MIS - Menadzment Informacioni Sistemi Kompletna Skripta

Menadment informacioni sistemi Redaktor: Asistent Tarik Zaimovic Autor: Grupa autora Broj izdanja: Prvo Izdavac Ekonomski fakultet Univerzitet u Sarajevu - Izdavacka djelatnost Fakulteta Glavni urednik: Dekan Prof. dr Sead Kreso Urednik: Prof. dr Milo Trifkovic Recezenti: Prof. dr Zlatko Lagumdija Doc. dr Nijaz Bajgoric Godina izdanja i godina tampanja: 2002. godina. tampa: "Kemigrafika" d.d. Sarajevo Odgovorno lice tamparije: Aida Ceko

Impersum: Autori/Editori Asistent mr Zlatan abic, Asistent Tarik Zaimovic Asistent Kemal Kacapor, Asistent Dragan Ivanovic, Armin Huko Posebnu zahvalnost Studentima Ekonomskog fakulteta predment Menadment informacioni sistemi, kolska 2000/2001 Miljenjem Federalnog ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sporta broj 04-15-3920/02 od 24. 06. 2002. godine, publikacija je proizvod iz clana 19. tacka 10. Zakona o porezu na promet poizvoda i usluga na ciji se promet na placa porez na promet proizvoda. Sadraj INFORMACIONI SISTEMI I MENADMENT...................................................................................... 7 I. UVODUKOMPJUTERSKIBAZIRANEINFORMACIONESISTEME(IS)....................................... .. 8 Uvod ............................................................................................................................................. 8 Informacije i menadment................................................................................................................ 9 Informaticka orijentacija u organizaciji ............................................................................................ 12 Najcece vrste IS-a u organizacijama............................................................................................. 14 Pristupi razvoju informacionih sistema u organizaciji........................................................................ 15 Ekonomska opravdanost KBIS-a.................................................................................................... 16 Saetak ....................................................................................................................................... 18 II. IZAZOV INFORMACIONIH SISTEMA.........................................................................................20 Uvod ........................................................................................................................................... 20 Zato informacioni sistemi? ........................................................................................................... 20

Elementi informacionog sistema..................................................................................................... 22 Klasicni pristup informacionim sistemima ........................................................................................ 25 Savremeni pristup informacionim sistemima ................................................................................... 26 Kljucne sistemske aplikacije u organizaciji ...................................................................................... 27 Stalne promjene u procesu upravljanja........................................................................................... 34 Potreba za planiranjem informacione arhitekture organizacije .......................................................... 35 Saetak ....................................................................................................................................... 36 III. STRATEKA ULOGA INFORMACIONIH SISTEMA ....................................................................38 Uvod ........................................................................................................................................... 38 Informacija kao strateki resurs...................................................................................................... 38 Kako se informacioni sistemi mogu koristi kao konkurentna sposobnost ........................................... 39 Kako moe mali biznis uspjeti cjenovnoj konkurenciji....................................................................... 44 Implikacije za kompanije................................................................................................................ 44 Saetak ....................................................................................................................................... 46 IV. KORITENJE INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA U STICANJU KONKURENTSKIH PREDNOSTI .47 Uvod ........................................................................................................................................... 47 Kompanija i njeno okruenje.......................................................................................................... 47 Konkurentska prednost.................................................................................................................. 49 ta su informacioni resursi?........................................................................................................... 51 Ko upravlja informacijskim resursima?............................................................................................ 51 Strateko planiranje ...................................................................................................................... 52 Strateko planiranje informacionih resursa...................................................................................... 53 Koritenje kompjutera od strane krajnjih korisnika kao strateko pitanje............................................ 55 Koncept menadmenta informacijskih resursa ................................................................................ 57 Utjecaj informacionih tehnologija na poterov model pet sila koje utjecu na privlacnosti industrije ........ 59 Saetak ....................................................................................................................................... 63 V. INFORMACIJE, MENADMENT I PROCES ODUCIVANJA .........................................................64

Uvod ........................................................................................................................................... 64 DSS Decision Support System .................................................................................................... 64 MIS i DSS ................................................................................................................................... 66 MIS i DSS ................................................................................................................................... 66 Geografski informacijski sistem - GIS ............................................................................................. 70 Web-based DSS ........................................................................................................................... 70 Grupni sistem za odlucivanje i podrku (GDSS) .............................................................................. 70 ta je GDSS? ............................................................................................................................... 71 Karakteristike GDSS-a .................................................................................................................. 72 GDSS programski alati.................................................................................................................. 72 Pregled GDSS skupova................................................................................................................. 73 Kako GDSS moe poboljati grupno doenje odluka....................................................................... 74

Sistemi podrke izvrenju - ESS.....................................................................................................76 Saetak .......................................................................................................................................77 VI. SIGURNOST IS.........................................................................................................................79 Uvod............................................................................................................................................79 Ranjivost IS-a i zloupotrebe............................................................................................................79 Kreiranje kontrolisanog okruenja...................................................................................................84 Izazov za menadment ..................................................................................................................89 Saetak .......................................................................................................................................89 VII. RAZUMIJEVANJE ETICKIH I SOCIJALNIH TEMA KOJE SE ODNOSE NA SISTEME ....................91 Uvod............................................................................................................................................91 Model miljenja o etickim, socijalnim i politickim temama..................................................................91 Kljucni tehnoloki trendovi koji podiu zainteresovanost etickih tema ................................................93 Etika u informacionom drutvu........................................................................................................94 Moralne dimenzije informacionog sistema.......................................................................................96 Kategorije odgovornosti ............................................................................................................... 100 Kvalitet sistema: kvaliteta podatka i sistemske greke....................................................................

102 Uspostavljanje granica: posao, porodica, slobodno vrijeme ............................................................ 104 Zdravstveni rizici: rsi, cvs i tehno-stres .......................................................................................... 106 Saetak ..................................................................................................................................... 109 RAZVOJ I UPRAVLJANJE INFORMACIONIM SISTEMIMA.........................................................111 VIII. MODELIIZGRADNJEINFORMACIONIHSISTEMA ...................................................................1 12 Uvod..........................................................................................................................................112 Osnovni pojmovi .......................................................................................................................... 112 Modeli procesa razvoja sistema.................................................................................................... 114 ivotni ciklus razvoja sistema ....................................................................................................... 120 Saetak ..................................................................................................................................... 126 IX. ALTERNATIVNE METODE IZGRADNJE INFORMACIONIH SISTEMA .......................................127 Uvod..........................................................................................................................................127 Prototajping................................................................................................................................127 Iterativni razvoj........................................................................................................................... 129 RAD Brzi razvoj aplikacija ......................................................................................................... 132 Razvoj sa gotovim aplikativnim softverskim paketima..................................................................... 134 Outsourcing ............................................................................................................................... 137 Poredenje pristupa razvoju sistema .............................................................................................. 139 Saetak ..................................................................................................................................... 140 X. MENADMET MIS -A MENADMENT INFORMACIONIH RESURSA........................................141 Uvod..........................................................................................................................................141 MIS organizacija.........................................................................................................................142 MIS menadment ........................................................................................................................ 142 Menader informaticke slube (CIO) ............................................................................................. 142

