Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
BR YAZMA ESERLER KATALOUNDA BULUNMASI GEREKEN NTELKLER VE
ARNAVUTLUK DEVLET ARVLER OSMANLI YAZMALAR KATALOU’NUN BU AÇIDAN
NCELENMES
Giyasi BABAARSLAN1
Yazma eserler, hem bilimsel ve sanatsal deerleriyle hem de kültürel
miras geçmiten günümüze tama özelliiyle bir milletin sahip
olabilecei en deerli hazinelerdendir. Böylesine önemi haiz
zenginliklerden azami derecede faydalanabilmenin yolu üphesiz onlar
doru tespit ve tertip ile hizmete sunmaktan geçmektedir. Eserlerin
okuyucu veya aratrmac tarafndan tannmas konusunda kütüphanelerdeki
tespit fileri, kartoteksler veya demirba defterlerinin yardm
oldukça snrl kalmaktadr. Bu sebeple eski ve yazma eser barndran
kütüphanelerin pek çounun kataloglar hazrlanmtr ve bu yayn çalmalar
peyderpey devam etmektedir. Yazma eserlerin bibliyografik
künyelerinin bilimsel usuller nda ve ilevsel bir mahiyette
hazrlanmas son derece önemlidir. Belli, makul ve genel kabul görmü
standartlarla hazrlanan kataloglar, aratrmaclar hem doru
yönlendirecek hem de zaman açsndan kolaylklar salayacaktr. Bu
çalmada, öncelikle yazma kataloglarnn genel olarak hangi
nitelikleri bünyesinde bulundurmas gerektii ele alnacak, daha sonra
bu balamda Arnavutluk Devlet Arivleri Osmanl Yazmalar Katalou örnei
incelenerek konunun önemine vurgu yaplmaya çallacaktr. Anahtar
Kavramlar: Yazma eser, katalog, tasnif, bibliyografik künye.
QUALIFICATIONS NEED TO BE INCLUDED IN A CATALOG OF MANUSCRIPTS AND
ALBANIAN STATE ARCHIVES OTTOMAN MANUSCRIPTS CATALOGUE
INVESTIGATION IN THIS REGARD Abstract
Manuscripts, with both their scientific and artistic value, are one
of the most precious treasures a nation’s cultural heritage can
have. Identifying and ordering them is the most important service
that can be offered in order to take maximum advantage of their
level of richness. The help of library identification cards, index
cards, or inventory books are rather limited in use for readers or
researchers. For this reason, libraries with old works and
manuscripts have prepared catalogs and continue to work
step-by-step publishing them. It is extremely important that the
bibliographic information of manuscripts be prepared in a fashion
that is both technical and a functional in nature. Obviously,
catalogs prepared with reasonable and generally accepted standards,
will provide researchers convenience in terms of both time and
guidance. This work will first analyze in general which
characteristics catalogs should incorporate. As an example, to
emphasize the importance of this issue it will be followed by the
examination of the Ottoman Manuscripts Catalogue from the Albanian
State Archives. Keywords: Manuscript, catalog, classification,
citations.
1 Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve
Edebiyat Bölümü, Yüksek Lisans Örencisi,
[email protected].
-2- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
Giri
Türkiye, sahip olduu el yazmas eserlerle en önemli kültür
miraslarna kaynaklk eden bir ülkedir. El yazmalar,
bir ülkenin tarihi kaynaklarnn yannda sahip olduu bilgi birikiminin
de göstergesidir. Bu bilgi birikiminden en
iyi ekilde yararlanabilmenin yolu, bu eserlerin doru tespit
edilerek okuyucu ve aratrmaclarn hizmetine
sunulabilmesinden geçer. Bu çerçevede ülkemizin yetitirdii önemli
bilim adamlar ve kütüphanecilerden
oluan komisyonlar marifetiyle yazma eser kataloglar üzerine önemli
çalmalar yaptrlm,2 ayrca resmi
kurumlardan bamsz olarak münferit anlamda da bu alanda eserler
yaymlanmtr.3 Kültür mirasmzn
önemli bir parçasn oluturan yazma eserlerin kataloglarnn yaymlanmas
özellikle aratrmaclarn
çalmalarna yardmc olmas açsndan önemlidir. Farkl kii ve kurumlarca
hazrlanan kataloglarda uluslararas
kütüphanecilik prensiplerine uygun, belli standartlar haiz usuller
takip edildii takdirde bu kataloglardan
yararlanmak daha da kolaylar.
Katalou bulunmayan bir yazma eser kütüphanesinden yararlanabilmek
çok çetin bir itir. Günümüzde, açk raf
sistemi ile çalan herhangi bir kütüphanede raflarn arasnda dolaarak
aratrma konusu olan kitap seçilip
bulunabilir. Ancak bu durum bir yazma eser kütüphanesi için geçerli
deildir. Bunun için kütüphanenin fihristine
(listesi), defter katalouna yahut kartotekslerine bakmak veya varsa
matbu katalouna bakmak zorunluluu
vardr. Yazma eserlerden laykyla yararlanlabilmek için yazma eser
kataloglar büyük öneme sahiptir. Bu
itibarla gerek yurt dnda gerekse Osmanl döneminden balayarak
Türkiye’de yazma eser kataloglamas ile
ilgili birçok çalma yaplmtr. Yazma eser kataloglarnn özellikle
sosyal bilimlerde çalan aratrmaclar
açsndan büyük önemi vardr. El yazmas eser(ler) üzerine çalacak bir
aratrmacnn konu tespitinden sonra
yapmas gereken ilk i yazma eser kataloglarn taramaktr.
Kur'ân'la balayan yazl slâm kültürü, slâm âlimlerinin asrlar boyu
devam eden çabalaryla muazzam bir yazl
kültür haline gelmitir. slâm medeniyetinde modern ilmin ortaya
çkmasna kadar mevcut olan ve toplumun
ihtiyaç duyduu hemen hemen tüm ilim sahasnda kitap yazlmtr. Çeitli
konularda yazlan bu kitaplar Niyazi
Ünver4 öyle tasnif etmitir: Din ilimleri (tefsir, kraat, tecvid,
usul-i tefsir, hadis, icazet, email, kelam, fkh,
usul-i fkh, feraiz, adab- er'iye, zühd-tasavvuf, mevaiz, dini
ahlak, havas ed’iye); dil ilimleri (hat, sarf, nahiv,
2 Bu çalmalarn en önemli ve kapsaml olan Türkiye Yazmalar Toplu
Katalou’dur. (TÜYATOK). Bu çalma, 1978 ylnda önce Ankara’da, 1979
ylnda da stanbul’da balatlmtr. ki büro halinde Kültür ve Turizm
Bakanl, Kütüphaneler ve Yaymlar Genel Müdürlüü’ne bal olarak
yürütülen bu çalmalarn gayesi, Türkiye’deki yazma ihtiva eden büyük
küçük koleksiyonlarn kataloglanarak basm ve daha sonra da bunlar
üzerinden yaplacak olan bir toplu katalogdur. Bu kataloglamada her
ehir trafik koduna göre numaralanmtr. Yani 34 stanbul’daki, 06 ise
Ankara’daki yazmalar ihtiva etmektedir. (Günay Kut, Tercüman
Gazetesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalou, Edebiyat Fakültesi
Basmevi, C. I, s. XIII, stanbul, 1989.) 3 Bu çalmalara da Abdülbaki
Gölpnarl tarafndan hazrlanan Mevlana Müzesi Yazmalar Katalou, Günay
Kut tarafndan hazrlanan Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Türkçe
Yazmalar Katalou, Ali Rza Karabulut tarafndan hazrlanan Kayseri
Raid Efendi Kütüphanesindeki Türkçe, Farsça, Arapça Yazmalar
Katalou, Fehmi Edhem Karatay tarafndan hazrlanan Topkap Saray
Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalou, Topkap Saray Müzesi
Kütüphanesi Farsça Yazmalar Katalou ve Topkap Saray Müzesi
Kütüphanesi Arapça Yazmalar Katalou gibi önemli kataloglar örnek
verilebilir. 4 Niyazi Ünver, Yazma Kitaplar [çevrimiçi], 2008.
(http://www.yazmalar.gov.tr ).
Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler… -3-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
lügat); edebiyat (iir, iir tenkidi, aruz, kafiye, edeb, belagat,
meani, ina sanat, atasözleri, folklor, masal,
destan); tarih (siyasi-askeri tarih, medeniyet tarihi, siyer,
megazi, ensab, biyografi, tabakat, menakb, ilim tarihi,
müneat, dinler tarihi); corafya; felsefe (ilahiyat, mantk, cedel,
siyaset, ahlak); riyaziyat (hesap, cebir, mesaha,
hendese, vefk, astronomi, astroloji, mikat, musiki,
mevazin-mekayil, meteoroloji); fizik ( hey'et, optik, ilmü'l-
ahcar ve'l-meadin, cerrü'l - eskal, fenn-i harb); kimya (simya,
çeitli el sanatlarna dair kitaplar); tp (genel tp,
cerrahi, baytarlk); zooloji (hayvanat, baznameler); botanik
(filaha, nebat); sihir; rüya tabiri; ansiklopedik
eserler, fihristler.
Bir kataloun oluturulmasnda en önemli adm bibliyografik künye
(tespit) fiinin hazrlanmasdr.5 Künye fii,
yazma eserin künyesini tespit etmekle uraan kiinin doldurduu ve bir
yazma eser katalounda bulunmas
gerekli künye bilgilerini içeren çeitli boyutlarda hazrlanm
formdur. Bu filer daha sonra sistematik olarak
sralanp gerekli tashih ve kontroller yapldktan sonra hazrlanacak
kataloun tarzna uygun ekilde baskya
hazr hale getirilmi olur. Ünver tespit filerinde olmas gereken
bölümleri u ekilde sralamtr:
Bulunduu yer: Kütüphanenin bulunduu il, ilçe ad,
Kütüphane ve koleksiyon ad,
Müellif: (mütercim, arih, muhai vb.) ad, öhreti, lâkab, öz ad,
baba, dede ad, varsa nisbeti (doduu yere
veya mensup olduu dinî tarikata göre) ve doum, ölüm tarihleri ile
birlikte verilir.
Eserin ad: Müellifin kitabnda verdii ekliyle ve ayrca telif tarihi
de bulunabilir.
Dili: Eserin hangi dilde yazld.
Cilt says: Eser birden fazla ciltten meydana gelmi ise, her cilt
için ayr künye fii yaplr.
Tarihi: Telif ya da tercüme tarihi.
Varak says: Basma eserlerdeki sayfaya karlk, yazma eserlerde yaprak
(varak) says kullanlr. Eer esere
önceden yaprak numaras konmamsa, metnin balad ilk yapraktan
itibaren numaralanr ve numaralar
soldaki sayfann üst köesine kurun kalemle yazlr. Eer metinden önce
yazl yapraklar varsa onlar ayrca
numaralanr ve art (+) iareti ile gösterilir. Mecmuatü'r-resail ve
külliyatlarda batan sona kadar devam eden
bir numara verilir ve içlerindeki her eser için ayr tespit fii
yaplarak, kitap içinde bulunduklar yaprak
numaralar a ve b yüzleri de belirtilerek kaydedilir. Eer eserin
yapraklar önceden numaralanmsa bir defa
kontrol edilmesi faydal olur. Herhangi bir atlama veya tekrar varsa
düzeltilir. Yaprak "yk" ksaltmas ile
gösterilir. 245 yk., 11+158 yk., 184 + 2yk., 33b-75a gibi.
5 Bu konuda bkz. Berker, Parmakszolu 1958.
-4- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
Ölçüsü: Yazma eserlerde ölçü, d ve iç ölçü olarak tespit edilir ve
milimetre " mm " eklinde yazlr. D ölçü,
kitabn yaprann boy ve enini gösteren ölçüdür. Kitabn dndan ve
cildinden ölçü alnmaz. ç ölçü, kitabn
yapra üzerinde yaznn bulunduu alann ölçüsüdür. Baz yazma eserlerde
yaznn etraf bir cetvel ile
çerçevelenmitir. Bazlarnda ise cetvel yoktur. Cetvel yoksa balksz
tam metinli sayfann ölçüsü alnr. ç ölçü
tespit edilirken kitabn ba, orta ve son ksmlarnda birkaç yerden
kontrol edilmesi gerekir. Eer bu ölçüler farkl
ise, o zaman baka anlamnda "bb" ksaltmas ile gösterilir.
235 x 160 - 180 x 120 mm.
235 x 160 - bb x bb mm. gibi.
Satr: Balksz ve tam metinli bir sayfada bulunan satr says saylr ve
kaydedilir. Satr says için "st" ksaltmas
kullanlr. Kitabn ba, orta ve son sayfalarnda satr saylar kontrol
edilir. Eer satr says bütün sayfalarda ayn
ise 13 st., 25 st. eklinde kaydedilir. Deiik sayfalarda satr saylar
farkl ise baka baka anlamnda " bb "
ksaltmas ile "bb. "," st." olarak kaydedilir.
Sütun: Manzum eserlerde, divanlarda, eserin kaç sütun halinde yazld
yani bir sayfada kaç sütun olduu " stn.
" ksaltmas ile gösterilerek kaydedilir ; 3 stn., 4 stn. gibi. Bu
kayt için tespit fiinde ayr bir bölüm yoksa da satr
kayd yanna yazlmas gerekir.
Hattn cinsi: Yaznn cinsi ile birlikte hattatn ad, istinsah tarihi
ve yeri de yazldr.
Tezhip ve tezhibin cinsi: Eserin hangi bölümlerinin zahriye,
serlevha, konu veya bölüm balklar: "Hâtime,
Kur'an- Kerim'lerde ayrca sûre balklar, cüz, hizib iaretleri vb.
gibi" ve hangi sayfalarnn tezhipli olduu ve
tezhibin derecesi tezhipli, nefis tezhipli ve pek nefis tezhipli
olarak kaydedilir. Minyatür, ekil, resim, levha, plân,
harita vs. eserin içinde kaç tane olduklar ve bulunduklar yapraklar
a ve b yüzleri belirtilerek kaydedilir.
Cildin cinsi: Cildin çeidine, özelliine ve sanat deeri tamasna
göre; pek nefis, nefis olarak nitelendirilir.
Kitabn fiyat: Eski vakf kitaplar için bunun tespiti güçtür. Ancak
son devirlerde satn alnanlar için yazlr.
Nereden ve ne suretle geldii, tarih: Kitabn kütüphaneye ne suretle
geldii, ba, devir, satn alma ve hangi
tarihte geldii kaydedilir.
Eski kayt: Kitabn bulunduu önceki koleksiyonda tad numaradr.
Açklamalar: Bu açklamalar bölümünde kitapta görülen ve fite ayr bir
yeri olmayan önemli özellikler, kitabn
muhtevas ve kitabn fizikî durumu ile ilgili baz hususlar (ba eksik,
sonu eksik, yapraklar rutubetli veya
okunmaz durumda vb.) yazlr. Bu açklamalar bu bölüme smad takdirde
fiin arkasna veya ek bir kâda
yazlabilir.
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
Müjgan Cunbur6 bir yazma eserin bibliyografik nitelemesi yaplrken o
yazma kitap içindeki unsurlara
bibliyografik künyesinin fi üzerinde tespitiyle o yazmann filenip
deerlendirilmesinin yeterli saylamayacan;
bunun yannda u deerlendirmelerin de yaplmas gerektiini ifade
eder:
a) Yazar, çevireni, arihi (erh edeni) ya da muhaisi (haiye yazan)
yazmann o nüshasnda yazl olmad
durumlarda, yazarn ya da yazar saylan arih ve muhai gibi ahslarn ve
çevirenlerin aranp bulunmas,
b) Yazar ve yazar saylan ahslarn doum ve ölüm tarihlerinin tespiti
suretiyle eserin yazld çan aa yukar
bulunmas, (bu unsur eserin telif tarihinin bilinmedii hallerde
bilhassa önemlidir.)
c) Kitap ad, içinde yazl olmayan bir yazma eserin asl adnn
bulunmas,
d) Kitabn yazld (telif) tarihin bulunmas,
e) Yazmann yazar, yazar saylan ahslarn ya da çevirenlerin el yazs
ile yazlm, düzeltilmi ya da onlarn
hattyla yazlm nüshadan istinsah edilmi olmas,
f) Yazma kitabn baslp baslmadnn tespiti, dier yazma nüshalarnn
says, elimizdeki nüshann bunlar ve
basmalar arasndaki yeri ve deeri,
g) Yazmann müstensihi, hattat bakmndan deeri, istinsah tarihi
olmadnda hattatnn yaad ylara göre
yazma eserin aa yukar yann tespiti,
h) Yazmann ba ve sonuna, sayfa kenarlarna yazlm çeitli kaytlar,
baslm mühürler bakmndan deeri,
i) Eserin tezhip, minyatür, cilt ve yaz bakmndan sanat deeri,
j) Kat cinsinin tespitiyle istinsah tarihi bilinmeyen bir yazmann
yann bulunmas.
