I
ATATÜRK KİTAPLIĞI SÜRELİ YAYINLARI SAYISALLAŞTIRMA
ÇALIŞMALARININ TEKNİK VE YÖNETİMSEL ANALİZİ
SELÇUK AYDIN
İSTANBUL 2011
II
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. II
ŞEKİL LİSTESİ ............................................................................................................ VI
ÖNSÖZ ........................................................................................................................ VII
ÖZET ............................................................................................................................. IX
ABSTRACT .................................................................................................................... X
KISALTMALAR .......................................................................................................... XI
GİRİŞ .......................................................................................................................... XIII
I. BÖLÜM
SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI TEKNİK VE STANDARTLARI ...................... 1
1. SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI ....................................................................... 1
2. SAYISALLAŞTIRMANIN AMAÇLARI .............................................................. 2
2.1. Belgenin Aslının Korunması ............................................................................ 2
2.2. Bilgi Kaynağına Erişimin Hızlı ve Kolay Olması ............................................ 2
2.3. Tasarruf ............................................................................................................ 3
2.4. Uzun Vadede Karlılık ....................................................................................... 3
2.5. Bilginin Yaygınlaşması .................................................................................... 3
3. SAYISALLAŞTIRMANIN PLANLANMASI ...................................................... 4
4. SAYISALLAŞTIRMANIN GEREKSİNİMLERİ ................................................ 5
4.1. Personel ............................................................................................................ 5
4.2. Yazılım ............................................................................................................. 5
4.3. Saklama Üniteleri ............................................................................................. 6
4.4. Ağ Alt Yapısı ................................................................................................... 6
4.5. Sarf Malzemeleri .............................................................................................. 6
4.6. Proje Yönetimi ................................................................................................. 6
5. SAYISALLAŞTIRMANIN AŞAMALARI ........................................................... 6
5.1. Seçme ............................................................................................................... 7
5.2. Dönüştürme / Oluşturma .................................................................................. 8
5.3. Kalite Kontrol ................................................................................................... 9
5.4. Metadata/ Üstveri ........................................................................................... 11
III
5.4.1. Üstveri Türleri .................................................................................... 11
5.4.1.1. Tanıtımsal Üstveri .............................................................. 11
5.4.1.2. Yapısal Üstveri ................................................................... 12
5.4.1.3. Yönetimsel Üstveri ............................................................ 12
5.4.2. Dublin Core Üstveri Standardı ........................................................... 12
5.4.2.1. Teknik Altyapı Sistemi ...................................................... 14
5.5. Yararlandırma - Sunum .................................................................................. 15
5.6. Saklama/Sayısal Koruma ............................................................................... 15
6. SAYISALLAŞTIRMA TEKNİKLERİ ................................................................ 16
6.1. Sayısal Fotoğraf Makineleri ve Sayısal Kameralar ile Sayısallaştırma ......... 17
6.2. Tarayıcılar ile Sayısallaştırma ........................................................................ 17
7. SAYISAL GÖRÜNTÜLEME FORMATLARI .................................................. 19
7.1. Bmp ................................................................................................................ 19
7.2. Jpeg ................................................................................................................. 19
7.3. Jpeg2000 ......................................................................................................... 20
7.4. Gif ................................................................................................................... 20
7.5. Tiff .................................................................................................................. 21
7.6. Png .................................................................................................................. 21
7.7. Pcx .................................................................................................................. 21
7.8. Pict .................................................................................................................. 22
7.9. Targa (TGA) ................................................................................................... 22
7.10. Raw ................................................................................................................. 22
7.11. Pdf .................................................................................................................. 23
8. SAYISALLAŞTIRMADA KARŞILAŞILAN SORUNLAR .............................. 23
8.1. Teknik Sorunlar .............................................................................................. 23
8.2. OCR ve Kataloglama Sorunları ...................................................................... 24
8.3. Maliyet Sorunları ............................................................................................ 25
8.4. Koruma Sorunları ........................................................................................... 28
8.5. Erişim Sorunları ............................................................................................. 29
8.6. Saklama Sorunları .......................................................................................... 30
9. DÜNYADAKİ SÜRELİ YAYIN SAYISALLAŞTIRMA PROJELERİ ........... 32
9.1. British Library (İngiltere ) Burnley Newspaper Collection ........................... 33
9.2. Avustralya Gazeteleri Sayısallaştırma Programı ............................................ 33
IV
II. BÖLÜM
ATATÜRK KİTAPLIĞI TARİHÇESİ VE KOLEKSİYONLARI ......................... 34
1. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN TARİHÇESİ ....................................................... 34
2. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN BÖLÜMLERİ .................................................... 35
2.1. Giriş Bölümü .................................................................................................. 35
2.2. Okuma Salonu ................................................................................................ 35
2.3. Süreli Yayınlar Bölümü ................................................................................. 36
2.4. Süreli Yayın Teknik Hizmetler Bölümü ........................................................ 36
2.5. Nadir Eserler Bölümü ..................................................................................... 36
2.6. Bilgi-İşlem Bölümü ........................................................................................ 37
2.7. Teknik Hizmetler Bölümü .............................................................................. 37
2.8. Restorasyon ve Cilthane Bölümü ................................................................... 37
2.9. Kitap Deposu .................................................................................................. 38
2.10. Sağlama Bölümü ............................................................................................ 38
3. ATATÜRK KİTAPLIĞI KOLEKSİYONLARI ................................................... 38
III. BÖLÜM
ATATÜRK KİTAPLIĞI DİJİTAL ARŞİV SİSTEMİ ............................................. 41
1. AKDAS (ATATÜRK KİTAPLIĞI SAYISAL ARŞİV SİSTEMİ)
TARİHÇESİ ........................................................................................................... 41
1.2. Projenin Amaçları .......................................................................................... 41
1.3. Projenin Aşamaları ......................................................................................... 42
1.4. Projenin Hedefleri .......................................................................................... 42
2. AKSAS (Atatürk Kitaplığı Arşivleme Sistemi) İş Akışı ..................................... 43
2.1. Seçim Kriterleri .............................................................................................. 43
2.2. Çekim Öncesi Kontrol ve Hazırlıklar ............................................................. 44
2.3. Tarama İşlemleri ............................................................................................ 44
2.4. Tarama Çözünürlüğü ...................................................................................... 45
2.5. Görüntü Kalite Kontrolü ................................................................................ 45
2.6. Dosya İsimlendirme ve Saklama .................................................................... 46
2.7. Katalog ve İndeksleme ................................................................................... 47
2.8. Saklama / Depolama ....................................................................................... 48
V
2.9. Erişim ve Yararlandırma ................................................................................ 48
2.9.1. Kütüphane İçinde Erişim ve Yararlandırma ....................................... 48
2.9.2. Internet Üzerinden Erişim ve Yararlandırma ..................................... 49
DEĞERLENDİRME ve SONUÇ ................................................................................ 51
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 54
EKLER .......................................................................................................................... 59
VI
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1. AKSAS İş Akış Şeması .............................................................................. 43
Şekil 2. Arşivlik Açısından Uygun Olan Çekim ...................................................... 44
Şekil 3. Arşivlik Açısından Uygun Olmayan Çekim ............................................... 46
Şekil 4. Süreli Yayın Arşivi Intranet Tarama Yüzü ................................................. 49
Şekil 5. Süreli Yayın Arşivi İnternet Tarama Yüzü ................................................. 50
VII
ÖNSÖZ
Atatürk Kitaplığı, sahip olduğu koleksiyondaki yayınların tarihi önemi ve
çeşitliliği nedeniyle yerli ve yabancı araştırmacılar için önemli bir bilgi merkezi
konumundadır. Satınalma ve bağış ağırlıklı olarak geliştirilen kütüphane dermesinin en
önemli özelliği, ülkemizin önde gelen araştırmacı ve yazarları tarafından bağışlanan
kişisel kütüphanelerle zenginleşmiş olmasıdır. Farklı meslek ve bilim dallarından bir
çok bağışcının farklı yayınları kitaplık koleksiyonuna dahil edilmiş ve bir çoğu nadir
nüsha kabul edilen bu tarihi yayınlar ile kütüphane dermesi önemli bir yayın
çeşitliliğine sahip olmuştur. Günümüz araştırmacıları tarafından yoğun bir şekilde
kullanılan kütüphane koleksiyonları bu yoğunluğa bağlı olarak, kullanımdan
kaynaklanan yıpranma ve çeşitli zararlara uğramakta, zamanla önüne geçilemeyecek
kayıplara sebebiyet vermektedir. Hem bu kayıpların önüne geçebilmek hem de
günümüz teknolojik imkânları ışığında araştırmacılara daha iyi hizmet verebilmek için
Kütüphande bulunan yayınların sayısal ortama aktarılması konusunda gereklilik baş
göstermiştir.
Atatürk Kitaplığı’ndaki yayınlar sayısal ortama aktarıldığı takdirde eserlerin
kullanımından kaynaklanan yıpranmalar ortadan kalkacak ve dijital ortama aktarılan
yayınlar web ortamına da açılarak bu yayınlara mekâna ve zamana bağlı kalmadan
erişim sağlanabilecektir.
Bu düşünce doğrultusunda Atatürk Kitaplığı süreli yayınlar koleksiyonunda
bulunan tarihi gazete ve dergilerin sayısal ortama aktarılması gündeme gelmiş ve 1998
yılında bu yönde çalışmalara başlanmıştır, 2004 yılında teknik altyapı ve donanım
olarak yenilenen sistem ile sayısallaştırma çalışmalarına devam edilmektedir.
Yaptığımız bu çalışmada, sahip olduğu koleksiyon ile ülkemizin önemli
kütüphanelerinden biri olan Atatürk Kitaplığı’ndaki sayısallaştırma sürecinin aşamaları,
izlenen politika ve karşılaştığı sorunlar ile bu sorunlar için üretilen çözüm yollarının
incelenmiş bu incelemeden elde edilen verilerle bundan sonraki süreç için geliştirilmesi
gereken yaklaşımların ortaya çıkarılması amaçlanmıştır.
Bu çalışmada danışmanlığı üstlenen ve çalışmamın her aşamasında bilgi ve
deneyimleriyle bana yol gösteren hocam, sayın Prof. Dr. Hamza KANDUR’a
teşekkürlerimi sunarım.
VIII
Değerli görüşleri ile tezime katkı sağlayan hocalarım, Sayın Doç. Dr. A. Oğuz
İcimsoy’a ve Sayın Doç. Dr. Niyazi Çiçek’e
Tez çalışmam sırasında değerli bilgilerinden yararlandığım Sayın Dr. Burçak
Şentürk’e, AKSAS ile bilgilerini benimle paylaşarak tezime zenginlik katan Sayın
Hüseyin Türkmen’e, çeviri ve düzeltmeler konusunda yardımlarını esirgemeyen Sayın
Sinan Sümbül’e, her konuda olduğu gibi tez çalışmam süresince de sabır ve sevgileri ile
beni destekleyerek işlerimi kolaylaştıran sevgili eşim Nazire Aydın’a çok teşekkür
ederim.
IX
ÖZET
“Atatürk Kitaplığı Süreli Yayınları Sayısallaştırma Çalışmalarının Teknik ve
Yönetimsel Analizi” adlı bu çalışmada, Türkiye’nin en zengin süreli yayın
koleksiyonlarından birisine sahip olan Atatürk Kitaplığı’ndaki süreli yayınların
sayısallaştırılması projesi incelenmiştir. Bu araştırma ile genel olarak sayısallaştırma
hakkında bilgiler verilerek, sayısallaştırma çalışmalarının gereksinimleri, aşamaları,
teknik ve standartları incelenmiştir. Çalışma kapsamında ayrıca, ülkemizin alanındaki
ilk sayısallaştırma çalışmalarının başında gelen Atatürk Kitaplığı’nda bulunan süreli
yayınların sayısallaştırılması için kurulan sistemin yapısı; sayısallaştırma işlemleri
esnasında dikkate alınan hususları, sayısallaştırma aşamaları anlatılmış ve sistemin
başarılı ve başarısız yönleri belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma, Atatürk Kitaplığı
örneğinde sayısallaştırma projelerinin gelişen bilişim teknolojilerinin imkânları ışığında
daha sağlıklı yürütülmesi için yapılan teklif ve değerlendirmelerle tamamlanmıştır.
Anahtar Kelimeler
Sayısallaştırma, Atatürk Kitaplığı, Süreli Yayınlar, Sayısallaştırma Teknikleri,
Atatürk Kitaplığı Sayısallaştırma Sistemi, Süreli Yayınların Sayısallaştırılması, Sayısal
Kütüphaneler, Sayısal Arşivleme
X
ABSTRACT
This study which is titled “The Technical and Administrative Analysis of
process of Digitisation of Periodicals in Ataturk Library” a examines the digitisation
project involving the periodicals available in Atatürk Library (located in Istanbul) with
one of the richest collections of periodicals in Turkey. Providing general information on
digitisation, the research here analyses digitisation studies in terms of their
requirements, steps, techniques and standards. Following this part, the study addresses
the structural system established for the digitisation of periodicals in Atatürk Library, as
the leading project of its field among others in Turkey, and the points taken into account
over the processes of digitisation together with its related steps. By doing so, the study
aims to determine the successful and unsuccessful aspects of the system. Finally,
departing from the case study in Ataturk Library, the research here concludes with
comments and suggestions for the implementation of such digitisation projects under
better conditions in the light of the opportunities of increasingly advanced information
technologies.
Keywords
Digitisation, Ataturk Library, Periodical, Digitisation Techniques, Atatürk
Library Digitisation System, Digitisation of Periodicals, Digital Libraries, Digital
Archiving.
XI
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser
AKSAS : Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv Sistemi
ANDP : Australian Newspaper Digitization Program
ANSI : American National Standart Institute
ARMS : Archives and Records Management Section
BMP : Bitmap
CCD : Charged - Couple Device
CD : Compact Disk
çev. : Çeviren
CIS : Contact Image Sensor
CMYK : Cyan Magenta Yellow Key
CRT : Cathode Ray Tube
DC : Dublin Core
DLO : Document Like Objects
DPI : Dot Per Inch
DVD : Digital Versatile Disc
GIF : Graphics Interchange Format
ICR : Intelligent Character Recognition
JPG : Joint Photographics Experts Group
LCD : Liquid Crystal Display
LZW : Lengel Zev Welch
MARC : Machine Readable Cataloguing
NCSA : National Center for Supercomputing Applications
OCLC : Online Computer Library Center
XII
OCR : Optical Character Recognition
OMR : Optical Marc Recognition
PDF : Portable Document Format
PNG : Portable Network Graphics
RLE : Run Lenght Enconding
RGB : Red, Gren, Blue
TIFF : Tagged Image File Format
URL : Uniform Resoruce Locator
XIII
GİRİŞ
Bilgi teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, eğitim, iletişim ve çalışma hayatı
başta olmak üzere, hayatımızın birçok alanını etkilemektedir. Bu etkileşmenin en fazla
yaşandığı alanlardan biri de kütüphaneler, arşivler ve benzeri bilgi kurumlarıdır.
Internet ve web uygulamalarındaki hızlı gelişmeler, bu kurumların rol ve
sorumluluklarında değişim yaşanmasına neden olmaktadır.
Günümüzde insanoğlu çok daha fazla oranda bilgisayara dayalı hizmetlerle karşı
karşıya kalmakta ve bu durum, kurum ve kullanıcı arasındaki iletişimde de değişiklikler
yaşanmasına sebebiyet vermektedir. Kurum ve kullanıcı arasındaki birebir iletişim
yerini, insan-bilgisayar ilişkisine; basılı kaynaklar üzerindeki bilgi ise yerini, sanal
ortamda depolanan sayısal bilgiye bırakmaya başlamıştır. Sayısallaştırma işlemleri, var
olan kağıt tabanlı işlemlerin, elektronik ortamda gerçekleştirilmesini sağladığı için
sayısal ortamda üretilen belge sayısı artmakta ve sayısal ortamda bulunan bu belgelerin
dağıtılması postalama, taşıma, arşivleme ve koruma gibi önemli hizmet aşamalarında
maliyet anlamında büyük kazanımlar sağlanmaktadır. Ayrıca dokümanlara hızlı ve
kolay ulaşabilmeyi mümkün kılmaktadır.
Değişen bilgi ortamları, bilginin korunması ve çoklu paylaşıma sunulması gibi
alanlarda sağladığı kolaylıklar nedeniyle dünya olduğu gibi ülkemizdeki sayısallaştırma
çalışmalarını da hızlandırmıştır.
