Download pdf - VERBALNA FLUENTNOST KOD DECE SA LAKOM · PDF filepredstavljaju metod svesnog iznalaženja puteva ka cilju, što se izražava ... Nisu ustanovljene statistički značajne razlike u

595

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 595-612, 2011.

UDK: 159.922.76.072-056.313 ;81’233-056.313

ID: 188492044Originalni nau!ni rad

Milica GLIGOROVI"1 1DWDãD�%8+$Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju

VERBALNA FLUENTNOST KOD DECE SA LAKOM INTELEKTUALNOM OMETENO!"U2

Istra!ivanje je sprovedeno sa ciljem da se utvrdi nivo razvoja ver-balne "uentnosti, kao izraza sposobnosti stvaranja i primene strategija, kod dece sa lakom intelektualnom ometeno#$u (LIO). Uzorkom je obu-hva$eno 95-oro dece sa lakom intelektualnom ometeno#$u (LIO), uzra-sta 10-13.11 godina. IQ ispitanika je u rasponu od 50 do 70 (AS=60,43, SD=7,287). Sposobnost stvaranja strategija u verbalnom domenu proce-njena je testovima verbalne "uentnosti – semanti%ke i fonolo#ke. Fono-lo#ka "uentnost procenjena je Testom kontrolisanih usmenih asocijacija, a semanti%ka Testom kategorijalnog imenovanja. Kao osnovna varija-bla, koja ukazuje na kvalitet stvaranja e&kasne strategije, upotrebljen je skor produktivnosti (ukupan broj korektnih re%i). Osim toga, bele!en je broj ponovljenih re%i, kr#enja pravila i neologizama.

Rezultati dece sa LIO daleko zaostaju za fonolo#kom i semanti%-kom produktivno#$u dece tipi%nog razvoja sli%nog hronolo#kog uzra-sta. Nisu ustanovljene statisti%ki zna%ajne razlike rezultata na Testu kontrolisanih usmenih asocijacija i Testu kategorijalnog imenovanja me'u ispitanicima razli%itog uzrasta i pola. Utvr'ene su statisti%ki zna%ajne razlike postignu$a me'u ispitanicima vi#ih i ni!ih intelektu-

1 E-mail: [email protected]

2 Rad je proistekao iz projekta „Kreiranje protokola za procenu edukativnih potencijala dece sa smetnjama u razvoju kao kriterijuma za izradu individual-nih obrazovnih programa“, broj 179025 (2011-2014), !iju realizaciju #nansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije.


596

alnih sposobnosti u domenima broja korektnih re!i (p<0.000) i kr"e-nja pravila (p=0.018) na zadacima fonolo"ke #uentnosti. Statisti!ki zna!ajna razlika (p=0.012) postignu$a me%u ispitanicima vi"ih i ni&ih intelektualnih sposobnosti ustanovljena je i u domenu broja korektnih re!i na zadatku semanti!ke #uentnosti. Razlika u broju korektnih od-govora na zadacima fonolo"ke i semanti!ke #uentnosti kod dece sa LIO je visoko statisti!ki zna!ajna (p<0.000).

Klju!ne re!i: laka intelektualna ometenost, planiranje, primena strategije, verbalna #uentnost

UVOD

Ispitivanja strukturalnih karakteristika kognitivnog sistema kod osoba sa intelektualnom ometeno!"u (IO) ukazuju na sli#nost osnov-nih kognitivnih komponenti, ali i postojanje zna#ajne diskrepance na nivou speci$#nih strategija u razli#itim fazama obrade informacija u odnosu na osobe tipi#nog razvoja (Gligorovi", 2007, 2010; Gligorovi", Radi" %esti", 2010).

Osobe sa IO obi#no ispoljavaju te!ko"e u prilago&avanju zahte-vima zadatka, jer ne uspevaju da razviju e$kasne i sistematizovane strategije. U osnovi ovih te!ko"a je, prema mi!ljenju nekih autora, ne-razumevanje sopstvenih kognitivnih aktivnosti i na#ina na koji uspo-stavljanje odnosa izme&u sredstva i cilja doprinosi u#enju ili re!avanju problema u razli#itim kognitivnim sferama (Gavelek & Raphael, 1982, prema Barton, 1988).

Kod osoba sa IO je ograni#ena upotreba kognitivnih strategija, koje predstavljaju metod svesnog iznala'enja puteva ka cilju, !to se izra'ava te!ko"ama usmeravanja na zna#ajne dimenzije zadatka ili pra"enja vi!e dimenzija istovremeno, zanemarivanja irelevantnih informacija, osla-njanja na dimenzije koje su bile va'ne za re!avanje zadataka u prethod-nom iskustvu i sl. Te!ko"e stvaranja i odr'avanja strategije pri obradi informacija dovode do ograni#enja mogu"nosti usvajanja novih infor-macija. Sli#ni tipovi gre!aka strategije, te!ko"a inhibicije irelevantnih sadr'aja i sporosti obrade informacija vi&eni su u razli#itim zadacima koji zahtevaju upotrebu kognitivnih strategija (Kail, 1993; Merrill & Taube, 1996). Prema nalazima nekih studija, osobe sa lakom intelektu-

597

alnom ometeno!"u zahtevaju vi!e ve#be za postizanje automatizma u obradi informacije, a nivo interferencije informacija kod njih je znatno ve"i nego kod osoba tipi$nih sposobnosti (Merill, Cha & Moore, 1994).