Planiranje i MIS ........................................................................................................................... 143 Strateki izazovi i MIS..................................................................................................................144 Odredivanje cijene proizvoda MIS-a.............................................................................................. 146 Odredivanje budeta za funkciju MIS-a ......................................................................................... 148 Ocjenjivanje funkcije MIS-a .......................................................................................................... 149 Saetak ..................................................................................................................................... 150 GLOBALIZACIJA I ELEKTRONSKO POSLOVANJE ...................................................................151 XI. UPOTREBA KOMPJUTERA U TRANSNACIONALNIM KOMPANIJAMA .....................................152 Uvod..........................................................................................................................................152 Multinacionalne korporacije .......................................................................................................... 152 Specijalna potreba za koordinacijom kod mnc ............................................................................... 153 Globalne biznis strategije ............................................................................................................. 154 Globalni poslovni pokretaci........................................................................................................... 156

Problemi u implementaciji globalnih informacionih sistema .............................................................157 Gis strategije implementacije ........................................................................................................158 Saetak......................................................................................................................................159 XII. MENADMENTGLOBALNIH INFORMACIONIHSISTEMA .......................................................161 Uvod ..........................................................................................................................................161 Rast internacionalnih informacionih sistema...................................................................................161 Organizovanje internacionalnih informacionih sistema ....................................................................166 Upravljanje globalnim informacionim sistemima .............................................................................168 Tehnoloka pitanja i prilike............................................................................................................172 Saetak......................................................................................................................................174

XIII. ELEKTRONSKA TRGOVINA ....................................................................................................175 Uvod ..........................................................................................................................................175 Ocek ivane dobiti od Etrgovine .....................................................................................................175 Biznis inteligencija.......................................................................................................................176 Strategija E-trgovine.....................................................................................................................178 Elektronska razmjena podataka....................................................................................................179 Metodologija elektronske prodaje..................................................................................................184 Redizajn poslovnog procesa.........................................................................................................184 Tehnologija elektronske trgovine ...................................................................................................188 Evolucija Interneta .......................................................................................................................189 Novost iz MIS-a ...........................................................................................................................192 Saetak......................................................................................................................................195

6 INFORMACIONI SISTEMI I MENADMENT I. UVOD U KOMPJUTERSKI BAZIRANE INFORMACIONE SISTEME (IS) Uvod Informatizaciju ili uvodenje informacionih tehnologija (IT) u savremeno poslovanje uzrokuju prvenstveno informacione i upravljacke potrebe menadmenta kao i uznapredovala bazna tehnologija grana u okviru kojih posluju pojedine organizacije. Uz ove unutarnje uzroke informatizacije nisu zanemarljivi ni spoljni, koji se prije svega javljaju u obliku preovladujucih lokalnih ili svjetskih normi i standarda poslovanja. Na prvom mjestu, menadment se na razlicitim nivoima susrece sa potrebom raspolaganja informacijama od kojih zavise njegove odluke. Te informacije mogu se odnositi na pojave unutar organizacije ili iz njenoga okruenja, a kriticna je njihova pouzdanost i blagovremenost, uz povjerljivost i zaticenost od neovlatenoga pristupa. U uvjetima dinamicnog, a posebno medunarodnog trinog ambijenta, znacaj menaderskih odluka i njihovih konzekvenci raste, a time i cijena informacija na kojima se one baziraju. U tim uvjetima postaje nemoguce osigurati navedene kvalitete menaderskih informacija bez upotrebe neke vrste kompjuteriziranih informacionih sistema, odnosno informacionih tehnologija. Stoga su informacione i upravljacke potrebe menadmenta najmocniji motiv za informatizaciju, posebno zato to je upravo menadment taj koji odlucuje kada i kako informatizirati. Drugo, organizacije koje ele drati svoju baznu tehnologiju na nivou medunarodne konkurencije, kako bi osigrale visok stepen produktivnosti i kvaliteta, nerijetko se srecu s potrebom

ovladavanja novim uredajima i metodologijama koje su same po sebi kompjuterizirane, odnosno koje se oslanjaju na razlicita informaticka tehnoloka rjeenja. Da bi ovladale takvim novim produkcionim tehnologijama, organizacije su prinudene obuciti radnike za rukovanje raznim informatickim produktima, pa i cijelim informacijskim podsistemima koje ta tehnoloka rjeenja donose, te izvriti potrebna prilagodenja vlastitih unutarnjih upravljackih informacionih sistema. Zauzvrat, sve vie informatizirane bazne industrijske tehnologije pred menadment postavljaju nove izazove i mogucnosti integracije i medusobnog uskladivanja proizvodnje razlicitih proizvoda i usluga i snaniji trini nastup, pa cesto predstavljaju povod za preispitivanje trine strategije organizacije i opseniju unutarnju informatizaciju. I trece, poslovna komunikacija i nastup na regionalnim i svjetskim tritima postavlja pred organizacije sasvim konkretne zahtjeve u pogledu koritenja telekomunikacijskih tehnologija i standarda unutarnjeg funkcioniranja. Uz vec odavno odomacenu upotrebu telefaksa i etabliranu ulogu elektronske pote u vanjskoj komunikaciji, sve se vie trai elektronska razmjena podataka s dobavljacima i distributerima (EDI eng. Electronic Data Interchange), elektronska trgovina usmjerena prema kupcima i korisnicima usluga (eng. Electronic Commerce, e-commerce), te razliciti vidovi marketinkih Web prezentacija. S druge strane, standardi unutarnjeg funkcioniranja poduzeca i standardi upravljanja kvalitetom proizvodnje, iz linije ISO 9000, kao i njihovi americki parnjaci, obavezni su za poduzeca koja ele nastupati na inozemnim tritima. Na zahtjeve koje postavljaju ti standardi organizacije najbolje mogu odgovoriti kroz unutarnju informatizaciju poslovanja. Konacno, ne treba izgubiti iz vida ni cinjenicu da investicije u informatizaciju imaju u pravilu dugorocni i strateki karakter. Odravanje tehnicke aurnosti i ispravnosti, uz ostale uobicajene elemente opravdanosti i isplativosti investicija, dodatna su motivacija organizacijama koje vec posjeduju neku vrstu informacionog sistema da s vremena na vrijeme poduzimaju korake na njegovoj dogradnji i modernizaciji. Iz mnogostrukosti navedenih motiva za informatizaciju moe se naslutiti da je ona po mnogo cemu ekonomska kategorija, te da njene posljedice po funkcioniranje drutva, privrede i kvalitet ivota pojedinaca dramaticno nadilaze svoju naucnotehnicku osnovicu. Stoga nije slucajno da je razmjerno rano dolo do raslojavanja iroke oblasti, koju kolokvijalno obuhvatamo pojmom informatika, na dvije zasebne sfere. Prva, koju preciznije nazivamo racunarstvom i telekomunikacijama (eng. Computer Science & Telecommunications), bavi se unapredivanjem postojecih i razvojem novih tehnolokih informatickih rjeenja. Druga, koju bismo mogli nazvati naukom o informacionim sistemima ili informatikom u uem smislu (eng. Information Science), bavi se primjenom tih tehnolokih rjeenja u realnim situacijama, dakle u poslovanju organizacija razlicitih vrsta od vojske, dravne administracije, preko neprofitabilnih i nevladinih organizacija, do klasicnih poduzeca. Mi cemo nadalje pojam informatika koristiti u ovom uem smislu. Razlikovanje racunarstva i telekomunikacija s jedne, te informatike s druge strane, prije treba posmatrati kao odnos pragmaticne podijeljenosti zajednickog ireg domena interesovanja nego kao nacelnu odijeljenost dviju naucnih disciplina. Prije svega, ono je uvjetovano potrebom da

