Wielkich Nizin jako park przed oczyma widza. Jak piękne, kwitnące

dziecko leżą Żuławy w otaczających je srebrnych ramionach majesta-

tycznie płynących wód. W złotym kręgu urodzajnych pól, gdzie pasie

się bydło zanurzone aż po piersi w pachnącej koniczynie, która ozda-

bia kędzierzawe łąki pomiędzy wsiami z wkomponowanym w majestat

wznoszących się do nieba wież kościelnych. Jak mógłby tego widoku

nie podziwiać z daleka wędrujący przybysz. Wszystko, co tu spotyka-

my, świadczy o dobrobycie i pełni życia. (…)”

27 W. Zirkwitz, Das Dor um Danzig, Danzig 1940, passim.

Il. 6. Krajobraz tak zwanych Nizin Gdańskich – okolice Trutowych wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska.

16

dynie wyciąg zawierający sporo ilustracji i fragmenty tekstu.

Jest to rozdział dotyczący rozwoju budownictwa sakralnego

od czasów krzyżackich do czasów reformacji. Z zestawu ilu-

stracji dotyczących całości zamierzonej pracy można częś-

ciowo zorientować się w jej projektowanym profi lu. Między

innymi na wstępie autor umieścił parę ujęć z terenu Żuław,

prezentując charakterystyczne motywy krajobrazowe, ko-

mentując to w podpisach pod zdjęciami.

Zirkwitz zamieścił również serię ujęć przedstawiających wia-

traki żuławskie. W dziele tym można zapoznać się z opisami

zabytków żuławskich – kościołów, domów podcieniowych

i zabudowań gospodarczych. Interesującym uzupełnieniem

jest krótki rozdział opisujący ówczesne podejście do nowego

zagospodarowania ziem żuławskich, starające się kontynuo-

wać – już wtedy! – tradycje architektoniczne tego terenu.

Z prac dotyczących zagadnień społecznych i historii osad-

nictwa warto wymienić opracowania na temat osadnictwa

„olęderskiego”, a w szczególności mennonickiego28, opubli-

kowane przez B. Schumachera, R.A.H. Nordmanna, H. Pen-

nera29.

28 Do dzisiaj trwa dyskusja nad pisownią nazwy tej grupy wyznaniowej.

W starszych publikacjach spotykamy pisownię dwojaką: „menonici”

bądź „mennonici”, od około 1990 roku uznano za prawidłową pisow-

nię: „mennonici”, zaś ostatnio w słowniku PWN podano pisownię:

„menonici”. Sprawa wydaje się być nierozstrzygnięta. W niniejszym

opracowaniu – poza cytowaniem tytułów opracowań – stosuje się pi-

sownię: „mennonici”.

29 B. Schumacher, Niederländische Ansiedlung im Herzogtum Preussen zu

Zeit Herzog Albrechts (1525-1568), Leipzig 1903, passim; R. Heuer, Die

Holländerdörfer in der Weichselniederung um Th orn, [w:] „Mitteilun-

gen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Th orn“, H.

42, Th orn 1934, passim; H. Penner, Ansiedlung mennonitischer Nieder-

Bardzo obszerną literaturę pozostawił wymieniany już wie-

lokrotnie H. Bertram, publikując opracowania dotyczące

zagadnień związanych z osuszaniem, pozyskiwaniem tere-

nów, osadnictwem i gospodarką wodną na Żuławach Wi-

ślanych30.

Sporo informacji można uzyskać także z Atlasu Wolnego

Miasta Gdańska, wydanego w 1936 roku31, gdyż w skład

terytorium WMG wchodziła znaczna część Żuław Wiśla-

nych. W atlasie tym, w formie tablic wraz z komentarzem,

opracowane zostały między innymi następujące zagadnienia:

budowa geologiczna, struktura gleb, osadnictwo prehisto-

ryczne i nowożytne, system melioracyjny, formy użytko-

wania terenu, typy rozplanowania wsi, zaludnienie, rodzaj

wyznania ludności, pochodzenie ludności (język ojczysty),

wyniki plebiscytu z 16 maja 1920 r. oraz 25 maja 1933 r.,

struktura zasiewów i upraw polowych, wielkość gospodarstw

rolnych.

Po II wojnie światowej zaczęły pojawiać się już publikacje

autorów polskich. Najpoważniejszymi opracowaniami do-

tyczącymi historii Żuław oraz stosunków społeczno-go-

spodarczych są prace: Przemysława Szafrana – o Żuławach

Gdańskich, Andrzeja Piątkowskiego i Aleksandra Mączaka

– o Żuławach Malborskich32. Są to prace historyczne opar-

länder im Weichselmundungsgebiet von der Mitte 16 Jahrhunderts bis

zum Beginn der preussischen Zeit, Karlsruhe 1940, passim.

30 H. Bertram, Die Entwickelug …, passim, tenże Die physikalische Ge-

schichte des Weichsel-Nogat-Deltas, [w:] Das Weichsel-Nogat-Delta.

Danzig 1924, passim; tenże Chronik des …, passim; tenże Die Eindei-

chung …, passim.

31 Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936, passim.

32 P. Szafran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecz-

Il. 7. Krajobraz „końca” Żuław Wiślanych u ujścia do Zalewu Wiślanego w okolicy Krynicy Morskiej wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska.

17

te na bardzo bogatym materiale źródłowym, na przykład

księgach rachunkowych okręgów administracyjnych, lustra-

cjach i miejskich recesach elbląskich, wilkierzach wiejskich

i katastrach podatkowych.

Obszernym, wielodyscyplinarnym opracowaniem mono-

grafi cznym całości Żuław Malborskich jest praca zbiorowa

pod redakcją Bolesława Augustowskiego „Żuławy Wiślane”.

Obejmuje ona problematykę z zakresu historii, nazewnictwa,

fi zjografi i, gospodarki wodnej i systemu wodno-melioracyj-

nego, zagadnień demografi cznych, rolnictwa, przemysłu, tu-

rystyki, komunikacji i zagadnień rozwoju gospodarczego.

Wiele ciekawego materiału można znaleźć także w podob-

nej pozycji monografi cznej, wydanej również pod redakcją

B. Augustowskiego, a dotyczącej Doliny Dolnej Wisły33.

Jedyną poważniejszą pracą powstałą po 1945 roku, dotyczącą

zabytków architektury na Żuławach Wiślanych jest, jak do

tej pory, inwentarz Jerzego Stankiewicza34, niestety już moc-

no zdezaktualizowany z uwagi na rok dokonania tej lustracji

(1956 r.) Jak sam autor pisze, opracowanie to nie pretenduje

do próby podsumowania wszystkich problemów związanych

z budownictwem obszaru Delty Wisły, a jedynie sygnalizuje

je na podstawie wyników lustracji stanu zabytków. Jednak-

nych i gospodarczych, Gdańsk 1981, passim; A. Piątkowski, Posiadło-

ści ziemskie w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1972, passim; A. Mączak,

Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII wieku,

Warszawa 1962, passim.

33 Dolina Dolnej Wisły, pr. zbiorowa, red. B. Augustowski, Wrocław-War-

szawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, passim.

34 J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (na

marginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracji zabytków),

Gdańsk 1958, passim.

że owe uwagi nie straciły na aktualności, a wręcz uzyskały

dobitne potwierdzenie i należałoby żałować, iż przez dłu-

gi czas były jedynym głosem wołającym o uświadomienie

społeczeństwu mało spopularyzowanych i niedocenianych

wartości Żuław Wiślanych.

O charakterystycznych formach architektury żuławskiego

domu podcieniowego pisze J. Stankiewicz także w szkicu

poświęconym znanemu z nazwiska budowniczemu żuław-

skiemu Piotrowi Loewenowi35.

Zagadnienia związane z osadnictwem „olęderskim” zosta-

ły przedstawione w dwóch pozycjach autorów niemieckich,

H. Wiebego, K.H. Ludwiga36 oraz artykuł Kazimierza Mę-

żyńskiego37. Ciekawa praca autorstwa Ewy Filipskiej doty-

cząca cmentarzy mennonickich na Żuławach i w Dolinie

Dolnej Wisły, powstała w oddziale Pracowni Konserwacji

Zabytków w Toruniu, obejmując charakterystykę 187 obiek-

tów wraz z cytatami z nagrobków oraz bogatym materiałem

35 J. Stankiewicz, Piotr Loewen – budowniczy żuławski, [w:] „Ochrona

Zabytków”, R. 9, Nr 1/2, Warszawa 1956, passim.

36 H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländlischer Mennoniten im

Weichselthal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des

Jahrhunderts, [w:] „Wiss. Beitrage zur Geschichte und Landeskunde

Ost- Mitteleuropas“, nr 3, Marburg-Lahn 1952, passim; K. Ludwig, Zur

Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten, Marburg-Lahn

1961, passim.

37 K. Mężyński, O menonitach w Polsce, [w:] „Rocznik Gdański”, T.

XIX/XX, Gdańsk 1960-61, passim; tenże Z wędrówek menonitów po-

morskich, gmina w Berdiańsku nad Morzem Azowskim, [w:] „Rocznik

Gdański” T. XXVIII, Gdańsk 1969, s. 246 – gdzie zamieszcza bardzo

interesującą mapę kolonii mennonickich nad Morzem Azowskim, na

której widnieją nazwy osad będące wprost nazwami opuszczonych

przez mennonitów swoich wsi na Żuławach Wiślanych.

Il. 8. Steblewo – nowe zagrody (z 1938 roku) wzorowane na układzie zagrody typu „olęderskiego” wg W. Zirkwitza. Zabudowa ta istnieje do

dzisiaj. Repr. B. Lipińska.

18

ilustracyjnym38. Popularne opracowanie dotyczące cmen-

tarzy mennonickich opublikował także wieloletni dyrektor

Muzeum Wisły w Tczewie – Roman Klim, który zainicjował

cykliczne spotkania mennonitów z całego świata na terenie

Żuław Wiślanych39.

Z najnowszych pozycji literatury dotyczącej Żuław Wiśla-

nych należy wymienić świetną pozycję autorstwa Edmun-

da Kizika, zatytułowaną „Mennonici w Gdańsku, Elblągu

i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII

wieku”40. Zagadnienia osadnictwa „oledrskiego” ze szczegól-

nym uwzględnieniem odłamu religijnego mennonitów do-

tyczy opracowanie autorstwa Petera J. Klassena dzisiejszego

przywódcy mennonitów, zatytułowana „Ojczyzna dla przy-

byszów” z 2002 r.41 Wiele interesujących wiadomości o żu-

ławskich mennonitach zawiera album – katalog z wystawy

„Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo”.

Zbiór ciekawych artykułów znaleźć można w wydanych pod

tytułem „Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi” ma-

teriałach z sesji naukowej zorganizowanej w październiku

2000 r. w Stegnie42. Tytuły opublikowanych referatów doty-

czą głównie historii Żuław, szczegółowych omówień wybra-

nych elementów zagospodarowania oraz działalności gospo-

darczej dawnych żuławiaków, a także dzisiejszego podejścia

do ochrony tożsamości i unikatowości kulturowej Żuław

w dzisiejszych uwarunkowaniach. Rodzajem monografii

jest pozycja pod tytułem „Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański”,

wydana w 2001 roku w Nowym Dworze Gdańskim przez

wydawnictwo „Żuławy Wiślane”, a zatem jako ściśle lokalna

inicjatywa43. Opracowanie zawiera wiele bardzo ciekawych

informacji z historii Nowego Dworu zilustrowanych foto-

grafi ami i pocztówkami z epoki, posługująca się nieznany-

mi materiałami źródłowymi (wspomnienia, drobne zabytki

kolekcjonerskie jak ogłoszenia, nalepki, druki reklamowe

itp.). Bardzo specjalistyczna lecz niesłychanie interesująca

dla zrozumienia istoty funkcjonowania środowiska Żuław

Wiślanych pod względem ich bezpieczeństwa przeciwpo-

wodziowego, jest seria wydawana przez Instytut Budowni-

ctwa Wodnego PAN – Bibliotekę Hydrotechniczną, a w niej

pozycje autorstwa Jerzego Makowskiego, takie jak: „Setna

rocznica wykonania Przekopu Wisły 1895-1995”, „Wały

38 E. Filipska, Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, doku-

mentacja naukowo-historyczna, PP PKZ o/Toruń, Toruń 1978, ma-

szynopis.

39 R. Klim, Śladami mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1994,

passim.

40 E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych

w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej spo-

łeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994, passim.

41 P.J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii meno-

nitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002, passim.

42 Żuławy i Mierzeja Wiślana. Moje miejsce na ziemi, Gdańsk 2001, pas-

sim.

43 Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, pr. zbiorowa pod red. M. Opitza,

Nowy Dwór Gdański 2001, passim.

przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowa-

nie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań”

oraz „Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska

i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warun-

kach” (wydane w latach 1994-1997).44 Opracowania te uzmy-

sławiają, jak trudne i niebezpieczne jest środowisko przyrod-

nicze na Żuławach i jak wiele działań musiał i musi wykonać

człowiek, aby nadal korzystać z terenów ziemi żuławskiej.

Niezwykle cenne merytorycznie artykuły dotyczące tech-

nicznych i technologicznych aspektów w historii przekształ-

cania Delty Wisły, a także całej fi lozofi i postępowania czło-

wieka w tym unikatowym środowisku, przedstawił w autor-

skim zbiorze Kazimierz Cebulak, od 1945 roku przez wiele

dziesięcioleci związany z gospodarką wodną na Żuławach

Wiślanych.45

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną, cenną publikację,

powstałą przy okazji świetnej wystawy zatytułowanej „Men-

nonici na Żuławach”, zorganizowanej przez Oddział Etno-

grafi czny Muzeum Narodowego w Gdańsku. Zawiera ona

szereg artykułów najbardziej uznanych znawców kultury

i sztuki oraz dziejów mennonitów.46

Natomiast piękno tej ziemi wraz z ciekawym komentarzem

prezentują albumy fotografi czne: Marka Opitza Żuławy czas

przełomu wydany w 1998 r. oraz Marka Opitza i Piotra Sos-

nowskiego Delta Wisły – krajobraz dla konesera, wydany

w 2009 r. 47

Interesująco zapowiada się „Rocznik Żuławski”, wydawany

jako inicjatywa lokalna Stowarzyszenia Miłośników Nowego

Dworu Klub Nowodworski.

Widać z powyższego, że obecnie mamy do czynienia z wie-

loma cennymi inicjatywami stałego poszerzania wiedzy

o historii i wartościach kulturowych Żuław Wiślanych

i z upowszechnianiem tej wiedzy.

44 J. Makowski, Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska

i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach, Gdańsk

1994, passim; tenże Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 1895-

1995, Gdańsk 1995, passim; tenże Wały przeciwpowodziowe Dolnej

Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie

znacznych wezbrań, Gdańsk 1997, passim.

45 K. Cebulak, Delta Wisły – powyżej i poniżej poziomu morza, Nowy

Dwór Gdański 2010, passim.

46 Mennonici na Żuławach, pr. zbiorowa wg koncepcji E. Milewicz,

Gdańsk 2007, passim.

47 M. Opitz, Żuławy – czas przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; M.

Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły – krajobraz dla konesera, Nowy Dwór

Gdański 2009.

19

1. Okres wczesnośredniowieczny. Pierwsze próby wprowadzenia osadnictwa na terenie Delty

Wisły, pomijając osadnictwo prehistoryczne, datują się na

koniec XIII wieku. Przyjmuje się też, że mniej więcej w tym

czasie ukończony został naturalny proces tworzenia się delty.

Następne etapy jej kształtowania były już całkowicie dziełem

człowieka. W przypadku Żuław Wiślanych, w ślad za kolej-

nymi wydarzeniami historycznymi, następowała ekspansja

terytorialna człowieka. Wiązało się to z procesem pozyski-

wania coraz to nowych, osuszanych terenów, pod rozwijające

się osadnictwo. Powstawały na nich urządzenia służące do

ochrony przeciwpowodziowej, całe systemy odwadniają-

co-nawadniające, rozwijała się sieć dróg i zwiększała liczba

przepraw przez naturalne rzeki i strugi. W zależności od

okresu powstawania zmieniały się formy tych elementów,

lecz zasada pełnej integracji przestrzennej i współdziałania

funkcjonalnego całych grup wsi w ramach większych polde-

rów, czyli miejsc odwodnionych, obowiązywała zawsze.

Obszar dzisiejszych Żuław Wiślanych ciążył wówczas ku

trzem ośrodkom: na zachodzie – ku Gdańskowi, na wscho-

dzie – początkowo ku grodowi Truso, lokalizowanemu przez

badaczy w okolicach Janowa pod Elblągiem, a część połu-

dniowa Żuław – ku grodowi w Zantyrze, lokalizowanemu

w okolicy dzisiejszego Tczewa.

Oprócz głównych szlaków komunikacyjnych biegnących

granicami wyznaczonymi przez strefę krawędziową wznie-

sień gdańskich i elbląskich, istniały w okresie wczesnośred-

niowiecznym z pewnością różne lokalne połączenia między

ówczesnymi jednostkami osadniczymi. Jednak z uwagi na

niesprzyjające warunki przyrodnicze miały najprawdopo-

dobniej charakter sezonowy i bardzo zmienne przebiegi.

Z ciekawszych należy wspomnieć szlak komunikacyjny wio-

dący południową krawędzią delty, gdzie warunki naturalne

były gorsze niż wzdłuż zachodniej i wschodniej krawędzi.

Przeszkody terenowe – głównie bagna i cieki – pokonywano

wówczas za pomocą budowy solidnych mostów, o wysokim

– jak na ówczesne czasy – poziomie technicznym. Świadczy

to o ważności tej trasy i jej przydatności.

Warunki przyrodnicze, które panowały wówczas na obszarze

delty, oraz znikome możliwości techniczne walki z żywiołem

wodnym powodowały, iż pierwsze osadnictwo lokowało się

na istniejących naturalnie niewielkich wyniesieniach terenu,

a zatem na miejscach wówczas najdogodniejszych. Próbą rekon-

strukcji XIII-wiecznego obrazu ówczesnego terytorium Żuław

Wiślanych z umiejscowieniem punktów osadniczych z tego

okresu, jest mapa H. Bertrama, zatytułowana „Delta Wisły do

1300 roku”, a także mapa Żuław Gdańskich tegoż autora, zaty-

tułowana „Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku” .

Il. 9. Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku wg H. Bertrama.

H. Bertram, opierając się na danych źródłowych, stosunkowo

szczegółowo przedstawił układ wodny oraz rozmieszczenie

osad. Obecnie jest to jedyna próba rekonstrukcji Delty Wisły

sprzed okresu intensywnego rozwoju osadnictwa i zagospo-

IV. Krótka historia Delty Wisły

20

darowania kulturowego i gospodarczego Żuław Wiślanych

i do dzisiaj jest najważniejszym punktem wyjścia do prac

historycznych.

Bezpośrednio ze źródeł wynika, iż we wczesnym średniowie-

czu przedmiotem zapisu w dokumentach był cały zespół wsi

(Siedlicze, Osycze, Sunwo, Uthatino, Oteslawe, Wyslina, Bystra,

Vruti, Ostrow – brzmienie nazw ówczesne). Świadczy to, że już

przed 1308 rokiem istniał na Żuławach lewobrzeżnych pewien

większy, zagospodarowany obszar – pierwszy krok w kierunku

wykorzystania tego terenu. Potwierdzeniem jest także wzmian-

ka o „Starej Tamie”, ponoć istniejącej w tym czasie. Mogła ona

chronić obszar zajmowany przez wymienione w dokumentach

osady. Przebieg i próbę rekonstrukcji zamieszcza również H.

Bertram na wymienionej już wcześniej mapie rekonstruującej

terytorium Żuław. W opracowaniu dotyczącym rozwoju syste-

mu przeciwpowodziowego na Żuławach Gdańskich, Bertram

zamieszcza szczegółowy opis przebiegu tamy. Na mapie z około

XVII w. także można ją zauważyć.

Il. 10. Autor nieznany. Mapa Żuław Steblewskich (gdańskich) około

XVII w. – widoczna jest tu „Stara Tama”.

2. Pod panowaniem zakonu krzyżackiego (od 1308 r. do ok. połowy XV w.).

Powstanie na terenie Polski państwa krzyżackiego i dokony-

wane przez zakon podboje, miały istotny wpływ na dalszy

rozwój zagospodarowania Delty Wisły, a dokładniej, Żu-

ław48. Żuławy Wiślane przeszły w ręce Krzyżaków ostatecz-

nie po 1308 roku, tj. po zaborze Pomorza Nadwiślańskiego.

Nastąpiło wówczas masowe zakładanie wsi na tym obszarze

na prawie chełmińskim49 lub ich relokowanie w przypadku,

gdy już istniały, co występowało najczęściej50. Wraz z roz-

48 Tu: „żuławy” rozumiane jako wyżej położone tereny niż obszary de-

presji Delty Wisły, które zostały spolderyzowane w następnych wie-

kach.

49 K. Kasiske, Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen

Preussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934, passim; oraz K. Kasi-

ske, Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters im Pommerellen, Königs-

berg 1938, passim.

50 Dowodem na to jest: 1) występowanie nazw słowiańskich, 2) niski

wymiar wolnizny (od 0 do 5 lat), podczas gdy regułą było dawanie

wojem osadnictwa szły intensywne prace zabezpieczające

w postaci budowy nowych, potężnych obwałowań Wisły. Na

Żuławach Gdańskich ukończono te prace już w 1380 roku51.

Oprócz ogólnych zasad stosowanych przy zakładaniu wsi na

prawie chełmińskim (wielkości nadziału i prawo dziedzicze-

nia, samorządowe formy administracji i sądownictwa), na

Żuławach występowała w zapisach przywilejów forma ren-

ty-czynszu (czyli bez świadczeń w robociźnie) oraz, co jest

istotniejsze, obowiązek budowania obwałowań cieków oraz

ich utrzymania w ciągłej sprawności. Osadnikami, którzy

spełniali najlepiej te zadania, byli wówczas przybysze z za-

chodniej Europy, najprawdopodobniej z Fryzji52.

Pod względem administracyjnym terytorium Delty Wisły

było wówczas znacznie rozdrobnione. Ponieważ jednak już

wtedy uznano, że prawidłowy rozwój gospodarczy i bezpie-

czeństwo zależą od jednorodnego traktowania całości tery-

torium i jednakowego przestrzegania ustalonych zarządzeń,

dotyczących między innymi bezpieczeństwa przeciwpowo-

dziowego, postanowiono powołać wspólny dla całego obszaru

– zarząd. W 1497 roku powstała ustawa regulująca obowiąz-

ki mieszkańców terenu Delty Wisły i ustanawiająca władze

nadzorcze kontrolujące całość prac melioracyjnych53. Była to

zatem pierwsza forma organizacyjna, dążąca do zapewnienia

integracji poszczególnych działań przestrzennych i stworzenia

pewnego rodzaju całościowego, uporządkowanego systemu

funkcjonalno-przestrzennego na tym terenie.

W pierwszym okresie osiedleńczym, gdy tereny objęte osad-

nictwem nie były bezpośrednio zagrożone powodziami, gdyż

nie były to tereny depresyjne, system przeciwpowodziowy

sprowadzał się do wybudowania pierwszych, dużych wałów

ochronnych dla Wisły i Nogatu. Odprowadzanie fal wezbra-

niowych tych rzek odbywało się za pomocą tzw. przewałów

wód spływających na tereny zalewowe, a następnie odprowa-

dzanych wodami powierzchniowymi – rzeczkami i strumie-

niami do Zatoki Gdańskiej lub Zalewu Wiślanego.

W tym czasie na Żuławach Gdańskich (zwanych też Steb-

lewskimi) istniało 25 wsi zajmujących obszar położony na

południe od obecnego Kanału Wysokiego. Ich terytoria,

czyli siedliska zagrodowe łącznie z rozłogiem, zajmowały

cały obszar Żuław Gdańskich. Granice lokacyjne wsi są do

dziś czytelne w terenie z uwagi na utrwalenie tego podziału

między innymi stosunkowo trwałymi elementami hydro-

technicznymi – kanałami i rowami.

nawet 25 lat wolnizny przy zakładaniu wsi na surowym korzeniu, 3)

masowość zjawiska lokacji, co nie byłoby możliwe, gdyby wszystkie

wsie powstawały od nowa; por. S . Mielczarski , W. Odyniec , Za-

rys dziejów regionu, [w:] Żuławy Wiślane, op. cit., s. 85.

51 J. Cyberski , Z . Mikulski , Stosunki hydrologiczne Żuław, [w:] Żu-

ławy Wiślane, op. cit. s. 249.

52 S . Mielczarski , W. Odyniec , Zarys dziejów …, op. cit., s. 86-87.

53 Tzw. Die gemeine Landtafel, zob. H. B er tram, Chronik des …, op. cit,

spassim; oraz tegoż autora Die Entwickelung …, op. cit., passim.

21

Osadnictwo na Wielkich Żuławach Malborskich, zajmujące

obszar położony między dzisiejszym Kanałem Wiślano-Za-

lewowym a Nogatem, charakteryzowało się podobną struk-

turą przestrzenną jak Żuławy Gdańskie. Był to system ponad

40 wsi, ściśle graniczących ze sobą rozłogiem i z granicami

podkreślanymi także ważniejszymi kanałami i rowami.

Wsie położone na Małych Żuławach Malborskich w liczbie

około 13, charakteryzowały się nieco mniej czytelną struk-

turą przestrzenną z uwagi na pojawienie się pewnej liczby

samodzielnych folwarków większej własności ziemskiej,

zwłaszcza na pograniczu wzniesień Pojezierza Iławskiego,

gdzie panowały już odmienne warunki naturalne.

Generalnie – około XIV wieku w Delcie Wisły istniało ponad

pięćdziesiąt jednostek osadniczych w formie wsi lokacyjnych

bądź wsi relokowanych w miejscu starszych, wcześniejszych

osad pochodzenia wczesnośredniowiecznego.

Średniowieczne wsie zgrupowane były na wyżej położonych

terenach, łatwiejszych do ochrony przed czasowymi podto-

pieniami, stąd też uprawnione jest nazywanie ich wsiami żu-

ławskimi. Generalnie możemy przyjąć, iż był to rejon środ-

kowej i południowej części Żuław Gdańskich (Stablewskich)

oraz rejon Wielkich i Małych Żuław Malborskich.

3. Rządy polskie – główny okres osadnictwa niderlandzkiego (od połowy XV do końca XVIII w.).

Dalszy harmonijny rozwój gospodarczy Żuław został prze-

rwany Wojną Trzynastoletnią. Po jej zakończeniu Żuławy,

na mocy traktatu toruńskiego, w 1466 roku powróciły do

Polski. Wkrótce po zakończeniu wojny przystąpiono do

odbudowy zniszczonych i zaniedbanych urządzeń melio-

racyjnych. Nastąpił długoletni okres pokoju, a wraz z nim

następna, ważna faza rozwoju – wręcz rozkwitu osadnictwa

na Żuławach Wiślanych.

Około trzeciej dekady XVI wieku na tereny Żuław zaczęli na-

pływać nowi przybysze. Byli to prześladowani w Niderlandach

członkowie odłamu religijnego Menno Simonsa, nazywani od

swego przywódcy – mennonitami (menonitami). Historia tej

grupy religijnej, obyczajowość jej członków, formy życia społecz-

nego, wyznawana reguła – to niesłychanie ciekawe zagadnienia,

stanowiące przedmiot wielu opracowań i monografi i54.

Mennonici posiadali przywiezione ze swojej ojczyzny – Nider-

landów, wysokie umiejętności w zakresie odwadniania, pozy-

skiwania i zagospodarowywania terenów depresyjnych i zale-

wowych. Należy podkreślić, iż „olędrzy” jak ich nazywano55,

54 I . Baranowski , Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, [:w] „Prze-

gląd Historyczny”, t. 19, z. 1, Toruń 1915, passim; K. Mężyński , O

menonitach w Polsce …, op. cit., passim; R . Kl im, Śladami menoni-

tów…, op. cit., passim; E. Kiz ik , Menonici w Gdańsku …, op. cit., pas-

sim.

55 Tylko początkowo nazwa „olędrzy” oznaczała narodowość, później

– w XVII i XVIII wieku – terminem tym określano osadników po-

osiedlali się nie tylko na Żuławach. Przybywali także na inne

tereny Polski, a osadzano ich tam, gdzie niekorzystne warunki

naturalne, głównie podmokłe tereny w dolinach rzek, utrud-

niały miejscowej ludności zagospodarowanie56. Osadnicy „olę-

derscy”, obeznani z pracami odwadniającymi, łatwiej i szybciej

doprowadzali mało użyteczne do tej pory tereny do kwitnącego

stanu. Nowi osadnicy tworzyli, jak już wspomniano, swój bar-

dzo odrębny i hermetyczny krąg kulturowy, między innymi

dzięki charakterystycznymi formom budownictwa. Wpływ

tych osadników na środowisko i krajobraz Żuław był zatem

niebagatelny. Oprócz zdecydowanego podniesienia poziomu

gospodarowania, objawił się również w nowych formach kul-

turowych, jak: typ osadnictwa, układy zabudowy i architektura

– bardzo odmiennych od dotychczasowych.

Osadnicy „olęderscy” zajmowali na Żuławach głównie nowe,

przez siebie osuszone i zagospodarowane tereny. Zdarzało się

jednak również osadzanie ich we wsiach już istniejących, a z

różnych powodów wymagających nowych mieszkańców (straty

wojenne, powodzie)57. Bezpośrednią przyczyną zainteresowania

osadnikami „olęderskimi” na Żuławach Gdańskich, były po-

wtarzające się groźne powodzie w latach 1540 i 154358.

Pierwszy kontrakt z osadnikiem z Niderlandów – Filipem

Czemą, został spisany w 1547 roku59. Osadnicy „olęderscy”

pojawili się wówczas w następujących wsiach: Bystra, Lę-

dowo, Wróblewo, Błotnik, Wiślinka, Trzcińsk, Szerzawa,

dejmujących się pracy i osiedlenia na trudnych terenach podmokłych

bądź karczunkach, a ponadto „wolnych”, czyli dzierżawców – w odróż-

nieniu od chłopów pańszczyźnianych; por. A. Baranowski , Wsie

holenderskie …, op. cit. passim, K. Cies ie lska , Osadnictwo, „olęder-

skie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osad-

niczych, [w;] „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”,

T. XIX, z. 2, Poznań 1958, passim. Warto podkreślić, że wiele miej-

scowości, które zachowały w swej nazwie słowa: „Olędry”, „Holendry”

i podobne, położonych jest również na terenach dawnych karczunków

puszczańskich, czym bardziej zajmowali się Flamandowie niż rdzenni

niederlandczycy. Posiadając jednakowe prawo, w oczach współczes-

nych stanowili niejako jeden rodzaj osadników, zob. S. Inglot, Prob-

lem kolonizacji fl amandzko-holenderskiej w Niemczech i w Polsce, [w:]

„Kwartalnik Historyczny”, R. XLIII, T. I, Lwów 1929, passim.

56 Były to przede wszystkim: Delta Wisły (Żuławy Wiślane) i niziny nad-

wiślańskie, jak: Dolina Walichnowska, Nizina Sartowicko-Nowska,

Powiśle Kwidzyńskie, następnie w górę Wisły do Torunia i dalej w górę

rzeki. Osadnictwo „olęderskie” pojawiło się także pod Warszawą (w

1629 r.) i w Poznańskiem, por. I . Baranowski , Wsie holenderskie …,

op. cit., passim, K. Cies ie lska , Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit.,

passim, Szałygin J., Krajobraz kulturowy wsi osadnictwa „Olęderskie-

go”, [w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,

s. 31-36; Bartowski K., Krajobraz kulturowy doliny Sartowicko-Now-

skiej, [w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,

s. 37-42.

57 H. B er tram, Die Eindeichung …, op. cit., – mapa rozwoju osadnictwa

Żuław w XIII-XX wieku; K.H. Ludwig, Zur Beisedlung …, op. cit.,

passim – podaje wykaz wsi na prawie chełmińskim, w których zano-

towano nazwiska osadników „olęderskich”, w tym przypadku można

założyć, iż byli to w większości mennonici.

58 H. B er tram, Die Entwickelung …, op. cit., passim.

59 H. Penner, Ansiedlung .., op. cit., passim, P. Simon, Geschichte der

Stadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913, s. 162, przyp. 5, por. także I . Bara-

nowski , Wsie holenderskie …, op. cit., passim.

22

Bogatka, Długie Pole i Cedry Małe60. Większość tych wsi

położona jest na depresyjnym obszarze na południe od obec-

nej Wisły Martwej. Wówczas był to główny nurt Wisły-Le-

niwki. Na Mierzei Wiślanej, podobnie osadnicy znaleźli się

w Wieńcu (1562) i Sobieszewskiej Pastwie (1612-1617)61.

Warto wspomnieć o interesującej organizacji funkcjonal-

nej dawnego i nowego systemu osadniczego na przykładzie

wspomnianych wsi Żuław Gdańskich. Żuławy Gdańskie

(Steblewskie) dzieliły się w owym czasie na wsie pańszczyź-

niane – były to przede wszystkim dawne duże, zwarte wsie

lokacji jeszcze XVI-wiecznej, oraz na wsie tak zwane wolne.

Wsie pańszczyźniane w zasadzie nie przeszły w tym okresie

przebudowy, to jest ponownego zasiedlenia, natomiast wsie

„wolne”, były to ponownie zasiedlone po powodziach osa-

dy, które otrzymały w związku z tym paroletnie zwolnienie

czynszu. W odniesieniu do powyższego podziału, już od oko-

ło połowy XVI wieku spisywane były tak zwane Landtafel62,

to jest zbiory ustaw i poleceń normujących funkcjonowanie

systemu wodnego Żuław Gdańskich (Stablewskich) oraz

dotyczących ochrony całego systemu wałów przeciwpowo-

dziowych i kanałów odwadniających63. W „Landtafel” z roku

1640 opisano między innymi podział Żuław Gdańskich na

trzy kwartały: „górny, średni i dolny” – obejmujące wsie

pańszczyźniane, oraz obszar wsi „wolnych”64. Każdy kwartał

otrzymał spis odcinków wałów, zwanych Lotte65, przydzielo-

nych poszczególnym wsiom do opieki. Kwartały zobowiąza-

ne także były zatrudniać urzędników, zwanych przysiężnymi

wałowymi i przysiężnymi kanałów, a zakres ich obowiązków

był także wyszczególniony w „Landtafel”. Między innymi

przysiężni dolnego kwartału byli upoważnieni do nadzoro-

wania całego ciągu systemu wodnego, również powyżej swo-

jego kwartału. Warto przytoczyć treść rozporządzenia z 1598

roku w sprawie systemów odwadniających na Czarnej Łasze

60 P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku…, op. cit., passim; H.

Penner, Ansiedlung …, op. cit. passim; I . Baranowski , Wsie holen-

derskie …, op. cit., passim.

61 H. Penner, Ansiedlung …, op. cit., passim.

62 Słowo „Landtafel” oznaczało dzisiejsze „polder” – czyli kawałek rów-

ninnej ziemi ornej, ograniczony kanałami i wałami.

63 W dziale manuskryptów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk

zachowało się osiem dokumentów tego typu: z około 1640 r., z 1583 r.,

(odpis z XVIII wieku), z XVII wieku, z 1614 r., z 1640 r. (odpis z XVIII

wieku), z 1691 r., z 1708 r., – zob. P. Szafran, Źródła do dziejów Żuław

Gdańskich w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN, [:]

„Libri Gedanensis”, R. 1972-73, T. VI-VII, passim.

64 Kwartał Górny stanowiły wsie – Koźliny, Krzywe Koło, Ostrowite,

Steblewo, Suchy Dąb; kwartał Średni – Cedry Wielkie, Leszkowy, Dłu-

gie Pole, Osice, Trutnowy; kwartał Dolny – Cedry Małe, Kiezmark,

Koszwały, Miłocin, Wocławy; wsie tak zwane wolne – Lędowo, By-

stra, Bogatka, Wiślinka, Szerzawa, Trzcińsko, Błotnik Stanisławowo,

Wróblewo – zob. P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., passim.;

H. B er tram, Die Entwickelung …, op. cit. tamże mapa: „Das Danziger

Werder Und die obere Nehrung im Jahre 1650”.

65 M.in. takie odcinki fi gurują w wykazach tabelarycznych w dokumen-

cie „Landtafel” z XVII wieku, (Biblioteka Naukowa PAN, sygn. Ms

88a), zob. P Szaf ran, Żródła do dziejów …, op. cit., passim.

i Kanale Wysokim66. Wymieniało ono wszystkie tamtejsze

śluzy i polecało stosowanie się do sygnałów pochodzących

z dolnego biegu, nakazujących zamykanie lub otwieranie

śluz w zależności od sytuacji powodziowej, jak również za-

trzymywanie bądź uruchamianie młynów-pomp67. Do tego

celu służyły wodowskazy – pale wbite w nurt. Obsługujący

wiatraki mieli za zadanie ich obserwację, podawali następnie

odpowiednie hasło w górę biegu wody, aż do samego począt-

ku kanału68. Oznacza to, iż za najważniejsze zasadnie uważa-

no koordynację działań w poszczególnych kwartałach oraz

znajdujących się na ich terenie wsiach w zakresie ochrony

przeciwpowodziowej oraz prawidłowego wykorzystywania

urządzeń wodnych. Świadczą o tym wysokie kary pieniężne

grożące tym, którzy zaniedbywali wykonywanie obowiąz-

ków lub nie dostosowywali się do rozporządzeń69.

Il. 11. Podział Żuław Gdańskich (Stablewskich) na kwartały wg H.

Bertrama. Repr. B. Lipińska.

66 H. B er tram, Ordnung der Schlickgeschwornen des Nieder Quartiers

über die Lege und hohe Virfl ucht der Schleusen, z lutego 1598 r, [w:] Die

Entwickelung …, op. cit., passim; P. Szafran, Żródła do dziejów …, op.

cit., passim.

67 Używane w dokumentach sformułowanie ”odmielanie” wody jedno-

znacznie wskazuje, iż chodzi tu o wiatraki-pompy odwadniające a nie

o wiatraki przemiałowe.

68 P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., passim.

69 Ibid., s. 127 oraz tamże przypis 128.

23

Innym interesującym przykładem dążenia społeczności żu-

ławskiej do zintegrowania wszystkich działań na swoim tere-

nie, jest uchwalenie Ustawy Wiejskiej dla Żuław Gdańskich

z 6 II 1598 roku70. Znamienny jest przy tym fakt, że powstała

z inicjatywy miejscowej ludności wiejskiej, reprezentowanej

przez tak zwanego dygrawa, przysiężnych wałowych, sołty-

sów, ławników i rajców poszczególnych wsi. Inicjatywa ta

świadczy o prężnej formie samorządowej, która już w tym

okresie istniała na Żuławach Wiślanych. Ustawa, oprócz pa-

ragrafów dotyczących życia społecznego, zawiera także ścisłe

ustalenia dotyczące prac związanych z ochroną przeciwpo-

wodziową jak również gospodarką wodną71.

Podobne cechy występowały na Żuławach prawobrzeżnych.

Dla wsi położonych na terenie Wielkich i Małych Żuław

Malborskich i Żuław Elbląskich istniały tak zwane wilkierze

wiejskie72 normujące ustrój wewnętrzny wsi, a razem z nim

i zagadnienia gospodarki wodnej. Jednakże z powodu rozle-

głości zajmowanego przez osadnictwo obszaru na Żuławach

prawobrzeżnych, znacznie większego niż Żuławy Gdańskie,

oraz rozdrobnienia administracyjnego, wsie na Żuławach

prawobrzeżnych nie reprezentowały już tak jednorodnego

w swym funkcjonowaniu organizmu, jak wsi na Żuławach

Gdańskich.

Na Żuławach prawobrzeżnych pierwsi osadnicy byli przyby-

szami z wcześniej zasiedlonych przez falę „olęderską” miej-

scowości na Żuławach Gdańskich – z miejscowości Wocławy,

70 P. Szaf ran, Ustawa wiejska dla Żuław Gdańskich [w:] „Rocznik

Gdański”, T. 32, z. 2, Gdańsk 1972, s. 193 i n.

71 Pkt 1. „Po pierwsze, według tego co się należy szarwark określony

przez Czcigodną Radę Miasta Gdańska wynikającą z obowiązku wobec

majątku Grabina, jak również własny szarwark poszczególnych gmin,

mianowicie: przy wałach wiślanych, przy poprawianiu dróg, kładek,

oczyszczaniu z chwastów Motławy, itp. ma być wykonany z najwyższą

starannością. Każdy chłop, który otrzyma polecenie od wójta na okre-

ślony dzień i godzinę, powinien z wszystkimi narzędziami należnymi

być gotowy, aby ci wszyscy, którzy mają jechać, bądź iść na szarwark

z każdej jednej wsi zaraz wyruszyć mogli do miejsca gdzie ma być wy-

konany. Kto uzna się za opieszałego i kto przyjdzie z godzinną zwłoką,

ten podlega karze 5 groszy, kto spóźni się ponad godzinę zapłaci karę

20 groszy, kto nie stawi się w ogóle, ten zapłaci wójtowi i radnym 2

dobre marki.” pkt 7. Gmina, która nie oczyści swojego Lotte przy Mot-

ławie i Kłodawie we właściwym czasie, lecz będzie przez przysiężnych

wałowych podczas lustracji wyznaczona do ukarania, powinna bez-

względnie beczkę piwa dostarczyć na majątek Grabina i mimo wszyst-

ko odchwaścić Lotte od razu; pkt 8. Kiedy rowy będą już oczyszczone

i odchwaszczone, nikt nie ma prawa innemu nieodchwaszczonemu

(Krieglot) pozostawić. Grozi za to grzywna 15 groszy płacona wójtowi

i radnym. Kiedy wójt i radni będą oglądali niedrożne rowy, a znajdą

w sąsiedztwie nieporządne i niewystarczające Lotte, ten za wykonanie

zapłaci 3 grosze, a za oczyszczenie 2 grosze. Jeśli ktoś z arogancji Lotte

nie wykopał, bądź nie oczyścił, zapłaci za to w obu przypadkach wój-

towi i radnym 5 groszy. Jeżeli znajdzie się ktoś, kto swojej Lotte przy

pastwisku dla koni, bądź przy łące niedostatecznie ogrodzi, zapłaci 3,5

grosza. Ten który nic nie zrobił, ma wójtowi i radnym jako karę w dniu

lustracji zapłacić grzywnę 5 groszy.”

72 Wilkuhr Sämtlicher Dorfschaft en in der Niederung sowohl diesseits

als jenseits der Nogath Elbingschen Gebiets, Elbing 1741, Archiwum

Państwowe w Gdańsku, sygn. III 233/1459; zob. A. Piątkowski , Po-

siadłości ziemskie …, op,.cit., passim.

Bogatka, Lędowo, Błotnik73. Zamieszkali oni obszar położo-

ny między południową krawędzią Mierzei Wiślanej a rzeką

Szkarpawą. Wymienieni są w takich miejscowościach, jak:

Drewnica, Mikoszewo, Przemysław, Jantar, Izbiska, Gło-

bica, Rybina, okolice Stegny, Stegienka, Popowo. Nazwiska

osadników „olęderskich” spotyka się również w miejsco-

wościach znajdujących się na południe od rzeki Szkarpawy:

w Jankowie Żuławskim, Bronowie, Tujsku, Starych Bab-

kach, Wybicku i okolicy.

Na Wielkich Żuławach Malborskich osady „olędrów” po-

wstały w rejonie Nowego Dworu Gdańskiego i były to: Nowy

Dwór Gdański, Orłowo, Orłowskie Pole, Leśnowo, Płotnik,

Niedźwiedziówka (lub Niedźwiedzica), Tujce, Żelichowo,

Siedem Włók74.

Na Małych Żuławach Malborskich na zachód od jeziora Dru-

zno były to osady: Różany, Markusy, Kukułka, Jurandowo,

Jezioro, Szaleniec, Zwierzno, Rozgart i Żółwiniec75. Ponad-

to „olędrzy” osiedlili się także w rejonie Stogów76 oraz na

terenach nad Nogatem w Krzewinach i okolicy Jazowej77.

Na Żuławach Gdańskich napływ osadników „olęderskich”

zakończył się dość wcześnie, około poł. XVI w. zapewne

z uwagi na to, iż były one już w większości zagospodarowa-

ne za czasów krzyżackich. Natomiast akcja osiedleńcza na

Żuławach prawobrzeżnych trwała nadal aż do około 1700 r.78

Przypadki zakładania nowych osad „olęderskich” spotkać

można było nawet i później. Zasadniczo, zasiedlanie no-

wych terenów w następnym okresie miało miejsce głównie

na Żuławach Elbląskich oraz częściowo na Małych Żuławach

Malborskich79.

W okresie od poł. XVI w. do poł. XVII w. na Żuławach Elblą-

skich powstało około 25 nowych osad – głównie na terenach

położonych na zachód i południowy zachód od Elbląga

73 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op. cit., passim, autor wnio-

skuje to na podstawie występujących tam nazwisk osadników. Były to

tereny zwane Binnen-Nehrung, Weichselhaffk ampen i Scharpau. Po

wykonaniu przekopu, obszar Binnen-Nehrung podzielił się na Neue

Binnen-Nehrung (część zachodnia) i Alte Binnen-Nehrung (część

wschodnia).

74 K. Cies ie lska , Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim, por. także

H. Penner, Ansiedlung …, op. cit. – mapa zatytułowana: Ausdehnung

des niederländischen Siedlungsgebietes.

75 K. H. Ludwig, Zur Besiedlung …., op. cit., passim, K. Cies ie lska ,

Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim; H. B er tram, Die Eindei-

chung …, op. cit., tamże mapa.

76 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 48, K. Cies ie l-

ska , Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim, natomiast cytowana

wcześniej mapa H. B er trama nie podaje daty powstania tych miej-

scowości.

77 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op. cit., passim.

78 Ibid., K.H. Ludwig, Zur Besiedlung …, op. cit., passim, H. Penner,

Ansiedlung …, op. cit., passim, H. B er tram, Die Eindeichung …, op.

cit., tamże mapa.

79 Ibid., zaś H. Penner, Ansiedlung …, op. cit., passim – autor nie obej-

muje w swoim opracowaniu Żuław Elbląskich i Małych Żuław Mal-

borskich.

24

oraz na południowy zachód od Jegłownika80. Na Małych

Żuławach Malborskich zasiedlony został obszar położony

na południowy zachód od jeziora Druzno81. Od poł. XVII

w. napływ osadników i intensywność zasiedlania nowych

terenów wyraźnie zmalały. Powodem były wyniszczające

w skutkach wojny szwedzkie (1626-1660). Od końca XVII

w. do schyłku wieku XVIII, na Żuławach Elbląskich powstało

jeszcze 16 osad,82 a na Małych Żuławach Malborskich wy-

mienia się już tylko trzy miejscowości83.

Jak wspomniano, osadnicy „olęderscy” przynieśli ze sobą

nowe formy kulturowe. Zarówno na Żuławach Gdańskich

jak i po drugiej stronie Wisły, na terenie Szkarpawy, poja-

wiła się zabudowa rozproszona84. Równolegle z tą formą,

powstał inny typ osadnictwa w postaci rzędówek bagien-

nych na Żuławach Elbląskich85. Warto zwrócić uwagę na tę

dwoistość formy występującej równolegle w czasie, lecz na

różnych obszarach. Osadnictwo rozproszone, jednodworcze,

pojawiło się w owym czasie zasadniczo jedynie na Żuławach

Gdańskich, ma zatem starszą tradycję niż osadnictwo roz-

proszone Żuław Malborskich i Elbląskich, gdzie pojawiło

się znacznie później. Natomiast na Żuławach Gdańskich nie

wystąpiła w ogóle forma rzędówki bagiennej. Omówiona wy-

żej różnica miała z pewnością przyczynę w różnym stopniu

zagospodarowania obu części Żuław w momencie napływu

pierwszych osadników. Na Żuławach Gdańskich prawie cały

obszar był zagospodarowany. Jedyną możliwością, oprócz

przejmowania opuszczonych siedlisk we wsiach zwartych,

było – po przeprowadzeniu komasacji przy ponownym po-

miarze odnawianych lokacji – budowanie zagród pośrodku

dzierżawionego areału86. Podobnie przedstawiała się sprawa

na terenie Szkarpawy, gdzie osadnictwo lokowało się w po-

bliżu istniejących dawniej osad87. Natomiast na Żuławach

80 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op.cit., s. 46-49. Były to na-

stępujące osady: Mojkowo, Władysławowo, Adamowo, Kazimierzo-

wo, Janowo, Józefowo, Karczowiska Górne, Raczki Elbląskie, Szopy,

Nogatowo, Wikrowo Małe, Ostróżeń, Zawadka, Gajewiec, Kopanka,

Wilżyna, Jazowa, Mechnica, Czarna Grodla, Błotnica, Jegłownik, Koś-

cieliska, Swaryszewo; por. także K.H. Ludwig, Zur Besiedlung …, op.

cit., passim.

81 K.H. Ludwig, Zur Besiedlung …, op. cit., passim, H. B er tram, Die

Eindeichung …, op. cit. – tamże mapa: były to miejscowości: Jasion-

na, Kukułka, Żurawiec, Węgle, Jeziorna, Żukowo, Jurandowo, Jezioro,

Krzewsk, Balewo, Rachowo, Brudzędy, Nowe Dolno.

82 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 49-52 – były to

osady: Kępa Rybacka, Gozdawa, Podwale, Goldberg (okolice dzisiej-

szego Szachowa), Orliniec, Bielnik, Nowinki, Solnica, Powalina, Łącz-

ki Myszewskie, Fürstenauer Weide (między Powaliną a Płotnikiem),

Osłonka, Graniczna, Kląski, Sztutowo, Stare Nowakowo.

83 H. B er tram, Die Eindeichung …, op. cit. – na zamieszczonej w pracy

mapie widnieją miejscowości: Żółwiniec, Wiśniewo, Studzianki.

84 P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., s. 22.

85 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 47 i 48.

86 P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit. , s. 22.

87 Na terytoriom Szkarpawy osadnictwo rozproszone otrzymało charak-

terystyczne nazwy: zu Nickelwalde, zu Schönbaum, zu Freienhuben, zu

Pasewark i inne.

Il. 12. Typy domów podcieniowych w zagrodach o budynkach wolno-

stojących wg O. Kloeppela.

Elbląskich istniały jeszcze duże obszary nieużytków, okreso-

wo wciąż jeszcze zalewanych, użytkowanych sezonowo jako

łąki88. Po ich wydzierżawieniu osadnikom „olęderskim”, mo-

gły tu powstawać nowe osady na surowym korzeniu. Dobrą

ilustracją form osadnictwa tego okresu jest zestaw planów

poszczególnych wsi Żuław Gdańskich, wykonany co prawda

88 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 47. Wiele mówią

spotykane na mapach nazwy: Ellerwald, co oznacza las olchowy, czyli

tereny podmokłe, o roślinności łąkowej; röhrucht – trzciny i zarośla

trzcinowe – „raj dla wody, ptactwa wodnego i brzegowego, łabędzi

i żurawi” – wg H. Penner, Ansiedlung …, op. cit., jak również nazwa

Einlage oznaczająca załącznik, dodatek – czyli „dodatkowe” tereny, ro-

zumiane jako „dodatkowe” czasowo.

25

w końcu XVIII wieku89, lecz będący potwierdzeniem wcześ-

niejszych źródeł90. Porównując powyższy materiał kartogra-

fi czny z mapą Żuław Elbląskich z 1636 roku91 można uchwy-

cić różnicę w sposobie zasiedlenia obu terytoriów.

Osadnicy „olęderscy” wprowadzili także odmienne roz-

planowanie i zabudowę działki siedliskowej. Najstarszy

typ zagrody, znajdujący się we wsiach pańszczyźnianych

o średniowiecznym rodowodzie, to oddzielne, wolnostojące

budynki. Charakterystyczną cechą występującą na Żuławach

była ciekawa i bogata forma architektoniczna budynku

mieszkalnego92, między innymi występowanie podcienia

wychodzącego na drogę wiejską.

Narys budynku ulegał stopniowo zmianom, począwszy od

budynku prostokątnego, zwróconego szczytem i podcieniem

ku drodze, poprzez budynek mający skrzydło boczne, aż do

budynku ustawionego kalenicą do drogi, z wystawką i pod-

cieniem pośrodku dłuższej elewacji93.