Mehanizmi strategija se menjaju tokom detinjstva, relativno ne-zavisno od nivoa inteligencije. Rezultati longitudinalne studije razvo-ja strategije ukazuju na porast kori!"enja strategija i kod dece sa inte-lektualnom ometeno!"u i kod dece tipi$nog razvoja. Me%utim, uo$eno je i da deca sa intelektualnom ometeno!"u imaju te!ko"e kreiranja sopstvenih strategija, kao i transformacije i produbljivanja postoje"ih strategija (Turner, Hale & Borkowski, 1996).

Ispituju"i upotrebu strategije kod osoba sa IO zadatkom Hanojske kule, utvr%eno je da se sa uve"avanjem broja unapred planiranih poteza smanjuje uspe!nost izvr!enja (Numminen, Lehto & Ruoppila, 2001). U istom istra#ivanju utvr%eno je i da ove osobe $e!"e kr!e pravila zadatka, !to se obja!njava slabo!"u inhibitornih mehanizama, neophodnih za odr#avanje aktuelnog ”mentalnog seta”. Osim te!ko"a verbalne radne memorije (Numminen et al., 2000), kod osoba sa intelektualnom ome-teno!"u je u oblasti kratkoro$nog pam"enja uo$ljiva i slabost inhibitor-nih mehanizama. U zadacima prise"anja verbalnih sadr#aja asociranih dogovorenim senzornim signalom, ove osobe se $esto usmeravaju na sam sadr#aj slike koji ometa prizivanje stimulusnih re$i. Tako%e, infor-macije prisutne u intervalu izme%u prezentacije stimulusa i trenutka slobodnog prise"anja, irelevantne za zadatak, u$itavaju se u strukturu mnesti$kog materijala (Bray et al., 1996). Osobe sa IO ispoljavaju zna-$ajne te!ko"e i na zadacima verbalne &uentnosti, !to se povezuje sa brzi-nom pristupa leksi$kim jedinicama i problemima egzekutivne kontrole (Danielsson, Henry, Rönnberg & Nilsson, 2010).

Neke studije te!ko"e sticanja akademskih znanja kod dece sa la-kom intelektualnom ometeno!"u (LIO) dovode u vezu sa smanjenom sposobno!"u stvaranja sopstvenih strategija i primenom neodgovara-ju"ih i ne&eksibilnih strategija upam"ivanja i/ili re!avanja problema (Gligorovi", 2010; Gligorovi" i Buha 'urovi", 2010). Sposobnost pla-niranja i primene strategija se pojavljuje oko 4. godine #ivota deteta, zna$ajniji pomaci se odigravaju izme%u 7. i 9. i izme%u 11. i 13. godine, dok se (nalno sazrevanje odvija tokom adolescentnog perioda (Espy et al., 2001; Welsh, 2001). Sli$an razvojni trend, sa zna$ajnijim skokom u

Gligorovi", M., Buha, N.: Verbalna &uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno!"u


598

periodu izme!u 9. i 12. godine, pokazuju i sposobnosti e"kasnog pre-tra#ivanja mentalnog leksikona i generisanja jedinstvenih crte#a na zadacima verbalne i neverbalne $uentnosti (Levin et al., 1991; Welsh, Pennington & Groisser, 1991). Pretpostavlja se da se u osnovi sposob-nosti planiranja i primene strategija nalaze radna memorija, inhibi-cija i $eksibilnost, osnovni mehanizmi egzekutivnih funkcija, %ije se sazrevanje odvija tokom poslednjeg stadijuma razvoja egzekutivnih funkcija, od 10. do 14. godine i kasnije. Razvoj egzekutivnih funkci-ja se odvija paralelno sa anatomskim promenama frontalnog re#nja i njegovih veza sa ostalim delovima mozga (Jurado & Roselli, 2007).

Za procenu strategija pretra#ivanja i prizivanja informacija %esto se koriste zadaci verbalne $uentnosti, koji mogu istovremeno da daju korisne informacije o razvoju strategija i leksi%ko-semanti%ke mre#e tokom detinjstva. Strategije grupisanja i prebacivanja su indikator ra-zvoja strategija prizivanja, kao komponente egzekutivnih funkcija, pa se zato smatraju preporu%ljivim za procenu bazi%nih kognitivnih pro-cesa u detinjstvu (Filipetti & Allegri, 2011). Naj%e&'e se koriste zadaci fonolo&ke $uentnosti, u kojima se o%ekuje da ispitanik produkuje &to je mogu'e vi&e re%i na zadati glas i zadaci semanti%ke $uentnosti, koji zahtevaju nabrajanje pripadnika speci"%ne semanti%ke kategorije, kao &to su „vo'e“, „supermarket“ i sl. tokom ograni%enog vremena (Troyer, 2000; Strauss, Sherman, Spreen, 2006).

Istra#ivanje je sprovedeno sa ciljem da se utvrdi nivo razvoja ver-balne $uentnosti, kao i odnos izme!u verbalne $uentnosti i uzrasta, pola i nivoa intelektualnih sposobnosti kod dece sa LIO.

METOD RADA

Uzorak

Uzorkom je obuhva'eno 95-oro dece sa lakom intelektualnom ometeno&'u (LIO), uzrasta 10-13.11 godina. Ispitanici su prema uzrastu podeljeni u %etiri grupe. Prvu grupu %ini 25 (26.3%) ispitanika 10-10.11 godina, drugu 21 (22.1%) ispitanik 11-11.11 godina, tre'u 23 (24.2%) is-pitanika 12-12.11 godina i %etvrtu grupu 26 (27.4%) ispitanika uzrasta

599

13-13.11 godina. Uzorak !ini 43 (45.3%) devoj!ice i 52 (54.7%) de!aka. IQ ispitanika je u rasponu od 50 do 70 (AS=60.43, SD=7.287).