Yukarda bahsettiimiz kriterler çerçevesinde yazma eserlerin her
cihetini yanstacak kataloglar, bu zengin
miras tanma ve tantma yolunda önemi yadsnamaz birer klavuz
mesabesindedir.
Yazmzn banda künyesini verdiimiz eser, Gazi Üniversitesinin malî ve
akademik personel destei ile bir proje
kapsamnda hazrlanm olup hazrlayanlarn ifadesiyle Arnavutluk Devlet
Arivlerinde bulunan Türkçe, Arapça
ve Farsça el yazmas eserlerin listesinin oluturulmas,
deerlendirilmesi ve katalog haline getirilerek bilim
dünyasna tantlmas amacn gütmektedir. Verdiimiz bilgiler nda
katalog, Gazi Üniversitesi rektörü Prof.
Dr. Rza Ayhan ve Arnavutluk Devlet Arivleri genel müdürü aban
Sinani sorumluluunda 2000 ylnda Gazi
Üniversitesi’nde balatlan bir çalmann sonucu olarak Türkiye’den
Prof. Dr. Alemdar Yalçn, Yrd. Doç. Dr.
Gyasettin Ayta, Dr. Hac Ylmaz, ngilizce çevirileri yapan Yrd. Doç.
Dr. Cemal Çakr; Arnavutluk’tan Kastriot
Yahya, Anila Shehu, Kujtim Nuro, Dirita Cetakun, Kaliopi Naska ve
Ggjinovefa Puto tarafndan hazrlanmtr.
6 Müjgan Cunbur, Yazmalarn Filenmesinde Faydalanlan El Kitaplar,
Türk Kütüphaneciler Dernei Bülteni, C. VIII, S. II, s. 4- 5,
Ankara, 1959.
-6- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
çerisinde 199 adet Türkçe, 118 adet Arapça, 19 adet Farsça, 1 adet
Arnavutça, 132 adet dili hakknda bilgi
verilmeyen ve 26 adet kark dilli (Türkçe-Farsça, Türkçe-Arapça,
Arapça-Farsça, Türkçe-Arnavutça vs.) eser yer
alan Arnavutluk Devlet Arivleri Osmanl Yazmalar Katalou’nu
incelemeye geçebiliriz.
I) Tasnif Sistemi
Öncelikle katalogdaki eserlerin muhteva olarak bir tasnife tâbi
tutulmadn ve hatta hazrlayanlar tarafndan
eser sralamasnda nasl bir yol takip edildiinin de belirtilmediini
ifade etmemiz gerekir. Eserlerin kütüphane
raflarndaki sraya göre kataloa yerletirilmi olmas ihtimal
dâhilindedir. Örnek olmak üzere ilk be kitabn
srasyla “Kurân- Kerîm”, “Risâle-i Tb”, “lm-i Hâl”, “Gülistan” ve
“Kurân- Kerîm” olduunu söylersek, ne eser /
müellif adna göre alfabetik ne konu ne de dile göre tasnif uyguland
anlalacaktr. Bu, bir yazma eser
katalou için büyük bir eksikliktir. Çünkü bu katalou kullanacak
aratrmacy, bir eser bilgisine ulamak için
katalou eserin bulunduu yere kadar gözden geçirmesi gibi bir zorlua
sevk edecektir.
I.2. “Dizin” bulunmay:
bulunmay okuyucunun iini büsbütün zorlatrc niteliktedir. Dizinin
amac, eserde arananlarn kolay bir
ekilde bulunmasna yardmc olmaktr. Buradan hareketle bu katalogda
bir eseri, bir airi veya bir müstensihi
arayan kiinin bu bilgilere ulamas hayli zaman alacaktr. Eser,
müellif, müstensih adlarna göre yaplacak bir
dizinin bulunmamas kukusuz ki çok büyük bir eksikliktir. Bunun
üzerine künyelerin yazar ve eser ad
gözetilmeksizin sralanmas da eklenince eserden yararlanmak
neredeyse imkânsz hâle gelmektedir.
II. Bibliyografik Künyeler
Katalogda, eserlerin künyeleri hakknda verilen bilgilerde de tam
bir istikrar olmamakla birlikte ekseri u
kaytlara ulamak mümkündür: a) Eserin ad, b) Müellif/Müstensih ad,
c) Telif/stinsah tarihi, d) Eserin dili, e)
Yazmalarn ebatlar (sadece d ebatlar), f) Varak says, g) Kaytl olduu
kaynaklar (kataloun kaynaklar
ksmnda verilen kaynaklar içinde). Saydmz nitelikler dnda baz
eserlerin cilt özellikleri, kütüphaneye ne
yolla geldii, tezhipli olup olmad, maddî deeri hakknda öznel
yarglar gibi çeitli niteliklerden de
bahsedilmitir.
Katalogda eserlerin künye bilgileri verilirken belli bir sra ve
sistem gözetilmemitir. Mesela 6 numaral eserde
sralama müellif, müstensih, eserin dili, ebatlar, cilt özellikleri,
sayfa/varak says, müellif hakknda çeitli
açklamalar ve eserin hangi kaynaklarda bulunduu bilgileri srasna
göre verilirken 21 numaral eserde
varak/sayfa says, eserin dili ve ebatlar; 31 numaral eserde
açklama, telif tarihi, eserin dili, içerii, ebatlar ve
sayfa/varak saysna göre bir sralama; 32 numaral eserde açklama,
istinsah tarihi, düzenleyeni, eserin eksiklik
Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler… -7-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
durumu ve ebatlar srasna; 103 numaral eserde ise varak/sayfa says,
açklama, telif tarihi ve yeri, içerii,
ebatlar ve dili sralamas ile verilmitir. Bu karmaa, eser boyunca
devam etmektedir.
II.2. Eser isimlerini belirtmedeki hata ve tutarszlklar:
Katalogda baz eserlerin (48, 239, 244, 287, 357, 441, 475, 488)
isimleri tespit edilemedii için bu konuda bir
bilgi verilmemitir. Ancak 172-a, 370 ve 401 numaral eserlerin de
isminin tam olarak tespit edilemedii bilgisi
verilirken bu eserlere Kitab- Molla Lodi (172-a), Kitab fi’l-Fkh
(370) ve Kitab- Akaid (401) isimleri verilmitir.
Ayn olan iki durumda iki farkl yol izlenince ortaya tutarszlk
çkmtr. Ya ismi belirlenemeyen bütün eserler
için isimlendirme konusunda bilgi verilmemeli ya da bu eserlerin
hepsine içeriklerine göre birer isim verilerek
künyede belirtilmeliydi.
Katalogda 36 numaral eserin ismine Mesnevî denmitir. Eser mesnevi
nazm ekliyle yazlm olabilir. Ancak bir
eserin ismi sadece mesnevi olamaz. Nitekim yukarda bahsi geçen âh u
Gedâ, Hüsn ü Ak ve Leylâ vü Mecnûn
gibi eserler de mesnevidir.
79 numaral esere Bektâî Nefesleri ismi verilmi ancak eserin içinde
Ali ir Nevâî’nin divannn yer ald bilgisi
kaydedilmitir. Burada akla gelen iki soru vardr: Biri bu eser iir
mecmuas mdr? kinci ise eserin içerisinde
Bektâî nefesleri var diye mi bu ad verilmitir yoksa eserde kaytl
isim bu mudur? Bu sorulara katalogda cevap
yoktur. 79 numaral eser hakkndaki bir yanl da dilinin Farsça ve
Türkçe olduunun söylenmesidir. Eserin
içinde iirler olduuna göre ‘Eserde Farsça ve Türkçe iirler vardr.’
denmelidir.