se prenoenje i dalje unapredenje eksplozivno rastuceg znanja iz jedne i druge sfere povjeri posebnim grupama specijalista, cije su vjetine, nacin rada i opce znanje posebno prilagodeni i primjereni specificnim ciljevima. Moemo reci da su tipicni specijalisti u oblasti racunarstva i telekomunikacija tehnicari i ininjeri, a tipicni predstavnici specijalista medu informaticarima sistem analiticari i projektanti. Dok je kod prvih naglasak na tehnickim vjetinama, od drugih se zahtijeva opseno poznavanje organizacijskih i komunikacijiskih vjetina. Veze izmedu dviju oblasti izuzetno su dinamicne i intenzivne. Tehnoloke mogucnosti i unapredenja u racunarstvu i telekomunikacijama stvaraju i proiruju prostor za informatizaciju, a uocene najbolje prakse i potrebe u primjeni informacionih tehnologija znacajno utjecu na pravac investicija u tehnoloka istraivanja i razvoj. Informacije i menadment Predmet naeg izucavanja su upravljacki, odnosno menadment informacioni sistemi (MIS eng. Management Information Systems), cija je uloga obrada podataka i pruanje informacija potrebnih za kvalificirano donoenje odluka od strane menadmenta razlicitih vrsta organizacija. Skoncentrirat cemo se na kompjuterski bazirane informacione sisteme (KBIS), da bismo istaknuli ulogu koju igraju suvremene informacione tehnologije (IT) i strateke prednosti upotrebe tih tehnologija u poslovanju, a da bismo ih razlikovali od tradicionalnih manuelnih ili polumanuelnih informacionih sistema koji su sinonim neautomatiziranog papirnog poslovanja iz vremena prije velikoga vala kompjuterizacije krajem XX stoljeca. Povijesno gledano, pojava KBIS u poslovanju u pocetku nije znacila i pojavu MIS u suvremenom znacenju toga pojma. Naime, prvi KBIS-i spadali su u kategoriju tzv. pomocnih ili pozadinskih (eng. back-end) sistema i sluili su za pracenje inventara, obracun placa, vodenje knjigovodstva i druge potrebe koje se nisu neposredno doticale poslovne strategije poduzeca. Oni su, prvenstveno u velikim poslovnim sistemima, znacajno pomogli racionalizaciji poslovanja na operativnom nivou i svladavanju znacajnih organizacijiskih problema koji se srecu u upravljanju velikim koncentracijama ljudi i kapitala. Pomjeranje naglaska s pozadinskih na strateke KBIS, ukljucujuci MIS, EIS (eng. Executive Information Systems) i DSS (eng. Decision Support Systems sistemi za podrku odlucivanju) rezultat je sve vece kompjuterske pismenosti menadmenta, rastuce decentralizacije i pristupacnosti IT i empirijske spoznaje da se ove tehnologije mogu uspjeno iskoristiti ne samo za povecanje produktivnosti poslovanja vec i za postizanje vece efektivnosti upravljanja, tj. za sticanje trine prednosti nad konkurencijom. Informacije igraju presudnu ulogu u menaderskom odlucivanju. Zbog toga ne cudi to u razvijenim zemljama vie od polovine od ukupnoga broja uposlenih radi na poslovima koji su na vezani uz informiranje. U sutini, informacija je korisna komunikacija namijenjena nekom subjektu. Podrazumijeva informacioni tok od jednoga subjekta ka drugom. Iako je, u tradicionalnom smislu, subjekt

primatelj informacije neka osoba, tj. ljudsko bice obdareno umom i razumom, na dananjem stupnju razvoja

informacija IT moe teci ne samo ka nekome nego i ka necemu, jer prijemnik informacije moe biti i kompjuterski sistem koji je u stanju informaciju primiti, interpretirati i u skladu s njom djelovati, bilo kroz poduzimanje odredenih upravljackih aktivnosti, bilo kroz obradu i stvaranje novih informacija namijenjenih drugim subjektima. Zbog toga je veoma vano razlikovati pojam informacije od pojma podatka, koji oznacava strukturiran skup simbola koji saopcava neto o realitetu (to ne znaci da ono to govori mora biti tacno i istinito), ali koji ne mora biti sam po sebi razumljiv ili relevantan za osobu, ili elektronsku opremu koja ga sadri, alje ili prima. Npr. radiooperator alje i prima poruke i posmatra ih kao podatke ne mora ih razumjeti niti one kod njega trebaju proizvesti bilo kakvo djelovanje.

Informacije se unutar organizacije prikupljaju i obraduju za mnotvo namjena, medu kojima su najcece: Komuniciranje ili prezentacija postojeceg ili ranijeg stanja, namjere ili ocekivanja u vezi s buducim stanjima, odnosno prijenos misli, ideja i ostalog to ovdje navodimo. Planiranje razmatranje razlicitih alternativa onoga to se moe dogoditi u buducnosti i izbor medu njima, odlucivanje i saopcavanje posljedica odluka. Ovo moe ukljuciti pravila, procedure, zakone, ogranicenja i obrazloenja koja se odnose na planove. Izvrenje poslovnih transakcija u vezi s proizvodima, uslugama, marketingom, nabavkama, prodajom, osobljem i racunovodsvom, a koje ukljucuju zaposlene, kupce, dobavljace, subjekte odlucivanja i domace i strane organe vlasti. Organizacijska integracija, tj. osiguranje visokog radnog morala i zbliavanje ljudi. Unutar organizacija, ovo podrazumijeva informiranje ljudi o onome to se deava i o onome to se od njih ocekuje, u cilju promocije motivacije i opredijeljenosti za izvrenje zadataka. U organizacijama koje imaju posla s drugim ljudima poput kupaca i dobavljaca trebaju postojati odgovarajuci mehanizmi koordinacije i komunikacije. Mnogi zaposleni unutar organizacije izvor su podataka za druge ljude unutar organizacije ili izvan nje, i obrnuto mnogi koriste informacije koje dolaze izvana. Inovacija, koja se moe opisati kao podrka i ohrabrenje kreativnim probojima u rjeavanju problema, u istraivanju i razvoju, odlucivanju i prilagodavanju promjenama u okruenju ili ostatku organizacije. Upravljanje, to ukljucuje usmjeravanje, nadzor, iniciranje zadataka, pracenje realizacije i ocjenu ucinka.