Atatürk Kitaplığı, uzun tarihi geçmişin birikimini yansıtan zengin bir dermeye
sahiptir. Bu dermenin önemli koleksiyonlarından biri de Osmanlı döneminde
yayınlanmış dergi ve gazetelerden oluşan süreli yayın koleksiyonudur. Yerli ve yabancı
araştırmacı, akademisyen ve öğrenciler tarafından yoğun olarak kullanılan bu yayınlar,
kullanıma bağlı olarak yıpranmakta ve bu nedenle hizmete sunulma aşamasında büyük
sorunlar yaşanmaktadır.
Bu çalışma ile Atatürk Kitaplığı Süreli Yayınlar koleksiyonunda bulunan tarihi
gazete ve dergilerin sayısal ortama aktarılması için hayata geçirilen sayısallaştırma
projesinden hareketle; ülkemizde bundan sonra yapılacak benzer çalışmalara rehberlik
etmek amaçlanmıştır. Bunun için de; sayısallaştırma nedir ve sayısallaştırma hangi
aşamalardan oluşur, süreç nasıl işlemelidir, sayısallaştırma sürecinde yaşanabilecek
sorunlar ve çözüm yolları nelerdir? Atatürk Kitaplığı’nda uygulanan sayısallaştırma
XIV
sistemi nedir? güçlü ve zayıf yanları nelerdir? ve başarılı bir sayısallaştırma projesi için
neler yapılmalıdır? gibi sorulara cevaplar aranmıştır.
Çalışmamız için gereken verileri toplamak ve tanımları yapabilmek amacıyla
belgesel tarama yapılmış ve gözlem yöntemi uygulanmıştır. Belgesel tarama ile
araştırma sırasında kullanılacak kaynaklar belirlenmiştir. Gözlem yöntemi ile halen
sürmekte olan projenin durumu, uygulama aşamaları ve sonuçları hakkında bilgiler elde
edilmiştir. Söz konusu b proje sürecinde kurumda yazılı ve kayıtlı belge üretilmemiş
olması yapılan sayısallaştırma projesi hakkında çok fazla ayrıntıya girilmesine engel
olmuştur.
Sayısal ortama aktarılan yayınlar için Dublin Core Standartlarına göre tablo
oluşturulmuştur. Yayınların künye bilgileri oluşturulan bu tabloda belirlenen başlıklara
göre düzenlenmiştir. Künye bilgilerinin girişinde dönemin dili ve yazım şekli dikkate
alınmış; yayın adı, sorumlu kişi kaydı ve yer adları gibi isimlendirmeler bu düzene göre
yapılmıştır. Dönemim süreli yayınlarında genelde üç ayrı tarih de kullanılmakla birlikte,
çalışmamızda miladi tarih dikkate alınmış, miladi tarih verilmediği yerlerde Rumi tarih
kullanılarak, bu durum tarih hanesindeki yılı belirten rakamlardan hemen sonra
kullanılan “R” harfi ile ifade edilmiştir. Hicri tarihin esas alındığı durumlarda yıl
hanesindeki rakamların hemen sonuna “H” harfi eklenmiştir.
Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Sayısallaştırma
kavramının tanımları yapılmış, sayısallaştırmanın amaçları, planlanması, aşamaları ve
teknikleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca sayısal görüntüleme formatları hakkında bilgi
verilerek, sayısallaştırma işlemlerinde karşılaşılan sorunlara yer verilmiştir.
İkinci bölümde Atatürk Kitaplığı’nın tarihçesi, yapısı, hizmet birimleri ile sahip
olduğu koleksiyonlar hakkında bilgiler verilmiştir.
Üçüncü bölümde ise Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv Sistemi üzerinde durularak,
Projenin tarihçesi; amaçları, hedefleri ve AKSAS iş akışı ve uygulamaları incelenmiştir.
1
I. BÖLÜM
SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI TEKNİK VE STANDARTLARI
1. SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI
Basılı ortamdaki bilginin sayısal ortama aktarılması sürecini tanımlayan
sayısallaştırma kavramını tanımlamak için literatürde birçok tanım yapılmıştır.
En kısa ve basit tanımıyla sayısallaştırma işlemi, “herhangi bir verinin, 0’lar ve
1’ler ile ifade edilen ikili veriye belirli bir yapıda dönüştürülmesidir”.1
Sayısallaştırma kavramı tanımlanırken genelde sayısallaştırmanın amacına vurgu
yapılmıştır. Bu tanımlardan birinde sayısallaştırma işlemi “Belgenin sabitliğinin
sağlanması, fiziksel özellikleri, içerik ve bütünlüğünün korunması, işlevlerinin ve
kaynağının korunarak uzun vadeli depolanmasını sağlamak için yapılan işlemler bütünü
olarak açıklanmaktadır”.2
Bir başka tanıma göre sayısallaştırma işlemi bir analog dokümanın tarayıcı ile
taranarak OCR işleminden sonra okunabilir, düzeltilebilir forma dönüştürülmesi süreci
olarak ifade edilmektedir.3
Sayısallaştırmanın amacını hedefe koyarak yapılan bir diğer tanıma göre
sayısallaştırma işlemi; görsel ya da işitsel öğelerin, bilgisayarlar tarafından tanınabilir
hale gelmesi, işlenebilmesi ve saklanabilmesi amacıyla sayısal kodlara dönüştürülmesi
sürecidir.4
Birleşmiş Milletler Arşivler ve Belge Yönetimi Birimi (Archives and Records
Management Section, ARMS) tarafından yayınlanmış olan bilgi sayısallaştırma
rehberinde, kağıt belge, fotoğraf, görüntü malzemeler gibi fiziksel/analog materyallerin
elektronik ortama ya da elektronik ortamda depolanan imajlara dönüştürülmesi işlemi
olarak tanımlanmıştır.5
1 Nicholas Neproponte, “Sayısal Dünya”, Türk Henkel Dergisi Yayımları, çev. Zülfü Dicleli, İstanbul, 1995,
s. 169. 2 Alison Bullock, Preservation of Digital Information: Issues and Current Status, 1999, http://www.nlc-
bnc.ca/publications/1/p1-259-e.html, (Erişim: 22 Nisan 2011). 3 Karen Coyle, Managing Technology (One World Digital), The Journal of Academic Librarianship, Vol. 32, No:
2, 2006, s. 206. 4 A. S., Deren, Sanal Ortamda Kültürel Miras Enformasyon Sistemlerinin Kurulması ve Türkiye İçin Durum
Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2006, s. 28.
5 United Nations Archives and Records Management Section-2006, Guideline on Records Digitisation, < http://archives.un.org/unarms/en/unrecordsmgmt/unrecordsresources/guideline.htm>, (Erişim: 6 Ocak 2011).
2
2. SAYISALLAŞTIRMANIN AMAÇLARI
Sayısallaştırma çalışmaları ile başlangıçta kültürel mirasın korunması ve bilgiye
kolay erişimin sağlanması gibi iki temel amaç hedeflenmişken teknolojik gelişmeler
sayesinde bilginin yaygınlaşması, uzun vadede karlılık ve tasarruf gibi amaçlar da
ortaya çıkmıştır.
2.1. Belgenin Aslının Korunması
Kütüphane, arşiv ve müzeler gibi geçmişin kültürel mirasının korunup gelecek
kuşaklara aktarıldığı bilgi ve kültür kurumlarında bilginin taşıyıcısı olan eserler kültürel
mirasın en temel öğeleridirler.
Bilgi kaynaklarının sayısallaştırılmasında hedeflenen amaçlardan biri de
araştırmacılar tarafından çok kullanılan koleksiyonların yıpranmasını ortadan
kaldırmaya yönelik koruma amacıdır.6 Sayısallaştırılan kopyanın hizmete sunulması ile
bu kaynakların asıl kopyalarının elden ele dolaşarak zarar görmesi önlenmiş,
kullanımdan kaynaklanan bozulmaların önüne geçilmiş olur.
2.2. Bilgi Kaynağına Erişimin Hızlı ve Kolay Olması
Sayısallaştırma işleminde hedeflenen amaçlardan biri de tek kopya ya da aşırı
fiziksel yıpranmışlık nedeniyle erişimi kısıtlı olan yayınların sayısallaştırılarak sayısal
kopyalarının kullanıma sunulmasıdır. Tarihi değeri olan, fiziksel olarak hassas durumda
olan bu yayınlar öncelikle sayısallaştırılmalı ve gerek internet, gerek intranet gerekse
kurum içi diğer imkanlar kullanılarak hizmete sunulmalıdır. Zaman ve uzaklık gibi
engelleri ortadan kaldırmak ve çok talep edilen bir materyalin aynı anda birden fazla
kullanıcı tarafından kullanılmasına olanak sağlamak sayısallaştırma işleminin önemini
ortaya koymaktadır.7
6 Bekir Kemal Ataman, Arşivlerde ve Kütüphanelerde Sayısallaştırma-Aysel Yontar’a Armağan, İstanbul, Türk
Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004, s. 86. 7 S. D., Lee, Digital Imaging: A Practical Handbook, London, Library Association, 2001, s. 4.
3
2.3. Tasarruf
Kütüphaneler ve arşivler vb. bilgi merkezlerinde bulunan yayınların büyük bir
çoğunluğu basılı ortamda bulunan materyaller olması bu kurumlar için depolama
açısından her zaman büyük bir sorun oluşturmaktadır. Bununla birlikte teknolojik
gelişmelere paralel olarak klasik basılı materyallere alternatif olabilecek yeni bilgi
üretim ve kullanım ortamları geliştirilmektedir. Sayısallaştırma işlemi de bu anlamda,
bilgi teknolojisinde yaşanan hızlı gelişim ve değişimin sunduğu çözümlerden biri olarak
karşımıza çıkmaktadır. Sayısallaştırılan yayınlar, depo için büyük fiziksel ortamlara
ihtiyaç duyulmadan sayısal ortamda saklanmaktadır. Sayısallaştırma başta kurumların
depolama alanı olmak üzere dağıtım ve yararlandırma işlemlerinde de fayda
sağlamaktadır.
Yayınların sayısallaştırılması ve kullanımının artması zamanla farklı bilgi
kaynaklarının da paylaşımlarını kolaylaştıracağı için hem kurumsal anlamda hem de
kullanıcılar açısından, zaman, emek ve para gibi konularda kolaylıklar getirmektedir.
2.4. Uzun Vadede Karlılık
Sayısallaştırma işlemi kısa vadede pahalı bir yatırım gibi gözükse de, kullanım
sıklığı, kolaylığı ve yaygınlığına paralel olarak maliyet açısından kazanç sağlar.
Araştırmacıların istediği kaynağa kolay ve hızlı erişim sağlaması, mekan farklılığı ya da
uzaklık gibi engellerin ortadan kalkması, yayınların yıpranmasının önüne geçilmesi,
sayısallaştırma işlemini, kurum ve kişiler için uzun vadede karlı bir yatırım haline
getirmektedir.
2.5. Bilginin Yaygınlaşması
Bilişim ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler zincirleme olarak pek çok
şeyi değiştirmektedir. Eskiden kitaplarda ve kitaplıklarda kalan bilgiler ve veriler
teknolojik gelişmelerin sayesinde herkese açık hale gelmektedir. Gittikçe ucuzlayan
teknolojiler ve artan sayısallaştırma teknikleri bilgiye erişim, bilginin sağlanması ve
hizmete sunulması gibi konularda aradaki mesafeleri yok ederek araştırmacılara sanal
dünyayı dolaşabilme ve sınırsız bilgiye ulaşabilme olanağı vermektedir. Ulaşılan
bilginin artması, az bilinen ya da hiç bilinmeyen bilginin ortaya çıkarılması ve bilginin
4
daha çok kişi ile paylaşılması bilginin yaygınlaşmasında sayısallaştırmanın önemini
göstermektedir.
3. SAYISALLAŞTIRMANIN PLANLANMASI
Sayısallaştırma işlemi pek çok açıdan zor bir süreçtir. Bu sürecin en başında
ihtiyaçların belirlenmesi ve izlenecek yol haritasının çizilmesi büyük önem
taşımaktadır.
Elektronik ortamda iş ve belge üretme faaliyeti her geçen gün
yaygınlaşmaktadır. Kamu kurumlarının bu konuyu stratejik bir yaklaşımla ele almaları
ve gerekli planlamaları yapmaları gerekmektedir. Çünkü sayısal dünyaya dijital
dünyaya yabancı kalmak hiçbir kurumun göze alabileceği bir risk değildir.8
Her açıdan başarılı bir sayısallaştırma projesi için bu sürece başlamadan önce
olumlu, ölçülebilir ve ulaşılabilir amaçların; nedenlerin, sayısallaştırılacak malzemenin
kalitesinin, erişimde uygulanacak sınırlamaların, dağıtım ve çoğaltmanın nasıl
yapılacağının, kullanım haklarının ne olacağının ve nerede saklanacağının belirlenmiş
olması gerekmektedir.
Planlama bir projenin ilk adımıdır. Bir projenin başarılı olması, aşağıdaki
konuların açıklığa kavuşturulması ile gerçekleşecektir.9
• Hangi çalışmanın yapılması gerektiği,
• Nasıl tamamlanacağı, (hangi standartlar, özellikler ve uygulamalar
kullanılacak)
• Çalışmayı kim veya kimlerin yürüteceği,
• Projenin süresi,
• Maliyetinin ne olacağı,
Büyük bir heves ve mali yatırımla girişilen projelerin sonunda istenilen
sonuçların alınamaması gibi olumsuzluklar yaşanabilir. Bu tür olumsuz durumlar ile
8 Hamza Kandur, Türkiye’de Kamu Kurumlarında Elektronik Belge Yönetimi (Mevcut Durum Analizi ve
Farkındalığın Artırılması Çalışmaları.), Bilgi Dünyası. c.12-1 2011, s.12 9 “University of Virginia Community Digitization Guidelines", Charlottesville, VA, University of Virginia,
February 8, 2006. <http://www.lib.virginia.edu/digital/reports/uva_digitization_guidelines.html>, (Erişim: 17 Mart 2011).
5
karşılaşmamak için projenin planlanması aşamasında aşağıdaki soruları sormak
gerekmektedir.10
• Elde edilecek materyaller hangi amaçla kullanılacak
• Projenin amacına ulaşması için hangi kalite seviyesindeki ortama ihtiyaç
duyulacak
• Bu sayısal ortama kimler ihtiyaç duyacak
• Bu ortama ulaşacak kişilere ne gibi imkanlar sunulacak
• Sayısal ortamı saklama çeşitleri neler olacak
• Sayısal ortamın telif hakları kime ait olacak
4. SAYISALLAŞTIRMANIN GEREKSİNİMLERİ
Sayısallaştırma sürecinin başarısı, süreci oluşturan birtakım unsurların
sağlanmasına bağlıdır. Bu unsurlar sayısallaştırmanın gereksinimlerini oluştururlar. Bu
gereksinimlerin en başta belirlenmesi gerekir. Bunları altı ana grup altında biraya
getirmek mümkündür.
4.1. Personel
Proje hakkında karar vericiler, projenin yöneticileri, araştırmacılar, editörler,
yazarlar, kataloglamacılar ve diğer teknik elemanlardır.
4.2. Yazılım
İşletim sistemleri, imaj işleme programları, üst veri yazılımları, veri tabanı,
indeks ve tarama sistemleri, web hizmet sunucuları, hizmet sunucuları, ağ kullanıcıları
ve özel uygulamalardır.
10 A. S., Deren, Sanal Ortamda Kültürel Miras Enformasyon Sistemlerinin Kurulması ve Türkiye İçin Durum
Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2006, s. 39
6
4.3. Saklama Üniteleri
Ağ saklama sunucuları (server), harici hard diskler, diskler, drumlar, optik (CD,
DVD), sabit ve hareketli kafalara sahip diskler, manyetik teyplerdir.
Yukarıda zikredilen ürünlerden CD-ROM’lar endüstri standardına (ANSI/ISO)
sahip olmasına rağmen kapasite açısından her kurumun ihtiyacını karşılamayabilir.
WORM (Write Once Read Many) disklerin kapasiteleri daha yüksektir. Ayrıca yukarıda
belirtilen okuma-yazma başlıklarının veri kayıt bölgesine olan uzaklığı bu ürünlerin
birden fazlasının aynı anda erişilebilir olmasına imkan tanımaktadır. Bu amaçla
üretilmiş optik disk kütüphaneleri (jukebox) yüzlerce optik diski, disk değiştirme
ihtiyacı olmadan kullanıma sunabilmektedir. Bu da veri saklama kapasitesini
terabaytlara çıkarmaktadır. Bir başka deyişle milyonlarca doküman görüntüsü arasından
aranılan belgeye birkaç saniye içerisinde ulaşma imkanı sağlamaktadır.11
4.4. Ağ Alt Yapısı
Kablolar, yönlendiriciler, devre anahtarları, ağ kartları ve ağ portlarıdır.
4.5. Sarf Malzemeleri
Kırtasiye, yazıcı kartuşları, araçlar, lambaları, saklama ve yedekleme
medyalarıdır.