Jak interesujący był wygląd wsi mającej domy podcieniowe,

89 M. Skepsgård, Mapa Żuław Gdańskich 1774 r. (Archiwum Pań-

stwowe w Gdańsku, sygn. V/16/369) – zawiera pojedyncze mapy 25

wsi oraz mapkę zbiorczą Żuław Gdańskich.

90 P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., przyp. 42 i następne (doku-

menty lokacyjne).

91 I . Hoppe, mapa – Elbinga Borussia cum suo Territorio z 1636 r. (Ar-

chiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. V/65/367).

92 Ten typ domu nazywany jest „domem żuławskim” i nie należy go my-

lić z „domem holenderskim”, tj. budynkiem łączonym funkcję miesz-

kalną i gospodarczą. Obszerne omówienie tego zagadnienia zob.: J.

Stankiewicz , Zabytki budownictwa …, op. cit., s. 11-14, tamże przyp.

34.

93 O. Kloeppel , Die bäuerliche Haus – Hof – Und Siedlungsanlage im

Weichsel-Nogat-Delta, [w:] Das Weichsel-Nogat- Delta …, op. cit., pas-

sim.

można stwierdzić na podstawie interesującego grafi cznie

planu wsi Suchy Dąb z 1667 roku 94.

Zagrody budowane przez nowych osadników były już od-

mienne95. Zasadą było łączenie budynku mieszkalnego

z gospodarczymi. Powstawała wówczas zagroda jedno- lub

dwubudynkowa. Czasami znajdowało się w takiej zagrodzie

więcej budynków, lecz dom mieszkalny był zawsze łączony

z budynkiem inwentarskim. Osobno najczęściej stawiany

był spichrz.

Narys budynku tworzącego zagrodę „olęderską” miał trzy

formy: podłużną, dalej - w kształcie litery „L” (narożną),

oraz w kształcie litery „T” (krzyżową). Dom mieszkalny

nie miał podcienia. Dopiero po pewnym czasie zaczęto go

niekiedy dostawiać. Wiązało się to ze wzrostem zamożności

właściciela gospodarstwa i chęcią ozdobienia domu. Czer-

pano wówczas z przykładów form wcześniejszej zabudowy

istniejącej na tym terenie96. Na Żuławach Gdańskich holen-

derski typ rozplanowania zagrody pojawił się prawie wyłącz-

nie w osadnictwie rozproszonym, na Żuławach Elbląskich

– w rzędówkach bagiennych.

94 Das Weichsel …, op.cit., wkładka: plan wsi Suchy Dąb, reprodukcja ry-

ciny Dorf-lage von Zugdamm. Aus einer Karte des Landmessers Daniel

Becker von 1667.

95 O. Kloeppel , Die bäuerliche …, op. cit., passim.

96 J. Stankiewicz , Zabytki budownictwa …, op. cit., s. gdzie wymienia

trzy obiekty posiadające podcienie – Lubieszewo, Przemysław, Mar-

kusy, s. 15, przyp.46. Do tego wykazu należy dodać okazałe budynki

w Jesionnej z XVIII wieku.

Il. 13. Daniel Becker, Plan wsi Suchy Dąb z 1667 roku.

26

Il. 14. Typy zagród „olęderskich” wg O. Kloeppela.

Sieć komunikacyjna została w owym czasie znacznie rozwi-

nięta. Na Żuławach Gdańskich, w związku z pojawieniem się

osadnictwa rozproszonego wsi „wolnych”, powstało wiele

nowych lokalnych dróg dojazdowych do samotniczych go-

spodarstw. Z reguły były obsadzane drzewami – wierzbą,

tworząc swoiste, krótkie alejki dojazdowe do siedliska. Po-

wstanie całego systemu rzędówek bagiennych na Żuławach

Elbląskich, na ternach będących własnością miasta Elbląga,

w znacznym stopniu zagęściło system komunikacyjny w tym

rejonie. Złożyło się nań wiele równoległych bądź prostopad-

łych w stosunku do siebie dróg wiejskich, przy których w re-

gularnych odstępach umieszczano siedliska rolnicze.

Główne żuławskie szlaki komunikacyjne z Gdańska do

Elbląga funkcjonowały jak dawniej. Sądząc po czynnych

w pierwszej ćwierci XVII w. przeprawach promowych na

Wiśle97, pojawiły się nowe szlaki komunikacyjne o dalszym

zasięgu. Przeprawy powstały w miejscowościach Kiezmark-

Dworek oraz Błotnik-Drewnica. Także w tym czasie naj-

prawdopodobniej zaczęto częściej korzystać z przeprawy

Koźliny-Boręty. Pierwsza z wymienionych przepraw

– Kiezmark-Dworek – umożliwiała dogodną komunikację

z obszarem Szkarpawy, a więc tam, gdzie zaczęli napływać

pierwsi osadnicy „olęderscy” na teren Żuław prawobrzeż-

nych. Z drugiej przeprawy – Błotnik-Drewnica – korzystał

szlak biegnący dalej przez miejscowości Mirowo, Orłowo,

Rychnowy, Myszewko, Rakowiska w kierunku przeprawy na

Nogacie (Białej Łasze) w miejscowości Jazowa, a następnie

drogą ostatniej z rzędówek podelbląskich podążał do Elblą-

ga. Od Jazowej do Elbląga szlak ten funkcjonuje do dzisiaj

jako droga krajowa nr 7.

Mniej więcej w tym czasie uległa zmianie trasa końcowego

odcinka pierwotnego traktu żuławskiego Gdańsk – Elbląg.

W związku z przekształceniem Białej Łachy w główne ramię

Nogatu98 i postępującym zagospodarowaniem łąk na zachód

od Elbląga, pojawił się problem przeprawy przez Nogat po-

niżej Jazowej. Powstały wówczas przeprawy, a wraz z nimi

osady karczemno-przewoźnicze: Robakowiec i Klimonty99.

Przeprawy te przestały funkcjonować po wybudowaniu sta-

łego mostu w Jazowej.

Rozbudowano i uporządkowano także system wodny, co

było zresztą głównym zadaniem sprowadzonych osadni-

ków „olęderskich”. Żuławy Gdańskie otrzymały spójny

system wodny100, który w dużym stopniu zachował się do

dziś. Uregulowano naturalne cieki, strumienie, które teraz

zaczęły spełniać rolę głównych kanałów odwadniających

oraz wprowadzono całą sieć pomniejszych rowów odwad-

niająco-nawadniających101 [193]. Pojawiły się wały wzdłuż

Motławy i częściowo jej dopływów oraz wzdłuż większych

kanałów. Były to trzy kanały – Wossitzer Wassergang (Kanał

Osicki), Trutenauer Wassergang (Kanał Trutnowski) i Hohe

Schlickgeschweren Graben (o trudnej do przetłumaczenia na-

zwie), obecnie istniejące bez nazw, biorące początek w okoli-

cach Trutnowych i Cedrów Wielkich a łączące się następnie

w Kanał Piaskowy (Sandgraben) istniejący do dziś. Nieco na

wschód istniał, również do dziś pełniący swą funkcję, Kanał

Śledziowy (die Haerings Laake) biorący początek w okolicy

97 P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., s. 25; H. B er tram, Die

Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Werder, tamże.

98 A. Majewski , Rozwój hydrografi czny delty Wisły w okresie historycz-

nym, [w:] „Przegląd Geografi czny”, T. 14/22, z. 1, Warszawa 1969, pas-

sim.

99 A. Piątkowski , Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 46.

100 H. B er tram, Die Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Wer-

der, tamże.

101 Doskonale widoczne jest to na mapie Żuław Gdańskich i okolic z ok.

XVIII wieku nieznanego autora (Archiwum Państwowe w Gdańsku,

sygn. 126/574a).

27

Długiego Pola (jako Liege Schlickgeschwererenen Graben).

Kanał Śledziowy odprowadzał wody częściowo bezpośred-

nio do Wisły, a częściowo biegł w kierunku zachodnim pod

nazwą Taube Vorfl utt, Else Laake i Süderevier – do Motławy.

Kanał Piaskowy skręcając na zachód zmieniał nazwę na Wy-

soki (Die hohe Vorfl ut) i również wpadał do Motławy zwanej

na tym odcinku Czrną Łachą (Schwarze Laake).

Dla odróżnienia sztucznego odcinka cieku od jego natural-

nej formy, stosowano nazwę rów, kanał (graben, wassergang)

albo struga, łacha (laake). Mapa H. Bertrama „Żuławy Gdań-

skie i Mierzeja – próba odtworzenia podziału Żuław w 1650

roku”102 ukazuje istnienie siedemnastu śluz oraz około pięć-

dziesięciu przepompowni (oznaczonych jako Schöpfwerke),

którymi były wiatraki-pompy usytuowane wzdłuż wymie-

102 H. B er tram, Entwickelung …, op. cit.

nionych głównych kanałów i cieków zbiorczych. Usytuowa-

nie przepompowni zostało oznaczone na podstawie planów

wsi żuławskich Magnusa Skepsgårda, gdzie występują wy-

raźne sygnatury wiatraków. Oprócz wymienionych najważ-

niejszych kanałów istniały także liczne rowy odwadniające.

Z reguły granice wsi wyznaczone były takimi rowami, zwa-

nymi Grenzgraben103.

Na Żuławach prawobrzeżnych system wodny był mniej spój-

ny. Oprócz nadal funkcjonujących naturalnych większych

i mniejszych rzek, jak Linawa, Święta, Tuga, Panieńska Ła-

cha, Izbowa Struga i Nogat, obwałowywanych i dostosowy-

wanych do roli kanałów zbiorczych, nowy element układu

wodnego – gęsta sieć rowów – pojawił się jedynie w okolicy

rzędówek bagiennych. Rejon ujścia Nogatu oraz Szkarpawy

103 Por. plany wsi żuławskich M. Skepsgårda.

Il. 15. Magnus Skepsgård, Plany wsi żuławskich: Bogatka, Bystra, Lędowo, Szerzawa, Trzcińsk, Wiślinka.

28

tworzył nadal naturalną, mocno rozbudowaną deltę o wie-

lu strumieniach mniejszych „łach” oraz Panieńska Struga

z rozlewiskiem, połączone trzema kanałami poprzecznymi

a także jeden kanał biegnący równolegle do koryta Noga-

tu104.

4. Czasy porozbiorowe (od. 1772 r. do 1945 r.).

Gdy po rozbiorze Polski w 1772 roku Żuławy przeszły pod

panowanie pruskie, były organizmem już w pełni ukształ-

towanym105. Całość obszaru położonego po lewej stronie

Wisły został zagospodarowany, zasiedlony i powstał dobrze

funkcjonujący system gospodarczo-przestrzenny, którego

efektem była wzrastająca wydajność produkcyjna i co za tym

idzie, zamożność mieszkańców106. Natomiast na Żuławach

prawobrzeżnych nadal kontynuowano osuszanie i pozyski-

wanie dalszych terenów. Osuszone tereny otrzymały częścio-

wo podobny typ rozplanowania wsi – rzędówki bagienne107,

a częściowo były to jednostronne wsie przywałowe108. For-

my osadnictwa rozproszonego pojawiły się później – w XIX

i na początku XX w.109. Na Żuławach prawobrzeżnych osad-

nictwo uformowało się ostatecznie dopiero w pierwszych

latach XX w.

Sieć dróg lokalnych rozwinęła się znacznie w rejonie ujścia

Wisły Elbląskiej i Królewieckiej oraz Nogatu. Powstało tu

wiele lokalnych przepraw promowych, niektóre z nich funk-

cjonują do dzisiaj.

System wodny rozwijano i regulowano nadal. Wiele kło-

potów przysparzała pod koniec XIX wieku Wisła. Drama-

tycznym wydarzeniem było przerwanie przez Wisłę w nocy

z 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku pasa wydm nadmorskich

w okolicy Górek (na Żuławach Gdańskich) i utworzenie no-

wego ujścia zwanego odtąd Wisłą Śmiałą110. Pomimo skróce-

nia biegu rzeki, powodzie występowały nadal. Istotną cezurą

104 I . Hoppe, Mapa terytorium Żuław Elbląskich …, op. cit.; F. Getkant ,

„Mapa Żuław Steblewskich z 1643 roku” (Archiwum Państwowe

w Gdańsku, sygn. V/16/507), która ukazuje również delty: Szkarpawy

i Nogatu.

105 H. B er tram, Die Eindeichung …, op. cit. – mapa rozwoju osadnictwa

Żuław XIII-XX w. Jedynie w okolicy Przegaliny widnieje skrawek tere-

nu o nazwie Einlage z datą 1784 r.

106 Opisy życia mieszkańców, ich zasobności, obyczajów, itp., znaleźć

można m.in. u: K. Ogiera , Dziennik podróży do Polski 1635-1636, cz.

I i II, Gdańsk 1950, passim; W. Pola , Obrazki z życia i natury, Kraków

1870, passim oraz R . Morcinka, Pamiętnik K. Glogera z pobytu na

Żuławach w r. 1831 [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965, pas-

sim.

107 Np. miejscowość Gozdawa, Podwale i okolice.

108 Np. – miejscowości: Kępiny Małe, Kępiny Wielkie, Nowinki, Nowe

i Stare Nowakowo.

109 H. B er tram, Die Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Wer-

der …, op. cit.; Atlas der Freien …, op. cit., Tablica nr 8.

110 A. Majewski , Rozwój hydrografi czny …, op. cit., passim; Barwnie

opisuje to wydarzenie W. Pol w formie relacji Żuławiaka, zob. J. Fa-

biani-Madejska , Odwiedziny Gdańska w XIX wieku, Gdańsk 1957,

s. 121 i n.

czasową był rok 1895. Ponieważ począwszy od 1855 roku

zaczęły się powtarzać wielkie, katastrofalne powodzie (1855,

1888, 1889, 1891)111 – w tym jedna typu globalnego w roku

1888, kiedy to stan wody wyniósł 2,5 metra, podczas gdy

żuławskie wały przeciwpowodziowe części prawobrzeżnej

mogły chronić przed wodą 1,5-metrową – uchwalono kom-

pleksowe uporządkowanie systemu wodnego wielkich rzek

– Wisły i Nogatu.

W końcu XIX wieku reakcją na owe poważne problemy

w dziedzinie gospodarki wodnej i ochrony przeciwpowo-

dziowej było zjednoczenie się w 1895 roku trzech odrębnych

dotychczas Związków Wałowych: Żuław Gdańskich, Wiel-

kich Żuław Malborskich i Żuław Elbląskich. Tym samym

po raz pierwszy utworzono system organizacyjny obejmu-

jący całe terytorium Delty Wisły. Przewodniczącym nowe-

go, zintegrowanego Związku Wałowego Żuław Wiślanych

był w pewnym okresie wspominany wielokrotnie znawca

problematyki wodnej Żuław Wiślanych – Hugo Bertram.

Był on nie tylko znawcą ale i miłośnikiem historii Żuław

Wiślanych, a w tym interesującej i skomplikowanej historii

ochrony przeciwpowodziowej i systemów wodnych wprowa-

dzanych na terenie Delty Wisły i przez wieki uzupełnianych

i udoskonalanych.

Na pierwszy etap złożyło się pięć elementów: wykonanie

w 1895 roku przekopu przez wał wydm nadmorskich, kie-

rującego wody Wisły bezpośrednio do Zatoki Gdańskiej

w okolicy Świbna112, zamknięcie obu ramion Wisły – Wi-

sły Martwej i Szkarpawy (obecnie zwanej na całej długoś-

ci Wisłą Elbląską), podwyższenie obwałowania Wisły do

Giemlic, czyli podwyższenie korony wałów do wysokości

zabezpieczającej przejęcie wód, które wystąpiły w 1791

roku, pomierzonej w Tczewie – plus 3 metry, wybudowanie

Kanału Wiślano-Zalewowego (w 1850 roku) oraz odcięcie

Nogatu od Wisły i wybudowanie w miejscowości Biała Góra

jazu, śluzy i kanału (prace tu zakończono w 1917 roku). Na

szczególną uwagę zasługuje pierwszy z elementów programu,

a mianowicie – wykonanie przekopu przez wał wydm nad-

morskich kierującego wody Wisły bezpośrednio do Zatoki

Gdańskiej. Było to przedsięwzięcie o charakterze wręcz an-

tropotektonicznym, silnie zmieniające krajobraz tego miej-

sca i decydująco wpływające na stan stosunków wodnych

ujścia Wisły.

Całość przedsięwzięcia zdała egzamin na tyle, że do dnia dzi-

siejszego nie było żadnej większej powodzi na Żuławach Wi-

ślanych, nie licząc oczywiście umyślnego przerwania wałów

wiślanych w działaniach wojennych II wojny światowej.

Z chwilą zakończenia prac regulacyjnych zamknięty

został jednocześnie rozdział aktywności Wisły w stosunku

111 J. Makowski , Setna rocznica …., op. cit., s. 82-88.

112 Ibid., passim.

29

do delty. Fakt zamknięcia głównych wód Wisły w korycie

niemającym połączenia z otoczeniem, co likwidowało na-

turalne procesy deltotwórcze, stworzył nowy problem. Od

tego momentu występuje stałe zamulanie zamkniętych odtąd

ramion Wisły, jak również częściowo Nogatu. W związku

z zatrzymaniem naturalnego procesu deltotwórczego nie

postają nowe „kępy” w rejonach ujściowych przy Zalewie

Wiślanym. Ponadto, przy nałożeniu się niekorzystnych zja-

wisk klimatycznych – pochód lodów na rzekach oraz silne

wiatry z północnego kierunku, umożliwiające wypływ kry

i wody do zatoki – Wisła grozi totalną powodzią113, gdyż nie

ma innego niż przekop ujścia wód. Bezpieczeństwo dzisiej-

szego systemu wynosi według specjalistów 99,9 %, co ich

zdaniem jest jednak niewystarczające!114. Najprawdopodob-

niej, po pierwszym etapie prac regulacyjnych wykonanych na

przełomie XIX/XX w., zamierzano prowadzić dalsze prace

regulacyjne, stwarzając tym razem w jakiejś formie zabez-

pieczenie, zwane kanałem ulgi dla wielkich wód Wisły. To

właśnie Hugo Bertram w 1896 roku postulował uzupełnienie

programu regulacji systemu przeciwpowodziowego na Żu-

ławach Wiślanych o „kanał ulgi”. Byłaby to odnoga wiślana

lub kanał, przejmujące w odpowiednim czasie nadmiar wód

powodziowych. Dopiero wówczas uzyskano by całkowitą

niezawodność funkcjonowania systemu przeciwpowodzio-

wego.

Żuławy Wiślane, zamieszkiwane aż do tej pory przez potom-

ków osadników pochodzenia niderlandzkiego, w większości

wciąż praktykujących mennonitów, zaczęły w tym okresie

zwolna przeobrażać się pod względem narodowościowym.

Po pewnym czasie zmalał wyraźnie udział gmin czysto

mennonickich w ogólnej liczbie mieszkańców tego terenu.

Powodem była nasilająca się emigracja mennonitów do Ro-

sji nad Morze Czarne, jako ucieczka przed nietolerancyjną

polityką kolejnych władców Prus115. Z czasem ludność miesz-

kająca na terenach zasiedlonych pierwotnie przez osadników

113 Za taką uważa się wystąpienie z koryta rzeki Wisły i przelanie się jej

tak zwanej wysokiej wody. Jest to zagrożenie powodziowe I rzędu, tak

zwane lądowo-morskie Wisły. Stan wody wyniósłby wówczas około

2,5 do 3,5 m n.p.m. a zatem Żuławy Gdańskie znalazłyby się całko-

wicie pod wodą. Ilość przelanej wody mogłaby dojść do około 900

mln m3 i zasięg fali powodziowej byłby wówczas w okolicach dzielnicy

gdańskiej – Nowego Portu, a więc podtopione (chociaż niezatopione!)

byłoby także samo miasto Gdańsk. Żuławy prawobrzeżne zalane by-

łyby na około 1/3 swojego terytorium. Powódź taką może spowodo-

wać jednoczesne wystąpienie następnych czynników: wysoka woda

w Wiśle (po roztopach bądź długotrwałych deszczach), pochód lodów

na Wiśle, i zaczopowanie ujścia Wisły spływającymi lodami przy wciąż

zamarzniętej Zatoce Gdańskiej a także długotrwałe i silne wiatry z kie-

runku północno-wschodniego.

114 K. C ebulak, wypowiedź na sesji zespołów branżowych opracowu-

jących „Regionalny Plan Modernizacji i Rozwoju Żuław” w Gdańsku

w czerwcu 1984 oraz w Elblągu w dniach 6-7 września 1984 roku.

115 K. Mężyński , O menonitach w Polsce …, op. cit., passim, tegoż au-

tora: Z wędrówek menonitów pomorskich …, op. cit., passim, J. Dick,

Th e Russian mennonite House-barn of Manitoba. „A Study in Cultural

Transformation”, University of Waterloo, Ontario 1984, mps., passim.

„olęderskich”, w tym mennonitów, zaczęła określać się pod

względem wyznaniowym jako ewangelicy. Tak też przed-

stawia to „Atlas Wolnego Miasta Gdańska” z 1936 roku116. Z

danym zawartych w Atlasie wynika, iż w 1924 roku ludność

wyznania katolickiego grupowała się na terenach o starszej

genezie osiedleńczej, sprzed osadnictwa „olęderskiego”. Na

pozostałych terenach zdecydowaną większość stanowiła lud-

ność wyznania ewangelickiego. Ilustruje to zróżnicowanie

wpływów kulturowych w zależności od genezy powstania

i pierwszego zasiedlenia.

Odrębność i hermetyczność kręgu kulturowego mieszkań-

ców Żuław Wiślanych uwarunkowana była ich pochodze-

niem i odmiennymi warunkami życia. Powodowała, że

nadal stanowili zwarte i odrębne kulturowo społeczeństwo,

niechętnie asymilujące przybyszów z zewnątrz. Taki stan

rzeczy przetrwał aż do 1945 roku. Po tym roku nastąpiło

dramatyczne przerwanie wielosetletniej tradycji kulturowej

i ciągłości kulturowo-społecznej na tym terenie.

5. Czasy najnowsze – po 1945 roku do współczesności.

Cezurą czasową o szczególnym znaczeniu była dla Żuław

Wiślanych II wojna światowa. W ostatnich tygodniach dzia-

łań wojennych, broniące się wojska niemieckie spowodowały

niewyobrażalne zniszczenie tego obszaru. Po uprzednim cał-

kowitym wysiedleniu pod przymusem ludności, przerwano

wały wiślane, niszcząc jednocześnie stacje pomp. Tym sa-

mym zatopiono całe terytorium delty117 i zniszczono dotych-

czasowy, wielowiekowy dorobek kultury gospodarowania

przestrzenią. Żuławy Wiślane na pewien czas powróciły do

stanu nieomalże pierwotnego. Podjęte po wojnie starania

o osuszenie i przywrócenie funkcjonalności tego obszaru

dały w miarę szybko zadowalające efekty. Jednakże pod pew-

nym względem działania wojenne przyniosły katastrofalne

i nieodwracalne skutki. Było to pozbawienie tego terenu do-

tychczasowych, można rzec – „pierwotnych” mieszkańców

i ich specyficznej kultury. Jeśli pod względem fizycznym

i następnie gospodarczym udało się ogromnym wysiłkiem

osuszyć, zabezpieczyć i przywrócić funkcjonowanie tysięcy

hektarów wspaniałej, urodzajnej ziemi żuławskiej, to pod

względem społeczno-kulturowym Żuławy Wiślane stały się

na zawsze inne. Ten skutek totalnego kataklizmu wojennego

jest odczuwany do dzisiaj, świadcząc o nietypowości złożo-

ności problemu dziedzictwa kulturowego Żuław Wiślanych.

Po 1945 roku nastąpiła całkowita wymiana ludności na tym

terenie i w związku z tym jednoczesne wymieszanie kultur,

gdyż przybysze napływali z wielu różnych stron118.

116 Atlas der Freien …, op. cit., Tablica nr 11.

117 A. Majewski , Rozwój hydrografi czny …, op. cit., passim.

118 Żuławiacy. Wspomnienia osadników żuławskich, red. J. Pawlik, Gdańsk

1973, passim; Żuławy. W poszukiwaniu tożsamości, pr. zb. pod red.

30

Nowe formy osadnictwa, które pojawiły się po 1945 roku,

były efektem także przemian polityczno-gospodarczych. Po

wprowadzeniu kolektywizacji i utworzeniu państwowych

gospodarstw rolnych, powstawać zaczęły osady robotników

rolnych zatrudnionych w tych gospodarstwach. Początkowo

były to zharmonizowane z krajobrazem wiejskim dwojaki

i czworaki. W latach 70. XX wieku wprowadzono ideę „agro-

miasteczka” i pobudowano wiele paropiętrowych bloków,

które defi nitywnie zniekształcały pejzaż części wsi żuław-

skich. Przywiezione przez nowych osadników inne a jed-

nocześnie różnorodne wzorce kulturowe, przeciwstawiane

były zastanym śladom kultury żuławskiej. Nie było przy tym

nikogo, kto mógłby przekazać nowym przybyszom wiedzę

na temat zastanych elementów kultury materialnej. Brako-

wało emocjonalnego stosunku do nowego miejsca zamiesz-

kania. W sumie stworzyło to wielce niebezpieczną sytuację

dla materialnego świadectwa dawnej kultury istniejącego

na Żuławach. Niestety, poskutkowało to zniszczeniem wie-

lu elementów zagospodarowania, a co za tym idzie – znie-

kształciło częściowo nietypowy, unikatowy na skalę Polski

krajobraz żuławski. Nawet jeśli materialne przejawy dawnej

kultury zachowały się, to spełniały rolę pustej skorupy, nie-

zrozumiałej formy zewnętrznej, niewypełnionej oryginalną

treścią. Zabrakło w pierwszej fazie zasiedlania na nowo po

II wojnie światowej terenów Żuław Wiślanych społecznej

i ludzkiej treści w krajobrazach żuławskich. Niesłychanie

trudnym zadaniem było wówczas uchronienie całości zaso-

bu kulturowego Żuław bez naturalnego sojusznika, jakim

było przywiązanie emocjonalne do ziemi swoich przodków.

Terytorium Żuław Wiślanych przypominało reanimowa-

nego wielkim nadkładem sił i środków człowieka, którego

następnie pozostawiono samemu sobie, bez dalszej terapii.

Dodatkowo specyfi ka przestrzenna, geofi zyczna nie ułatwia-

ła gospodarowania na tych ziemiach, zwłaszcza w wydaniu

upaństwowienia gospodarstw rolnych na wielkich areałach.

Wyrazem tego były ciąż małe i niezadowalające efekty gospo-

darcze uzyskiwane z tak przecież żyznych gleb rolniczych.

Wystąpiło swego rodzaju marnotrawstwo możliwości ziemi

żuławskiej i jej piękna. Rozpoczęły się niekorzystne zjawiska

chaotycznej suburbanizacji w sąsiedztwie większych miast

– Gdańska, Tczewa, Malborka i Elbląga. Poza budowaniem

osiedli blokowych na wsiach, nastąpiło przekształcenie więk-

szych folwarków żuławskich, a w nich często występujących

słynnych pięknych domów podcieniowych w biura Pań-

stwowych Gospodarstw Rolnych z umieszczaniem w tych

obiektach także mieszkań dla wielu najemców. Inne folwarki

żuławskie, nawet jeśli zostały przekazane w ręce prywatne

A.W. Brzezińskiej, Gdańsk 2009, s. 41-113; Zachować podcień. Zacho-

wane w krajobrazie i pamięci, pr. zb., red. A.W. Brzezińska i J. Poczo-

but, Gdańsk – Pruszcz Gdański 2010, s. 55-60.

jako rekompensata za utracone dobra z poprzedniego miej-

sca zamieszkania, otrzymywały nie jednego – jak oryginalnie

– lecz paru gospodarzy. Dzielono zatem sztucznie budynki

podcieniowe oraz gospodarcze. W zależności od możliwości

i stosunku nowych właścicieli do materialnego dobra, części

owych zabudowań bądź podupadały, bądź w całości w ogóle

nie były szanowane jako „obce”, „poniemieckie” i nietrwałe

(drewniane). Wiele zniszczonych siedlisk rolniczych nie zo-

stało w ogóle odbudowanych, w zamian wprowadzano nie-

jako na siłę w skończone kompozycyjne historyczne układy

ruralistyczne (rozplanowanie wsi) nowe podziały terenu na

działki i nową, architektonicznie niepasującą do oryginal-

ności architektonicznej Żuław – zabudowę.

Nie dokończono także rozpoczętej w latach 50. XX wieku

na Żuławach Gdańskich akcji poprawienia warunków kli-

matycznych, polegającej na wprowadzeniu pasów wiatro-

chronnych. Przewidziane dalsze ich pielęgnowanie i korekty

w gatunkach nasadzeń w formie stopniowej likwidacji tak

zwanego przedplonu, czyli szybciej rosnących gatunków

zieleni wysokiej i pozostawianie silnego zadrzewienia

z gatunków szlachetnych, nigdy nie nastąpiło. W rezultacie

współcześnie mamy do czynienia ze zdegenerowanymi pasa-

mi zieleni wysokiej, często samoniszczącymi się (samoistne

ubytki podczas silnych wiatrów w drzewostanie, który już

dawno powinien być zlikwidowany) i uszkadzającymi przy

okazji nasadzenia wartościowe. Nagminnie likwidowano

również obsadzenia mniejszych rowów nawadniająco-od-

wadniających z szpalerowej formy obsadzenia wierzbowego,

jakie oprócz istotnej roli regulacyjnej poziom wody, stano-

wiło charakterystyczny rys krajobrazu Żuław.

Na koniec należy przypomnieć o agresywnej ekspansji te-

renowej w postaci lokalizacji w latach 70. XX wieku ogrom-

nego kompleksu Rafi nerii Gdańskiej i częściowo zaplecza

Portu Północnego w Gdańsku na polderach żuławskich. Do

niedawna również na żyznych polderach żuławskich powięk-

szano zlokalizowane tam składowisko fosfogipsów, dzisiaj

szczęśliwie zamknięte i przewidziane do rekultywacji.

Po niedawnych przemianach politycznych i urynkowieniu

gospodarki kraju, ziemie żuławskie niestety nadal nie są na-

leżycie traktowane pod względem gospodarczym. Można je-

dynie mieć nadzieję, że ustanawiane współcześnie programy

ekonomiczne doprowadzą w rezultacie do poprawy struktu-

ry gospodarczej Żuław Wiślanych oraz ochrony, zachowania

ale i naprawy ich unikatowego krajobrazu kulturowego.

31

Krajobraz żuławski oglądany po raz pierwszy – a trzeba

pamiętać, że pierwsze wrażenie jest zwykle najsilniejsze

i najważniejsze, zapamiętywane na zawsze – bez żadnych

wątpliwości zasługuje, również w języku popularnym, na

miano krajobrazu „otwartego”119. Krajobrazu wielkich, ot-

wartych przestrzeni. Krajobraz żuławski zaskakuje swoją

rozległością, skalą, przestronnością. W krajobrazie żuław-

skim prym wiodą rozległe makrownętrza krajobrazowe,

płynnie przechodzące jedno w drugie, stanowiące sekwen-

cję kolejnych panoramicznych obrazów. Umownymi ścia-

nami makrownętrz jest prawie zawsze rzadko gdzie indziej

spotykana – prosta linia styku nieba z ziemią. Mówi się, że

krajobraz Żuław Wiślanych to… niebo! W tak znaczącym

stopniu zajmuje ono każdy kadr pejzażu żuławskiego. Pa-

noramy żuławskie są dostępne w percepcji wzrokowej bez

zakłóceń spowodowanych elementami pierwszego planu,

w zakresie 360 stopni.

119 Krajobrazem otwartym, w odróżnieniu do zurbanizowanego („za-

mkniętego”), nazywamy obraz przestrzeni ograniczony naturalnym

horyzontem, najczęściej stosunkowo mało „zabudowany” wprowadzo-

nymi przez człowieka różnymi elementami. Krajobraz otwarty składa

się z układu powiązanych ze sobą i przenikających się kolejnych ma-

krownętrz krajobrazowych, ograniczonych wciąż jedynie naturalnym

widnokręgiem. Typowy krajobraz otwarty, to najczęściej krajobraz

naturalny, naturalno-kulturowy lub kulturowo-naturalny. Ten ostatni,

to krajobraz powstały na bazie wykorzystania i adaptacji istniejących

zasobów naturalnych przez człowieka. Jest zapisem kulturowej działal-

ności człowieka charakterystycznej dla kolejnych regionów przyrodni-

czych.

Jak w każdym krajobrazie otwartym, także i na Żuławach

Wiślanych, elementami dominującymi są te o tworzywie na-

turalnym – ziemia, woda, zieleń. Jest to krajobraz wiejski,

rolniczy, zwany także pracującym z uwagi na jego służebny

dla człowieka charakter. Jednakże w porównaniu do innych

krajobrazów rolniczych naszego kraju, krajobraz Żuław, cho-

ciaż zawierający elementy przyrody, nie jest krajobrazem

naturalnym, a całkowicie ukształtowany przez człowieka

krajobrazem kulturowym. Jest krajobrazem zbudowanym.

Zarówno takie elementy krajobrazu jak budynki, drogi, wały,

jak i wydawałoby się, czysto naturalne jak – drzewa, woda,

ziemia – są w równym stopniu pochodzenia antropogenicz-

nego.

Zieleń występuje w zgeometryzowanych formach nasadzeń

także jako obudowa alejowa dróg, obudowa szpalerowa ro-

wów nawadniająco-odwadniających, jest tworzywem parków

i ogrodów przydomowych w bogatych folwarkach żuławskich

oraz upiększeniem licznych cmentarzy żuławskich. Woda

została podporządkowana człowiekowi w sposób radykalny,

zamieniona została w system rowów nawadniająco-odwad-

niających, chroni ziemię przez którą płynie i daje jej życie.

System rowów to również forma zgeometryzowana dająca

wrażenie pełnego uporządkowania przestrzeni. Ziemia roz-

mierzona w wiekach średnich na jednakowe, zgodne z ów-

czesnym prawem, nadziały, także została podporządkowana

gospodarce człowieka. Krajobraz żuławski jest więc nieza-

przeczalnie krajobrazem pochodzenia antropogenicznego,

V. Specyfi ka krajobrazowa Delty Wisły – wprowadzenie

Il. 16. Rozległa panorama żuławskiej ziemi Delty Wisły – okolice okolice Lichnów Wielkich. Linia horyzontu jest idealnie prosta, jedynie miej-

scami zakłócona nielicznymi drzewami. Pola uprawne stanowią rozległe, jednorodne płaszczyzny. Fot. B. Lipińska.

32

krajobrazem kulturowym. Co więcej – istniejące jeszcze

gdzieniegdzie elementy typowo naturalne, jak bagna, tor-

fowiska, mursze, roślinność łęgowa i wodna, muszą ulegać

ciągłemu przekształcaniu, aż do zaniku włącznie. Takie jest

prawo Żuław i ich tradycja. Wymaga tego żywotny interes

człowieka chcącego gospodarować na Żuławach Wiślanych,

czyli możliwości tworzenia bezpiecznego funkcjonowania

i wydajnego gospodarowania, zgodnie z wielowiekowym

doświadczeniem.

Krajobraz żuławski jest więc stale wspaniałym przykładem

niesłychanie wartościowego pod względem kulturowym

świadectwa wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjno-

kulturowego kolejnych pokoleń Żuławiaków.

W przypadku Żuław Wiślanych, jedna ze składowych wpły-

wających na formy krajobrazu – ukształtowanie terenu – jest

pod względem wizualnym jedynie neutralnym elementem.

Natomiast druga składowa – pokrycie terenu – w swojej róż-

norodności i wielowiekowych nawarstwieniach, jest ilustra-

cją wielkiego teatru historii. Zatem podstawową jednostką

krajobrazową na terenie Żuław jest jednostka przestrzeni

silnie związana z wydarzeniami historycznymi.

Podstawową jednostką historyczną jest obszar wsi w histo-

rycznych granicach nadania, czyli zabudowane zagrodami

działki siedliskowe, zwane niwą domową oraz rozłóg, czyli

pola uprawne – warsztat pracy rolnika. Wielkość fi zyczna

(obszarowa) przyjętej jednostki pozwala na postrzeganie

form krajobrazu tak, jak postrzegali otoczenie mieszkańcy.

Umożliwia także współczesnemu obserwatorowi podobne

przeżycia i przystawalność własnych obserwacji do obser-

wacji najbardziej związanego z wybranym fragmentem

krajobrazu – użytkownika, czyli mieszkańca. Umożliwia

w miarę dokładne „przeżycie” obrazu środowiska, jego za-

uważenie, zrozumienie, zapamiętanie. Warto podkreślić, iż

geneza wielkości wsi i jej rozłogu opiera się między innymi

także na możliwościach technologicznych ówczesnego czło-

wieka, zdanego na własny zasób sił przy pracy w obejściu

i na roli czy poruszaniu się w przestrzeni między jedną wsią

a drugą.

Wieś z jej najbliższym otoczeniem jest bardzo wdzięcz-

nym materiałem do badania ludzkich możliwości percepcji

i umiejętności własnego defi niowania charakterystycznych

cech kompozycji krajobrazowej – wnętrz krajobrazowych,

widoków i panoram. Dodatkowo – wieś w granicach nada-

nia jako jednostka historyczna, oprócz pozaprzestrzennej

cechy, jaką jest okres powstania i zapoczątkowanie tradycji

osadniczej, zawiera całe bogactwo cech formalnych, wypeł-

niających przestrzeń tej jednostki i budujących jej krajobraz

kulturowy.

Ciekawym zadaniem jest zatem odtworzenie procesów hi-

storycznych z ich efektami przestrzennymi, czyli szczegó-

łowe rozpoznanie form krajobrazu żuławskiego w czasie

i przedstawienie go w postaci sekwencji rozwojowych po-

szczególnych form składowych krajobrazu otwartego Żuław

Wiślanych. Innymi słowy – analiza procesów rozwojowych

i dynamiki budowy krajobrazu kulturowego wiodąca ku

poznaniu dzisiejszej, tak szczególnej na tle Polski, postaci

krajobrazu żuławskiego.

Il. 17. Małe Żuławy Malborskie – okolice Podwala. Widoczne silnie zgeometryzowane podziały krajobrazu w formie linii nasadzeń szpalerowych

wierzby głowiastej przy rowach melioracyjnych. Biegnąca droga o obsadzeniu alejowym posiada także prostokreślny przebieg. Całość sprawia

wrażenie „technicznego” krajobrazu, silnie uporządkowanego. fot. B. Lipińska.

33

1. Ziemia i woda – czyli rozwój terytorialnych Żuław.

Punktem wyjścia będzie obserwacja rozwoju terytorialnego

Żuław Wiślanych na tle stosunków polityczno-własnościo-

wych. System osadniczy, jaki powstał na przestrzeni dziejów

w obrębie Delty Wisły120 ma interesujące i do dziś czytelne

cechy, które ilustrują kolejne formy gospodarowania prze-

strzenią delty w zależności od daty lokacji kolejnych miej-

scowości bądź okresu fali osadniczej. Innymi słowy, zasób

krajobrazu kulturowego stworzony w Delcie Wisły całkowi-

cie przez człowieka, charakteryzuje się czytelną do dzisiaj

dynamiką zróżnicowanych cech przestrzennych.

Badacz historii Żuław Wiślanych – H. Bertram, w swojej pra-

cy121 wyróżnił i datował następujące etapy osiedleńcze:

− obejmujący XIV wiek (czasy zakonu krzyżackiego),

− od 1400 do 1700 roku (okres „olęderski”),

− od 1700 do 1900 roku (okres panowania państwa pru-

skiego),

− po 1900 roku (czasy współczesne autorowi).

Bertram naniósł także na opracowaną przez siebie mapę

miejscowości istniejące przed 1300 rokiem pochodzenia sta-

ropruskiego i pomorskiego. Łącznie daje to podział obszaru

Żuław na pięć etapów rozwoju terytorialnego.

Podobny podział przedstawił Walter Geisler122, który wyróż-

nił pięć okresów formowania się osadnictwa na Żuławach

Wiślanych (a także w Dolinie dolnej Wisły) i nazwał je (bez

podawania datowania):

− okres prehistoryczny,

− czasy pomorskie,

120 Obszar Delty Wisły kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiśla-

ne ma także inne formy fi zjografi czne, które nie powinny być nazy-

wane żuławami (żuławą). Żuławy (żuława) jest to teren wytworzony

przez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyj-

ny odpływ wód, zaś występujące również w delcie tereny depresyjne

(po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalne-

go odpływu nie posiadają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwą

zwyczajową, utrwaloną po 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnych

obszarów w deltach Wisły i Nogatu używano określeń „żuławy” oraz

„niziny”. por. K. C ebulak, Delta Wisły. System …, op. cit., s. 60-62.

121 H. B er tram, Die Eindeichung … op. cit., passim.

122 W. Geis ler, Die Weichsellandschaft von Th orn bis Danzig,

Braunschweig 1922, s. 192-219.

− czasy zakonu krzyżackiego,

− czasy polskie,

− czasy pruskie.

Oprócz mapy ilustrującej kolejne fazy rozwoju terytorialne-

go, W. Geisler zamieścił obszerne zestawienie tabelaryczne

miejscowości żuławskich, gdzie między innymi znajduje się

informacja, w którym z etapów osiedleńczych powstała dana

miejscowość.

Kolejnym opracowaniem kartografi cznym, z którego można

skorzystać przy śledzeniu etapów rozwoju terytorialnego zie-

mi żuławskiej, jest mapa według R.H. Nordmanna z uzupeł-

nieniami A. Majewskiego123. Co prawda obejmuje tylko deltę

Nogatu, lecz jest cenna z uwagi na mocno skomplikowane

i bardziej dynamiczne zmiany na tym obszarze.

Porównując powyższe ustalenia można zaproponować na-

stępujący podział na etapy osiedleńcze, uszczegółowione

zwłaszcza w czasie kolonizacji „olęderskiej”:

I etap – przedkrzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-fl amandzka

i niemiecka zakonu) – do 1308 roku,

II etap – okres krzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-fl amandzka

– od 1308 do 1400 roku,

III etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja ni-

derlandzka) – od poł. XV wieku do poł. XVI wieku,

IV etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja ni-

derlandzka) – od poł. XVI wieku do poł. XVII wieku,

V etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja ni-

derlandzka) – od poł. XVII wieku do 1772 roku,

VI etap – okres porozbiorowy (czasy zaborów – kolonizacja

państwa pruskiego i masowa emigracja „olędrów” menno-

nitów) – od 1772 roku do ok.1900 roku,

VII etap – okres osadnictwa najnowszego (czasy nowożyt-

nego państwa niemieckiego i III Rzeszy, zanik dużych akcji

kolonizacyjnych) – od ok. 1900 roku do 1945 roku.

Żuławy Wiślane to teren o całkowicie równinnej formie

ukształtowania. Nieliczne, naturalne wyniesienia terenowe,

występujące przede wszystkim w południowych rejonach, są

123 J. Szel iga , Zagadnienia zamian linii brzegowej Zalewu Wiślanego

w świetle wybranych map XVI-XIX wieku, [w:] „Rocznik Elbląski”, T.

V, Elbląg 1972, s. 84, ryc. 19.

VI. Postać krajobrazu – jak czytać zapis histotrii w krajobrazie

34

nieuchwytne dla oka obserwatora i w związku z tym całość

sprawia wrażenie idealnej, rozległej, wręcz niekończącej się

równiny. Na tym tle wyraźnie odmienną formą jest Mierzeja

Wiślana. Jest to wąski pas wydm porośniętych lasem sosno-

wym, zabezpieczający ziemię żuławską od strony wód Zatoki

Gdańskiej. Można więc rzec, iż ukształtowanie terenu, bę-

dące jednym ze składników krajobrazu, w przypadku Żuław

Wiślanych stanowi jedynie tło dla pozostałych elementów

krajobrazu. Pogranicze obu tych krain jest doskonale czy-

telne w krajobrazie.

Elementy wodne na Żuławach to bardzo urozmaicony

i skomplikowany system. Jeśli chodzi o naturalne formy, to

przez Żuławy przepływają dwie wielkie rzeki: Wisła – jed-

nocześnie największa rzeka Polski, oraz Nogat. Z mniejszych

rzek należy wymienić: Wisłę Martwą, Motławę, Szkarpawę,

Wisłę Elbląską i Wisłę Królewiecką, Świętą-Tugę i rzekę

Elbląg, oraz mniejsze rzeczki: Linawę, Panieńską Strugę,

Fiszewkę, Tinę, Balewkę, Dzierzgionkę, a także kilkana-

ście rzeczek-dopływów jeziora Druzno. Ponadto cały teren

pocięty jest siecią kanałów odwadniająco-nawadniających

z niezliczoną ilością rowów melioracyjnych. Gęstość sieci

melioracyjnej dochodzi do 300 metrów bieżących rowów na

hektar. Generalnie zarówno naturalne rzeczki jak i większa

część sztucznych kanałów płyną w kierunku północnym

i północno-wschodnim, zatem teren pocięty jest niejako

pasmowo w przebiegu południkowym. Woda jest tym ele-

mentem, który na Żuławach przenika krajobraz całkowicie.

Jest wszechobecna, daje świadectwo, iż one powstały z wody

i świadectwo ciężkiej walki człowieka z tym żywiołem. Tak

więc element wody jest w przypadku krajobrazu Żuław Wi-

ślanych najbardziej „krajobrazotwórczym” czynnikiem.

Sposób ujarzmiania żywiołu wody znajduje swoje odbicie

w formach przestrzennych. Są to proste, techniczne w wyra-

zie, obwałowane dość wysoko szerokie kanały odwadniające,

gdzie lustro wody w nich płynącej bardzo często znajduje

się wyżej niż położone po obu ich stronach pola uprawne

i łąki. Nie ma tu miejsca na malownicze zakręty, łachy pia-

sku czy strome zbocza z bujną, naturalną zielenią znaczącą

w krajobrazie przebieg koryta rzeki.

Większym kanałom zbiorczym towarzyszą strażnice wod-

ne, stacje pomp, a także urządzenia techniczne, jak: śluzy,

jazy, przepusty czy wrota przeciwsztormowe, a także mo-

sty zwodzone.

Il. 19. Kiezmark. Strażnica wałowa. Fot. M. Opitz.

Il. 20. Różany. Zabytkowa stacja pomp. Fot. M. Opitz.

Il. 18. Żuławy Szkarpawskie – pogranicze Mierzei Wiślanej i Żuław Wiślanych. Droga biegnie wzdłuż krawędzi Mierzei. Zalesiona Mierzeja

silnie kontrastuje krajobrazowo z płaskim i bezdrzewnym żuławskim krajobrazem uprawowym. Fot. B. Lipińska.

35

Il. 21. Osłonka. Współczesna stacja pomp. Fot. M. Opitz.

Forma krajobrazowa Wisły to szeroka płaszczyzna wodna,

o spokojnym z reguły i powolnym nurcie, ramowana roz-

ległymi terenami zalewowymi łąk, porośniętych zaroślami

wierzbowymi. Dopiero w pewnej odległości od środka nur-

tu, miejscami do około kilometra, rzece towarzyszy obu-

stronnie potężny wał przeciwpowodziowy. Jest to forma

niesłychanie nośna w krajobrazie z powodu swojej skali,

nadająca monumentalny charakter najbliższemu otoczeniu.

Liniowa forma – zarówno rzeki jak i jej obwałowań – oraz

całkowicie płaski teren po obu jej stronach, potęgują wra-

żenie nieskończonej dali i rozległości krajobrazu.

Podobny charakter krajobrazu występuje wzdłuż biegu Nogatu.

Rzeka ta również ma potężne, obustronne obwałowania. Nie-

stety obecnie są one sukcesywnie „rozbrajane”, rozkopywane

a pozyskana ziemia i piasek wywożone i używane do innych

celów. Miejsca takie sprawiają wrażenie zachwiania porządku

krajobrazowego i logiki obrazu, jakie powinny panować na Żu-

ławach. Wszak wały chroniące ziemię położoną wzdłuż dużej

rzeki są niejako symbolem bezpieczeństwa, czymś, co powinno

być trwałe i niezmienne w tutejszym pejzażu.

Inaczej wyglądają drobniejsze elementy wodne – rowy me-

lioracyjne. Są one szpalerowo bądź obustronnie obudowane

rzędami wierzby białej o formie głowiastej – pochodzącej ze

stałego ogławiania, wycinania gałęzi. Proste linie tych drzew

krzyżując się pod kątem prostym, tworząc przestrzenną siat-

kę, budują niejako krajobraz „przezroczysty”, pełen umow-

nych wnętrz kompozycyjnych.

Il. 22. Rybina. Mosty zwodzony na rzece Wiśle Królewieckiej i Szkarpawie. Fot. M. Opitz.

Il. 23. Wisła w rejonie Kiezmarku. Widoczna rozległa płaszczyzna

wodna oraz obszar międzywala ograniczone potężnym wałem prze-

ciwpowodziowym. Fot. M. Opitz.

Il. 24. Krzyżujące się szpalery wierzb i topoli rosnące wzdłuż rowów

melioracyjnych – okolice jeziora Druzno. Fot. M. Opitz.

Il. 25. „Krajobraz przezroczysty” – interpretacja rysunkowa. Rys.

B. Lipińska.

36

Oprócz bardzo technicznych w swojej zgeometryzowanej

formie cieków występujących w zdecydowanej przewadze,

istnieją na Żuławach Wiślanych także naturalne rzeczki

i strugi. One również zostały wykorzystane przez człowieka

na potrzeby systemu melioracyjnego, zachowały jednakże

naturalną, miękką formę przebiegu i częściowo naturalne

zadrzewienia i zakrzewienia brzegów. Najbardziej miękką

formę prezentują rzeki Motława i Tuga.

Il. 26. Tuga. Jest to naturalny ciek, gdzie rzeka wije się miękko i malow-

niczo w płaskim, „technicznym” terenie. Wzdłuż brzegów występuje

częściowo roślinność naturalna. Liczne zakręty rzeki w istotny sposób

urozmaicają najbliższe otocznie. Fot. M.Mika.

Pomimo częściowej regulacji, jeszcze do dzisiaj są czytelne

w terenie jej starorzecza w formie wyraźnych pętli, podkre-

ślonych porastającą je roślinnością. Wpływa to znakomicie

na urozmaicenie otaczającego krajobrazu, zwłaszcza, iż bie-

gowi rzeki towarzyszy miękko wijąca się droga pozwalająca

na obserwację zmieniających się kolejnych wnętrz krajobra-

zowych, otwarć i zamknięć poszczególnych widoków. Dru-

gą podobną rzeką jest Szkarpawa, która ma bardzo bujną

roślinność przybrzeżną, zwłaszcza w rejonie ujściowym, po

rozwidleniu się na Wisłę Elbląską i Wisłę Królewiecką.

Zupełnie odmienny charakter elementów wodnych wystę-

puje tam, gdzie istnieją jeszcze relikty form naturalnych,

głównie w basenie jeziora Druzno i na kępach czołowych

delty Nogatu. Przeważają tu labiryntowe formy układu sie-

ci wodnej, niewidocznej, o której świadczą jedynie spore

obszary zwartej roślinności wodnej, zarośli wierzbowych

i roślinności szuwarowej. Jest to ziemia trudno dostępna dla

człowieka, a raj dla ptactwa i ryb.

Woda występująca w postaci rzek, rzeczek, strug i strumieni,

kanałów i rowów – to nie wszystkie jej przejawy na Żuła-

wach. Oryginalną, a istotną dla wrażenia krajobrazowego

formą jest występowanie na Żuławach wody jako mgły.

Mgła na Żuławach, najczęściej gęsta, „płynąca”, jest bardzo

częstym zjawiskiem. Przesyca krajobraz ukrywając drobne

szczegóły widoków, generalizując odbiór fi zjonomii otacza-

jącej nas przestrzeni. Krajobraz żuławski staje się wówczas

odrealniony, a charakterystyczne linie wierzb powodują, że

otoczenie zapełnia się nierzeczywistymi cieniami, całymi ich

szeregami wciągającymi w głąb obrazu. Ponieważ zdarza się

to bardzo często, jest pewnego rodzaju „wizytówką” Żuław,

zatem nie sposób pominąć tej formy jako jednego z ważnych

składników żuławskiego charakteru krajobrazu.