72, 232 ve 288 numaral, ayn olan eserlerin isimlendirilmesi ve dili
hakknda verilen bilgiler de tutarsz ve
hataldr. 72 numaral eserin ismi Muhammediye, 232 ve 288 numaral
eserlerin ismi ise Tarikat-
Muhammediye olarak verilmitir. 72 numaral eserde, dil hakknda bir
bilgi verilmemi, 232 ve 288 numaral
eserlerde ise dil, Arapça olarak belirtilmitir. Öncelikle müellifi
(Yazcolu Mehmed bin Sâlih Gelibolulu) ayn
olan bu eserlerin isimlerinin farkl ekilde verilmesi bir hatadr.
Burada yukarda zikredilen iki eserin farkl
olabilecei ve katalog yazarlarnn bu iki farkl eserin müelliflerini
kartrm olabilecei akla gelmektedir.
Nitekim mam Birgivî’nin Tarikat- Muhammediye adl Arapça bir
eserinin olduu bilinmektedir. Bu balamda
Muhammediye ve Tarikat- Muhammediye Yazcolu’na atfedilerek yine
fahi bir hata yaplm olur. Daha sonra
72 numaral eserin dili hakknda bilgi verilmeyip dierlerinin dili
hakknda bilgi verilmesi bir baka hata, bu
eserler Yazcolu’na ait ise eserlerin diline Arapça denmesi de hata
silsilesindeki son noktadr. Yazcolu
Mehmed tarafndan kaleme alnm Arapça Megâribü’z-zamân adl eserin,
yine air tarafndan yaplm manzum
serbest bir çevirisinden ibaret olan Muhammediye , Türkçedir ve
Türk edebiyatnn en önemli dinî mesnevîleri
arasnda yer almaktadr. Dier yandan Tarikat- Muhammediye adl
eserlerin (232, 288) dilinin Arapça olduu
bilgisinin verilmesi daha önce bahsettiimiz müelliflerin kartrlm
olabilecei ihtimalini de
kuvvetlendirmektedir. Buradan hareketle iki ekilde de kataloun
hataya dütüünü söylemek mümkündür.
-8- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
Yine farkl ve garip bir özellik de iir mecmualarna kimi yerlerde
(102, 103, 117, 119, 221) “iir Antolojisi” veya
“Bektâî iir Antolojisi” gibi isimler verilirken kimi yerlerde (115,
229, 312, 339, 342, 348) Mecmua-i E’âr, iir
Defteri, Mecmaü’l E’âr , E’âr gibi isimler verilmitir. Ayn türden
eserlerin pek çok farkl adla anlmasnn izah
yoktur.
Katalogda birkaç yerde ayn ciltte u kadar eser var diye cildin
içerisindeki eserler tantlrken 126 numaral E’âr
diye adlandrlan eserde alt farkl eserin ismi zikredilmitir. Bu
eserler incelenerek ayn ciltte olduu belirtilip
ayr ayr künyeleri çkarlsa daha doru ve faydal bir i yaplm olurdu.
Bu eserlerle ilgili bir dier husus da
eserin E’âr diye adlandrlm olmasdr. çinde alt eser bulunan yazmaya
da iir mecmuasna da E’âr denmesi
de yine baka bir hata ve tutarszlktr.
63 numaral eserin ismi Enâm (varlklar, yaratlmlar) olarak
zikredilirken ayn olan 178, 394, 396, 436, 461,474
numaral eserlerde isim bilgisi En’am (içinde baz âyet ve dualar
bulunan kitapçk) eklinde verilmitir. kinci
yazm En’âm eklinde düzelterek doru olan budur diyebiliriz. Çünkü
katalogda bu isimle yer alan bütün eserler
içerisinde dua ya da âyet barndrmaktadr.
Yine ayn olan eserlerin isimlendirilmesi konusunda katalogda öyle
bir istikrarszlk göze çarpmaktadr. Bunu
birkaç örnekle gösterecek olursak, 32, 39, 52 numaral eserlerin
ismi Kitâb- Ed’iyye; 206, 230, 478 numaral
eserlerin ismi Kitâb- Ed’iye; 140, 261 numaral eserlerin ismi de
Kitâb- Ediyye eklinde olmak üzere üç farkl
imla ile karmza çkmaktadr. 169 ve 417 numaral eserlerin Kitab-
Remil, 323 ve 346 numaral eserlerin de
Kitab- Reml eklinde verilmesi de eser isimlerinin imlasnda bir
düzene bal kalnmadn baka bir ifadeyle bu
konuda bir dikkat gösterilmediini ortaya koymaktadr.
Katalog Türkçe, ngilizce ve Arnavutça olarak üç dilde hazrlanmtr.
ngilizce ve Arnavutça çevirilerde eserlerin
ismi genellikle verilmemekle birlikte baz yerlerde (110, 172, 188,
193, 384, 388, 451, 493) Arnavutça çevirilerde
eser isimlerinin verildiini görüyoruz. Bu durumda eser isimleri, ya
her iki çeviride de verilmeli yahut hiç
verilmemeliydi.
Melheme-nâme karlnda Arnavutça Mülhime-nâme eklinde verilmesinden
doan tutarszlk göze
çarpmaktadr.
II.3. Müellif belirtmedeki eksiklikler:
Katalogda 20 numaral eser olan Kitâb- âh u Gedâ’nn müellifinin
belli olmad söylenmitir. Kaynaklarda
Rahmî Pîr Mehmed Çelebi’ye, Dukâkin-zâde Yahyâ Bey’e ve mam-zâde
Ahmed bin Mehmed Efendi’ye ait olmak
üzere üç ayr esere rastland söylenmektedir. Bu eserin, eldeki nüsha
ile zikredilen airlerin eserlerinin birer
nüshasn karlatrarak veya basl kataloglardan bir tarama ile müellifi
bulunabilirdi.
Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler… -9-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
Yine katalogda 196 numaral olan eserde “Farsça olan divann kime ait
olduu belirlenememitir.” kayd vardr.
iirlerin mahlas beyitlerinden divann kime ait olduu bulunabilirdi.
Bu bize divann incelenmediini veya
incelenmise bile katalog hazrlayanlarn bunu ortaya çkaracak
derecede Farsça bilgilerinin olmadn gösterir.
II.4. Eserlerin dilinin belirtilmesindeki eksiklik /
tutarszlklar:
Eser tespitlerinde bir baka çelikili durum da eserlerin hangi dilde
olduu konusundadr. Eserlerin çounun dili
belirtilmekle beraber bazlarnnki (285, 394 vs.) belirtilmemitir. Bu
eserlerin dili ancak okununca belirlenebilir.
Bir eserin dilinin belirlenememesi için ya eserin okunamayacak
kadar kötü durumda ya da esere hiç göz
atlmam olmas gerekir. Birinci ihtimal için katalogda herhangi bir
kayt olmadna göre ikinciyi doru kabul
etmek durumundayz. Elbette üçüncü bir ihtimal olarak da “dalgnlk,
kaytszlk” gibi akademik veya meslekî
bakmdan olmamas beklenen bir durumdan da bahsedebiliriz. Dil
belirtme konusunda bir hata da 398 numaral
eserin dili hakknda “Türkçe olarak Süleyman isimli biri tarafndan
istinsah edilmitir. Bez cilt içindedir.
Farsçadr.” denmesidir. 130 numaral eserin dili hakknda da önce
Arapça-Farsça deyip daha sonra Türkçe
denmesi de ayn hatadr. Bu büyük hata ve çelikiler kanaatimizce
çalmann ehemmiyetinin
anlalmamasndan ve bir an önce bitirme aceleciliinden
kaynaklanmaktadr. Katalou incelediimizde Arapça
eserler (21, 441, 451-b, 475 vs.) hakknda kayda deer bilgiler
verilmediini görüyoruz. Bu eserler hakknda bilgi
veril(e)meyecekse katalog, Türkçe yazmalar kapsayacak ekilde
hazrlanmalyd. Arapça eserlerle ilgili bir dier
hata da eser isimlerinin (21, 24, 65, 108, 110, 152, 172-a, 206,
315, 323, 367 vs.) Farsça tamlama eklinde
verilmesidir (Ahvâl-i Mü’minîn, Risale-i Felsefe vs.) ki Arapça bir
eserin ismi, Farsça tamlama ile yazlmaz.