4.6. Proje Yönetimi
Önerilerde bulunmak, eleman alımı, tanıtım/dağıtım, tanıtıcı dokümanlar ve iş
akış şemalarıdır.12
5. SAYISALLAŞTIRMANIN AŞAMALARI
Bir sayısallaştırma projesinde yapılması gereken işlem aşamaları en basit
haliyle, tarama ve yakalama, işleme, depolama ve erişim olarak ifade edilebilir.13 Bu
11 Hamza Kandur, “Arşivlerde Kullanıcı Hizmetleri ve Bilgisayar Kullanımı” , I. Milli Arşiv Şurası, 20-21 Nisan
1998, Tebliğler-Tartışmalar, Ankara 1998, s. 580 12 Canan Ergün, Kütüphanelerde Sayısallaştırma projesinin Planlanması, http://ab.org.tr/ab07/bildiri/60> (Erişim:
27 Nisan 2011) 13 Mehmet Emin Küçük, İrem Soydal, “Sayısal Kütüphanelerde Standartlar ve Protokoller: Standart and
Protocols for Digital Libraries” Türk Kütüphaneciliği, Sayı: 17-2, 2003, s. 124.
7
aşamaları biraz daha ayrıntılı olarak listelemek gerekirse karşımıza şöyle bir tablo
çıkmaktadır..14
1. Seçme
2. Dönüştürme/ Oluşturma
3. Kalite Kontrol
4. Metadata (Üstveri)
5. Teknik Altyapı Sistemi
6. Dağıtım/ Sunum
7. Saklama/ Sayısal Koruma
5.1. Seçme
Sayısallaştırma işleminde, sürecin verimliliği ve zaman yönetimi açısından
materyal seçimi önem kazanmaktadır. Yayınların tarihi değeri, yıpranmışlık durumu,
kullanım sıklığı gibi öncellikler materyal seçiminde önemli rol oynamaktadır.
Kurumlar bu tür bir seçim işlemi için kendilerine ait politika geliştirmelidir.
Sayısallaştırılacak yayın seçiminde konunun uzmanı olan kişiler, arşiv yöneticileri,
koruma elemanları ve kurumun karar verici yöneticilerinden biri bulunmalıdır.
Başarılı bir sayısallaştırmanın ilk basamağı olan seçme işlemi için bazı kriterleri
göz önünde bulundurmak gerekmektedir.15
• Sayısallaştırılacak malzeme, artistik ya da tarihsel olarak bir değer
taşıyor mu?
• Bu malzemelerin sayısallaştırılmış hallerine şimdi ya da ileride
gereksinim duyulmakta mıdır?
• Kurumun amaç ve hedeflerine uygun mu?
• Çoğaltma ile ilgili sorunlar var mı?
• İçerik kaynaktan olduğu gibi alınabilir mi?
14 Canan Ergün, Kütüphanelerde Sayısallaştırma Projesinin Planlanması, 2007, s. 3 15 Youngs, Karla, Managing The Digitisation of Library, Archive and Museum Materials, Technical Advisory
Service For Images (TASI), Bristol, 2001, s. 9-11, http://www.bl.uk/services/preservation/dig.pdf (Erişim: 07 Nisan 2011).
8
• Metadata/Üstveri oluşturulabilir mi? Bu konuda personel ek zaman ve
güç harcayacak mı? Maliyeti ne olur?
• Materyalin fiziksel durumu nasıl? Yıpranmışlık durumu
sayısallaştırmaya engel mi?
• Hassas içeriğe sahip materyaller var mı? Genel erişime açılamayacak
kadar hassas içerikli mi?
• Bu sorulara verilecek cevaplar ışığında hazırlanacak seçme politikası
kurumların sayısallaştırma sürecinde işlerini kolaylaştıracaktır.
5.2. Dönüştürme / Oluşturma
Kurum amaç ve hedeflerine uygun seçme işleminden sonra sayısallaştırılacak
materyalin durumu göz önünde bulundurularak bir tarama yöntemi belirlenmelidir.
Dönüştürme ve oluşturma standartları materyalin kullanım amaçlarına göre
şekillendirilmelidir.16
Dönüştürme ve oluşturma işleminde belge / doküman ebatlarına en yakın
ebatlarda yapılmalıdır ve farklı amaçlara hizmet etmek üzere üç ayrı kopya halinde
tutulmalıdır.
Mastır Kopya: Malzemenin ana kopyası orijinaline en yakın şekilde (mastır)
olarak görüntülenmelidir. Mastır kopya uzun süreli saklama ve değişik amaçlarla
çoğaltmak üzere kullanılabilir. Mastır kopyada olması gereken bazı özellikler
şunlardır:17
1. Orijinaldeki bilgileri ve belgesel özelliklere en yakın kopyadır,
2. Herhangi bir sıkıştırma yapılmadan üretilir ve depolanır,
3. Üzerinde herhangi bir düzeltme yapılmaz,
4. Uzun dönemli saklama ve türevler üretmek amacına yöneliktir,
5. Orijinal kopyanın yerine veya yedeği olarak kullanılır,
6. Yüksek kaliteli bir görüntüdür,
16 Hamza Kandur, Elektronik Belge Yönetimi Sistem Kriterleri ve Referans Modeli, V.2.0, Ankara, T.C.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006, s.69 17 Hamza Kandur. a.g.e. s.70
9
7. Dosya boyutu büyüktür,
8. Röprodüksiyonlar için kullanılır,
9. Günümüz teknolojilerinde genelde sıkıştırmasız TIFF formatında saklanır.
Kullanım Kopyası: Mastır kopyadan üretilmiş ya da çekim esnasında farklı bir
şekilde kaydedilmiş günlük kullanım kopyasıdır. Kullanım kopyasının temel özellikleri
şunlardır:18
1. Genelde web sayfalarında mastır kopya yerine kullanılır,
2. Bilgisayar ekranlarına sığacak şekilde boyutlandırılmıştır,
3. Dosya boyutu büyük değildir,
4. Ağ üzerinden iletmek için uygundur,
5. Bilgi ve araştırma amaçlı görüntülemek için kabul edilebilir kalitedir,
6. Hızlı erişim için sıkıştırılmıştır.
7. Genelde JPEG formatında saklanır.
Mini Kopya: Görüntünün küçültülmüş halidir. Aşağıdaki özellikleri taşır:19
1. Genelde bibliyogörüntü amaçla kullanılır,
2. Kullanıcının görüntüyü açmadan ya da bilgisayarına indirmeden içeriği
hakkında bilgi verir,
3. Genelde GIF ya da JPEG formatında saklanır,
4. Metin içeren belgeler için uygun değildir.
5.3. Kalite Kontrol
Başarılı bir sayısallaştırma işleminin en önemli basamaklarından biri de kalite
kontrol aşamasıdır. Taranmış görüntülerin listesini tutmak, dosya adları ve linklerinin
doğruluk kontrolünü yapmak, sağlıklı bir sayısallaştırma işleminde yapılması
gerekenlerin başında gelmektedir.
18 Kandur. a.g.e. s. 70 19 Kandur. a.g.e. s.70
10
Kalite kontrol; kalitenin denetlenmesi, kontrolü, doğruluğu ve sayısal ürünlerin
devamlılığının sağlanmasını kapsar. Kalite kontrolün doğru bir şekilde
gerçekleştirilebilmesi için;
1. Kalite kontrolünün yapılacağı örnek kopyaların, türetilmiş imajlar, yazıcı
çıktıları, imaj veri tabanları ve beraberindeki üst veri kayıtlarının açık bir
şekilde tespit edilmesi,
2. Kalite kontrolde esas alınacak temel özelliklerin önceden belirlenmesi,
sayısal ürünlerin “kabul edilebilir” ve “kabul edilemez” kalite
ölçümlerinin belirlenmesi,
3. Eserin aslına sadık kalınması amacıyla yapılan sayısallaştırma işleminde,
kaliteyi korumak için renk, ton ve hatta kağıdın yumuşaklık derecesi gibi
özelliklerinin de kontrolünün yapılması,
4. İmaj kalitesi kontrol edilirken, asıl ürünün mü, yoksa örnek kopyanın mı
referans noktası olacağının belirlenmesi,
5. Kalite kontrol yapılırken tüm imajların tek tek mi yoksa seçilecek sınırlı
sayıda örnek görüntülerin mi kontrol edileceğine karar verilmesi,
6. Orijinaline ekrandan birebir mi erişim sağlanacağının ya da orijinallerine
bakmadan kişisel olarak mı değerlendirileceğinin belirlenmesi,
7. Kalite kontrolde çevre koşullarının dikkate alınması gerekliliğinin de
dikkate alınarak uygun ortamın belirlenmesi,
8. İmajın incelenmesi için uygun donanım ve yazılımın seçilmesi,
9. Kontrolü yapan kişilerin görsel kültüre sahip olması, öznel
değerlendirmelerinin de dikkate alınması,
10. Sistem performansının önceden değerlendirilmesi, gibi gerekli koşulların
oluşturulması önemlidir.20
Sayısallaştırma işlemlerinde yapılacak değişiklikler ile ilgili son basamak kalite
kontroldür. Bu aşamada yapılan işlemler ile sayısallaştırılmanın temeli atılmış olur.
20 Moving Theory into Practice: Digital Imaging Tutorial-Quality Control, Cornell University Library/Research
Department, 2000-2003, http://www.library.cornell.edu/preservation/tutorial/quality/quality-01.html (Erişim: 16 nisan 2011)
11
5.4. Metadata/ Üstveri
Dilimize üstveri olarak çevrilen bu terim, çalışmamının bundan sonraki
bölümlerinde Türkçe de yer aldığı gibi üstveri olarak kullanacaktır. Üstveri kavramı
hakkında yerli ve yabancı konu uzmanlarınca yapılan değişik tanımlamalar vardır.
Yapılan bu tanımların birinde üstveri için, bilgi kaynağını tanımlayan,
açıklayan, yerini bildiren ya da onun kolayca bulunmasını, kullanılmasını ve
yönetilmesini sağlayan planlanmış bilgidir."21 denilmektedir. Üstverinin amacını
tanımlamak için yapılan başka bir tanımda ise, kaynağın nerede olduğunu bulmak; onun
değerli olup olmadığına karar vermek, ne zaman, kim tarafından ve hangi amaçla
üretildiğini göstermek, sayısal kaynağa erişimin nasıl sağlanacağı ve ne kadara mal
olacağı ile ilgili bilgiler vermek22
5.4.1. Üstveri Türleri
Üstveri türlerinin ortaya çıkışındaki en önemli etkenin, farklı yapıya sahip bilgi
türlerinin (html metin, coğrafik görüntü, hareketli görüntü, tıbbi görüntü, arşiv belgesi
gibi) farklı şekillerde işlenmesi (sağlanması, saklanması, paketlenmesi gibi) ve hizmete
sunulması olduğunu söylemek olanaklıdır. 23
5.4.1.1. Tanıtımsal Üstveri
Tanıtımsal üstverinin amacı bir kaynağın bulunması ve tanımlanmasıdır. Yapıt
adı, özet, yazar ve kimlik gibi öğeleri içerir.24 Tanıtımsal üstverinin oluşturulmasındaki
ana neden ilişkili bilginin bulunmasını sağlamaktır.
Tanıtımsal üstveri, kaynağın bulunması ile birlikte elektronik kaynakların
organize edilmesine yardım etmekte, uluslararası düzeyde erişilebilmesini sağlamakta,
kalıcı kaynak bütünleşmesine yardım ederek, sayısal tanımlama, arşivleme ve korumayı
desteklemektedir.25
21 Hodge, G., Metadata Made Simpler (A Guide for Libraries), Bethesda, MD: NISO, 2001, s. 5. 22 Paul Miller, Metadata (What It Means for Memory Institutions in Metadata Applications and Management),
Hzl. G. E. Gorman, Daniel G. Dorner, Lanham, Scarecrow Press, 2006, s.14 23 Mehmet Emin Küçük, Umut Al, “Metadata Kavramı”, Bilgi Dünyası, Sayı: 2-2, 2001, s. 174. 24 Hodge, G., a.g.e., s. 3 25 Hodge, G., a.g.e., s. 3
12
5.4.1.2. Yapısal Üstveri
Yapısal üstveri, nesnelerin bir arada nasıl sunulabileceğini ya da
birleştirilebileceğini göstermektedir.26 Yapısal üstveride elektronik kaynak için gerekli
donanım, yazılım ya da kaynağı kodlamada ve kullanmada gerekli olacak bilgiler yer
almaktadır.
5.4.1.3. Yönetimsel Üstveri
Yönetimsel üstveri ise telif durumu, iletişim bilgisi ve yayın tarihi gibi haklar ve
yönetim bilgisini kapsamaktadır. Sayısal kaynakların durumunda güncelleme bilgisi ve
sürüm (version) numarasını da içerebilmektedir.”27 Bir kaynağın yönetimine yardım
edecek bilgiyi sağlar. Üstverinin entellektüel mülkiyet haklarıyla ilgilenen türüdür.
5.4.2. Dublin Core Üstveri Standardı
Dublin Core Metadata Element Set bir doküman tanımlama standardı olarak
oluşturulmuştur. Bu standart kurumsallaştırılarak birbirini izleyen yıllık seminerler ve
faal gruplarla devamlı olarak geliştirilmiş ve güncellenmiştir. Tüm üst veri terimlerinin
uzmanlık tanımlaması Dublin Core Metadata İnsiyatifi tarafından yürütülür.28 Dublin
Core (DC) farklı tipteki bilgi kaynaklarını tanımlamak ve tek bir tarama işlemiyle
bunlara erişim sağlamak amacıyla geliştirilmiştir. Konu ve kaynak tipi ayırımı
gözetmemesinden dolayı en fazla tanınan ve kullanılan standarttır.
1-3 Mart 1995 tarihleri arasında OCLC ( Online Computer Library Center) ve
NCSA (National Center for Supercomputing Applications)'ın sponsorluğunda Dublin'de
kütüphaneci; arşivci, müzeci, yazar, yayıncı, yazılımcı, araştırmacı gibi farklı
disiplinlerden çok sayıda uluslararası temsilcinin katılımıyla gerçekleşen çalıştay
yapılmıştır. Bu çalıştayda "Dublin Core" ya da "DC" olarak bilinen " Dublin Core
Metadata Element Set"i, "Belge Benzeri Nesneler" (Document Like Objects-DLOs)
26 Hodge, G., a.g.e., s. 3. 27 Hanlon, A. A Brief Introduction to Metadata (Metadata Kavramına Kısa Bir Giriş), Bilgi Dünyası, çev.
Mehmet Emin Küçük, 2001, Sayı: 2-2, s. 206-216. 28 Introduction to Metadata, Getty Research Institute, http://www.getty.edu/research/conducting_research/standards/intrometadata (Erişim: 11 Şubat 2011)
13
olarak adlandırılan, ağ bilgi kaynaklarının tanımlanması ve erişimi için gerekli 15
üstveri öğesi belirlenmiştir.29
DC kütüphaneciler tarafından kullanılmak amacıyla tasarlanmış olmasına
rağmen zamanla internet ve diğer alanlarda da geniş olarak uygulanmıştır. DC resmi bir
ANSI (Z39.85) standardıdır.
Dublin Core element setinin 15 öğesi:
1. Başlık (Title): Kaynağın ismi
2. Yazar/Yaratıcı (Author/Creator): Kaynağı oluşturan kişi ya da kişiler
3. Konu (Subject): Kaynağın ne ile ilgili olduğu ve konusu hakkında
düşünce veren belli başlı anahtar kelimeler
4. Tanım (Description): Kaynağın içeriğini tanımlamada yardımcı olması
amacıyla kullanılır
5. Yayıncı (Publisher): Kaynağı yayınlayan
6. Diğer katkıda bulunanlar (Contributor): Yazar olarak adı geçmeyen, ama
editör, çeviren vb gibi kaynağın içeriğine katkıda bulunan kişiler
7. Tarih (Date): Kaynağın yaratılış tarihi
8. Kaynak tipi (Type): Kaynağın türü (roman, şiir, rapor, sözlük vb)
9. Biçim (Format): Kaynağın formatının ne olduğu (html, pdf vb)
10. Kaynak Tanımlayıcı (Identifier): URL gibi kaynak adresi
11. Kaynak (Source ): Elektronik kopyanın dayandığı bilgi kaynağı
12. Dil (Language): Kaynağın hangi dilde olduğu
13. İlişki (Relation): Bilgi kaynağının diğer kaynaklarla ilişkisi
14. Kapsam (Coverage): Kaynağın kapsamı ve
15. Haklar (Rights): Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler 30 şeklinde
sıralanmaktadır.