2. Drogi.Droga jest początkiem zmian w krajobrazie, początkiem

działań kształtujących krajobraz. Pełni rolę łącznika mię-

dzy mieszkańcami poszczególnych siedlisk i osad. Droga

to podobnie jak wspomniane wcześniej rowy melioracyjne,

Il. 27. Żuławy Szkarpawskie – rejon miejscowości Łaszka. Ujście kanału

zbiorczego do Zalewu Wiślanego. Widoczne malownicze zadrzewienie

kanału, bliżej Zalewu przechodzące w pierwotną roślinność wodną.

Fot. B. Lipińska.

Il. 28. Żuławy Elbląskie – rejon ujścia Nogatu-Cieplicówki do Zalewu Wiślanego. Przeważa tutaj roślinność pierwotna – trzciny, wierzba (łoza),

osty. Krajobraz całkowicie odmienny od zagospodarowanego krajobrazu uprawowego. Fot. B. Lipińska.

37

liniowy element w krajobrazie. Jednak tym się różniący, że

często wspomagany trzecim wymiarem w postaci alejowego

obsadzenia. W analizie wpływu dróg na krajobraz żuławski

wzięto pod uwagę tak samo sieć komunikacyjną w postaci

najważniejszych głównych traktów i gościńców historycz-

nych o zasadniczym znaczeniu dla powiązań funkcjonalnych

między terytorium Żuław a obszarami otaczającymi oraz

dróg lokalnych między żuławskimi miejscowościami.

Inną konsekwencją antropogenicznego charakteru krajo-

brazu Żuław Wiślanych jest specyfi czna, wyjątkowo pro-

stokreślna linia przebiegu dróg.

W zdecydowanej większości mają one przebiegi wytyczone

wzdłuż linii prostych, częstokroć o bardzo długich, prostych

odcinkach. Zmiana kierunku następuje najczęściej dość

gwałtownie, drogi krzyżują się i skręcają pod kątem prostym.

Nieomalże nie spotyka się dróg o miękkiej i wijącej się linii

przebiegu. Wyjątkiem są niektóre odcinki biegnące wzdłuż

naturalnych cieków, jakie także występują na Żuławach. Takie

formy spotkać można wzdłuż rzeki Motławy, północnego od-

cinka rzeki Tugi czy też wzdłuż fragmentu Panieńskiej Strugi.

Również odcinek starego traktu kupieckiego Malbork – Elbląg

w rejonie miejscowości Królewo i Kaczynos, naśladuje prze-

bieg cieku zwanego Starym Nogatem, który to w tym miejscu

wił się malowniczo. Najbardziej zgeometryzowane przebiegi

dróg znajdują się w rejonach osadnictwa kolonizacji „olę-

derskiej”. Osadnictwo to tworzyło jako szkielet drogi biegnące

równolegle względem siebie oraz prostopadle.

Na takiej „siatce” podstawowego podziału terenu lokalizo-

wano dopiero pojedyncze zagrody wiejskie, bądź w formie

rzędówek bagiennych, łańcuchówek czy szeregówek. Sieć

dróg zarysowanych geometrycznie wyraźnie zagęszcza się

w rejonach w których powstawało osadnictwo rozproszone,

do każdej z zagród wiodła bowiem dodatkowa, indywidualna

droga.

Czytelność lokalizacji i przebiegu dróg w krajobrazie

żuławskim jest wyjątkowa. Jak wspomniano w rozdziale

dotyczącym form zieleni w krajobrazie, prawie wszystkie

drogi na Żuławach Wiślanych są obsadzone zielenią wysoką

– drzewami. Było to podyktowane warunkami przyrodni-

czymi i konieczną dobrą funkcjonalnością dróg. Zarówno

w trakcie lokalnych podtopień wiosennych czy jesiennych

– nie mówiąc już o większych powodziach – jak i podczas

śnieżnych zim. Drogi biegnące na niewielkim nasypie,

„oznakowane” alejowym obsadzeniem, są dobrze zauwa-

żalne na tle jednolitej płaszczyzny wodnej bądź zaśnieżo-

nych pól. Cecha ta ma duże znaczenie pod względem bez-

pieczeństwa, gdyż jedną z głównych zasad poruszania się

w przestrzeni żuławskiej jest trzymanie się wytyczonych

dróg. Labirynt rowów melioracyjnych, podmokłe fragmen-

ty pół i łąk, niewidoczne z daleka przeszkody w postaci sze-

rokich zbiorczych kanałów, są niebezpieczną pułapką dla

niedoświadczonego wędrowca124.

124 Warto przytoczyć większy fragment cytowanego już pamiętnika Karo-

la Glogera, zatytułowany: „Drogi, wały i rowy na Nizinach Gdańskich”,

gdyż jest to swoistego rodzaju opis „krajobrazowy”, tym ciekawszy,

iż widziany oczami XIX-wiecznego obserwatora, który właśnie na te

charakterystyczne dla Żuław elementy krajobrazu zwrócił szczególną

Il. 29. Żuławy Gdańskie – droga Cedry Wielkie - Leszkowy. Prosty,

liniowy przebieg, zaakcentowany obsadzeniem alejowym – najczęściej

jesionowym. Fot. M. Opitz.

Il. 30. Okolice Elbląga. Rozmierzenie zgeometryzowanego układu

osadniczego tak zwanych rzędówek bagiennych, zwanych dawniej

Groblami („Trift ami”) numerowanymi od I do V. Współcześnie otrzy-

mały nazwy: (zaczynając od północy Józefowo, Janowo, Kazimierzo-

wo, Władysławowo, Adamowo) co niestety utrudnia zorientowanie się

przestrzenne. Repr. B. Lipińska.

38

Mówiąc o znaczeniu kompozycyjnym drogi w krajobrazie

mamy przeważnie na myśli nie tylko jej kompozycyjne wnę-

trze w obrębie obustronnego obsadzenia, ale i otaczający ją

krajobraz otwarty. Przemieszczając się drogą obserwujemy

kolejne, przenikające się wnętrza krajobrazowe i makrokra-

jobrazowe, których osią jest trakt komunikacyjny.

W przypadku dróg żuławskich zaobserwować można dwa

różne przypadki. Są drogi niezwiązane z otoczeniem, będące

niejako wypreparowane z otoczenia. Równocześnie zaś ist-

nieją tereny, gdzie odwrotnie – droga jest osią niezliczonej

ilości wnętrz krajobrazowych, bardzo czytelnych, o regu-

larnych kształtach, utworzonych przez szpalery wierzbowe

uwagę, poświęcając im oddzielny rozdział: „(…) Przed wielu laty, kie-

dy mniejsza była ludność, a więcej gruntów, okolica ta zapewne nie

była zamieszkana, tylko będąc w tak niskim położeniu w bliskości mo-

rza przy ujściu rzek, musiała ulegać corocznym na wiosnę zalewom.

Przezorność rządu, pomnożenie ludności, wreszcie potrzeba, zdołały

z czasem uczynić okolicę tę najrozkoszniejszą. Lubo my mieszkając

w porze jesiennej i zimowej, a do tego pozbawieni wolności nie mo-

gliśmy z tych przyjemności korzystać, jednakże zdaje się, że na wios-

nę i w lecie istotnie tu może być pięknie i wesoło. Dla obsuszenia tej

okolicy cała ta część ziemi a każden w szczególności mórg, okopany

jest rowami, na których Niemcy dla zwożenia w lecie siana i dla pa-

stewników kładą mostki tymczasowe. Podróżny zatem pilnować się

musi ślepo wielkiego gościńca, inaczej udawszy się tymi pobocznymi

i zgodliwymi dróżkami w taki może się zaplątać labirynt, że trudno

potem na powrót wrócić do drogi. To nas z początku kilka razy za-

wiodło. Chcąc czasem drogę skrócić wjeżdżaliśmy pomiędzy rowy,

z których dopiero sami Niemcy mogli nas wyprowadzić, a że wszel-

kie załamania dróg są pod kątem prostym, przeto każda droga u nich

daleko jest dłuższa. Wszystkie te rowy łączą się z kanałami ogólnymi,

wchodzącymi do rzek lub prosto do morza. Poziome położenie miej-

sca sprawia, że woda z rowów nigdy by nie wypłynęła, tylko coraz

więcej by jej przybywało w miarę deszczów lub zalewów, gdyby nie

użyto do tego środków u nas zupełnie nie znanych. Przy samym rowie

stawiają zwykle wiatraki, które za pomocą wiatru obracają koło wodne

znajdujące się w wodzie. To koło podnosi wodę na dwie lub trzy stopy

w górę, popędza ją dalej aż dopóki taż woda nie natrafi na drugi, trzeci

lub więcej podobnych młynów. Tak woda pędzona sztuką idzie aż do

głównego kanału, którym sobie wolno do ujścia dąży. Młynów takich

po wszystkich łąkach znajduje się bardzo wiele, wszystkie są kosztem

skarbu budowane i utrzymywane. Kanały większe służą oprócz tego

do odbywania podróży, w lecie za pomocą łodzi, w zimie zaś po lodzie

saniami. Po obydwu stronach kanałów znajdują się domy gościnne, tu

pospolicie nazwane – budy, rozmaitymi kolorami malowane, co prze-

śliczny robi widok. W tych budach podróżny wszystkiego dla swojej

potrzeby i wygody dostanie. W lecie mnóstwo łódek niosących drze-

wo, zboże, ryby, garnki, i inne gospodarskie i handlowe artykuły po

tych kanałach przepływa. W zimie mnóstwo sanek i ludzi na łyżwach

doskonale podróż odprawiających. My podobnym kanałem robią-

cym komunikację z rzeką Nogatem i Elblągiem kilka razy przepyszną

odbyliśmy podróż. Tym kanałem przebywają berlinki, łyżwy i inne

większe statki wodne. Przy rzece Nogacie są śluzy dla wpuszczania

i wypuszczania wody z kanału według potrzeby. Dla zabezpieczenia

tej okolicy od zalewu na wiosnę, czyli aby rzekę Wisłę dzielącą się koło

Malborka na dwie części, na Wisłę i Nogat, w swoim korycie utrzy-

mać, wszystkie brzegi tej rzeki opatrzone są wałami wysokości ok. 12

lub 15 łokci wynoszącymi, szerokości zaś takiej, iż wygodnie małym

powozem po wale podróżować można. Ta podróż osobliwie, kto się

nad przepaścią wody jeździć nie boi, jest bardzo przyjemną. Z jednej

strony widać szumiące bałwany rzeki, a z drugiej nieograniczona dla

oka ludzkiego okolica na kształt ogrodu, całkiem domami, sadami,

wierzbami w rzędy sadzonymi i wiatrakami wodnymi urozmaicona.

(…)”, R . Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera … op. cit., s. 270-271.

biegnące wzdłuż prostokreślnych ciągów rowów melioracyj-

nych. Wydawać się może, że obserwowane wnętrza sprawiają

wrażenie zbyt regularnych, monotonnych; niemniej jest to

jeden z bardziej charakterystycznych cech krajobrazu żuław-

skiego i pozwala określić wśród innych krajobrazów Polski

miejsce, w jakim się znajdujemy. Charakter krajobrazowy

dróg żuławskich, podobnie jak to było w przypadku wody

na Żuławach, doskonale odzwierciedla czysto funkcjonal-

Il. 31. Żuławy Elbląskie – jeziora Druzno. Obsadzenie wierzbą głowia-

stą grobli-drogi biegnącej między dwoma rowami melioracyjnymi.

Fot, M. Opitz.

Il. 32. Wielkie Żuławy Malborskie – okolice wsi Lubieszewo. Obsadze-

nie starej drogi. Fot. M. Opitz.

39

ny charakter otwartego krajobrazu Żuław Wiślanych i jego

kulturowe, „sztuczne” pochodzenie. Widać wyraźnie, że

użytkowość wprowadzonych form, użyteczność przestrzeni

jest tu traktowana pierwszoplanowo i jest cechą wiodącą we

wszelkich działaniach na rzecz kształtowania środowiska.

Elementem wiążącym sieć wodną z siecią dróg są na Żuławach

Wiślanych przeprawy oraz mosty, przez swoją wszechobecność

nadając charakterystyczny rys krajobrazowi na Żuławach.

Ważne, główne przeprawy promowe – dziś nieużywane bądź

zamienione na stałe mosty – pozostawiły w krajobrazie cieka-

we formy. Są to zjazdy przez wysokie obwałowania wielkich

rzek (Wisły i Nogatu) ku nurtowi rzeki. Przecinają miękką

linią potężnie wyniesione wały przeciwpowodziowe. Trwałe

mosty, to dawniej w większości zwodzone i obrotowe, nieu-

trudniające komunikacji wodnej. Dzisiaj zachowane reliktowo

(Rybina, Nowy Dwór Gdański, gmina Markusy).

3. Osadnictwo. Wieś jest elementem, który świadczy o kształtowaniu się my-

śli ruralistycznej, o dostosowaniu rodzaju sieci osadniczej

i jej wewnętrznych form do naturalnych warunków i potrzeb

kolejnych społeczności. W opisie znaczenia dla krajobrazu

wsi żuławskich analizowano rozmieszczenie poszczególnych

jednostek osadniczych, czyli obraz sieci osadniczej. Uwy-

puklone zostały związki krajobrazowe, jak: panorama wsi,

ekspozycja w otwartym krajobrazie, otoczeniu, pojedynczy

widok na wieś – efekty zmieniające się w zależności od za-

gęszczenia osad, zagród i form rozplanowania poszczegól-

nych wsi. Wzięto także pod uwagę rodzaj rozplanowania

wsi, co daje podział terytorium Żuław Wiślanych na rejony

różniące się wyraźnie strukturą krajobrazu w zależności od

występowania wsi zwartych, skupionych czy osadnictwa

rozproszonego. Różnice wynikające ze sposobu zakompo-

nowania przestrzeni „klockami”, jakimi są zabudowania,

zespoły zagrodowe, kościoły, ulice i place wiejskie wpływają

na różnorodność lokalną Żuław.

Żuławy charakteryzują się urozmaiconymi formami rozpla-

nowania wsi. Można tu znaleźć ich wszystkie główne rodza-

je. Występują wsie zwarte – placowe, owalnicowe, ulicowe;

wsie skupione – rzędowe, szeregowe, przysiółki; jak również

występuje na dużą skalę osadnictwo rozproszone – zagrody

samotnicze, jednodworcze.

Najczęściej spotykanymi i najbardziej charakterystycznym

i typowym wnętrzem wsi są: wydłużone wnętrze będące

dość dużym, wspólnym dla wszystkich mieszkańców placem

we wsiach placowych i owalnicowych, oraz wnętrze długie

wsi kolonizacyjnej w postaci ulicy wiejskiej obudowanej

w regularnych odstępach zagrodami.

Nieco więcej miejsca należy zatem poświęcić zagadnieniu

typologii rozplanowania wsi na Żuławach. Z autorów pol-

skich problem kształtu wsi na Pomorzu porusza Bogdan

Zaborski125, lecz opracowanie to nie zawiera szczegółowej

klasyfi kacji wsi żuławskich. Natomiast Marian Chilczuk, wy-

korzystując własne, szczegółowe studia przeprowadzone na

podstawie map topografi cznych i zdjęć lotniczych, w swojej

pracy126 dzieli obszar Polski na rejony, wśród których jako

odrębna jednostka występuje Mikroregion Żuławski. W jego

125 B. Z aborski , O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Toruń

1935, passim.

126 M. Chi lczuk, Osadnictwo wiejskie Polski, Łódź 1970, passim.

Il. 33. Małe Żuławy Malborskie – droga Ząbrowo-Czarna Tama. W tym przypadku droga jest osią, od której rozchodzą się pojedyncze rzę-

dy wierzb rosnących wzdłuż rowów melioracyjnych. Kolejne rzędy tworzą regularne wnętrza krajobrazowe, doskonale widoczne z drogi.

Fot. B. Lipińska.

Il. 34. Aksonometryczna rekonstrukcja rozplanowania wsi Osice na

Żuławach Gdańskich wg O. Kloeppla.

40

charakterystyce autor podaje jednak jedynie główne typy

kształtów osadnictwa tam występujące: wsie zwarte – pla-

cowe, jednoosiowe; wieloosiowe, wsie skupione – osiowe,

przysiółkowe z ośrodkiem i przysiółkowe bez ośrodka; wsie

rozproszone – nieregularne i PGR-y. Jest to charakterysty-

ka dość (stosunkowo) ogólna, mówiąca o tym, że w zasadzie

wszystkie typy, wprowadzone w zbiorczej klasyfi kacji autora,

występują na Żuławach. W opisie Mikroregionu Żuław autor

zaznacza także, iż przewagę mają tu wsie zwarte-osiowe, oraz

wieloosiowe. W dalszej kolejności idą wsie skupione – osio-

we i przysiółki. Z pewnym następnym stwierdzeniem należy

jednak polemizować127. Chodzi tu o zdanie autora, iż osadni-

ctwo rozproszone zakładano tam, gdzie występowały drobne

formy terenowe (małe wzniesienia, kurhany, itp.), na których

posadowienie budynków chroniło ludność przed wylewa-

niem Wisły. Otóż w tym miejscu pojawia się zagadnienie

tak charakterystycznego dla Żuław, sztucznej formy pagórka

osadniczego – „terpu”. Jeśli chodzi o najwcześniejsze formy

osadnictwa (lecz w tym przypadku nie było ono rozproszo-

ne), to istotnie, zajmowało ono naturalne „wyspy” z osadów

glacjalnych, dziś już słabo czytelne w terenie. Natomiast

osadnictwo rozproszone, jak pisze M. Chilczuk, to w przy-

padku Żuław klasyczny przykład osadnictwa późniejszego,

kolonijnego. W tym przypadku, wzmiankowane przez autora

wzniesienia – usypywano specjalnie, aby na nich wznieść

zabudowę siedliska, a nie wyszukiwano, gdyż nie istniały

w formie naturalnej. Istotnie, na mapie topografi cznej oraz

na zdjęciach lotniczych z całą ostrością rzucają się w oczy

owe formy terenowe oraz regularnie występujące zjawisko

stawiania na nich budynków. Jednakże geneza tej formy

przestrzennej jest inna, niż to przedstawia M. Chilczuk.

Maria Kiełczewska-Zaleska w swojej pracy o kształtach wsi

na Pomorzu128 wyraźnie zaznacza we wstępie, iż z uwagi na

odrębność i specyfi kę obszaru Żuław, wyłącza je z rozważań.

Tym samym i ta praca nie przynosi bliższych informacji.

Jak do tej pory jedynymi, dokładniejszymi opracowaniami

dotyczącymi kształtów wsi na Żuławach Wiślanych są prace

Willi Quadego i W. Geislera129.

W związku z tym, w niniejszym studium klasyfi kacja typów

rozplanowania wsi żuławskich, jako istotna dla określenia

cech krajobrazowych analizowanej przestrzeni osadniczej,

została poddana nowej, szczegółowej analizie. Wyniki tej

analizy pozwoliły na przedstawienie, być może jeszcze ro-

boczej, lecz dość szczegółowej klasyfi kacji typów rozplano-

wania wsi występujących na Żuławach.

127 Ibid., s. 61.

128 M. Kiełczewska-Zaleska, O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi

Pomorza Gdańskiego, Warszawa 1956, passim.

129 W. Quade, Landliche Siedlungformen, [w:] Atlas der Freien …, op. cit.

, s. 14 i n. oraz plansza nr 8,

W. Geis ler, Die Weichsellandschaft …, op. cit., passim.

Zagrody żuławskie, na tle przeciętnej zagrody w Polsce,

charakteryzują się większą skalą budynków oraz sporą po-

wierzchnią podwórza gospodarczego i dużym nasyceniem

zielenią wysoką, ozdobną. Dzięki temu, zarówno zwarta

wieś jak i pojedyncza zagroda samotnicza, jest zdecydowaną

dominantą płaskiego krajobrazu otwartego Żuław.

Bardzo charakterystyczną cechą jest wyjątkowa czytelność

panoram wsi zwartych. Jest to wynik istnienia doskonałego

przedpola ekspozycyjnego w postaci pól uprawnych. Panora-

my wsi na Żuławach są panoramami „sylwetowymi”, o wy-

razistej linii nieba. Brakuje im natomiast czytelności planów,

które zasadniczo nie dają się wyodrębnić. Tło krajobrazu

otwartego Żuław powoduje, iż wieś lub zagroda samotnicza

stanowią bardzo czytelne, wydzielone z otoczenia formy. Nie

wtapiają się one w krajobraz – odwrotnie, są jego elementem

dominującym i silnym akcentem przestrzennym.

Il. 35. Wielkie Żuławy Malborskie – panorama wsi Lichnowy. Widocz-

ne rozległe, czyste przedpole ekspozycyjne wpływające na doskonałą

czytelność panoramy. Jest wyraźnie sylwetowa, bez kolejnych, czytel-

nych planów. Wieża kościoła wyróżnia się jako dominanta wysokoś-

ciowa. Jej otoczenie to zgrupowanie zieleni wysokiej z prześwitującymi

czerwonymi dachami domów. Droga alejowa wiodąca do wsi podkreśla

przestrzenność widoku. Fot. B.Lipińska.

Il. 36. Żuławy Elbląskie – okolice wsi Kępiny Małe. Zagroda samot-

nicza w krajobrazie. Zespół zagrodowy – budynki i zieleń – stanowią

wyraźną dominantę krajobrazową. Zespół jest widoczny z daleka, co

jest zasługą czystego przedpola ekspozycyjnego w formie płaskiego

terenu upraw polowych. Fot. M. Opitz.

Rozłóg wsi żuławskiej jest jednym z najciekawszych po-

znawczo elementów. Zwraca uwagę jego wysoka czytelność

w terenie, gdyż granice poszczególnych pól z reguły są pod-

kreślone elementem wodnym – rowem, kanałem, a często

41

i drogą polną z towarzyszącym zadrzewieniem. Forma na-

rysu rozłogu jest bardzo regularna, przeważa typ łanowy

i blokowy o dużych podziałach, równych odległościach

i kątach prostych. Niesłychanie cenną cechą jest zachowanie

do dziś, w nieomalże nienaruszonej postaci, historycznych

granic rozmierzanych przy zakładaniu wsi. Można to łatwo

stwierdzić porównując historyczny materiał kartografi czny

ze współczesnymi mapami.

Il. 37. Wieś Leszkowy – mapa z 1676 roku. Widoczny pierwotny podział

rozłogu wprowadzony w momencie lokacji wsi. Repr. B. Lipińska.

Il. 38. Wieś Leszkowy – mapa z 2000 roku. Widoczny identyczny po-

dział rozłogu. Repr. B. Lipińska.

Dodatkowym dowodem na trwałość podziału rozłogu jest

również treść zdjęci lotniczych130 i satelitarnych, gdzie linie

pocięcia terenu przebiegają tak samo jak na najwcześniej-

szych, uwzględniających nawet drobne podziały graniczne,

mapach z XVIII wieku. Można zatem stwierdzić, iż rozłóg

w krajobrazie otwartym jest w przypadku Żuław zadziwia-

jąco trwałym i cennym świadkiem historii, dobrze uchwyt-

nym w przestrzeni, a przede wszystkim w formie kartogra-

fi cznej.

130 Autorka miała możliwość wglądu i analizy zdjęć lotniczych Żuław

Wiślanych, opracowanych w skali 1:10 000, udostępnionych przez Ka-

tedrę Hydrologii i Klimatologii Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu

Gdańskiego, dzięki uprzejmości ówczesnego kierownika Katedry, prof.

J. Drwala.

Następnym elementem, związanym ze specyfi cznymi form-

ami osadnictwa żuławskiego, jest sztucznie usypany pagórek

– „terp”131. To na nim wznosili „olędrzy” budynki zagrody,

co dawało w miarę dobre zabezpieczenie przed lokalnymi

powodziami (podtopieniami – nie zabezpieczało całkowicie

…). Na tle równin żuławskich, „terpy” są wyraźnie widoczne

i tam gdzie występują w dużej liczbie, nadają specyfi czny rys

krajobrazowi otwartemu.

Il. 40. Okolice Gozdawy. W krajobrazie wyraźnie jako „wyspy” od-

znaczają się zagrody samotnicze zlokalizowane na sztucznym pagórku

– „terpie”. Fot. B.Lipińska.

131 Nazwa terp nie ma odpowiednika w języku polskim. Holenderska

nazwa sztucznego pagórka osadniczego to: terp (na przykład terpen-

dorp – typ wsi, która całkowicie wzniesiona jest na usypanym przez

człowieka wzniesieniu, niemiecka zaś nazwa to – wurte, np. wurten-

siedlung, oznaczające osadnictwo rozproszone o siedliskach lokalizo-

wanych na pagórku. Warto nadmienić, że nazwa terp jest jednak uży-

wana w Polsce przez archeologów na określenie kurhanów i wzniesień

poddawanych eksploracji, a noszących znamiona własnej (sztucznej)

formy terenowej. W związku z tym, w niniejszej pracy używana będzie

nazwa terp, jako w pewnym stopniu zaakceptowana w naszym języku.

Il. 39. Wieś Tragamin. Porównanie

mapy historycznej z 1864 roku ze

współczesnym zdjęciem satelitar-

nym. Repr. B. Lipińska.

42

4. Zieleń. Na Żuławach Wiślanych prawie nie występują lasy. Łączna

powierzchnia niewielkich enklaw leśnych (w okolicy Cedrów

Wielkich i tak zwany Las Mątowski), wynosi około 3,6 %

ogólnej powierzchni delty. Stopień antropogenizacji roślin-

ności na Żuławach Wiślanych jest bardzo wysoki, o wyraźnej

przewadze zbiorowisk synantropijnych132. Ponieważ Żuławy

Wiślane prawie wcale nie mają naturalnej roślinności, kra-

jobraz otwarty silnie kształtują formy zieleni wprowadzone

wyłącznie przez człowieka, a ich cechą charakterystyczną

jest daleko posunięta funkcjonalność oraz wrażenie silnego

zgeometryzowania form. Zieleń występuje tu głównie w for-

mach liniowych jako obudowa dróg i rowów melioracyjnych.

Linie drzew tworzą gęstą siatkę podziałów, w wyniku któ-

rych powstaje wielka ilość bardzo czytelnych i regularnych

aż do sztuczności, wnętrz krajobrazowych.

Zieleń towarzysząca zabudowie bezpośrednio – to głównie zie-

leń wysoka, ozdobna, o ciekawych i trwałych, długowiecznych

gatunkach. Rozległe sady są rzadziej spotykane i przez to wy-

stępuje wrażenie pewnej surowości i powagi, gdyż domy nie są

„otulane” drobnymi drzewkami owocowymi, ale towarzyszą

im wysokie, potężne okazy jesionów, lip, dębów czy bardzo

atrakcyjnych wizualnie, sprowadzonych specjalnie w celu

upiększenia otoczenia domu – buków czerwonolistnych. W

przypadku zagród samotniczych – z reguły bardzo obszer-

nych, o rozbudowanym programie – zieleń towarzysząca

tworzy niewielkie parki, chociaż pozbawione śladów bardziej

złożonej kompozycji. Są to raczej grupy zieleni wysokiej, chro-

niącej przed wiatrem, stabilizującej stosunki wodne w obrębie

działki siedliskowej i dające cień do wypoczynku na świeżym

powietrzu podczas gorących i pracowitych letnich dni, zarów-

no gospodarzom jak i najmowanym pracownikom rolnym.

Il. 41. Żuławy Gdańskie – wieś Cedry Wielkie. Widok na fragment du-

żej zagrody żuławskiej. Widoczny jest reprezentacyjny front z piękną

zielenią wysoką oraz stylowa brama i ogrodzenie. Wśród zieleni często

spotkać można sprowadzone przez gospodarza gatunki drzew igla-

stych, między innymi bardzo ulubionym gatunkiem były ,żywotniki

oraz świerki pospolite. Spotykane też są brzozy, kasztanowce i lipy.

Fot. B.Lipińska.

132 H. Piotrowska, Roślinność Żuław wraz z Mierzeją Wiślaną, [w:] Żu-

ławy Wiślane …, op. cit., s. 389, gdzie ilustracja nr 6 przedstawiająca

stopień antropogenizacji roślinności Żuław Wiślanych ukazuje wyraź-

ną przewagę zbiorowisk synantropijnych.

Il. 42. Żuławy Elbląskie – okolice wsi Marzęcino. Zagroda typu „olę-

derskiego” usytuowana na „terpie”- sztucznym pagórku osadniczym.

Przy budynkach okazały jesion, spełniający niegdyś funkcję gromo-

chronu. Pojedyncze wysokie drzewa rosnące blisko budynków są czę-

sto spotykane w starszych zagrodach. Fot. B. Lipińska.

Gatunkiem dominującym jest na Żuławach jesion. Być

może dlatego, że w tym tak bardzo pozbawionym drew-

na środowisku, mógł być bez szkody dla swego wzrostu

obłamywany na potrzeby gospodarskie133. Jesionami ob-

sadzano drogi żuławskie. Ważniejsze trasy obsadzano lipą

drobnolistną. Wierzba biała formy głowiastej, to zieleń to-

warzysząca rowom melioracyjnym. W krajobrazie drzewa

te tworzą pewien „dwugłos” – wysokie linie drzew alejo-

wych otoczone krzyżującymi się nitkami niskich, o krępych

sylwetkach wierzb. Przypomina to formę osnowy i wątku:

zgeometryzowany przebieg wszystkich linii, łatwość od-

czytania nadrzędnych kierunków w postaci alejowej ziele-

ni dróg i barwność, większe rozdrobnienie i urozmaicenie

przebiegu szpalerów wierzbowych.

Należy jeszcze wspomnieć o bardzo silnie działającej w kra-

jobrazie formie, jaką są wprowadzone w latach 50. XX wieku

wielopiętrowe i wielogatunkowe pasy wiatrochronne. Zasto-

sowano tu parę typów, różniących się składem gatunkowym.

Od monokulturowych – z topoli białej odmiany berlińskiej,

do wielogatunkowych złożonych z czterech gatunków drzew

i dwóch gatunków krzewów – topoli siwej, wierzby białej, lipy

drobnolistnej, dębu szypułkowego, brzozy brodawkowatej,

świerku pospolitego oraz jaśminu i ałyczy. Forma pasów wia-

trochronnych, chociaż bardziej nasycona barwą różnorod-

nej zieleni, jest również prosta, liniowa, jak i tradycyjne ciągi

wierzb przy rowach. Efekt wizualny jest w miarę korzystny

i niesprzeczny z istniejącymi tradycyjnymi formami zieleni. Na-

133 Por. fragment pamiętnika z pobytu na Żuławach Karola Glogera z 1831

roku, gdzie autor pisze: „(…) Wszędzie pomieszkania porządne: domy

z facjatkami lub gankami, równające się a niekiedy i przechodzące ozdo-

bą polskie nasze dwory. Jedna tylko okoliczność napełnia nas obawą, to

jest zupełny niedostatek drzewa. Przykro by nam było marznąć tutaj,

gdyby nam losy kazały przepędzać zimę na tych Dolinach Gdańskich. W

miejsce drzewa używają tu ściernia, czyli rżyska koszonego. I tak czyli

zapalić w piecu lub gotować obiad, odgrzać kawę, przeparzyć śmietan-

kę, do wszystkiego rozniecona słoma dymiąca dostarcza ognia. (…)”, R .

Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera …, op. cit., s. 264.

43

tomiast pod względem przyrodniczym i ekologicznym specja-

liści mają zastrzeżenia. Na Żuławach Gdańskich system pasów

wiatrochronnych został wprowadzony – jak już wspomniano

– w latach 50. i 60. XX wieku w celu poprawienia warunków

agroekologicznych. Niestety, w przeważającej części został on

wprowadzony bez liczenia się z istniejącym i modernizowanym

systemem melioracyjnym. I chociaż nie badano (!) efektów tego

przedsięwzięcia pod kątem ogólnego bilansu zysków i strat, to

wiadomo, że w zakresie gospodarki wodnej, a szczególnie na-

wadniania podsiąkowego, przyniósł on straty134.

Do całościowego obrazu form zieleni na Żuławach Wiślanych

dodać należy jeszcze efekty kolorystyczne różnobarwnych

płaszczyzn pól uprawnych i pastwisk. Ponieważ areały upraw

są bardzo duże, nie spotyka się tutaj barwnej, rozdrobnionej

mozaiki pól. Natomiast zapamiętywane przez wszystkich są

nieskończone w swojej rozległości ogromne pola żuławskie

w czasie kwitnienia rzepaku – ostra, żółta barwa staje się

wówczas najbardziej charakterystyczną cechą czerwcowego

krajobrazu całych Żuław Wiślanych.

Zieleń, jako tworzywo mniej trwałe niż zabudowa, w analizie

dzisiejszego krajobrazu winna być traktowana nieco inaczej.

Formy zieleni występujące w krajobrazie żuławskim opisano

w ujęciu statycznym, tak jak dzisiaj możemy je widzieć. Oczy-

134 Podaję za wypowiedziami specjalistów na zebraniach roboczych

w ramach dyskusji nad Planem Rozwoju i Modernizacji Żuław (Elbląg

– Gdańsk, październik 1983 – czerwic 1985), m.in. dr inż. Kazimierza

Cebulaka i prof. Jana Siuty.

wiście można wyodrębnić w zasobie zieleni elementy, które

mają bardzo odległą historię, jednak nie dłuższą niż 100-200

lat, podczas gdy inne elementy krajobrazu wprowadzone przez

człowieka mogą liczyć parę wieków. Jednakże do dzisiaj za-

chowana starsza zieleń może być kontynuatorką poprzednich

form, bez istotniejszych zmian. Formy zieleni wprowadzonej

przez człowieka były przede wszystkim użytkowe, tworzą-

ce specyfi czną, „techniczną” kompozycję krajobrazową. W

pewnym stopniu możliwym do przedstawienia w ujęciu dyna-

micznym procesem jest cofanie się naturalnej pierwotnej róż-

norodności pod wpływem ekspansji osadniczej. Roślinność

pierwotna, wodna, w postaci pływających kęp traw zamieniała

się w zarośla i lasy olchowe i wierzbowe. Następnie pojawiały

się zalewowe łęgi, a następnie zmeliorowane pastwiska, koś-

Il. 43. Małe Żuławy Malborskie – okolice wsi Czarna Tama. „Dwugłos” zadrzewień: alejowe obsadzenie drogi oraz szpalerowe rowów meliora-

cyjnych. Fot. B. Lipińska.

Il. 44. Żuławy Gdańskie – okolice wsi Cedry Małe. Monokulturowe pasy wiatrochronne z topoli białej odmiany belińskiej kanadyjskiej. Są wy-

jątkowo silnie działającym, monotonnym liniowym elementem krajobrazu. Fot. B. Lipińska.

Il. 45. Okolice wsi Bronowo. Rozległe płaszczyzny pól uprawnych

w pięknych barwach w kontraście z błękitem nieba. Fot. M. Opitz.

44

ne łąki i na koniec ziemia uprawna, orne pola. W ten sposób

można wyobrazić sobie wygląd Żuław Wiślanych na prze-

strzeni minionych stuleci. W dzisiejszych formach zieleni tu

występującej zwrócono przede wszystkim uwagę na elementy

najbardziej znaczące dla kompozycji krajobrazowej, jak: ale-

jowe obsadzenie dróg, jednostronną i dwustronną szpalerową

obudowę rowów melioracyjnych, wprowadzone w latach 50.

i 60. pasy wiatrochronne oraz zieleń grupową: siedliskową,

przydomową i przyzagrodową – w tym nawet przypominają-

cą dworską zieleń parkową z kolorystycznie zróżnicowanym

zestawem gatunkowym oraz zieleń na cmentarzach. Odręb-

ną formą jest zieleń paranaturalna towarzysząca naturalnym

ciekom, nadająca miękkości temu bardzo technicznemu pej-

zażowi żuławskiemu.

5. Tradycja historyczna i cechy regionalne. Do tej pory omawiane były jedynie zewnętrzne przejawy

procesów tworzących takie, a nie inne formy krajobrazu. Ist-

nieje wszakże jeszcze inny potężny czynnik wpływający na

te procesy. Jest nim tradycja historyczna, kształtująca silnie

cechy regionalne, a więc cenną odrębność i różnorodność

krajobrazową.

Jeżeli w dużych miastach architektura, zdobnictwo, detal,

rozplanowanie centrów mają charakter często ponadlokalny,

nawet europejski – przykładem są podobne do siebie miasta

średniowieczne czy później renesansowe, a także mniejsze

miasteczka, w których występują cechy wspólne dla pewne-

go makroregionu, adaptowane ze wzorców podpatrywanych

w dużych miastach, to na terenach wiejskich i w krajobrazie

wiejskim formy architektury i budownictwa, detal, zdobienia

– są już ściśle lokalne, miejscowe, niepowtarzalne, występujące

na niewielkich obszarach. Jeśli nawet niewprawnemu obser-

watorowi przyjdzie pomylić uliczkę starego miasta średnio-

wiecznego w Krakowie z uliczką w Pradze czeskiej lub pierzeję

zabudowy nad kanałem portowym w Gdańsku z zabudową

w Hadze lub Amsterdamie, to prawdopodobieństwo pomyłki

w przypadku architektury wiejskiej pochodzącej z różnych

krajów jest dużo mniejsze. Krajobraz terenów wiejskich

jest bowiem szczególnie predestynowany do przechowania

i ochrony cech regionalnych i tak cennej różnorodności kra-

jobrazowej. Sprawia, że możemy mówić o wyjątkowo silnych

i zauważalnych różnicach między krajobrazem kulturowym

wsi góralskiej, podkrakowskiej, mazowieckiej, kurpiowskiej,

pomorskiej, kaszubskiej. Cechy różnicujące fi zjonomię kultu-

rowego krajobrazu otwartego wsi powodują, że możemy mó-

wić o regionalizmie krajobrazowym. Z powyższym pojęciem

nieodłącznie związana jest tradycja historyczna. To dzięki niej,

dzięki kontynuowaniu pewnych wzorców i sposobów zacho-

wań, tworzenia, kształtowania otaczającego środowiska, cechy

regionalne zachowują ciągłość trwania, najwyżej z niewielki-

mi, wynikającymi z postępu cywilizacyjnego, zmianami.

W przypadku Żuław Wiślanych, zagadnieniu regionalnych

cech i tradycji historycznej, należy poświęcić nieco więcej

uwagi, gdyż tutaj problem jest bardzo złożony.

Tradycja historyczna.

Historia środowiska kulturowego, to nawarstwianie się kolej-

nych faz osadnictwa i odmiennych wpływów kulturowych.

Doprowadziło to do wykształcenia się jednostki przestrzen-

nej bardzo spójnej i silnie wyróżniającej się w otoczeniu,

ukierunkowanej w swym rozwoju terytorialnym i gospo-

darczym na utrzymanie i kontynuowanie sprawdzonych

form zagospodarowania przestrzennego. Dawało to w ciągu

wieków rozwój bardzo harmonijny, łączący cywilizacyjne

potrzeby mieszkańców z charakterem środowiska.

Zagadnienie tradycji historycznej w ujęciu stanu istniejącego,

czyli dzisiejszych Żuław Wiślanych, przedstawia się niestety

dramatycznie. Najkrócej rzecz ujmując – tradycja po prostu

nie istnieje. Nie istnieje bowiem jej podstawowy składnik

i czynnik napędowy – człowiek, mieszkaniec, twórca, który

od wielu pokoleń był związany z tą ziemią. Człowiek ze swoją

pamięcią i poczuciem tożsamości z miejscem w którym żyje.

Nie istnieje dawna, tradycyjna, skonsolidowana zbiorowość

ludzka i jej pamięć, dzięki której Żuławy Wiślane stały się

w ciągu stuleci jednolitym, zintegrowanym, sprawnie działa-

jącym organizmem. Bowiem dopiero wspólne działanie ludzi

mających te same cele, dążenia, interesy i zamierzenia, potra-

fi stworzyć nawet na wielkich obszarach harmonijną całość.

Brak takiej zintegrowanej społeczności spowodowany został

totalnym wysiedleniem i emigracją rdzennej ludności żuław-

skiej w 1945 roku. Tradycja kulturowa Żuław Wiślanych stra-

ciła swą społeczną bazę i ciągłość, stając się tradycją martwą,

opartą jedynie na zewnętrznych, formalnych przejawach, bez

żywej, twórczej treści. Szczęśliwie dzisiaj można już obserwo-

wać oznaki powrotu tradycji żuławskiej lub inaczej – wpływu

środowiska żuławskiego na zachowania mieszkańców, tak po-

dobne do zachowań dawnych mieszkańców Żuław.

Otóż na Żuławach Wiślanych istnieje nadal bardzo silny

związek między wymaganiami stawianymi przez środowisko

przyrodnicze i warunki fi zyczne a zachowaniami i cechami

osobowościowymi tych, którzy chcą bezpiecznie mieszkać na

tej trudnej ziemi. Kształtowało to zawsze i dzieje się tak tak-

że dzisiaj, specyfi czny model osadnika-mieszkańca. Jest to

kształtowanie postaw społeczności na zasadzie świadomo-

ści wspólnoty interesów, konieczności wzajemnej pomocy,

przestrzegania przepisów bezpieczeństwa, dobrego gospo-

darowania, a w szczególności rzetelności w każdym zajęciu

i każdej pracy. Inaczej mówiąc, istnienie bardzo mocnych

więzi społecznych i silnych wspólnot terytorialnych oraz od-

powiedzialności. Na Żuławach nie ma miejsca dla słabszych,

mniej pracowitych czy egoistycznie nastawionych jednostek.

Dzisiaj obserwujemy pozytywne objawy wykształcenia się

45

typu społeczności przypominającej dawnych osadników, ich

gminy i wspólnoty wiejskie, można zaobserwować już dzi-

siaj, zwłaszcza w czasie największych zagrożeń – zagrożeń

powodziowych. Jeśli istotnie budowa dzisiejszych struktur

i wspólnot społecznych będzie postępowała, to istnieją dobre

perspektywy dla ożywienia form kulturowego dziedzictwa

Żuław i historycznych form ich krajobrazu kulturowego

taką samą – chociaż nie tą samą – żywą treścią. Stanie się

wówczas możliwe stworzenie nowej i niesprzecznej z dawną

– tradycji, mającej szansę trwania i ciągłości.

Cechy regionalne.

Krajobraz otwarty Żuław Wiślanych, inaczej mówiąc krajo-

braz obszarów wiejskich Żuław, jak wspomniano przy okazji

jego obszarowej delimitacji, charakteryzuje się niezwykle silną

odrębnością regionalną na tle otaczających terenów. Główną

przyczyną jest odmienność środowiska geografi czno-przyrod-

niczego135 oraz wzorce cywilizacyjno-kulturowe przywiezione

przez sprowadzanych na teren Żuław osadników i kolonistów,

odmienne od rodzimej tradycji występującej w otoczeniu

Żuław Wiślanych. Interesującym aspektem jest fakt istnie-

nia na tyle silnej wspólnoty dawnych osadników żuławskich

i hermetyczność ich środowiska, że pomimo iż byli niezbyt

liczną ludnością napływową, nie przyjęli prawie wcale cech

miejscowych. Byli bardzo długo odporni na wszelkie wpływy

kulturowe z zewnątrz. Okazuje się, że z małymi wyjątkami,

bliższy krajobrazowi wsi żuławskiej jest odległy o setki ki-

lometrów krajobraz wsi holenderskiej czy fryzyjskiej136, niż

pobliskich, odległych najwyżej o kilkadziesiąt kilometrów,

terenów otaczających – Wyniesienia Elbląskiego, Pojezierza

Iławskiego czy Wysoczyzny Gdańskiej137. Odwrotnie – częś-

ciowo wpływy kulturowe Żuław Wiślanych na tereny otacza-

jące są widoczne między innymi na Wysoczyźnie Gdańskiej,

135 G. Ciołek, Regiony budownictwa wiejskiego w Polsce, Warszawa

1943.

136 Dorpen in Nederland – Dorpstypen, Brussel 1982, passim; Baudenk-

mäler im Oldenburger Land (Ländliche Siedlungen), Oldenburg 1980,

passim; W. R adig , Die Siedlungstypen in Deutschland und ihre früh-

geschichtlichen Wurzeln, Berlin 1955, s. 82 i n.

137 Na terenie Polski istnieje duża liczba osiedli pochodzenia „olęderskie-

go” – zob. K. Cies ie lska , Osadnictwo „olęderskie …” op. cit., passim;

J. Baranowski , Wsie holenderskie …, op. cit., passim; W. Rusiń-

ski , Osady tzw. olędrów w dawnym województwie poznańskim, Poznań

1939, passim. Świadczą o tym nazwy miejscowości, m.in. Olędry, Ho-

lendry, Karwia, Karwieńskie Błota. Te ostatnie nazywane przez Kaszu-

bów także Uolądra (!) – zob. F. Lorentz, J. Gulgowski, Mittelungen des

Vereins für Kaschubische Volkskunde, Erster Band, Leipzig 1910, s. 212.

Również materiał kartografi czny jednoznacznie ukazuje wyróżniają-

ce się z otoczenia osady „olędrów“. Jak interesujące i ciekawe były te

tereny w odczuciu podróżników zauważających odmienność charak-

teru tej krainy, świadczącą m.in. poczynione przez nich opisy, zob. R .

Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera …, op. cit., passim; K. Ogier,

Dziennik z podróży …, op. cit., passim; W. Pol , Obrazy z życia …, op.

cit., passim oraz wg K. Tańskiej-Hoff manowej relacja (prawdopodob-

nie) Karola Ludwika Leitnera z 1819 roku, [w:] J. Fabiani-Madej-

ska, Odwiedziny Gdańska …, op. cit., s. 128-129.

terenie położonym na zachód od Delty Wisły. W miejscowoś-

ciach najbliższych Żuławom – Łęgowie, Różynach, Skowarczu,

Pszczółkach, których rozłóg częściowo położony był na tere-

nach żuławskich, niektóre zabudowania przyjmowały formy

spotykane w głębi Żuław Wiślanych, na przykład forma pod-

cieniowa domu mieszkalnego w zagrodzie. Podobnie, forma

domu podcieniowego była stosowana w miejscowościach na

terenach sąsiadujących z Żuławami Wiślanymi od wschodu,

na przykład w miejscowościach: Rychliki, Jelonki, Kwietniewo

oraz Łęcze i Próchnik.

Il. 46. Wieś Jelonki – dom podcieniowy. Został uratowany przed znisz-

czeniem poprzez przeniesienie na teren Delty Wisły. Fot. M. Opitz.

Interesujące są także przykłady zagospodarowania obsza-

rów związanych z Doliną Dolnej Wisły. Są to rozległe nizi-

ny nadwiślańskie, uzdatnione i skolonizowane podobnie jak

Żuławy Wiślane przez „olędrów”138. Największe enklawy tego

rodzaju osadnictwa znajdują się w Dolinie Walichnowskiej,

na Powiślu Kwidzyńskim i Dolinie Sartawicko-Nowskiej.

Z racji położenia tereny te są najbardziej zbliżone do Żuław

Wiślanych pod względem krajobrazowym i stanowią pew-

nego rodzaju preludium do pełnego obrazu żuławskich form

krajobrazowych w Delcie Wisły.

Il. 47. Dolina Sartawicko-Nowska. Krajobraz uprawowy zbliżony do

krajobraz Delty Wisły. Fot. B. Lipińska.

138 M.in. na Wyżynach Gdańskich wsie: Kowale, Łęgowo, Różyny, Sko-

warcz oraz na Wyniesieniu Elbląskim wsie: Kwietniewo, Jelonki, Ry-

chliki.

46

Il. 48. Wieś Chrystkowo leżąca w Dolinie Sartawicko-Nowskiej. Dom

podcieniowy. Fot. Mariola Mika.

Il. 49. Wieś Kaniczki i Benowo leżąca na Powiślu Kwidzyńskim. Za-

grody typu „olęderskiego”. Fot. B. Lipińska.

Cechy regionalne wyróżniające Żuławy Wiślane występują

we wszystkich przejawach kształtowania środowiska na

tym obszarze. Dotyczy to typów rozplanowania wsi, rodzaju

rozłogu pól, form rozplanowania zagrody rolniczej, form ar-

chitektonicznych obiektów budowlanych, form architektury

sakralnej i ich detalu oraz zdobień, technicznych urządzeń

odwadniających – między innymi dawniej występujących

wiatraków odwadniających – kończąc zaś na formach przed-

miotów codziennego użytku.139

Przykładem mogą tu być w zakresie form rozplanowania wsi:

wsie ulicowo-placowe w największej liczbie znajdujące się właś-

nie na Żuławach Wiślanych wraz z wybitnie czytelnym rysun-

kiem łanowego rozłogu, wsie kolonijne w odmianie rzędówki

bagiennej, osadnictwo rozproszone w postaci dużych folwar-

ków rolnych, bogata, ozdobna zieleń przyzagrodowa i przy-

domowa, forma zagrody „łączonej”, czyli wszystkie funkcje

znajdujące się pod wspólnym dachem, duża skala budynków,

podcieniowa forma budynków mieszkalnych w zagrodach rol-

niczych z bogatą snycerką belkowań podcienia, konstrukcja

obiektów sakralnych w sporej liczbie szkieletowa oraz izbicowe

wieże kościołów, pięknie rzeźbione stelle nagrobków cmenta-

rzy mennonickich, a na koniec – bardzo bogate wyposażenie

domów rolników, między innymi świetna snycerka stolarki

drzwiowej i okiennej, ściany wykładane „delft ami” – cera-

miką holenderską o błękitnym rysunku, wbudowane szafk i

ścienne, także bogato zdobione pod względem snycerskim.

139 Mennonici na Żuławach …, op cit., passim.

Il. 50. Wyposażenie domu żuławskiego w Żuławkach. Fot. M.Opitz.

Podsumowanie rozważań o krajobrazie żuławskim. Pierwszym narzucającym się wnioskiem wynikającym

zgraficznego rozmieszczenia poszczególnych elementów

krajobrazu żuławskiego, jest zjawisko konsekwentnego po-

wtarzania się pasmowego rozłożenia w przestrzeni zróżni-

cowanych typów krajobrazu. Zasadę tę podkreśla kierunek

ekspansji terytorialnej. Południowe i południowo-zachodnie

obszary Żuław Wiślanych charakteryzują się bardziej roz-

ległą, spokojną, monumentalną kompozycją krajobrazową.

Natomiast rejony północne i północno-wschodnie, to rodzaj

kompozycji krajobrazowej bardziej rozdrobnionej, nasyco-

nej większą liczbą elementów, charakteryzującej się więk-

szą różnorodnością i zmiennością. Warto zwrócić uwagę,

iż także na skali czasowej zmiany przebiegały tu szybciej.

Zasada ścisłego związku ekspansji terytorialnej z rodzajem

nowych form krajobrazowych jest bezsprzeczna.

Wyjaśnia to przy okazji wrażenie pewnej monotonii krajo-

brazu żuławskiego, jaką odczuwają prawie wszyscy pierwszy

raz przejeżdżający przez Żuławy Wiślane. Otóż najważniej-

sze i najczęściej wykorzystywane współczesne szlaki komu-

nikacyjne przebiegają zgodnie z powyższym pasmowym

podziałem przestrzeni żuławskiej. Powoduje to poruszanie

się w jednym typie krajobrazu! Odbycie podróży w kierunku

przecinającym w poprzek „pasma” krajobrazowe, daje od

razu pełnię różnorodności regionalno-krajobrazowej i od-

bycia podróży niejako – w czasie. Rzeczywiście, krajobraz

żuławski to krajobraz dla konesera, dla kogoś, kto nie żałuje

czasu, aby inaczej spojrzeć na tę przestrzeń.

Powyższa, skrótowa charakterystyka krajobrazu Żuław Wi-

ślanych ukazuje ten obszar jako unikatowy pod względem

krajobrazowym w skali naszego kraju. Pomimo iż pozyski-

wanie terenów depresyjnych i deltowych jest sprawą znaną od

stuleci i krajobraz taki jest spotykany w Europie w większej

skali na przykład w Holandii czy Fryzji, na tle krajobrazów

Europy Środkowej jest unikatowym, niezmiernie interesują-

cym poznawczo obszarem, który należy cenić i chronić.