Giri ksmndaki yazda(Gazi Üniversitesi ve Kültür Miraslarmz)
kataloun içerisinde 261 adet Türkçe, 200 adet
Arapça ve 34 adet de Farsça eser olduu söylenmitir. Kataloa
baktmzda daha önce de belirttiimiz gibi
içerisinde 199 adet Türkçe, 118 adet Arapça, 19 adet Farsça, 1 adet
Arnavutça, 132 adet dili hakknda bilgi
verilmeyen ve 26 adet kark dilli (Türkçe-Farsça, Türkçe-Arapça,
Arapça-Farsça, Türkçe-Arnavutça vs.) eserin
bulunduunu eserlerin künye bilgilerinden çkarabiliyoruz. Bu durumda
öncelikle mezkûr yazda verilen
rakamlarn neye göre verildii merak konusudur. Daha sonra eer yazda
verilen rakamlar doru ise eserlerin
künyesinde verilen bilgilerle neden çelitii de ayr bir soru olarak
önümüzde durmaktadr. Dili hakknda
künyelerde bilgi verilmeyen eserlerin bu rakamlarn içine dâhil
edilmesi bu eserlerin dilinin bilindiini gösterir. O
halde bu eserlerin künyelerinde dil bilgileri neden verilmemitir?
Baz eserlerin de iki veya üç dille (kark dilli)
yazld söylenmi ancak yazda verilen dil snflamasnda bu eserler
müstakil olarak deil dier eserler içerisine
dâhil edilerek deerlendirilmitir.
Yine 312 numaral eser için “çok yeni bir Türkçe ile yazlmtr.”
nitelemesine yer verilmitir. Burada da
anlatlmak istenenin ne olduu belli deildir.
-10- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas
Gereken Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
210 ve 213 numaral eserlerin dili için “çinde Arnavutça el yazs baz
bölümler de bulunmaktadr.” ve “eserin
içinde Arnavutça ksmlar da vardr.” bilgileri verilmitir. Bu
ifadelerden anlaldna göre bu iki eser kark
dillidir. Öyleyse bu eserlerin Arnavutça ile beraber hangi dilde
yazld meçhul kalmaktadr.
II.5. stinsah kaydna dair bilgilerdeki tutarszlklar:
Katalog, müstensih ve istinsah tarihi belirtme yönünden de eksik ve
tutarszdr. Baz eserlerde müstensih ve
istinsah tarihi varsa belirtilmi yoksa “belirlenememitir” veya
“yoktur” diye belirtilmitir. Ancak baz eserlerde
bu konulara hiç deinilmemitir. Katalogda baz eserlerin (315, 329,
333 vs.) “müellifi, müstensihi ve istinsah
tarihi belli deildir” denilirken dier birçok eserde (182, 210, 230,
262 vs.) “müellifi ve istinsah tarihi belli deil”
denilmitir. Kanaatimizce müellif ve müstensih kavramlar birbirine
kartrlmtr. Müellif hem kendi anlamna
hem de müstensih anlamna kullanlmtr. Bir de risâle ve iir
mecmualarnda genellikle müellif, mürettip ve
müstensih ayn kiidir. Bu eserler (25, 418, 490) için “müellifi ve
müstensihi belli deildir.” gibi ayr ayr bilgi
vermeye gerek yoktur.
386 numaral esere “çok fazla bir özellii olmayan eser, 16 ve 17.
yüzyllara ait olup” bilgisi verilmitir. Peki, bu
eser hangi yüzyla aittir ve katalog hazrlayclar bu kanaate nereden
varmlardr? lgili künyede bu sorularn
cevabn bulamyoruz? Birçok eserin (111, 114, 124, 191, 216, 229,
269, 307, 369, 386) istinsah kayd
belirtilmedii hâlde muhtelif yüzyllara ait olduunun kaydedilmesi de
kataloun ilginç hâllerindendir. Katalogda
iaret edilmemesine ramen mezkûr eserlerin bu yüzyllara ait olduu
kanaatine cilt özellikleri, kât cinsi ve
tezyinat gibi fizikî özelliklerden yola çklarak varlm ise istinsah
tarihi bilinmeyen bütün eserler için de ayn
uygulamaya gidilmesi gerekmez miydi? Kald ki salt fizikî
özelliklere dayanarak dönem tespitinin
yaplabilmesinin ciddi bir meslekî birikim gerektirdii hatta bunun
bile çou zaman böyle bir hüküm
verebilmeye yetmedii de ortadadr.
Katalogda tarihlerle ilgili hatalar da göze çarpmaktadr. Hicrî /
Milâdî tarih belirtmede eer günü ve ay belli
deilse her Hicrî tarih iki Milâdî tarihe (H. 995 / M. 1586-1587
gibi) tekabül eder. Katalog hazrlanrken bu nokta
göz önüne alnmamtr. Eer istinsah kaydnda gün ve ay bilgisi var da o
yüzden kesin bir Miladî tarih verilmise
bunun her bir eser için ayr ayr nüsha tavsifinde belirtilmesi
gerekirdi. Bu konuda bir baka yanllk da 1306
Hicrî tarihinden sonraki her tarihin Rûmî olarak verilmesi
gerektiidir. Birçok eserde (17, 31, 34, 41, 46, 51, 53,
102, 103, 112, 117, 134, 146, 186 vs.) bu önemli noktaya dikkat
edilmemi ve tarihler öylece verilmitir.
II.6. Satr, sütun ve ebat bilgilerinin verilmemesi:
Katalogda eserlerin satr ve sütun says hakknda hiçbir bilgiye yer
verilmemitir. Yine baka bir eksiklik de
katalogda sadece yazmalarn d ebatlar verilip iç ebatlar hakknda
herhangi bir malumat verilmemesidir.
Günümüzde hazrlanan hemen bütün kataloglarda eserlerin iç ve d
ebatlar birlikte verilirken burada neden
ihtilaf olmutur, anlayabilmi deiliz.
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
Bu iki eksiklik açsndan baktmzda aratrmaclar için olumsuz olan yön,
eserlerin hacimlerinin ne olabilecei
konusundaki belirsizliktir. Katalogda eserlerin hacminden haber
veren tek bilgi varak saysdr ki, bir varak 15-20
satr da olabilir, bir risale hacminde de olabileceinden varak says
bu konuda tam bir netice vermez.
II.7. Yaz türü, cilt ve kât özelliklerinin verilmemesi:
Katalogda yer alan hiçbir eserin yaz türü (sülüs, nesih, rik’a vb.)
hakknda bilgi bulunmamaktadr.
Katalogdaki eserlerin dörtte üçünün cilt bilgisi verilmemitir.
Dörtte birlik ksmn cilt özellikleri hakknda da çok
ksa (mein, tahrip olmu, güzel ciltli gibi) bilgiler verilmitir. Bir
yazma eserin tavsifi yaplrken cilt
özelliklerinden bahsedilmesi gerekir. Bu sayede cildinin
özelliklerinden ve süslemelerinden hem eserin kaçnc
yüzyla ait olduunu hem de eserin tahribat durumunu
örenebiliriz.
Katalogdaki eserlerin hiçbirinin kât özellikleri hakknda bilgi
verilmemitir. Kât özellikleri verilse ve filigran
açsndan bir inceleme yaplsayd, eserlerin telif / istinsah
tarihlerini belirtmede önemli bir yol olabilirdi.
Cilt, kât, yaz gibi özellikler esere sanat tarihi açsndan
yaklaanlar için de bir ön bilgi verecek mahiyette
olmas bakmndan da önemlidir. Katalogda bu özelliklere dair kayda
deer bilgiler yer almamaktadr.
II.8. Eser ba ve sonu bilgilerinin verilmemesi:
Katalogdaki bir dier eksiklik ise eserlerin “ba” ve “son”
bilgilerinin verilmemi olmasdr. Bu da yine önemli bir
eksikliktir. Zira yazma eserlerde “ba” ve “son” bilgileri,
aratrmaclarn eseri / nüshay doru tespiti açsndan
hayatî önemi haiz kaytlardr.