Stvaranje i odravanje kronologija o sadanjim i proteklim dogadajima, u slucaju da znanje u vezi s prolocu zatreba u buducnosti. Tipican primjer su analize podataka o prodaji, kupcima i transakcijama s ciljem prepoznavanja trendova i predvidanja. Socijalni kontakt, koji ukljucuje caskanja, prijateljstva, cestitke i, opcenito, meduljudske odnose. Servise koji, s jedne strane, daju navedene vrste informacija i, s druge, omogucavaju njihovo upavljanje. Postojanje informacijskih servisa, odnosno potrebnih informacijskih usluga, neophodno je za efektivno donoenje odluka i upravljanje u organizaciji. Cjelinu koju cine ljudi i oprema koji realiziraju informacione servise, tj. vre potrebne operacije nad informacijama, nazivamo informacionim sistemom (IS). Informacioni sistemi ne moraju se nuno oslanjati na koritenje kompjutera i drugih segmenata IT-a. Zadatak menadera, u kontekstu protoka informacija, funkcioniranja informacionih servisa i informacionih sistema, je: osigurati postojanje informacionih sistema koji rukuju relevantnim vrstama informacija u organizaciji; poznavati stvaranje i koritenje informacionih sistema i usluga, ukljucujuci i kompjuterski bazirane informacione sisteme (KBIS) tamo gdje je njihova upotreba potrebna i opravdana; neposredno koristiti takve sisteme za generiranje i prijem informacija, to ukljucuje i informacije o efektivnosti i upravljanju informacionim sistemom; razumijevati pojedina pitanja koja se javljaju kao efekt primjene informacionih sistema na ljude i organizacije. Podaci i informacije Na ovom mjestu cemo proiriti radne definicije pojmova uvedenih u prethodnom odjeljku. Precizniju definiciju podatka dajemo odmah: Podatak je reprezentacija neke tvrdnje ili cinjenice, najcece u formi koja se moe automatizirano primiti, prenijeti i obraditi. U tehnickom smislu, podatak je strukturirani i na propisani nacin ureden skup simbola iz utvrdenoga repertoara ili alfabeta. U teoriji telekomunikacija, pojmu podatka odgovara pojam poruke koju emitira izvor informacija i predstavlja sliku stanja nekoga objektnoga sistema koja se upucuje primaocu. Dajemo i precizniju definiciju informacije: Informacija je svaka forma komunikacije koja primaocu prua razumljivo i korisno znanje, a sastoji se od podataka koji za primaoca imaju znacenje. Informacija je cesto rezultat upita ili obrade, a odlike su joj: korisnost, tj. da je relevantna za neku aktivnost ili svrhu; razumljivost, tj. da je data u razumljivoj formi i jeziku; te pravovremenost, tj. da je primljena u vrijeme i na nacin koji osigurava zadovoljenje njene namjene.

U vezi s navedenim pojmom poruke, u telekomunikacijama se javlja i pojam kolicine ili mjere informacija, koji se vee uz vjerojatnost dogadaja ili stanja koje opisuje poruka. to je dogadaj manje vjerojatan, odnosno manje ocekivan, informacija koja govori o njemu kolicinski je sadrajnija. Kolicina informacije od jednoga bita (to je osnovna jedinica za kolicinu informacija) odgovara poruci koja izvjetava o nastupanju jednoga od dva moguca i jednako vjerovatna dogadaja ili stanja. Ukoliko prije dobijanja poruke moemo procijeniti koja su sve stanja sistema moguca i dati njihove vjerojatnosti, tada se entropija ili prosjecna kolicina informacija sadranih u porukama koje govore o stanju u nekom sistemu racuna po sljedecoj formuli: H = -Si pi log2 pi [bita] pri cemu je pi vjerojatnost i-toga stanja, odnosno dogadaja u sistemu, a p1+p2+...+pN = 1, to znaci da se neko od tih mogucih stanja u svakom slucaju mora realizirati. U posebnom slucaju, u kojem su sva od N mogucih stanja sistema jednako vjerojatna, entropija je jednaka: H = log2 N [bita] odakle se i vidi da je za N=2, entropija H=log2 2=1 bit. Entropija se, ne samo u informatici vec i u drugim naucnim oblastima koje izucavaju prirodne i drutvene sisteme, koristi i kao mjera neizvjesnosti, odnosno mjera nereda ili neuredenosti sistema, polazeci od pretpostavke da se u uredenim sistemima neka stanja i dogadaji smatraju predvidljivim i regularnim, dok se nepredvidljivi i neregularni dogadaji i stanja razlicitim mehanizmima sprecavaju i ogranicavaju, cime nenormalna stanja, iako moguca, postaju daleko manje vjerovatna od normalnih. Suprotan pojmu entropije je pojam sinergije, koji oznacava unutarnji sklad, odnosno harmoniziranost rada dijelova sistema. Naprimjer, kod serverskih kompjuterskih sistema, koji u organizacijama nose kljucne informacione servise (baza podataka, Web, elektronska pota, itd.), jedan od vanih faktora sigurnosti je downtime, odnosno najveci ocekivani (i eksperimentalno provjereni) postotak ukupnog vremena koritenja, kada sistem moe biti nedostupan ili, kolokvijalno receno, oboren. Ako je downtime 1%, tada je entropija sistema jednaka priblino 0,08 bita, to ukazuje na visok stepen uredenosti i izvjesnosti funkcioniranja sistema, u odnosu na entropiju od 0,47 bita kod daleko manje pouzdanoga sistema ciji je downtime jednak 10%. S obzirom na to da se odnosi na poruke, pojam entropije i kolicine informacija moe se primjenjivati i na podatke i na informacije. Za razliku od telekomunikacija, informatika istice sutinsku povezanost i razlicitost pojmova podatka i informacije: informacija = podatak + znacenje + proces + tok Transformacija podataka u informacije proces je koji uvijek, na odreden nacin, ukljucuje ljudske mentalne sposobnosti i znanje. Ona se najcece sastoji od interpretacije podataka kao cinjenica koje imaju smisao u konkretnom kontekstu, te od stvaranja potrebne forme podataka kako bi se cinjenice od interesa na adekvatan nacin predstavile ili dokumentirale. Takoder, vano je istaknuti razliku izmedu pojmova informacije i znacenja. Znacenje ovisi o subjektu koji koristi podatak i govori o tome ta on kod njega proizvodi. Drugim rijecima, znacenje podatka ili informacije govori o njihovom namjeravanom smislu i podrazumijeva stanovit mentalni

proces. Navedena pojanjenja u vezi s prirodom podataka i informacija omogucavaju nam da damo i jednu cjelovitiju definiciju informacionog sistema: Informacioni sistem je: skup sredstava koji osiguravaju protok, obradu i pohranu znanja i informacija u cilju zadovoljenja [informacionih] potreba korisnika; svaki sistem, najcece (mada ne i nuno) kompjuteriziran, koji osigurava informacije za potrebe organizacije ukljucujuci i sisteme u realnom vremenu (real-time systems), ugnijedene (embedded) sisteme, menadment informacione sisteme i druge sisteme; sistem koji prihvata podatke koji predstavljaju znanje i informacije pohranjuje ih, obraduje i prosljeduje korisnicima. Informacioni sistemi mogu biti kompjuterizirani ili nekompjuterizirani, mada se, to je formalno nepravilno, u svakodnevnom govoru podrazumijevaju uglavnom kompjuterizirani i kompjuterski bazirani informacioni sistemi (KBIS). Korisnici IS-a su pojedinci, ili grupe koji imaju zadatak davanja ulaza ili primanja izlaza iz informacionog sistema. Informaticka orijentacija u organizaciji Strateko planiranje i planiranje poslovnih procesa najcece je povezano s planiranjem informacionih sistema, jer unapredenje poslovnih procesa ovisi o informatizaciji. Stoga se mnoge analiticke tehnike koriste i na jednoj i na drugoj strani. Naprimjer, planiranje informacionih sistema, koje se odnosi na planiranje razvoja IS-a unutar organizacije, u cilju njihovog dobijanja, koritenja, mijenjanja i odstranjivanja, ima svoje parnjake u planiranju poslovnih procesa, poslovnim sistemima, planiranju i analizi poslovnih sistema i drugim podrucjima kojima se bavi strateki menadment. Mi cemo razlikovati dva nacina promatranja informacionog sistema. Jedan, koji cemo nazvati MIS-centricno promatranje, stavlja naglasak na pruanje potrebnih informacija menadmentu. Drugi, koji moemo nazvati eksploatacionim, u centar promatranja postavlja pitanje najboljega iskoritenja informacija. Ove dvije razlicite koncepcije su date na sljedecoj slici, a od sredinjega su znacenja i za planiranje informacionih sistema i za ininjering poslovnih procesa pri cemu ne trebamo smetnuti s uma da i planiranje jedan od procesa u kojem koristimo informacije: Eksploatacioni pristup pokuava iskoristiti informacije sve informacije MIS-Centricni pristup se koncentrira na ove tokove informacija