47

W opracowaniu tym analizie poddano informacje z zakresu

treści i formy, zebrane dla każdej wsi żuławskiej jako wybranej

krajobrazowej jednostki historycznej: w tym z zakresu treści

– przedstawiono informacje dotyczące czasu powstania wsi,

narodowości osadników zakładających wieś, a w przypadku

odnowy lokacji i wtórnego zasiedlenia – dane dotyczące na-

stępnego okresu i nowych osadników140 oraz pierwotną, ewen-

tualnie wtórną funkcję miejscowości (rodzaj podstawowego

zajęcia jej mieszkańców). Z zakresu formy – podano infor-

mację charakteryzującą wieś jako kompozycję rozplanowania

przestrzennego układu wiejskiej jednostki osadniczej, czyli

znaczącego elementu w otaczającym ją krajobrazie.

Zawłaszcza ta druga charakterystyka sprzyjała określeniu

wizualnych związków kompozycyjnych występujących

w krajobrazie otwartym i charakterystyki krajobrazowej

danej jednostki historycznej – każdej wsi żuławskiej.

W ten sposób można było wyłonić „modelowe jednostki

historyczno-krajobrazowe”, które można przypisać kolej-

nym etapom rozwoju cywilizacyjnego i konkretnym ob-

szarom Żuław Wiślanych. Zdefi niowanie takich wzorców

może mieć znaczenie praktyczne. W zależności od porówny-

wanych cech danych „wzorców”, można określić przyczyny,

kierunki i intensywność przekształceń krajobrazu kultu-

rowego, zwłaszcza tych niekorzystnych, a także odwrotnie

– w jakim kierunku powinny iść współczesne przekształce-

nia, aby maksymalnie zachować bogactwo różnorodności

kulturowej i krajobrazowej Żuław Wiślanych.

Operowanie pojedynczą jednostką historyczną – wsią wraz

z rozłogiem – może przyczynić się do poznania przyczyn i prze-

jawów degradacji rozplanowania wsi pochodzących z identycz-

nego okresu osiedleńczego, w zależności od jej położenia – czy

w głębi obszaru rolniczego, czy w obrębie i strefie wpływu

silniejszej jednostki osadniczej, na przykład miasta. Analiza

stanu istniejącego pojedynczej jednostki historycznej pozwoli

zatem na określenie stopnia zachowania wybranych wartości

krajobrazowych bądź nawet doskonałego, kompleksowego

140 Tu właśnie zauważamy specyfi kę osadnictwa Delty Wisły – obszaru,

wraz z pozyskiwaniem nowego lądu – stale kolonizowanego. Stąd mo-

zaika narodowościowa kolejnych osadników oraz ich kultury material-

nej, która pozostawiła wyraźne piętno w krajobrazie.

zapisu historii we współcześnie obserwowanym krajobrazie.

Wiedza ta jest z kolei przydatna dla służb konserwatorskich do

prowadzenia polityki ochrony dziedzictwa kulturowego. Ope-

rowanie pojedynczymi jednostkami historycznymi w postaci

dogłębnej analizy ich cech i właściwości w szczytowym okresie

ich rozwoju, pozwala także dokonać obiektywnej rejonizacji

różnego rodzaju form regionalnych, ruralistycznych, architek-

tonicznych w podziale na typowe oraz wyjątkowe (unikatowe,

incydentalne). Ma to następnie przełożenie na dobór działań

kształtujących, a w tym również ochronnych, we współczesnym

gospodarowaniu przestrzenią z uwzględnieniem zachowania

i wykorzystania, wyeksponowania odrębności regionalnej, toż-

samości terytorialnej i harmonijności krajobrazowej. Operowa-

nie zbiorem jednostek historycznych pozwala także na opisanie

różnego rodzaju związków i zależności: funkcjonalnych, eks-

pozycyjnych, kompozycyjnych, czyli określenia występowania

pewnego rodzaju współpracy i niepodzielności przestrzennej

w postaci zespołu paru wsi, czyli zbioru jednostek historycz-

nych pewnego rejonu. Może to mieć kapitalne znaczenie przy

podejmowaniu decyzji administracyjnych w zakresie obsługi

mieszkańców lub – co najważniejsze w przypadku ochrony

wartościowego krajobrazu kulturowego – decyzji lokaliza-

cyjnych podejmowanych w sąsiedztwie wyjątkowo cennego

i niekażonego „wzorca”.

Tworzenie „wzorców” krajobrazów historycznych, czyli wy-

nikających z form przestrzennych, jest możliwe jedynie, gdy

posiadamy dobry materiał źródłowy kartografi czny. Mapa

jest bowiem jedyną „książką” odwzorowującą dokładnie

wszystkie aspekty przestrzeni. W zależności od dokładno-

ści i rzetelności materiału kartografi cznego, przestrzeń i jej

forma kompozycyjna, czyli krajobraz – nie ma przed nami

żadnych tajemnic. Można rzec, iż archiwalny materiał kar-

tografi czny zachował dla badacza obiektywny i prawdziwy

obraz historycznego krajobrazu. Materiał ten jest doskonały

także do analiz rodzaju i dynamiki przemian krajobrazu.

Reasumując warto przedstawić, jakie główne elementy za-

gospodarowania wpływają na całokształt wizerunku krajo-

brazu, zwłaszcza krajobrazu otwartego terenów wiejskich.

Można je zgrupować w dwa zestawy. Pierwszy, odnoszący

się do osady czyli wsi, drugi odnoszący się do przestrzeni,

VII. Inwentaryzacja elementów krajobrazu Delty Wisły

48

w jakiej się wieś znajduje – czyli krajobrazu. Informacje te

zostały zawarte w katalogowej części pracy.

Charakterystyka wsi powinna zawierać następujące elementy:

A. Dane historyczne:

1. etap osadniczy powstania wsi oraz datę jej lokacji (bądź reloka-

cji) – umiejscowienie danej jednostki osadniczej w odpowiednim

etapie osiedleńczym jest konsekwencją uprzednio omówionego,

bardziej szczegółowego rozwarstwienia czasowego dla rozwoju

terytorialnego Żuław Wiślanych; data wymieniona w tym punk-

cie zasadniczo dotyczy pierwszej lokacji wsi na surowym korze-

niu lub przeniesienia istniejącej już osady na prawo chełmińskie,

zaś tam, gdzie taka informacja nie zachowała się – data pierwszej

wzmianki pisanej, np. z ksiąg czynszowych

2. narodowość osadników (wpływającą istotnie na formy

zagospodarowania) – czyli określenie, czy była to ludność

słowiańska, fryzyjska lub f lamandzka, a także dolnonie-

miecka, następnie ludność niderlandzka w pierwszej fazie

mennonickiego odłamu religijnego i na koniec – osadnicy

niemieccy w ramach kolonizacji fryderycjańskiej

3. pierwotna funkcja wsi – funkcja w momencie jej powstania

w podziale na wsie kmiece (rolnicze), folwarczne (przy więk-

szych folwarkach żuławskich), rybackie, przewoźniczo-kar-

czemne i kolonijne jako odmiana wsi rolniczych; te ostatnie wy-

odrębniono z uwagi na charakter społeczności kolonizacyjnych,

jakie je tworzyły, między innymi z uwagi na korzystanie z tzw.

prawa emfi teutycznego, zwanego także prawem „olęderskim”,

będącym odmianą prawa lokacyjnego innego niż prawo cheł-

mińskie stosowane dla wsi zakładanych w średniowieczu.141

B. Cechy ruralistyczne:

1. typ rozplanowania – jest to chyba najistotniejsza cecha

przestrzenna kształtująca niesłychanie silnie charakterystycz-

ność krajobrazu wybranego regionu. Wspomniane wcześniej

prace B. Zaborskiego, M. Chilczuka oraz M. Kiełczowskiej-

Zaleskiej przynoszą jedynie podstawowe informacje. Więcej

informacji zaczerpnięto z prac W. Quadego i W. Geislera.

Syntetyzując podane w dostępnej literaturze informacje

z obecnego stanu badań nad forami osadnictwa Polski oraz

Delty Wisły przyjęto następującą hierarchię podziału:

opierając się na klasyfi kacji ogólnej M. Chilczuka na trzy

rodzaje:

I – wsie zwarte

II – wsie skupione

III – osadnictwo rozproszone

Dalszy podział przyjęto częściowo za J. Bogdanowskim142,

określając układ każdego z nich:

141 I . Baranowski , Wsie holenderskie …, op. cit., passim.

142 J. B ogdanowski , Średniowieczne wsie placowe pod Krakowem

w świetle planów katastralnych jako współczesny problem regionalizmu

architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Zeszyty Naukowe Akademii

Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica”, nr 780, Geodezja z. 63,

Kraków 1981, s. 159-182.

dla I (wsie zwarte): A – placowy; B – ulicowy; C – wielo-

drożny

dla II (wsie skupione): A – osiowy; B – przysiółkowy

dla III (osadnictwo rozproszone): A – blokowy; B – liniowy;

C – nieregularny.

Następny podział, tym razem wewnątrz układów na kształty,

przyjęto również częściowo za J. Bogdanowskim:

dla I/A – 1 – owalnicowy; 2 – nawisowy; 3 – sakowy;

dla I/B – 1 – dwustronny; 2 – jednostronny;

dla I/C – 1 – śródulicowy; 2 – śródplacowy;

dla II/A – 1 – łańcuchowy; 2 – rzędowy; 3 – szeregowy;

dla II/B – 1 – placowy; 2 – ulicowy; 3 – bezkształtny.

Dla III/A i III/B – nie dodano określenia kształtu z uwagi na

wystarczająco nośną informację dotyczącą układu, obrazującą

w miarę dokładnie formę przestrzenną tego typu rozplanowa-

nia wsi. Uzyskane końcowe określenia form rozplanowania

wsi mogą mieć jeszcze pewne różnice jako kolejne odmiany.

W przypadku Żuław Wiślanych przyjęto, iż elementami wpły-

wającymi na powstanie takiej odmiany będą:

a – bezpośredni związek z wodą (otwartą bądź kanałem)

– wieś nadrzeczna

b – usytuowanie wzdłuż lub częściowo na wale przeciwpo-

wodziowym – wieś przywałowa

c – usytuowanie zabudowy rolniczej na „terpie”, sztucznym

pagórku osadniczym

d – występowanie razem powyższych elementów – wieś

„mieszana”.

W wyniku powyższej klasyfi kacji – rodzaju, układu, kształtu

i odmiany oraz praktycznej obserwacji terenowej, wyodręb-

niono indywidualny, przystosowany do specyfi ki żuławskiej,

zestaw form rozplanowania:

1. owalnica

2. ulicowo-placowa

3. sakowa

4. ulicówka i 4a ulicówka wodna

5. ulicówka jednostronna (półwieś) i 5b – ulicówka jedno-

stronna przywałowa (półwieś przywałowa)

6. wielodrożnica

7. wielodrożnica z placem

8. łańcuchówka i 8a – łańcuchówka wodna; 8b – łańcuchów-

ka przywałowa; 8c – łańcuchówka na „terpach”; 8d – łań-

cuchówka przywałowa na „terpach”

9. rzędówka i 9b – rzędówka przywałowa (uwaga: typ 9a,

czyli związany z wodą, nie istnieje!); 9c – rzędówka na

„terpach”, zwana także rzędówką bagienną; 9d – rzędów-

ka przywałowa na „terpach”

10. seregówka i 10b – szeregówka przywałowa (uwaga dla

braku typu 10a jak wyżej); 10c – szeregówka na „ter-

pach”; 10d – szeregówka przywałowa na „terpach”

11. przysiółek placowy

12. przysiółek ulicowy

49

13. przysiółek bezkształtny

14. zabudowa jednodworcza blokowa i 14c (typy 14a i 14b nie

występują) – zabudowa jednodworcza na „terpach”

15. zabudowa jednodworcza liniowa i 15 c (uwaga dla 15a

i 15b jak wyżej) – zabudowa jednodworcza na „terpach”

16. zabudowa jednodworcza nieregularna i 16c (uwaga dla

16a i 16b jak wyżej) = zabudowa jednodworcza nieregu-

larna na „terpach”

17. folwark żuławski.

Il. 51. Tabela systematyki rozplanowania wsi w Delcie Wisły.

źródło: opracowanie własne

Charakterystyka poszczególnych, wybranych typów rozpla-

nowania wsi na Żuławach Wiślanych przedstawia się nastę-

pująco:

Owalnica (1)

Il. 52. Wieś owalnicowa – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.

Wieś z nawsiem w formie wydłużonego, owalnego placu,

często dostosowana do warunków naturalnych (np. strumie-

nia płynącego środkiem wsi), zabudowa siedlisk kmiecych

zlokalizowana wzdłuż drogi obiegającej plac, działki siedli-

skowe średnie i duże, położone bezpośrednio obok siebie.

Ulicowo-placowa („żuławska”143) (2)

Wieś z nawsiem w formie wydłużonego prostokąta, siedli-

ska kmiece wraz z zabudową rozmierzone bardzo regularnie

wzdłuż dwóch ulic biegnących przy dłuższych bokach placu.

143 Proponuję dodawać nazwę „żuławska”, gdyż w Delcie Wisły ten typ

rozplanowania jest najczęściej spotykany wśród tutejszych wsi śred-

niowiecznych, jest bardzo czytelny i stanowi niejako rys charaktery-

styczny średniowiecznego osadnictwa wiejskiego w tym regionie.

Il. 53. Wieś ulicowo-placowa (żuławska) – zasada rozplanowania. Rys.

B. Lipińska

Boki krótsze z reguły niezabudowane. Na placu lokalizo-

wano z reguły kościół z cmentarzem oraz drobną zabudo-

wę zagrodniczą. Działki siedliskowe kmiece duże, położone

bezpośrednio obok siebie.

Ulicówka (4)

Il. 54. Wieś ulicowa (ulicówka) – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.

Działki siedliskowe kmiece usytuowane obustronnie wzdłuż

jednej ulicy, wielkość działek duża i średnia, położone bez-

pośrednio obok siebie.

Ulicówka wodna (4a)

Il. 55. Wieś ulicowa (ulicówka) wodna – zasada rozplanowania. Rys

B. Lipińska.

Działki siedliskowe usytuowane wzdłuż rzeki lub kanału. Ulice

wiejskie gospodarcze biegną z reguły na zewnątrz zabudowy.

Głównym ciągiem komunikacyjnym jest tu natomiast rzeka lub

kanał. Działki siedliskowe średnie i małe, położone bezpośred-

nio obok siebie, z indywidualnym dostępem do wody. Rodzaj

rozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.

50

Ulicówka jednostronna

(półwieś) (5)

Il. 56. Wieś ulicowa (ulicówka) jednostronna – zasada rozplanowania.

Rys. B. Lipińska.

Działki z zabudową kmiecą usytuowane są po jednej stro-

nie ulicy. Działki siedliskowe duże i średnie, położone obok

siebie. Po drugiej stronie ulicy występuje jedynie zabudo-

wa zagrodnicza. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy także

osadnikom „olęderskim”.

Ulicówka jednostronna przywałowa (półwieś) (5b)

Charakterystyka typu rozplanowania jak dla poprzedniego,

z odmianą spowodowaną lokalizacją wzdłuż wału rzeki bądź

kanału. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy dla osadników

„olęderskich”.

Łańcuchówka (8)

Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowane

obustronnie wzdłuż jednej drogi. Działki siedliskowe duże

i średnie, położone w dużych odstępach od siebie. Rodzaj roz-

planowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.

Łańcuchówka wodna (półwieś łańcuchowa) (8a)

Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuo-

wane jednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzeki

lub kanału. Działki siedliskowe duże i średnie, położone

w dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowania wsi

właściwy dla osadników „olęderskich”.

Łańcuchówka przywałowa (półwieś łańcuchowa) (8b)

Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuo-

wane jednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzeki

lub kanału. Działki siedliskowe duże i średnie, położone

w dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowania wsi

właściwy dla osadników „olęderskich”.

Łańcuchówka na „terpach” (8c)

Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym pa-

górku, pozostałe cechy jak dla łańcuchówki. Rodzaj rozplano-

wania wsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.

Łańcuchówka przywałowa na „terpach” (półwieś łańcu-

chowa) (8d)

Wieś długa, zabudowa usytuowana jednostronnie wzdłuż

drogi biegnącej przy wale rzeki lub kanału. Działki sied-

liskowe zróżnicowanej wielkości, lokowane na sztucznych

pagórkach, położone w dużych odległościach od siebie. Ro-

dzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników

„olęderskich”.

Il. 57. Łańcuchówka przywałowa na „terpach” – zasada rozplanowania.

Rys. B. Lipińska.

Rzędówka (9)

Wieś różnej długości (od 1,5 nawet do 10 km). Działki siedli-

skowe wraz z zabudową usytuowane stosunkowo regularnie,

naprzemianlegle po obu stronach prostej, wytyczonej „od

linijki” – ulicy. Działki siedliskowe średnie i małe, położone

w niewielkich odległościach od siebie.

Rzędówka przywałowa (półwieś rzędowa) (9b)

Wieś różnej długości (jak poprzednio), działki siedliskowe wraz

z zabudową usytuowane jednostronnie wzdłuż ulicy biegnącej

przy wale rzeki lub kanału. Działki siedliskowe średnie i małe,

położone w niewielkich odległościach obok siebie. Rodzaj roz-

planowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.

Rzędówka na „terpach” (9c)

Il. 58. Wieś rzędówka na „terpach” – zasada rozplanowania. Rys. B.

Lipińska.

Inaczej nazywana rzędówką bagienną. Charakterystyka

identyczna jak dla rzędówki. Zasadniczą i bardzo ważną

różnicą jest lokowanie zabudowy na sztucznych pagórkach

– „terpach”. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie

dla osadników „olęderskich”.

Rzędówka przywałowa na „terpach” (półwieś rzędowa)

(9d)

Jest to typ rozplanowania łączący w sobie cechy rzędówki

przywałowej i rzędówki bagiennej, istotne jest tu wznoszenie

zabudowy siedliska na sztucznym pagórku – „terpie”. Ro-

dzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników

„olęderskich”.

51

Szeregówka (10)

Wieś długa, do ok. 5 km. Działki siedliskowe wraz z zabudo-

wą usytuowane obustronnie, wzdłuż prostej drogi. Działki

siedliskowe małe, położone obok siebie. Rodzaj rozplanowa-

nia wsi właściwy również dla osadników „olęderskich”.

Szeregówka przywałowa (półwieś szeregowa) (10b)

Il. 59. Wieś szeregówka przywałowa – zasada rozplanowania. Rys. B.

Lipińska.

Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuo-

wane jednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzeki

lub kanału. Działki siedliskowe małe, położone obok siebie.

Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadni-

ków „olęderskich”.

Szeregówka na „terpach” (10c)

Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym

pagórku – „terpie”, pozostałe cechy jak dla szeregówki. Ro-

dzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników

„olęderskich”.

Szeregówka przywałowa na „terpach” (półwieś szeregowa)

(10d)

Jest to typ rozplanowania identyczny jak szeregówka

przywałowa. Istotną różnicą jest tu wznoszenie zabu-

dowy siedliska na sztucznym pagórku – „terpie”. Rodzaj

rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników

„olęderskich”.

Przysiółek placowy (11)

Zgrupowanie 2-5 zagród kmiecych, usytuowanych niere-

gularnie wokół niewielkiego placu. Działki siedliskowe

duże i średnie, położone najczęściej blisko siebie. Rodzaj

rozplanowania wsi właściwy także dla osadników „olę-

derskich”.

Przysiółek ulicowy (12)

Il. 60. Przysiółek ulicowy – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.

Zgrupowanie 2-5 zagród kmiecych, usytuowanych po

obi stronach krótkiej ulicy. Działki siedliskowe duże

i średnie, położone najczęściej blisko siebie. Rodzaj

rozplanowania wsi właściwy także dla osadników „olę-

derskich”.

Zabudowa jednodworcza blokowa (14)

Il. 61. Zabudowa jednodworcza blokowa – zasada rozplanowania. Rys.

B. Lipińska.

Są to zagrody samotnicze, usytuowane w regularnych odstę-

pach między sobą. Działki siedliskowe bardzo duże i duże. Dro-

gi dojazdowe indywidualne, prowadzone pod kątem prostym.

Duże odległości między poszczególnymi siedliskami. Rodzaj

rozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.

Zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach” (14b)

Do powyższych cech zabudowy jednodworczej blokowej do-

chodzi znaczący element, a mianowicie zabudowa działki

siedliskowej usytuowana na sztucznym pagórku „terpie”.

Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadni-

ków „olęderskich”.

Zabudowa jednodworcza liniowa (15)

Il. 62. Zabudowa jednodworcza liniowa – zasada rozplanowania. Rys.

B. Lipińska.

W tym przypadku zagrody samotnicze usytuowane są regu-

larnie w pewnym oddaleniu od głównej drogi-osi. Działki

siedliskowe duże i średnie. Drogi dojazdowe indywidualne,

krótkie, prowadzone pod kątem prostym od drogi-osi. Od-

ległości między siedliskami dość znaczne. Rodzaj rozplano-

wania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.

Zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach” (15b)

Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym

pagórku „terpie”, pozostałe cechy jak wyżej. Rodzaj roz-

52

planowania wsi właściwy jedynie dla osadników „olęder-

skich”.

Zabudowa jednodworcza nieregularna (16)

Il. 63. Zabudowa jednodworcza nieregularna – zasada rozplanowania.

Rys. B. Lipińska.

Ta forma osadnictwa często spotykana jest także poza Deltą

Wisły. Występujące tu zagrody samotnicze zwane bywają

„wybudowaniami” (zwłaszcza na Kaszubach i Kociewiu

na Pomorzu). Siedliska zagród samotniczych usytuowane

są nieregularnie wśród pól uprawnych, w Delcie Wisły naj-

częściej w pobliżu istniejącej już wsi zwartej lub skupionej.

Działki siedliskowe bardzo duże i duże. Drogi dojazdo-

we indywidualne, w przypadku Delty Wisły prowadzone

w sposób zgeometryzowany, zgodnie z kierunkami rowów

melioracyjnych. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy także

dla osadników „olęderskich”.

Zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”

(16b)

Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym pa-

górku „terpie”, pozostałe cechy jak wyżej. Rodzaj rozplanowa-

nia wsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.

Folwark (żuławski) (17)

Jest to zespół folwarczny z bardzo okazałym i bogatym ar-

chitektonicznie i zdobniczo budynkiem mieszkalnym, po-

równywalnym wielkością z dworem polskim, jednakże będą-

cym siedzibą bogatego chłopa żuławskiego. W skład zespołu

wchodziło obszerne podwórze gospodarcze i wyjątkowo duże

budynki gospodarcze, największymi obiektami były stodo-

ły i spichlerze. Przy budynku mieszkalnym, którym często

był dom podcieniowy, zakładane były niewielkie założenia

parkowe z ozdobną zielenią wysoką. Zespołowi towarzyszyły

małe domki pracowników najemnych. Folwarki żuławskie

najczęściej lokalizowane były poza wsią zwartą, pośrodku

swojego areału pól.

Wracając do wyliczania elementów charakteryzujących wieś,

wymienić należy:

5. typ rozłogu – określany na podstawie opisów źródłowych

dotyczących lokacji wsi oraz pomocniczo – na podstawie naj-

starszych dostępnych materiałów kartografi cznych; poprzez

porównanie ze współczesnym materiałem kartografi cznym

można bezspornie wykazać, iż na Żuławach Wiślanych wy-

stępuje wysoka trwałość historycznych podziałów teryto-

rialnych i własnościowych; ponadto, obowiązujące w chwili

nadania ziemi prawo powodowało, że nie mogło występować

tu wtórne dzielenie ziemi. Przyjęto występowanie sześciu

form rozłogu:

- niwowy

- niwowo-łanowy

- łanowy

- łanowy kolonijny

- blokowy

- bezpostaciowy

6. wielkość wsi (liczba siedlisk) – przyjęto trójstopniowy

(orientacyjny) podział w zależności od liczby siedlisk rolni-

czych występujących w danej wsi: od około 20 do 10 siedlisk

– wieś duża, od ok. 10 do 6 – wieś średnia i poniżej 5 do 6

– wieś mała

7. typ rozplanowania zagrody – wyróżniono podstawowe

dwa typy rozplanowania zagrody współwystępujące na Żu-

ławach Wiślanych; typ – umownie nazwany tradycyjnym,

o wszystkich budynkach zagrody wolnostojących oraz typ

„olęderski” – gdzie budynek mieszkalny połączony jest

z budynkiem inwentarskim, a często także ze składowym

(stodołą) tworząc zagrodę jednobudynkową; zagroda typu

„olęderskiego” miała trzy podstawowe odmiany: formę dłu-

gą – gdzie budynki łączą się ze sobą w jednej linii; narożną

– gdzie układ jest w kształcie litery „L” i krzyżową – gdzie

układ jest w kształcie litery „T”

8. wielkość zagrody (wielkość powierzchni działki siedli-

skowej i wielkość kubatury zabudowań) – tutaj także wyróż-

niono trzy wielkości zagrody w zależności od wielkości jej

zabudowy i powierzchni podwórza gospodarczego

9. występowanie „terpu” – jednego z najbardziej charakte-

rystycznych elementów pejzażu żuławskiego, zwłaszcza na

terenach objętych kolonizacją „olęderską”, dlatego też tak

silnie wyróżniono tę cechę w opisie krajobrazu żuławskie-

go; częstokroć występowanie takich pagórków nadaje tak

znaczący wyraz przestrzenny wybranym obszarom, że jest

najważniejszą cechą wiodącą krajobrazu; jako komentarz

można dodać, iż jeżeli z uwagi na współczesne uwarunkowa-

nia (brak potrzeby) kontynuowanie tradycyjnego planu wsi

jest niemożliwe, to utrzymanie formy sztucznego niewielkie-

Il . 64. Forma krajobrazo-

wa zabudow y na „terpie”.

Rys. B. Lipińska.

53

go nasypu pod zabudowę zagrody czy zespołu zabudowań,

może uwypuklić szczególny rys krajobrazowy wybranych

obszarów Żuław; ponadto – jest to sprawdzone i praktyczne

rozwiązanie zabezpieczające substancję budowaną przed

podtopieniami i zawilgoceniem.

C. Cechy architektoniczne:

1. występowanie szczególnej formy architektonicznej jak

dom podcieniowy – ten przepiękny element architektury

żuławskiej, niestety ginący na naszych oczach. W katalo-

gu wsi żuławskich informacja o liczbie domów podcienio-

wych144 jest podana na tle pierwotnej liczby takich domów

– co niestety unaocznia katastrofalny stan zachowania tej

formy zabytku

2. występowanie XIX-wiecznej zabudowy mieszkaniowej

drewnianej – jest bardzo charakterystycznym elementem

architektonicznym, nieco niedocenianym, zdominowanym

przez podziwiane domy podcieniowych; drewniana zabudo-

wa mieszkalna na Żuławach przyjmowała ciekawe formy – od

okazałych domów do mniejszych, skromniejszych obiektów

zajmowanych przez mniej zasobnych rolników. Niemniej te

ostatnie prezentują ładne, często wręcz bogate zdobnictwo

tak zwane laubzegowe145 stosowane przy otworach okien-

nych, w szczytach czy w gankach wejściowych

3. występowanie obiektu sakralnego (kościoła czy zboru) – we

wsiach o genezie średniowiecznej prawie zawsze występował

kocioł parafi alny; forma kościołów żuławskich jest bardzo

interesująca, charakterystyczną cechą są tu potężne wieże

z nadwieszonymi, wielobocznymi izbicami; pewna liczba naj-

starszych obiektów to niezbyt okazałe kościoły o konstrukcji

szkieletowej (Wróblewo, Kiezmark, Kmiecin, Kaczynos);

natomiast ceglane kościoły gotyckie imponują swoją skalą

i monumentalnością (Lichnowy, Cedry Wielkie, Wocławy).

Kościół wśród zabudowy wsi, jego kolorystyka i wielkość bry-

ły daje piękny efekt dominanty w panoramie miejscowości;

inne obiekty sakralne, jak zbory mennonickie i ewangelickie,

były zdecydowanie bardziej skromnymi, prostymi w formie

obiektami; w krajobrazie lokalnym nie odgrywają szczególnej,

wizualnej roli; przypominają natomiast o nieistniejącej już

dzisiaj, tej szczególnej społeczności żuławskiej.

Charakterystyka krajobrazu winna zawierać natomiast na-

stępujące elementy:

A. Woda:

1. gęstość sieci melioracyjnej – analizując liczbę metrów bie-

żących rowów i kanałów systemu hydrotechnicznego Żuław

Wiślanych, wprowadzono trójstopniowy podział w odnie-

sieniu do gęstości sieci wodnej: gęstość maksymalna, silne

144 Stan na rok 1989.

145 Ostatnio spotyka się także nazwę: laubzekinowe.

nasycenie krajobrazu elementami wodnymi to ok. 300 mb/

ha, gęstość średnia to ok. 150-100 mb/ha, minimalna zaś to

poniżej 100 mb/ha

2. występowanie większych wód otwartych – przyjęto na-

stępującą gradację: sąsiedztwo Zatoki Gdańskiej lub Zale-

wu Wiślanego, największe rzeki, jak Wisła i Nogat i rzeki

pomniejsze oraz większe kanały zbiorcze, jak: Wisła Mar-

twa, Wisła Śmiała, Motława, Szkarpawa, Wisła Królewie-

cka i Wisła Elbląska, Święta i Tuga, rzeka Elbląg; kanały:

Śledziowy, Piaskowy, Wysoki, Mały Kozi Róg i Duży Kozi

Róg, Rów Młyński, Kanał Wiślano-Zalewowy, Lichnowski,

Kanał Ostaszewski, Kanał Panieński, Izbowa Łacha, Kanał

Jagielloński, Panieńska Struga, Izbowa Łacha, rzeczki: Fi-

szewka, Tina, Balewka i większa – Dzierzgonka.

3. występowanie wału przeciwpowodziowego – jako bardzo

charakterystycznego elementu krajobrazu terenów depresyj-

nych zagrożonych powodzią; forma wałów przeciwpowo-

dziowych ma decydujący wpływy na odbiór krajobrazowy

zarówno leżącej przy nim wsi, jak i formy krajobrazowej

najbliższego otoczenia, przede wszystkim zaś panoramy

4. występowanie (dawniej) wiatraków-pomp – element ten

został umieszczony w grupie informacyjnej dotyczącej ele-

mentów wodnych, a nie – jakby się wydawać mogło – cech

architektonicznych dlatego, iż właśnie z wodą związana była

sylwetka wiatraka-pompy wprowadzająca poczucie bezpie-

czeństwa i będąca najważniejszym symbolem krajobrazu

Żuław Wiślanych

5. występowanie przeprawy promowej bądź mostu – z prze-

prawami przez rzeki i kanały, będące również szlakami wod-

nymi, związane były dodatkowe i specjalne elementy prze-

strzenne, wpływające na charakter krajobrazu żuławskiego;

zaliczyć do nich należy specyfi czne ukształtowanie podjaz-

dów i zjazdów drogi biegnącej przez wysokie wały przeciw-

powodziowe do nurtu rzeki oraz zabudowę towarzyszącą:

domy przewoźne, strażnice wałowe, karczmy przewoźne;

przeprawa podnosiła także rangę wsi i dzisiaj, gdy przepra-

wa już nie funkcjonuje, miejscowości takie robią wrażenie

nieco zgubionych i zapomnianych w czasie i przestrzeni

(Leszkowy).

B. Zieleń:

1. występowanie zadrzewienia grupowego (na większych

powierzchniach) – zasadniczo najbardziej znaczący dla kra-

jobrazu na terenie Delty Wisły jest las na Mierzei Wiślanej

i częściowo zarośla olchowe w rejonie starorzeczy Nogatu

i w jego rejonie ujściowym. Nieco mniejsze grupy zadrze-

wień, ale także znaczące dla wyrazu krajobrazowego Żuław,

to zieleń większych ogrodów przydomowych w okazałych

folwarkach żuławskich i zieleń cmentarzy

2. występowanie zadrzewienia punktowego (np. parki przy-

domowe) – to głównie zieleń towarzysząca zagrodzie, bar-

54

dzo często składająca się z zieleni wysokiej o różnorodnych

gatunkach; zieleń towarzysząca siedzibom ludzkim, a także

zieleń przykościelna, otaczająca kościół wiejski, stanowi

bardzo czytelny element panoramy; zieleń w zagrodach jed-

nodworczych osadnictwa rozproszonego tworzy natomiast

wyraziste dominanty wśród płaskich i rozległych pół i łąk

3. występowanie zadrzewienia liniowego (aleje, szpalery,

pasy wiatrochronne) – oprócz zadrzewienia towarzyszące

siedlisku, najczęściej spotykaną formą jest liniowe zadrze-

wienie w postaci obudowy rowów melioracyjnych wierzbą

o formie głowiastej (czyli ogławianą do celów gospodar-

czych), a także alejowe obsadzenie dróg zielenią wysoką; tam

gdzie występuje duża gęstość sieci rowów melioracyjnych,

zadrzewienie liniowe jest najbardziej rzucającym się w oczy

elementem krajobrazu otwartego; tworzy ono ciekawe w for-

mie, ażurowe, kolejne przesłony bądź ramy widoków, w za-

leżności od pory roku zmieniające swoją przezroczystość;

forma alejowa dróg, spotykana głównie w rejonie zajmowa-

nym przez wsie zwarte, tworzy silnie działające w krajobrazie

i dobrze widoczne linie porządkujące przestrzeń, będące nie-

jako „osnową” krajobrazu żuławskiego w tym miejscu.

C. Otoczenie:

1. charakter przedpola ekspozycyjnego („czyste” lub z ele-

mentami przesłaniającymi) – ekspozycja krajobrazowa na Żu-

ławach Wiślanych, wybitnie płaskim terenie – ma swoją spe-

cyfi kę; przy „czystym” przedpolu ekspozycyjnym obserwować

tutaj można dobrze czytelne sylwety panoram poszczególnych

miejscowości, zwłaszcza dużych wsi zwartych z dominantami

wież kościelnych; jeśli natomiast na wybranym terenie wystę-

puje więcej elementów zieleni, czyli szpalerowe ciągi zadrze-

wień przy rowach melioracyjnych, a także obsadzenie alejowe

poszczególnych dróg, wówczas ekspozycja daleka jest słabsza,

czytelne są jedynie najbliższe wnętrza krajobrazowe

2. stopień czytelności panoramy miejscowości – jest wy-

nikiem wspomnianej w poprzednim punkcie „czystości”

przedpola ekspozycyjnego; w katalogu zaznaczono jednak

odrębnie obie cechy – rodzaj przedpola i czytelność pa-

noramy, gdyż nie każde „czyste” przedpole ekspozycyjne

powoduje, że mamy do czynienia z interesującą, ciekawą

panoramą; uwarunkowane jest to dodatkowo takimi czyn-

nikami, jak forma obserwowanych elementów czy ich zbioru;

najciekawszymi widokami panoramicznymi są na Żuławach

dwa ich rodzaje – panoramy dużych, zwartych wsi średnio-

wiecznych z zielenią zagród i dominantą w postaci bryły

i wieży kościoła oraz wyjątkowo rozległe makrownętrza,

bez elementów dominujących, za to obrazujące tę szczegól-

ną cechą Żuław Wiślanych jaką jest niespotykana rozległość

przestrzeni możliwa do ogarnięcia z jednego punktu obser-

wacji; czytelność panoramy krajobrazu otwartego oznaczono

w trzystopniowej skali: wybitna, dobra lub przeciętna

Il. 65. Schemat systemu panoram na Wielkich Żuławach Malborskich

oraz przykład panoramy i jej analiza krajobrazowa. Rys. B. Lipińska.

3. stopień czytelności wnętrz krajobrazowych i makrokra-

jobrazowych – dla Żuław Wiślanych charakterystyczne są

wnętrza krajobrazowe utworzone przez liniowe obsadzenie

rowów melioracyjnych i alejowe dróg; w przypadku gęstej

siatki obsadzonych wierzbami rowów tworzą się efektowne,

bardzo regularne wnętrza krajobrazowe, dające niesłychanie

interesujący efekt wzajemnego ich przenikania się przy ob-

serwacji w ruchu; także interesującymi wnętrzami krajobra-

zowymi są wnętrza owalnicowych i ulicowo-placowych wsi

średniowiecznych, czyli ich charakterystyczne „nawsia”; jako

ostanie, ale także niezbędne w zestawie charakterystycznych

form krajobrazu żuławskiego, są wnętrza wodne, występują-

ce tam, gdzie są duże naturalne rzeki, wspaniałe krajobrazo-

wo są wielkie makrownętrza, obejmujące zarówno nurt rze-

ki jak i przestrzeń położoną w międzywalu (Wisła i Nogat)

ograniczone ścianami, silnie domknięte i tym samym dobrze

czytelne dla obserwatora; wnętrza wodne o skali zdecydowa-

nie mniejszej znajdziemy w obrębie wsi ulicówek wodnych

(Tropy Elbląskie); czytelność wnętrz krajobrazowych opisa-

no w katalogu jako wybitną lub dobrą.

Il. 66. „Nawsie” we wsi Lichnowy – przykład wnętrza krajobrazowego.

Rys. B. Lipińska.

55

Rozpoznawalny zasób krajobrazowy i jego postać, jaka

w wyniku zestawień poszczególnych elementów powstała

na Żuławach Wiślanych, mogą być podsumowane w formie

opisania historyczno-krajobrazowych jednostek krajobra-

zowych. Każda z nich to zbiór różnorodnych elementów

zestawionych w pewnych, określonych konfiguracjach

występowania. Ważne są przy tym nierozerwalne często

związki między elementami, tworzące pozamaterialną cha-

rakterystykę danego fragmentu przestrzeni. Z obserwacji

wynika, że mamy do czynienia często z czymś w rodzaju

„haseł” identyfi kacyjnych specyfi ki środowiska żuławskie-

go. Przykładowo można wymienić: częste występowanie

w określonych rejonach zagrody „łączonej”, występowanie

konstrukcji szkieletowej, dawniej – występowanie wiatra-

ków odwadniających, następnie o wiele większą skalę za-

budowań zagrody rolniczej niż, w większości, na pozosta-

łym terenie Polski, a z elementów naturalnych – szpalery

wierzbowe, wszechobecność wody i doskonałą równinność

terenu.

Opisanie i zestawienie wyodrębnionych jednostek historycz-

no-krajobrazowych występujących na Żuławach Wiślanych

ilustruje barwną – wbrew powszechnemu mniemaniu – mo-

zaikę kulturowego krajobrazu osadniczego, jaki ukształtował

się tutaj w ciągu stuleci.

W I etapie rozwoju osadnictwa (do 1308 roku, a zatem

za panowania książąt pomorskich, kiedy to powstawało

pierwsze stałe osadnictwo na terenie Żuław, głównie gdań-

skich), jeszcze bardzo ekstensywnego, związanego przede

wszystkim z rybołówstwem w pobliżu Zatoki Gdańskiej

i nad wielkimi rzekami, a także rolniczego, lokalizowane-

go głównie na pojedynczych, naturalnych wyniesieniach

terenu – wyspach osadów glacjalnych – w południowej

części Żuław, wyodrębniono dwa wiodące modele – Ia

i Ib oraz II.

Model Ia i Ib

Wieś rybacka o formie krótkiej ulicówki lub wielodrożnicy.

Zagrody o budynkach wolnostojących, również niewielkie.

Położenie blisko Zatoki Gdańskiej lub większej rzeki. Oto-

czenie charakteryzuje się zadrzewieniem grupowym w po-

staci lasu lub zarośli nadrzecznych.

Il. 67. Schematy modeli Ia i Ib.

Przykładowe wsie: Mikoszewo (nr Karty Informacyjnej 155),

Stegna (nr 45), Jantar (nr 165), Kępki (nr 51)

Il. 68. Schematy rozplanowania miejscowości Kępki i Stegna.

VIII. Modelowe jednostki historyczno-krajobrazowe Delty Wisły

56

Model II

Il. 69. Schemat modelu II.

Wieś związana z chłopskim większym folwarkiem lub też

wieś kmieca pańszczyźniana. Forma planu – niezbyt długa

ulicówka jednostronna (nazywana również półwsią). Za-

grody o budynkach wolnostojących, średnie i małe. Rozłóg

niwowo - łanowy. Występuje raczej rzadka sieć melioracyjna.

Krajobraz otaczający słabo zadrzewiony, uprawowy. Dobra

ekspozycja panoramy.

Przykładowe wsie: Parszewo (nr 164), Nowy Staw – wieś (nr

47), Koźliny (nr 13)

Il. 70. Schemat rozplanowania miejscowości Parszewo.

W II etapie rozwoju osadnictwa (od 1303 do ok. 1400 r.,

w czasach pierwszej kolonizacji prowadzonej przez zakon

krzyżacki z osadnikami fryzyjskimi i fl amandzkimi oraz

w czasach intensywnych prac nad osuszeniem, zabezpiecze-

niem i zagospodarowaniem rolniczym) wyodrębniono sześć

wiodących modeli – III, IVa i IVb, V, VI, VII oraz VIII.

Model III

Wieś kmieca w formie owalnicy, duża, rozłóg niwowo-ła-

nowy.

Zagrody o budynkach wolnostojących, także duże. We wsi

znajduje się kościół. Z reguły w takich wsiach powstawały

później domy podcieniowe. Sieć rowów melioracyjnych rzad-

ka. Zadrzewienie powierzchniowe wewnątrz wsi w postaci

zieleni cmentarnej, zadrzewienie punktowe, to głównie bo-

gata zieleń siedlisk. Zadrzewienie liniowe, to alejowe formy

zadrzewienia głównych dróg łączących poszczególne wsie.

Otoczenie w formie krajobrazu uprawowego bez zadrze-

wień. Szczególnie interesującym elementem jest istnienie

wybitnych możliwości ekspozycyjnych panoram wsi. Treść

panoramy z reguły zawiera dominantę w postaci Kocioła

z wieżą i grupy zieleni cmentarnej i przykościelnej. For-

ma rozplanowania wsi sprawia, że panorama jest czytelna

i zwarta, silnie eksponowana w krajobrazie. Bardzo czytelne

jest także lokalne mikrownętrze krajobrazowe wewnątrz wsi

w postaci nawsia.

Przykładowe wsie: Lasowice Wielkie (nr 114), Stara Kościel-

nica (nr 147), Marynowy (nr 161), Tuja (nr 181), Lubstowo

(nr 193), Świerki (nr 201).

Il. 72. Schemat rozplanowania miejscowości Stara Kościelnica.

Model IVa i IVb

Il. 73. Schematy modeli IVa i IVb.

Il. 71. Schemat modelu III.

57

Wieś ulicowo-placowa żuławska o silnie zgeometryzowanym

narysie planu oraz rozłóg łanowy.

Cechy różniące ten model wsi od poprzedniego, to przede

wszystkim typ rozplanowania. Dodatkowo, gdy wieś poło-

żona jest w pobliżu rzeki, występuje w niej przewóz, przepra-

wa promowa. Te dwie ostatnie cechy występują w odmianie

modelu.

Przykładowe wsie: Cedry Wielkie (nr 003), Leszkowy – wieś

z przeprawą promową (nr 008), Lichnowy (nr 100), Kmiecin

(nr 156), Dębina (189), Nowa Cerkiew (nr 208).

Il. 74. Schematy rozplanowania miejscowości Kmiecin, Leszkowy.

Model V

Il. 75. Schemat modelu V.

Wieś kmieca w formie ulicówki, duża o rozłogu łanowym.

Zagrody o budynkach wolnostojących, lecz nieco mniejsze

niż w poprzednich modelach. Pozostałe cechy podobne,

z wyjątkiem ekspozycji panoramicznej, które jest tu nieco

gorsza. Nie ma także reguły na występowanie przeprawy

promowej i większych wód otwartych.

Przykładowe wsie: Trutnowy (nr 012), Kościeleczki (nr 111), Mi-

rowo (nr 194), Jeziernik (nr 206), Nowa Kościelnica (nr 209).

Il. 76. Schemat rozplanowania miejscowości Jeziernik.

Model VI

Il. 77. Schemat modelu VI.

Wieś kmieca w formie ulicówki jednostronnej, średniej wiel-

kości, rozłóg łanowy.

Zagrody o budynkach wolnostojących, duże. Pozostałe cechy

jak dla poprzedniego modelu.

Przykładowe wsie: Kiezmark (nr 006), Krzywe Koło (nr 045),

Ostrowite (047), Suchy Dąb (nr 052), Dąbrowa (098), Porde-

nowo (nr 103), Tralewo (nr 202).

Il. 78. Schemat rozplanowania miejscowości Pordenowo.

58

Model VII

Il. 79. Schemat modelu VII.

Wieś kmieca w formie przysiółka ulicowego, niewielka, roz-

łóg łanowy.

Zagrody o budynkach wolnostojących, bardzo duże. Raczej nie

występują obiekty sakralne. Sieć rowów melioracyjnych rzad-

ka. Wieś spotykana raczej w południowych partiach Żuław,

nie ma bezpośrednich związków z systemem odwadniającym

i większymi wodami otwartymi. Zagrodom towarzyszy zieleń

wysoka, ozdobna. W okolicy przeważają drogi alejowe. Przed-

pole ekspozycyjne – to tereny upraw, bez większych skupisk

zieleni. Dobra ekspozycja panoramiczna, wieś występuje jako

element punktowy bez wyraźnej dominanty wysokościowej.

Il. 80. Schemat rozplanowania miejscowości Starynia

Przykładowe wsie: Starynia (nr 104), Szymankowo (nr 105),

Lasowice Wielkie (nr 113), Tragamin (nr 117), Kaczynos

(220).

Model VIII

Wieś kmieca w formie łańcuchówki przywałowej, średniej

wielkości. Rozłóg łanowy.

Zagrody o budynkach wolnostojących, duże. Obiekty sa-

kralne raczej nie występują. Sieć melioracyjna rzadka, na-

tomiast spotkać można często przeprawy promowe związa-

ne z położeniem wsi przy wale przeciwpowodziowym rzek

i większych kanałów. Zadrzewienie zagród w formie wyso-

kiej zieleni ozdobnej. Przedpole ekspozycyjne czyste, tereny

upraw. Ekspozycja panoramiczna wsi dobra, lecz mocno

zdominowana przez tło wału przeciwpowodziowego.

Il. 81. S c h e m at mo d e lu

VIII.

Przykładowe wsie: Wróblewo (nr 053), Krasnołęka (nr 223),

Królewo (nr 225), Żuławki (nr 260).

Il. 82. Schemat rozplanowania miejscowości Żuławki.

W III etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XV w. do poł.

XVI w., czyli w okresie pierwszej fazy kolonizacji osadnika-

mi niderlandzkimi, zapoczątkowanej po wojnie trzynasto-

letniej przez Polskę), wyróżniono jeden model – IX. Akcja

kolonizacyjna była bowiem w swej pierwszej fazie niejako

przymiarką do działań osiedleńczych, obejmowała raczej

opuszczone i zniszczone wojną dawne siedliska oraz tereny

wokół istniejących wsi, nie tworzono jeszcze wówczas maso-

wo nowych osad kolonijnych na surowych korzeniu.

Model IX

Il. 83. Schemat modelu IX.

59

Wieś kolonijna, w formie osadnictwa rozproszonego, jed-

nodworczego.

Składa się z pojedynczych, samotniczych zagród, gdzie

zabudowa siedliska lokowana była na sztucznym pagórku

– „terpie”, formie przyniesionej przez osadników z nizin-

nych Niderlandów. Wielkość wsi – średnia, rozłóg blokowy.

Zagrody w przewadze o budynkach wolnostojących, śred-

niej wielkości. Sieć melioracyjna bardziej zagęszczona niż

w poprzednich modelach. W okolicy wsi często występują

wiatraki odwadniające. Zadrzewienie punktowe w postaci

zieleni towarzyszącej siedliskom i częściowo liniowe w for-

mie obsadzeń dróg. Formy zieleni bardzo eksponowane

w krajobrazie. Krajobraz otaczający uprawowy.

Przykładowe wsie: Orłowskie Pole (nr 168), Siedem Włók

(nr 176).

Il. 84. Schemat rozplanowania miejscowości Orłowskie Pole.

W IV etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XVI w. do poł.

XVII w., zatem w drugiej fazie osadnictwa niderlandzkiego),

pojawiają się już wsie zakładane od nowa, o charakterystycz-

nych nowych formach typowych dla nizinnego osadnictwa

kolonijnego. Wyróżniono tutaj pięć modeli – X, XI, XII, XIII,

XIV.

Model X

Il. 85. Schemat modelu X.

Wieś kolonijna, w formie łańcuchówki usytuowanej wzdłuż

wału, wieś średniej wielkości, rozłóg łanowy-kolonijny.

W tym modelu osadnictwa występuje już układ zagród o bu-

dynkach łączonych, wielkość zagrody średnia. Zabudowa

usytuowana na sztucznym pagórku – „terpie”. Gęstość sieci

melioracyjnej średnia, występuje sąsiedztwo obwałowanego

elementu wodnego (rzeka, kanał zbiorczy), występuje wia-

trak odwadniający. Zadrzewienie punktowe w postaci zieleni

towarzyszącej siedliskom oraz liniowe – w postaci rzędowego

obsadzenia rowów melioracyjnych. Krajobraz otaczający na-

dal uprawowy, zasadniczo bezdrzewny.

Przykładowe wsie: Szerzawa (nr 011), Trzcińsko lub Trzcińsk

(nr 013), Szopy (nr 094), Dziewięć Włók (nr 149), Chorążów-

ka (nr 235), Gaik (nr 238), Stobiec (nr 254).

Il. 86. Schemat rozplanowania miejscowości Szopy.

Model XI

Il. 87. Schemat modelu XI.

Wieś kolonijna o formie rozproszonej.

Model należący do osadnictwa rozproszonego. Zabudowa

jednodworcza w układzie liniowym. Wielkość wsi duża,

rozłóg blokowy. Forma zagrody łączona, wielkość zagród

duża. Zabudowa siedliska umieszczona na „terpie”. We wsi

występuje często zbór mennonicki lub później ewangelicki.

W tych też wsiach pojawiała się z czasem forma domu pod-

cieniowego, połączonego na przykład z budynkiem inwen-

tarskim, jako że zagroda jest typu „olęderskiego”. Bardzo

często podcień dostawiany był do już istniejącego budynku,

co miało z pewnością wyrażać zamożność gospodarza. Sieć

melioracyjna średniej gęstości, rowy obudowane zielenią

– forma liniowa. Forma punktowa zieleni, to ogrody towa-

rzyszące siedliskom. Charakter otoczenia polny, przeważa

krajobraz niezadrzewiony, uprawowy.

60

Przykładowe wsie: Janowo (060), Raczki Elbląskie 9nr 069),

Karczowiska Górne (nr 082), Balewo (nr 118), Nowe Dolno

(nr 127), Węgle (nr 132), Żurawiec (nr 138).

Il. 88. Schemat rozplanowania miejscowości Karczowiska Górne.

Model XII

Il. 89. Schemat modelu XII.

Mała wieś kolonijna w odmiennym typie krajobrazu.

Różniąca się od poprzedniego modelu typem rozplanowania,

wielkością oraz nieco innym charakterem krajobrazu otacza-

jącego. Zbór występuje tu rzadziej. Forma rozplanowania, to

zabudowa jednodworcza blokowa umieszczana na „terpach”,

liczba siedlisk tworzy dającą się wyodrębnić zbiorową jed-

nostkę osadniczą, nieco mniejsza, czyli wieś średniej wielko-

ści. Budynki w zagrodzie łączone. Pojawia się tu odmienna

forma krajobrazu otaczającego; jest to krajobraz stosunkowo

zadrzewiony w wyniku większej intensywności liniowych

obsadzeń rowów melioracji szczegółowej.

Przykładowe wsie: Czarna Grobla (nr 075), Jurandowo (nr 122).

Il. 90. Schemat rozplanowania miejscowości Jurandowo.

Model XIII

Il. 91. S chemat modelu

XIII.

Wieś kolonijna w formie rzędówki o zabudowie siedlisk umiesz-

czonych na „terpach”, nazywana także rzędówką bagienną.

Wieś duża (długa), rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o bu-

dynkach łączonych, średniej wielkości. Gęstość sieci melio-

racyjnej bardzo duża, w sporej liczbie występowały wiatraki

odwadniające. Zadrzewienie punktowe w postaci zieleni po-

jedynczych siedlisk, zadrzewienie liniowe to obudowa rowów.

Tym samym charakterystycznie kształtuje się obraz otoczenia.