29 Weibel, Stuart, "Metadata: The Foundations of Resource Description", D-Lib Magazine, July,199,
http://www.dlib.org/dlib/july95/07/weibel.html (Erişim: 19 Mart 2011) 30 Mehmet Emin Küçük ve Umut Al. “Metadata Kavramı”, Bilgi Dünyası, Sayı: 2-2, 2001, s.177.
14
5.4.2.1. Teknik Altyapı Sistemi
Sayısallaştırma işleminde belirlenecek teknik alt yapının planlaması sırasında
çok dikkatli hareket edilmelidir. Teknolojinin baş döndürücü hızı ve kurulması gereken
sistemin de aksi bir durumda kısa zamanda vazgeçilebilecek kadar ucuz olmaması bu
konuda oldukça titiz davranmayı gerektirmektedir. Sistemin, teknoloji eskimesi ve diğer
standartların dışında kalması gibi istenmeyen durumlara karşı önlemler alınmalı, tek ve
patentli ürünlerden uzak durulmalıdır. Teknolojik gelişmelerin takip edilerek, zamanın
gereksinimlerine uygun kurum ve projenin beklentilerini karşılayacak seçimler
yapılmalıdır.
Donamım, yazılım ve ağlar sayısallaştırma projelerinin teknik alt yapısını
oluşturmaktadır. Bu sistemin içine protokoller, standartlar, politikalar ve izlenecek yol
ve yöntemler gibi başlıklar dahil edilerek konu genişletilebilir.31
Donanım: Sistemde yer alacak bilgisayarlar, monitörler (LCD, CRT),
tarayıcılar, fotoğraf makineleri, kameralar ile depolama ve sunum için gerekli
ortamlardır.
Yazılım: Sayısallaştırma işleminin yürümesini sağlayan, sistemin olmazsa
olmaz parçalarıdır. Tarayıcı yazılımları, görüntü düzeltme yazılımları ve
sayısallaştırılan materyali yönetmek için gerekli olan yazılım programları olarak
karşımıza çıkarlar.
Tarayıcı yazılımları genel olarak tarayıcılar ile birlikte gelirler ve kullanıcıya
ayarları üzerinde gerekli düzeltmeleri yapma olanağı tanırlar.
Görüntü düzeltme yazılımları, sayısallaştırılan materyallerin, internette
yayınlanması, dağıtımı, basılması gibi durumlarda görüntü üzerinde yeniden düzenleme
yapmak için gereklidir. Direk olarak tarayıcının programıyla birlikte çalışabilmesi,
kullanılan dosya formatlarını desteklemesi, Renk aralıklarını (RGB, CMYK)
dönüştürebilmesi, teknik desteğinin olması, görüntü işlemlerini otomatik yapabilmesi
bu tür yazılımlarda aranan özelliklerdendir.
Sayısal materyal yönetim yazılımları adından da anlaşılacağı gibi
sayısallaştırılmış koleksiyonu yönetmek için oluşturulan ve kullanılan yazılım
31 Moving Theory into Practice: Digital Imaging Tutorial - Digitization Chain, Cornell University
Library/Research Department, 2000-2003, <http://www.library.cornell.edu/preservation/tutorial/technical/technicalA-01.html> (Erişim: 21 Mart 2011)
15
programlarıdır. Metin görüntü, ses vb. gibi sayısallaştırılmış her türlü materyali bunlara
ait tanımlama bilgilerini ve arama ve erişime olanak sağlayan program elemanlarını
içermektedir.
Ağlar: Yüksek hız, geniş taşıma kapasitesi ve yüksek güvenlikli ağ yapısı
sayısallaştırma projeleri için hayati derecede önem taşır Planlanan ağın mevcut ağlarla
geçirimlilik içinde çalışmasına dikkat edilmelidir. Mevcut TCP/IP protokolünü
kullanmalıdır. Internet güvenliği, sağlamak için güvenlik duvarı, kullanımı takip eden
yazılımlar, kullanıcıların şifreli ve izinli girişlerini destekleyen yazılımların
uygulamaları tercih edilmelidir.
5.5. Yararlandırma - Sunum
Günümüzde bilgiye hızlı ulaşmak, bilginin nicelik ve niteliğinden daha önemli
bir duruma gelmiştir. Sayısallaştırılmış kaynakların uygun format ve gerekli hızda
kullanıcıların erişimine açılması kurumlar için zorunluluk halini almıştır.
Sayısallaştırılmış kaynakların istendiğinde aranabilmesi, görüntülenmesi ve
gerekirse çıktı ve kopya alınabilmesini sağlamak için birçok indeks ve kataloglar
bulunur. Bu indeksler ve kataloglar bağımsız olarak yönetilebilirler. Sayısal projelerin
dağıtımı/sunumu için iki farklı ara yüze gereksinim vardır. Bunlardan ilki kullanıcı ara
yüzü, diğeri ise sayısal kütüphanecilerin/sistem yöneticilerinin kullanacağı ara
yüzüdür”.32
Kullanıcı ara yüzünde kullanıcılar için kolay erişim sağlayabilecek arama,
bulma, sayısal kaynaklar hakkında bilgi edinme işlemlerini gerçekleştirme olanağı
sağlanmalı, sistem yöneticileri ara yüzünde ise daha ziyade sistem üzerindeki arka
planda bilgi ekleme, çıkarma, gerekli düzeltme ve erişim gibi sorunları çözmeye yönelik
olarak planlama yapılmalıdır.
5.6. Saklama/Sayısal Koruma
Bir sayısallaştırma projesinin en son basamağı, sayısal kaynakların depolanması
ve saklanması aşamasıdır. Bu aşama sayısal koruma aşamasını da içermektedir.
32 Pandey, Richa, “Digital Library Architecture”, Paper B, DRTC Workshop on Digital Libraries, March 2003,
s. 3.
16
Sayısallaştırma projelerinin başarısı, kurumların uzun vadeli saklama ve koruma
planlarını oluşturması ve uygulaması ile doğru orantılıdır. Saklama sırasında dosya
isimlendirme, karşılıklı işlerlik ve sayısal kaynakların sahipliğini göstermesi
bakımından önemlidir. Her bir dosya içinde taranan her bir objenin karakteristik
özellikleri taşıyan tek bir isme sahip olması ve üst veri kaydıyla uyumlu olması
gerekir.33
Sayısallaştırılma işleminde taranan her materyal bilgisayar ortamında yeniden
isimlendirilir. Bu isimlendirme sayısal nesnenin tanınması, istendiğinde erişim
sağlanmasını sağlar. Erişim kolaylığı için isimlendirme işlemlerinde sayı ve küçük
harflerden işaretlerden yararlanılır. İsimlendirme işlemlerinde genel eğilim sekiz
karakterli bir kod ile birlikte üç karakterden oluşan dosya formatı uzantısı yer alır.
Sayısal korumanın üç temel amacı vardır. Bunlar kısaca, sayısal kaynakların
kullanılması, erişim ve görülebilmesidir.
Sayısal bilginin saklandığı taşıyıcıların doğru yerde depolanması, Sayısal
bilginin üzerinde bulunduğu ortamların eskimeden yeni ortamlara göç ettirilmesi ve
sayısal kopyalama süresince bilginin bütünlüğünün korunması da34 sayısal korumanın
amaçları arasındadır. Canlandırma, taşıma, teknolojik koruma, sayısal arkeoloji ve
izleme gibi teknikler de sayısal korumanın destek unsurlarıdır.
6. SAYISALLAŞTIRMA TEKNİKLERİ
Kağıt tabanlı olarak üretilmiş olan bilgi kaynaklarının elektronik ortama
aktarılması için kullanılan bazı teknikler vardır. Bu tür belge ve dokümanlar sayısal
fotoğraf makineleri, sayısal kameralar ve tarayıcılar aracılığı elektronik ortama
aktarılırlar. Elektronik ortama aktarılan görüntüler OCR, ICR ve OMR gibi karakter ve
işaret tanıma sistemleri ile bilgisayar sistemlerinde elektronik veri olarak kullanılabilir
hale dönüştürülürler.
33 Reerink, Henriette, “Practice, Organisation and Quality Control of Digitization Project”, Liber Quarterly, No:
13, 2003, s. 160 34 Küçük, M. E., Alır, G., “Sayısal Koruma (Arşivleme) Stratejileri ve Bazı Uygulama Örnekleri”, Türk
Kütüphaneciliği, Sayı: 17-4, 2003, s. 342.
17
6.1. Sayısal Fotoğraf Makineleri ve Sayısal Kameralar ile Sayısallaştırma
Sayısal fotoğraf makinelerinin film kullanılan fotoğraf makinelerinden şekil
olarak fazla farkları yoktur. Fakat, sistem olarak farklılıklar gösterirler. Aralarındaki en
büyük farklılıklar filmin ortadan kaldırılıp yerine algılayıcı yonga kullanılması ve
çekilen görüntüyü anında likit kristal ekrandan gösterebilme özelliğidir35.
Bu algılayıcılara alıcı, toplayıcı parça yani sensör denir. Sensörler yüzeylerine
düsen ışığı, sayısal sinyallere çevirirler. Düşen ışık R-G-B filtreleri (kırmızı-yeşil-mavi
süzgeçler) yardımı ile ana renk değerlerine ayrılırlar. Ana renkler için verilen değerler
yazılımlar tarafından işlendiğinde, her rengin özgün değerini belirlemek mümkündür.
Sayısal kameraların sensör üniteleri çekilen konunun resmini oluşturduklarında oluşan
veriler, makinenin dahili elektronik devrelerine aktarılırlar. Devreler gelen bu verileri
isleyerek resim haline getirirler. Bu düzenlemelerde genellikle JPEG gibi resim kayıt
formatları kullanılır. Yeni nesil makinelerde resmi ham olarak kayıt eden RAW gibi
formatlar vardır. Daha sonra düzenlenen bu veriler makinelerin kayıt depolama
ünitelerinde hafızaya alınırlar. Sayısal makinelerin depolama üniteleri dâhili veya harici
olabilmektedir. Ortak özellikleri makineler kapalı olsalar bile resimler hafızada kalır
yani silinmezler. Sayısal kameralarda hafızaya alınma işlemi birkaç saniye sürer. Bu
esnada kamera yeni bir çekim yapamaz. Sıkıştırma ve kayıt işlemleri makine çeşidine
bağlı olarak yaklaşık 2–5 saniye tutar. Yeni kuşak gelişmiş özellikli makinelerde bu
süre 1 saniyenin altına inmiştir. Son aşamada ise sıkıştırılmış görüntü ya makine ile
bütünleşik olan sayısal kayıt biriminde saklanır ya bilgisayar bağlantısı ile sabit diske
gönderilir ya da direkt olarak sunum ya da yazım cihazlarına ulaştırılır.36
6.2. Tarayıcılar ile Sayısallaştırma
Tarayıcılar içlerindeki özel düzenek yardımıyla herhangi bir nesneyi optik olarak
tarayan, taranan bilgiyi sayısal bilgiye çeviren ve yazılım aracılığıyla elde edilen sayısal
bilgiyi sıkıştırılmış resim türü olan JPEG ya da başka bir türe çeviren cihazlardır.
Başlangıçta tarayıcılar, kendilerine özel yazılımlar yardımıyla taranan nesneyi
dosyaya çevirmekte, bu durum tarayıcının başka bir bilgisayara bağlanması durumunda
35 Ali Fuat Altın. Sayısal Teknolojinin Günümüz Fotoğrafçılığına Etkileri, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar
Enstitüsü Fotoğraf Anasanat Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2006, s. 23 36 Arif Levent İyicioğlu, Işık Algılama ve Görüntü Oluşturma Yöntemlerine Göre Dijital Fotoğraf Makinelerinin
İncelenmesi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Matbaa Eğitimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2006, s.4
18
aynı yazılımın ilgili bilgisayara da kurulmasını gerektirmekteydi. Ayrıca her firma
kendine göre resim düzenleme yazılımı geliştirdiğinden bu durum kullanıcılar açısından
can sıkıcı bir sorun oluşturmaktaydı. Üreticiler arasındaki bu farklılığı gidermek,
bilgisayarlarda kullanılan popüler resim işleme yazılımları yardımıyla da taranan
bilgilerin dosyaya çevrilmesini sağlamak ve tarayıcı ile bilgisayar arasında ortak bir
iletişim standardı kurmak amacıyla TWAIN diye adlandırılan bir standart
geliştirilmiştir. TWAIN destekli bir tarayıcıyı bilgisayarınıza kurduktan sonra TWAIN
desteğine sahip resim işleme yazılımlarıyla (Photoshop, Paint Shop Pro vb.) tarama
işlemini başlatabilirsiniz. Düz yataklı bir tarayıcıda tarama işlemini gerçekleştirmek için
taranacak belge tarayıcının cam yüzeyine yerleştirilir. TWAIN destekli bir resim işleme
yazılımı üzerinden ya da tarayıcının kendi özel yazılımı üzerinden tarama işlemi
başlatılır. Rengin elde edilmesinde farklı yöntem kullanılır. Yöntemlerden birinde
tarayıcı her bir noktayı üç geçişte tarar. Her geçişlesin ve CCD’nin arasında yer alan
farklı bir renk filtresi kullanır. Üç geçiş de tamamlandığında tarayıcı yazılımı üç resmi
de birleştirir ve tek resim elde edilir. Diğer bir yöntemde, lens yardımıyla resmin daha
küçük üç kopyası alınır. Her bir resim renk filtresi içinden geçer (kırmızı, yeşil ya da
maviden biri) ve tarayıcı CCD’den gelen üç ayrı parçayı da birleştirir. Bu tarama işlemi
tek geçişte gerçekleşir. Diğer bir resim algılama teknolojisi CIS’dır. CIS sistemiyle
CCD, aynalar, filtreler, lamba ve mercek düzeneği ortadan kaldırılmış onun yerine
kırmızı, yeşil ve mavi renklerde “ışık yayan diyot” LED satırları getirilmiştir. Tarama
alanının genişliği boyunca yayılmış 300-600 kadar resim algılayıcısı vardır. Tarama
işlemi başlatıldığında beyaz ışığın elde edilmesi için aynıanda bir satır boyunca dizilmiş
kırmızı, yeşil ve mavi LEDler yakılır. Parlatılan resim algılayıcılar tarafından yakalanır.
CIS tarayıcılar daha ucuz, hafif ve ince olmakla birlikte CCD tarayıcıların kalitesini
vermemektedirler.37
Düz yataklı (flatbed) tarayıcılar ciltli yayınlar için uygun değildir ve istenilen
kalite de çekimler yapılması zordur. Bu gibi durumlarda yayının orijinalinin sayfalara
ayrılarak taranması hem hız hem de kalite açısından oldukça avantajlıdır.
37 “Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi Bilişim Teknolojileri. Görüntü İşleme
Cihazları”, Ankara 2006
19
7. SAYISAL GÖRÜNTÜLEME FORMATLARI
Sayısal görüntü formatları, ilgili literatürde grafik formatlar olarak
bilinmektedir. Çalışmamızda bu kavramın yerine anlamı daha iyi vereceğini
düşündüğümüz görüntü formatları terimini kullanmayı uygun bulduk. Günümüzde
sayısal ortamlar için geliştirilmiş yüzden fazla görüntü formatı bulunmaktadır. Çok
sayıda görüntü formatı olmasının temel nedeni, farklı amaçlar için tasarlanmış
olmalarındandır. Sayısallaştırılmış görüntüler, internet uygulamalarında hızlı yükleme
için insan gözü ile ayırt edilemeyecek seviyede bir kayıpla sıkıştırma ve dosyaları
küçük ebatlara düşüren bir görüntü formatına ihtiyaç duyarken masaüstü yayıncılık için
baskıda görüntü kalitesinden taviz vermeyen bir görüntü formatına ihtiyaç duymaktadır.
Bu açıdan değişik sıkıştırma yöntemleri kullanan ya da renk derinliğine göre çeşitli
formalara giren görüntü biçimleri geliştirilmiştir. Kodlama ve sıkıştırma algoritmaları
gibi birbirlerine üstünlükleri ve farklı yanları bulunan bu formatların en bilinen ve en
çok kullanılanları şunlardır:
7.1. Bmp
Windows işletim sisteminden tanıdığımız bu görüntü formatı bilinen en yaygın
ve en temel görüntü formatıdır. BMP'nin birbirinden farklı birkaç türü vardır. Özellikle
bir X-Windows kullanıcısı ile MS-Windows ya da OS/2 kullanıcısı için farklar
mevcuttur. X- Windows üzerindeki BMP formatı sadece 2 rengi desteklemektedir. MS-
Windows ya da OS/2 üzerindeki BMP formatının X-Windows'taki karşılığı XPM'tir.