Raspodela skorova totalnog IQ-a zna!ajno odstupa od normalne (Smirnov-Kolmogorov Z=1.373, p=0.046). Ona ima bimodalnu formu, na osnovu koje se jasno izdvajaju dve grupe ispitanika – sa vi"im i ni#im IQ-om. Zbog pomenute bimodalnosti IQ skorova, uzorak je po-deljen na grupe sa vi"im i ni#im totalnim IQ skorom. Kao grani!na vrednost za podelu uzorka uzeta je vrednost od 60 IQ jedinica. U grupi vi"eg nivoa intelektualnog funkcionisanja (IQ od 61 do 70) nalazi se 51 (53.7%) ispitanik, dok grupu koja funkcioni"e na ni#em intelektu-alnom nivou (IQ od 50 do 60) !ini 44 (46,3%) ispitanika.

Nisu ustanovljene statisti!ki zna!ajne razlike u nivou intelektu-alnog funkcionisanja izme$u ispitanika razli!itog uzrasta (Ȥ2=0.473; df=3; p=0.925) i pola (Ȥ2=0.143; df=1; p=0.705).

Instrumenti i procedura

Sposobnost stvaranja strategija u verbalnom domenu procenje-na je testovima verbalne %uentnosti – semanti!ke i fonolo"ke. Kao osnovna varijabla, koja ukazuje na kvalitet stvaranja e&kasne strate-gije, upotrebljen je skor produktivnosti (ukupan broj korektnih re!i). Osim toga, bele#en je broj ponovljenih re!i, broj kr"enja pravila (upo-treba vlastitih imenica, toponima, brojeva, istih re!i sa razli!itim su-&ksima i re!i koje ne pripadaju tra#enoj grupi) i broj neologizama.

Fonolo"ka %uentnost procenjena je Testom kontrolisanih usmenih asocijacija. U originalnoj verziji testa se koriste glasovi koji su najfre-kventniji u engleskom govornom podru!ju – F, A i S. U srpskom jeziku, pandan tim glasovima po frekventnosti su glasovi K, M i S, pa su oni i kori"'eni tokom ispitivanja. Od ispitanika se tra#i da u roku od 60 s nabroji "to vi"e razli!itih re!i (imenica) na zadati glas, isklju!uju'i vlastite imenice, toponime, brojeve i iste re!i sa razli!itim su&ksima.

Semanti!ka %uentnost procenjena je Testom kategorijalnog ime-novanja. Test je adaptirana verzija zadatka semanti!ke %uentnosti ko-jeg su primenili Vel"ova i sar. (Welsh et al., 1991). Od ispitanika se tra-#i da nabroji "to vi"e re!i iz zadate kategorije (hrana, ode'a, #ivotinje) u ograni!enom vremenskom roku (60 s).

Gligorovi', M., Buha, N.: Verbalna %uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno"'u


600

Obrada podataka

Za prikazivanje osnovnih statisti!kih pokazatelja kori"#ene su mere centralne tendencije, mere varijabilnosti i raspon (minimum i maksimum) rezultata. Normalnost raspodele procenjena je Kolmogo-rov-Smirnov-testom. Za utvr$ivanje zna!ajnosti odnosa izme$u po-smatranih neparametrijskih varijabli kori"#en je Ȥ2 test. Za utvr$ivanje zna!ajnosti odnosa izme$u nezavisnih i zavisnih varijabli kori"#ena je jednofaktorska analiza varijanse (ANOVA), Pirsonov koe%cijent kore-lacije, koe%cijent parcijalne korelacije i t-test.

REZULTATI ISTRA&IVANJA SA DISKUSIJOM

Fonolo!ka "uentnost

Analizom rezultata je utvr$eno da deca sa LIO na uzrastu izme$u 10 i 14 godina produkuju u proseku oko 11 (11.22) re!i na sva tri zadata glasa zajedno (glasovi K, M i S), odnosno 3 - 4 re!i za svaki glas-stimulus pojedina!no. Njihovi rezultati daleko zaostaju za fonolo"kom produk-tivno"#u dece tipi!nog razvoja sli!nog hronolo"kog uzrasta, koja, pre-ma rezultatima istra'ivanja iz vi"e jezi!kih podru!ja, u proseku ukupno produkuju izme$u 26 i 30 re!i na sva tri zadata glasa (Levin et al., 1991; Strauss et al., 2006). Performansa na"ih ispitanika je znatno lo"ija i od performanse sedmogodi"nje dece tipi!nog razvoja (Strauss et al., 2006). Osnovna statisti!ka obele'ja rezultata Testa kontrolisanih usmenih asocijacija kod dece sa LIO su prikazana u Tabeli 1. Tabela 1 – Osnovna statisti!ka obele"ja rezultata Testa kontrolisanih usmenih

asocijacijaFonolo"ka (uentnost AS SD Min Max

FF/ kr 11.22 5.174 2 23FF / pr 0.32 0.623 0 2FF /kp 2.37 2.441 0 10FF /ne 0.82 2.283 0 13

FF-fonolo#ka $uentnost; kr-korektne re!i; pr-ponovljene re!i; kp-kr#enje pravila; ne-neologizmi

Prema podacima u Tabeli 1, maksimalan broj ponavljanja je dve ponovljene re!i, dok je maksimalan broj kr"enja pravila i neologizama daleko ve#i.