Wysokie nasycenie pejzażu rzędami obsadzeń rowów meliora-

cyjnych buduje bardzo czytelne wnętrza krajobrazowe.

Przykładowe wsie: Adamowo, inaczej IV-Grobla (nr 058),

Kazimierzowo, inaczej III-Grobla (nr 062), Władysławowo,

inaczej V-Grobla (nr 073), Krzewsk (nr 124), Rachowo (nr

128), Stawidła (nr 251).

Il. 92. Schemat rozplanowania miejscowości Krzewsk.

Model XIV

Il. 93. Schemat modelu

XIV.

61

Wieś o funkcji przewoźnej.

Forma szeregówki przywałowej, wieś duża (długa), bez

rozłogu. Zagrody małe o budynkach łączonych. Gęstość

sieci melioracyjnej niewielka, występuje w pobliżu rzeka

oraz wał przeciwpowodziowy i oczywiście funkcjonuje

przeprawa promowa. Zadrzewienie grupowe na dużych po-

wierzchniach w postaci łęgów nadrzecznych – lasy olchowe

i wierzbowe zarośla, tym samym charakter otaczającego

krajobrazu również zdominowany jest formami intensyw-

nego zadrzewienia.

Przykładowe wsie: Krzewiny (nr 157), Wierciny (nr 183),

Zawadka-Robakowiec (nr 184).

Il. 94. Schemat rozplanowania miejscowości Wierciny.

W V etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XVII w. do ok.

1772 r., ostatniej, trzeciej fazie kolejnego osadnictwa nider-

landzkiego), wyróżniono cztery modele – XV, XVI, XVII,

XVIII. Zasadniczo powtarzają one uprzednio opisane formy

z niewielkimi modyfi kacjami. Dotyczą przede wszystkim

wielkości zagrody i wielkości wsi. Świadczy to o wiodącym

charakterze drugiej fazy osadnictwa niderlandzkiego.

Model XV

Il. 95. S c he m at mo d e lu

XV.

Wieś kolonijna oraz rybacka w formie szeregówki przywa-

łowej.

Wieś średniej wielkości, w przypadku występowania dopeł-

niającej funkcji rolniczej – rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody

o budynkach wolnostojących jak i łączonych, małe. Bardzo

gęsta sieć melioracyjna, występowanie rzeki, wału przeciw-

powodziowego, przeprawy promowej. W otoczeniu wystę-

powały w sporej liczbie wiatraki odwadniające. Zadrzewie-

nia jedynie w formie liniowej jako obudowa wierzbą rowów

melioracyjnych. Zieleń siedlisk nie ma większego znaczenia,

gdyż jest raczej uboga, głównie użytkowa (sady, warzywniki).

Charakter krajobrazu otaczającego – przewaga zadrzewienia

kształtowanego (nasadzenia wzdłuż rowów), występuje efekt

panoramy, lecz przeciętnej, natomiast występują wybitnie

czytelne mikrownętrza utworzone przez szpalerowe elemen-

ty zieleni dzielące przestrzeń.

Przykładowe wsie: Kępa Rybacka (nr 063), Stare Nowakowo

(nr 070), Osłonka (nr 169).

Il. 96. Schemat rozplanowania miejscowości Osłonka

Model XVI

Il. 97. S c h e m at mo d e lu

XVI.

Wieś kolonijna w formie osadnictwa rozproszonego – zabu-

dowa jednodworcza blokowa o siedliskach umieszczanych

na „terpach”.

Zbiór takich siedlisk tworzy jednostkę osadniczą średniej

wielkości. Zagrody o budynkach łączonych, średniej wiel-

kości. Ponownie występuje zbór. Gęstość sieci melioracyjnej

średnia, zadrzewienie punktowe w postaci zieleni towarzy-

szącej siedliskom oraz liniowe – jako zieleń obsadzeń rowów

melioracyjnych melioracji szczegółowej. Jednakże charakter

krajobrazowy otoczenia, to krajobraz uprawowy, raczej bez-

drzewny.

Przykładowe wsie: Łączki Myszewskie (nr 160), Powalina (nr

173), Suchowo (nr 179).

62

Il. 98. Schemat rozplanowania miejscowości Powalina.

Model XVII

Il. 99. S c he m at mo d e lu

XVII.

Wieś kolonijna o formie rzędówki z siedliskami umieszcza-

nymi na „terpach” zwana także rzędówką bagienną.

Wieś duża (długa), rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o bu-

dynkach łączonych, małe. Spotyka się domy podcieniowe.

Bardzo gęsta sieć melioracyjna, w okolicy istniało sporo wia-

traków odwadniających. Zadrzewienie punktowe w postaci

zieleni towarzyszącej siedliskom oraz liniowej jako obudowa

rowów. Charakter krajobrazu otaczającego – zadrzewiony

zielenią kształtowaną, występują bardzo czytelne mikrow-

nętrza utworzone przez liniową formę zadrzewienia rowów

melioracyjnych.

Przykładowe wsie: Wiśniewo (nr 133), Żółwiniec (nr 136),

Podwale (nr 172).

Il. 100. Schemat rozplanowania miejscowości Żółwiniec.

Model XVIII

Il. 101. Schemat modelu

XVIII.

Wieś kolonijna w formie rzędówki przywałowej o siedliskach

umieszczonych na „terpach”.

Wieś mała. Rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o budyn-

kach łączonych, średniej wielkości. Bardzo gęsta sieć

melioracyjna, często występuje w pobliżu rzeka lub więk-

sza struga, czy też większy melioracyjny kanał zbiorczy

z obwałowaniami. Występowało wiele wiatraków odwad-

niających. Zadrzewienie punktowe to zieleń towarzyszą-

ca siedlisku, zadrzewienie liniowe jako obudowa rowów

melioracyjnych. Charakter krajobrazu otaczającego zdo-

minowany kształtowaną formą zadrzewienia liniowego.

Występuje zjawisko panoramy lecz przeciętnej, występują

natomiast bardzo czytelne mikrownętrza krajobrazowe

między liniowymi formami zadrzewienia rowów melio-

racyjnych.

Przykładowe wsie: Popowo (nr 247).

Il. 102. Schemat rozplanowania miejscowości Popowo.

W VI etapie rozwoju osadnictwa (od. ok. 1772 r. do ok. 1900

r.) wyróżniono dwa modele – XIX i XX. Jest to – podobnie

jak w poprzednio opisanym etapie – kontynuacja już istnie-

jących form osadniczych, występująca z pewnymi zmianami

uwarunkowanymi cechami terytorium, na którym powsta-

wały najnowsze osady.

63

Model XIX

Il. 103. Schemat modelu

XIX.

Wieś późnokolonijna w formie nawiązującej do rzędówki

przywałowej z siedliskami umieszczanymi na „terpach”.

Wielkość wsi – średnia. Modyfi kacji uległ rozłóg, jest blo-

kowy lub raczej bezpostaciowy. Zagrody typu „olęderskie-

go”, czyli o budynkach łączonych. Średniej wielkości. Bar-

dzo gęsta sieć melioracyjna, wieś zlokalizowana w pobliżu

większego obwałowanego cieku, na przykład zbiorczego

kanału melioracyjnego. Spotyka się często lokalne prze-

prawy promowe. Występowały w sporej liczbie wiatraki

odwadniające. Zadrzewienie powierzchniowe występuje

bardzo często w postaci roślinności obszarów zalewowych

– laski olchowe, zarośla wierzbowe. Zadrzewienie punkto-

we, to zieleń towarzysząca siedliskom, zadrzewnie linio-

we, to obudowa wierzbami rowów melioracji szczegółowej.

Charakter krajobrazu otaczającego – mieszany, lecz o wy-

raźnej dominacji w widokach wspomnianych zadrzewień.

Bardzo czytelne mikrownętrza krajobrazowe utworzone

przez występującą tu także liniową formę wprowadzonej

roślinności.

Przykładowe wsie: Kępiny Małe I i II (nr 153 i 154), Chełmek

(nr 234).

Il. 104. Schemat rozplanowania miejscowości Kępiny Małe.

Model XX

Il. 105. Schemat modelu

XX.

W stosunku do poprzedniego modelu, zmianie uległ typ

rozplanowania na formę bardziej regularną, zwartą, po-

dobny szeregówce przywałowej bez sytuowania siedlisk na

„terpach”. Średnia wielkość wsi, rozłóg blokowy lub częś-

ciej bezpostaciowy. Zagrody o budynkach wolnostojących,

unowocześnione, nieduże. Bardzo gęsta sieć rowów melio-

racyjnych. Wieś położona najczęściej w pobliżu obwałowa-

nego większego zbiorczego kanału melioracyjnego lub rzeki.

Występują liczne lokalne przeprawy promowe. W granicach

wsi rozmieszczone były gęsto wiatraki odwadniające. Cechy

związane z formami zieleni oraz kompozycją krajobrazu ot-

wartego; podobne jak w poprzednim modelu z wyjątkiem

braku znaczącej zieleni przyzagrodowej. Spotykało się je-

dynie niewielkie sady i warzywniki, ewentualnie krzewy

ozdobne przy samym budynku mieszkalnym.

Przykładowe wsie: Przegalina (nr 022), Nowe Nowakowo (nr

067), Łaszka (nr 264).

Il. 106. Schemat rozplanowania miejscowości Przegalina.

Z uwagi na pewną specyfi czną cechę, jaką jest typ rozplano-

wania wsi w postaci ulicówki wodnej, opisano jeszcze dodat-

kowo dwa modele – XXI i XXII:

64

Model XXI

Il. 107. Schemat modelu

XXI.

Ulicówka wodna – mała.

Wieś niezbyt duża (krótka), w której rolę głównej dro-

gi wiejskiej pełni rzeka lub większy kanał melioracyjny,

na przykład zbiorczy. Zagrody średniej wielkości, o bu-

dynkach wolnostojących, niedużych. Usytuowane są po

obu stronach drogi wodnej. Występują liczne lokalne

przeprawy przez „ulicę” – jako naturalna komunikacja

wewnętrzna we wsi. Rozłóg łanowy, sieć melioracyjna

średniej gęstości. Ekspozycja panoramiczna dobra, gdyż

zagrody stoją częściowo na wale przeciwpowodziowym

lub na jego tle. Interesujące jest mikrownętrze krajobra-

zowe „wodne”.

Przykładowe wsie: Tropy Elbląskie (nr 252), Stobna (nr 231),

Marzęcino (226).

Il. 108. Schemat rozplanowania miejscowości Marzęcino.

Model XXII

Ulicówka wodna – duża.

Wieś duża, gdzie tak jak w poprzednim modelu, rzeka lub

większy melioracyjny kanał zbiorczy pełni rolę głównej dro-

gi wiejskiej. Zagrody przeważnie o budynkach łączonych,

średniej wielkości. Rozłóg łanowy-kolonijny. Gęsta sieć me-

lioracyjna. Występują w spore liczbie wiatraki odwadniające.

Występują liczne lokalne przeprawy przez „ulicę” – rzekę,

kanał. Ekspozycja panoramiczna dobra i tak jak w poprzed-

nim modelu, występują niezwykle interesujące krajobrazowe

mikrownętrza wodne. Generalnie jest to model kontynuu-

jący w VI etapie rozwoju osadnictwa formy krajobrazowe

modelu pochodzącego z II etapu.

Przykładowa wieś: Dzierzgonka (nr 120).

Il. 109. Schemat rozplanowania miejscowości Dzierzgonka.

65

Porównanie rodzaju cech wiodących w kolejnych modelach,

a zwłaszcza powtarzalność ich zestawień, pozwoliła na wy-

łonienie pewnych rejonów wyróżniających się stosunkowo

wyraźnie i zdecydowanie. A zatem określenie jakie w skali

regionu Żuław Wiślanych rodzaje krajobrazu wyróżniają

się w istotny sposób, gdzie się znajdują i jaki jest ich zasięg

terytorialny. Otrzymano 26 regionów różnej wielkości

i zasięgu, o swoistej specyfi ce makro- i mikrokrokompozycji

krajobrazowej, zawierające także znaczące pozaprzestrzenne

wartości historyczne. Można zaryzykować stwierdzenie,

że uzyskano sprawdzalne potwierdzenie intuicyjnych do-

tychczas wniosków dotyczących występowania wyraźnie

różniących się między sobą rejonów krajobrazowych na

Żuławach Wiślanych i – wbrew utartej opinii – silnej róż-

norodności krajobrazowej.

Charakterystyka krajobrazowych zespołów tradycyjnych Żuław Wiślanych.

Zespół I

Mierzeja Wiślana – geografi czna jednostka leżąca wzdłuż

brzegów Zatoki Gdańskiej. Geomorfologicznie różniąca się

od pozostałego terenu Żuław Wiślanych. Występują tu nie-

przekształcone elementy krajobrazu naturalnego.

Formy osadnicze powstały głównie w I etapie rozwoju osad-

nictwa na Żuławach Wiślanych, spotyka się także formy star-

sze. Dominujący typ planu wsi – wielodrożnica (wsie ryba-

ckie). Wielkość wsi – dość duża. Wielkość zagrody – mała.

W krajobrazie występują wody otwarte, w tym przypadku

wody Zatoki Gdańskiej. Występuje zadrzewienie grupowe,

czyli piękne lasy sosnowe, mieszane, porastające wydmy

Mierzei Wiślanej.

Zespół II

Pasmo osadnicze Sobieszewo – Sztutowo. Obszar położony

równoleżnikowo, przylegający od północy do zalesionego

obszaru Mierzei Wiślanej, południową granicę stanowią

rzeki – Martwa Wisła i Szkarpawa. Pomimo iż obecne ko-

ryto Wisły dzieli fi zycznie ten obszar na dwie części, to pod

względem cech historyczno-krajobrazowych jest to teren

jednorodny, gdyż podział nastąpił dopiero pod koniec XIX

wieku, w 1895 roku. Do tej daty była to jednostka ciągła te-

rytorialnie i tak też została potraktowana.

Formy osadnicze powstały głównie w V i VI etapie rozwoju

osadnictwa na Żuławach, a zatem wprowadzone przez koń-

cową falę osadnictwa „olęderskiego”. Nie można wyraź-

nie określić dominującego typu planu wsi, spotyka się tu

prawie wszystkie typy planów pochodzące z kolonizacji

„olęderskiej”, z niewielką przewagą osadnictwa rozpro-

szonego. Występuje tu typ zagrody o budynkach łączonych,

zabudowa siedliska z reguły umieszczana była na „terpie”.

Pojawia się drewniana zabudowa dziewiętnastowieczna.

Występują wody otwarte w postaci większych rzek, takich

jak Wisła Martwa, Szkarpawa, Wisła Królewiecka, Wisła El-

bląska oraz zbiorczych kanałów melioracyjnych. Towarzyszą

im obwałowania ochronne. Znajdowało się tu wiele wia-

traków odwadniających. Zieleń występuje jako dominanty

krajobrazowe w postaci punktowych zgrupowań, towarzy-

szących zagrodom.

Zespół III

Rejon tak zwanych wsi wolnych na Żuławach Gdańskich

(zwanych także Steblewskimi). Teren położony na południe

od Wisły Martwej i oparty o granice obrębów wiejskich lo-

kacyjnych wsi średniowiecznych.

Formy osadnicze powstały głównie w III i IV etapie roz-

woju osadnictwa na Żuławach. Występują tu wody otwarte

w postaci Wisły Martwej i większych zbiorczych kanałów

melioracyjnych – Kanału Piaskowego i Kanału Śledzio-

wego. Można spotkać dwa rodzaje zagrody, o budynkach

wolnostojących i budynkach łączonych. Było tu sporo liczbie

wiatraków odwadniających. Charakterystyczną cechą krajo-

brazu otwartego jest stosunkowo czyste przedpole ekspozy-

cyjne w postaci rozległych pól uprawnych, bez zadrzewień.

Zespół IV

Są to Żuławy Szkarpawskie, zwane także krócej – Szkarpawą.

Jest to rejon obejmujący zasadniczo całą historyczną dziel-

nicę Szkarpawę. Od północy ograniczony rzeką Szkarpawą,

a od południa – podobnie jak zespół III – opiera się o granice

IX. Synteza postaci krajobrazu – krajobrazowe zespoły tradycyjne Delty Wisły

66

obrębów wiejskich wsi średniowiecznych leżących na Wiel-

kich Żuławach Malborskich.

Formy osadnicze powstały głównie w III i IV etapie osad-

nictwa na Żuławach, podobnie jak w zespole III. Głównych

typem rozplanowania wsi jest tu osadnictwo rozproszone,

jednodworcze, na „terpach”. Ów sztucznie usypany pagórek

występuje tu bardzo często. Zagrody o formie „olęderskiej”,

czyli o budynkach łączonych. Występują wody otwarte –

rzeka Szkarpawa oraz większe zbiorcze kanały melioracyjne.

Znajdowało się tu sporo wiatraków odwadniających. Zieleń

występuje jako dominanty krajobrazowe w postaci zadrze-

wienia towarzyszącego pojedynczym zagrodom.

Zespół V

Rejon ujściowy Szeki Szkarpawy, czyli Wisły Królewieckiej

i Wisły Elbląskiej oraz Nogatu-Cieplicówki. Teren ten można

nazwać „końcem” Żuław. Przylega bezpośrednio do wód

Zalewu Wiślanego. Granica lądowa zespołu przebiega tam,

gdzie zanikają formy roślinności naturalnej, pierwotnej

i rozlewiska delty, a pojawiają się wały czołowe chroniące

ziemię uprawną i łąki.

Formy krajobrazowe są tu w większości pochodzenia natu-

ralnego. Najbardziej charakterystyczną cechą jest bardzo

urozmaicony układ wodny. Występuje tu wiele wód ot-

wartych, Nogat-Cieplicówka i inne pomniejsze rzeczki delty

Nogatu oraz jako większy akwen – Zalew Wiślany. Rzeki

są częściowo obwałowane. Występują lokalne przeprawy

promowe. Spotyka się tu zieleń grupową w postaci natural-

nych zarośli wodnych na sporych przestrzeniach, zwłaszcza

wzdłuż brzegów Zalewu Wiślanego.

Zespół VI

Pasmo osadnicze Olszynka (dzielnica Gdańska) – Tczew. Te-

ren położony wzdłuż linii kolejowej Gdańsk – Tczew. Linia

kolejowa stanowi jego zachodnią granicę. Od wschodu obszar

ten przylega do umownych granic zespołu VII, obejmującego

ciąg rzeki Motławy wraz z jej najbliższym otoczeniem.

Formy osadnicze pochodzą z V i VI etapu rozwoju osad-

nictwa na Żuławach, czyli są stosunkowo późne. Przewa-

ża typ rozplanowania w postaci zabudowy jednodworczej

blokowej, czyli forma osadnictwa rozproszonego. Zwraca

uwagę duża gęstość sieci melioracyjnej. Dawniej było tu

spore nagromadzenie wiatraków odwadniających. Głów-

ne formy zieleni to zadrzewienie przyzagrodowe, pełni rolę

interesujących dominat w krajobrazie pól uprawnych. Gę-

sta sieć rowów melioracyjnych podkreślona jest szpalerami

wierzbowymi.

Zespół VII

Ciąg rzeki Motławy. Jest to obszar w kształcie wydłużonego

pasma o południkowym przebiegu, którego osią jest Motła-

wa. Południowy kraniec znajduje się w rejonie Młyńskiego

Rowu, skąd Motława bierze początek. Północny koniec to

miejsce połączenia Motławy z rzeką Radunią na wysokości

miejscowości Lipce pod Gdańskiem.

Formy osadnicze powstały w III i IV etapie rozwoju osadni-

ctwa na Żuławach, w czasach największego nasilenia „olę-

derskiej” akcji kolonizacyjnej, w tym przypadku ponownego

zasiedlania opuszczonych po wojnach i powodziach terenów.

Najczęściej występującym typem rozplanowania wsi jest uli-

cówka jednostronna przywałowa oraz łańcuchówka przy-

wałowa. Są to formy zbliżone do siebie, zwłaszcza pod kątem

efektu wizualnego. Elementem bardzo znaczącym dla kra-

jobrazu otwartego jest rzeka Motława. Forma jej przebie-

gu charakteryzuje się wyjątkową jak na Żuławy miękkością

i naturalnością. Rzece towarzyszy zieleń wysoka, częściowo

porastająca jej brzegi. Cały ciąg Motławy to enklawa krajo-

brazu wysoce malowniczego, bardziej zbliżonego do kra-

jobrazów naturalno-kulturowych pozażuławskich niż do

„technicznych” form regularnych siatek szpalerów wierzbo-

wych towarzyszących rowom melioracyjnym. Skupiona for-

ma planów wsi leżących wzdłuż rzeki umożliwia i uwypukla

ich kształt i zabudowę w ekspozycji panoramicznej.

Zespół VIII

Zespół dwóch wsi: Wocławy i Stanisławowo. Jest to obszar

obejmujący oba obręby wiejskie wymienionych wsi.

Obszar obejmujący dwie wsie, które powstały w obecnym

kształcie w III etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach.

Prezentują zasadniczo typ łańcuchówki. Zagrody są prze-

ważnie o budynkach wolnostojących, średniej wielkości. We

wsi Wocławy znajdował się bardzo duży czternastowieczny

kościół – dzisiaj w ruinie. Jest to pozostałość po pierwszej

lokacji wsi. Interesującą cechą jest występowanie pięknego

zadrzewienia alejowego głównych dróg. Zabudowa wsi ma

dobrą ekspozycję panoramiczną.

Zespół IXa

Rejon wsi zwartych lokacyjnych na Żuławach prawobrzeż-

nych zwanych także Gdańskimi lub Steblewskimi. Obszar

obejmujący obręby wiejskie wsi: Miłocin, Trutnowy, Cedry

Wielkie, Leszkowy, Osice, Giemlice, Steblewo. Od wschodu

zespół graniczy z obwałowaniem rzeki Wisły. Zajmuje całą

południowo-wschodnią część Żuław lewobrzeżnych i łączy

się z bardzo podobnym krajobrazowo obszarem na Żuławach

prawobrzeżnych.

Zespół IXb

Rejon wsi zwartych, lokacyjnych na Żuławach prawobrzeż-

nych. Obszar obejmujący obręby wiejskie ponad trzydzie-

stu wsi z Wielkich Żuław Malborskich. Jest to największy

terytorialnie zespół tradycyjny na terenie Żuław Wiśla-

67

nych. Położony jest w widłach Wisły i Nogatu. Od półno-

cy granicę wyznaczają wyraźne, dawne granice lokacyjne

wsi: Ostaszewo, Jeziernik, Lubieszewo, Kmiecin, Myszewko

i Lubstowo.

Oba powyższe zespołu tradycyjne – IXa i IXb, mają wiele

silnych cech stanowiących o ich wyróżniającym się mocno

charakterze krajobrazowym. W zdecydowanej przewadze

formy osadnicze powstały w II etapie rozwoju osadnictwa

na Żuławach, a więc stosunkowo wcześnie w ramach śred-

niowiecznej akcji kolonizacyjnej prowadzonej przez zakon

krzyżacki. Najczęściej spotykanym typem rozplanowania

jest wieś ulicowo-placowa żuławska. Dopełnienie nazwy

typu planu o określenie „żuławska” pochodzi stąd, że jedynie

na Żuławach plan ten był niezwykle precyzyjny, dokładny

i ściśle geometryczny. Takie precyzyjne rozmieszczenie dzia-

łek, nawsia i rozłogu możliwe było jedynie w płaskim terenie

żuławskim. Plany wsi żuławskich są planami wzorcowymi.

Cechą charakterystyczną jest występowanie wsi bardzo

dużych, największych na Żuławach Wiślanych, o zwartej

zabudowie. Zagrody średniej wielkości o budynkach wol-

nostojących. Domy podcieniowe, tak charakterystyczne dla

architektury żuławskiej, występują przede wszystkim właś-

nie na tym terenie. Prawie każda wieś znajdująca się w tych

zespołach tradycyjnych, ma kościół, z reguły o średnio-

wiecznym rodowodzie. W krajobrazie występują niezwy-

kle malownicze z punktu widzenia efektu kompozycyjnego

długie ciągi dróg alejowych, a także jedne z piękniejszych,

a przy tym wyjątkowo czytelnych panoram wsi w krajo-

brazie otwartym. Wybitnie dobra ekspozycja panoramiczna

uwarunkowana jest rozległym i czystym przedpolem eks-

pozycyjnym w postaci dużych areałów pół uprawnych oraz

zwartym kształtem samych wsi. Zabudowa poszczególnych

zagród, wtopiona w towarzyszącą im zieleń wysoką, stano-

wi tło dla silnej dominanty w postaci okazałych kościołów

i wież kościelnych.

Zespół X

Zespół osiemnastowiecznych rzędówek w rejonie osady Go-

zdawa. Jest to obszar położony między starorzeczem rzeki

Tugi a Kanałem Panieńskim wpadającym do Zalewu Wiśla-

nego. Granicę południową stanowi częściowo odgałęzienie

Panieńskiej Strugi.

Krajobraz osadniczy tego zespołu tradycyjnego powstał

w V i VI etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach. Cechą

charakterystyczną jest wyjątkowo czytelna forma planu wsi

– rzędówka bagienna, czyli taka, gdzie siedliska zagrodowe

umieszczano na „terpach”, wyodrębniająca się z otoczenia.

Typ zagrody „olęderski”, gdzie budynki są łączone. Bu-

dynki w zagrodzie dużych rozmiarów, zaś siedliska w całości

lokalizowane na „terpach”. Bardzo liczne liniowe obsadzenie

rowów melioracyjnych tworzy delikatną siatkę, w pewnym

sensie „porządkującą” krajobraz otwarty. Spotyka się wiele

dobrze czytelnych mikrownętrz krajobrazowych.

Zespół XI

Rejon wsi przewoźnych usytuowanych wzdłuż Nogatu oraz

rzeczek jego delty. Jest to obszar o nieregularnym kształ-

cie, gdyż jego południowa część to bardzo wąski pas terenu

wzdłuż koryta Nogatu, natomiast część północna, to cały

obszar południowej części delty Nogatu z jej rozbudowanym

układem wodnym.

Formy osadnicze powstałe w V i VI etapie rozwoju osadni-

ctwa na Żuławach, podobnie jak w zespole X, w którym istotne

jest przypomnienie o pierwotnej funkcji osad. Były to bowiem

charakterystyczne wsie przewoźne rozlokowane wzdłuż Noga-

tu i jego licznych odnóg w rejonie ujścia do Zalewu Wiślanego.

Dominującym typem planu wsi jest szeregówka przywałowa.

Znaczącą cechą krajobrazową jest występowanie wód otwar-

tych – rzek, na których są przeprawy promowe. Czytelnym

i ważnym elementem krajobrazu są wały przeciwpowodziowe

rzek. Dawniej była tu duża liczba wiatraków odwadniających.

Interesującym elementem są same przeprawy promowe, po-

pularne zwłaszcza w północnej części zespołu, czyli na terenie

delty Nogatu. Dzisiaj pozostały w szczątkowej liczbie. Na tle

większości pozostałych zespołów tradycyjnych Żuław obszar

wyróżnia się występowaniem sporych połaci naturalnej ro-

ślinności wodnej i przybrzeżnej, co także stanowi znaczący

i wyróżniający rys krajobrazowy.

Zespół XII

Zespół siedemnastowiecznych rzędówek „Pięć Grobli” (Ja-

nowo, Józefowo, Adamowo, Kazimierzowo, Władysławowo).

Jest to teren usytuowany w zakolu Nogatu, położony bez-

pośrednio na zachód od Elbląga, był też własnością miasta

Elbląga, które zapoczątkowało osuszenie i zagospodarowanie

rolnicze swoich podebląskich posiadłości terytorialnych.

Jest to bardzo czytelny układ pięciu rzędówek pochodzenia

„olęderskiego”. Powstały w V etapie rozwoju osadnictwa na

Żuławach. Trzy z rzędówek są klasycznym przykładem roz-

planowania typu rzędówki bagiennej, czyli takiej, gdzie sied-

liska zagrodowe umieszczano na sztucznych wyniesieniach.

Pozostałe dwie rzędówki mają nieco zniekształconą formę

planu. Występująca w rzędówkach zagroda posiada formę

„olęderską”, czyli budynki są połączone. Zagrody są śred-

niej wielkości. Rozwinięty system melioracyjny zaznacza się

w krajobrazie delikatną siatką przecinających się szpalerów

wierzbowych, które tworzą jedne z piękniejszych na Żuła-

wach, wybitnie czytelne mikrownętrza krajobrazowe.

Zespół XIII

Rejon przysiółków i wsi folwarcznych związanych z nie-

wielkimi majątkami rolnymi w pobliżu Starego Nogatu.

68

Jest to teren leżący na wschód od Malborka. Od wschodu

graniczy z terenami objętymi osadnictwem „olęderskim”.

Granicę południową stanowi fi zjografi czna granica Żuław

Wiślanych, czyli pojawiające się wzniesienia Pojezierza

Iławskiego.

Formy krajobrazowe tego zespołu tradycyjnego mają dłu-

gą tradycję. Powstały w głównej mierze w II etapie rozwo-

ju osadnictwa na Żuławach, jednocześnie już istniało tu

osadnictwo wcześniejsze. Przeważa tu typ rozplanowania

wsi w formie przysiółka ulicowego i bezkształtnego. Na

terenach graniczących bezpośrednio z Pojezierzem Iław-

skim spotyka się również zespoły folwarczne niewielkich

majątków rolnych. Liczba zagród we wsiach przysiółkowych

jest niewielka – około 3 do 5. Zagrody składają się z wol-

nostojących budynków o dużych rozmiarach i kubaturze.

Drogi tutaj mają z reguły obsadzenie alejowe. Nowością na

tle pozostałych rejonów Żuław jest występowanie na połu-

dniowym pograniczu punktowego zadrzewienia parkowego

towarzyszącego niewielkim zespołom dworsko-parkowym.

Zwarta forma wsi przysiółkowych i występujące tu także ze-

społy dworsko-folwarczne z kompleksami zieleni parkowej

stanowią o wybitnych walorach ekspozycji panoramicznej.

Generalnie krajobraz tego zespołu ma cechy bardzo bliskie

krajobrazowi terenów otaczających, pozażuławskich. Jedy-

nie naturalne tło w postaci płaskiego ukształtowania terenu,

stanowi o przynależności tego terenu do krajobrazu żuław-

skiego.

Zespół XIV

Rejon siedemnastowiecznego osadnictwa „olęderskiego”

typu rozproszonego w rejonie miejscowości Jegłownik. Ob-

szar położony wokół wsi Jegłownik, na części gminy Mar-

kusy. Jako granica południowo-wschodnia występuje rzeka

Tina, granicą północną jest częściowo rzeka Kumiela.

Formy osadnicze powstały w większości w V i VI etapie

rozwoju osadnictwa na Żuławach. Dominuje zabudowa

jednodworcza blokowa, gdzie siedlisko umieszczono na

„terpie”. Zagroda typu „olęderskiego” ma budynki o nieco

mniejszych rozmiarach niż spotykane w poprzednio opi-

sanych zespołach tradycyjnych. Stosunkowo duża gęstość

rozlokowania zagród osadnictwa rozproszonego powoduje,

iż „terpy” są jednym z bardziej charakterystycznych ele-

mentów tutejszego krajobrazu. Do niedawna był to także

obszar o bardzo dużej liczbie wiatraków odwadniających,

a analizując archiwalny materiał kartografi czny, można by

użyć wręcz określenia – „kraina wiatraków” dla tego re-

jonu Żuław. Całkowite zniknięcie wiatraków z pewnością

zubożyło dotkliwie krajobraz. W omawianym zespole wy-

stępuje rozbudowany system melioracyjny ze szpalerowym

obsadzeniem rowów tworzy bardzo czytelne mikrownętrza

krajobrazowe.

Zespół XV

Rejon siedemnasto- i osiemnastowiecznego osadnictwa „olę-

derskiego” w formie rzędówek w okolicach jeziora Druzno.

Jest to obszar usytuowany na zachód od jeziora Druzno,

znajdujący się w części gminy Markusy. Granicę zachodnią

tworzy rzeka Tina, czyli sąsiadują tutaj dwa różniące się rejo-

ny osadnictwa „olęderskiego”. Południową granicą jest natu-

ralna granica Żuław Wiślanych, zaczynające się deniwelacje

Pojezierza Iławskiego.

Formy osadnicze powstały, podobnie jak w sąsiednim ze-

spole XIV, głównie w V i VI etapie rozwoju osadnictwa na

Żuławach Wiślanych. Podstawowym typem planu wsi jest

rzędówka bagienna. Zagrody są typu „olęderskiego”, czyli

o budynkach łączonych, niezbyt dużych. Bardzo charakte-

rystycznym, zwracającym uwagę elementem krajobrazowym

z uwagi na intensywność występowania – co jest konse-

kwencją wyjątkowo dużej gęstości rozmieszczenia zagród

– jest właśnie sztuczny pagórek – „terp”. W omawianym

zespole tradycyjnym występuje dużo interesującej, dzie-

więtnastowiecznej zabudowy drewnianej, która również

stanowi o odrębności krajobrazowej tego rejonu. Niestety,

zabudowa ta znika bardzo szybko. Występuje tu również

duża gęstość sieci melioracyjnej ze szpalerowym obsadze-

niem wierzbowym rowów melioracji szczegółowej, tworząc

czytelne mikrownętrza krajobrazowe. Znajdowało się tu

wiele wiatraków odwadniających.

Zespół XVI

Otulina jeziora Druzno. Jest to obszar obejmujący bezpo-

średnie otoczenie jeziora, są to głównie tereny zalewowe,

łąki.

Jest to obszar najkrótszej tradycji osadniczej. Istniejące for-

my pochodzą z VI etapu rozwoju osadnictwa na Żuławach.

Zasadniczo proces zagospodarowywania tego terenu trwa

do dzisiaj. Nieliczne osiedla prezentują typ rozplanowania

w postaci rzędówek o siedliskach częściowo sytuowanych

na „terpach”. Zagrody mają budynki łączone – reminiscen-

cja tradycji „olęderskiej”. Występuje sporo ciekawych form

dziewiętnastowiecznej architektury drewnianej. Cechą

charakterystyczną jest bardzo duża gęstość sieci meliora-

cyjnej, a także spora liczba niezbyt dużych rzeczek, dopły-

wów Druzna. Część rowów melioracyjnych ma szpalerowe

obsadzenie wierzbowe, lecz nie jest to zjawisko tak częste jak

w zespołach tradycyjnych położonych na zachód od jeziora

Druzno.

Zespół XVII i Zespół XVIII

Ciąg rzeki Wisły w obrębie wałów przeciwpowodziowych

i ciąg rzeki Nogat w obrębie wałów przeciwpowodziowych.

Ciąg rzek Wisły i Nogatu to dwa spośród trzech zespołów tra-

dycyjnych, gdzie występuje przewaga naturalnych elementów

69

krajobrazu. Charakterystyka obu zespołów tradycyjnych jest

identyczna. Główną cechą jest występowanie monumental-

nego wnętrza wodnego, określonego zdecydowanie ścianami

potężnych wałów przeciwpowodziowych. Inną cechą wspólną

jest występowanie dużych obszarów pokrytych roślinnością

lęgową na okresowo zalewanych terenach międzywala.

Zespół XIX

Jezioro Druzno. Teren obejmujący wody jeziora wraz z jego

unikatową roślinnością.

Jest to trzeci zespół tradycyjny, w którym istnieje przewa-

ga naturalnych elementów krajobrazu. Strefa przybrzeżna

charakteryzuje się silnie rozwiniętą siecią melioracyjną

i siecią naturalnych dopływów. W pobliżu ujść poszczegól-

nych rzek lub kanałów zlokalizowane były niegdyś wiatraki

odwadniające. Spore obszary tafl i jeziora pokryte są roślin-

nością wodną, która stanowi o rezerwatowym charakterze

jeziora Druzno (rezerwat ornitologiczny). Roślinność wodna

pokrywająca fragmentami jezioro (trzciny, zarośla) tworzy

labiryntowy układ niezliczonych mikrownętrz wodnych.

Zespół XX

Zespół wsi czterech wsi: Żuławki, Drewnica, Przemysław,

Izbiska. Na tym stosunkowo niewielkim obszarze znajdu-

je się bardzo wiele interesujących elementów krajobrazu

kulturowego Żuław. Występuje tu całe bogactwo różnych

typów zabudowy, od „olęderskiego”, czyli budynków łączo-

nych, poprzez dziewiętnastowieczną zabudowę drewnianą

z ze zdobnictwem „laubzegowym”, do przykładów domów

podcieniowych. Istnieją także ciekawe urządzenia inży-

nierskie związane ze śluzami w Gdańskiej Głowie na terenie

miejscowości Drewnica, gdzie następuje rozwidlenie Wisły

i Szkarpawy, między innymi most zwodzony, jazy, przepusty,

wrota wodne oraz systemy wałów przeciwpowodziowych. Do

niedawna istniały tutaj dwa wiatraki (przemiałowe), dzisiaj

tylko jeden.

Początki osadnictwa na tym terenie sięgają III etapu rozwoju

osadnictwa na Żuławach. Jednakże w tym przypadku wio-

dące cechy krajobrazowe pochodzą z czasów późniejszych.

Występuje tu równolegle parę typów planów wsi, bez

zdecydowanej dominacji któregokolwiek z nich. Koniecz-

ne jest zatem indywidualne analizowanie poszczególnych

fragmentów omawianego zespołu. Cechy, które są rozpozna-

walne najbardziej, to występowanie zagrody o budynkach

łączonych oraz duże nagromadzenie dziewiętnastowiecz-

nej, ciekawej drewnianej architektury mieszkalnej. Cha-

rakterystycznym elementem jest potężna forma terenowa

wiślanych wałów przeciwpowodziowych i nieco mniejsza

w skali, wałów Szkarpawy. Ciekawymi formami krajobrazo-

wymi są pozostałości najważniejszej i jednej z największych

przeprawy przez Wisłę.

Zespół XXI

Zespół zamkowo-parkowy Grabiny Zameczek. Jest to wyod-

rębniony, zwarty kompleks średniowiecznego niewielkiego

zameczku krzyżackiego.

Jest to bardzo interesujący zespół tradycyjny. W obrębie

częściowo zachowanych murów obronnych, otoczonych

fosą zasilaną wodami Motławy, znajduje się zespół budyn-

ków mieszkalnych z kaplicą w podziemiach oraz budynków

gospodarczych, rozległym majdanem zamkowym oraz, na

zewnątrz murów, założonym w późniejszych wiekach par-

kiem. Mury obronne i fosa podkreślają wyizolowanie tego

małego zespołu z otoczenia.

Zespół XXII

Wieś Kącik. W tym przypadku zespół tradycyjny to jedynie

obręb wiejski tej wsi.

Występuje tu najbardziej regularna na Żuławach Wiśla-

nych siatka rozplanowania dróg i siedlisk w porównaniu

z innymi osadami. Jest to wielce ciekawe miejsce i warte

poznania.

Wieś powstała w V etapie rozwoju osadnictwa. Charakte-

ryzuje się zabudową jednodworczą w układzie blokowym.

Zagrody są typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych

średniej wielkości. Gęstość sieci melioracyjnej zdecydowanie

większa niż na terenach otaczających. Zagrodom towarzyszy

zieleń wysoka, tworząc interesujące akcenty krajobrazowe.

Liniowe zadrzewienie w postaci szpalerów wzdłuż rowów

melioracji szczegółowej urozmaica krajobraz tego zespołu

i wyróżnia go zdecydowanie spośród otoczenia pozbawio-

nego tego elementu krajobrazowego.

Zespół XXIII

Terytorium dawnej gminy mennonickiej – wieś Stogi.

Z uwagi na spore nagromadzenie pamiątek po specyfi cznej

mennonickiej kulturze materialnej, jak: układ osadniczy

w formie osadnictwa rozproszonego, formy architektoniczne

zabudowy oraz jeden z największych i stosunkowo dobrze

zachowany cmentarz mennonicki, współcześnie traktowany

jako lapidarium obiektów sztuki sepulkralnej pozyskiwa-

nych z innych, dewastowanych cmentarzy mennonickich,

rejon ten został specjalnie potraktowany odrębnie.

Formy osadnicze powstałe głównie w V etapie rozwoju

osadnictwa na Żuławach o charakterystycznej zabudowie

rozproszonej, jednodworczej nieregularnej. Zagrody

typu „olęderskiego” o budynkach łączonych. Można spot-

kać często łączenie tylko dwóch budynków, mieszkalnego

z inwentarskim, zaś stodoła, spichrz czyli budynki składowe

– stoją osobno. Zwraca uwagę bardzo duża skala wielkości

zagród i budynków w nich się znajdujących. W obrębie wsi

znajdował się jeden z ważniejszych mennonickich domów

modlitwy. Na tle terenów otaczających sieć melioracyjna jest

70

tu bardziej gęsta. Ważnym elementem historycznego krajo-

brazu tego zespołu jest duży cmentarz mennonicki. Zieleń

występuje tutaj jako bogate gatunkowo zespoły zieleni przy-

zagrodowej. Przeważa zieleń wysoka o interesujących gatun-

kach i odmianach, mieszana liściasto-iglasta, co daje ciekawe

i ładne efekty krajobrazowe. Szczególnie pięknie wygląda to

zimą na tle rozległych, białych połaci pól uprawnych.

Zespół XXIV

Przedmieścia Malborka: Skowronki i Kałdowo. Jest to teren

bardzo interesujący historycznie, domniemana pierwsza sie-

dziba zakonu krzyżackiego na polskich terenach. Zespół ten

został wyłoniony z dwóch powodów: znaczne przekształcenia

pod wpływem miasta Malborka oraz potencjalny rezerwat

archeologiczny.

Geneza powstania pierwszych form krajobrazowych sięga

II etapu rozwoju osadnictwa na Żuławach. Znaczącym ele-

mentem krajobrazowym jest rzeka Nogat z obwałowaniami,

nad którą położone są wspomniane przedmieścia Malborka.

Jednakże najbardziej charakterystyczną i niepowtarzalną

cechą krajobrazową omawianego zespołu tradycyjnego, i to

w skali kraju, a nie tylko Żuław Wiślanych, jest istnienie

wspaniałej panoramy kompleksu Zamku Malborskiego.

Przedmieścia Malborka, Skowronki i Kałdowo są jedynym

terenem, z którego możliwa jest jego najdoskonalsza ekspo-

zycja panoramiczna, poprzez wyjątkowe przedpole ekspo-

zycyjne, jakim są wody Nogatu. Jest to najcenniejsza cecha

krajobrazowa omawianego zespołu tradycyjnego. W tym

przypadku zasada dobrego sąsiedztwa wyraźnie ukazuje

swoje znaczenie dla wartości krajobrazowych.

Zespół XXV

Obręb wsi Jegłownik wraz z zanikającą osadą Nowy Dwór

pod Jegłownikiem. Jest to miejsce wyróżniające się wyraź-

nie na tle otaczającego krajobrazu osadniczego. Wymienione

wsie mają rodowód średniowieczny, są pierwszymi osadami

na tym terenie. Powstały na naturalnym wyniesieniu glacjal-

nym i były tak zwaną wyspą osadniczą gdyż osadnictwo ich

najbliższego otoczenia powstało znacznie później.

Zasadnicze formy krajobrazowe powstały nawet w I etapie

kształtowania się osadnictwa na Żuławach Wiślanych, kon-

tynuując przy tym jeszcze wcześniejszą tradycję osiedleńczą.

Rozplanowanie zagrody tradycyjne, czyli o budynkach wol-

nostojących. Czasy późniejsze wniosły w krajobraz wsi inte-

resujące formy drewnianej architektury dziewiętnastowiecz-

nej budynków mieszkalnych oraz częściowe pojawienie się

zagrody typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych.

Zwarty charakter planu wsi oraz istniejący w niej kościół

z wieżą, a także usytuowanie wsi nieco ponad otaczającym

terenem, stanowią o istnieniu wybitnie czytelnej i ciekawej

panoramy.

Zespół XXVI

Zespół dwóch wsi: Mechnica i Mojkowo. Niegdyś w tym

rejonie istniało jezioro, które przekształciło się w bagna,

a następnie w podmokłe tereny torfowiskowe i łąki. Do

dzisiaj czytelna jest w krajobrazie owalna forma tereno-

wa jako pamiątka po zasięgu nieistniejącego już jeziora.

Wsie Mechnica i Mojkowo w momencie powstania, za spra-

wą swojego rozplanowania, utrwaliły zachowany w terenie

ślad po jeziorze.

Obie osady powstały w V i VI etapie rozwoju osadnictwa

na Żuławach. Główna oś rozplanowania wsi, które ciągną

się w kształcie łańcuchówki i częściowo rzędówki, biegnie

śladem brzegów dawnego jeziora. Pozostałe cechy krajobra-

zowe tego zespołu tradycyjnego, to: rozplanowanie zagród

typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych, zagrody

średniej wielkości. Zdecydowanie występuje tutaj dziewięt-

nastowieczna zabudowa drewniana mieszkalna. Gęstość

sieci melioracyjnej jest duża, podkreślona w krajobrazie

szpalerowym obsadzeniem wierzbowym rowów melio-

racji szczegółowej. Ciekawie prezentuje się panorama obu

wsi usytuowanych nad niecką terenową po dawnym jeziorze,

gdzie przedpolem ekspozycyjnym są rozległe łąki i pastwiska

i częściowo pola uprawne.

W powyższej charakterystyce 26 zespołów tradycyjnych,

jakie można wyodrębnić na obszarze Żuław Wiślanych,

widoczne jest prezentowanie różnorodnych cech identy-

fi kujących w zróżnicowanych zestawach. Wizyta w terenie,

zobaczenie na własne oczy kolejnych obszarów – zespołów

tradycyjnych – przez wnikliwego obserwatora krajobrazu,

z pewnością potwierdzi tę różnorodność.

71

Przepięknie sklepiony łuk zieleni w perspektywie alei – dro-

gi, jakich wiele jeszcze na Żuławach Wiślanych – wiedzie

nas w głąb uporządkowanego, a jednocześnie jakże harmo-

nijnego krajobrazu. W oddali widnieją pojedyncze, otulone

zielenią, duże zagrody samotnicze. Po horyzont rozciągają

się duże płaszczyzny pól uprawnych, podobne płaszczy-

znom wodnym. Jednostajność widoku jest jednak pozorna.

Gdzieniegdzie zakłócają ją odcinki regularnych szpalerów

wierzbowych, świadczących o ukrytej wśród upraw siatce

rowów melioracyjnych, tego podstawowego „krwioobiegu”

ziemi żuławskiej. W innym miejscu na horyzoncie pojawia

się czysty rysunek pięknej panoramy wsi żuławskiej z do-

minantą w postaci bryły kościoła, bogatą zielenią wysoką

i urozmaiconą tkanką zabudowy zagrodowej. Jeszcze gdzie

indziej zwarta roślinność łęgowa, przechodząca w trudne

do przebycia zagajniki niskich krzewów poprzerastanych

wysokimi ostami, kryje wały przeciwpowodziowe. Za

nimi rozciąga się już rozległa płaszczyzna wodna wielkich

rzek lub wód morskich – niebezpiecznego żywiołu. Jest to

„granica” Delty Wisły – tereny najmłodsze – potencjalne

pola uprawne lub soczyste łąki. Ziemia czekająca na dalszą,

intensywną pracę człowieka. Woda, która rozlewa się za

ostatnimi wałami czołowymi ziemi żuławskiej, to ziemia,

której jeszcze nie ma, lecz o której już myśli człowiek-zdo-

bywca.

Tak oto przedstawia się w ogromnym skrócie charakterysty-

ka mozaiki żuławskich form krajobrazowych, wśród których

poruszać się będzie współczesny człowiek-twórca krajobrazu

jutra Delty Wisły.

Wybór i przedstawienie optymalnego rozwiązania pozwa-

lającego chronić historyczny krajobraz kulturowy Delty

Wisły i kształtować nowy – na miarę współczesnych po-

trzeb i doznań – wymaga również dodatkowych rozważań

o charakterze prognostycznym. Innymi słowy, niezbędne

jest zastanowienie się nad tym, jaki generalnie powinien być

krajobraz jutra Żuław Wiślanych.

Nowe formy krajobrazu Delty Wisły siłą rzeczy będą musiały

współżyć z istniejącymi formami krajobrazu kulturowego

– wykazano bowiem, jak istotna i cenna jest różnorodność

tego krajobrazu – a jednocześnie odpowiadać współczes-

nym uwarunkowaniom przyrodniczym, gospodarczym

i społecznym.

Najważniejsze jest stwierdzenie, iż wartością nadrzędną jest

unikatowy w skali kraju – jako całość – cały system krajo-

brazu, który na Żuławach Wiślanych wspólnie z przyrodą

stworzył człowiek. System, który powstał w wyniku walki

człowieka z żywiołem wody, gdzie brały udział dwa pod-

stawowe czynniki. Przyroda, którą w tym szczególnym

przypadku należało pokonać i kulturotwórcze działanie

ludzkie skierowane na ten cel. Jest to najbardziej zwięzła cha-

rakterystyka prapoczątków wszelkich późniejszych efektów

zagospodarowania środowiska.

Następnym ważnym czynnikiem, wpływającym na kształ-

towanie krajobrazu jutra, jest niesłychanie duży potencjał

produkcyjny i rozwojowy funkcji rolniczej Delty Wisły,

wywodzący się z naturalnych i unikatowych w skali kraju

możliwości tego terenu. W tym miejscu nasuwa się myśl

o możliwym konf likcie między potrzebą dynamicznego

rozwoju rolnictwa i jego obsługi a potrzebą ochrony istnie-

jących wartości form krajobrazowych o historycznym ro-

dowodzie. Dodatkowo dochodzi ostatnio problem znaczące

przekształcenia makrokrajobrazu z powodu zamierzonych

lokalizacji megafarm siłowni wiatrowych. Elementy takich

farm, to silnie działające w krajobrazie otwartym dynamicz-

ne formy poszczególnych turbin wiatrowych. Ich nagroma-

dzenie w wybranych miejscach spowoduje wyjątkowo silne

przekształcenie wizualnego odbioru historycznego pejzażu.

Czy będzie to nowy pejzaż harmonijny?

Otóż jest przecież istotna różnica między gospodarką pra-

widłową, która daje efekty nie tylko na dziś, ale i w dalszej

przyszłości, gospodarką efektywną – nie zaś „efektowną”

– a gospodarką rabunkową. Tej ostatniej towarzyszą szybkie,

lecz krótkotrwałe efekty oraz nieliczenie się z wartościami

środowiska – zarówno przyrodniczego jak i środowiska życia

człowieka – oraz beztroska jeśli chodzi o wpływ poszczegól-

nych inwestycji na fi zjonomię otaczającego nas krajobrazu.

Gospodarka prawidłowa, którą można także scharaktery-

zować jako formę „ładu” w działaniu człowieka, tworzyć

będzie zarazem „ładny” krajobraz – harmonijną fi zjonomię

otaczającego nas świata. Taka też gospodarka winna być bez-

X. Słowo o krajobrazie jutra

72

względnym wymogiem na cennej – żyznej i jednocześnie bo-

gatej w tradycję historyczną – ziemi żuławskiej. Wymagać to

będzie między innymi szczególnych działań w zakresie usta-

lenia – jakże delikatnej w tym przypadku – granicy między

wartością-zabytkiem a wartością-produkcją żywności.

W rozwiązywaniu współczesnych dylematów – ochrona czy

rozwój – należy polegać na równoważeniu przebiegu proce-

sów rozwojowych, aby gwarantując zaspokojenie zdrowego

i wygodnego życia, łączył interesy współczesnego zagospo-

darowania i wykorzystania środowiska. Jednakże ułatwienie

nie powinno mieć nic wspólnego z daleko idącą swobodą

poczynań, niosącą niebezpieczeństwo dezintegracji histo-

rycznego systemu krajobrazowego Delty Wisły. Powinna to

być forma kontroli procesów rozwojowych, zaś ideałem, do

którego należ dążyć w działaniach przestrzennych, winno

być ułatwienie powrotu do płynnego w sekwencjach i zbliżo-

nego do naturalnego, a zatem harmonijnego procesu kształ-

towania środowiska.

Priorytety w zakresie ochrony i kształtowania historycznego

krajobrazu Delty Wisły powinny zawierać się w podstawo-

wych działaniach: ochrony, rewaloryzacji (bądź rekultywacji)

oraz kształtowania (kreowania) nowej jakości, stosownie do

potrzeb miejsca by stały się – obok innych – owym ułatwia-

jącym harmonijny rozwój cennego historycznie środowiska

instrumentem.