Katalogda, eserlerin varak saylarn belirtme hususunda da
tutarszlklar vardr. Bu husustaki eksiklik ve
tutarszlklarn birkaç ekilde olduu dikkat çekmektedir. Bunlardan
biri kimi künyelerde “civarnda” ibaresinin
kullanlmasdr. Bir yazma eserin sayfa / varak says bellidir. Hâlbuki
katalogda 296 numaral eser tavsif
edilirken “43 varak civarndadr.”; 163 numaral eser tavsif edilirken
de “38-40 sayfa civarndadr.” bilgisi
verilmitir. Mevcut bir nüshann varak veya sayfa saysnn tahmini bir
ifadeyle yazlmas oldukça ilginçtir. 364
numaral eserin tavsifinde “Eser 105 varaktr. Türkçe olan eser 21x15
cm. ebadnda, 66 varaktr.” diye
belirtilmesi de bir baka artc durumdur. 2, 12, 13, 195, 197, 205,
206, 207, 243, 258, 431, 469, 470
numaralarda kaytl eserlerin varak / sayfa saylar ise hiç
belirtilmemitir. Baz eserlerde “varak”, baz eserlerde
ise “sayfa” says verilmesi de kataloun çelikili yaklamlarndandr.
Eer bir el yazmas nüshann orijinalinde
sayfa / varak numaras verilmemise numaralandrma kütüphaneciler
tarafndan yaplr ve “varak” (yaprak)
numaras verilir. Baz nüshalarda -özellikle son dönem eserlerinde-
günümüz kitaplar gibi sayfa numaras
verilmitir. Bu durumda kütüphaneciler ya yeniden varak numaras
verirler ya da orijinal sayfa numarasn esas
alrlar. Hâlbuki bu katalogda sayfa veya varak tabirlerinin
kullanlmasnn böyle bir sebebe dayanmad ve
tamamen kark ve keyfi yazld anlalmaktadr. Kataloun kimi sayfa
aralklarnda tamamen “sayfa”, kimi
-12- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas
Gereken Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
sayfa aralklarnda ise tamamen “varak” saysndan bahsedilmesi bu
keyfilii açkça göstermektedir. 16 numaral
eserde “297 varak olarak yazlmtr. Zaman zaman 400 varak, genellikle
de 250 sayfa civarnda olan bu eser”
eklindeki bu açklamadan ne anlamalyz? Eer bununla eserin dier
nüshalarndaki varak saylar kastediliyorsa
herhâlde anlatm ekli böyle olmamalyd. Katalogdaki 5 numaral eserde
“sayfa adedi tespit edilememitir”
denmektedir. Sonrasnda gelen “ba ve sonu eksiktir” ibaresi de buna
dayanak olarak söylenmi gibidir. Bir
eserde her ne olursa olsun varak veya sayfa says tespit edilir.
Batan ve sondan eksik olsa bile o haliyle varak
says belirtilir ve daha sonra nüshann eksik olduu söylenir. Eser
eksikse amaç zaten eserin ilk elden
çktndaki varak saysn bulmak deil mevcut varak saysn
belirtmektir.
Katalogda okuyucu için eserlerin hacmine dair tek bilgi kayna varak
/ sayfa saysdr. Birçok yerde eserlerin
varak / sayfa says da belirtilmeyince, üstüne üstlük kimilerinde bu
bilgi hiç verilmeyince durum büsbütün
anlalmaz hâl almtr.
Eserlerin baka nüshalarnn olup olmad konusu da katalogda çelikili
ve mulaktr. Kimi eserlerle ilgili olarak
baka nüshalarnn bulunup bulunmadna dair bir bilgi verilmezken
kimilerinde Kefuzzunun ve Osmanl
Müellifleri gibi biyografik / bibliyografik baz kaynaklara gönderme
yaplmtr. Az sayda eser için yaplan bu
uygulamann dierlerinden esirgenmesinin bir izah da bulunmamaktadr.
Elbette salkl ve yararl olan,
eserlerin tespit edilebilen dier nüshalarndan birkaçnn yerini
göstermektir. Bu husustan hiç bahsedilmemesi
de bir tercihtir ve elbette makuldür. Ancak katalogda bu iki yol da
seçilmemitir.
II.11. Cönk, iir mecmuas ve risale mecmuas türünden eserlerin
dökümü konusundaki eksiklikler:
Kataloun bir baka eksii de cönk ve iir mecmualarnn dökümünün
yaplmam olmasdr. Özellikle edebiyat
aratrmaclar açsndan bu, büyük bir eksikliktir. Bir katalogda cönk
ve iir mecmuas tavsifi yaplyorsa bize
göre mutlaka o cönk ve iir mecmuasnn dökümü de yaplmal ve hangi
sayfalarda hangi airlerin iirlerinin
olduu kaydedilmelidir. Böylelikle hem aratrmacya kolaylk salanr hem
de katalog daha ilevsel hale gelir.
Döküm yapma konusunda divanlarda da bir tutarszlk vardr. Katalogda
baz divanlarda (362, 364 vs.) bulunan
nazm ekillerinin dökümü yaplm, bazlarnnki (62, 95, 195, 196 vs.)
ise yaplmamtr.
Risâle mecmualarnn künyeleri verilirken de ayn hata yaplmtr. Mesela
28 numaral eser olan Resâil-i Kemal
Paa’da 13 adet risale bulunduu söylenmitir. Bu risalelerin isimleri
ve sayfa numaralarnn belirtilmesi
gerekirdi. Bu ekilde cönkler, iir mecmualar ve risâle mecmualar
kapal bir kutu gibi kalyor. Kutunun d ne
kadar tarif edilse de içinden bîhaber olduumuz için faydal olmaz.
Bu tür eserlerin künyesini verirken kutuyu
açp içindekileri çkarmamz gerekir. Risaleler konusunda bir baka
hata da 188 numaral eserin künyesi
verilirken yaplmtr. “Ayn ciltte iki eser vardr” denip üç eser ismi
zikredildikten baka esere olmas gereken
üst adn (risâle mecmuas / mecmû’atü’r-resâil) verilmemesi bir baka
hatadr.
Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler… -13-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
II.12. Eser tavsifinde hatal veya gereksiz bilgi verilmesi:
Katalogda 350 numaral eser olan erh-i Zafer-nâme adl eser için
“Ziya Paa’nn Zafer-nâme adl eserine ismi
bilinmeyen biri tarafndan yaplan erh” olduu bilgisi verilmitir.
Bilindii gibi Ziya Paa kendi eserini yine
kendisi erh etmitir. Bilinmeyen baka bir erh olma ihtimali de vardr
ancak daha salkl bilgi için bu eser Ziya
Paa’nn erhi ile karlatrlm olmalyd. Karlatrldysa da bu bilgi eser
tavsifinde belirtilmeliydi. Eser bu
ekilde muallakta braklmtr.
Bir dier önemli hata da 78 numaral eser olan eyh Gâlib’in Hüsn ü Ak
adl eserinin, Fuzûlî’nin Leylâ vü
Mecnûn adl eserine nazire olarak yazldnn söylenmesidir. Bu bilginin
kaynan bilmiyoruz. Kald ki bu bilgi
doru bile olsa eser künyesinde bu tür bilgilere yer verilmesi
âdetten deildir. Kaynaklarda yer almayan bu bilgi
veriliyorsa da kayna belirtilmelidir.
Yine katalogda 384-b numaral eser olan Melheme-nâme için “Büyü ve
fal ile ilgilidir.” denmitir. Melheme büyü
ve fal kitab deil, tabiat olaylarndan hareketle ne zaman ne
yaplacan anlatan veya bunlardan birtakm
çkarmlar yapan eserlerin genel addr.
Katalogda yer alan 16 ve 88 numaral eserler (Velâyet-nâme) ayn
eserdir. Ancak eserin birinin Hac Bekta
Velî’ye (16) dierinin de Hacm Sultan’a (88) ait olduu
söylenmitir.