(pixmap). RGB Görüntü haritasını 1,4,8, veya 24 bitlik veriler şeklinde saklar. Veriyi 4-
bit veya 8-bit RLE (Run Lenght Enconding) sıkıştırma algoritmasına göre sıkıştırır ve
saklar. Bu resim formatının tek dezavantajı görüntülerin boyutunu oldukça büyük
tutmasıdır. BMP formatında bir grafiğin boyutunun büyük olmasındaki temel neden
grafiğe ait ölçülere göre işlem yapmasından kaynaklanmaktadır.
7.2. Jpeg
Dosya sıkıştırma özelliği oldukça geliştirilmiş bir görüntü formatıdır. Bu açıdan
internette oldukça rağbet gören bir resim formatı olma özelliğini taşımaktadır. JPEG
formatı, Windows işletim sisteminin yanı sıra MacOS işletim sisteminde de kullanılan
bir resim formatıdır. JPEG sıkıştırması, görüntüleri sıkıştırırken insan gözünün kolayca
20
fark edemeyeceği küçük renk değişikliklerini ve parlaklıkları kullanır. Bu açıdan BMP
formatında saklanan bir resim disk boyutunu küçük bir hale getirebilir. JPEG
sıkıştırması, 16 milyon renk ya da doğal 256 gri ölçekli renk görüntüsüne göre
sıkıştırma işlemleri için tasarlanmıştır. JPEG görüntü formatının en önemli özelliği
ayarlanabilir sıkıştırma işlemini yapmasıdır. JPG, ISO standardı ile tanımlanmış bir
formattır ve birçok değişik kodlama sistemleri içerir.
7.3. Jpeg2000
JPEG2000 de JPEG gibi 'Joint Photographic Experts Group' adlı komite
tarafından geliştirilmiştir. Wavelet teknolojisini temel alarak, bilinen en iyi sıkıştırma
teknolojilerinin kullanılmasıyla oluşturulmuş bir kodlama sistemidir. JPEG standardının
kısıtlamalarını gidermek ve düşük bit-oranlarında yüksek kalitede görüntüler elde etmek
amacıyla tasarlanmıştır. Wavelet teknolojisinin avantajı sayesinde, DCT’de olduğu gibi
sadece kayıplı sıkıştırma değil, kayıpsız sıkıştırma da yapabilmektedir. Ayrıca
JPEG2000, istemci/sunucu görüntü uygulamaları için ve sınırlı kaynağa sahip olan
kablosuz cihazlar için ilave fonksiyonel özelliklere sahiptir.
7.4. Gif
GIF, 256 renk desteğine sahip iyi bir sıkıştırma algoritması vardır. Farklı tiplerde
görüntüler için oldukça güçlü bir görüntü formatıdır. Özellikle görüntüleme işleminde
oldukça hızlıdır. Bu açıdan Internet'te de en az JPEG formatı kadar tercih edilmektedir.
Arka arkaya gelen resim karelerini göstererek hareketli (animated) resimlerin
oluşturulmasını sağlayabilir.
GIF görüntü formatında renklerin sınırlı sayıda olmasından dolayı renklerin
farklı ayırmaları mevcuttur. Bu açıdan görüntülerde oldukça faydalıdır. Özellikle
bilgisayar ortamında yapılan çizimler ve şekiller için çok kullanışlıdır. GIF formatı,
JPEG'den farklı olarak kayıpsız sıkıştırma algoritmasını kullanır. GIF, tescilli şifreleme
yöntemini kullanır ve şifresini çözmek için LZW (Lengel zev welch ) diye adlandırılan
sıkıştırma yöntemine göre işlem yapar. Ancak Photoshop gibi resim işleme
programlarının çoğu GIF formatının tüm özelliklerini kullanamamaktadır. Bu nedenle
bu format ile çalışırken sıklıkla başka programlara gereksinim duyulmaktadır. Gerçek
renk desteği yoktur.
21
7.5. Tiff
Aldus Corporation tarafından geliştirilen TIFF görüntüleme formatı, Aldus’un
daha sonra Adobe Systems ile birleşmesi nedeniyle şu anda telif haklarına Adobe
Systems şirketi sahiptir. 1988’de yayınlanan 5.0 sürümü ile RGB bitmap verilerini LZW
algoritması kullanarak sıkıştırabilme yeteneğine kavuşmuştur. 1992’de yayınlanan 6.0
sürümü ile de JPEG sıkıştırması eklenmiştir. TIFF-LZW’nin de GIF gibi patent
sorunlarına yol açması sonucunda bazı girişimciler tarafından TIFF altında ZIP
sıkıştırması geliştirilmiştir. Bu yapı da PNG gibi ZLIB/DEFLATE sıkıştırma teknikleri
ile sıkıştırma yapar. TIFF 24-bit renk derinliğini desteklemesi sayesinde fotoğrafların
kayıpsız olarak sıkıştırılmasında kullanılır.
TIFF, hemen hemen bütün işletim sistemleri tarafından kullanılabilir. JPEG'e
göre daha az küçültme sağlasa da, hızı ile bu açığını kapatıyor.
7.6. Png
PNG, kayıpsız sıkıştırma özelliği bulunan bir görüntü formatıdır. 48 bit gerçek
renk veya 16 bit grayscale'yi (gri tonlama) destekleyen oldukça güçlü bir yapıya
sahiptir. Görüntülerin sıkıştırılması için oldukça iyi bir format olduğu için Internet'te de
kullanılmaktadır. Ancak yaygın olmayan tarayıcılar bu formatı desteklemez.
Internet Explorer ve Netscape Navigator tarafından desteklenen bu format bu iki
tarayıcı ile sorunsuz bir şekilde çalışmaktadır.
PNG formatının yapısı GIF görüntü formatına oldukça benzer. PNG görüntü
formatının önemli bir özelliği de, herhangi bir uygulamada kullanılan PNG görüntüsü,
uygulamayı destekleyen başka bir PNG formatıyla okunabilmesidir. Network
sistemlerinde PNG, GIF'in üstünde bir performans sağlamaktadır. Özellikle
değiştirilebilir şeffaflık (transparancy) ve görüntü parlaklığının platform kontrolü
üzerinde oldukça etkilidir.
7.7. Pcx
PCX, PC Paintbrush yazılımı için geliştirilmiş oldukça yaygın bir görüntü
formatıdır. Zsoft tarafından geliştirilen bu format, görüntü dosyasına ait temel bilgileri
dosyanın başında yer alan 128 byte'lik alanda saklar. Görüntü dosyasının geriye kalan
22
kısmında ise şifreli görüntü bilgileri yer alır. Şifreleme metodu olarak run-length
tekniğini kullanır.
7.8. Pict
Macintosh görüntü ve dizgi programcılarınca sık kullanılan PICT görüntü
formatı 1984 yılında Apple Computer tarafından geliştirilmiştir. MacOs İşletim
Sisteminde bütün programlar tarafından desteklenmektedir. Orijinal PICT resim formatı
8 (2 ) renk değerine sahiptir. Ancak geliştirilmiş versiyon diye bilinen PICT2, 32 bit
renk uyumu ile 17 milyon rengi desteklemektedir. Aynı renkten oluşan büyük alanları
etkili bir şekilde sıkıştırır. Renk ayrımında, bazı yazılımlarda sorun çıkardığı ve yapısı
itibariyle çabuk bozulduğu için fazlaca kullanılmamaktadır
7.9. Targa (TGA)
TGA görüntü formatı manzara üniteleri için Truevison tarafından geliştirilmiştir.
Ms-Dos işletim sisteminde yer alan renk uygulamaları için tasarlanmış bir görüntü
formatıdır. Ms-Dos tabanında çalışan C gibi programlama dillerine kaynak
sağlamaktadır. 16 milyon tek renk görüntüleri destekleyebilen Targa yüksek kaliteli bir
formattır. Sayısal ortamlar dışında baskı ve matbaa gibi endüstriyel alanlarda da
kullanılmaktadır.
7.10. Raw
RAW, sayısal fotoğraf makinelerinin negatifi olarak tanımlanır. Renk bilgilerini
ikilik (binary) ve on altılık sayı sistemine göre saklayabilen bir görüntü formatıdır. Bu
görüntü formatında 0 (sıfır) koduna karşılık gelen renk siyah rengidir. Aynı şekilde 255
koduna karşılık gelen renk ise beyazdır.
Sayısal fotoğraf makinesinin CCD'si üstünde bulunan her bir piksel gerçekte
sadece gri renk ve onun tonlarını algılama yeteneğine sahiptir. Buna rağmen pikseller
üzerinde bulunan renk süzgeçleri vasıtasıyla, renklerin yoğunluğu ölçümlenir ve elde
edilen değerler görüntü işleme yazılımı ile birleşerek fotoğraf oluşturur. Bu biçimde
kayıt edilmiş dosyalarda piksellerin okuduğu renk değerler bulunur. Söz konusu veriler
cihazın görüntü işleme algoritmalarından geçmediği için üzerlerinde en ufak bir işlem
23
dahi yapılmamıştır. Bundan ötürü RAW biçiminde kayıt edilmiş görüntüler çekimden
sonra da sanki çekimden önce ayar yapıyormuşçasına rahat hareket etmemize olanak
verir. RAW formatı, kayıplı bir sıkıştırma olmadığından, disk ve dijital bellek üzerinde
fazla yer tutar, kaydetmesi ve aktarması da fazla zaman alır. 5 milyon piksellik bir
sayısal fotoğraf makinesinde yaklaşık her bir RAW görüntü yaklaşık 32 MB yer kaplar.
7.11. Pdf
Macintosh, Windows, Unix ve DOS için Adobe firması tarafından geliştirilmiş
bir formattır. Genellikle taranan metinlerin kaydedildiği format şeklidir. PDF
formatında kaydedilen taranmış metinler, OCR adı verilen programlarda yeniden yazı
haline dönüştürülmektedir. PDF dosyalarının en önemli özelliği oldukça az bir disk
alanı kaplamasıdır. Bu açıdan Internet'te dokümanların dağıtılması için oldukça
kullanışlıdır. Tarayıcılar tarafından doğrudan desteklenmese de eğer kullanıcının
bilgisayarında Adobe Acrobat Reader yüklü ise doğrudan çalıştırma gibi bir şansa da
sahip olunmaktadır.
8. SAYISALLAŞTIRMADA KARŞILAŞILAN SORUNLAR
Gelişen teknolojinin sağladığı imkânlar sayısallaştırmayı cazip hale getirmesine
rağmen bazı sorunları da içermektedir.
8.1. Teknik Sorunlar
Sayısallaştırma işlemine başlayacak kurumların en büyük sıkıntılarından biri
teknik ile ilgili konulardır.
Bu konudaki ayrıntıların başında sabit görüntülerin hangi çözünürlükte
taranacağı gelmektedir. Günümüzde en ucuz tarayıcıların bile binlerce dpi çözünürlüğe
ve 24 bit renk derinliğiyle milyonlarca renk seviyesinde ayrıntı saptayabilme yeteneğine
sahip olması, insanların kafasını fena halde karıştırmaktadır. Artan her çözünürlük ve
renk derinliği seviyesi, taranan görüntü büyüklüğünün de geometrik olarak artmasına
sebep olmaktadır. Görüntünün ne amaçla tarandığına bağlı olarak farklı çözünürlükler
ve renk derinliklerine ihtiyaç olmaktadır. Taranan görüntü örneğin web üzerinden
yayınlanacaksa 72 dpi çözünürlük yeterli olurken, bir lazer yazıcıdan çıkış alınması
24
düşünülüyorsa 150 dpi’ın, tercihen 300 dpi’ın üzerinde çözünürlüklere, matbaa
baskısına gidecek görüntüler için ise 1200 dpi’ın, tercihan 2400 dpi’ın üzerinde
çözünürlüklerde tarama yapılması gerekecektir. Sayısallaştırmanın aşırı derecede
yüksek maliyetleri gözönüne alındığında, bu işin tek seferde yapılması neredeyse bir
zorunluluk halindedir. Bu nedenle, ilerideki muhtemel kullanım şekline bağlı olarak en
yüksek çözünürlük ile tarama yapılması ve daha düşük çözünürlükteki görüntülerin bu
nüshadan üretilmesi (çünkü tersi mümkün değildir) en makul çözüm olarak karşımıza
çıkmaktadır. Web üzerinden yayınlanacak görüntüler için 8 bit (256 renk); yazıcıdan
çıkış alınacak görüntülerde siyah beyaz için 8 bit (256 ton gri), renkli görüntüler için 16
bit (binlerce renk) yeterli olurken, matbaaya gidecek görüntülerde 24 bit (milyonlarca
renk) düzeyinde bir renk derinliği şart olmaktadır.38
Benzer sorunlar ses kayıtlarında da mevcuttur. Ses kayıtlarının "kaliteli" kabul
edilen bir seviyede sayısallaştırıldığı takdirde, ortaya çıkan ses dosyası, yukarıda sözü
edilen görüntü dosyalarından kat be kat daha fazla yer kaplayacaktır. Bugün yaygın
olarak kullanılan MP3 formatı ise kayıplı bir sıkıştırma algoritmasına dayanmaktadır.
Sesin, insan kulağının duymadığı frekanslardaki kısmını atmak üzerine kurulu bu
yöntem, arşivleme amaçları için yeterli kabul edilmemektedir. Sayısallaştırılmış görüntü
dosyalarını saklamak için TIFF, ses dosyaları için AIFF endüstri standardı olarak kabul
edilmiştir.39
8.2. OCR ve Kataloglama Sorunları
Sayısallaştırma işleminde taraması yapılan görüntüler genelde fotoğraf olarak
elektronik ortama aktarılmaktadırlar. Bunların elektronik ortamda işlenebilmesi ve
anlamlı veriler haline getirilmesi için OCR işlemine tabi tutulmaları gerekmektedir.
Bu işlem taranan görüntü üzerindeki bağımsız her bir parçanın, yazılımın
arşivinde kayıtlı şekillerle kıyaslanarak benzer olanların eşlenmesi ve bu sayede taranan
görüntüye karşılık gelen harfin ya da karakterin tahmin edilmesi üzerine kuruludur. Bu
nedenle Optical Character Recognition (Optik Karakter Tanıma) kelimelerinin baş
harflerinden oluşan bu "sihirli" terim, pek çok kişinin gönlünde yatan bilgi
açlığının/açgözlülüğünün ilacı gibi görünmektedir: "Kitapları tarayalım, OCR’dan
38 Bekir Kemal Ataman, “Arşivlerde ve Kütüphanelerde Sayısallaştırma-Aysel Yontar’a Armağan”, İstanbul,
Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004, s. 87. 39 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. s.88
25
geçirelim, bir sayısal kütüphanemiz olsun." Ne yazık ki mesele bu kadar basit değildir.
Çünkü OCR yazılımlarının % 1 ila 2 arasında değişen hata oranları, amatör ya da şahsi
kullanımlar için yeterli olsa da profesyonel amaçlar için hala kabul edilemez derecede
yüksektir. Bu hataları daha aza indirebilecek teknolojiler elbette geliştirilmiş
durumdadır. Pek çok yazım programının içinde bir imla denetçisi mevcuttur. Hatta
bunların Türkçe imla denetimi yapanları dahi vardır. Ama hatalı yazılan kelimenin
yerine, program tarafından önerilenler içinden bir tanesini seçmek için hala bir insana
ihtiyaç duyulmaktadır. Bu soruna alternatif olarak geliştirilmiş, son derece yüksek
teknoloji ürünü programlar da mevcuttur. Yapay zeka ve bulanık mantık gibi uç
teknolojileri kullanarak cümle analizi yapan ve hatalı kelimenin yerine hangisinin
geçmesi gerektiğine karar verebilen yazılımlar da geliştirilmiştir. Ama bunların içinde
bu işi Türkçe yapabileni yoktur. Çünkü Türkçe dil çözümlemesi hala tam olarak
yapılabilmiş değildir. Ayrıca bu tür yazılımların fiyatı o kadar yüksektir ki yazım
denetimini insanların yapması çok daha ucuza gelmektedir. Dahası, Türkiye gibi
emeğin sudan ucuz olduğu ülkelerde iyi on parmak yazan birisini tutup dizgi yaptırmak,
OCR’dan hem daha hızlı hem daha hatasız sonuçlar vermektedir.40
8.3. Maliyet Sorunları
Sayısallaştırma ile ilgili olarak maliyete etki eden sorunları on ayrı başlık altında
açıklamak mümkündür: 41
Malzemenin Miktarı: Doğal olarak maliyeti etkileyen faktörlerin başında
malzemenin miktarı gelmektedir. Sayısallaştırılan malzeme miktarı ne kadar çoksa
maliyet de o kadar artar.