Najvii menadment Srednji menadment Operativa informacije informacije MIS - centricni pogled na planiranje IS-a MIS-centricni pristup planiranju informacionih sistema (ISP Information Systems Planning) usmjerava se na problem identifikacije onih informacionih sistema koji su potrebni za podrku poslovanju, narocito glavnim poslovnim operacijama i procesima. Potrebe poslovanja teina su tacka, i IS projektiraju se u skladu s tim potrebama u funkciji podrke; kreiraju se i koriste kako za potrebe stvarnih operativnih poslovnih procesa, tako i u smislu MIS. Dakle, da bi menadmentu bile pruene informacije potrebne za pokretanje, usmjeravanje, reviziju i kontrolu poslovnih procesa. Zbog toga se ovaj pogled na planiranje IS-a prije svega koncentira na tokove informacija prema operativi, buduci da se ti tokovi nanie najvie doticu planiranja i usmjeravanja aktivnosti, raspoloivosti resursa, provedbe odluka s viih razina i, naravno, samih proizvodnih procesa. Eksploatacioni pogled na planiranje IS-a Eksploatacioni pristup znatno drugacije postavlja odnos izmedu planiranja poslovanja i planiranja IS-a. Kada se teite stavi na informaciju, ona se posmatra kao dobro, kao ekonomska kategorija i imovina organizacije, a poslovni se procesi zatim oblikuju na nacin koji najbolje iskoritava takva dobra. U ovom kontekstu, informacija podrazumijeva i znanje i nove nacine koritenja podataka za nove vrste ideja i procesa. Informacije, kao dobra unutar organizacije, mogu biti iskoritene kao glavna podrka ne samo za optimizaciju izvrenja poslovnih procesa vec i za njihovo poboljanje. Naprimjer, svako dolazi u posjed novih informacija, kroz sastanke, vijesti, tekuce poslove, obrazovanje, obuku i, nerijetko, kroz druenje. Njihova ukupnost moe pokrenuti razmiljanja o poboljanju. Zbog toga, ovaj pogled na planiranje IS-a naglaava potrebu za postojanjem informacionih sistema koji mogu savladati i apsorbirati iroki spektar najrazlicitijih informacija za kojima moe postojati potreba. Poslovni procesi trebali bi biti lako prilagodljivi kada se ukau prilike za poboljanja, a nacini odlucivanja trebali bi naglaavati i poticati fleksibilnost. Ukupno uzeto, IS su neodvojivi od poslovnih procesa kada je rijec o sljedecim, izuzetno vanim aspektima. Zahtjevi mjerljivosti -cesta potreba u poslovnim procesima jeste ocjena njihove uspjenosti, to namece potrebu definiranja postupaka mjerenja i nadzora nad procesima i njihovim produktima. Zahtjevi kontrole - u neku ruku, ovi zahtjevi nastavljaju se na one u vezi s mjerljivosti, jer se kontrola temelji na znanju o performansama i mjerenju u odnosu na neku referentnu razinu, pri cemu treba znati da je raspolaganje informacijom radi kontrole jednako vano kao i osiguranje dostupnosti, odnosno propagiranje informacije radi kontrole. Komunikacioni zahtjevi -mnogi bi poslovni procesi bili nemoguci bez komuniciranja,

odnosno bez prijenosa informacija. Zahtjevi odlucivanja - mogu se smatrati jo poopcenijom formom zahtjeva kontrole. Najcece vrste IS-a u organizacijama Informacione sisteme koji nalaze svoju poslovnu primjenu moguce je klasificirati na razlicite nacine, a najceca osnova klasifikacije jeste razina menadmenta na kojoj se koriste produkti IS-a, kao i vrsta ulaza, obrade i izlaza, na kvalitativnom nivou, pri cemu vrijedi okvirno pravilo da poslovi koje IS podravaju postaju sve manje rutinski i strukturirani kako se krecemo od operative ka najvioj razini menadmenta. Najcece vrste IS-a u poslovanju, s osnovnim svojstvima, su: transakcioni informacioni sistemi (TIS); Ova se vrsta sistema prvenstveno koristi za obradu pojedinacnih transakcija (kupoprodaja, bankovnih transakcija, racunovodstvenih knjienja i dr.) i usko je vezana za operativu, tj. za obavljanje osnovnih poslovnih funkcija i operacija unutar organizacije. Korisnici ove vrste IS-a najcece su operativci u pogonima, na alterima i u administraciji, a, u uvjetima elektronske trgovine, i krajnji korisnici koji i sami mogu vriti transakcije uz odgovarajucu provjeru identiteta i autenticnosti osobnih podataka; IS za izvjetavanje menadmenta (MRIS: Management Reporting Information Systems) su sistemi za podrku srednje razine menadmenta, i to prije svega na temelju prikupljenih informacija o realizaciji operativnih zadataka i izvravanju proizvodnih funkcija i procesa. MRIS se prirodno naslanjaju na TIS tako to objedinjavaju i sumiraju informacije o transakcijama i prikazuju njihove relevantne skupne pokazatelje, najcece u tabelarnoj i formi dijagrama; Geografski informacioni sistemi (GIS) predstavljaju jednu posebnu kategoriju sistema koji objedinjavaju pristup razlicitim transakcionim i eksternim bazama podataka sa geografskim, zemljino-knjinim, demografskim i podacima o prometu, kako bi se dolo do vizualnih (geografskih) pregleda relevantnih podataka o prostornoj strukturi trita, distribuciji kupaca i dobavljaca i slicno; Sistemi za podrku odlucivanju (DSS) su sistemi koji objedinjavaju pristup bazama podataka transakcionog tipa i eksternim izvorima informacija s bazom modela odlucivanja koji su primjereni potrebama vieg menadmenta. Karakteristika DSS-a je fleksibilnost i sposobnost raznolikog vizualnog prikaza podataka, uz mogucnost da se odabrani podaci koriste u matematickim modelima racionalnog odlucivanja, kao to je odlucivanje u uvjetima rizika i neizvjesnosti, procjena trendova, multikriterijalna analiza i drugi alati od pomoci za donoenje stratekih i drugih slabo strukturiranih i visokosofisticiranih odluka, karakteristicnih za najvii menadment u organizaciji; Ekspertni sistemi (Expert Systems) samostalni su sistemi ili dijelovi irih IS-a, a temelje se na bazi ekspertnog znanja u pojedinim uskim oblastima od znacaja za rad organizacije. Najceca je uloga ekspertnih sistema u dijagnostici, tj. u rjeavanju problema koji se javljaju u poslovanju, te u pruanju sugestije srednjem menadmentu u pogledu usmjeravanja rada operative; Izvrni informacioni sistemi (EIS: Executive Information Systems) posebna su vrsta IS-a, primjerena viem menadmentu, koja objedinjava elemente MRIS-a i razmjene informacija najirega spektra. EIS prave se tako da se prilagodavaju stratekim pravcima poslovanja, te se koncentriraju na upravljanje procesima, planiranje i djelovanje prema srednjem menadmentu i