Eserlerin künyeleri oluturulurken gerek fiziksel gerekse muhteva
özellikleri ile ilgili öznel deerlendirmeler
yaplmtr. Mesela 96 numaral eserin maddî deer tamad söylenmitir. 305
numaral eser de yine ayn
ekilde “Maddî bir deeri ve antik özellii olmayan” eklinde
nitelenmitir. Daha önce de bahsi geçen 78
numaral eser olan Hüsn ü Ak için “iirin en güzel örneklerini
içeriyor.” denmitir. Yine böyle öznel bir bilgiye de
katalogda hiç gerek yoktur. Bu konuda katalogdaki örnekler daha da
çoaltlabilir. Hâlbuki bir yazmalar
kataloundan beklenen bunlar deildir. Baka bir ifadeyle, bir eserin
(nüshann) maddi bakmdan deeri veya
içerik tenkidinin yaplmasnn katalogda bulunmas artcdr.
III. Dier Tespitler
Kataloun giriinde yer alan “ Gazi Üniversitesi ve Kültür
Miraslarmz” adl yazda 8 tabasma ve 2 adet de
matbû esere katalogda yer verildii söylenmektedir. “Bu katalog bir
el yazmas eserler katalou ise tabasma
veya matbû eserler bu katalogda neden yer almaktadr?” sorusuna
eserde cevap bulunmamaktadr. kincisi de
mezkûr yazda iki adet matbû esere yer verildii söylenirken
katalogda 4 adet (258, 405, 409, 451) eserin matbû
olduu bilgisi verilmektedir. Hatta daha ileri gidilerek kataloa 1
adet de Latin harfli eser (292) alnmtr. Bu
eserin de yazma katalouna hangi düünce ile alndn anlamakta
zorlandk.
327 numaral eser olan Dilekçe’nin bu kataloa alnma amacn da
anlayabilmi deiliz. Künyesinde belirtildii
gibi tek sayfadan oluan bu belgenin yeri bir yazma katalou deildir.
Kataloun giri ksmndaki yazda,
-14- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas
Gereken Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
kütüphanede fermanlarn da bulunduu belirtilmitir. Bu açdan bakldnda
katalogda dilekçeye yer verilirken
bu fermanlara neden yer verilmedii veya fermanlara yer verilmedii
halde dilekçenin neden kataloa alnd
sorular akla gelmektedir.
Kataloun sonunda yer alan “Arnavutluk Devlet Arivi Osmanl Yazmalar
Katalou Deyimler Sözlüü” bal
altnda verilen lugatçede de baz eksiklikler ve sözlüün içeriine
uygun dümeyen maddeler vardr. Eksiklik
olarak terimleri açklarken kullanlan tanmlarn yetersizlii
söylenebilir. Rubai ve tuyu “Dört msradan oluan
bir divan iiri biçimi.” eklinde tanmlanm ve iki nazm biçimi
arasndaki fark belirten hiçbir açklamaya yer
verilmemi olmas bunlardan biridir. Yine terci-i bent de “Bir divan
iiri biçimi.” eklinde açklanm, bu nazm
biçiminin de ne olduu konusunda herhangi bir malumat verilmemitir.
Gazel ve mesnevî için yaplan tanm da
ayn ekilde yetersizdir. Sözlükte ilticâ, müstesnâ, ezkar, gibi
deyim olmayan sözcüklere de yer verilmitir.
Bunlarn yerine fütüvvet-nâme, melheme, beâret-nâme, zibâ-nâme,
sarf, nahv… gibi kavramlara açklk
getirilmesi daha faydal olurdu.
Yine deyimler sözlüü ksmnda cönk terimi açklanrken sadece halk
iirlerini içerdii söylenmitir. Hâlbuki
cönkler Halk iirlerinden Divan iirine, Tekke iirine, halk
hikâyelerinden ilaç yapm ve reçetelerine, ifal
bitkilerden âyet ve hadîslere kadar geni konu çeitliliini
barndrmaktadr. Yine bu tanmda cönk için “deri
kapl, el yazmas iir defteri.” ibaresine yer verilmitir. Bu durumda
deri kapl olmayanlara, mesela karton,
mukavva kapl olanlara veya tamamen kapsz (ciltsiz) olanlara cönk
denmemesi gerektii gibi bir anlam ortaya
çkmaktadr ki bir kataloa gelenekte olmad hâlde bir “deyimler
sözlüü” koyma hassasiyetini gösteren
yazarlarn “deyim” tanmlarnda da benzer hassasiyeti göstermeleri
beklenirdi.
Katalogda 63 numaral, Enâm- erîf adl eser anonim olarak
nitelenmitir. Kataloun sonunda yer alan sözlükte
anonim terimi “isimsiz, ismi belli olmayan” eklinde açklanmtr. Bu
balamda baktmzda yine bir tutarszlk
söz konusudur. Öncelikle, anonimlik daha çok sözlü edebiyat
ürünleri için kullanlr. Anonim ise yazan ve
söyleyeni belli olmayan demektir ki bu noktada yaplan tanmn da yanl
olduunu görüyoruz. Ayrca yazma
eserlerde müellif ya da müstensihin belirlenemedii eserler “anonim”
kavramyla belirtilmez.
Baka bir garabet de 199 numaral bibliyografik künyededir. Katalogda
bu numaradaki esere Külliyat ismi
verilmi ve eserde dergâh ve tekkelerin kitap listelerinin yer ald
söylenmitir. Kataloun arkasnda verilen
“Deyimler Sözlüü”nde külliyat, “Bir yazar ya da airin eserlerinin
tamamnn veya büyük bir ksmnn bir arada
bulunduu kitap.” olarak tanmlanmtr. Katalou hazrlayanlarn terim
bilgileri ile uygulamalar çelimektedir.
III.3. Kullanlan ifadelerdeki mulaklk ve yanllklar:
229 ve 312 numaral eserlerde “son dönem iirleri” veya “son döneme
ait” ifadeleri geçmektedir. Buradaki ‘son
dönem’ vurgusundan amaç ve anlatlmak istenen nedir, bilemiyoruz.
Bununla kastedilen bütünüyle 19. yüzyl
mdr, 19. yüzyln sonlar mdr, 20. yüzyl balar mdr, tamamen meçhuldür.
Hatta katalogda 20. yüzyln
Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler… -15-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
ortalarnda istinsah edilmi eserlerin de yer aldna bakarak yaklak
150 yllk uzun bir zaman dilimi içinde “son
dönem” tabirinden ne anlamamz gerektiini kefetmek mümkün gibi
görünmüyor.
224 numaral eser için katalogda “Kaynaklarda ayn isimde birkaç
kitaba rastlanmsa da bu eserin onlardan biri
olmad anlalmaktadr.” bilgisi verilmitir. Bu eserin onlardan biri
olmadnn nasl anlald hakknda
herhangi bir bilgi verilmemitir. Daha sonra yine eser için
“Kaynaklarda Mehmed bin Bistam Vani’nin eserinin
bu eser olma ihtimali daha kuvvetlidir.” denmi, bu ihtimali
kuvvetlendiren sebep veya bilgilerden
bahsedilmemi ve bu söylenenlerin birbiriyle çelitii gözden
kaçrlmtr.
Katalogda, iir mecmuas ve cönklerde hatta dier manzum mensur
eserlerin birçounda geçen ‘orijinal’
kavram kullanlmaktadr ki ne amaçla, ne düünülerek kullanldn
anlayabilmi deiliz. Mesela cönklerde
“orijinal iirler”, mecmualarda “ orijinal iir mecmuas” gibi
ifadeler kullanlmaktadr. Mezkûr kelime ile cönk ya
da mecmuann içindeki iirler mi yoksa eserin yaps m kast ediliyor,
anlamak güç. Mesela 137 numaral eser
için bilgi verilirken “tamir görmü, orijinalliini kaybetmi” ifadesi
kullanlmtr. Buradan hareketle ‘orijinal’
ibaresi ile eserin ilk günkü halini koruyor olmas ve tamir görmemi
manasnda olduunu anlyoruz. Buna
karlk 425 numaral eser için bilgi verilirken de “Orijinal olduu
düünülmemektedir. Çünkü içerisindeki
eserlerden bir ksm kaynaklarda görülmütür.” ifadeleri kullanlmtr.