Malzemenin Boyutları: Maliyete etki eden ikinci temel faktör ise malzemenin
boyutlarıdır. Ebatlar büyüdükçe sayısallaştırmanın maliyeti de artmaktadır. Çünkü
standart dışı boyutlar için özel ekipman kullanma ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Örneğin
A4 ebadındaki malzemeleri rotatif kamera kullanarak çok hızlı bir şekilde taramak
mümkünken, A3 ebadına kadar olan malzemeler için düz yatak tarayıcılar kullanılması
gerekecektir. A3’ten daha büyük malzemeler için ise mikrofilm kameralarına benzer
kameralar kullanma ihtiyacı baş gösterir. İlginçtir ki çok büyük malzemeler kadar çok
küçük malzemeler de maliyetin artmasına sebep olabilmektedir. Tarama işlemi sabit 40 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. 89 41 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. 95
26
kameralarla yapılıyorsa, çok küçük belgeleri taramak için makro çekim yapabilecek
objektifler kullanmak gerekecektir. Düz yatak tarayıcı kullanılıyorsa, bu kez standart
ayarların dışına çıkıp, belgeyi daha yüksek çözünürlükte taramak söz konusu olacaktır
Orijinallerin Seçimi ve Hazırlanması: Sayısallaştırma ile ilgili bir başka
maliyet unsuru, orijinallerin seçimi ve hazırlanmasıdır. Sayısallaştırmaya tabi olacak
malzemenin hangileri olacağına karar vermek başlı başına entellektüel bir süreçtir.
Dolayısıyla bu sürecin yarattığı bir eleman maliyeti söz konusudur. Malzemenin,
seçildikten sonra sayısallaştırma işlemi için hazırlanması (örneğin zımbaların
sökülmesi), gerekiyorsa belgenin diğerlerinden ayrılması (örneğin ayırtedici bir kimlik
olarak barkod eklenmesi) yine benzer nitelikli maliyetlerdir. Bu tarzdaki son maliyet
ise malzemenin eski haline getirilmesidir (örneğin yeniden zımbalanması, sökülmüşse
yeniden ciltlenmesi, numaralandırılması vb.)
Niteleme, Kataloglama, İndeksleme: Sayısallaştırmaya tabi olacak malzeme,
sayısallaştırma işleminden önce nitelenip, katalog ve indeksleri hazırlanmış olsa dahi,
sayısal nüshaya ait kimlik bilgilerinin ayrıca bir yerlere işlenmesi gerekecektir. Bu,
mevcut araştırma araçlarına sayısal nüshanın kimlik bilgilerinin işlenmesi şeklinde
olabileceği gibi, kendi başına bir araştırma aracı haline de dönüşebilir. Yukarıda dosya
adları ile ilgili sorundan bahsederken söz ettiğimiz gibi, tek bir kitabın sayısallaştırılmış
nüshası, kitapta yer alan sayfa sayısı kadar ayrı dosyadan oluşabilir. Bunların birbiriyle
ilişkilerinin ve sıralarının kaydedilip korunması dahi başlı başına bir sorun haline
gelebilir. Bu kadar yoğun entellektüel emek gerektiren bir işin belirli bir eleman
maliyetinin olması da kaçınılmaz olacaktır.
Restorasyon: Sayısallaştırma işlemlerinde karşılaşılan sorunlardan birisi de
koleksiyonda bulunan hassas ve aşırı yıpranmış yayınların taranması sürecidir. Bu tür
yayınların taranması veya kameraya alınması mümkün olmadığı gibi bazılarının
sayısallaştırılmadan daha önce tamir edilmesi veya başka bir kısım koruma ve
restorasyon önlemlerine tabi tutulması gerekebilir. Bütün bu işlemlerinde ayrıca bir
maliyet getireceği hesaba katılmalıdır.
Ara aşamalar ve ikamelerin üretimi yine koruma ve restorasyon önlemlerine
bağlı olarak başvurulması gerekebilecek muhtemel bir yöntem, sayısallaştırmanın
orijinal yerine, mikrofilm veya benzeri bir başka nüsha kullanılarak yapılması ya da
27
gerekiyorsa bir kısım başka ara aşamalardan geçirilmesidir. Tabii bunlar da ilave bir
kısım maliyetler anlamına gelecektir.
Sayısallaştırma Süreci: Bu kadar ilave maliyetten söz ederken işin asli
maliyetlerini gözden kaçırmamak gerekir. Sayısallaştırma işleminin kendisinin de belirli
bir maliyeti vardır. Kullanılan format ve çözünürlüğe bağlı olarak hem sayısallaştırma
işleminin süresi hem de depolama maliyetleri farklılaşacaktır.
Elde edilen sayısal nüsha üzerinde ayrıca bir kısım işlemler uygulanması
(örneğin taranan görüntünün OCR’dan geçirilmesi, sayısallaştırılan sesin parazitlerinin
filtre edilip temizlenmesi vb.) gerekiyorsa, bunlar da maliyete etki edecektir. Bütün bu
işlemlerin kurum içinde ya da taşeron marifetiyle yapılıyor oluşuna bağlı olarak
ödenmesi gereken rakamda farklılaşacaktır.
Kalite Kontrol: Mikrofilm görüntülerinin kalite kontrolünden geçirilmesi
zorunluluğu uzunca bir süredir bilinen bir gerçektir. Aynı zorunluluk sayısallaştırılmış
görüntü, ses ya da hareketli görüntüler için de geçerlidir. Dahası, bu süreçte üretilen
metadata, ya da OCR sonucunda elde edilen metin verilerinin kontrolü ve düzeltilmesi
de ayrıca hesaba katılması gereken bir zorunluluktur.
Çıktı ve Dağıtım: Bütün bu süreçlerden geçilip malzeme sayısallaştırıldıktan
sonra eldeki sayısal nüshanın ne tür bir ortama kaydedileceği ve nasıl dağıtılacağı
üzerine düşünülmesi ve bunların maliyetlerinin hesap edilmesi gerekmektedir.
Elektronik nüsha CD’ler üzerinde mi, kurum içinde dahili bir network üzerinden mi,
yoksa Internet üzerinden mi dağıtılacaktır? Kurumun network altyapısı bu işler için
yeterli midir yoksa sayısallaştırılmış nüshaları dağıtırken tıkanıp başka işlerin
yapılmasına engel mi olacaktır? Altyapının güçlendirilmesi ve kapasitesinin arttırılması
gerekiyorsa bunun getireceği ilave maliyet ne kadar olacaktır? Aynı şekilde, Internet
sunucuları ve mevcut bant genişliği bu kadar büyük dosyaların dağıtımını
karşılayabilecek kapasitede midir? Çok sayıda kullanıcı talebi olduğunda çökmeden
ayakta kalabilecek midir? Bunların kapasitesinin yükseltilmesi ne kadar ilave yük
getirecektir? Bütçede bunun için ayrılmış bir pay var mıdır? Bu pay yeterli olacak
mıdır?
Sayısal nüshanın sürekli bakımı disket üzerine kaydedilip yedeklenen bir
dosyanın bir süre sonra yeniden kullanılması gerektiğinde, disket bozulduğu için
okunamadığı durumlar pek çok kişinin başına gelmiştir. Bunca sorun aşılıp bunca
28
paralar harcanarak sayısallaştırma yapıldıktan sonra, eldeki hazinenin bir kaç yıl içinde
uçup gitmesi ya da durduğu yerde buharlaşması istenen bir durum değildir. Bu yüzden,
kayıtlı dosyaların belirli aralıklarla kalite kontrolünden geçirilmesi ve taşıyıcı ortamın
bozulması veya sistem eksimesi sorunlarına karşı önlem olarak, belirli aralıklarla başka
ortamlara (gerekiyorsa farklı formatlara) aktarılması unutulmamalıdır. Bütün bunlar
yapılırken, yapılan her işin ayrıntılı bir kaydı tutulması, olası saldırılara karşı sistem
güvenliğinin sağlanması, sisteme yapılan tüm erişimlerin ve sistem üzerinde yapılan
tüm işlemlerin tespit edilip güvenli bir log üzerine kaydedilmesi de ihmal
edilmemelidir. Çünkü bunlar yapılmadığı takdirde eldeki sayısal nüshanın
orijinalliğinden emin olabilmek mümkün değildir. Elbette bütün bunların da oldukça
yüklü bir maliyeti vardır.
Sayısallaştırmanın toplam maliyeti üzerine arşivler bazında yapılmış
araştırmalar, tüm kalemler içinde kaba bir hesapla yaklaşık üçte bir maliyetin sayısal
dönüşüm işlemlerinin kendisine, üçte bir maliyetin niteleme, kataloglama ve benzeri
üstveri oluşturma faaliyetlerine ve geri kalan üçte birin ise kalite kontrol ve diğer idari
masraflara harcandığını ortaya koymaktadır.
8.4. Koruma Sorunları
Sayısal koruma ya da arşivleme, sayısal olarak oluşturulmuş ya da sonradan
sayısal ortama aktarılmış nesnenin uzun süreli depolanması ve erişimi sürecidir. Sayısal
korumanın amacı; dokümanın sabitliğini sağlamak, fiziksel özelliklerini, içeriğini ve
dokümanın bütünlüğünü korumak, fonksiyonlarının ve provenansının korunarak uzun
dönemli depolamaktır.42 Sayısal koruma üç temel işlevi içermektedir.43
• Sayısal bilginin depolandığı taşıyıcının doğru ortamda depolanması,
depolama ve elde etme konusunda gerekli olan işlem ve süreçlerin
uygulanması
• Sayısal bilginin üzerinde bulunduğu taşıyıcı eskimeden yeni taşıyıcılara
aktarılması (medya dönüştürülmesi ya da göçettirilmesi )
• Kopyalama süreci boyunca bilginin bütünlüğünün korunması.
42 Allison Bullock, Preservation of Digital Information: Issues and Current Status, 1999, http://epe.lac-
bac.gc.ca/100/202/301/netnotes/netnotes-h/notes60.htm (Erişim: 27.Nisan 2011) 43 K. Russell,, CEDARS: Long-term Access and Usability of Digital Resources, Ariadne, 1998,
http://www.ariadne.ac.uk/issue18/cedars/> (Erişim: 12 Ocak 2011).
29
Sayısal koruma çalışmalarının temelinde kaynakların bütünlüğünün bozulmadan
sürekli erişimini sağlamak yatmaktadır. Bunun sağlanabilmesi ise öncelikle teknik bazı
sorunların çözümlenmesine bağlıdır. Bu amaçla gerçekleştirilen çok sayıda projenin
temelinde koruma stratejilerinin test edilmesi, yeni stratejiler geliştirilmesi ya da mevcut
stratejilerin iyileştirilmesi ile ilgili çalışmalar yatmaktadır. Ancak henüz hem depolama,
hem koruma, hem de erişim fonksiyonlarını tam anlamıyla karşılayabilen bir strateji
geliştirilememiş olduğu görülmektedir.44
Sayısallaştırma işleminde görüntülerle ilgili hakların korunması, örneğin izinsiz
kullanımı engellemek, filigranlama ve şifreleme gibi teknikler kullanılmaktadır.
8.5. Erişim Sorunları
Sayısallaştırma işlemlerindeki sorun oluşturabilecek başlıklardan biri de erişim
konusudur.
Erişimle politikalarının belirlenmesinde saptanması ihtiyacı çıkmaktadır.
Oluşturulan sayısal nüshaya kimler hangi koşullarda erişebilecektir? Bu konuda,
örneğin telif hakkı, kişi özel hayatının gizliliği vb. sebeplerle getirilecek herhangi bir
sınırlama var mıdır? Var ise bunların hayat içinde uygulanabilir olması nasıl
sağlanacaktır? Örneğin sayısal nüshanın hacker denilen zararlı ve saldırgan bilgisayar
korsanlarına karşı korunması nasıl gerçekleştirilecektir? Bu gibi konular, sayısallaştırma
sonrasında karşımıza çıkacak erişim politikaları meselesinin başlıca örnekleridir.
Üstelik bu gibi politikalar, elektronik nüsha yaratılmazdan önce belirlenmek zorundadır.
Çünkü sonra çok geç olabilir. Erişimde karşımıza çıkabilecek sorunlardan birisi de
dosya isimleri konusudur. DOS işletim sistemi kullanan bilgisayarlarda sekiz
karakterlik dosya adları ve ilave olarak dosyanın türünü ve yaratıcısını belirten üç
karakterlik uzantılar kullanılmaktaydı. Ancak bunlar içinde harf ve sayı dışındaki
karakterlerin hemen hiçbiri kullanılamıyordu. Buna karşın aynı dönemde Macintosh
bilgisayarlarda bu tür sınırlamaların hiçbirisi olmadığı gibi 32 karakter uzunluğa kadar
dosya adları kullanılabiliyor, üstüne üstlük Türkçe karakterler de herhangi bir sorun
yaratmıyordu. Ama söz konusu dosya DOS ortamına taşındığında sorunlar başlıyordu.
Windows işletim sisteminin daha yeni sürümleri ile beraber dosya adlarının uzunluğu
konusundaki sorun giderildi. Hatta çok daha uzun dosya adları mümkün kılındı. Ama bu 44 Mehmet Emin Küçük, “Sayısal Koruma (Arşivleme) Stratejileri ve Bazı Uygulama Örnekleri”, Türk
Kütüphaneciliği, Sayı: 17-4, 2003, s. 348
30
kez aynı sorun tersine yaşanmaya başlandı. Platformlar arası dosya alış-verişlerinde
yaşanan Türkçe karakterlerle ilgili sorun ise (karşılıklı olarak) hala giderilebilmiş
değildir.45
Dosya isimlendirme ile ilgili olarak karşımıza çıkan başka bir sorun da, çok
sayıda dosyaya farklı isimler bulabilme ihtiyacıdır. Sayısallaştırılmış her bir sayfa farklı
bir dosyada yer alacağı ve dolayısıyla farklı bir isimle anılacağı için, her sayfaya farklı
dosya adı bulmak, dahası bu dosyaların hepsini bir arada tutup aralarındaki ilişkiyi ve
sayfaların sırasını da kaybetmemek de halledilmesi gereken önemli bir erişim
sorunudur. Hangi dosyada hangi belge ya da bilgilerin bulunduğu ve bunlar arasındaki
ilişki ve öncelik sıralarının bilinmesi için dosya adı ile içeriği eşleştirebilecek bir
araştırma aracı sisteminin üstveri tespit edilip bir yerlere kaydedilebilmesi
gerekmektedir.46
8.6. Saklama Sorunları
Sayısallaştırmanın önemli sorunlarından biri de saklama konusunda karşımıza
çıkmaktadır. Kullanıcıların sayısallaştırılmış yayınlardan sağlıklı bir şekilde
yararlanmasını sağlamak için öncelikle bu yayınların en uygun fiziki koşullarda ve
uygun şekillerde depolanmasını temin etmek gerekmektedir. Bilginin kaydedildiği
fiziksel ortamların herhangi bir zarar görmeden saklanabilmesi ve gelecek nesillere
aktarılabilmesi önemlidir. Bu anlamda kayıt ortamı kadar depolandığı alandaki fiziksel
koşulları da dikkate almak gerekmektedir.
Teknolojinin hızlı gelişimi bilgisayar dünyasında da hemen her şeyi birkaç yıl
içinde bütünüyle değiştirmektedir.
Bundan bir süre önce bilgisayarlarla uğraşmaya başlayanlar, o dönemde bütün
bilgileri delikli kartlar üzerine kaydetmekteydi. Sonra mucizevi bir ortam icat edildi: 8
inch’lik disketler. Yaklaşık bir dosya kağıdı boyutundaki bu manyetik ortama binlerce
kartın alabileceği bilgiyi kaydetmek mümkün olabiliyordu. Sonra bunların boyutları
ufaldı ve önce 5 1/4 inch’lik ardından 3.5 inch’lik disketler çıktı. CD’lerin
yaygınlaşmasıyla beraber, küçük dosyaların transferi için disket yerine Internet
kullanılmaya başlandı. DVD’lerin yaygınlaşmasıyla beraber CD’ler yavaş yavaş
45 Ataman, a.g.m., s.92 46 Ataman, a.g.m., s.93
31
ortalıktan çekilmeye başlamış bunların yerini yeni teknolojik ürünler almaya
başlamıştır.47
Blu-Ray (mavi ışın) teknolojisi diye tanınan ve tek bir diske 27 GB bilgi
depolamaya imkan tanıyan bu teknoloji, her aşamada kendisinden önce gelenden çok
daha yüksek kapasiteli depolama imkanı sunan gelişme çizgisinin, yalnızca bugün
gelinen noktadaki son örneğidir.48
Bütün bu süreç, çok uzun bir zaman diliminde değil son 25 yıllık dönemde
yaşanılan gelişmelerdir ve bu süreç bir kitap ve ya arşiv belgesinin ömrüne göre son
derece kısa bir süredir.