Dla środowiska kulturowego Żuław Wiślanych ważne jest

także to, iż prawidłowa gospodarka niesie ze sobą ważną

i być może najistotniejszą wskazówkę dla rozwiązania prob-

lemu pogodzenia tradycji i kontynuacji ze współczesnymi

uwarunkowaniami i potrzebami.

Otóż pierwszoplanowa rola funkcji rolniczej na Żuławach

Wiślanych, to nic innego, jak właśnie kontynuacja tradycji

gospodarczych tego regionu. Utrzymanie się funkcji rolni-

czej na Żuławach – a można założyć, iż będzie to tradycja

niezwykle trwała – powinno ułatwić utrzymanie i konty-

nuowanie również charakterystycznego wizerunku tej ziemi

we współczesnym, lecz nadal specyfi cznym i unikatowym

żuławskim krajobrazie jutra. Trudniejszym natomiast prob-

lemem do rozwiązania będzie określenie zakresu i sposobu

utrzymania historycznej i tradycyjnej formy i treści.

Krajobraz żuławski to specyfi czne i unikatowe formy, a ich

oddziaływanie zwiększa się w momencie, gdy zawierają one

oryginalną, właściwą sobie treść i funkcję. Zwrócić uwagę

należy także na – nie do przecenienia – rozpoznanie zasad

rządzących przemianami krajobrazu, a także rozpoznanie

i ocenę ich efektów w wizualnym odbiorze otaczającego nas

pejzażu. Umiejętność dostrzegania zasad i efektów w kra-

jobrazie jest ważką umiejętnością sprecyzowania podstawo-

wych cech i specyfi ki regionalnej.

Ważna jest także umiejętność „czytania” specyfi ki regional-

nej w taki sposób, aby istotnie móc wskazywać cechy pod-

stawowe, fundamentalne dla danej jednostki krajobrazowej.

Oznacza to czasem zadziwiająco niekonsekwentne wylicze-

nie obok siebie na zasadzie równorzędności takich cech, jak

na przykład: występowanie formy domu podcieniowego

obok liniowej formy szpalerów wierzbowych; formy rozle-

głej płaszczyzny pól obok nagromadzenia „terpów”, które to

cechy – każda jako najważniejsza w swojej krainie – stanowią

o specyfi ce mikroregionów. Powyższe historyczne formy kra-

jobrazowe mają ogromne znaczenie dla zachowania mozaiki

krajobrazowej pozornie jednostajnych krajobrazowo Żuław

Wiślanych, a jednocześnie zagrożone są silnie współcześnie

dokonującymi się przemianami.

Niektóre z tradycyjnych form ulegają zagładzie i zanikowi

w ramach zwykłego procesu postępu technologicznego

i podwyższenia wymagań codziennego życia. Przykładem

mogą być wiatraki żuławskie stosowane nie dla przemiału,

ale dla ratowania dobytku – czyli wiatraki-pompy, wiatraki

Dom podcieniowy w Marynowach. Fot. M.Opitz

73

odwadniające. Dzisiaj zastąpione stacjami pomp – z początku

parowych, później elektryczno-spalinowych. W tym miejscu

zasadne może być pytanie, czy planowane współczesne wiatra-

ki-turbiny elektryczne są tożsame z tradycją żuławską? Czy ich

kształt, wydawany dźwięk, migotanie świateł ostrzegawczych

– a zwłaszcza lokalizacja, liczba i forma są kontynuacją krajo-

brazu krainy wiatraków? Spotykamy także pochopne skazanie

na dewastację jako niefunkcjonalne, bo zbyt obszerne, duże

zespoły zagrodowe z domami podcieniowymi, należące daw-

niej do najzamożniejszych gospodarzy żuławskich. Być może

współczesne przemiany w rolnictwie spowodują, że dawne

domy bogatych rolników żuławskich znajdą swoich równie

bogatych mieszkańców – współczesnych farmerów. Proble-

mem są także w świetle współczesnej komasacji polderów całe

odcinki pomniejszych rowów melioracyjnych obsadzonych

szpalerami wierzbowymi, wymagające wycinki drzew z uwagi

na stosowaną technologię oczyszczania rowów. „Przestarza-

łe” są też mosty zwodzone i przeprawy promowe czy dawne

przystanie dla łodzi pływających niegdyś codziennie kana-

łami żuławskimi. Zagrożone jest w coraz większym stopniu

obsadzenie alejowe szlaków komunikacyjnych, likwidowane

w ramach modernizacji dróg.

Następnym zagrożeniem są materialne ślady specyfiki

kulturowej naszych poprzedników zamieszkujących Del-

tę Wisły, a mianowicie osadników „olęderskich” – w tym

mennonitów. Mowa tu o śladach nie dających się niestety

wykorzystać wprost, czyli w formie kontynuacji tradycji we

wszelkich jej przejawach. Są to zbory i kaplice mennonickie

oraz ewangelickie i takież cmentarze – materialne przejawy

kultury duchowej dzielnego i pracowitego narodu żuławia-

ków, któremu zawdzięczamy powstanie i funkcjonowanie

Żuław Wiślanych.

Tragedia roku 1945, a także wcześniejsze złe okresy dla po-

tomków osadników „olęderskich”, spowodowały trauma-

tyczną utratę ciągłości „rodziny historycznej”. Jedynymi

świadkami tej „rodziny” są dzisiaj cmentarze i resztki at-

mosfery – jakże często opuszczonych bądź użytkowanych

w najdziwniejszy sposób – świątyń.

Jakie jest zatem wyjście z sytuacji i jak zachować owe malow-

nicze, chociaż na pierwszy rzut oka „nieprzydatne” formy

historyczne, zachowując przy tradycyjnej funkcji regionu

także i tradycyjny, choć daleki od jakiejkolwiek „dekoracji

teatralnej” – obraz?

Wydaje się, że jest tu miejsce na przeprowadzenie pewnego

rodzaju eksperymentu. Otóż wykorzystując pierwszoplanową

– jak już wspomniano – rolę historycznej funkcji we współ-

czesnej gospodarce żuławskiej, należy za pomocą odpowie-

dzialnych działań ochronnych i kształtujących zbliżyć proces

przemian środowiska do jak najbardziej naturalnego, podob-

nego tradycyjnemu, historycznemu. Przy zachowaniu logicz-

nej sekwencji gdzie forma wynika z funkcji, da to z pewnością

pozytywne efekty także w fi zjonomii środowiska.

Z dużym prawdopodobieństwem można przewidzieć, iż

specyfi czne warunki naturalne występujące w Delcie Wi-

sły będą nadal konsekwentnie wymagać specyfi cznych roz-

wiązań. Stąd już tylko krok do zwrócenia się w stronę tych

dawnych, historycznych i sprawdzonych, których cechą była

zawsze wysoka przystawalność do istniejących warunków

i niezawodność funkcjonowania. W dzisiejszym języku

można rzec – rozwiązań z zakresu zrównoważonego roz-

woju. Oczywiście postęp technologiczny zlikwidował wiele

problemów, jakie były udziałem dawnych mieszkańców tego

trudnego terenu. Niestety niektóre z nich są ponadczasowe

i występować mogą także i dzisiaj. Przykładem może być tra-

gedia nowych siedlisk w czasie powodzi w 1983 roku, a także

silne podtopienia na terenie Nowego Dworu z roku 2009. W

nowym budownictwie rezygnowano ze wznoszenia „terpu”,

a nawet wprowadzano podpiwniczenie (!). Taka zabudowa

Wał wiślany w okolicach Gniazdowa. Fot. M.Opitz

74

została dotkliwie doświadczona w czasie lokalnych powodzi

lub jedynie wiosenno-jesiennych podtopień. Nie zawsze też

współczesne materiały budowlane są odporne na dużą wil-

gotność powietrza Delty Wisły co niekorzystnie wpływa na

zdrowie mieszkańców.

Rozwiązania sprawdzone – to cenna wskazówka dla działań

współczesnych i o kapitalnym znaczeniu dla kontynuacji

specyfi ki regionalnej. Jest to otwarcie drogi dla tworzenia

współczesnych form zagospodarowania mogących mieć ce-

chy współczesnych czasów, a jednocześnie cechy wyraźnego

pokrewieństwa z tradycją regionalną. Jest to zarazem sposób

ochrony specyfiki regionalnej wynikającej z połączenia

historycznej funkcji ze specyfi cznymi warunkami a zatem

kontynuacja harmonijnego i mądrego rozwoju środowiska

człowieka. W niektórych przypadkach nawet niewielka ko-

rekta planu czy projektu w wyniku uwzględnienia dużego

znaczenia danej formy zagospodarowania w całości struktury

krajobrazu, może spowodować pożądane zachowanie dotych-

czasowej naturalnej harmonii środowiska, a przede wszystkim

specyfi ki krajobrazowej wybranych regionów. Wystąpią jed-

nak i takie przypadki, gdzie wymagana będzie większa inge-

rencja ze strony działań ochronnych, konserwatorskich – do

rekonstrukcji zasobu włącznie. I tak na przykład w ramach

opisu specyfi ki krajobrazu kulturowego Żuław Wiślanych

nie sposób pomiąć problem nieistniejących dziś wiatraków-

pomp odwadniająco-nawadniających. Jest to jedno z najtrud-

niejszych zadań ochrony i prezentacji dawnego krajobrazu

historycznego tej ziemi. Zadanie to jest jednak możliwe do

zrealizowania jeśli weźmiemy pod uwagę ekologiczny aspekt

tego zagadnienia. Coraz częściej padają propozycje wykorzy-

stania siły wiatru do tworzenia małych, miejscowych źródeł

pomocniczych pozyskiwania energii. Pomysł pełnej bądź częś-

ciowej rekonstrukcji wizerunku „krainy wiatraków” powinien

być poparty między innymi prawdopodobną praktycznością

zrekonstruowanych wiatraków jako siły napędowej różnych

urządzeń. Z uwagi na dużą nośność emocjonalną wizerunku

tej malowniczej krainy, należy pamiętać o odbudowie cho-

ciażby fragmentu „krajobrazu z wiatrakami” w ramach

krajobrazu jutra. O sile wiatraka-symbolu świadczy między

innymi uznanie go za jeden z wiodących wątków bardzo oso-

bistej, retrospektywnej powieści Güntera Grassa, Psie Lata146

[265], której akcja toczy się właśnie na Żuławach.

Problemem ochrony środowiska kulturowego Delty Wisły,

zawierającym aspekt psychologiczny o dużym znaczeniu i za-

barwieniu emocjonalnym, jest sprawa przemijających w szyb-

kim tempie śladów kultury duchowej – a także materialnej

– poprzednich mieszkańców, w tym legendarnych osadników

„olęderskich”. W tym przypadku względy tak zwane racjo-

nalne winny odejść na plan dalszy. Cechą wysokiej kultury

współczesnych mieszkańców Żuław Wiślanych powinna być

postawa pełna szacunku dla tych, którym Żuławy Wiślane

zawdzięczają istnienie i trwanie. Uwzględnienie obecności

tych wartości w wizerunku krajobrazu żuławskiego poprzez

zapewnienie im należytej ochrony i następnie właściwej

146 [265] „(…) Najpierw zwyczajnie milczeli. Potem rozmawiali ze sobą

niejasno i technicznie. Mówili o wiatrakach z jednym mlewnikiem,

o wiatrakach holenderskich bez stąbra bez kotła, ale z trzema mlew-

nikami i jednym szpic gangiem o śmigach, o wiatrownicy, która przy

wzrastającej prędkości wiatru reguluje się sama. Były młyńskie wciąg-

niki, cylindry, poprzecznice, przypory. Między siodłem a hamulcem

istniały jakieś powiązania. Tylko dzieci śpiewają nieświadomie:

>>Młyn idzie powoli, młyn szybciej już bieży.<< Amsel i Walter Ma-

tern nie śpiewali, ale wiedzieli dlaczego to i kiedy młyn: młyn idzie

powoli i młyn idzie szybciej, kiedy wał obrotowy śmig jest ostro lub

nie jest bodaj wcale powstrzymywany przez hamulec. Nawet jeśli padał

śnieg, ale wiatr mimo to wyciągał swoje osiem metrów na sekundę,

młyn mełł równomiernie w nierównomiernej zadymce. Nic na świecie

nie dorówna mielącemu w czas śnieżycy młynowi wietrznemu. (…)

Gdy jednak młyn zakończył pracę i wyrżnięte piłką w zadymce śmigi

znieruchomiały, okazało się – i to nie tylko dlatego, że Amsel zmrużył

oczy – iż młyn pracy jeszcze nie zakończył. (…), G. Grass , Psie lata,

tłum. S. Błaut, Gdańsk 1987.

Panorama wsi Jeziernik. Fot. M.Opitz

75

opieki, dbałości oraz właściwego symbolom wiary szacunku,

będzie jedynym możliwym połączeniem żuławskiego genius

loci z treścią krajobrazową tworzoną dzisiaj. Jak ogromne zna-

czenie dla percepcji krajobrazu ma treść życia człowieka – nie

sposób przecenić. Współcześni mieszkańcy Delty Wisły także

zostali przecież pozbawieni ciągłości tradycji miejsca. Trud-

niej im, niż innym społecznościom zasiedziałym od pokoleń

w jednym miejscu – mieście, wsi, okolicy – o podświadome,

a jednocześnie silne poczucie tożsamości z miejscem zamiesz-

kania. Czy zatem uznanie i ochrona śladów kultury duchowej

i materialnej poprzednich mieszkańców ziemi żuławskiej, jej

wsi, zagród, domów, po której to społeczności pozostały zbo-

ry-domy modlitwy, kaplice oraz cmentarze z prochami przod-

ków, nie stworzy pewnego rodzaju więzi emocjonalnej i nie

wyzwoli w dzisiejszych mieszkańcach poczucia przynależno-

ści do „rodziny historycznej” i do regionu, w którym żyją?

Wspomnieć należy koniecznie także o takim kształtowa-

niu krajobrazu jutra Żuław Wiślanych, jakim jest tworzenie

nowych terenów. Obecny obszar Żuław Wiślanych nie jest

zamkniętą i skończoną w swoim procesie tworzenia, jednost-

ką terytorialną. Na przykład – cały rejon Wyspy Nowakow-

skiej jest terenem wciąż zmieniającym swe oblicze, zachodzą

tam stale procesy deltotwórcze. Istniały także dalekosiężne

projekty osuszania części obszaru Zalewu Wiślanego147. Je-

śli takie projekty będą realizowane, to z całą wyrazistością

wystąpi zagadnienie kształtowania środowiska od podstaw,

tak jak było to niegdyś na pozostałym obszarze Żuław Wi-

ślanych. Byłoby to najbardziej dosłowne kontynuowanie tra-

dycji budowania ziemi żuławskiej dla służenia człowiekowi.

W tym miejscu należy zadać sobie pytanie, czy i jak należy

przy tworzeniu i zagospodarowywaniu nowych terenów się-

147 K. C ebulak, Zabudowa polderowa delty Wisły i Zalewu Wiślanego,

[w:] Delta Wisły – Powyżej i poniżej …., op. cit., s. 43-45.

gać do form tradycyjnych? Wydaje się, że tutaj dowolność

w kreowaniu form kształtowania krajobrazu jutra winna być

spora. Można nawet uznać to za pewnego rodzaju egzamin

w zrównoważonym tworzeniu i kształtowaniu środowiska

gwarantującego przydatność dla człowieka i godziwy poziom

życia mieszkańców, podobny do zadania naszych poprzed-

ników na Żuławach wiele lat temu.

Jednakże nie ma przy tym potrzeby – i trzeba na to zwró-

cić uwagę – przeciwstawiania działań współczesnych na siłę

sposobom działań dawniejszych. Otóż specyfi ka istniejących

uwarunkowań naturalnych z pewnością wymagać będzie

takich działań, które siłą rzeczy będą stosunkowo zbieżne

z tradycyjnymi i mogą dawać również zbliżone do tradycyj-

nych efekty formalne w krajobrazie. Przykładem może być

rozwój terytorialny Holandii, gdzie najnowsze technologie

i techniki stosowane przy budowie nowych polderów nie

powodują kontrastów w kształtowaniu krajobrazu, które

wzbudzałyby niepokój w odbiorze wizualnym współczesne-

go pejzażu lub deprecjonowały poprzez sąsiedztwo istniejące

wartości krajobrazu tradycyjnego. Zawsze mamy wrażenie,

że jesteśmy na rozpoznawalnej ziemi holenderskiej, krainie

zbudowanej przez człowieka na przekór siłom natury.

Jeszcze jedno zadanie stojące przed ochroną i kształtowa-

niem zabytkowego krajobrazu Delty Wisły wymaga zasyg-

nalizowania. Tam, gdzie występują racjonalne przesłanki,

takie jak możliwość efektywnego – w świetle współczesnych

praw ekonomicznych i rozwoju gospodarczego oraz zaspo-

kojenia wyższych potrzeb mieszkańców regionu – wykorzy-

stania form historycznych, droga ochrony bądź rewitalizacji

i prawidłowego z punktu widzenia zachowania i utrzymania

wizualnych wartości kompozycyjnych pejzażu, wydaje się

w miarę prosta, zrozumiała i łatwiej akceptowana. Nato-

miast tam, gdzie w grę wchodzi potrzeba ochrony wartości

podbudowana zabarwieniem emocjonalnym, to jest takich,

Okolice Palczewa. Fot. M.Opitz

76

które nie przynoszą ekonomicznego, wymiernego pożytku,

a jedynie nieuchwytne, czasem tylko chwilowe doznania

intelektualne czy estetyczne – działania ochronne są trud-

niejsze, bardziej skomplikowane. W pierwszym okresie czę-

sto wymagające decyzji o charakterze nakazowym, a więc

niepopularne. W tym przypadku pomocne byłoby rozbu-

dzenie zainteresowania i w ślad za tym świadomości wśród

mieszkańców Delty Wisły na temat owych nieuchwytnych,

a jakże cennych walorów ziemi, na której żyją. Jest to na-

stępna forma działania uzupełniająca postępowanie plani-

styczno-projektowe w wykonaniu specjalistów. Forma, którą

można by nazwać edukacją planistyczną, a także oczywiście

historyczną i kulturową w dziedzinie ochrony kultury prze-

strzennej i tradycji kulturowej własnego miejsca na ziemi.

Podsumowując powyższe rozważania na temat ochrony

i kształtowania krajobrazu kulturowego Delty Wisły, czyli

popularnie – Żuław Wiślanych, a także kształtowania krajo-

brazu jutra tej krainy, należy podkreślić stanowczo, iż proces

ten winien być oparty przede wszystkim na dobrej znajomo-

ści zasad towarzyszących procesom historycznym i ich efek-

tów oraz nieschematycznym odczytywaniu cech regional-

nych stanowiących o specyfi ce i różnorodności krajobrazu.

W ślad za tym, zasadą główną w kształtowaniu krajobrazu

jutra Delty Wisły powinno być silne ukierunkowanie działań

na rzecz ogólnie pojętej kontynuacji, wspartej odpowiednio

szczegółowymi i przetworzonymi informacjami o zasobie

środowiska. Są to stwierdzenia dość ogólne i oczywiste.

Jednakże odczytane na tle współczesnych uwarunkowań

mają ważkie znaczenie. Chodzi bowiem o uświadomienie

istnienia pewnych możliwości kryjących się we współczes-

nych uwarunkowaniach rozwoju Żuław Wiślanych na rzecz

ochrony wartości dawnych, zwykle skazywanych na zanik,

zniszczenie bądź skansenową egzystencję. Z jednej strony

– pierwszoplanowa rola funkcji rolniczej na Żuławach ozna-

cza kontynuację tradycji gospodarczej tego regionu – co za-

wsze ułatwia ochronę tradycji gospodarowania przestrzenią.

Z drugiej, czynnikiem mogącym również pomóc w realizacji

dzieła ochrony unikatowych wartości żuławskiego krajo-

brazu kulturowego jest specyfi ka naturalnego środowiska.

Oznacza to, że punktem wyjścia w kształtowaniu środowiska

życia człowieka w Delcie Wisły jest nadal tradycyjna umie-

jętność opanowania przyrody i stworzenia takich struktury

i form oraz stymulowania takich procesów, które gwaranto-

wałyby – jak dawniej – żywotność i sprawność zbudowanego

środowiska człowieka na obszarze Delty Wisły.

Na koniec warto może udzielić głosu rozważaniom w pewnej

mierze abstrakcyjnym i zaryzykować stwierdzenie, iż być

może istnieją takie miejsca, tereny, obszary – całe jednostki

terytorialne, które mają specyfi czną, nieuchwytną i niewytłu-

maczalną racjonalnie cechę „własnej energii” – zwanej także

genius loci i charakteryzują się dużą żywotnością. Mogą to

być miasta, ulice, place – ale też i doliny, zatoki morskie, gór-

skie jeziora. Miejsca te przyjmują bądź nie, kolejne generacje

mieszkańców i użytkowników, pokolenia, które żyją w takich

miejscach i przemijają. I otóż bez względu na podejmowane

przez ludzi działanie – twórcze, obojętne, destrukcyjne – miej-

sca z ową własną energią zachowują nadal swój własny, bliski

żywemu organizmowi, rys. Przeciwstawieństwem tego może

być niejako technokratyczny charakter miejsc, jak gdyby bez-

wolnych i biernych w uleganiu działaniom człowieka, miejsc

bez osobowości. Miejsca organiczne w swoim charakterze

posiadają natomiast obok zdolności wchłaniania najlepszych

efektów działalności ludzkiej, przyjmowania ich i tym samym

wzbogacania swojej istoty, jednocześnie zdolność obrony

przed działaniami nieprzemyślanymi, szkodzącymi, a zatem

umiejętność przetrwania i nie poddania się unicestwieniu.

Jeżeli istotnie są takie miejsca, to jak wskazują burzliwe

dzieje, Żuławy Wiślane, mogą być jednym z nich. Istniały

bowiem okresy rozkwitu ziemi żuławskiej, okrzepnięcia jej

struktury, czasy doskonałej organizacji i funkcjonowania.

Były też okresy tragiczne – powodzie, walki i totalna zagłada

fi zyczna – zatopienie. A jednak Żuławy przetrwały i to w do-

datku jako generalnie nadal spójny system funkcjonalno-

przestrzenny o wyraźnych historycznych wzorcach struktur

krajobrazowych. Żywotność oraz sprawność, o których była

poprzednio mowa, to nic innego, jak być może właśnie orga-

niczny rys ziemi Delty Wisły – Żuław Wiślanych.

Wystarczy zatem rozważne poznanie i zrozumienie isto-

ty funkcjonowania tego obszaru, odrzucenie w działaniach

uczucia wszechwiedzy i nieomylności oraz umiejętność od-

czytywania i przyjmowania wskazówek płynących z orga-

nicznej i tym samym zbliżonej do doskonałości struktury,

a Żuławy Wiślane okażą się jednostką żyjącą, zdolną do

współtworzenia wraz ze współczesnym człowiekiem – har-

monijnego krajobrazu jutra Delty Wisły.

Okolice Gozdawy. Fot. M.Opitz

77

Dane zawarte w tabeli (karty miejscowości)

nazwa miejscowości;

nazwa do 1945 roku;

gmina;

województwo (stan sprzed 1999 r.);

kraina geografi czna;

data powstania;

pierwotna funkcja;

typ planu;

typ rozłogu;

liczba siedlisk o zachowanej formie historycznej;

Pierwotna liczna siedlisk historycznych;

ważniejsze zabytki architektury i zieleni;

stopień/procent zachowania form krajobrazu historycznego;

komentarz.

Wykaz stosowanych skrótów:

AP Piątkowski A., Posiadłości ziemskie Elbląga w XVII–XVIII w. Wrocław1972;

Btr Bertram H., Die Eindeichung, Treckenlegung und Besiedlung das Weichsel delta seit dem Jahre 1300 in ihrer

geopolitischen Bedeutung, Danzig 1935;

Btr – mapa Bertram H., Die Besiedlung das Weichsel-Nogat-Deltas in vor und Frührgeschichttlicher Zeit, tamże mapa

„Das Weichsel um das Jahr 1300” – rekonstrukcje autora;

Cieś Ciesielska K., Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadni-

czych, Poznań 1958;

Geisler Geisler W. Die Weichsellandschaft von Th orn bis Dar. Danzig, Braunschweig, 1922;

Grn Górnowicz H., Toponimia Powiśla Gdańskiego, Pomorskie Monografi e Topomastyczne nr 4, Gdańsk 1980;

H Heise J., Die Bau – und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, I – Pomerellen mit ausnahme der Stadt

Danzig, Danzig 1884–87;

KH-L Karl-Haeinz Ludwig, Zur Besiedlung des Weichsel – deltas durch die Mennoniten, Marburg – Lahn 1961;

M Mierzeja Wiślana;

M ŻMlb Małe Żuławy Malborskie;

PIł Pojezierze Iławskie;

PU Pommerellisches Urkundenbuch hrsg. von M. Perlbach, Danzig 1882;

Quade Quade W., Formen der ländlichen Siedlungen (w:) Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936;

Schm Schmid B., Bau -und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, III – Pomesanien, Danzig 1909 oraz 1919;

Szfr Szafran P., Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981;

W E1b Wysoczyzna Elbląska;

WGd Wysoczyzna Gdańska;

W ŻMlb Wielkie Żuławy Malborskie;

ŻElb Żuławy Elbląskie;

ŻGd Żuławy Gdańskie;

Ż Szkp Żuławy Szkarpawskie.

XI. Szczegółowa charakterystyka miejscowości w Delcie Wisły

78

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Błotnik SchmerblockCedry

Wielkie gdańskie ŻGd

1354 (Btr,Kas); 1552 (Btr, Szfr – odnowienie

lokacji)

kmieca, później tzw. „wolna” (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Cedry Małe Klein ZünderCedry

Wielkie gdańskie ŻGd

1372 (Btr); 1561 (Szfr – odnowienie lokacji)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicówka; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Cedry Wielkie Gross ZünderCedry

Wielkie gdańskie ŻGd

1350, 1353 (Btr); 1552 (H– odnowienie lokacji)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Długie Pole LangfeldeCedry

Wielkie gdańskie ŻGd

1402 (Btr); 1552 (Szfr – odnowienie lokacji

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

przysiółek ulicowy; (Quade – ulicówka „luźna”; Geisler – ulicówka)

Giemlice GemlitzCedry

Wielkie gdańskie ŻGd 1292 (PU); XIV w. (Btr)

kmieca (w XVII w. własność klasztoru pelplińskiego, następnie biskupstwa włocławskiego)

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Kiezmark KäsemarkCedry

Wielkie gdańskie ŻGd 1292 (PU); XIV w. (Btr) kmieca

ulicówka jednostronna; (Quade – ulicówka i rzędówka „luźna”; Geisler – ulicówka)

Koszwały GottswaldeCedry

Wielkie gdańskie ŻGd 1334 (Btr) kmieca

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Leszkowy LetzkauCedry

Wielkie gdańskie ŻGd 1384 (Btr) kmieca

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Miłocin HerzbergCedry

Wielkie gdańskie ŻGd 1364 (Btr) kmieca

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Stanisławowo SchönauCedry

Wielkie gdańskie ŻGd

p. 1300 r. (Btr-mapa); 1308 (PU); 1567 (Btr)

kmiecałańcuchówka oraz zabudowa jednodworcza nieregularna; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Szerzawa BreitfeldeCedry

Wielkie gdańskie ŻGd

1351 (Kas); 1556 (Szfr); 1583 (Btr)

kmieca, później tzw. „wolna” (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Trutnowy TrutenauCedry

Wielkie gdańskie ŻGd 1334 (H, Btr) kmieca

ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Trzcińsko SchönrohrCedry

Wielkie gdańskie ŻGd

1.1354 (Btr,Kas,Szfr); 1601 (Btr)

kmieca, później tzw. „wolna” (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach” (Quade – nie wymienia; Geisler – rzędówka bagienna

Wocławy Wotzlaff Cedry

Wielkie gdańskie ŻGd

1384 (H); 1465 (H – odnowienie przywileju

lokacyjnego)kmieca

część płn. – ulicówka, część płd. – łańcuchówka; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Górki Wschodnie Östl. Neufähr Gdańsk gdańskie Mok. 1840 r. (po

przerwaniu Mierzei przez Wisłę Śmiałą)

rybackaforma zbliżona do wielodrożnicy (Quade – „mierzejowa”; Geisler - ulicówka „poszerzona”)

Górki Zachodnie Westl. Neufähr Gdańsk gdańskie Mok. 1840 r. (po

przerwaniu Mierzei przez Wisłę Śmiałą)

rybackaforma zbliżona do ulicówki; (Quade – „mierzejowa”; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Komary Schnakenburg Gdańsk gdańskie M 1619 (Btr) rybackaulicówka; (Quade – „mierzejowa”, Geisler – rzędówka)

Olszynka Walddorf Gdańsk gdańskie ŻGd XV)XVI w. (Geisler)

kmieca (w XVII w. wieś Urzędu Budowlanego w Gdańsku, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Orlinki (Wordel) Gdańsk gdańskie M 1400 (Btr) wieś folwarcznafolwark; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

79

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

blokowy ok. 18 30 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 75%częściowa degradacja krajobrazu historycznego – pasy wiatrochronne; istnieje dobry porównawczy materiał kartografi czny z XVIII wieku,

łanowy ok. 12 182 domy podcieniowe; (w okolicy istniały 4 wiatraki w XVIII w.)

60%

duże przekształcenia spowodowane przebiegiem nowej trasy Gdańsk –Elbląg (E-81); w okolicy zachowana zabudowa jednodworcza na „terpach”; istnieje dobry porównawczy materiał kartografi czny z XVIII wieku,

łanowy ok. 10 15kościół z XIV w. (w ruinie); 1 dom podcieniowy

75% dobry przykład zachowanego planu wsi,

łanowy ok. 2-3 6 cmentarz 40% duże osiedle PGR, zabudowa mieszkaniowa i produkcyjna

niwowo-łanowy ok. 8 10kościół z 1840 r. (na miejscu poprzedniego); 4 domy podcieniowe

60% dobry przykład zachowanego planu wsi

łanowy ok. 10 20kościół z XVII w.; cmentarz; istniały 2 wiatraki z XVIII w.

50%Zanik funkcji przewoźniczej wsi z powodu wybudowania w pobliżu trwałego mostu przez Wisłę, częściowa reorientacja planu wsi; wyraźny zanik okolicznej zabudowa jednodworcze

łanowy ok. 1-2 92 domy podcieniowe; (istniał kościół z XVII w.)

40%

postępujące przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy Gdańsk – Ebląg (E-81); rozbudowa zespołu PGR; całkowita likwidacja okolicznej zabudowa jednodworczej; istnieje dobry porównawczy materiał kartografi czny z XVIII wieku,

niwowo-łanowy 13–14 14! kościół z XIV/XV w. (w ruinie) 80%dobry przykład zachowanego planu wsi; zachowany rozłóg (!) istnieje cenny materiał kartografi czny porównawczy z XVIII

łanowy ok. 3-4 113 domy podcieniowe) istniały 2 wiatraki z XVIII w. w okolicy; istniał kościół z XVI w. – obecnie rozebrany)

75%dobry przykład zachowanego planu wsi; duże ubytki w zabudowie siedlisk

łanowy ok. 12-14 16brak; (istniała kaplica – obecnie rozebrana)

60%

regulacja głównej drogi wiejskiej; interesujący porównawczy materiał kartografi czny z 1645 r. – zidentyfi kowane siedlisko z uwidocznioną zabudową, do dzisiaj istnieje w nieomalże pierwotnym kształcie, m. in. obsadzenie granic (!),

blokowy ok. 6-7 9 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 80%wysoki stopień zachowania formy i zabudowy siedlisk; wieś typowa dla wczesnego osadnictwa „olęderskiego”; istnieje dobry kartografi czny materiał porównawczy z XVIII wieku,

łanowy ok. 9-10 10!kościół z XV w.; 2 domy podcieniowe (jeden spalony w 1979 roku!);cmentarz

80% średniowiecznych

wyjątek wśród lokacyjnych wsi żuławskich – forma ulicowa; we wsi jeden z najciekawszych domów podcieniowych z 1720-1726 r.,

blokowy ok. 9-10 15 brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.) 80% wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; czytelny plan.

niwowo-łanowy oraz łanowy

ok. 9-10 12kościół z XIV w. (w ruinie); 1 dom podcieniowy; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.

40%

duże przekształcenia spowodowane położeniem w pobliżu trasy Gdańsk –Elbląg (E-81); współczesna zabudowa zakładu PGR; czytelny kartografi cznie przykład nowych form rozplanowania i zabudowy po relokacji w XV wieku – podobnie jak dla wsi Czatkowy (nr 54),

wieś bez gruntów

kmiecych

nie zachowały się

brak 10%

wpływ rozbudowującej się pobliskiej wsi Sobieszewo i żywiołowego rozwoju funkcji rekreacyjnej; wieś powstała głównie jako „nowa” wieś rybacka oraz przewoźna przy nowym ujściu Wisły

wieś bez gruntów

kmiecych

nie zachowały się

brak 10%wpływ Aglomeracji Gdańskiej; teren rekreacyjny związany z ujściem Wisły Śmiałej; geneza wsi podobna jak dla Górek Wschodnich (nr 15),

dla części wsi – blokowy

ok. 1-2 5 brak 10%żywiołowy rozwój rekreacji; duże przekształcenia w okolicy; zabudowa jednodworcza lokowana na naturalnych wzniesieniach (!),

blokowy (częściowo

zniekształcony)

ok. 13-15 i ok. 8-9 w ruinie

23 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 50%obecnie dzielnica miasta Gdańska; ulice utrwaliły pierwotny przebieg dróg wiejskich – formę planu kolonijnego,

wieś bez gruntów

kmiecychok. 1-2 4 brak 40%

teren wybitnie rekreacyjny, duże przekształcenia pod wpływem funkcji rekreacyjnej; także wpływ aglomeracji gdańskiej,

80

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Płonia Mała Klein Plehnendorf Gdańsk gdańskie ŻGd 1353 (SCKP)

kmieca (w XVII w. wieś Urzędu Budowlanego w Gdańsku, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „zwarta”; Geisler – rzędówka)

Płonia Wielka Gross Plehnendorf Gdańsk gdańskie ŻGd 1353 (Btr)

kmieca (w XVII w. wieś Urzędu Budowlanego w Gdańsku, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza na „terpach”; (Quade – rzędowa „zwarta”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Przegalina Einlage Gdańsk gdańskie ŻGd 1784 (Btr)rolnicza (osadnictwo najnowsze)

rzędówka przywałowa oraz szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Sobieszewo Bohnsack Gdańsk gdańskie M 1400 (Btr) rybackawielodrożnica; (Quade – „mierzejowa”; Geisler – ulicówka „poszerzona”

Sobieszewska Pastwa

Bohnsacker – Wende Gdańsk gdańskie M1612-1617 (Pen); 1622

(Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka bagienna)

Świbno – Lewy Brzeg Wisły

Schievenhorst Gdańsk gdańskie M 1563 (Btr) rybackaulicówka; (Quade – mierzejowa”; Geisler – rzędówka)

Wieniec Kronenhof Gdańsk gdańskie M 1400 (Btr) folwarcznafolwark; (Quade – nie wymienia; Geisler – folwark)

Bogatka ReichenbergPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd1345 (Kas, Szfr); 1547

(Szfr)

kmieca, później tzw. wieś „wolna” (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza na „terpach” (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Bystra ScharfenbergPruszcz Gdański

gdańskie ŻGdp. 1308 (Btr); 1367 (Btr);

1547 (Btr)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Łęgowo LangenauPruszcz Gdański

gdańskie WGd 1302 (H) kmiecaowalnica; (Quade – ulicówka i owalnica; Geisler – ulicówka)

Mokry Dwór Nassen-HubenPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd 1371 (Btr)

kmieca (w XVII w. wieś szlachecka), później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka przywałowa oraz szeregówka przywałowa; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Przejazdowo QuadendorfPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd 1399 (Btr)

kmieca (w XVII w. własność klasztoru kartuskiego), później kolonijna (osadnicy „olęderscy”

łańcuchówka przywałowa na „terpach” (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – rzędówka)

Rohitnica MüggenhahlPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd 1379 (H, Btr) kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Grabiny Duchowne

Mönchengrebin Pszczółki gdańskie ŻGd 1317 (Btr, Kas)kmieca (w XVII w. własność klasztoru cystersów w Pelplinie)

rzędówka przywałowa; (Quade – nie wymienia; Geisler-rzędówka)

Grabiny Zameczek

Herrengrebin Pszczółki gdańskie ŻGd 1273 (H); 1342 (Btr) folwarkfolwark (zespół zamkowo-folwarczny; (Quade – nie wymienia; Geisler – folwark

Kolnik Kohling Pszczółki gdańskie WGd1570 (SGKP

– odnowienie lokacji?)kmieca

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Koźliny Güttland Pszczółki gdańskie ŻGdp. 1300 (Btr-mapa); 1353

(Btr,Szfr)kmieca

ulicówka jednostronna (prawdopodobnie pierwotnie owalnica ?); Quade – owalnica i łanowa „zwarta”; Geisler – ulicówka)

81

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

nieustalony (nieczytelny)

nie zachowały się

brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.)0% - totalne

przekształcenie krajobrazu (!)

teren wsi zajęty całkowicie przez Gdańskie Zakłady Rafi neryjne; przykład całkowitego przekształcenia krajobrazu na dużym obszarze,

blokowy (częściowo

zniekształcony)ok. 7-8 8! brak; (istniały 3 wiatraki w XVIII w.) 50%

przekształcenia spowodowane bliskim położeniem Gdańskich Zakładów Rafi neryjnych; przebudowa układu komunikacyjnego; przykład wyjątkowo szybko postępującej degradacji historycznego krajobrazu; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy!

łanowy (późny) ok. 2-3 20 brak; (istniał wiatrak w XVIII w.) 20%duże przekształcenia w XIX wieku (budowa Przekopu); silny rozwój wsi – ważna funkcja związana z powstaniem śluzy na Martwej Wiśle,

wieś bez gruntów

kmiecychok. 3-5 20 kościół z 1745 r., szkieletowy, cmentarz 20% duże przekształcenia związane z funkcją rekreacyjną

łanowy kolonijny

ok. 3-4 81 dom podcieniowy; istniało 5 wiatraków w XVIII w.)

40% duże przekształcenia wśród zabudowy; lokalizacja zakładu PGR,

w części wsi – blokowy

1 w płd części wsi – nie

zachowały się3-4 brak 10%

duże przekształcenia w XIX wieku (budowa Przekopu); obecnie rozwój wsi z powodu funkcji rekreacyjnej.

wieś bez gruntów

kmiecych

nie zachowały się

brak 40% teren wybitnie rekreacyjny – duże przekształcenia.

blokowy ok. 14-16 201 dom podcieniowy; (istniał kościół z XIV w. przebudowany w XVII)XVIIIw

75% wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; czytelny plan,

blokowynie zachowały

się brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.) 60%

całkowity zanik zabudowy jednodworczej; wprowadzono pasy wiatrochronne niezgodne w przebiegu z pierwotną formą pocięcia terenu – siecią hydrografi czną,

niwowo-łanowyok. 11 dużych i

zagrodnicze 15 kościół z XIV w. odnowiony w 1862 r. 60%

przekształcenia spowodowane ważną trasą Gdańsk – Toruń (E-16),

blokowa, częściowo

zniekształconyok. 6 8 brak 75%

wieś rozbudowująca się; postępujące przekształcenia; widoczny wpływ krajobrazowy rzeki Notławy – „miękkość” krajobrazu,

blokowy, częściowo

zniekształconyok. 10 24 brak 75%

silnie przekształcająca się wieś z powodu bliskiego położenia przy Aglomeracji Gdańskiej oraz Gdańskich Zakładów Rafi neryjnych,

łanowy (o bardzo dobrym

podziale?)ok. 14 16

kościół z 1603 r. (częściowo zniszczony); 1 dom podcieniowy; cmentarz

80%bardzo interesująca forma rozłogu w stosunku do genezy wsi; czytelny plan

łanowy ok. 8 9! brak 75%

interesujący plan w stosunku do genezy wsi-najprawdopodobniej jest to efekt późniejszej kolonizacji terenów wsi przez „olędrów”; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; obecnie wieś rozwijająca się – grozi przekształcenie zachowanego krajobrazu historycznego.

wieś bez gruntów

kmiecychw okolicy: ok. 3 3!

zespół zamkowy: fragmenty murów obronnych, zabudowa, gotycka kaplica zamkowa w podziemiach, założenie parkowe; na płd. od zespołu na najwyższym wzniesieniu w okolicy „eine Redute”; (istniały w okolicy 3 wiatraki w XVIII w.)

80%interesujący zespół architektoniczno-krajobrazowy, nietypowy w skali Żuław Wiślanych; na terenie parku ciekawe rozwiązanie przepływu wód kanału Kłodawy nad (!) rzeką Motławą

łanowy ok. 8 8! 2 domy podcieniowe 60%wyjątkowo dobrze zachowana liczba siedlisk oraz ich zabudowy; obecnie częściowy wpływ trasy Gdańsk-Toruń (E-16) na kształtowanie się nowej zabudowy wsi,

niwowo-łanowy oraz łanowy

ok. 15 28kościół z XIV w., przebudowany w 1683 r.; 3 domy podcieniowe

80%przykład wsi „mieszanej”. gdzie po totalnej powodzi (1543) nastąpiła przemiana cech krajobrazowych z pozostawieniem reliktów,

82

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Krzywe Koło Kriefk ohl Pszczółki gdańskie ŻGd 1363 (Szfr); 1364 (Btr) kmieca

część zach.-ulicówka jednostronna, część wsch.-szeregówka przywałowa; Quade – rzędówka i łanowa; Geisler – ulicówka)

Osice Wossitz Pszczółki gdańskie ŻGdp. 1300 (Btr-mapa); 1310

(H); 1552 (H)kmieca

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Ostrowite Osterwick Pszczółki gdańskie ŻGd1.1292 (Btr); 1308 (H); 1552 (H – odnowienie

lokacji)kmieca

ulicówka jednostronna; (Quade – łanowa „zwarta”; Geisler – ulicówka)

Pszczółki Hohenstein Pszczółki gdańskie WGd 1307 (SGKP); 1347 (Kas) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka z oboczną ulicą; Geisler – ulicówka)

Rożyny Rosenberg Pszczółki gdańskie WGd 1347 (Kas) kmiecaulicówka; Quade – ulicowo-placowa; Geisler – ulicówka)

Skowarcz Schönwarling Pszczółki gdańskie WGd1215 i 1291 (SGKP); 1316

(Kas)kmieca

owalnica; (Quade – ulicowo-placowa; Geisler – ulicówka)

Steblewo Stüblau Pszczółki gdańskie ŻGdp. 1300 (Btr-mapa); 1343

(H, Btr)kmieca

ulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Suchy Dąb Zugdam Pszczółki gdańskie ŻGd 1350 (Btr) kmiecaulicówka jednostronna; (Quade – łanowa; Geisler – ulicówka)

Wróblewo Sperlingsdorf Pszczółki gdańskie ŻGd 1308 (ŻW); 1503 (Btr) kmiecałańcuchówka przywałowa; (Quade – łanowa; Geisler – rzędówka)

Czatkowy Czattkau Tczew gdańskie ŻGdXIV w. (Geisler); 1774

(Btr)kmieca, następnie kolonijna późna

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka bagienna)

Miłobądz Mühlbanz Tczew gdańskie WGd 1250 (H) kmiecawielodrożnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Jasna Lichtfelde Dzierzgoń elbląskie PIł1288 (Dchm); 1354

(Schm – odnowienie lokacji)

kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Żuławka Sztumska

Posilge Dzierzgoń elbląskie PIł1249/1271 (Schm); 1312/1336 (Schm)

kmiecasakowa (!); Quade – ulicówka z poprzeczną ulicą; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Adamowo – II Grobla

Zweite Trift Ebląg elbląskie ŻElb

1367 (Btr, Ap – tereny osuszone, pastwiska

miejskie); 1563-1565 (Btr, AP – osadnictwo)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach” oraz rzędówka na „terpach”; (Quade - rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Bielnik Kraff fohlsdorf Elbląg elbląskie ŻElbXIV w. (KH-L); 1703

- 1706 (AP)zagrodnicza, następnie kolonijna późna

szeregówka przywałowa; Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna

Janowo – IV Grobla

Vierte Trift Elbląg elbląskie ŻElb

1367 (Btr, AP – tereny osuszone, pastwiska

miejskie); 1563 – 1565 (Btr, AP – osadnictwo)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na terpach; Wuade – rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka

Józefowo – V Grobla

Fünft e Trift Ebląg elbląskie ŻElb

1367 (Btr, AP – tereny osuszone, pastwiska

miejskie); 1563 – 1565 (Btr, AP – osadnictwo)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach” (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Kazimierzowo – III Grobla

Dritte Trift Elbląg elbląskie ŻElb

1367 (Btr, AP – tereny osuszone, pastwiska

miejskie); 1563 – 1565 (Btr, AP – osadnictwo)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna” Geisler – rzędówka)

Bronowo Brunau Stegna M ZMIb 1356 (Btr); 1554 (Btr)kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka przywałowa na „terpach” oraz rzędówka na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

83

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

łanowy ok. 10 12kościół z XIV w., przebudowany w XIX w; 2 domy podcieniowe

75%wieś „mieszana” – zachowane relikty starszego planu (?); część zach. wsi rozbudowuje się; widoczny wpływ krajobrazowy Notławy „miękkość” krajobrazuj,

niwowo-łanowy ok. 10 14kościół z XIV w., wieża z 1767 r.; 4 domy podcieniowe

75%

w stosunku do wsi ulicowo-placowych na Żuławach charakteryzuje się znaczniejszym rozsunięciem zabudowy od dróg wiejskich i mniejszą regularnością Nawsia; istnieje doby materiał porównawczy kartografi czny z XVIII wieku,

łanowy ok. 10 12kościół z XIV w., obecnie odbudowywany; 2 domy podcieniowe; (istniał 1 wiatrak w okolicy w XVIII w.

75%wieś „mieszana”, relokacja po powodzi w 1552 r.; wpływ krajobrazowy Notławy – „miękkość” krajobrazu,

niwowo-łanowyok. 8

gburskich i 4-5 zagrodnicze

1110

kościół (po 1862 r.); wiatrak z XIX w. 40%wieś gminna intensywnie rozbudowująca się; plan zniekształcony z powodu przebiegu trasy Gdańsk – Toruń (E-16),

niwowo-łanowy ok. 5 12kościół z XIV)XV w.; 2 domy podcieniowe

40%duże przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy Gdańsk – Toruń (E-16),

niwowo-łanowy ok. 11 16 2 domy podcienioweplan wsi zniekształcony przebiegiem trasy Gdańsk – Toruń (E-16)

niwowo-łanowy ok. 14 16kościół z XIV w. (w ruinie); 2 domy podcieniowe

60% dobry przykład zachowanego planu wsi,

łanowy, częściowo

zniekształconyok. 6 9

kościół z XIV w. (w ruinie); 2 domy podcieniowe

75%widoczne ślady regulacji biegu Motławy – wyraźnie czytelne starorzecza; wieś ściśle powiązana z sąsiednią wsią Ostrowite (nr 47),

łanowy ok. 9 10kościół z XVI w., szkieletowy; (istniały 3 wiatraki w XVIII w.

60%widoczne ślady regulacji Motławy – wyraźnie czytelne starorzecza; we wsi jeden z najstarszych kościołów szkieletowych; widoczny krajobrazowy wpływ Motławy „miękkość” krajobrazu,

łanowy kolonijny

ok. 12 15 brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.) 75%rozwijające się uprawy szklarniowe wprowadzają istotne zmiany w krajobrazie wsi; interesująca całkowita zmiana charakteru krajobrazu wsi w stosunku do jej genezy – wieś „odnowiona”,

niwowy oraz niwowo-łanowy

ok. 10 gburskich i

2-3 zagrodnicze folwark nie zachowany

1410

kościół z XIV)XV w.; 2 domy podcieniowe

40%współczesne duże uprawy sadownicze (sady i szkółki) wpływają na zmiany w krajobrazie historycznym wsi.

niwowo-łanowy ok. 8 10

kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy; cmentarz; (istniał zbór ewangelicki z 1669 r. – szkieletowy; istniał 1 wiatrak w XIX w.)

60%w okolicy rośnie (?) buk, pomnik przyrody już przed II wojną światową – pozostałość po dużym lesie widocznym na mapie z XVIII wieku,

niwowo-łanowy ok. 8 12

6 kościół z XIV)XV w., przebudowany; 1 dom podcieniowy (istniało 5!, w tym jeden zbudowany przez Piotra Loewena); 2 cmentarze – katolicki i ewangelicki; (istniał 1 wiatrak w XIX w.)

60%przekształcenia spowodowane rozbudową wsi i modernizacją zabudowy,

część zach. – łanowy kolonijny;

część wsch. – blokowy

ok. 10 – 12 41XIX – wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak-młyn i 1 wiatrak-pompa w XIX w.)

40%

duże ubytki zabudowy w siedliskach; siedliska czytelne w krajobrazie jako opuszczone pagórki; być może pierwotnie była tu jedynie rzędówka na „terpach” (tzw. „bagienna”), później plan uległ zniekształceniu (zabudowa jednodworcza),

łanowy kolonijny

nie zachowały się

brak 60%całkowite opuszczenie pierwotnych siedlisk i zanik zabudowy; na Tereni wsi zakłady PGR (z Nowakowa); siedliska czytelne jako niewielkie wzniesienia („terpy”?),

łanowy kolonijny

ok. 31 47XIX – wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak – młyn w XIX.)

80%czytelna forma rozłogu (zwłaszcza kartografi cznie); wysoki poziom zachowania siedlisk i zabudowy; dobry przykład osadnictwa kolonijnego,

część zach. – łanowy kolonijny:

część wsch. – blokowy

ok. 6 39brak; (istniał 1 wiatrak – młyn w XIX w.)

60%

bardzo duże ubytki w zabudowie; zachowane siedliska w postaci pagórków (”terpy”); wieś podobna do Adamowa – II Grobla (nr 58) - te same wtórne przekształcenia i degradacja historycznego krajobrazu,

łanowy kolonijny

ok. 25 – 27 60XIX – wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak młyn w XIX w

60%czytelna forma rozłogu (zwłaszcza kartografi cznie (; występuje pewien zniekształcający wpływ trasy E-81 biegnącej

łanowy kolonijny oraz

blokowy

ok. 4-5 oraz ok. 16

724

brak; (istniał 1 dom podcieniowy; istniały 2 wiatraki)

60%

typ krajobrazu wielowarstwowego (przekształcenia historyczne); występują różne odmiany rzędówki; przekształcenia współczesne spowodowane lokalizacją zakładu PGR i likwidacją części siedlisk,

84

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Chełmek Holm Stegna Ż Szkp 1789 (Btr) kolonijna późna

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Chorążówka Junkertroyl Stegna Ż Szkp 1650 (Pen) kolonijnałańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka bagienna)

Drewnica Schönbaum Stegna Ż Szkp 1364 (Btr) kmiecawielodrożnica (!); Quade – ulicówka z poprzeczną ulicą; Geisler – ulicówka :poszerzona”)

Dworek Baarenhof Stegna W ŻMlb 1590 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Gaik Rehwalde Stegna W ŻMlb 1580 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Głobica Glabitsch Stegna Ż Szkp 1600 (Btr); 1626 (Pen)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

szeregówka na „terpach”; Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Izbiska Freienhuben Stegna Ż SzkpXVII w. (Geisler); 1641

(Pen)kolonijna (osadnicy „olęderscy”

rzędówka przywałowała; (Quade – łanowa „zwarta”; Geisler – rzędówka bagienna)

Jankowo Żuławskie

Jankendorf Stegna W ŻMlb 1629 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Jantar Pasewark Stegna M 1378 (Btr) rybackawielodrożnica oraz ulicówka; (Quade – „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)

Junoszyno Junkeracker Stegna Mpoł. XV w. – poł. XVIII

w. (Geisler)rybacka

wielodrożnicowa; (Quade – „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)

Mikoszewo- Płd. Alt Binnen-Nehrung Stegna Ż Szkp 1593 oraz 1613 (Pen)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – nie wymienia)

Mikoszewo- Płn. Nickelswalde Stegna M 1373 (Btr) rybackawielodrożnicowa; (Quade – „mierzejowa”; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Niedźwiedzica Bärwalde Stegna W ŻMlb1342 (Btr); 1565 (Cieś);

1590 (Btr)

kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicowo-plecowa żuławska; (Quade – owalnica oraz łanowa; Geisler – ulicówka)

Popowo Poppau Stegna Ż Szkp 1700 (Pen) kolonijna późna

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – rzędówka bagienna)

Przemysław Prinzlaff Stegna Ż Szkp 1378 (Btr) folwark później kolonijna (?)