operativi. Pristupi razvoju informacionih sistema u organizaciji Isprobano je mnotvo pristupa razvoju informacionih sistema pod razlicitim uvjetima i u razlicitim vrstama organizacija. Dokaze o tome koji je pristup najbolji pod datom vrstom okolnosti nije jednostavno prikupiti. Razlozi za uspjeh ili neuspjeh pojedinoga pristupa mogu ukljucivati osobnosti pojedinaca, skrivene planove, obrazovanje, vjetine, obrasce ponaanja i kulturu; osobine organizacije, kao to su velicina, industrijski sektor, vrsta proizvoda i usluga, zemlja u kojoj djeluje; raspoloivost resursa, rokovi, te sama priroda predloenih promjena u poslovnim procesima ili u IS. Vano je napomenuti da je ljudski faktor nezaobilazan faktor uspjeha ili neuspjeha i u pravilu igra vecu ulogu od tehnickih faktora. Pored toga, pristupe moemo podijeliti na zatvorene i otvorene, pri cemu potrebni resursi i vremenski okvir za realizaciju otvorenih pristupa mogu biti odredeni, odnosno manje ili vie precizno procijenjeni, to nije slucaj kod otvorenih pristupa gdje se naglasak stavlja na angaman u pravcu evolucije IS-a, bez ambicije predvidanja njegove konacne forme i ukupno potrebnih resursa. Najceca pitanja i problemi koji se javljaju pri unapredenju IS-a su: zahtjevi: ne samo ta su pravi zahtjevi koje treba postaviti pred sistem vec i kako do njih doci, narocito kada je rijec o dugorocnim zahtjevima u uvjetima promjenljive poslovne politike i okruenja; rjeenja: kako se opredijeliti za nove elemente IS-a, razviti ih i upravljati njima; meki i otvoreni aspekti koji su dio ukupnih pretpostavki i pristupa, i kako njima upravljati; neadekvatni resursi i kratak rok: kako napraviti kompromis u uvjetima kada je nemoguce uraditi ono to je zacrtano, nema dobrih rjeenja ili personal nije adekvatno osposobljen; neadekvatno znanje i informacije, cija posljedica moe biti nepotpuna formulacija problema ili neoptimalno rjeenje. Rjeenja ovih problema u praksi se uvijek nalaze empirijskim metodima, dakle metodama koje su iroko zasnovane na iskustvu i intuiciji. Pristupi koje cemo nabrojati predstavljaju pokuaje za davanje uopcenih odgovora na ova pitanja. Pristup Pojanjenje Sekvencijalni (waterfall) pristup Pravi se plan projekta s npr. est unaprijed definiranih faza/stadija. Svaka faza dovrava se i verificira prije pocetka naredne. Pogoduje podugovaranju. Ranije je bio cesto koriten metod u velikim organizacijama. Glavni nedostatak je u tome to se greke u prethodnim fazama otkrivaju tek u poodmaklim stadijima. Ovaj je pristup bio primjenjivan u mnogim disciplinama prije svoje djelomicne diskreditacije, nakon cega je evoluirao u razlicite pristupe softverskog ininjeringa.

Preklapajuci I postepeni pristup Sistem se postepeno mijenja, kroz mnotvo malih, pojedinacnih promjena. Ne pokuava se uraditi jedna po jedna velika cjelina (naprimjer, sistemska analiza). Aktivnosti se preklapaju, bez postojanja cvrsto odredenih i razgranicenih faza ili medaa. Strukturirani pristup Podrazumijeva strukturiranu analizu, dizajn i programiranje. Najcece se koncentrira na utvrdivanje fizickog i logickog dizajna postojeceg sistema, a zatim na izradu logickog i fizickog dizajna novoga sistema. Nekad je bio popularan, a sada je, u principu, van primjene, kao i sekvencijalni model. Sistemski pristup Ovaj pristup polazi od pretpostavke da sistemi nisu samo tehnicki i kompjuterizirani, vec da ukljucuju ljudsku i manuelnu interakciju. Opca teorija sistema polazi od pretpostavke o organizacijama kao o otvorenim sistemima. Planski pristup Razvoju IS-a pristupa se kao planskoj poslovnoj aktivnosti koja se vezuje za biznis plan. Time se pokuava postici veca kontrola nad progresom razvoja i smanjenje njegovih trokova, kao i sloboda promjene poslovne politike u odnosu na informaticku infrastrukturu poduzeca. Pravljenje prototipa Radi jasnijeg sagledavanja zahtjeva i rjeenja, prave se prototipovi koji mogu biti funkcionalni ili samo pokazni. Kontinuirani testovi i komentari doprinose profiliranju konacnog oblika IS-a. Pristup palete proizvoda Softverske firme ciljaju na razvoj komercijalno dobavljivih opcenamjenskih programskih paketa, koji mogu biti tako dizajnirani da se mogu prilagoditi potrebama pojedinacnih korisnika Participativni pristup Nastoji se da se krajnji korisnici ukljuce u diskusije, planiranje, analizu i dizajn, to povecava anse da ce krajnji rezultat biti korektan i prihvacen od korisnika. RAD pristup Stvoreni su alati za brzi razvoj aplikacija (eng. RAD: Rapid Application Development), kojima se u relativno kratkom roku interaktivno mogu razviti pojedini aplikativni moduli IS-a. Takvi su alati komercijalno dobavljivi i omogucavaju ubrzanje, pojeftinjenje i medusobno preplitanje aktivnosti projektovanja i razvoja. Svi navedeni pristupi temelje se na necemu to cemo nazvati tripartitnom pretpostavkom: Sve to je relevantno moe se modelirati kroz procese, podatke i ponaanje. modeli procesa modeliraju poslovne funkcije i operacije; podaci se modeliraju kroz definiranje njihove strukture i forme ulaza, memoriranja, prijenosa i izlaza; modeli ponaanja definiraju dinamiku sistema: kada se koji procesi odvijaju, koliko cesto, koji dogadaji pokrecu procese, te pod kojim uvjetima procesi pocinju i zavravaju. Ova je pretpostavka u pojedinim pristupima eksplicitno iznesena, a u drugima je prisutna implicitno, mada treba imati na umu da neki vani elementi i karakteristike organizacije (kao to su uigranost, znanje i ostali meki aspekti) ne mogu biti obuhvaceni kroz modele procesa, podataka i ponaanja. Ekonomska opravdanost KBIS-a

Razvoj kompjuterski baziranih informacionih sistema podloan je istim ekonomskim pokazateljima kao i druge vrste investicija. Isto se odnosi i na ocjenu isplativosti postojeceg IS-a. Koriteni pristup zasniva se na analizi trokova, u cijoj je osnovi razdvajanje direktnih i indirektnih, fiksnih i varijabilnih trokova. Postoji i jasna analogija izmedu analize trokova kod poslovnih procesa i IS-a. Sljedeca pitanja predstavljaju trokovne ciljeve poslovnih procesa: Na koje se sve nacine proces moe obaviti? Koji se dijelovi procesa mogu eksterno izvriti? Da li, i u kojoj mjeri, proces generira prihod, tj. doprinosi dodatnoj vrijednosti? Koje su alternative procesu? Koji su budetski trokovi procesa? Koji su trokovi konkurencije za obavljanje slicnih procesa?