601

Ponavljanje re!i se sre"e kod ukupno 22 (23.1%) ispitanika, i to jedna ponovljena re! kod 14 (14.7%) i dve ponovljene re!i kod 8 (8.4%) ispitanika. Kr#enje pravila se javlja kod 70 (73.7%) ispitanika, i to do 5 kr#enja kod 53 (55.6%), a pet i vi#e kod 17 (18.1%). Kr#enje pravila mo$e da bude izraz razli!itih kognitivno-afektivnih procesa (Culbert-son & Zillmer, 2005). U tipi!noj populaciji se kod dece na pred#kol-skom uzrastu !esto vi%a disocijacija izme%u znanja i pona#anja. Dete je u stanju da verbalizuje i demonstrira pravila ali, sli!no kao odrasle osobe s lezijom frontalnog re$nja, nije u stanju da znanje o pravilima primeni u pona#anju. U ovom slu!aju, kr#enje pravila odra$ava nemo-gu"nost verbalne regulacije pona#anja. Tako%e, bez obzira na uzrast, kr#enje pravila mo$e biti i odraz impulsivnosti ili te#ko"a odr$avanja pravila u radnoj memoriji. U pomenutim slu!ajevima kr#enje pravila je bez namere. Me%utim, kod neke dece sa problemima u pona#anju, ili dece koja su frustrirana nemogu"no#"u dolaska do re#enja, mo$e da do%e do namernog zanemarivanja pravila pona#anja.

Neologizmi se javljaju kod 25 (26.4%) ispitanika. Do pet neologi-zama se javlja kod 19 (20%), a pet i vi#e kod 6 (6.4 %) ispitanika.

Izme%u broja korektnih re!i i kr#enja pravila utvr%ena je visoko zna!ajna negativna korelacija (r=-0.327, p=0.001). Imaju"i u vidu po-tencijalni uticaj intelektualnih sposobnosti na utvr%enu korelaciju, kao kontrolna varijabla je uveden IQ. Koe&cijent parcijalne korelacije je ne#to manji, ali i dalje na nivou statisti!ke zna!ajnosti (rpart=-0.265, p=0.010). To ukazuje na mogu"nost da su te#ko"e u sferi inhibitorne kontrole u osnovi lo#ih postignu"a u oba domena, odnosno ni$e fono-lo#ke produktivnosti i nemogu"nosti supresije neadekvatnih odgovo-ra. Me%u drugim parametrima Testa kontrolisanih usmenih asocijaci-ja nije utvr%en statisti!ki zna!ajan odnos.

Na osnovu percentilnih rangova, korektni odgovori su rangirani u !etiri kategorije – do 25. percentila (najlo#iji rezultati), do 50. per-centila (donja granica proseka), do 75. percentila (gornja granica pro-seka) i iznad 75. percentila (najbolji rezultati). Ispitanici koji se nalaze u nivou ili ispod 25. percentila imaju do 6 poena, 50. percentil nalazi se na 11 poena, dok su u nivou ili iznad 75. percentila ispitanici koji imaju od 14 do 23 poena. Grupisanje ispitanika prema percentilnim rangovima je prikazano je na Gra&konu 1.

Gligorovi", M., Buha, N.: Verbalna 'uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno#"u


602

Grupi sa najlo!ijim rezultatima pripada 21 (22.11%) ispitanik, dok grupu najboljih ispitanika "ini 30-oro iz (31.58%) uzorka. Gru-pa prose"nih postignu#a (izme$u 25. i 75. percentila) obuhvata 54 (46.31%) ispitanika. Na donjoj granici proseka nalazi se 24 (25.26%), a na gornjoj granici proseka 20 (21.05%) ispitanika.

Nisu ustanovljene statisti"ki zna"ajne razlike rezultata me$u is-pitanicima razli"itog uzrasta i pola. Odsustvo na uzrastu zasnovanih razlika mo%e da bude posledica ranijeg dostizanja platoa razvoja ver-balnih strategija u domenu fonolo!ke &uentnosti ili razvojnog ka!nje-nja sa o"uvanim potencijalom za dalje usavr!avanje. Jasniji uvid u di-namiku razvoja fonolo!ke &uentnosti kod dece sa lakom intelektual-nom ometeno!#u podrazumeva primenu Testa kontrolisanih usmenih asocijacija u uzorku koji bi obuhvatio ispitanike od pred!kolskog uzra-sta do odraslog doba, !to je i jedna od smernica za dalje istra%ivanje.

Odnos izme$u postignu#a na Testu kontrolisanih usmenih asoci-jacija i kategorije IQ je prikazan u Tabeli 2.

603

Tabela 2 – Fonolo!ka "uentnost i kategorije IQ

Fonolo!ka "uentnost IQ AS SD Min Max F(1) p

FF/ krNi#i 9.23 4.690 2 21

13.832 0.000Vi!i 12.94 4.990 3 23

FF / prNi#i .36 .685 0 2

0.480 0.490Vi!i .27 .568 0 2

FF / kpNi#i 3.00 2.633 0 10

5.765 0.018Vi!i 1.82 2.142 0 10

FF - neNi#i .98 2.397 0 13

0.381 0.538Vi!i .69 2.195 0 12

FF-fonolo!ka "uentnost; kr-korektne re#i; pr-ponovljene re#i; kp-kr!enje pravila; ne-neologizmi.

Statisti#ki zna#ajne vrednosti su ozna#ene (bold).

Prema podacima prikazanim u Tabeli 2, utvr$ene su statisti%ki zna%ajne razlike rezultata me$u ispitanicima vi!ih i ni#ih intelektu-alnih sposobnosti u domenima broja korektnih re%i i kr!enja pravi-la. Ispitanici sa vi!im IQ produkuju zna%ajno vi!e re%i (AS=12.94) od ispitanika sa ni#im IQ (AS=9.23), iako je raspon sli%an, a disperzija rezultata unutar grupa gotovo identi%na. Ispitanici sa ni#im intelektu-alnim sposobnostima zna%ajno %e!%e kr!e pravila testa. To potvr$uje nalaze drugih studija, prema kojima IQ zna%ajno korelira sa testovima verbalne "uentnosti i gre!kama na zadacima kojima se procenjuju eg-zekutivne funkcije (Ardila, Pineda & Rosselli, 2000).