Donanım ve saklama ortamlarına paralel olarak işletim sistemleri de aynı hızda
değişmektedir. Bir zamanlar en yaygın sistem olan DOS’un yerini önce Windows 3.1,
sonra Windows 95, Windows 98, Windows 2000, Windows XP almıştır. Macintosh ya
da Linux dünyasında da durum farklı değildir. Başlangıçtan bu yana tek bir sistemde
karar kılarak platformlar arası geçişle ilgili sorunlar ortadan kaldırılmaya çalışılmış
olunsa dahi, aynı sistemin yeni versiyonları ile eski sürümleri arasındaki uyum
sorunlarından kurtulmak mümkün değildir.49
Sayısallaştırılan yayınlar ve bunların kayıtlı bulunduğu ortamların çeşitliliğinin
artması ve her birinin ayrı yazılım ve donanıma ihtiyaç duyması, kütüphaneleri zor bir
durumla karşı karşıya bırakmaktadır. Yayınların farklı formatlarda bulunması, bunlara
ait yazılım ve donanımların da depolanmasını gerektirmektedir. Bu durum yayınların ve
bu yayınlara ait yazılım ve donanımın hem depolanmasında hem de uzun dönem
korunmasında zorluklar oluşturmaktadır. Bu sorunu çözmek için yayınların bir veya
birkaç standart formata dönüştürülmesi uygun bir yol olarak öngörülmektedir.
Sayısallaştırılmış yayınların ve bunların kayıtlı olduğu materyalin depolandığı
ortamın yangın, sel, fırtına riski gibi doğal afetlerden etkilenme olasılığının da en aza
indirilmiş olması gerekmektedir.50
47 Ataman, a.g.m., s.94 48 B. Bozdoğan, Blu-Ray: Optik Teknolojide Renk Değişimi, Byte, 2004, s. 88-89. 49 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. 94 50 M. Roper, “Koruma ve Konservasyon Servisinin Planlanması, Teçhizatlandırılması ve Personel İstihdam”, Bir
RAMP Çalışması, çev. N. İlemin, N. Büyükkırcalı, Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No:21, 1994, s.43
32
Sayısal ortama aktarılmış olan bu yayınlar istikrarlı bir ortamda depolanmalıdır.
Tercih edilen ısı ve nem oranları aşağıdaki gibidir.
• Manyetik ortam: sıcaklık: 18 C - Nem oranı: 35-40%
• Optik ortam: sıcaklık: 18-22 C - Nem oranı: 40-45 % 51
Negatif çevresel faktörlerin etkisine maruz kalan veya uygun olmayan
ortamlarda depolanan materyalin eski haline geri dönüştürülmesi için kullanılan bazı
teknikler vardır. Bu teknikler yardımıyla verilerin yenilenerek düzenlenmesi,
iyileştirilmesi söz konusu olabilmektedir. Söz konusu teknikler; ısı tedavileri, kimyasal
tedavileri ve ikili sayı sistemindeki bilginin tekrar tanımlanması ile ilgili çalışmaları
kapsamaktadır. Isı tedavileri; nemden etkilenen ortamı iyileştirerek bu bilgilerin tekrar
okunmasını sağlarken kimyasal tedaviler ise; tozlanmış, kirlenmiş bilgi depolama
ortamlarının temizlenerek tekrar kullanılabilir hale gelmesini sağlamaktadır.52
9. DÜNYADAKİ SÜRELİ YAYIN SAYISALLAŞTIRMA PROJELERİ
Yüzyıllar boyunca, dünya çapındaki her türden araştırmacı ihtiyaçlarıyla ilgili
bilgiye ulaşmak için gazetelerden yararlanmıştır. Sosyal, kültürel, tarihi ve birçok
konuda zengin bilgi kaynakları olarak öne çıkan gazete koleksiyonları hem yerel hem
uluslararası araştırmacılar için büyük önem taşımaktadırlar. Bunların korunarak gelecek
kuşaklara da aktarılması bu tür koleksiyona sahip kütüphanelerin en temel
görevlerinden biridir. Son 20 yılda internet başta olmak üzere iletişim alanında yaşanan
teknolojik gelişmelerle kazanılan imkânlar doğrultusunda bu tür koleksiyona sahip olan
kütüphaneler bu koleksiyonlarını sayısallaştırma yoluyla koruma altına almak için
çalışmalara başlamışlardır. Gerek her türlü yıpranmaya karşı yayınları koruma amacı
gerekse kullanıcıların daimi ve çoklu erişimine açmak gibi değişik amaçları yerine
getirmeyi hedefleyen bu çalışmalar ile koleksiyonlarını sayısal ortama aktarma yoluna
gitmişlerdir. 1950’li yıllardan itibaren mikrofilm yöntemi ile yürütülen bu çalışmalar
son 15 yılda yerini sayısallaştırma projelerine bırakmıştır.
51 The Legal Deposit of Electronic Publications, Hzl. Working Group of the Conference of Directors of National
Libraries (CDNL), Beijing, UNESCO, Aralık 1996, <http://www.unesco.org.webworld/memory/ legaldep.htm> (Erişim: 03 Mayıs 2011)
52 S. Ross, A. Gow, Digital Archaelogy: (The Recovery of Digital Material at Risk), London, British Library Reserch and Innovation Center, 1999, British Library Research and Innovation Report 108, s. 32
33
Genelde milli kütüphane veya ülkenin en büyük kütüphaneleri kanalıyla
yürütülen bu çalışmalar arasında önemli gördüğümüz iki projeden aşağıda kısaca
bahsettik.
9.1. British Library (İngiltere ) Burnley Newspaper Collection
Biritsh Library yapmış olduğu bir proje ile 18. Yüzyıla ait tarihi gazeteleri
sayısal ortama aktarmak için bir çalışma başlatmış ve Burney Koleksiyonunda bulunan
ve daha önce mikrofilme alınmış olan yaklaşık 650,000 civarındaki görüntüyü taramaya
başlamıştır.
1995 Mart’ında ekipman güncellenerek koleksiyonu taramak için tahmin edilen
süre yaklaşık on yıldan on sekiz aya düşürülmüştür.
Mart 1996’da proje sonlandığında yaklaşık 21 gb veri toplanmış ve aylık 6000
çerçevelik üretim/verim sağlanmıştı. Sonuçlara göre, erken dönemlere ait basılı
metinlerin sayısallaştırılması ile kabul edilebilir bir sayısal kaynak oluşturulabileceği;
ancak, uygun indeksleme araçları olmadan bu kaynak için erişim ya da kullanımın
mümkün olmayacağı ortaya çıktı. Günümüzde ise taranmış görüntüleri işlemek ve bir
web sitesi üzerinden metinlerin tümünü aramayla erişilebilir hale getirmek amacıyla
kütüphane daha fazla fon arayışını sürdürmektedir.
9.2. Avustralya Gazeteleri Sayısallaştırma Programı
Avustralya Milli Kütüphanesi, ülke kütüphanelerinde bulunan tarihi gazeteleri
sayısal ortama aktarmak için 2007 yılı Mart ayında, Avustralya Eyalet ve Bölge
kütüphaneleri ile işbirliği içinde bir program başlatmıştır. Kısaca ANDP (Australian
Newspaper Digitization Program) olarak anılan bu proje kapsamında aralarında 1803
tarihli Sidney'de yayımlanan ilk Avustralya gazetesinin de bulunduğu 1800-1950 yılları
arasında yayınlanmış ulusal ve bölgesel gazeteler taranarak ücretsiz olarak kullanıma
açılmıştır. Avustralya Gazeteleri Sayısallaştırma Programı uzun vadeli devam eden bir
program olup, 2010 yılı sonu itibarıyla 4 milyon sayfa sayısallaştırılmış, 40 milyon
makale, haber, ilan vb türdeki başlıklar taranabilir hale getirilerek ve Avustralya tarihi
ve kültürü hakkında araştırma yapacak araştırmacılar için online olarak kullanıma hazır
hale getirilmiştir.
34
II. BÖLÜM
ATATÜRK KİTAPLIĞI TARİHÇESİ VE KOLEKSİYONLARI
1. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN TARİHÇESİ
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü merkez
Kütüphanesi olan Atatürk Kitaplığı’nın kuruluş çalışmaları cumhuriyetin ilk yıllarına
kadar uzanmaktadır. 1926 yılında Mehmet Halit Bayrı’nın Şehremaneti
Mecmuası’ndaki “Şehir Kütüphanesi” adlı makalesinde 1924 yılında “Şehremaneti
Kütüphanesi” adıyla bir kütüphane açıldığı ve uzun süre faaliyetlerine devam ettiği
bilgisi verilmektedir.53 O yıllardaki Gazete haberlerine göre bu kütüphanenin sadece
belediye mensuplarına hizmet edeceği haber verilmesine rağmen kütüphane
koleksiyonunda yer alan “Şehir Kütüphanesi” damgalı kitaplar arasında belediye
mevzuatı dışında, halka hitap edecek tarih, edebiyat, sanat kitaplarında dahi bu
damganın olması, kütüphanenin sadece belediye personeline değil, halka da hizmet
verdiği kanısını uyandırmaktadır.54
Bugünkü Atatürk Kitaplığı’nı oluşturan Belediye Kütüphanesi kurma çalışmaları
dönemin vali ve belediye başkanı olan Muhittin Üstündağ başkanlığında, Ord. Prof. Dr.
Fuad Köprülü, Halil Etem, Dr. Süheyl Ünver, Osman Ergin, gibi her biri alanında
uzman kişilerden oluşturulan, bir komisyon tarafından başlatılmıştır.55
Komisyon ilk toplantısını 28 Şubat 1928’de Atatürk'ün Millî Mücadelenin
başlangıcında Şişli'de kiraladığı tarihi evde şimdi Atatürk Müzesi olarak hizmet veren
binada yapmıştır.
1929 yılında resmi olarak işe başlayan komisyon, sadece Atatürk döneminin
değil, Lale devrinden cumhuriyete kadar olan dönemdeki yapılan yenilikler veya
değişikliklerle ilgili her türlü resim, heykel, silah, kıyafet vs. eşyaların yanında, kitap ve
süreli yayın toplamaya başlamıştır. Çok kısa zamanda genişleyen koleksiyon için
Şişli’deki bina yetersiz hale gelince, burası Atatürk dönemine ait müze malzemelerinin
sergilenmesi için ayrılmış, kitap ve gazete koleksiyonları ile diğer müzelik malzemeler,
53 Mehmet Halit, “Şehir Kütüphanesi”, Şehremaneti Mecmuası, C. 2, S. 2, 1926, s. 401 54 Hüseyin Türkmen , “Cumhuriyet Devrinin ilk Belediye Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı Tarihi ve İçerisinde
Bulunan Değerli Eserler”, Notlar, S. 6, 2005, s.63 55 Nail Bayraktar, “Atatürk Kitaplığı”, Okumak. 1990, s.5
35
1931 yılında Beyazıt Meydanı’nda bulunan II. Bayezid Külliyesinin medrese kısmına
taşınmıştır.
Günümüzde Vakıf Hat Müzesi olarak kullanılan binanın bir koridoru ve o
koridor üzerindeki odalar müze malzemeleri, diğer koridoru ile odalar da kitaplar için
ayrılarak, ilgili hizmetler için düzenlenmiştir. Malzeme toplama işleri bu binada da
devam etmiş nihayet 10 Temmuz 1939 tarihinde düzenlenen bir törenle "Şehir ve
İnkılâp Vesikaları Müze ve Kütüphanesi" adıyla hizmete açılmıştır.
Belediye tarafından yürütülen çalışmalar hem resmi kurumlardan hem de halktan
büyük destek görmüş ve yapılan bağışlarla hem müze hem de kütüphane zengin bir
koleksiyon çeşitliliğine kavuşmuştur. Kısa zamanda büyüyen kütüphane ve müze
koleksiyonları nedeniyle yer sorunu baş göstermiş ve müze kısmı ayrılarak malzemeleri
1945 yılında Saraçhane’deki Gazanfer Ağa Medresesi'ne taşınmış ve kütüphanenin adı
"İstanbul Belediye Kütüphanesi" olarak değiştirilmiştir. Değerli bağış ve
koleksiyonlarla sürekli gelişme gösteren kütüphane, temeli 1973 yılında Cumhuriyet'in
50. kuruluş yıldönümü etkinlikleri kapsamında atılan ve 2 Kasım 1976'da Belediye'ye
devredilen Taksim'deki binasındaki hizmetine ise 3 Mart 1981 tarihinde başlamıştır.
Kütüphane hizmetlerine hâlen bu binada "Atatürk Kitaplığı" adıyla devam etmektedir.
2. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN BÖLÜMLERİ
2.1. Giriş Bölümü
Binada modern kütüphaneciliğin gerektirdiği bütün birimler düşünülmüş olup,
binanın giriş katında konferans, seminer, film gösterimi, söyleşi ve benzeri etkinliklerin
yapıldığı 75 kişilik bir konferans salonu, yerli-yabancı kültürel ve sanatsal
zenginliklerin sergilendiği 75 m2’lik sergi salonu, kütüphaneye yeni satın alınan
yayınlar ile kütüphane tarafından çıkarılan yayınların sergilendiği fuaye ve vestiyer
bulunmaktadır.
2.2. Okuma Salonu
Orta öğretim öğrencilerinden her yaşta yetişkine hizmet veren bu bölümde;
tamamı açık rafta tutulan danışma kaynakları bölümü, Atatürk kitapları, İstanbul
36
kitapları bölümleri, Sanat Kitapları Bölümü, Ödünç verme birimi bu salonda
bulunmaktadır. Fotokopi hizmetleri de burada verilmektedir.
2.3. Süreli Yayınlar Bölümü
Atatürk Kitaplığı, 370 adet farklı gazeteye ait 9.000’in üzerinde gazete cildi ve
3.122 farklı dergiye ait 17.000’i aşan dergi cildi ile Süreli Yayınlar konusunda
Türkiye’nin en sayılı kütüphanelerinden birisidir.
Kütüphaneye gelen araştırmacılar bu kıymetli koleksiyonlardan sayısal tarama
ve arşivleme işlemleri biten eserlere okuyucu bilgisayarlarından, henüz sayısal ortama
aktarmaları yapılmayan eserlerden ise doğrudan yararlanabilmektedirler. Sayısal
ortamda bulunan yayınlar okuyucu istekleri doğrultusunda CD ya da DVD’lere
yazdırılarak okuyucuya verilmektedir.
2.4. Süreli Yayın Teknik Hizmetler Bölümü
Kütüphane koleksiyonunda bulunan her türlü süreli yayının kataloglama ve
satınalma ve yayın takip işlemlerinin yapıldığı bölümdür. Kart katalogların otomasyona
gecirilmesi işlemi devam etmektedir.
2.5. Nadir Eserler Bölümü
Kütüphanenin el yazma eserleri, Arap harfli (Arapça, Farsça ve Osmanlıca) ve
Latin harfli (İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca) nadir eserleri, harita ve kartpostal
koleksiyonu ile ilgili okuyucu ve teknik hizmetler bu birimde verilmektedir.
Dermesinde bulunan İstanbul ile ilgili gravür, albüm, kartpostal, yabancı
gezginlere ait seyahatnameler ve benzeri türdeki yayınlarla Türkiye’nin İstanbul konulu
en kapsamlı kütüphanesi olan bu bölümde kitapların ve albümlerin tamamının
kataloglama ve sınıflandırma işlemleri tamamlanmış ve ilgili datalar meraklısının
hizmetine sunulmuş bulunmaktadır.
Haritaların bilgisayar ortamında kataloglama işlemleri devam etmektedir.
Yaklaşık 10.000’i bulan koleksiyonun büyük bir kısmı sayısal ortama aktarılmış ve
kitap katalogları 4 cilt halinde yayınlanmış.
37
2.500’e yakını İstanbul’a dair 13.000’e yakın kartpostalın bulunduğu Kartpostal
Koleksiyonu da aynı bölümde bulunmaktadır.
Yazma eserlerin ise tamamının kataloglama ve sınıflandırma işlemleri bitmiş ve
kitap katalogları yayınlanmıştır.
2.6. Bilgi-İşlem Bölümü
1998 senesi Kütüphane Haftası’nda hizmete açılmıştır. Kütüphanede bulunan
başta Osmanlıca gazete ve dergiler olmak üzere nadir eserlerin sayısal ortama
aktarılması amacıyla kurulmuştur. 2004 yılında “Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv
Sistemi” (AKSAS) projesi ile yeni bir yapıya kavuşmuş olan birimde halen hem A0
hem de masaüstü tarayıcılar ile her türlü tarama ve yayınların tarama işlemleri
yapılmaktadır.
2.7. Teknik Hizmetler Bölümü
Kütüphanedeki el yazması eserler ile Arap harfli eserler hariç her türlü kitabın
kataloglama işlemleri bu birim tarafından yürütülmektedir. Kütüphane ve müzeler
müdürlüğüne bağlı olarak çalışan ilçe kütüphanelerinin tüm teknik işlemleri de bu
bölüm çalışanları tarafından yerine getirilmektedir.