Kada je rijec o razvoju IS-a, moguce je utvrditi sljedeca konkretizirana pitanja i odrediti odredene trokovne sheme, kao kvantificirane pokazatelje ekonomske opravdanosti IS-a: Pitanje Primjer trokovne sheme Koji je udio IS-a u ukupnim trokovima i ukupnim prihodima? Ukupni trokovi IS-a. Ukupni trokovi. Ukupni prihodi. Koji trokovi IS dovode do najveceg povecanja efikasnosti u operativi? Metrika za aktivnosti podrke IS -a i osiguranje ulaza u IS. Trokovi IS-a po aktivnostima. Ocekivani trokovi aktivnosti bez podrke IS-a. Operativna metrika za aktivnosti koje ne podrava IS. Kakvi su trokovi elektronske razmjene podataka u odnosu na tradicionalnu "papirnu" komunikaciju? Trokovi pripreme, transmisije i memoriranja. Koliki su trokovi po angairanoj osobi za razvoj i dokumentaciju IS-a? Broj specijalista na poslovima razvoja i dokumentacije sistema. Troak nabavke sistema, instalacije i odravanja. Koliki su trokovi IS-a za obradu pojedinacne transakcije? Broj transakcija u jedinici vremena. Trokovi IS-a u jedinici vremena.

Glavni problem u vezi s procjenom realnih trokova aktivnosti ili nabavke jeste to to mnogi od njih nisu eksplicitno iskazani. Tipican je primjer kada nova oprema postane dostupna. Eksplicitni trokovi ukljucuju nabavku, instalaciju i obuku. Implicitni trokovi nastaju, naprimjer, ako obuka nije bila kompletna i ako se tok rada prekida zbog upita u pogledu koritenja opreme ili softwarea. Direktni trokovi ukljucuju kompjuterski hardware, komunikacionu i drugu pomocnu opremu, software i licenciranje, instalaciju, obuku i ugovore o odravanju. Indirektni trokovi ukljucuju troak vremena potrebnog za upoznavanje s novim funkcijama, ukljucujuci i vrijeme potrebno za dobijanje neformalne poduke od strane kolega, kao i vrijeme koje oduzimaju prekidi i davanje korisnicke pomoci, kontrola verzija, provjere integriteta, pravljenje sigurnosnih kopija, restauraciju izgubljenih podataka i odravanje sigurnosti. Kljucni koncept klasifikacije trokova jeste njihova podjela na varijabilne trokove i fiksne trokove. Prvi su direktno povezani s obimom izlaza (ili obimom obrade), a drugi nastaju neovisno o obimu izlaza, pa cak i kada je on jednak nuli. U realnosti, pak, veza izmedu fiksnih i varijabilnih trokova malo je sloenija. Fiksni trokovi mogu se smatrati stalnim tek u pojedinim periodima ili za odredeni red velicine obima izlaza. U praksi, svaka fizicka kompjuterska konfiguracija ima maksimalni kapacitet obrade transakcija, i dok se broj transakcija krece u tom opsegu, fiksni su trokovi jednaki. Kada, medutim, broj transakcija ili druga vrsta opterecenja sistema preraste u kvalitativno novu kategoriju, vre se intervencije na konfiguraciji i dolazi se do novoga profila fiksnih trokova koji odgovaraju novom reimu eksploatacije. Mala varijacija koncepta fiksnih i varijabilnih trokova vodi nas do koncepata varijabilnih i administrativnih (overhead) trokova, koji se pojavljuje u uvjetima kada se isti sistem koristi za mnotvo razlicitih procesa, usluga i produkata, te se ova druga kategorija trokova odnosi na odravanje zajednicke infrastrukturne osnovice. Ukupni trokovi poslovanja mogu biti podijeljeni i na produkcione i infrastrukturne trokove. Prvi se odnose na sirovine, radnu snagu i druge trokove produkcije, a drugi na zajednicka sredstva, kao to su poslovni prostori, komunikacije, IS, uredski servisi i osiguranje. Saetak U ovom poglavlju upoznali smo se sa osnovnim pojmovima vezanim za sisteme koji barataju podacima i informacijama. Prvo smo pojasnili razliku izmedu podatka i informacije. Podatak je reprezentacija neke tvrdnje ili cinjenice, najcece u formi koja se moe automatizirano primiti, prenijeti i obraditi. Podatak ne mora biti koristan. Takoder, onaj koji prenosi podatke, ili je na neki drugi nacin u vezi s njima, ne mora razumjeti cinjenice koje su reprezentovane tim podacima. Dakle, podatak je samo olicenje, reprezentacija necega to ima znacenje i to je korisno. To neto se naziva informacija. Informacija prua razumljivo i korisno znanje primaocu podatka. U neku ruku moe se reci da je podatak samo nosilac informacije, a informacija je ono to je vano i korisno.

Transformacija podataka u informacije jeste proces koji uvijek, na odreden nacin, ukljucuje ljudske mentalne sposobnosti i znanje. Ona se najcece sastoji od interpretacije podataka kao cinjenica koje imaju smisao u konkretnom kontekstu, te od stvaranja potrebne forme podataka, kako bi se cinjenice od interesa na adekvatan nacin predstavile ili dokumentirale. Takoder, treba istaci razliku izmedu pojmova informacije i znacenja. Znacenje ovisi o subjektu koji koristi podatak i govori o tome ta on kod njega proizvodi. Drugim rijecima, znacenje podatka ili informacije govori o njihovom namjeravanom smislu i podrazumijeva stanovit mentalni proces. Informacije se unutar organizacije prikupljaju i obraduju za mnotvo namjena, prvenstveno za efektivno donoenje odluka i upravljanje organizacijom. Ovo se ostvaruje kroz razlicite informacione servise unutar organizacije. Cjelinu koju cine ljudi i oprema koji realiziraju informacione servise, tj. vre potrebne operacije nad informacijama, nazivamo informacionim sistemom (IS). Informacioni sistemi ne moraju se nuno oslanjati na koritenje kompjutera i drugih segmenata IT. Informacioni sistemi mogu biti kompjuterizirani ili nekompjuterizirani, mada se, to je formalno nepravilno, u svakodnevnom govoru podrazumijevaju uglavnom kompjuterizirani ili kompjuterski bazirani informacioni sistemi (KBIS). Informacioni sistem moe na razlicite nacine pridonositi uspjenosti organizacije. Ovdje smo razlikovali dva nacina promatranja informacionog sistema. Jedan, koji smo nazvati MIScentricno promatranje, stavlja naglasak na pruanje potrebnih informacija menadmentu. Drugi, koji smo nazvali eksploatacionim, u centar promatranja postavlja pitanje najboljega iskoritenja informacija. MIS-centricni pristup usmjerava se na problem identifikacije onih informacionih sistema koji su potrebni za podrku poslovanju, narocito glavnim poslovnim operacijama i procesima. Zbog toga se ovaj pogled prije svega koncentira na tokove informacija prema operativi, buduci da se ti tokovi nanie najvie doticu planiranja i usmjeravanja aktivnosti, raspoloivosti resursa, provedbe odluka s viih razina i, naravno, samih proizvodnih procesa. Eksploatacioni pristup postavlja odnos izmedu planiranja poslovanja i planiranja IS znatno drugacije. Kada se teite stavi na informaciju, tada se ona posmatra kao dobro, ekonomska kategorija i imovina organizacije, a poslovni procesi se zatim oblikuju na nacin koji najbolje iskoritava takva dobra. Zbog toga ovaj pogled naglaava potrebu za postojanjem informacionih sistema koji mogu savladati i apsorbirati iroki spektar najrazlicitijih informacija za kojima moe postojati potreba. Informacione sisteme koji nalaze svoju poslovnu primjenu moguce je klasificirati na razlicite nacine, a najceca osnova klasifikacije jeste razina menadmenta na kojoj se produkti IS-a koriste, kao i vrsta ulaza, obrade i izlaza, na kvalitativnom nivou, pri cemu vrijedi okvirno pravilo da poslovi koje IS podravaju postaju sve manje rutinski i strukturirani kako se krecemo od operative ka najvioj razini menadmenta. U ovom smislu razlikujemo: - transakcione informacione sisteme (TPS), - IS za izvjetavanje menadmenta (MRIS),