Semanti!ka "uentnost

Na zadatku semanti%ke "uentnosti (kategorije: $ivotinje, hrana i ode%a) ispitanici sa lakom intelektualnom ometeno!&u su znatno us-pe!niji nego na Testu kontrolisanih usmenih asocijacija. Ukupan broj korektno produkovanih re%i je daleko ve&i (AS=29.30), no, to posti-gnu&e je u odnosu na rezultate koje posti#u deca tipi%nog razvoja i da-lje znatno slabije. Na!i ispitanici za svaku od procenjenih semanti%kih kategorija nabrajaju u proseku izme$u 9 i 10 adekvatnih re%i, dok deca tipi%ne populacije istog uzrasnog raspona, prema rezultatima istra-#ivanja iz vi!e jezi%kih podru%ja, nabrajaju do 18 re%i koje pripadaju

Gligorovi&, M., Buha, N.: Verbalna "uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno!&u


604

odre!enoj kategoriji (Levin et al., 1991; Strauss et al., 2006). Na zada-cima ovog tipa, performansa dece sa LIO vi"e odgovara semanti#koj produktivnosti dece tipi#nog razvoja uzrasta od 6 godina (Strauss et al., 2006). Osnovna statisti#ka obele$ja rezultata Testa kategorijalnog imenovanja kod dece sa LIO su prikazana u Tabeli 3.

Tabela 3 – Osnovna statisti!ka obele"ja rezultata Testa kategorijalnog imenovanja

Semanti#ka %uentnost AS SD Min MaxSF/ kr 29.30 6.892 14 48SF/ pr 1.16 1.753 0 8SF/kp 0.70 1.091 0 4SF/ne 0.08 0.368 0 3

SF-semanti!ka #uentnost; kr-korektne re!i; pr-ponovljene re!i; kp-kr$enje pravila; ne-neologizmi

Prema podacima u Tabeli 3, maksimalan broj ponovljenih re#i na Testu kategorijalnog imenovanja (8 re#i) je ve&i od broja ponavljenih re#i na Testu kontrolisanih usmenih asocijacija (2 re#i), dok je maksi-malan broj kr"enja pravila i neologizama manji.

Ponavljanje re#i se sre&e kod ukupno 45 (47.4%) ispitanika, i to do 5 ponovljenih re#i kod 38 (40.1%), a pet i vi"e kod 7 (7.3%) ispitanika. Kr"enje pravila se javlja kod 38 (40%) ispitanika, a neologizmi kod 5 (5.4%) ispitanika.

Izme!u broja ponovljenih re#i i neologizama utvr!ena je zna#ajna pozitivna korelacija (r=0.318, p=0.002), dok me!u ostalim parametri-ma Testa kategorijalnog imenovanja nije utvr!en statisti#ki zna#ajan odnos. Mogu&e je da gre"ke, koje se manifestuju ponavljanjem re#i ili produkovanjem re#i bez zna#enja, po#ivaju na nedovoljnom leksi#kom fondu, odnosno nedovoljnom broju pojmova za tra$ene semanti#ke kategorije.

Na osnovu percentilnih rangova, korektni odgovori su rangirani u #etiri kategorije – do 25. percentila (najlo"iji rezultati), do 50. per-centila (donja granica proseka), do 75. percentila (gornja granica pro-seka) i iznad 75. percentila (najbolji rezultati). Grupisanje ispitanika prema percentilnim rangovima je prikazano je na Gra'konu 2.

605

Ispod 25. percentila (od 0 do 23 poena) su rezultati 19 (19.35%) ispitanika, a 49 (51.6%) ispitanika pripada grupi sa prose!nim uspe-hom (od 25. do 75. percentila), !ije se postignu"e kre"e u rasponu od 24 do 34 poena. Na donjoj granici proseka nalazi se 20 (21.5%) ispi-tanika (od 24 do 27 poena), dok se na gornjoj granici proseka (od 28 do 34 poena) nalazi njih 30 (31.2%). Grupu najboljih ispitanika (iznad 75. percentila) !ini 26 (27.96%) ispitanika, !ije se postignu"e kre"e u rasponu od 34 do 48 korektnih odgovora.

Nisu ustanovljene statisti!ki zna!ajne razlike rezultata me#u is-pitanicima razli!itog uzrasta i pola. Odsustvo na uzrastu zasnovanih razlika mo$e, kao i kad je u pitanju fonolo%ka &uentnost, da bude po-sledica ranijeg dostizanja platoa razvoja verbalnih strategija ili razvoj-nog ka%njenja sa o!uvanim potencijalom za dalje usavr%avanje, ali i neadekvatnog edukativnog iskustva, odnosno nedovoljnog poznava-nja pripadnika razli!itih semanti!kih kategorija.

Odnos izme#u postignu"a na Testu kategorijalnog imenovanja i kategorije IQ je prikazan u Tabeli 4.