Buradan da ‘orijinal’ ibaresinin
kaynaklarda görülmeyen eserler için kullanldn anlayabiliriz. 196
numaral eserin künyesinde “Farsça olan
divann kime ait olduu belirlenememitir. Ancak orijinal olma
ihtimali azdr.” bilgisi yer almaktadr. Buradan da
eserin kime ait olduu bulunamyorsa orijinal, bulunabiliyorsa
orijinal olmad manas domaktadr. Yine 15
numaral eserde de “Esere kaynaklarda rastlanmamakla beraber,
orijinal olmas ihtimali azdr. Çünkü birden
fazla Turâbî olduu ve eserin tam olarak bunlardan hangisine ait
olduu belli deildir.” ifadelerine yer verilerek
hem kaynaklarda rastlanmayan eserlerin orijinal olduu hem de bir
eserin birden fazla kii tarafndan kaleme
alnmasndan dolay hangisine ait olduunun bilinememesi sebebiyle
orijinal saylmad manas hasl
olmaktadr. 126 numaral eserin birkaç kitaptan olutuu, bunlardan da
sadece Feyiznâme-i Misâl-i Gülbaba adl
eserin orijinal olduu söylenmitir. Bu eserin neye göre -sanatsal
bir nüsha m, ünik (tek) mi, duyulmam m,
müellif hatt m vs.- orijinal olarak nitelendii belirsizdir.
Orijinal bir kanun kitab (326), orijinal bir nasihat kitab
(324), orijinal dualar (457), orijinal bir iir kitab / mecmuas (71,
81, 89, 285, 325 vs.), orijinal iirler (92, 103,
305 vs.), orijinal gazel ve nefesler (292, 342 vs.), orijinal bir
defter (241,312 vs.), orijinal bir hatrat (409) gibi
hemen her eserde karmza çkan bu ‘orijinal’ sfatnn ne manada
kullanld tamamen meçhuldür. unu
söyleyebiliriz ki bu tür çalmalarda anlalmayan, mulak ifadelere yer
verilmemelidir. Çünkü bu ifadeleri
kullanp eser hakknda bilgi verdiimizi düünürken aslnda eserin
özelliklerinin üzerini örtmü oluyoruz.
Katalogda muhtelif yazm ve / veya okuma yanllar vardr. Tespit
edebildiklerimiz unlardr:
-16- Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas
Gereken Nitelikler…
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
Katalogdaki Yazm Dorusu (Katalogdaki Eser Numaras)
Sadî irâzî Sadî-i irâzî (4)
Fergana’l Ferganal (11)
Müellif müellif (25, 54)
Vakâ-y Hallac Mansur Vak’a- Hallâc- Mansûr (41)
lmü hal lm-i hal (76)
Muhammed ez-irâzî Muhammed e-irâzî (95)
Tercümet-i Beyân’il-A’zâm Tercümetü Beyâni’l-A’zam (122)
Erkan-name Erkân-nâme (151)
Mevlîd Mevlid (85, 240)
Fitutu Civanmerdî Fütüvvet-i Civanmerdî (366)
Halâü’l-Kulûb Cilâü’l-Kulûb (391)
iir Ahtolojisi iir Antolojisi (400)
muhitî Muhitî (465)
arî Arî (465)
münacaat münâcât (sözlük)
belaat belâgat (sözlük)
arihi ârihi (248)
Eski kültürümüz, eine az rastlanr zenginlik ve deerleriyle asrlar
boyunca varln devam ettirmi, geçen süre
zarfnda geriye tarihî, edebî, dinî, vs. birçok miras brakmtr.
Kültürel hafzamz oluturan bu yadigarlarn
banda yazma eserler gelmektedir. Yazma eserler gerek muhteviyat
gerekse estetik özellikleri yönünden
kültürel birikimimizin tayclar konumundadr. Varisi olduumuz bu
birikimden tam anlamyla
yararlanabilmenin yolu öncelikle ona hak ettii kymet ve özveriyi
göstererek sahip olduu önemi lâykyla
kavrayabilmekten geçmektedir. Daha sonra bu kadim hazineleri,
günümüz artlarna uygun bir biçimde ve kabul
görmü usuller nda gün yüzüne çkararak topluma sunmak icap eder. Bu
cihetten bilindii gibi bugün yazma
eserlerin tavsif ve tasnifinin bulunduu pek çok katalog hazrlanm ve
hazrlanmaktadr. Yazma eserlerin kimlik
bilgilerinin yer ald bu kataloglarn belli bir tertip ve standarda
uygun hazrlanmas özellikle bilimsel
aratrma(c)lar açsndan çok önemlidir. Bu tür çalmalarda eserlerin
tavsifi yaplrken eserin bir aratrmac
için önem arz edebilecek bütün özellikleri (bulunduu yer, kütüphane
ve koleksiyon ad, müellif veya müstensih
Gyasi BABAARSLAN, Bir Yazma Eserler Katalounda Bulunmas Gereken
Nitelikler… -17-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
bilgisi, telif veya istinsah tarihi, ebatlar, cilt özellikleri,
satr ve sütun bilgisi, ba ve son bilgisi, eserin dili, varak
says, yaz bilgisi, süslemeleri vs.) bir sistem dahilinde verilmeye
özen gösterilmelidir. Kullanlan ifadeler açk ve
net olmal, anlalmayan, mulak ifadelere yer verilmemelidir.
levsellik açsndan hazrlanan kataloa kii ve
eser adlarna göre bir dizin eklenmesi de dier bir elzem husustur.
Âdette olmad hâlde farkl bir yol izlenerek
eserlerin muhtevalar hakknda indî ve hatal bilgilere yer
verilmemelidir. Hazrlanan katalogda cönk ve mecmua
türünde eserler yer alacaksa bu eserlerin dökümünün yaplmas da
aratrmaclar için önemli bir mevzudur. Son
olarak unu söyleyebiliriz ki bu alanda yaplan çalmalar için sistem,
hayatî öneme sahiptir. Yazmz ngiliz
düünür Francis Bacon’a ait u sözle noktalamak istiyoruz.
“Metodu olan topal, metotsuz koandan daha hzl ilerler.”
Kaynakça
BERKER, Aziz – smet PARMAKSIZOLU (1958), Yazma ve Eski Basma
Kitaplarn Tasnif ve Fileme Klavuzu ve
slâm Dini limleri Tasnif Cetveli, Maarif Basmevi, stanbul.
CUNBUR, Müjgan (1959), Yazmalarn Filenmesinde Faydalanlan El
Kitaplar, C. VIII, S. II, Türk Kütüphaneciler
Dernei Bülteni, s. 4-5, Ankara.
ÇELEBOLU, Amil (1975), Muhammediye “Kitab- Muhammediye”, C. I,
Tercüman 1001 Temel Eser, stanbul.
GÖLPINARLI, Abdülbaki (1967), Mevlânâ Müzesi yazmalar katalou I,
MEB Eski Eserler ve Müzeler Genel
Müdürlüü, Ankara.
GÖLPINARLI, Abdülbaki (1971), Mevlânâ Müzesi yazmalar katalou II,
MEB Eski Eserler ve Müzeler Genel
Müdürlüü, Ankara.
GÖLPINARLI, Abdülbaki (1972), Mevlânâ Müzesi Yazmalar Katalou III,
Eski Eserler ve Müzeler Genel
Müdürlüü, Ankara.
KARA, Nizar (ubat-2009), Türkiye’de Yazma Eser Kataloglama
Çalmalar: Türkiye Yazmalar Toplu Katalou
Projesi (TÜYATOK) Örnei, Kültür ve Turizm Bakanl Kütüphaneler ve
Yaymlar Genel Müdürlüü,
Uzmanlk Tezi, Ankara.
II, Emek Matbaaclk, Kayseri.
KARATAY, Fehmi Edhem (1961), Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi Türkçe
Yazmalar Katalou I-II, Topkap
Saray Müzesi Yaynlar, stanbul.
KARATAY, Fehmi Edhem (1961), Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi Farsça
Yazmalar Katalou, Topkap Saray
Müzesi Yaynlar, stanbul.
KARATAY, Fehmi Edhem (1962), Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi Arapça
Yazmalar Katalou I-III, Topkap
Saray Müzesi Yaynlar, stanbul.
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, (1-18) Doi Number:
10.20322/lt.61547
KUT, Günay (1989), Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar
Katalou I, Edebiyat Fakültesi Basmevi,
stanbul.
Türkiye Yazmalar Toplu Katalou (1978-2002), Kültür ve Turizm Bakanl
Milli Kütüphane Bakanl, 26 cilt,
Ankara-stanbul.