85

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

blokowynie zachowały

siębrak nie zachowały się

krajobraz stale przekształcający się; teren czynny deltotwórczo, przykład „tworzenia się” Żuław,

łanowy kolonijny

ok. 8 10 brak 90%

istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny o osadnictwie menonickiem związanym z wsią; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; przekształcenia współczesne niewielkie,

łanowy ok. 5-7 13

XIX-wieczna zabudowa drewniana; 1 wiatrak „koźlak” oraz 1 wiatrak „holender” na galerii; cmentarz; (istniał kościół z 1643r.; istniały 3 domy podcieniowe)

40%

interesujący typ planu wsi – wpływ warunków naturalnych (lokalizacja w widłach Wisły i Szkarpawy; rezerwat archeologiczny „Gdańska Głowa” – umocnienia XVII-wieczna; obecnie żywiołowy rozwój wsi pod wpływem funkcji rekreacyjnej,

blokowy ok. 3-4 6

2 domy podcieniowe (jeden z rozebranym podcieniem); cmentarz ewangelicki; (istniał kościół z 1829r. – szkieletowy; istniały dwa wiatraki-młyny z XIX w.

40%

duże przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy E-81 Gdańsk-Elbląg, wieś częściowo wchłonięta przez współczesną zabudowę pobliskiej wsi Niedźwiedzina (nr 246) i Nowa Kościenica (nr 209),

łanowy kolonijny

nie zachowały się

brak 50%

wieś w zasadzie nie istnieje; totalny zanik zabudowy; czytelne jeszcze ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych; dobrze czytelny rozłóg; teren wsi dobrą, potencjalną lokalizacją nowej zabudowy rolniczej (zagrodowej) kontynuującej tradycję formy osadniczej,

niwowy (?!) ok. 11 11! brak 80%

wieś wczesnej kolonizacji „olęderskiej”; prawdopodobnie „terpy” usypane wtórnie, pierwotnie siedliska na naturalnych wydmach; nietypowy rysunek rozłogu (?); istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny o osadnictwie menonickiem związanym z wsią; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy,

łanowy kolonijny

ok. 7-9 141 dom podcieniowy w zagrodzie jednodworczej

75%przykład krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny, w czystej formie; istnieją dobre źródła historyczne do dziejów wsi,

łanowy kolonijny

nie zachowały się

brak 10%

wieś zanikła; czytelne ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych; sytuacja podobna jak dla wsi: Włodarka (nr 270), Stare Babki (nr 267) i Zadworze (nr 271; teren wsi dobrą, potencjalną lokalizacją nowej zabudowy rolniczej (zagrodowej) kontynuującej tradycję formy osadniczej,

łanowy (w części płd)

ok. 1-2 dla części płd.

10XIX-wieczna zabudowa drewniana rybacka (!); istniały 4 wiatraki)

60%teren wybitnie rekreacyjny; duże przekształcenia zwłaszcza w północnej części wsi; część południowa – lepiej zachowana,

wieś bez gruntów

kmiecychok. 8 30

XIX-wieczna zabudowa drewniana rybacka (!)

40%teren wybitnie rekreacyjny; żywiołowy rozwój wsi pod wpływem funkcji rekreacyjnej,

blokowy ok.8 13

3 domy podcieniowe; XIX-wieczna zabudowa drewniana (w tym letniskowa!) cmentarz; (istniały 3 wiatraki w okolicy)

60%częściowe zmiany w krajobrazie po wykonaniu Przekopu pod koniec XIX w.; istnieje interesujący materiał kartografi czny porównawczy sprzed wykonania Przekopu,

blokowy (w części płd.)

ok. 4-5 20

2 domy podcieniowe; drewniana wieża kościelna z XIX w.; cmentarz ewangelicki; XIX-wieczna zabudowa drewniana rybacka i letniskowa (!); (istniał kościół z XIX w. – szkieletowy)

40%

duże zmiany w końcu XIX w. spowodowane budową Przekopu; istnieje dobry materiał kartografi czny porównawczy sprzed wykonania Przekopu; teren wybitnie rekreacyjny; duże przekształcenia wewnątrz wsi spowodowane żywiołowym rozwojem funkcji rekreacyjnej,

łanowy ok. 5 10

kościół z 1342r. (przebudowany w 1637 i 1823r.); zbór menonicki (!) drewniany z pocz. XIX w.; 2 cmentarze; XIX-wieczna zabudowa drewniana

75%

duże nagromadzenie dobrze zachowanych zabytków architektury (m.in. we wsi jeden z trzech zachowanych na Żuławach zborów menonickich); przekształcenia pod wpływem zamiany dużych zagród na zakłady PGR; w okolicy prowadzona jest rabunkowa eksploracja bursztynu (”na dziko”); interesujące odkrycia archeologiczne – wczesnośredniowieczna osada rzemieślnicza obróbki bursztynu,

łanowy kolonijny

ok. 1-2 51 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana

50%

istnieje interesujący historyczny materiał kartografi czny porównawczy (czytelna silna tradycja miejsca!); istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny o osadnictwie menonickim w tym rejonie; krajobraz historyczny wsi zachowany w bardzo wysokim stopniu,

rzędówka przywałowa;

(Quade – osadnictwo rozproszone;

Geisler – ulicówka

„poszerzona”)

blokowy ok. 1-2 (na 5)1 dom podc.; XIX-wieczna zabudowa

drewniana50%

86

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Rybina Fischerbabke Stegna Ż Szkp 1600 (Btr); 1626 (Pen)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

plan nieczytelny; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Starza Altendorf Stegna W ŻMlb 1629 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – rzędówka bagienna)

Stawidła Neuteicher-Walde Stegna W ŻMlb koniec XVI w. (Cieś)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Stegienka Steegenwerden Stegna Ż Szkp 1650 (Pen)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Stegna Steegen, także Kobbelgrube

Stegna Mp. 1300 (Btr-mapa);

1465 (H – odnowienie przywileju)

rybackawielodrożnicowa; (Quade – „mierzejowa”; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Stobiec Stobbendorf Stegna W ŻMlb 1629 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Świerznica Kalteherberge Stegna W ŻMlb 1591 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; Quade – łanowa; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Szkarpawa Scharpau Stegna W ŻMlb 1342 (Btr)kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Tujsk Tiegenort Stegna W ŻMlb1349 (Schm, Btr); 1629

(Btr

kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

typ mieszany: szeregówka przywałowa oraz ulicówka wodna; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Wiśniewka Küchwerder Stegna W ŻMlb 1710 (Btr) kolonijna późnałańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka bagienna)

Wybicko Beiershorst Stegna W ŻMlb 1591 (Btr); 1621 (Pen)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach; (Quade – nie wymienia; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Żuławki Fürstenwerder Stegna W ŻMlb 1352 (Btr) kmiecałańcuchowa przywałowa; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka)

Szropy Schroop P Iłp. 1300r. (Btr-mapa);

1280 (Schm)kmieca

ulicówka; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Kąty Rybackie Bodenwinkel Sztutowo Mpocz. XVIII w. (mat.

kart.)rybacka

ulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)

Kobyla Kępa Kobbelkampe Sztutowo Ż Szkp ok. 1900r. (nat. kart.)rolnicza (osadnictwo najnowsze)

rzędówka przywałowa; (Quade – nie wymienia; Geisler – nie wymienia)

Łaszka Laschke Sztutowo Ż Szkp ok. 1900r. (mat. kart)rolnicza (osadnictwo najnowsze)

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka i łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

87

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

łanowy kolonijny

ok. 8-10 30

1 dom podcieniowy; dworek murowany z końca XVIII w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; dwa mosty zwodzone z 1934 i 1939r. tych lat XX w.; (istniały 2 wiatraki-pompy)

60%wieś bardzo rozbudowana; słabo czytelny plan pierwotny; dalsze przekształcenia,

blokowy oraz łanowy

kolonijnyok. 8-9 15 brak 75% jeden z lepiej zachowanych typów planu wsi związanego z wodą,

łanowy kolonijny

nie zachowały się

brak; (istniały 4 wiatraki w okolicy- m.in. nad Kanałem Wiślano-Zalewowym)

10%

wieś zanikła; totalne zniszczenie zabudowy; czytelne ślady opuszczonych siedlisk; rejon wsi genetycznie zbliżony do rejonów wsi: Jankowo Żuławskie (nr 241) , Włodarka (nr 279), Stare Babki (nr 267), Zadworze (nr 271), Gaik (nr 238) oraz Wybicko (nr 259),

łanowy oraz częściowo blokowy

ok. 9-9 10!XIX-wieczna zabudowa drewniana oraz szkieletowa; drewniane spichlerze z poł. XIX w.

75%istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny o osadnictwie menonickim w tym rejonie,

wieś bez gruntów

kmiecych, częściowo

łanowy

ok. 20 50kościół z 1682-1683r., szkieletowy, cmentarz

10%wieś mocno przekształcona pod wpływem żywiołowego rozwoju funkcji rekreacyjnej; dominuje współczesna zabudowa; wieś rozbudowująca się – gminna,

blokowy ok. 7-10 25 brak; (istniały2 wiatraki w okolicy) 60%teren przekształcający się do dzisiaj; zmiany w krajobrazie naturalnym; dobry przykład przemian krajobrazowych, czytelny w historycznym materiale kartografi cznym,

łanowy kolonijny

ok. 5-6 15XVIII- i XIX-wieczna zabudowa drewniana

60%

pewne zniszczenia w substancji budowlanej; przewaga zagród typu „holenderskiego”; zachowane ślady wszystkich siedlisk; interesująca lokalizacja siedlisk – wykorzystanie naturalnej konfi guracji terenu,

łanowy ok. 1-2 10 brak; (istniał 1wiatrak-pompa) 60%duże ubytki w zabudowie; częściowo czytelne ślady siedlisk; zachowane zagrody przejęte na zakłady PGR,

łanowy ok.. 5-7 25

XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz; kościół nowszy z lat 20-tych XX w.; (istniał kościół z 1604 r., szkieletowy)

75%

interesujący proces rozwoju przestrzennego wsi w czasie wtórnej kolonizacji: część wsi przekształciła się w ulicówkę wodną, jest to część młodsza, założona najprawdopodobniej przez osadników „olęderskich” obok wsi XIV-wiecznej – świadczy o tym nadana okolicy nazwa – Neuendorf,

blokowy zniekształcony

nie zachowały się

brak; (istniał 1 wiatrak-pompa) 20%duże przekształcenia krajobrazu powodu zaniku zabudowy; siedliska słabo czytelne jak również rozłóg z powodu lokalizacji dużych zakładów PGR – komasacja pól,

blokowynie zachowały

siębrak 10%

totalny zanik zabudowy; czytelne ślady siedlisk; rozłóg częściowo zniekształcony z powodu lokalizacji dużych zakładów PGR (komasacja pól i likwidacja rowów melioracji podstawowej); teren podobny krajobrazowo do terenu wsi: Jankowo Żuławskie (nr 241), Włodarka (nr 270), Stare Babki (nr 267), Zadworze (nr 271) oraz częściowo Gaik (nr 238),

łanowy ok. 17 20

5 domów podcieniowych (w tym zbudowany przez Piotra Loewoena); kaplica neogotycka z XIX w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarze katolicki i ewangelicki; zespół zabudowy śluzy oraz śluza z poł. XIX w.; (istniał kościół z 1579r. oraz z 1840-1841r.)

75%w okolicy zabudowa jednodworcza na „terpach” dobrze zachowana – zagrody w układzie „holenderskim”; przekształcenia komunikacyjne we wsi; wpływ ruchu turystycznego na Mierzeję,

niwowo- łanowy

ok. 6 10 kościół z 1821r. 50% wieś przekształcająca się i rozbudowująca – gminna,

wieś bez gruntów

kmiecychok. 30 40

XIX-wieczna zabudowa drewniana rybacka i letniskowa (!); zabudowa szkieletowa z pacy – domki rycerskie; (istniał 1 wiatrak)

20%bardzo duże przekształcenia spowodowane żywiołowym rozwojem funkcji rekreacyjnej,

blokowy ok. 2-3 7

XVIII- i XIX-wieczna zabudowa drewniana w zagrodach typu „holenderskiego”; most zwodzony z ok. 1900r.

40%teren czynny deltotwórczo; ciągłe przekształcenia krajobrazu osadniczego; interesujące porównania na podstawie historycznego materiału kartografi cznego,

blokowy ok. 3-4 8XIX-wieczna zabudowa drewniana w zagrodach typu „holenderskiego”

50%teren czynny deltotwórczo; przekształcający się krajobraz osadniczy; interesujące porównania na podstawie historycznego materiału kartografi cznego,

88

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Przebrno Probbernau Sztutowo M 1454 (Schm)rybacka oraz kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – nie wymienia; Geisler – nie wymienia)

Skowronki Vogelsang Sztutowo M

XIV w. (osada i gródek strażniczy); XVI-XVII w.

(dwór i folwark, osada rybacka)

rybackaulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)

Stare Babki Altebabke Stegna W ŻMlb 1585 (Btr, Pen)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowan na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Sztutowo Stutthof Sztutowo Ż Szkp/M1313 oraz koniec XVI w.

(SGKP)rybacka oraz kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

wielodrożnica oraz ulicówka; (Quade – „mierzejowa”; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Sztutowska Kępa Stutthöferkampe Sztutowo Ż Szkp ok. 1900r. (mat. kart.)rolnicza (osadnictwo najnowsze)

lańcuchówka przywałowa; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – nie wymienia)

Włodarka Vogtei Stegna W ŻMlb 1600 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Zadworze Vierzehnhuben Stegna W ŻMlb 1600 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Bobrowo NeuendorfPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd 1346 (Btr)

kmieca (w XVII w. wieś Urzędu Budowlanego w Gdańsku, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach” (Quade – łanowa „luźna”, Gaisler – osadnictwo rozproszone)

Dziewięć Włók. Neunhuben Pruszcz Gd gdańskie ŻGd XVI w. (Geisler)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; Quade – rzędowa „zwarta”; Geisler – rzędówka)

Krępiec KrampitzPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd 1370 (Btr)

kmieca (w XVII w. własność szpitala św. Elżbiety w Gdańsku), później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”, Geisler – osadnictwo rozproszone)

Roszkowo RostauPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd 1423 (Btr) kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Wiślina HochzeitPruszcz Gdański

gdańskie ŻGd 1308 (ŻW); 1347 (Kan)

kmieca (w XVII w. własność szlachecka), później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka przywałowa oraz szeregówka przywałowa; (Quade – ulicówka „zwarta”; Geisler – ulicówka)

Wiślinka WesslinkenPruszcz Gdański

gdańskie ŻGdp. 1300 (Btr- mapa; 1346 (ŻG); 1558 (Btr); 1549-59

(Szfr)

kmieca, później tzw. Wieś „wolna” (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Grabiańskie Pole Grebinerfeld Pszczółki gdańskie ŻGd 1660 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza nieregularna; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Józefowo- V Grobla

Fünft e Trift Elbląg elbląskie ŻE1b

1367 (Btr, AP- tereny osuszone, pastwiska

miejskie); 1563-1565 (Btr, AP- osadnictwo)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Kazimierzowo- III Grobla

Dritte Tritt Elbląg elbląskie ŻE1b

1367 (Btr, AP- tereny osuszone, pastwiska

miejskie); 1563-1565 (Btr, AP- osadnicy)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

89

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

częściowo łanowy

ok. 14 16

XIX-wieczna zabudowa drewniana oraz szkieletowa z pacy (rybacka!) podobna zabudowa letniskowa (!); cmentarz

60% postępujące przekształcenia pod wpływem funkcji rekreacyjnej,

wieś bez gruntów

kmiecych

nie zachowały się

brak 50%teren wybitnie rekreacyjny; duże i postępujące przekształcenie pod wpływem żywiołowego rozwoju funkcji rekreacyjnej,

łanowy kolonijny

nie zachowały się (!)

brak 10%

totalny zanik zabudowy; czytelne ślady opuszczonych siedlisk; powodem brak nowych osadników po 1945 roku; nowa zabudowa zakładów PGR – mieszkaniowa i produkcyjna w innym niż pierwotny, układzie przestrzennym,

częściowo łanowy

ok. 20%

kaplica z końca XIX w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana (rybacka i letniskowa !); podobna zabudowa szkieletowa: most zwodzony z ok. 1900r.; cmentarz ewangelicki

20%we wsi istniał duży obóz koncentracyjny – poważne przekształcenia układu przestrzennego; wieś rozwijająca się i rozbudowująca – gminna,

blokowynie zachowały

siębrak 30%

teren czynny deltotwórczo; ciągłe przekształcenia krajobrazu osadniczego; interesujące porównania na podstawie historycznego materiału kartografi cznego,

blokowynie zachowały

siębrak 10%

totalny zanik zabudowy; czytelne częściowo ślady siedlisk; zmiany w krajobrazie spowodowane lokalizacją zakładów PGR (komasacja pól) w okolicy rezerwat archeologiczny – odkrycie warsztatów rzemieślniczych obróbki bursztynu kultury rzucewskiej,

łanowy kolonijny

ok. 2 8 brak 10%

prawie całkowity zanik pierwotnej zabudowy; czytelne ślady siedlisk; destrukcyjny wpływ na krajobraz historyczny dużych zakładów PGR komasacja pól i likwidacja rowów melioracji podstawowej a także likwidacja pagórków osadniczych zabudowy rozproszonej); sytuacja podobna jak dla wsi: Jankowo Żuławskie (nr 241), Włodarka (nr 270) oraz Stare Babki (nr 267)

blokowy, częściowo

zniekształconyok. 8 13 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 60%

postępująca degradacja krajobrazu historycznego spowodowana bliskim sąsiedztwem Gdańskich Zakładów Rafi neryjnych,

łanowy kolonijny

ok. 8-10 10!brak; (istniały 3 wiatraki w okolicy w XVIII w.)

60%widoczne ślady regulacji biegu Motławy i zmiany w komunikacji wzdłuż rzeki; przykład krajobrazu „kolonijnego” pierwszej fazy rozwoju osadnictwa „olęderskiego” w pobliżu Gdańska,

blokowy ok. 7 9 brak; (istniało 5 wiatraków w XVIII w.) 75%widoczne ślady regulacji biegu Motławy – wyraźnie czytelne starorzecza,

łanowy ok. 4-5 12 brak 75%wieś późnolokacyjna; plan zbliżony do typowego lokacyjnego żuławskiego,

blokowy, częściowo

zniekształconyok. 15 17

1 dom podcieniowy; cmentarz; (istniały dwa wiatraki w XVIII w.)

75% wieś rozbudowująca się; postępujące przekształcenia krajobrazu,

blokowy ok. 16 20 brak; (istniały 3 wiatraki w XVIII w.) 80%wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; istnieje dobry porównawczy materiał kartografi czny z XVIII wieku; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy,

blokowy ok. 3-4 7 2 domy pod. 75%przykład krajobrazu „kolonijnego” pierwszej fazy rozwoju osadnictwa „olęderskiego” na Żuławach Gdańskich,

część zach.- łanowy

kolonijny; część wsch.- blokowy

ok. 6 39! brak; (istniał 1 wiatrak-młyn w XIX w.) 60%

bardzo duże ubytki w zabudowie; zachowane siedliska w postaci pagórków (”terpy”); wieś podobna do Adamowa –II Grobla (nr 58)- te same wtórne przekształcenia i degradacja historycznego krajobrazu,

łanowy kolonijny

ok. 25-27 60XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak-młyn w XIX w.

60%

czytelna forma rozłogu (zgłasza kartografi cznie); występuje pewien zniekształcający wpływ trasy E-81 biegnącej „trift em” – historyczną osią osady – nastąpiło poszerzenie tej drogi i skrócenie działek siedliskowych; droga E-81 częściowo przecina pierwotne formy pocięcia terenu (rowy odwadniające),

90

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Kępa Rybacka Fischerskampe Elbląg elbląskie ŻE1b 1683 (Btr); 1691 (AP) kolonijna późnaszeregówka przywałowa; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka bagienna)

Kępiny Wielkie Zeyerniederkampen Elbląg elbląskie ŻE1b 1787 (Btr) kolonijna późnarzędówka przywałona na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Klaski Klaussen Elbląg elbląskie ŻE1b 1772 (AP) kolonijna późna

zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”; (Quade – nie wymienia; Geisler – nie wymienia)

Konorowo Żuławskie

Kämmersdorf Elbląg elbląskie ŻE1bp. 1300 (Btr-mapa, Btr);

1321 (PU)kmieca

ulicówka; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Nowe Nowakowo Neu Terranowa Elbląg elbląskie ŻE1b 1808 (Btr)rolnicza (osadnictwo najnowsze)

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Ostróżeń Rollwerk Elbląg elbląskie ŻE1b 1348 (Btr); 1594 (AP)karczemno-przewoźnicza

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Raczkielbląskie Unterkrebswalde Elbląg elbląskie ŻE1b 1586 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade - osadnictwo rozproszone; Geisler – rzędówka)

Stare Nowakowo Alt Terranova Elbląg elbląskie ŻE1b 1741 (Btr, AP) kolonijna późnaszeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Szczutowo Stutthof k.Elbląga Elbląg elbląskie ŻE1b 1772 (AP) kolonijna późna

zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”; (Quade – nie wymienia; Geisler – nie wymienia)

Tropyelbląskie Streckfuss Elbląg elbląskie ŻE1b XIV w. (Btr, AP) rybackaulicówka wodna (!); (Quade – rzędówka; Geisler – ulicówka)

Władysławowo- I Grobla

Ersted Trift Elbląg elbląskie ŻE1b

1367 (Btr. AP- tereny osuszone, pastwiska

miejskie); 1563-1565 (Btr, AP- osadnictwo)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Błotnica Schlammsack Elbląg elbląskie ŻE1b 1648 (AP); 1652 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

część zach.- rzędówka na „terpach”, część wsch.- zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Czarna Grobla Schwarzdamm Elbląg elbląskie ŻE1b po 1600 (Btr); 1648 (AP)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade - osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Czerwonka Rothebude Elbląg elbląskie ŻE1b poł. XVII w. (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Fiszewo FischauGronowo Elbląskie

elbląskie M ZMIb 1257 (Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka „luźna”; Geisler – ulicówka)

Gajewiec KrebsthorstGronowo Elbląskie

elbląskie ŻEIb 1635 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy „olędescy”)

część zach. –zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”, część wsch. –zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone, Geisler – osadnictwo rozproszone)

Gronowo Elbląskie

GruntuGronowo Elbląskie

elbląskie M ZMIb

1370 (Btr - folwark); 1414 (Sch, Btr – lokacja

wsi); 1562 (Schm – potwierdzenie lokacji)

folwarczna, częściowo kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

przysiółek ulicowy, w okolicy zabudowa jednodworcza blokowa; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

91

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

łanowy kolonijny

ok. 20 35 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%dobrze zachowany przykład planu wsi przywałowej, ukształtowany kierunkiem przebiegu koryta rzeki (Nogatu),

blokowy ok. 14-16 21 brak 75%dobrze zachowany przykład osadnictwa z końcowej fazy kolonizacji Żuław Wiślanych,

blokowy 3 3! brak 40%zachowane wszystkie trzy zagrody składające się na osadę; krajobraz otaczający mocno zagrożony z powodu rozwoju pobliskiego miastaElbląga,

łanowy, częściowo

zniekształconyok. 8 16

XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 dom podcieniowy)

60% zniekształcona forma rozłogu z powodu przebiegu linii kolejowej,

łanowy i blokowy

(współczesny)

nie zachowały się

brak 20%

stałe zmiany i przekształcenia naturalne, teren czynny deltotwórczo; nie zachowany pierwotny plan wsi; obecnie lokalizacja dużego zakładu PGR; częściowo zachowane elementy krajobrazu historycznego w płd. części terenu; dobry przykład naturalnych przemian krajobrazu osadniczego,

łanowy ok.14 17

na wyspie z fortyfi kacjami –dom z parkiem. istniał 1 dom podcieniowy; karczma Bollwerkkruge; oraz tzw. ”Dom o Siedmiu Szczytach” z XVI w.

75%przekształcający krajobrazowo wpływ pobliskiej bazy PGR Nowakowi,

łanowy kolonijny

ok. 23 31 drewniana zabudowa z XVIII)XIX w. 75%typ krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny; wieś „bliźniacza” w stosunku do niedalekich Karczowisk Górnych (nr 82),

łanowy kolonijny

ok. 20 30 drewniana zabudowa z XVIII)XIX w. 40% teren czynny deltotwórczo, stale przekształcający się krajobraz,

blokowynie zachowały

siębrak 40%

zabudowa nie zachowana, nie odnaleziono także śladów siedlisk; rozłóg mocno zniekształcony – teren wchłonięty przez współczesną zabudowę pobliskiej wsi Władysławowo (nr 73),

łanowy kolonijny, wtórnie

zniekształcony

ok. 10-12 305 domów podcieniowych; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz menonicki

75%

jeden z bardziej interesujących planów – ulicówka wodna; plan dobrze czytelny; duże ubytki w zabudowie lecz czytelne, opuszczone siedliska, duże nagromadzenie domów podcieniowych,

łanowy kolonijny

ok. 9 17XIX-wieczna zabudowa drewniana; duży cmentarz przy nieistniejącym zborze (maenonickim ?)

60%duże ubytki w zabudowie lecz czytelne siedliska w formie pagórków interesujący element – cmentarz i resztki kaplicy – zboru; bardzo czytelna forma rozłogu- zwłaszcza kartografi cznie,

blokowy ok. 5-6 13 brak 75%dobrze czytelny plan wsi; uwaga: obok istniała wieś o nazwie Langereihe- nazwa określająca typ planu (!)- obecnie jest to część wsi Błotnica,

blokowy ok. 4-5 19 brak 75%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w bardzo czystej formie; czytelny rysunek rozłogu- zarówno kartografi cznie jak i terenie z powodu obsadzeń wierzbowych,

blokowy ok. 3-4 30brak; (istniał 1 wiatrak-młyn i 1 wiatrak-pompa wXIX w.)

40% bardzo duże ubytki w zabudowie; ślady opuszczonych siedlisk,

niwowo-łanowy ok. 8 10

cmentarz katolicki i ewangelicki; (istniał 1 dom podcieniowy; dwa kościoły – z II ćw. XIV w. oraz ewangelicki z 1643r.)

50% plan wsi bardzo zniekształcony; wieś rozbudowująca się,

blokowy oraz łanowy

kolonijnyok. 10 20

XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak w XIX w.)

75% przykład jednego z typów krajobrazu „kolonijnego”,

łanowy i blokowy

nie zachowały się

kaplica z 1647r.; (istniał 1 budynek podcieniowy – stajnia)

10%wieś gminna – rozbudowująca się i poważnie przekształcona; zmiany wprowadzone m.in. przez wybudowaną linię kolejową,

92

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Jasionna EschenhorstGronowo Elbląskie

elbląskie M ZMIb 1592-1595 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach” oraz częściowo zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Jegłownik. FichthorstGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1449 (Schm); 1640 (AP) kmieca później napływ osadników „olęderskich”

wielodrożnica (dostosowana do terenu); Quade – ulicówka i rzędowa z podwójną ulicą; Geisler – ulicówka :poszerzona”)

Karczowiska Górne

OberkrebswaldeGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1586 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

część płn. – rzędówka na „terpach”, część płd. – zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Klimonty KlementfahreGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1402 (Btr) przewoźnaprzysiółek placowy; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – nie wymienia)

Kopanka HoppenauGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1631 (AP); 1632 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Małe Wikrowo Kl. WickerauGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1bp. 1300 (Btr-mapa); 1590

(AP)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”), wcześniej pastwiska miejskie

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Mechnica MoosbruchGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1648 (AP)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Mojkowo MoskenbergGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b1557 (Btr, AP); 1600 (Btr

– założenie wsi)2.kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – rzędówka bagienna)

Nowy Świat Neue WeltGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1.XVIII)XIX w. (Btr)rolnicza (osadnictwo najnowsze)

przysiółek bezkształtny; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – nie wymienia)

Nogatowo NogathauGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1602 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – rzędówka)

Nowy Dwór K) Jegłownika

NeuhofGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b1398 (AP- folwark); 1449

(Btr- lokacja wsi)folwarczna i kmieca

folwark oraz przysiółek ulicowy; (Quade – część płd.- rzędówka, część płn.- łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka)

Oleśno Pr. KönigsdorfGronowo Elbląskie

elbląskie M ŻM1b 1353 (Sch, Btr) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Rogard Lub Rozgard

Pr. RosengartGronowo Elbląskie

elbląskie M ŻM1b1355 (Btr); poł. XVI w.

(Schm, Cieś)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

owalnica, obok łańcuchówka na „terpach”; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Różany Alt- RosengartGronowo Elbląskie

elbląskie M ŻM1b1296-1298 (Schm); 1355

(Schm- odnowienie lokacji); 1599 (Btr)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone oraz rzędówka „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Szopy AschbudenGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1586 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

częściowo (wzdłuż rzeki Fiszewki) - łańcuchówka przywałowa na „terpach”, częściowo (okolica) - zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka bagienna)

Wikrowo Wlk. Gr. WickerauGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1bp. 1300)Btr-mapa); 1395

(Btr)

folwark, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – rzędówka „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Wilżyna Obok Stacji Kol.

RossgartenGronowo Elbląskie

elbląskie ŻE1b 1631 (AP)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone w okolicy Jesiennej)

93

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

blokowy oraz częściowo

łanowy kolonijny

ok. 4-5 15cmentarze menonicie; (istniały 2 domy podcieniowe)

40%

rejon prawie całkowicie zajęty przez duże gospodarstwa PGR m.in. stare duże zagrody służą jako bazy zakładów; nieistniejące domy podcieniowe były pięknymi przykładami domów w zagrodach jednobudynkowych w układzie narożnym (układ typowo holenderski),

łanowy

ok. 10% pierwotnej zabudowy i

siedlisk

kościół z 1804r. szkieletowy; cmentarz; (istniał do niedawna 1 wiatrak-młyn)

40%wieś rozbudowująca się, duża; przekształcający wpływ głównej drogiMalbork-Elbląg,

łanowy kolonijny

ok. 14 18XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 dom podcieniowy)

75% dobrze czytelny jeden z typów krajobrazu „kolonijnego”,

wieś bez gruntów

kmiecych

nie zachowały się

brak 10%wieś nie zachowana, częściowo czytelne ślady specyfi cznego ukształtowania terenu w okolicy przeprawy,

blokowy ok. 5 6! XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%we wsi baza PGR wykorzystująca stare zagrody i historyczne siedliska,

blokowy ok. 8 171 wiatrak (istniało ok. 9! Wiatraków w płd.- wsch. Części terenu wsi)

75%rozłóg częściowo zniekształcony; brak wiatraków jest dużą stratą dla malowniczości krajobrazu,

łanowy kolonijny

ok. 4-5 12XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak w okolicy)

60%siedliska pozbawione zabudowy lecz czytelne w krajobrazie jako pojedyncze pagórki,

łanowy kolonijny

ok. 8 16 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75% rozłóg już bardzo zniekształcony,

nieustalony, zbliżony do blokowego

ok. 1-2 5 brak 40%mała osada położona przy drodzeMalbork-Elbląg; obecnie duże zmiany z powodu modernizacji tejże drogi,

łanowy kolonijny

ok. 3-4 9 brak 40%duże ubytki w zabudowie a także nieczytelne obecnie siedliska; teren zajęty przez duży zakład PGR i jego uprawy,

łanowy ok. 3-4 6zajazd z końca XVIII w,; XIX-wieczna zabudowa drewniana

60%przekształcenia związane z rozwojem wsi Jegłownik; lokalizacja dużej mleczarni,

łanowy ok. 4-5 62 domy podcieniowe; XIX-wieczna zabudowa drewniana

75%przekształcenia związane z przebiegiem linii kolejowejMalbork-Elbląg,

łanowy ok. 3-4 62 domy podcieniowe; zagroda z k. XVIII w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz

75%

między Rogardem a Różanami (nr 93) istnieje długa łańcuchówka na „terpach” – tam zamieszkali najprawdopodobniej nowi osadnicy z poł. XVI w., wówczas dla Różan dano nazwę Alt- Rosengard a dla Rogartu- Preussisch Resengart, łańcuchówka nie otrzymała odrębnej nazwy i należała do Pr. Rosengart; we wsi obecnie przekształcenia związane z powstaniem zakładu PGR,

blokowy ok.8 13

1 dom podcieniowy; nagromadzenie zagród typu holenderskiego, nad rzeką Tyną zachowana stacja pomp z pompą parową (!); istniał 1 wiatrak z 1730r.)

50%przekształcenia krajobrazu pod wpływem zmiany trasy drogi przechodzącej przez wieś,

łanowy kolonijny oraz

blokowy

ok. 12-13 oraz ok. 8

1312!

XIX-wieczna zabudowa drewniana; most zwodzony z 1900r.; istniało wiele wiatraków-pomp na skrzyżowaniu rzeki Fiszewki z rzeką Wiską- nie mylić z Wisłą)

75%wyjątkowe niegdyś nagromadzenie wiatraków-pomp – krajobraz „holenderski”; wysoki stopień zachowania siedlisk (!) i zabudowy wzdłuż rzeki Fiszewki,

blokowy ok. 1-2 3-4 brak; (istniały w okolicy wiatraki) 50%zmiany spowodowane lokalizacją zakładów PGR; przekształcenia rozłogu,

blokowy ok. 4-5 6!XIX-wieczna zabudowa drewniana (w złym stanie)

75%zachowana zabudowa siedlisk ulega dekapitalizacji; przekształcający wpływ pobliskiej trasy kolejowejMalbork-Elbląg,

94

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Boręty Barendt Lichnowy elbląskie W ŻMlb 1321 (Schm, Btr, Grn) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Dąbrowa Dameräu Lichnowy elbląskie W ŻMlb

1316 (Schm, Btr – wzmianka); 1352

(Schm, Grn – przywilej lokacyjny)

kmiecaulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Lichnowy Mł. Kl. Lichtenau Lichnowy elbląskie W ŻMlb

1321 (Schm, Btr – wzmianka); 1341

(Schm, Grn – przywilej lokacyjny)

kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Lichowy Gr. Lichtenau Lichnowy elbląskie W ŻMlb1254 (Sch – wzmianka);

1321 (Sch – przywilej lokacyjny)

kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Lisewo Liessau Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1316 (Sch, Btr) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Parszewo Parschau Lichnowy elbląskie W ŻM1b

p. 1300 (Btr-mapa); 1321 (Schm- wzmianka); 1355

(Schm, Btr- przywilej lokacyjny)

kmiecaulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – ulicówka „luźna; Geisler – ulicówka)

Pordenowo Pordenau Lichnowy elbląskie W ŻM1b1399 (Grn); 1410 (Schm,

Btr)kmieca

ulicówka jednostronna (półwieś); Quade – część zach. – rzędówka, część wsch. - łanowa; Geisler – ulicówka)

Starynia Altenau Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1399 (Grn) kmiecaprzysiółek ulicowy; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Szymankowo Simonsdorf Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1352 (Btr, Grn) kmiecaprzysiółek ulicowy; (Quade – rzędówka; Geisler – ulicówka)

Tropiszewo Trappenfelde Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1629 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

przysiółek ulicowy; (Quade – rzędówka; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Groblewo Dammfelde Malbork elbląskie W ŻM1b 1399 (Grn) kmieca

rzędówka przywałowa; (Quade – część płn.- rzędówka, część płd.- łanowy; Geisler – rzędówka bagienna)

Kałdowo Kalthof Malbork elbląskie W ŻM1b 1378 (Btr)folwark i wieś folwarczna

ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler – nie wymienia)

Kamienice Blumstein Malbork elbląskie W ŻM1b k. XIV w. (Schm)kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Kamionak Kaminke Malbork elbląskie W ŻM1b150 (Grn- wzmianka);

p.1300 (Geisler)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna;

Kościeleczki Warna, D.

KoczelitzkeMalbork elbląskie W ŻM1b

1388 (Sch, Btr, Grn); 1471 (Schm- odnowienie

lokacji)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Kraśniewo Schönau Malbork elbląskie W ŻM1b 1321 (Schm) kmiecaulicówka; (Quade – łanowa; Geisler – ulicówka)

Laskowice Mł. Kl. Lesewitz Malbork elbląskie W ŻM1b1321 (Btr); 1675 (Grn-

powstanie wsi kolonijnej ?)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

przysiółek ulicowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Laskowice Wlk. Gr. Lesewitz Malbork elbląskie W ŻM1b1321 (Sch, Btr-

wzmianka); 1350 (Schm- przywilej lokacyjny)

kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

95

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

łanowy ok. 3-5 12

kościół z XIV w. (w ruinie); kościół z 1841-1842r. szkieletowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; 2 cmentarze (katolicki i ewangelicki); (istniał 1 dom podcieniowy)

60% wieś rozbudowująca się, spore przekształcenia krajobrazu,

łanowy ok. 1-2 12

zagroda o budynkach wolnostojących, drewnianych z k. XVIII w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz ewangelicki; (istniały 2 wiatraki)

60%przekształcenia krajobrazu w XIX wieku – wprowadzenie kolejki „buraczanej” i wąskotorowej zniekształciło nieco plan wsi i rozłóg),

łanowy ok. 8-9 10!

1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz ewangelicki; (istniała kaplica z k.XVI w.)

80%

wysoki stopień zachowania wielu elementów krajobrazu; czytelny plan wsi, zachowane siedliska wraz z zabudową; nie występują niekorzystne czynniki przekształcające; w XIX w. przeprowadzono obok kolejkę „buraczaną” oraz wąskotorową,

niwowo- łanowy

ok.8 14

kościół z XIV w.; 1 wiatrak-młyn; 2 cmentarze (katolicki i ewangelicki); istniał jeszcze jeden wiatrak; istniał kościół ewangelicki z poł. XIX w., rozebrany po II wojnie)

80%wieś leży na trasie „via regia” wiodącej przez Żuławy; posiada bogatą historię osadnictwa, wyjątkowo czytelny plan wsi.

łanowy ok. 8 10 kościół z 1340-1350r.;cmentarz 60%wieś rozbudowująca się, duże przekształcenia zwłaszcza na zach. w pobliżu stacji kolejowej oraz mostu przez Wisłę,

łanowynie zachowały

się

1 dom podcieniowy, XIX-wieczna zabudowa drewniana (zanikająca); cmentarz ewangelicki; (istniał jeszcze jeden dom podc.)

50%duże przekształcenia z powodu lokalizacji dużego zakładu PGR i blokowego osiedla mieszkaniowego; forma rozłogu mocno zniekształcona,

łanowy ok. 4-5 71 dom podcieniowy; cmentarz menonicki; (istniał zbór menonicki z 1800r.)

75%przykład wsi zasiedlonej wtórnie przez osadników „olęderskich” menonitów (duża kolonia); istnieje dokumentacja ikonografi czna nieistniejącego zboru,

łanowy ok. 4 5 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%bardzo ciekawe zagrody typu holenderskiego na siedliskach o starszej genezie; obok wsi silna kolonia osadnicza „olęderska” – stąd (?) interesująca nazwa – Altenau – stara, starsza,

łanowynie zachowały

sięXIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak w okolicy)

50%

bardzo duże przekształcenie spowodowane lokalizacją zakładów PGR; całkowicie wchłonięty układ pierwotnych siedlisk; wpływ ważnej magistrali kolejowej Gdańsk-Warszawa (d. Prusy Wschodnie – Rzesza)

niwowo- łanowy

1 2 brak 75%przykład nawarstwień osadniczych w krajobrazie; plan wsi i jego „wypełnienie”,

łanowy ok. 8 13 brak; (istniał 1 wiatrak) 60%jeden z przykładów wsi przytamowej; przekształcenia związane z wpływem pobliskiegoMalborka i rozwojem jego przedmieść,

wieś bez gruntów

kmiecychok. 1-2 10

zabudowa małomiasteczkowa drewniana i szkieletowa z k. XVIII w. do pocz. XX w.

0%

teren całkowicie przekształcony już w XIX w. jako przedmieścieMalborka; w okresie międzywojennym powstały tu nowe dzielnice mieszkaniowe; obecnie zlokalizowano m.in. duże zespoły ogrodów działkowych,

łanowy ok. 3-4 5! brak; (istniał 1 dom podcieniowy) 75%

interesująca forma planu w stosunku do genezy wsi, najprawdopodobniej jest to przykład dostosowania do warunków miejscowych; istnieje dobry materiał kartografi czny porównawczy – kataster z 1766r.; wieś przekształcająca się pod wpływem bliskiegoMalborka,

łanowy ok. 1-2 8 brak 60%interesująca forma planu w stosunku do genezy wsi; przekształcenia pod wpływem pobliskiegoMalborka,

łanowy ok. 2-3 11

1 dom podcieniowy; cmentarz; (istniał kościół z XIV w., przebudowany w 1637r.; istniały jeszcze 2 domy podcieniowe i 1 wiatrak)

60%duże przekształcenia; wieś mocno rozbudowana i przebudowana; istnieje dobry materiał kartografi czny porównawczy – kataster z 1862r.,

łanowy ok. 8 10 kaplica z k. XIX w. 60%w XIX w. wprowadzono kolejkę „buraczaną” i wąskotorową; wieś rozbudowująca się,

łanowy ok. 3-4 5!

dom podcieniowy zbudowany przez Piotra Loewena z 1802r.; spichlerz z poł. XIX w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana

75%przekształcenia w kierunku rozbudowy wsi (z przysiółka); dobry przykład nawarstwień osadniczych; interesująca zabudowa historyczna;

łanowy ok. 7-8 11

kościół o genezie z XIV w., przebudowany w 1896r.; cmentarz ewangelicki; 1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał jeszcze jeden dom podc.)

75%pierwotny układ lokacyjnej wsi średniowiecznej przekształcony późniejszą kolonizacją – plan częściowo zatarty; wieś rozbudowująca się,

96

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Stogi Heubuden Malbork elbląskie W ŻM1b 1562 (Sch, Btr, Cieś)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza nieregularna; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Szawałd Schdwalde Malbork elbląskie W ŻM1b 1352 (Sch, Btr, Grn) kmiecarzędówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Tragamin Tragheim Malbork elbląskie W ŻB1b1372 (Sch, Btr); 1597 (Schm – odpowiednie

lokacji

zagrodnicza, później kolonijna - (osadnicy „olęderscy”)

przysiółek ulicowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – rzędówka)

Balewo Baalau Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Brudzędy Bradsende Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”

łańcuchówka na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”, Geisler – rzędówka i ulicówka)

Dzierzgonka Sorgenort Markusy elbląskie M ŻM1b 1676 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicówka wodna (!); Quade – rzędówka dwustronna; Geisler – rzędówka bagienna)

Jezioro Th iensdorf Markusy elbląskie M ŻM1b 1590 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na pagórkach; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Jurandowo Rosenort Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – łnowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Kępniewo Kampenau Markusy elbląskie M ŻM1b 1337 (Btr); 1584 (Btr)kmieca, później kolonijna; (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach” (Quade – rzędówka „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Krzewsk Hohenwalde Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Kukułak Kuckuck Markusy elbląskie M ŻM1b 1622 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Markusy Markushof Markusy elbląskie M ŻM1b

1363 (Sch - pastwiska oraz dwór z kaplicą);

1590 (Schm – założenie wsi kolonijnej)

folwark, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Nowe Dolno Neu Dollstädt Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Rachowo Kronstnest Markusy elbląskie M ŻM1b 1609-1667 (Btr)kolonijna; (osadnicy „olęderscy”

rzędówka na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Stalewo Stalle Markusy elbląskie M ŻM1b1363 (Sch, Btr); 1470,

1590, 1726 (Btr)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

owalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Stare Dolno Dollstädt Markusy elbląskie M ŻM1bp. 1300 (Btr-mapa); XIV

w. (Geisler)folwark oraz wieś kmieca

wielodrożnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka „poszerzona”

Studzianki Kühlborn Markusy elbląskie M ŻM1b 1244 (Btr)kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

97

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

blokowy ok. 23-25 40

1 dom podcieniowy; zagrody z pocz. XIX w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz menonicki (najstarszy nagrobek z 1811r.); istniał duży zbór menonicki; istniał 1 wiatrak)

80%przykład krajobrazu „kolonijnego” – teren dużej gminy menonickiej; istnieje ikonografi a i dokumentacja nieistniejącego zboru, elementy krajobrazu zachowane w wysokim stopniu,

łanowynie zachowały

się

cmentarz katolicki i ewangelicki; (istniał kościół z XIV w. oraz ewangelicki z 1719r.; istniały domy podcieniowe)

60%totalny zanik siedlisk i zabudowy; przekształcający wpływ lokalizacja zakładu PGR,

łanowy ok. 1-2 5XIX-wieczna zabudowa szkieletowa; (istniał 1 dom podcieniowy)

50%

lokalizacja zakładu PGR na bazie dużych zagród; przykład przemian krajobrazu historycznego pod wpływem współczesnej gospodarki rolnej; istnieje porównawczy materiał kartografi czny – kataster z XIX w., odrys z 1920r.,

łanowy kolonijny

ok. 17 25drewniana zabudowa z XVIII)XIX w.; cmentarz menoniki; (istniał 1 dom pod.)

75%

bardzo dobry przykład krajobrazu „kolonijnego”; wzdłuż rzeki Balewki interesująca zabudowa przywałowa (!); na terenie wsi występuje połączenie różnych typów rozplanowania; krajobraz dość dobrze zachowany, bez niekorzystnych przekształceń,

łanowy kolonijny

ok. 25 35

1 dom podcieniowy (z zachowanym jedynie fragmentem podcienia); XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak)

75%przykład osadnictwa z pogranicza Żuław – siedliska na naturalnych wyniesieniach; krajobraz dość dobrze zachowany; dekapitalizacja drewnianej zabudowy,

łanowy kolonijny

ok. 25 40

1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana, przywałowa; most obrotowy z 1934r.; cmentarz; (istniał 1 wiatrak)

75%jeden z bardziej interesujących planów – ulicówka wodna; plan dobrze czytelny; zachowane siedliska i ciekawa zabudowa przywałowa,

blokowy ok. 6-8 20zbór menonicki (!) z 1865r.;kościół z 1899r.; most zwodzony z 1900r.; 2 cmentarze – katolicki i menonicki

80%

jeden z bardzo dobrze zachowanych przykładów krajobrazu „kolonijnego”; nagromadzenie dużych zagród typu holenderskiego; na terenie wsi jeden z trzech zachowanych na Żuławach zborów menonickich,

blokowy ok. 11 30XIX-wieczna zabudowa drewniana; zachowana pompa parowa

75%czytelny plan wsi; zachowane siedliska – wyraźne pagórki; duży ubytek zabudowy,

łanowy kolonijny

zachowane wszystkie

historyczne siedliska (!)

XIX-wieczna zabudowa drewniana; drewniane spichlerze wolnostojące ; 1 dom podcieniowy; (istniał 1 wiatrak)

90% (!)

jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” zachowany w czystej formie; interesujące ślady przekształceń wsi po powodzi z XVI w. kiedy to sprowadzono osadników (na mapie Hoppe’go z 1636r. nie ma jeszcze Kępniewa (?); najwyższy stopień zachowania historycznej zabudowy,

łanowy kolonijny

ok. 50-55 70!zabudowa drewniana z XVIII) XIX w.; cmentarz menonicki; (istniał 1 dom podcieniowy; istniał 1 wiatrak)

80%przykład krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy,

blokowy ok.7 14XIX-wieczna zabudowa drewniana (w złym stanie)

75% krajobraz typowy dla wsi kolonijnej – osadnictwa „olederskiego”,

blokowy ok. 8 14

dwór o genezie XIV-wiecznej na naturalnym wyniesieniu; 1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz menonicki; (istniał zbór menonicki z 1791r.; istniały jeszcze 2 domy podcieniowe)

90%jeden z najciekawszych przykładów krajobrazu „kolonijnego”; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; na mapie Hoppe’go z 1636r. nie ma jeszcze Markusów (?)

łanowy kolonijny i blokowy

ok. 8-10 20 brak 60% duże ubytki w zabudowie; wyraźne ślady opuszczonych siedlisk,

łanowy kolonijny

ok. 15-17 53XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz

80%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; nie występują nawarstwienia i przekształcenia,

łanowy ok. 5-6 101 dom podcieniowy; cmentarz ewangelicki; (istniał kościół ewangelicki z 1707-1708r.)

60% przekształcenia spowodowane rozwojem i rozbudową wsi,

niwowo – łanowy

ok. 6 8zespół dworsko- parkowy; młyn wodny; kanał młyński

60% rozwój wsi, zniekształcono częściowo plan i rozłóg,

nieczytelnynie zachowały

sięXIX-wieczna zabudowa drewniana (zanikająca)

krajobraz „powracający”

do pierwotnego wyrazu, typowego dla otulicy jeziora

Drużno

bardzo ciekawy przykład „powrotu” krajobrazu osadniczego do form pierwotnych; zanik wsi częściowo wchłoniętej przez otaczające osady kolonijne, m.in. Nowe Dolno (nr 127),

98

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Węgle Wengeln Markusy elbląskie M ŻM1b 1577 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Wiśniewo Augustwalde Markusy elbląskie M ŻM1b 1676 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”

część płn. – rzędówka na „terpach”, część płd. – zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone, Geisler – osadnictwo rozproszone)

Zwierznieńskie Pole

Th iergartsfelde Markusy elbląskie M ŻM1b XIV w. (Btr)kmieca (?), później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach” oraz łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Zwierzno Th iergart Markusy elbląskie M ŻM1b1350 (Sch, Btr); po 1562

(Cieś)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

szeregówka; (Quade – rzędówka; Geisler – ulicówka)

Żółwiniec Wengelwalde Markusy elbląskie M ŻM1b 1678 (Btr, Cieś)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach” oraz zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Żukowo Reichorst Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Żurawiec Schwansdorf Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „na terpach” oraz zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler- rzędówka)

Bystrze Biesterfelde Miłoradz elbląskie M ŻM1b p. 1300 (Btr-mapa) kmiecaulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – część zach.- łanowa, część wsch.- rzędówka; Geisler – ulicówka)

Gnojewo Gnojau Miłoradz elbląskie M ŻM1b1338 (Sch, Grn); 1582 (Sch – powstała gmina

luterańska)

kmieca, później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicowo- placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Kończewice Kunzerdorf Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1338 (Schm, Btr, Grn) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Mątowy Mł. Kl. Montau Miłoradz elbląskie M ŻM1b1254 (Schn – wzmianka);

1321 (Schm, Btr – przywilej lokacyjny)

kmieca, częściowo folwarczna

część płn.- ulicówka, część zach.- przysiółek ulicowy, część płd.- folwark; (Quade – ulicówka i rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Mątowy Wlk. Gr. Montau Miłoradz elbląskie M ŻM1b1321 (Sch, Btr –

wzmianka); 1383 (Schm – przywilej lokacyjny)

kmiecasakowa (!); (Quade – ulicówka z poprzeczną ulicą; Geisler – ulicówka)

Miłoradz Mielenz Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1321 (Schm) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Pogorzała Wieś Wernersdorf Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1340 (Schm)kmieca oraz przewoźnicza

ulicówka przywałowa; (Quade – łanowy; Geisler – rzędówka bagienna)

Rekowo Adl. Renkau Miłoradz elbląskie M ŻM1b po 1772r. (Geisler) folwarczna (majątek)przysiółek ulicowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – folwark)

Stara Kościelnica Alt-Münsterberg Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1323 (Schn) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Stara Wisła Miłoradz Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1338 (Btr, Grn) kmiecaulicowo- placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Dziewięć Włók Neunhuben k.Jeziernika

Nowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b 1550 (Btr)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Gozdawa. NeustädterwaldNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b 1703-1706 (AP) kolonijna późna

rzędówka na „terpach” oraz zabudowa Jednodworcza liniowa na „terpach”; (Quade- rzędówka; Geisler – rzędówka)

99

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

łanowy kolonijny

ok. 20-25 35XIX-wieczna zabudowa drewniana, przywałowa; cmentarz menonicki; (istniał 1 wiatrak-młyn)

75%

na mapie Hoppe’go z 1623r. jest tu inna sygnatura oznaczająca zabudowę niż dla okolicznych osiedli (?) wieś zachowana dość dobrze; przykład krajobrazu „kolonijnego”; interesująca zabudowa przywałowa,

łanowy kolonijny oraz

blokowy

ok. 12 oraz ok. 4

13! 8

XIX-wieczna zabudowa drewniana ; cmentarz menonicki; istniały dwa wiatraki-pompy)

80%przykład dwóch typów planu wsi i formy rozłogu – dobrze zachowanych i czytelnych w krajobrazie,

łanowy kolonijny

ok. 10 16 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75% przekształcający wpływ zakładów PGR,

łanowy ok. 10 16

2 domy podcieniowe (w jednym rozebrany podcień); XIX-wieczna zabudowa drewniana; kościół z 1845r.; 2 cmentarze – katolicki i ewangelicki; (istniał 1 wiatrak)

80% w okolicy dobrze zachowana zabudowa jednodworcza,

łanowy kolonijny

ok. 40-45 63XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak-młyn)

80%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; duże nagromadzenie zagród typu holenderskiego (małych rozmiarów),

łanowy kolonijny

ok.9 15 brak; (istniał 1 wiatrak) 75%ubytki w zabudowie; typ planu dość dobrze zachowany i czytelny; nie występują niekorzystne czynniki przekształceń,

łanowy kolonijny oraz

blokowyok. 30-32 40

XIX-wieczna zabudowa drewniana (gównie w zagrodach jednodworczych)

80%dobrze zachowany przykład jednego z typów krajobrazu „kolonijnego”

niwowo- łanowy

ok. 3-4 86.1 dom podcieniowy; XIV-wieczna kaplica cmentarza; cmentarz ewangelicki; (istniał kościół z 1564r.)