Gligorovi", M., Buha, N.: Verbalna &uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno%"u


606

Tabela 4 – Semanti!ka "uentnost i kategorije IQ Semanti!ka "uentnost IQ AS SD Min Max F(1) p

SF/krNi#i 27.37 6.302 14 39

6.651 0.012Vi$i 30.96 7.004 18 48

SF/prNi#i 1.37 1.890 0 8

1.159 0.284Vi$i 0.98 1.622 0 6

SF/kp Ni#i 0.70 1.013 0 40.000 0.992

Vi$i 0.70 1.165 0 4

SF/neNi#i 0.14 0.516 0 3

2.476 0.119Vi$i 0.02 0.141 0 1

SF-semanti!ka "uentnost; kr-korektne re!i; pr-ponovljene re!i; kp-kr#enje pravila; ne-neologizmi Statisti!ki zna!ajne vrednosti su ozna!ene (bold).

Utvr%ene su statisti!ki zna!ajne razlike rezultata na Testu ka-tegorijalnog imenovanja me%u ispitanicima vi$ih i ni#ih intelektu-alnih sposobnosti u domenu broja korektnih re!i. Ispitanici sa vi$im IQ produkuju zna!ajno vi$e re!i (AS=30.96) od ispitanika sa ni#im IQ (AS=27.37), $to se o!ituje i u rasponu, iako je disperzija rezultata unu-tar grupe ispitanika sa vi$im IQ ne$to ve&a. Nije utvr%en statisti!ki zna!ajan odnos izme%u kategorija IQ i ponavljanja re!i, kr$enja pravila i neologizama.

Statisti!ki zna!ajan odnos izme%u IQ i oba procenjena domena verbalne "uentnosti nije iznena%uju&i, ako se ima u vidu da se verbal-na produktivnost, ili "uentnost, tradicionalno razmatra i kao indeks kreativnosti, ili kao faktor verbalne inteligencije ('urstone, 1938, prema Sternberg & Mio, 2008). Ovo se posebno odnosi na detinjstvo, jer je u populaciji odraslih povezanost "uentnosti i inteligencije manje izra#ena i ispoljava se uglavnom kod mla%ih odraslih osoba i onih sta-rijih od 60 godina (Ardila et al., 1998).

Odnos fonolo!ke i semanti"ke #uentnosti

Utvr%ena je visoko statisti!ki zna!ajna korelacija fonolo$-ke i semanti!ke produktivnosti (sa IQ kao kontrolnom varijablom, rpart=0.363, p<0.000). Prethodnom analizom rezultata je uo!eno da

607

deca sa lakom intelektualnom ometeno!"u posti#u bolje prose$ne rezultate na Testu kategorijalnog imenovanja, kojim se procenjuje se-manti$ka %uentnost. Ta razlika u broju korektnih odgovora na zadaci-ma fonolo!ke i semanti$ke %uentnosti, prisutna i kod osoba tipi$nog razvoja, je i statisti$ki potvr&ena (t(df=92)= -26.798, p<0.000). Iako je razlika izme&u semanti$ke i fonolo!ke produktivnost prisutna kod dece (Riva et al., 2000; Koren & Kofman, 2005) i odraslih (Troyer, 2000) tipi$ne populacije, razmere razlike bi mogle da budu indikator te!ko"a stvaranja strategije kod dece sa LIO. Dok produktivnost osoba tipi$nih sposobnosti na zadacima fonolo!ke %uentnosti predstavlja po-lovinu semanti$ke produktivnosti, kod ispitanika sa LIO performansa na fonolo!koj %uentnosti je za dve tre"ine lo!ija u odnosu na perfor-mansu na zadatku kategorijalnog imenovanja. Smatra se da fonolo!-ka %uentnost vi!e zavisi od aktivnosti frontalnih regiona nego zadaci semanti$ke %uentnosti. Prizivanje re$i na osnovu semanti$ke katego-rije je uobi$ajena strategija povezivanja leksi$kih jedinica u smisaoni sistem. Pri verbalnoj produkciji, re$ se najpre selektuje na semanti$-kom, a potom na fonolo!kom nivou (Levelt, 1999), pa uspe!nost na za-dacima semanti$ke %uentnosti prvenstveno zavisi od, dobrim delom automatizovane, lingvisti$ke reprezentacije. Fonolo!ka %uentnost za-hteva druga$iji, manje uobi$ajen pristup, koji podrazumeva zna$ajniju aktivaciju egzekutivne kontrole i generisanje nerutinskih strategija prizivanja (Strauss et al., 2006). Kvalitativnom analizom rezultata na zadacima fonolo!ke i semanti$ke %uentnosti utvr&eno je da se tokom detinjstva uve"ava broj generisanih klastera, uspe!nost prebacivanja i veli$ina klastera u domenu semanti$ke %uentnosti, dok se u domenu fonolo!ke %uentnosti zapa#a napredak samo u veli$ini klastera (Sau-zeon, et al., 2004). Zadaci fonolo!ke i semanti$ke %uentnosti se $esto koriste za diferencijaciju uloga egzekutivne kontrole (fonolo!ka %uen-tnost) i integriteta leksi$ko-semanti$ke reprezentacije (semanti$ka, ili kategorijalna, %uentnost) (Luo, Luk & Bialystok, 2010). Nezavisno od tipa %uentnosti, sistem skorovanja je usmeren na procenu ova dva procesa sa tri osnovna indikatora – broj prebacivanja, broj klastera i veli$ina klastera (Troyer, 2000). Proces prebacivanja uklju$uje priziva-nje razli$itih semanti$kih ili fonolo!kih potkategorija, a proces grupi-

Gligorovi", M., Buha, N.: Verbalna %uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno!"u


608

sanja podrazumeva prizivanje primera unutar odre!ene subkategori-je. Broj prebacivanja i broj klastera su povezani sa frontalnim kapaci-tetom pri tra"enju nove subkategorije, a veli#ina klastera se povezuje sa funkcijama temporalnog re"nja, povezanim sa mre"om znanja za datu subkategoriju. Imaju$i u vidu da proces strate%kog pretra"ivanja i prizivanja sadr"i dve osnovne komponente – grupisanje i prebacivanje (Troyer, 2000), za podrobnije ispitivanje organizacije mentalnog lek-sikona i strategije prizivanja odgovaraju$ih re#i neophodno je da se, u nekom narednom istra"ivanju verbalne &uentnosti kod dece sa LIO, sprovede analiza koja bi omogu$ila uvid u broj prebacivanja, veli#inu i broj semanti#kih i fonolo%kih klastera.