- geografske informacione sisteme (GIS), - sisteme za podrku odlucivanju (DSS), - ekspertne sisteme (ES) i - izvrne informacione sisteme (EIS). Isprobano je mnotvo pristupa razvoju informacionih sistema pod razlicitim uvjetima i u razlicitim vrstama organizacija. Dokaze o tome koji je pristup najbolji pod datom vrstom okolnosti nije jednostavno prikupiti. Razlozi za uspjeh ili neuspjeh pojedinoga pristupa mogu ukljucivati osobnosti pojedinaca, skrivene planove, obrazovanje, vjetine, obrasce ponaanja i kulturu; osobine organizacije, kao to su velicina, industrijski sektor, vrsta proizvoda i usluga, zemlja u kojoj djeluje; raspoloivost resursa, pritisak rokova, te sama priroda predloenih promjena u poslovnim procesima ili u IS. Vano je napomenuti da je ljudski faktor nezaobilazan faktor uspjeha ili neuspjeha i u pravilu igra vecu ulogu od tehnickih faktora. Vecina pristupa razvoju informacionih sistema temelji se na necemu to smo nazvali tripartitnom pretpostavkom: sve to je relevantno moe se modelirati kroz procese, podatke i ponaanje. Ova je pretpostavka u pojedinim pristupima eksplicitno iznesena, a u drugima je prisutna implicitno, mada valja imati na umu da neki vani elementi i karakteristike organizacije (kao to su uigranost, znanje i ostali meki aspekti) ne mogu biti obuhvaceni kroz modele procesa, podataka i ponaanja. Razvoj kompjuterski baziranih informacionih sistema podloan je istim ekonomskim pokazateljima kao i druge vrste investicija. Isto se odnosi i na ocjenu isplativosti postojeceg IS-a, na analizu trokova u osnovi, razdvajanje direktnih i indirektnih, fiksnih i varijabilnih trokova. Bez obzira na nacin posmatranja informacionog sistema, vrstu podrke koju on daje i nacin na koji se razvija, primjecujemo da je on neodvojiv od poslovnih procesa. Informacioni sistem uvijek je sastavni dio organizacije i smisao njegovog postojanja uvijek je u kontekstu ciljeva organizacije. II. IZAZOV INFORMACIONIH SISTEMA Uvod Informacioni sistemi svakim danom postaju sve znacajniji u poslovanju vecine kompanija, kako u svijetu tako i kod nas. Da bi se u cijelosti shvatio njihov znacaj, neophodno je razumjeti mogucnosti i ulogu koji informacioni sistemi imaju unutar kompanije. Poglavlje pred Vama pokuat ce u odredenoj mjeri objasniti mnotvo aspekata putem kojih IS-i mijenjaju dosadanji nacin poslovanja. Vidjet cete kako IS-i mijenjaju poslovno okruenje i direktno utjecu na stvaranje i na odranje konkurentskih prednosti, te kako su globalizacija i transformacija industrijskih ekonomija, i transformacija kompanija direktno vezane za sve vece prisustvo IS-a u naim ivotima. Koritenje IS-a ne ovisi samo o poznavanju tehnologije. To je sociotehnicko dostignuce za cije je razumijevanje, pored poznavanja tehnologije, potrebno i poznavanje organizacije i menadmenta. Kroz ovu perspektivu upoznat cete se sa svim aspektima utjecaja IS-a na kompaniju. Svoj utjecaj na organizaciju IS daju u nekoliko razlicitih nivoa, pocevi od operativnog, preko nivoa znanja, zatim nivoa menadementa, sve do stratekog nivoa, te kroz pratece sisteme u cijelosti mijenjanu organizacijsku dinamiku. Vidjet cete da IS unutar organizacije, u zavisnosti od kompleksnosti odlucivanja i nivoa strukturiranosti podataka, mogu biti transakacioni, menadment, te sistemi za podrku odlucivanju.

Svaki od ovih razlicitih sistema informacionog sistema kompanije ima svoju ulogu u sistemu i usko ciljane korisnike. Ovo poglavlje vodit ce Vas i kroz utjecaj IS-a na primjenu u procesu i kulturi menadmenta unutar kompanije. Vidjet cete koja je to nova uloga IS-a, kako oni mijenjaju prirodu informacionih tehnologija u cijelosti, kako mijenjaju karakter poslovnih aplikacija koje se koriste unutar kompanije IS-a, te zato postoji potreba za planiranjem informacione arhitekture kompanije. ZATO INFORMACIONI SISTEMI? Donedavno nije bilo velike potrebe za udbenicima i kursevima na ovu temu. Menaderi, generalno, nisu morali mnogo znati o tome kako se informacije prikupljaju, procesiraju i distribuiraju u njihovim organizacijama. Takoder, tehnologija koja se jo koristila bila je na minimumu razvoja. Sama informacija nije se smatrala znacajnom imovinom za firmu. Proces upravljanja smatran je licnom vjetinom, a ne dalekosenim procesom globalne koordinacije. Danas, medutim, malo koji menader moe sebi dopustiti luksuz nepoznavanja nacina na koji njegova organizacija tretira informaciju. KONKURENTSKO POSLOVNO OKRUENJE Tri veoma snane pojave u svijetu izmijenile su poslovno okruenje. To su: pojava i jacanje globalne ekonomije; transformacija industrijalizovanih ekonomija i drutava u ekonomiji, zasnovana na znanju i informacionim uslugama; i transformacija poslovnog preduzeca. POJAVA GLOBALNE EKONOMIJE Uspjeh firmi danas i u buducnosti zavisi od njihove sposobnosti da djeluju globalno. Globalizacija svjetskih industrijalizovanih ekonomija uveliko povecava vrijednost informacija za firmu i nudi nove mogucnosti u poslovanjima. Danas, informacioni sistemi omogucavaju komunikacionu i analiticku moc koja je firmama potrebna radi trgovine i upravljanja poslovima u svjetskim razmjerama. Ukratko, kontrolisanje iroko rasprostranjenih globalnih korporacija glavni je poslovni izazov koji zahtijeva mocne informacione sisteme. Globalozacija i informaciona tehnologija donose nove prijetnje domacim poslovnim firmama. Zbog globalne komunikacije i menadment sistema, potroaci sada mogu kupovati na svjetskom tritu, pouzdano dobivajuci informacije o cijeni i kvalitetu 24 sata dnevno. Ova pojava povecava konkurenciju i primorava firme da sudjeluju na otvorenim, nezaticenim tritima irom svijeta. Da bi postali efektivni i profitabilni ucesnici na medunarodnim tritima, firme trebaju mocne informacione i komunikacijske sisteme . TRANSFORMACIJA INDUSTRIJSKIH EKONOMIJA SAD, Japan, Njemacka i druge znacajne industrijske sile doivljavaju trecu ekonomsku

revoluciju. U prvoj revoluciji, SAD se do 1890. transformiso iz nazadne kolonije u agrarnu silu, sposobnu da prehrani zn