75%przekształcenia krajobrazu z XIX wieku – wprowadzenie kolejki „buraczanej” i wąskotorowej zmieniło nieco pierwotny plan wsi,

łanowynie zachowały

się

kościół z XIV w.)opuszczony); kościół poewangelicki z 1863r.; gotycka kapliczka na rozdrożu (z XV w.); (istniały 2 domy podcieniowe)

50%nieczytelny układ pierwotnych siedlisk; znaczne przekształcenia planu spowodowane przebiegiem trasyMalbork –Elbląg,

łanowy ok. 8-10 17kościół szkieletowy z 1788r.; (istniały 2 wiatraki)

80%w okolicy dobrze zachowana zabudowa jednodworcza; przykład krajobrazu „mieszanego” - czytelne nawarstwienia historyczne,

blokowy ok. 2-3

14, także resztki

zabudowań folwarku

zespół folwarczny z parkiem 75%interesujące nawarstwienia form planu wsi; teren na zachód czynny deltotwórczo – rozlewiska Wisły,

łanowy ok. 3 7

kościół z XIV w.; cmentarz ewangelicki; XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 dom podciniowy; istniał 1 wiatrak)

75% ciekawe rozplanowanie wsi, nietypowe dla tego terenu,

łanowy ok. 8 10 kościół z XIV w.; cmentarz 75% dobry przykład zachowanego planu wsi,

łanowy ok. 7 16kościół z 1604r., przebud. w 1829r.; 2 cmentarze – katolicki i ewangelicki

80%częściowo zachowało się ukształtowanie terenu w okolicy dawnej przeprawy,

niwowo- łanowy

nie zachowały się

brak 50%w okolicy pięć zagród jednodworczych w ruinie; wieś łączy się sukcesywnie z wsią Bystrzyce (nr 139) - powolny zanik odrębności wsi,

łanowy ok. 9-10 10!kościół z 1323r.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; 2 cmentarze katolicki i ewangelicki

75%przykład typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej; istnieje dobry materiał kartografi czny porównawczy – kataster z 1858r. Oraz 1889r.,

łanowy ok. 6-7 8 cmentarz 75%wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; przykład typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej z XIV wieku; w nazwie można odczytać położenie wsi w pobliżu starorzecza Wisły,

blokowynie zachowały

siębrak 10%

osiedle zniszczone całkowicie; zachowały się jedynie ślady siedlisk (zieleń ruderalna),

łanowy kolonijny

ok. 10-12 20 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80% jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny,

100

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Graniczna (obecnie Płonina)

Grenzdorf „B” Sztutowo elbląskie ŻE1b 1772 (AP) kolonijna późna

zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”; (Quade – nie wymienia; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Jazowa EinlageNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b

1632-1640 (AP); k. XVII w. (AP)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”) także przewoźnicza

rzędówka przywałowa; (Quade – łanowy; Geisler – rzędówka bagienna)

Kępiny Małe Zeyervorderkampen

I

Nowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1700-1900 (Btr)

kolonijna (osadnicy „olęderscy” oraz kolonijna późna

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade -łonowa; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Kępiny Małe II Zeyervorderkampen

II

Nowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1700-1900 (Btr)

kolonijna (osadnicy „olęderscy” oraz kolonijna póżna

3.łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Kępki ZeyerNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b

1257-1295 (Btr); 1510-1590 (Btr- nowy przywilej lokacyjny)

rybackaszeregówka przywałowa; (Quade – rzędowa „zwarta”; Geisler – rzędówka bagienna)

Kmiecin FürstenauNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1332 (Btr) kmieca

ulicowo- placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka

Krzewiny HorsterbuschNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b XVI w. (Geisler) przewoźnicza

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Leśniewo Płt- Reimerswalde, Płn- Tiegerwelde

Nowy Dwór

Gdański elbląskie W ŻM1b

Reimerswalde – 1356 (Btr); 1550 (Btr)

Tiegerwelde – 1345-1362 (Btr); 1629 (Btr)

kmieca póxniej kolonijna (osadnicy „olederscy”)

zabudowa Jednodworcza na „terpach” - Reimerswalde – blokowa, Tiegerwelde – nieregularna; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Lubieszewo LadekoppNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b

p. 1300 (Btr-mapa); 1315-1324 (Schm)

kmiecaowalnica; (Quade – dwuulicówka; Geisler – ulicówka)

Łaczki Myszewskie

Kl. MausdorferweldeNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1715 (AP) kolonijna późna

szeregówka przywałowa oraz zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Marynowy MarienauNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b 1321 (Btr) kmieca

owalnica; (Quade – dwuulicówka oraz owalnica; Geisler – ulicówka)

Marzęcino JungferNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b

XIV w. (Btr); XVII)XVIII (AP)

rybacka później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicówka wodna (!); (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Myszewko Kl. MausdorfNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1332 (Btr, Grn) kmieca

ulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – rzędówka „luźna” oraz ulicówka; Geisler – ulicówka)

Nowinki NeudorfNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1715 (AP) kolonijna późna

łańcuchówka na „terpach”; (Quade – nie wymienia; Geisler – rzędówka)

Nowy Dwór Gdański

TiefenhofNowy Dwór

Gdańskielbląskie

W ŻM1b)ŻE1b

1578 (Btr - majętek); 1550-1629 (Btr – osada kolonijna – Platenhof,

obecnie dzielnica miasta); 1880 (Btr – miasto)

folwark; kolonijna (osdnicy „olęderscy”; miasto

nieczytelny

Orliniec NeulanghorstNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1703-1706 (AP) kolonijna późna

szeregówka przywałowa; (Quade – łanowa; Geisler – rzędówka)

Orłowo Orloff Nowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b

p. 1300 (Btr – mapa); 1349 (Schm); 1550 (Btr)

kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

część płn.- ulicówka, część płd. - zabudowa jednodworcza, nieregularna na „terpach”; (Quade – ulicówka „zwarta”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

101

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

blokowy częściowo

zniekształcony

nie zachowały się

brak 40%przykład najnowszego osadnictwa porozbiorowego lokalizowanego na najmłodszych terenach; krajobraz wciąż przekształcający się – tereny czynne deltotwórczo,

łanowy kolonijny

ok. 10-12 20 XIX-wieczna zabudowa drewniana 7.

duże zmiany w fi zjonomii wsi po wybudowaniu w latach międzywojennych zespołu domów dla straży granicznej (?) oraz dużej szkoły (lata 30-te); przykład różnicy między wsią przewoźniczą typową a wsią o funkcji mieszanej – położonymi na identycznym terenie (do porównań wsie: Zawadka- Robakowiec nr 184, Wierciny nr 183 oraz Krzewiny nr 157),

łanowy i blokowy

ok. 20 30 cmentarz ewangelicki 75%stosunkowo dobrze zachowany przykład osadnictwa najnowszego (porozbiorowego),

blokowy ok. 23-25 35 brak; (istniał1 wiatrak) 75%dobrze zachowany przykład osadnictwa najnowszego (porozbiorowego); w rejonie wsi wiele przepraw lokalnych (delta Nogatu),

niwowo- łanowy

ok. 10 15kościół z 1754r. (w ruinie); XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz ewangelicki

80%wysoki stopień zachowania ukształtowania terenu w rejonie dawnej przeprawy (na południowym brzegu Nogatu),

łanowy ok. 4 8

kościół z XIV w., szkieletowy; duże gospodarstwo z parkiem – dwór drewniany; zabudowa drewniana z końca XVIII w. oraz szkieletowa z pocz. XX w.; cmentarz; (istniały 2 wiatraki w okolicy)

80%

dobrze zachowany przykład typowego planu wsi lokacyjnej; dobrze zachowany i czytelny rozłóg (można porównać z wsią Leszkowy nr 8); w XIX w. przeprowadzono przez wieś kolejkę „buraczaną” i wąskotorową; przykład przekształcania dużej zagrody w bazę PGR,

wieś bez gruntów

kmiecychok. 6-7 20 brak 40%

duże ubytki w zabudowie; typ wsi podobny jak dla Zawadki- Robakowca (nr 184) Wiercin (nr 183) i częściowo Jazowej (nr 152)

brak ok. 3 10 brak 50%duży stopień zniszczenia zabudowy, zachowane ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych; nowa zabudowa bazy PGR,

łanowy ok. 8 10

kościół z XIV w.; 2 domy podcieniowe; cmentarz; (istniał 1 wiatrak; istniał kościół ewangelicki oraz zbór menonicki wraz z cmentarzem)

80%przykład typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej, nieco zniekształcony; w okolicy zachowana zabudowa jedno,

blokowy ok. 7 10 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%przykład jednego z typów krajobrazu „kolonijnego” stosunkowo młodego – dobrze zachowany; zabudowa wsi związana z wodą,

łanowy ok. 17 20

Kościół z 1330r.; 5 domów podcieniowych (w tym 2 z podcieniem rozebranym, jeden dom zbudowany przez Piotra Loewena); 2 cmentarze; XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał kościół ewangelicki z XVI w.; istniał 1 wiatrak)

75%

przykład dobrze zachowanego planu wsi; duża ilość cennych domów podcieniowych; w okolicy opuszczone siedliska zabudowa jednodworczej; w XIX wieku przeprowadzono w okolicy wsi kolejkę „buraczaną” i wąskotorową,

łanowy ok. 20 30 kościół drewniany z 1852r.; cmentarz 75%jeden z najciekawszych typów planów występujących na Żuławach; na płd. od wsi odmienne formy (wieś Swaryszewo nr 180); wieś rozbudowująca się; spore przekształcenia,

łanowy ok. 4-5 71 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana

75%w okolicy duże zgrupowanie zabudowy jednodworczej dobrze zachowanej,

łanowy kolonijny

ok. 4 6 XIX-wieczna zabudowa drewniana 60%przekształcenia spowodowane nową zabudową; czytelny rysunek rozłogu; oprócz typowego rozłogu łanowego kolonijnego daje się zauważyć forma niwowa (?),

nieczytelny, częściowo łanowy i

blokowy (w okolicy)

zachowana zabudowa

miejska z XIX wieku

kościół poewangelicki z 1833r.; 1 dom podcieniowy Zbudowany przez Piotra Loewena; most zwodzony z końca XIX w.; (istniał jeszcze jeden kościół katolicki)

dla miasta – 40%, okolica – 30%

żywiołowy rozwój zabudowy na terenach podmiejskich; duże obszary nowych ogródków działkowych (położonych bardzo niekorzystnie na terenach zalewowych rzeki Tugi); nowe osiedla blokowe,

blokowy ok. 10-12 20XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniały 2 wiatraki)

60%przekształcenia spowodowane wtórnym podziałem terenu – nowe działki siedliskowe o mniejszej skali; zniekształcony rozłóg,

łanowy oraz blokowy

ok. 8 21

kościół z XV w.; 4 domy podcieniowe (w tym zagroda zbudowana przez Piotra Loewena); 2 cmentarze (jeden menonicki); XIX-wieczna zabudowa drewniana; zajazd z poł. XVIII w.

75%prawie całkowicie zachowana zabudowa jednodworcza w płn. części wsi; duże nagromadzenie cennej zabudowy historycznej dobrze zachowanej w całych zespołach,

102

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Orłowskie Pole Orloff erfeldeNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b

1526 (Schm); 1550-1629 (Btr)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Osłonka Grenzdorf „A”Nowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1735 (AP) kolonijna późna

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Piecewo PietzkendorfNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b 1550 (Btr)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka na „terpach” i łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Płotnik PletzendorfNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b poł. XVI w. (Cieś)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Podwale HegewaldNowy Dwór

Gdańskielbląskie ZE1b 1703-1706 (AP) kolonijna późna

rzędówka na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”; Geisler – nie wymienia)

Powalina WalldorfNowy Dwór

Gdańskielbląskie ZE1b 1715 (AP) kolonijna późna

zabudowa Jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Rakowiska. KrebsfeldeNowy Dwór

Gdańskielbląskie ZE1b 1395 (Btr, AP)

kmieca, później kolonijna (?)

łańcuchówka przywałowa; (Quede – łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka)

Rychnowo RückenauNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b 1321 (Btr) Kmieca

owalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Siedem Włók Siebenhuben

Obecnie Tujskie

PoleNowy Dwór

Gdański

elbląskie W ŻM1b poł. XVI w. (Cieś)kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa Jednodworcza nieregularna na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – nie wymienia)

Solnica LakendorfNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1600 (Btr); 1715 (AP) kolonijna późna

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka)

Stobna StubaNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1353 (Btr, AP) rybacka

ulicówka wodna (!); (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Suchowo Goldberg-RosenortNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b

1600 (Btr – Rosenort; 1703-1706 (AP

– Goldberg)kolonijna późna

Goldberg – łańcuchówka przywalona na „terpach”, Rosenort – zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Swaryszewo KeitlauNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1640 (AP)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

rzędówka przywałowa; Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Tuja TiegeNowy Dwór

Gdańskielbląskie M ŻM1b 1345 (Schm) kmieca

owalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Tujec (Lub Tujce) TiegenhagenNowy Dwór

Gdańskielbląskie M ŻM1b

1352 (Btr, Schm); 1550-1629 (Btr)

kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

szeregówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – rzędówka)

Wierciny WölfsdorfNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b XVI w. (Cieś)

kolonijna (osadnicy „olęderscy”) i przewoźnicza (?)

szeregówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Zawadka-Robakowiec

Hakendorf-RobachNowy Dwór

Gdańskielbląskie ŻE1b 1594 (AP) przewoźnicza

szeregówka przywałowa; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – rzędówka bagienna)

103

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

blokowy ok. 9 15cmentarz (częściowo menonicki); (istniał zbór menonicki z 1751r.

80%

pomimo częściowego zaniku zabudowy – dobrze czytelne siedliska w postaci pagórków osadniczych; można zaobserwować tradycję siedliskową – wznoszenie współczesnych zagród na opuszczonych „terpach”,

łanowy kolonijny

ok. 10 20 brak; (istniały 3 wiatraki) 75% dobry przykład osadnictwa „najmłodszego”,

blokowy ok. 1-2 25brak; (istniały 2 wiatraki-pompy i 2 wiatraki-młyny)

80%pomimo zniszczenia zabudowy bardzo czytelne ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych,

blokowy ok. 10 10! XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%

wyjątkowo dobrze zachowane siedliska wraz z zabudową; przykład jednego z typowych rozwiązań planu wsi kolonijnej; plan częściowo zniekształcony przebiegiem trasy E-81 Gdańsk-Elbląg,

łanowy kolonijny

ok. 10-12 17 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80% bardzo czytelna forma rozłogu,

blokowy oraz łanowy

kolonijnyok. 15 25 XIX-wieczna zabudowa drewniana 50%

jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” o młodszej genezie) dobrze zachowany i czytelny; interesująca mieszana forma rozłogu,

łanowy ok. 15 18-20 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%przykład charakterystycznego dla tego rejonu Żuław osadnictwa (plan i związek zabudowy wiejskiej z rzeką),

łanowy ok. 4 5XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniały 3 wiatraki-młyny nad rzeką Świętą)

60%ubytki w zabudowie siedlisk; w XIX w. przeprowadzono kolejkę „buraczaną” i wąskotorową co spowodowało pewne zniekształcenia planu wsi,

blokowy ok. 1-2 5 brak 75%

Dobrze zachowane ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych; typ rozplanowania charakterystyczny dla tego rejonu Żuław (m.in. porównać można wsie: Piecewo nr 170, Orłowskie Pole nr 168 i Dziewięć Włók k) Jeziernika nr 149),

łanowy kolonijny

ok. 30 40 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%zachowany wyraźny związek zabudowy wiejskiej z pobliską rzeką (do porównania podobna wieś: Rakowiska nr 174)

łanowy kolonijny oraz

łanowyok. 18-20 25 XIX-wieczna zabudowa drewniana prawie 100% (!)

niezmiernie interesujący przykład prawie całkowicie zachowanego krajobrazu historycznego; duże nagromadzenie zagród typu holenderskiego; dobrze zachowany typ rozłogu i plan wsi (przy tym jeden z bardziej interesujących); na uwagę zasługuje także długa tradycja miejsca,

blokowy ok. 3-4 15

XIX-wieczna zabudowa drewniana; duża zagroda z domem murowanym (dworkiem ?) i parkiem; jeden z większych cmentarzy menonickich; (istniał zbór menonicki; istniał 1 wiatrak)

75%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; duże ubytki w zabudowie lecz czytelne siedliska w postaci pagórków osadniczych,

łanowy kolonijny

ok. 4-5 10 brak; (istniały 2 wiatraki-pompy) 75%

krajobraz historyczny wsi i okolicy stosunkowo dobrze zachowany; typ krajobrazu dobry do porównania z innymi (późniejszymi) formami osadnictwa wzdłuż Panieńskiej Strugi (podobne warunki naturalne),

łanowynie zachowały

się

kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz

60%

istnieje ciekawy materiał ikonografi czny związany z wsią: reprodukcja projektu całej zagrody autorstwa Piotra Loewena znajdująca się w inwentarzu Schmid’a (dom mieszkalny z podcieniem); charakter wsi przekształcony z powodu lokalizacji zakładu PGR; wykorzystywanie dawnych dużych działek siedliskowych na bazy kolejnych zakładów rolnych,

łanowy ok. 6 9kościół z XIV w., rozbudowany w XVII w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz

80%stosunkowo dobrze zachowany krajobraz historyczny wsi (siedliska i zabudowa)

wieś bez gruntów

kmiecychok. 20-25 40

kościół z 1924r.; 2 cmentarze – przykościelny oraz menonicki; (istniał zbór menonicki ? – oznaczony na mapach jako Baptische Kirche)

75%

nie ustalona funkcja wsi; brak pól uprawnych natomiast w pobliżu duże obszary wspólnych (nieograniczonych) łąk na terenach zalewowych wzdłuż Nogatu; sytuacja krajobrazowa podobna jak dla wsi: Zawadka- Robakowiec nr 184, Jazowa nr 152 oraz Krzewiny nr 157)

wieś bez gruntów

kmiecychok. 17 20 brak 80%

dość dobrze zachowane ukształtowanie terenu w miejscu dawnej przeprawy przez Nogat; forma krajobrazowa wsi i otoczenia typowa dla terenów położonych wzdłuż Nogatu (do porównania wsie: Jazowa nr 152, Wierciny nr 183, Krzewiny nr 157),

104

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Żelichowo PetershagenNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b 1328 (Btr); 1550 (Btr)

kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

łańcuchówka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – rzędówka bagienna)

Żelichówko ReinlandNowy Dwór

Gdańskielbląskie W ŻM1b 1725 (Btr) kolonijna późna

łańcuchówka na „terpach”; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka)

Brzózki Bröske Nowy Staw elbląskie W ŻM1b

1318 (Grn – wzmianka); 1361 (Btr, Grn

– przywilej lokacyjny); 1476 (Grn – odnowienie

lokacji)

kmiecaulicowo – placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Chlebówka Brodsack Nowy Staw elbląskie W ŻM1b1314 (Grn – wzmianka);

1381 (Btr, Grn – przywilej lokacyjny)

kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Dębina Eichwalde Nowy Staw elbląskie W ŻM1b1341 (Schm –

wzmianka); 1351 (Schm – przywilej lokacyjny)

kmiecaulicowo – placowa żuławska; (Quade – owalnica oraz ulicówka; Geisler – ulicówka)

Kącik Neuteicher Hinterfeld

Nowy Staw elbląskie W ŻM1b po 1772 (Geisler) kolonijna późnarzędówka na „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna” oraz rzędówka; Geisler – rzędówka)

Laski Leske Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1333 (Schm, Btr) folwarkprzysiółek placowy; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Lipinka Lindenau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1321 (Schm, Btr, Grn) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Lubstowo Lupushorst Nowy Staw elbląskie ŻElb 1361 (Btr, Grn) kmiecaowalnica; (Quade – dwuulicówka; Geisler – ulicówka)

Mirowo Mierau Nowy Staw elbląskie W ŻMlb1318 (Grn); 1324- 1338

(Btr)kmieca

ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Mortąg Irrgang Nowy Staw elbląskie W ŻMlb 1315-1324 (Btr, Grn) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Myszewo Gr. Mausdorf Nowy Staw elbląskie ŻEIb 1332 (Btr, Grn) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade – owalnica oraz dwulicowa); Geisler – ulicówka)

Nidowo Niedau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1356 (Btr, Grn) kmiecaulicowo – placowa żuławska; (Quade – dwuulicówka; Geisler – ulicówka)

Nowy Staw Neuteich Nowy Staw elbląskie W ŻM1b

p. 1300 (Btr- mapa); 1298-1303 (Schm); 1316

(Schm – nowy przywilej); 1474 (Grn – odnowienie

przywileju) obok: Neuteichsdorf (obecnie dzielnica miasta) - 1310

(Btr)

wieś – kmieca

wieś – ulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – łanowa; Geisler – ulicówka); miasto na prawie chełmińskim

Półmieście Neuteich Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1351 (Btr, Grn) kmieca

szeregówka przywałowa oraz zabudowa jednodworcza regularna; (Quade – rzędowa „luźna” oraz rzędówka; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Pręgowo Prangenau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1350 (Schm, Btr,Grn) kmiecaulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – rzędówka; Geisler – ulicówka)

Świerki Tannsee Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1318 (Schm) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Tralewo Tralau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1399 (Grn); 1470 (Btr) kmiecaulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Trępnowy Trempenau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1.1376 (Btr) kmiecaulicówka jednostronna (półwieś); (Quade – łanowa; Geisler – rzędówka)

105

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

łanowy ok. 8 10XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz menonicki

75%przekształcenia pod wpływem ośrodka miejskiego – Nowego Dworu,

łanowy kolonijny

ok. 12-14 20 brak dobrze zachowany 75% przykład krajobrazu „kolonijnego” o później genezie,

łanowy ok. 5-6 91 dom pod.; (istniał jeszcze jeden dom podc.)

75%dobrze zachowany plan wsi; czytelny układ siedlisk oraz zabudowy,

łanowy ok. 2-3 8-10 brak 75%niewielkie przekształcenia spowodowane zmianą przebiegu drogi wiejskiej,

łanowy ok. 3-5 6 brak; (istniał 1 dom podcieniowy) 75%przykład przekształcenia się planu – czytelny różnica w porównaniu do katastru z 1824)61r.

łanowy kolonijny oraz

blokowyok. 20 30 brak; (istniał 1 wiatrak) 75%

w okolicznej zabudowie jednodworczej duże ubytki; czytelne ślady opuszczonych siedlisk; czytelny rozłóg; przykład osadnictwa „najmłodszego”

łanowy i blokowy

prawie wszystkie

3 większe zagrody

brak 80%dobrze zachowana zabudowa i siedliska; przykład nawarstwień osadniczych czytelnych w planie wsi,

łanowy ok. 2-3 131 dom podcieniowy; cmentarz; (istniał kościół z 1638r. – spalony w XIX w.; istniał 1 wiatrak)

60% (dla wsi – 10%)

wysoki stopień przekształceń degradujących krajobraz historyczny spowodowanych lokalizacją dużego zakładu PGR – m.in. dom podcieniowy zamieniony na bazę administracyjną zakładu,

niwowo- łanowy

ok. 8-9 10-12 brak 80%dobrze czytelny plan owalnicowy wsi; czytelna forma rozłogu; przekształcenia rozbudową wsi jedynie w części płn., raczej nie wpływają na odbiór krajobrazu historycznego,

łanowy ok. 3-4 10cmentarz; (istniał 1 dom podcieniowy; istniał kościół)

80%dobrze zachowany rozłóg; dobrze zachowany plan wsi (pomimo wymiany zabudowy),

łanowy ok. 1-2 4-5 brak 50%prawie całkowicie zniekształcony plan; niekorzystny wpływ lokalizacji zakładów PGR – m.in. przekształcenie zachowanych dużych zagród w bazy produkcyjne,

łanowy ok. 10-11 16-18

kościół z XIV w.; dawna karczma z końca XIX w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana\; cmentarz; (istniał 1 wiatrak)

75%w okolicy duże zgrupowanie zabudowy jednodworczej; nietypowo zlokalizowany kościół – być może wieś ze śladami nawarstwień (?),

łanowy ok. 3-4 6-8 brak 75% dobry przykład typowej lokacyjnej wsi żuławskiej,

łanowy wieś – ok. 6 10wieś (dzielnica) - 1 dom podcieniowy; Spichlerz miasto – kościół z XIV w.; kościół z 1898-1899r.

60%

w XIX w. rozbudowa miasteczka; XIX-wieczna zabudowa browaru i cukrowni; czytelny plan lokacyjny miasta; nowa zabudowa blokowa na obrzeżach; w okolicy dobrze zachowana zabudowa jednodworcza w układzie holenderskim,

łanowy oraz blokowy

ok. 3oraz ok.

5-6

4-5 10

brak 75% przykład związku nazwy wsi z jej planem,

łanowy ok. 3 6-71 dom podcieniowy; cmentarz ewangelicki; (istniał kościół z 1637r.)

60%występują nieznaczne przekształcenia; zasadniczo nie istnieją niekorzystne czynniki przekształceń,

łanowy ok. 4 11

kościół z 1798r. – szkieletowy; 1 dom podcieniowy; cmentarz ewangelicki; (istniał kościół z 1823r. – szkieletowy; istniały jeszcze 2 domy podcieniowe; istniał 1 wiatrak)

75% przykład lokacyjnej wsi żuławskiej o dobrze zachowanym planie,

łanowy ok. 3-4 6 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%przekształcenia spowodowane lokalizacją dużego zakładu PGR – m.in. wykorzystanie zachowanej zabudowy zagrodowej na bazy produkcyjne,

łanowy ok. 3-4 5-61 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana

75%przykład typowego często spotykanego w najbliższej okolicy planu lokacyjnego innego typu (półwieś)

106

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Widowo Wiedau Nowy Staw elbląskie ŻE1b1384 (Btr); 1564 (Grn – odnowienie lokacji)

przewoźniczaprzysiółek placowy; (Quade – rzędówka; Geisler – rzędówka bagienna)

Gniazdowo Schönhorst Ostaszewo elbląskie W ŻM1b1333 (Sch, Btr –

wzmianka); 1349 (Schm – przywilej lokacyjny)

kmiecaulicówka jednostronna (półwiś); Quade – łanowa oraz rzędówka; Geisler – ulicówka)

JeziernikOstaszewo

Ostaszewo Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1334 (Sch, Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

Mirówko Ostaszew

Miereuer Walde Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1364 (Btr); XVI w. (Btr)kmieca później kolonijna (osadnicy „olederscy”)

łańcuchowka przywałowa na „terpach”; (Quade – łanowa; Geisler – nie wymienia)

Nowa Cerkiew Neukirch Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1342-1345 (Schm, Btr) kmiecaulicowo- placowa żuławska; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Nowa Kościelnica Neu-Münsterberg Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1352 (Schm, Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka i rzędówka; Geisler – ulicówka)

Ostaszewo Schönenberg Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1353 (Btr) kmieca i przewoźniczaowalnica; (Quade – dwulicówka; Geisler – ulicówka)

Palczewo Palschau Ostaszewo elbląskie W ŻM1b1321 (Schm- wzmianka);

1344 (Schm, Btr – przywilej lokacyjny)

kmieca i przewoźniczaulicówka jednostronna przywałowa; (Quade – rzędówka oraz łanowa; Geisler – ulicówka)

Nowe Kusy Kussfeld Ostaszewo Elbląskie W ŻM1b p. 1300 (Btr-mapa) folwarkfolwark oraz przysiółek ulicowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Janowo Jankendorf Rychliki Elbląskie PIł p. 1300 (Btr-mapa) folwark folwark oraz przysiółek ulicowy

Jelonki Hirschfeld Rychliki elbląskie W E1b XIV w. (Geisler) kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Kwietniewo Kgl. Blumenau Rychliki elbląskie W E1b XIX w. (SGKP) kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – nie wymienia)

Marwica Mała Kl. Marwitz Rychliki elbląskie PIł p. 1300 (Btr-mapa) folwarkfolwark oraz przysiółek ulicowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka „poszerzona”

Rychliki Reichenbach Rychliki elbląskie W E1b XIV w. (SGKP) 2.kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia; Geisler – nie wymienia)

Święty Gaj Heiligenwalde Rychliki elbląskie PIł p. 1300r. (Btr-mapa) kmiecaulicówka; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Janówka Jpnasdorf Rychliki elbląskie M ŻM1b 1399 (Btr, Grn) kmiecaulicówka jednostronna przywałowa; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Kaszynos Katznase Rychliki elbląskie M ŻM1b 1367 (Sch, Btr, Grn) kmiecaprzysiółek ulicowy; (Quade – ulicówka; Geisler – ulicówka)

107

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

wieś bez gruntów

kmiecych

nie zachowały się

brak 10%

wieś nie zachowana; częściowo czytelne ukształtowanie terenu w rejonie przeprawy przez Nogat; interesująca odmienność pierwotnego planu wsi w stosunku do pozostałych wsi przewoźnych wzdłuż Nogatu (do porównania: Krzewiny nr 157; Wierciny nr 183 i Zawadka-Robakowiec nr 184),

łanowy ok. 4-5 6

1 dom podcieniowy; spichlerz z XVIII w.; XIX-wieczna zadbudowa drewniana; cmentarz ewangelicki; (istniała kaplica z 1637r. – w ruinie był już w 1669r. ?!; istniał jeszcze jeden dom podc.

75% widoczne wtórne przekształcenia planu,

łanowy ok. 6-8 12-14

kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz ewangelicki; (istniał jeszcze jeden dom podc.)

75% przykład lokacyjnej wsi zuławskiej – ulicówki,

blokowy ok. 4-5 10 brak 40%duże ubytki w zabudowie; dobrze widoczne slady siedlisk w postaci pagórków osadniczych,

łanowy ok. 6 13

kościół z 1879r.; zbór ewangelicki z 1838r. – szkieletowy; 3 domy poc.; spichlerz z I poł. XIX w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; 2 cmentarze – katolicki i ewangelicki; (był jeszcze 1 dom podcieniowy – spalony w 1985r. !

75%w planie wsi zanika druga ulica wiejska; do niedawna było duże nagromadzenie domów podcieniowych,

łanowy ok. 4-5 12

2 domy podcieniowe; spichlerz z pocz. XIX w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz; (istniał jeszcze jeden dom podc.)

75%przekształcenia spowodowane rozwojem wsi; wpływ położenia przy trasie E-81 Gdańsk-Elbląg oraz przy moście przez Wisłę,

łanowy ok. 5-6 16

kościół z XIV w. – w ruinie; kościół z 1873-1874; 2 cmentarze – katolicki i ewangelicki; XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał 1 wiatrak)

75%

wieś rozbudowująca się – gminna; postępujące przekształcenia; nowa, sprzeczna z formami tradycyjnymi zabudowa; w rejonie dawnej przeprawy zachowany dom przewoźny z 1897r.; dobrze zachowane ukształtowanie terenu w miejscu przeprawy,

4.łanowy ok. 5-6 8-10

zbór ewangelicki z 1712r.;wiatrak murowany z I poł. Xix. – jeden z lepiej zachowanych; cmentarz ewangelicki; (istniały 2 domy podcieniowe)

75%przykład ewolucji wsi: półwiś – wieś o zabudowie obustronnej (zagrody duże); współcześnie pierwotny plan słabo czytelny

bez gruntów kmiecych

ok. 7 10 zespół dworski z 2 poł. XIX w. 60%w zespole dworsko- folwarcznym obecnie stadnina koni, funkcja nie powodując niekorzystnych przekształceń,

bez gruntów kmiecych

ok. 2-3 10 zespół dworski z ok. poł. XIX w. 40%zespół dworsko-folwarczny zajęty obecnie przez zakład PGR; znaczne przekształcenia,

niwowo- łanowy

ok. 15 35kościół z ok. xv w.; 5 domów podcieniowych; 2 cmentarze,; zespół dworsko-folwarczny

40%

duże ubytki z zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi – nowa zabudowa, nowe formy; zachowany układ drożny i tradycja siedlisk; duże nagromadzenie domów podcieniowych – przykład wpływu architektury żuławskiej na tereny obrzeżne,

niwowo- łanowy

ok. 15 35kościół z ok. XV w.; cmentarz przykościelny oraz cmentarz poza wsią; (istniały 2 domy podcieniowe)

40%

duże uzytki w zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi; dużo współczesnej zabudowy o obcych historycznie formach; wieś stanowi przykład wpływów kulturowych Żuław na tereny obrzeżne,

bez gruntów kmiecych

ok. 5 10 zespół dworski z ok. poł. XIX w. 40%zespół dworsko-folwarczny zajęty obecnie przez zakład PGR; znaczne przekształcenia obserwuje się zanikanie zabudowy; wieś zmniejszająca się,

niwowo- łanowy

ok. 15 35kościół z ok. XV w.; 2 domy podcieniowe; 2 cmentarze – jeden przykościelny, drugi na krańcu wsi

40%

duże ubytki w zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi – zniekształcony plan; wymiana zabudowy historycznej na współczesną; wieś stanowi przykład wpływów kulturowych Żuław na tereny obrzeżne,

niwowo- łanowy

ok. 10 16kościół z XIV w.; dom podc. (z podcieniem wnękowym); zespół zagrody z końca XVIII w.; cmentarz

60% wieś przekształcająca się; mocno zniekształcony rozłóg,

łanowy ok. 4 5-6 brak; (istniały 4 domy podcieniowe) 75%duże przekształcenia w zakresie formy architektonicznej zabudowy; istnieje dobry materiał kartografi czny porównawczy – kaster z 1823-1824r. oraz z 1862-1869r.,

łanowy ok. 2-3 61 dom podcieniowy; (istniał kościół z 1705-1706r. – szkieletowy, obecnie przeniesiony doElbląga)

50% odcinka

likwidacja głównego traktu historycznego „Via Elbigensis” przebiegającego przez wieś spowodowała samorzutny, niezgodny z pierwotnym planem rozwój wsi; lokalizacja zakładu PRG; przeniesienie kościoła (jednego z ładniejszych szkieletowych obiektów sakralnych zubożyło krajobraz historyczny wsi,

108

nazwa miejscowości

nazwa do 1945 roku

gminawojewództwo (stan sprzed

1999 r.)

kraina geografi czna

data powstania pierwotna funkcja typ planu

Klecie Klettendorf Stare Pole elbląskie M ŻM1b1398-1399 (Schm, Grn

– wzmianka)

kmieca poźniej kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

przysiółek ulicowa oraz w okolicy zabudowa Jednodworcza nieregularna; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Kławki Klakendorf elbląskie M ŻM1b 1351 (Btr, Grn) folwarkprzysiółek ulicowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – folwark)

Krasnołęka Schönwiese Stare Pole elbląskie M ŻM1b 1340 (Schm, Btr, Grn) kmiecałańcuchówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Kraszewo Pruppendorf Stare Pole elbląskie M ŻM1b 1321 (Btr) folwarkprzysiółek ulicowy; (Quade – ulicówka „luźna”; Geisler – folwark)

Królewo Königsdorf Stare Pole elbląskie M ŻM1b1340 (Schm, Btr); 1485

(Schm, Grn – odnowienie przywileju)

kmieca później kolonijna (osadnicy „olederscy”)

łańcuchówka przywałowa; (Quade – rzędówka; Geisler – ulicówka)

Krzyżakowo Hotzendorf Stare Pole elbląskie M ŻM1b

1330 (Schm, Btr – wzmianka); 1476 (Schm,

Grn – odnowienie przywileju)

kmiecaprzysiółek placowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – ulicówka)

Parwark Parwark Stare Pole elbląskie M ŻM1b

1321 (Btr); 1476 (Grn – przywilej lokacyjny

zmieniający lokację na prawie pruskim na prawo

chełmińskie)

folwark oraz wieś kmieca

przysiółek placowy; (Quade – nie wymienia; Geisler – folwark)

Stare Pole Altfelde Stare Pole elbląskie M ŻM1b1330 (Sch, Btr, Grn);

1580 (Cieś)

kmieca poźniej kolonijna (osadnicy „olederscy”)

owalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka „poszerzona”)

Szaleniec Th örichthof Stare Pole elbląskie M ŻM1b1360 (Schm, Btr); 1398

(Grn); poł XVI w. (Cieś)

folwark zakonny później królewski, następnie wieś kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

zabudowa Jednodworcza blokowa na „terpach”; (Quade – osadnictwo rozproszone; Geisler – osadnictwo rozproszone)

Dąbrowo Sommerau Stare Pole elbląskie M ŻM1b1383 (Btr); 1398 (Grn

– wzmianka); 1441 (Grn – przywilej lokacyjny ?)

kmieca później kolonijna (osadnicy „olęderscy”)

ulicówka; (Quade – rzędówka; Geisler – ulicówka)

Złotowo Reichfelde Stare Pole elbląskie M ŻM1b

1331 (Schm, Btr – wzmianka); 1342

(Schm, Grn – przywilej lokacyjny

kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler – ulicówka)

Tropy Sztumskie Trop Stary Targ elbląskie M ŻM1bp. 1300r. (Btr-mapa);

1271 (Schm)kmieca

ulicówka; (Quade – nie wymienia; Geisler – nie wymienia)

109

typ rozłogu

liczba siedlisk o zachowanej

formie historycznej

Pierwotna liczna siedlisk historycznych

ważniejsze zabytki architektury i zieleni

stopień/procent zachowania

form krajobrazu historycznego

komentarz

blokowy ok. 2-3 51 dom pod.; XIX-wieczna zabudowa drewniana

75%prawie całkowity zanik pierwotnej formy planu (przysiółka); wieś rozbudowana w czasach kolonizacji „olęderskiej”,

łanowy ok. 2-3 4 1 dom podcieniowy 75%dobrze zachowany przykład osadnictwa typowego dla południowych granic Żuław – osady związane z własnością ziemską (folwarki),

łanowy ok. 1-2 5niewielki park w jednej z większych zagród; (istniał 1 dom podcieniowy)

20%

zasadnicze przekształcenia planu wsi spowodowane zmianą komunikacji (wyłącznie odcinka historycznego traktu (Via Elbigensis”); wieś zanikająca; duże ubytki w zabudowie; wieś Krasnołęka razem z wsią Królewo (nr 225) stanowi zespół „podwójna” wieś z osią w postaci Starego Nogatu, podobna do typu ulicówki wodnej,

łanowy ok. 4 4! brak 75%

przekształcenia związane z lokalizacją zakładu PGR; na uwagę zasługuje fakt kompletnego zachowania siedlisk wraz z zabudową; istnieje możliwość porównania z planem katastralnym z 1862r.; przykład osadnictwa związanego z większą władnością ziemską, spotykanego najczęściej na południowym krańcu Żuław,

łanowy ok. 3-4 8

kościół z 1821r. (na miejscu starszego); kapliczka gotycka; 1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz ewangelicki (najstarszy nagrobek z 1798r.); (istniał jeszcze jeden dom podc. – obecnie przeniesiony doElbląga)

75%

wieś stanowi zespół z wsią Krasnołęka (nr 223) - „podwójna” wieś z osią w postaci Starego Nogatów, podobna do typu ulicówki wodnej; w inwentarzu Schmid’a występuje opis planu wsi jako „reihen” (rzędówka); przez wieś przebiega fragment traktu historycznego „Via Elbigensis” – obecnie droga kolkaln,

łanowynie zachowały

siękościół z XIV w.; cmentarz; zespół dworski z parkiem

60%destrukcyjny wpływ na pierwotny plan wsi nowej drogi; występuje nowa forma planu rozwijającej się współcześnie wsi; zanik formy pierwotnej,

łanowy 1 3 brak 60% obecnie we wsi jest zakład PGR,

łanowy ok. 1-2 10

kościół z 1879r.; cmentarz katolicki (najstarszy nagrobek z 1822r.); (istniał 1 dom podcieniowy; istniał zbór menonicki)

40%

wieś przekształcająca się i rozbudowująca się – gmina; plan wsi nieczytelny; osiedla mieszkaniowe zakładu PGR; we wsi Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolnictwa z dużym zapleczem gospodarczym,

łanowy częściowo

zniekształconyok. 5-6

1 dom podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa drewniana; dwór i folwark z końca XIX w.; cmentarz menonicki

75%zachowane częściowo ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych; folwark (większa zagroda) przekształcony w zakład PGR,

łanowy ok. 4-5 7 brak 80%zachowany dobrze historyczny krajobraz okolicy; sporo zabudowy jednodworczej dobrze zachowanej,

łanowy ok. 2-3 7

2 domy podcieniowe; zagrody typu holenderskiego z końca XVIII w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana; (istniał jeszcze jeden dom podcieniowy)

75%zniekształcony nieco plan wsi; krajobraz historyczny okolicy dość dobrze zachowany,

niwowo-łanowy ok. 7 12 kilka domów podcieniowych 60%przykład wpływów kulturowych (architektura) Żuław na tereny obrzeżne,

110

Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1981

Arnold S., Geografi a historyczna, jej zadania i metody, [w:] „Przegląd Historyczny”, T. XXVIII, z. 1, Warszawa 1929

Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936

Baranowski I., Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, [:w] „Przegląd Historyczny”, t. 19, z. 1, Toruń 1915

Baudenkmäler im Oldenburger Land (Ländliche Siedlungen), Oldenburg 1980

Bertram H., Chronik des Danziger Deichverbandes, Danzig 1907

Bertram H., Die Entwickelung des Deich- Und Entwässerungwesens im Gebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seit

dem 14ten Jahrhundert, Danzig 1907

Bertram H., La Baume W., Kloeppel O., Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaft lichen Entwi-

ckelung, vorgeschichtlichen Besiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, „Quellen und Darstellungen zur Geschichte

Westpreussens, Westpreussischen Geschichtsverein“, H. 11, Danzig 1924

Bogdanowski J., Optymalizacja i kształtowanie krajobrazu o różnych formach przyrodniczych i różnej antropopresji, [w:]

„Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, R. 1979, z. 217

Bogdanowski J., Średniowieczne wsie placowe pod Krakowem w świetle planów katastralnych jako współczesny problem

regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława

Staszica”, nr 780, Geodezja z. 63, Kraków 1981

Bogdanowski J., Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Wiadomości ekologiczne”, T.

XXIX, R. 1983, z. 3

Bruzda J., Architektura krajobrazu w świetle malarstwa pejzażowego, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN”,

T. III, Kraków 1969

Cebulak K., Delta Wisły – powyżej i poniżej poziomu morza, Nowy Dwór Gdański 2010.

Cebulak K., Delta Wisły. System ochrony przed żywiłem wodnym i melioracja Żuław wielkich (o naturze i obliczach ziemi

nowodworskiej), [w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi. „Kolokwia Żuławskie”, t. I, Gdańsk 2001

Cebulak K., Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i melioracji Żuław Wielkich (o naturze i obliczach ziemi

nowodworskiej), [w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi, Kolokwia Żuławskie, t. I, Offi cina Ferberiana, Gdańsk 2001

Chilczuk M., Osadnictwo wiejskie Polski, Łódź 1970

Ciesielska K., Osadnictwo, „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych, [w;] „Studia

i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, T. XIX, z. 2, Poznań 1958

Ciołek G., Regiony budownictwa wiejskiego w Polsce, Warszawa 1943

Cyberski J., Mikulski Z., Stosunki hydrologiczne Żuław, [w:] Żuławy Wiślane, Gdańsk 1976

Dick J., Th e Russian mennonite House-barn of Manitoba. „A Study in Cultural Transformation”, University of Waterloo,

Ontario 1984

Die Eindeichung, Trockenlegung und /Besiedlung des Weichsel Deltas seit dem Jahre 1300 in ihrer geopolitischen Bedeutung,

[w:] „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein“, H. 72, Danzig 1935

Dorpen in Nederland – Dorpstypen, Brussel 1982

Fabiani-Madejska J., Odwiedziny Gdańska w XIX wieku, Gdańsk 1957

Filipska E., Cmentarze Mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo-historyczna, PP PKZ O/Toruń,

Toruń 1978, maszynopis

Fuchs M.G., Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicher und statistischer hinsicht,

Elbing 1818

Literatura

111

Geisler W., Die Weichsellandschaft von Th orn bis Danzig, Braunschweig 1922

Grass G., Psie lata, tłum. S. Błaut, Gdańsk 1987

Guthersohn H., Harmonie in der Landschaft , Solothurn 1956

Hartwich A., Geographisch-historische Landesbeschreibung derer dreyen In Polnischen Prussen liegenden Werder al des

Danziger- Elbing- u. Marienburischen, Königsberg 1722

Heise J., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. I. Pomerellen mit Ausnahme der Stadt Danzig, Danzig

1884-87

Heuer R., Die Holländerdörfer in der Weichselniederung um Th orn, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wis-

senschaft und Kunst zu Th orn“, H. 42, Th orn 1934;

Inglot S., Problem kolonizacji fl amandzko-holenderskiej w Niemczech i w Polsce, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, R. XLIII,

T. I, Lwów 1929

Kasiske K., Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters im Pommerellen, Königsberg 1938

Kasiske K., Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen Preussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934

Kerstan E.G., Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbing 1925

Kiełczewska-Zaleska M., O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, Warszawa 1956

Kizik E., Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium

z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994.

Klassen P.J, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii menonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002.

Klim R., Śladami Mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1994

Kloeppel O., Die bäuerliche Haus – Hof – Und Siedlungsanlage im Weichsel-Nogat-Delta, [w:] Das Weichsel-Nogat- Delta

Lorentz F., Gulgowski J., Mittelungen des Vereins für Kaschubische Volkskunde, Erster Band, Leipzig 1910

Ludwig K., Zur Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten, Marburg-Lahn 1961.

Majdecki L., Historia ogrodów, Warszawa 1978, s. 97, 474 i n.; G. Ciołek, Ogrody polskie, Warszawa 1954

Makowski J., Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych

warunkach, Gdańsk 1994,

Makowski J., Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 1895-1995, Gdańsk 1995

Makowski J., Wały przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacz-

nych wezbrań, Gdańsk 1997.

Mączak A., Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII wieku, Warszawa 1962

Mennonici na Żuławach, pr. zbiorowa wg koncepcji E. Milewicz, Gdańsk 2007.

Mężyński K., O menonitach w Polsce, [w:] „Rocznik Gdański”, T. XIX/XX, Gdańsk 1960-61;

Mężyński K., Z wędrówek menonitów pomorskich, gmina w Berdiańsku nad Morzem Azowskim, [w:] „Rocznik Gdański”

T. XXVIII, Gdańsk 1969

Mielczarski S., Odyniec W., Zarys dziejów …, op. cit.

Mielczarski S., Odyniec W., Zarys dziejów regionu, [w:] Żuławy Wiślane, Gdańsk 1976

Morcinek R., Pamiętnik Karola Glogera z pobytu na Żuławach w r. 1831 r., [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965

Morcinka R., Pamiętnik K. Glogera z pobytu na Żuławach w r. 1831 [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965

Novák Z., Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Kraków pierwsze wydanie 1950, drugie 2000

Ogier K., Dziennik podróży do Polski 1635-1636, wyd. ?

Opitz M., Żuławy – czas przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; M. Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły – krajobraz dla konesera,

Nowy Dwór Gdański 2009

Penner H., Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmundungsgebiet von der Mitte 16 Jahrhunderts bis zum

Beginn der preussischen Zeit, Karlsruhe 1940

Piątkowski A., Posiadłości ziemskie w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1972;

Piotrowska H., Roślinność Żuław wraz z Mierzeją Wiślaną, [w:] Żuławy Wiślane …

Pol W., Obrazki z życia i natury, Kraków 1870

Radig W., Die Siedlungstypen in Deutschland und ihre frühgeschichtlichen Wurzeln, Berlin 1955

Rhode C.E., Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und statistischer hinsicht, Danzig 1871

Rusiński W., Osady tzw. olędrów w dawnym województwie poznańskim, Poznań 1939

Schmid B., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. V. Marienburg, cz. 1. Die Städte Neuteich und

Tiegenhof und die Ländlichen Ortschaft en, Danzig 1919

112

Schumacher B., Niederländische Ansiedlung im Herzogtum Preussen zu Zeit Herzog Albrechts (1525-1568), Leipzig 1903

Semrau A., Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13 Jahrhundert, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Ve-

reins für Wissenschaft u. Kunst zu Th orn“, H. 42, Th orn 1934

Simon P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913

Stankiewicz J., Piotr Loewen – budowniczy żuławski, [w:] „Ochrona Zabytków”, R. 9, Nr 1/2, Warszawa 1956

Stankiewicz J., Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (na marginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lu-

stracji zabytków), Gdańsk 1958.

Szafran P., Ustawa wiejska dla Żuław Gdańskich [w:] „Rocznik Gdański”, T. 32, z. 2, Gdańsk 1972

Szafran P., Źródła do dziejów Żuław Gdańskich w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN, [:] „Libri Geda-

nensis”, R. 1972-73, T. VI-VII

Szafran P., Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981;

Szeliga J., Zagadnienia zamian linii brzegowej Zalewu Wiślanego w świetle wybranych map XVI-XIX wieku, [w:] „Rocznik

Elbląski”, T. V, Elbląg 1972

Szmygin B., …..

Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, pr. zbiorowa pod red. M. Opitza, Nowy Dwór Gdański 2001

Toeppen M., Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824

Tołwiński T., Urbanistyka, T. III Zieleń w urbanistyce, Warszawa 1963.

Wiebe H., Das Siedlungswerk niederländlischer Mennoniten im Weichselthal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum

Ausgang des Jahrhunderts, [w:] „Wiss. Beitrage zur Geschichte und Landeskunde Ost- Mitteleuropas“, nr 3, Marburg-Lahn

1952;

Zaborski B., O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Toruń 1935

Zaborski B., Osiedle wiejskie Pomorza, Toruń 1935

Zachować podcień. Zachowane w krajobrazie i pamięci, pr. zbiorowa, red. A.W. Brzezińska i J. Poczobut, Gdańsk – Pruszcz

Gdański 2010

Zirkwitz W., Das Dor um Danzig, Danzig 1940

Żuławiacy. Wspomnienia osadników żuławskich, red. J. Pawlik, Gdańsk 1973

Żuławy i Mierzeja Wiślana. Moje miejsce na ziemi, Gdańsk 2001.

Żuławy Wiślane, pr. zbiorowa, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976

Żuławy. W poszukiwaniu tożsamości, pr. zbiorowa pod red. A.W. Brzezińskiej, Gdańsk 2009

XIX w. panorama Nowego Dworu Gdańskiego.