ZAKLJU'AK

Sumiraju$i rezultate procene verbalne &uetnosti, kao izraza spo-sobnosti stvaranja i primene verbalnih strategija, kod dece sa lakom intelektualnom ometeno%$u, mo"emo zaklju#iti da:

Na Testu kontrolisanih usmenih asocijacija, kojim se procenjuje fonolo%ka &uentnost, deca sa LIO produkuju u proseku oko 11 (11.22) re#i na sva tri zadata glasa zajedno; njihovi rezultati daleko zaostaju za fonolo%kom produktivno%$u dece tipi#nog razvoja sli#nog hrono-lo%kog uzrasta, koja u proseku ukupno produkuju izme!u 26 i 30 re#i na sva tri zadata glasa.

Nisu ustanovljene statisti#ki zna#ajne razlike rezultata na Testu kontrolisanih usmenih asocijacija me!u ispitanicima razli#itog uzra-sta i pola.

Utvr!ene su statisti#ki zna#ajne razlike postignu$a me!u ispi-tanicima vi%ih i ni"ih intelektualnih sposobnosti u domenima broja korektnih re#i (p<0.000) i kr%enja pravila (p=0.018) na zadacima fo-nolo%ke &uentnosti.

Na Testu kategorijalnog imenovanja, kojim se procenjuje seman-ti#ka &uentnost, deca sa LIO produkuju u proseku oko 29 (29.30) re#i za sve tri zadate kategorije zajedno; njihovi rezultati daleko zaostaju za semanti#kom &uentno%$u dece tipi#nog razvoja sli#nog hronolo%-kog uzrasta, koja u proseku produkuju do 18 re#i po kategoriji.

609

Nisu ustanovljene statisti!ki zna!ajne razlike rezultata na Testu kategorijalnog imenovanja me"u ispitanicima razli!itog uzrasta i pola.

Utvr"ena je statisti!ki zna!ajna razlika (p=0.012) postignu#a me"u ispitanicima vi$ih i ni%ih intelektualnih sposobnosti u domenu broja korektnih re!i na zadatku semanti!ke &uentnosti.

Razlika u broju korektnih odgovora na zadacima fonolo$ke i se-manti!ke &uentnosti kod dece sa LIO, prisutna i kod osoba tipi!nog razvoja, je visoko statisti!ki zna!ajna (p<0.000).

Ni%a fonolo$ka i semanti!ka produktivnost mogu biti odraz ne-dovoljnog poznavanja pojmova - pripadnika zadatih kategorija, lo$e organizovanog znanja ili nee'kasne strategije prizivanja re!i. Za po-drobniju analizu razlike u produktivnosti neophodno je da se izvr$i procena &uentnosti kod dece sa LIO i dece tipi!nog razvoja sli!nog lek-si!kog repertoara.

LITERATURA

�� Ardila, A., Pineda, D., Rosselli (2000). Correlation between intelligence test scores and executive function measures. Archives of Clinical Neuropsychology, 15 (1), 31-36.

�� Barton, J.A. (1988). Problem-solving strategies in learning disabled and normal boys: developmental and instructional e(ects. Journal of Educational Psychology, 80 (2), 184-191.

�� Bray, N. W., Fletcher, K. L., Turner, L. A. (1996). Cognitive competencies and strategy use in individuals with mental retardation. U W.E. MacLean jr. (Ed.) Ellis’ Handbook of Mental De!ciency: Psychological "eory and Research. Lawrence Erlbaum associates.

�� Culbertson, W. C., Zillmer, E. A. (2005). Tower of London-Drexel University (TOLDX): 2nd edition Manual. Toronto: Multi-Health Systems Inc.

�� Danielsson, H., Henry, L., Rönnberg, J., Nilsson, L. G. (2010). Executive functions in individuals with intellectual disability. Research in Developmental Disabilities, 31 (6), 1229-1304.

�� Espy, K. A., Kaufman, P. M., McDiarmid, M. D., Glisky, M. L., McDiarmid, M. D. (2001). New procedures to assess executive functions in preschool children. "e Clinical Neuropsychologist, 15 (1), 46-58.

Gligorovi#, M., Buha, N.: Verbalna &uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno$#u


610

�� Filipetti, V. A., Allegri, R. (2011). Verbal !uency in Spanish-speaking children: analysis model according to task type, clustering, and switching strategies and performance over time. !e clinical neuropsychologist, 25 (3), 413-436.

�� Gligorovi", M. (2010). Simultani kognitivni procesi kod dece sa lakom intelektualnom ometeno#"u, u: Smetnje i poreme"aji: fenomenologija, prevencija i tretman, deo II; Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, 241-254.

�� Gligorovi", M., Radi" $esti", M. (2010). %e cognitive information processing in the children with mild intellectual disabilities. Special Education and Rehabilitation – Science and-or Practice. Novi Sad: Society of Special Educators and Rehabilitators of Vojvodina. 351-372.

��Gligorovi", M., Buha &urovi", N. (2010). Executive functions and achievements in art education in children with mild intellectual disability. Specijalna edukacija i rehabilitacija, 9 (2), 225-244.

��Gligorovi", M. (2007). Sekvencijalni kognitivni procesi kod dece sa mentalnom retardacijom, Nove tendencije u specijalnoj edukaciji i rehabilitaciji, FASPER, CIDD, Beograd, str. 227-236.

��Jurado, M. B., Roselli, M. (2007). %e Elusive Nature of Executive Functions: A Review of our Current Understanding. Neuropsychology Review, 17 (3), 213-233.

��Kail, R. (1993). %e role of global mechanisms in developmental change in speed of processing. In M. L. Howe & R. Pasnak (Eds.), Emerging themes in cognitive development (Vol 1), (pp 97-116). New York: Springer-Verlag.

��Koren, R., Kofman, O. (2005). Analysis of word clustering in verbal !uency of school-aged children. Archives of Clinical Neuropsychology, 20 (8), 1087-1104.

��Levelt, W. J. M. (1999). Models of word production. Trends in Cognitive Sciences, 3, 223–232.

��Levin, H. S., Culhane, K. A., Hartmann, J., Evankovich, K., Mattson, A. J. (1991). Developmental changes in performance on tests of purported frontal lobe functioning. Developmental Neuropsychology, 7 (3), 377-395.

�� Luo, L., Luk, G., Bialystok, E. (2010). E'ect of language pro(ciency and executive control on verbal !uency performance in bilinguals. Cognition, 114, 29–41.

611

��Merrill, E. C., Taube, M. (1996). Negative priming and mental retardation: !e processing of distractor information. American Journal on Mental Retardation, 101, 63-71.

��Merrill, E. C., Cha, K. H., Moore, A. L. (1994). Suppression of irrelevant location information by individuals with and without mental retardation. American Journal on Mental Retardation, 99, 207-214.

��Numminen, H. Lehto, J. E., Ruoppila I. (2001). Tower of Hanoi and working memory in adult persons with intellectual disability. Research in Developmental Disabilities, 22, 373-387.

��Numminen, H., Service, E., Ahonen, T., Korhonen, T., Tolvanen, A., Patja, K., Ruoppila, I. (2000). Working memory structure and intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 44 (5), 579-590.

��Riva, D., Nichelli, F., Devoti, M. (2000). Developmental aspects of verbal "uency and confrontation naming in children. Brain and Language, 71, 267-284.

��Sauzeon, H., Lestage, P., Raboutet, C., N’Kaoua, B., Claverie, B. (2004). Verbal "uency output in children aged 7–16 as a function of the production criterion: Qualitative analysis of clustering, switching processes, and semantic network exploitation. Brain and Language, 89 (1), 192-202.

��Strauss, E., Sherman, E. M. S., & Spreen, O. (2006). A compendium of neuropsychological tests: Administration, norms and commentary (3rd. ed.). New York: Oxford University Press.

��Troyer, A. K. (2000). Normative data for clustering and switching on verbal "uency tasks. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 22 (3), 370-378.

��Turner, L. A., Hale, C. A., & Borkowski, J. G. (1996). In"uence of intelligence on memory development. American Journal on Mental Retardation, 100, 468-480.

��Welsh, M. C. (2001). !e prefrontal cortex and the development of executive functions. In: A. Kalverboer i A. Gramsbergen (Eds.) Handbook of Brain and Behaviour Development. Dordrecht: Kluwer.

��Welsh, M. C., Pennington, B. F., Groisser, D. B. (1991). A normative-developmental study of executive function: a window on prefrontal function in children. Developmental Neuropsychology, 7 (2), 131-149.

Gligorovi#, M., Buha, N.: Verbalna "uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno$#u


612

VERBAL FLUENCY IN CHILDREN WITH MILD INTELLECTUAL DISABILITY

Milica Gligorovi!, Nata"a Buha University of Belgrade

Faculty of Special Education and Rehabilitation

Summary

#e aim of this research is to determine the developmental level of verbal $uency as a manifestation to generate and apply strategies, in children with mild intellectual disability (MID). #e sample consists of 95 children with mild intellectual disability (MID), aged between 10 and 13.11. #e participants’ IQ is between 50 and 70 (M=60.43, SD=7.287). #e ability to create strategies in verbal domain was assessed by verbal $uency tests – semantic and phonological. Phonological $uency was assessed by the Controlled Oral Word Association Test, while the Category Naming Test was used to assess semantic $uency. Productivity score (the total number of correct words) was used as the main variable, which indicates the quality of creating e%cient strategies. Apart from that, the number of repeated words, breaking rules, and neologisms was also monitored.

#e results of children with MID are well behind phonological and semantic productivity of typically developing children of similar age. No statistically signi&cant di'erences were determined on the Controlled Oral Word Association Test and the Category Naming Test between the participants of di'erent ages and gender. Statistically signi&cant di'erences were determined between the achievements of the participants with higher and lower intellectual abilities in the number of correct words (p<0.000) and breaking rules (p=0.018) on phonological $uency tasks. Statistically signi&cant di'erence was also determined between the achievements of the participants with higher and lower intellectual abilities in the number of correct words (p=0.012) on semantic $uency task. #e di'erence in the number

613

of correct responses on phonological and semantic !uency tasks in children with MID is statistically signi"cant (p<0.000).

Key words: mild intellectual disability, planning, applying strategies, verbal !uency

Primljeno, 29.09.2011. Prihva!eno, 21.11.2011.

Gligorovi#, M., Buha, N.: Verbalna !uentnost kod dece sa lakom intelektualnom ometeno$#u