2.8. Restorasyon ve Cilthane Bölümü
Kütüphanelerdeki koleksiyonlarının temel unsuru olan kağıt; gerek fiziksel,
gerek kimyasal ve gerekse biyolojik etkenlerden dolayı zaman içinde tahribata
uğramakta. Bunun önüne geçilebilmesi için Atatürk Kitaplığı bünyesinde bir
Restorasyon bölümü oluşturulmuştur.
Çeşitli nedenlerle tahribata uğrayan eserlerin kimyasal yapıları ve tahribat
dereceleri uzman personeller tarafından büyük bir titizlik ile incelenmekte. İnceleme
sonucunda belirlenen tahribatın tür ve derecesine uygun restorasyon yöntemleri
belirlenmekte, restorasyonun her bir adımı büyük bir dikkat ve titizlikle uygulanarak ve
kültürel mirasının korunması ve gelecek nesillere aktarılmasına olanak sağlanmaktadır.
38
Kütüphane koleksiyonuna dahil edilen yeni gazete ve dergiler ile her hangi bir
nedenle cildi bozulmuş ve zarar görmüş her tür kitap ve süreli yayın bu bölümde
ciltlenmektedir.
2.9. Kitap Deposu
Kütüphanenin ana kitap deposu zeminden üç kat aşağıdadır. Kitap deposu
500.000 cilt kitap alabilecek kapasitede olup Mayıs 2006 tarihi itibari ile yaklaşık
250.000 kitap ve süreli yayın cildi bulunmaktadır. Kütüphane dermesinin büyük bir
kısmı başta Osman Ergin, Muallim Cevdet, Fahrettin Kerim Gökay, İsmail Habib
Sevük, Kemal Salih Sel ve Muhsin Ertuğrul gibi 100’ün üzerinde hayırsever kişinin
bağışladığı eserlerden oluşmaktadır. Kütüphane dermesini bağışlar teşkil etmekle
birlikte son dönemde satın alma ağırlık kazanmıştır. Kütüphanedeki açık raflarda
bulunan kitaplar dışındaki her türlü süreli yayın ve kitaplar bu depoda çelik raflarda
koleksiyon adlarına göre aksesyon sistemiyle yerleştirilmekte, nadir eser kapsamında
olan yazmalar, albümler ve değerli diğer materyal opac raflarda tutulmaktadır.
2.10. Sağlama Bölümü
Kütüphanenin ihtiyacı olan her türden yayının temini ile bu bölüm
ilgilenmektedir. Bağış, değişim ve satın alma gibi yöntemler ile kütüphane koleksiyonu
zenginleştirilmekte ayrıca ülkenin çeşitli okul ve kütüphanelerinden gelen yayın bağışı
ile ilgili istekler değerlendirilerek ilgili kurumlara yayın gönderilmektedir.
3. ATATÜRK KİTAPLIĞI KOLEKSİYONLARI56
Atatürk Kitaplığı sahip olduğu derme yapısı ile hem ülkemizin hem de
İstanbul’un en önemli kütüphanelerinden biridir. Kütüphane koleksiyonunun çeşitliliği
ile yerli ve yabancı araştırmacıların tercih ettiği bir kütüphanedir.
Atatürk Kitaplığı’nı önemli kılan özelliklerden birisi de bu kütüphaneye
kitaplarını bağışlayan ilim, sanat, siyaset gibi alanlarda öne çıkmış bağışçılarının
olmasıdır. Bir çok bağışçısı bulunan Kütüphanenin en önemli koleksiyonları, Başta
Belediye Kitapları koleksiyonu olmak üzere, Muallim Cevdet, Ziya Emiroğlu, Talat 56
39
Bayrakçı, Osman Ergin, Yahya Recai Yok, Muhsin Ertuğrul, Seniha Bedri Göknil, Halit
Fahri Ozansoy, Behçet Kemal Çağlar, İsmail Habib Sevük, Tarık Zafer Tunaya, Kemal
Salih Sel, Fahrettin Kerim Gökay gibi ilim adamlarının bağışlamış oldukları
koleksiyonlardır.
Kütüphane dermesine temel teşkil eden, Belediye Kitapları koleksiyonunda
bugün itibariyle, 8311 cilt Osmanlıca, 7605 Türkçe, 10286 cilt İngilizce, Fransızca,
Almanca 160 cilt İtalyanca 91 cilt Lâtince 1722 cilt Ermenice 712 cilt Rumca 300 cilt
Rusça, 1386 cilt Arapça 290 cilt Farsça ve 200 cilt diğer dillerde yayın bulunmaktadır.
546 cilt salname, 319 cilt takvim, 38 atlas, 252 harita,46 cilt Kur'an, 406 cilt albüm, 482
cilt yazma eser ile beraber koleksiyon toplamı 33152 cilttir.
Ayrıca Osmanlıca ve yabancı dilde olmak üzere 2485 cilt gazete ile 5968 cilt
dergi ve 6426 cilt mükerrer kitap bulunmaktadır. Bu koleksiyondaki süreli yayınların
birçoğu nadir nüsha olup, Vakayı-ı Misriye, Takvim-i Vakayi, Tercüman-ı Ahval,
Ceride-i Havadis gibi ilk Osmanlıca gazetelerin yanında dünyada sadece Atatürk
Kitaplığı koleksiyonunda yer alan Enîn-i Mazlûm, Bâdiye ve Varlık gibi süreli yayınlar
da bulunmaktadır. Söz konusu dergi ve gazeteler bile dikkate alındığında kütüphanenin
Süreli yayınlar koleksiyonunun değeri bir kat daha artmaktadır.
Osmanlı’nın son Cumhuriyetin ilk dönemlerinde yaşamış bir ilim adamı
olan Muallim Cevdet ömrünün büyük bir bölümünü eğitim öğretim ve kitaplarla
dolu olarak geçirmiştir. Muallim Cevdet hayatın bütün maddi ve mânevi zevkini
yalnız kitapta bulmuş bir şahsiyet olduğundan, aç kalmak bahasına da olsa, bütün
varım yoğunu kitaba vermiş ve hayatında sade onlar için yaşamış bir insandır,
bırakmış olduğu koleksiyon bunun açık delili gibidir.
Zengin bir koleksiyona sahip olan Muallim Cevdet, bu eserleri, yakın
arkadaşları Osman Ergin, Dr. Süheyl Ünver ve Raif Yelkenci’ nin de destek ve
yönlendirmeleri ile ölümünden üç ay önce, O zamanki adıyla Belediye
Kütüphanesi’ne hediye etmiş ve henüz sağlığındayken kütüphaneye taşıtmıştır.
M. Cevdet'in sahip olduğu kitapların yaklaşık 3 bin ciltlik bir bölümü
Haydarpaşa lisesinde kalmış, Belediye Kütüphanesi ile Maarif vekaleti arasında
yapılan yazışmalara rağmen o eserler kütüphane koleksiyonuna dahil
edilememiştir. Atatürk Kitaplığı’nda önemli bir koleksiyon olarak yer alan
40
Muallim Cevdet Koleksiyonunda 4723 cilt yabancı dil, 2969 cilt Osmanlıca, 957 cilt
yazma olmak üzere toplam 8649 cilt eser yer almaktadır.
Kütüphanede bulunan önemli koleksiyonlardan biri de Ziya Emiroğlu
koleksiyonudur. Geneli Fransızca olan tarih, sosyoloji ve felsefe konularını içeren
kitaplarının toplam cildi 2118’dir.
Orman ve Maadin Nezareti Orman Umum Müdürlüğü Teftiş heyeti
Müdürlüğünden emekli Sıdkı Talat Bayrakçı, kitaplarının, ölümünden sonra
dağılmasını önlemek için kitap, albüm ve tablolarını Prof. Dr. Süheyl Ünver ve
Osman Ergin'in yönlendirmeleri ile kütüphaneye bağışlamıştır.
Bayrakçı, hayatta iken bizzat bu eserleri Kütüphaneye naklettirdiği gibi
tanzim etmiş olduğu resmî vasiyetnamesinde de bu hususları kayıt etmiştir.
Kütüphanemize bağışlamış olduğu 2551 cilt kitabın büyük bir kısmı Ormancılığa
ve Nebatata ait ise de bunların arasında tarihe, mezheplere ve bilhassa Bektaşiliğe
ait kıymetli eserler de bulunmaktadır. Koleksiyonda ayrıca bazı nadir yabancı
seyahatname ve albümlerle, Karagöz’e ait bir hayli kitap vardır.
41
III. BÖLÜM
ATATÜRK KİTAPLIĞI DİJİTAL ARŞİV SİSTEMİ
1. AKDAS (ATATÜRK KİTAPLIĞI SAYISAL ARŞİV SİSTEMİ)
TARİHÇESİ
Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda çok önemli bir yere sahip olan, gerek tarihi
gerekse bilgi değeri olarak eşsiz hazine konumunda bulunan süreli yayın koleksiyonunu
sayısal ortamda hizmete sunmak amacıyla tasarlanmıştır.57
AKDAS, Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda bulunan Osmanlıca ve yabancı süreli
yayınlar ile tarihi değeri olan eserlerin sayısal ortama aktarılması, internet ve intranet
üzerinden kullanıcı hizmetine sunulması için kurulan sistemdir. 1998 yılında
sayısallaştırma projesi olarak planlanan ve hayata geçirilen sistem, 2004 yılında
“Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv Sistemi” (AKSAS) olarak yeni bir yapıya kavuşmuştur.
Bu yeni proje ile şu ana kadar bilgisayar ortamına aktarılan Osmanlı dönemine ait yerli
ve yabancı dildeki süreli yayınlar, kitaplar ayrıca yazma eserler, harita, kartpostal ve
albüm gibi nadir eserler intranet üzerinden okuyucuların hizmetine sunulmaya
başlanmıştır. Ayrıca deneme ve tanıtım amacıyle kartpostal koleksiyonu görüntülerine
Internet üzerinden de ulaşılması sağlanmıştır.
1.2. Projenin Amaçları
Bu projenin amacı; Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda bulunan başta Osmanlıca
süreli yayınlar olmak üzere yazma ve basma nadir kitaplar ile albüm, kartpostal, harita
ve gravürleri sayısal ortama aktarmak ile üst veri bilgileri ile tanımlamak, sayısal
ortamda hizmete sunmaktır. Böylece kütüphanenin zengin tarihi koleksiyonunu
korumak, yıpranmalarını önlemek, çoklu erişime açarak bilginin hızlı dolaşımına katkı
sunmak ve hizmet hacmini ve kalitesini arttırmak, hızlı yedekleme gibi amaçlar da
yerine getirilmiş olmaktadır.
57 Hüseyin Türkmen., XXVIII. Melcom International European Association of Middle East Librarians, 28.
Annual Meeting, 19-21 June 2006
42
1.3. Projenin Aşamaları
Proje dört aşamada gerçekleştirilmiştir. Bu aşamalar
• Kütüphanede bulunan sayısallaştırılacak malzeme için gerekli olan
donanımın alınması ve kurulması,
• Sayısal ortama aktarılacak yayınlara ait bilgilerin görüntüleri ile birlikte
aktarılacağı veri tabanının oluşturulması ve gerekli yazılımların
hazırlanması.
• Üstveri işlemleri biten materyalin çekimi/taranması işlemleri ve
• Sayısal ortama aktarılan yayınların intranet ortamında hizmete sunulması
şeklinde sıralanabilir.
1.4. Projenin Hedefleri
Bu projenin tamamlanması ile;
• Yayınların, kullanım ve dolaşım kaynaklı bozulma ve yıpranmalarının
önlenmesi
• Oluşturulan ana kopyaların, her türlü tehlikeden -fiziki şartlar, savaş, doğal
afetler, nükleer felaketler ve sabotaj gibi- uzak olarak farklı coğrafi bölgede
ve yeraltı depolarda korunması ve gelecek nesillere en sağlıklı bir şekilde
iletilmesinin sağlanması,
• Kataloglama ve indeksleme işlemlerinin bilgisayar destekli olarak
hızlandırılması; buna bağlı olarak da sınıflama çalışmaları ilerledikçe
çıkabilecek problemleri anında çözme kabiliyetinin sağlanması,
• Sayısal ortamdaki yayınların intranet ve internet üzerinden dağıtım ve
sunumunun mümkün hale gelmesi ile bilginin daha hızlı ve daha etkin bir
biçimde paylaşılması hedeflenmektedir.
43
2. AKSAS (Atatürk Kitaplığı Arşivleme Sistemi) İş Akışı
Atatürk Kitaplığı’nda yapılacak olan sayılaştırma çalışmaları sırasında işlerin
hangi sıra ve şekilde yürütüleceğinin belirlenmesi amacıyla bir iş akış şeması
oluşturulmuştur. Oluşturulan bu iş akış şemasına göre AKSAS iş akışının işleyişi
aşağıdaki şekildedir:
Şekil 1. AKSAS İş Akış Şeması
2.1. Seçim Kriterleri
Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda bulunan süreli yayınların hangilerinin sayısal
ortama aktarılacağı kütüphane yönetimi ve projede yer alan uzman personel tarafından
belirlenen bir yayın seçim politikasına göre yapılmıştır. Oluşturulan bu politikada öne
çıkan üç temel başlık şu şekildedir.
• Yayının tarihsel değerinin ne olduğu (yayın ve dönem tarihi, tek kopya olup
olmaması),
• Kullanım sıklığı (okuyucular tarafından en çok kullanılan yayınlar olması)
• Fiziki durumu (yıpranmışlık, tarama için uygun olup olmadığı).
44
2.2. Çekim Öncesi Kontrol ve Hazırlıklar
Sayısallaştırılacak koleksiyonun tespitinden sonra belirlenen yayınlar tarama
öncesi bir kez daha fiziki kontrolden geçirilirler, burada sayfa sayılarının
karşılaştırılması, yıpranmış ve ya bir nedenle eksilmiş olan sayfa ve sayıların tespiti
yapılır. Kat yeri açılamayan, yıpranmış veya hastalıklı malzemelerdeki olumsuzluklar
tespit edilip, çekim öncesi bu şartlar giderilir.
Sayfa halinde ya da ana yayının eki konumunda bulunan belgeler ile ilgili
tanımlamalar yapılarak yayınların fiziki durumu ve yayınlar arasındaki ilişki belirtilir.
Yapılan tanımlamalar bir tanım sayfasına rapor edilir ve bu sayfa sağlıklı bir
tarama da süreci için ilk sayfa olarak kayıt altında tutulur.
2.3. Tarama İşlemleri
Tarama işlemleri materyalin fiziki durumuna ve ebadına göre sayısal fotoğraf
makinesi ya da mevcut tarayıcılar ile (A4, A3 ve A0) ile yapılmaktadır.
Tarama işlemleri yapılırken yayınların tek seferde en iyi kalite ile yapılmasına
ve hassas yayınlar için uygun tarayıcılar ile işlemlerin yapılmasına dikkat edilmektedir.
Yayınların ısı ve ışıktan zarar görmemesi için soğuk ışıklı cihazlar ile tarama
yapılmaktadır. Başlangıçta sadece jpeg formatta taranan ve sayısal ortama aktarılan
yayınlar AKSAS projesi ile beraber Tiff olarak taranmaya başlanmış ve master kopya,
kullanım kopyası ve mini kopya olarak kayda alınmıştır. Atatürk Kitaplığı
koleksiyonunda bulunan süreli yayınların hemen hemen tümü ciltlidir ve bu yayınların
sağlıklı taranması için kullanılan tarayıcıların tarama tablası denilen kısımları
yükseklikleri ayarlanabilir iki platformdan oluşmaktadır.
Taranacak yayınlar tarayıcı platformları üzerine konularak taranacak sayfanın
bulunduğu kısım ile diğer kısmın yükseklikleri ayarlanarak her iki sayfanın da aynı
yükseklikte olması sağlanmaktadır. Bu sayede hem kameranın gördüğü sayfalar
arasında yükselti farkı olmaması sağlanmakta, hem de cilt sırtına bindirilen yük
azaltılarak cildin zarar görmesi engellenmektedir.
45
2.4. Tarama Çözünürlüğü
Sayısallaştırma işlemlerinde dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de
taramaların yüksek çözünürlükte yapılmasıdır. Atatürk Kitaplığı daha önce 200 dpi
olarak belirlediği tarama çözünürlüğünü 2004’ten itibaren değiştirerek Akdas ile
beraber bu konuda standart kabul edilen tarama modu ve çözünürlük ayarlarını
kullanmaya başlamıştır. Buradan hareketle kütüphanede kullanılmaya başlanılan yeni
değerler şunlardır:
• Basılı Metinler: 300 dpi/siyah beyaz
• Fotoğraflar: 300 dpi/gri tonlama / renkli
• Nadir Eserler: 300 dpi/gri tonlama / renkli
• Haritalar: 300 dpi/gri tonlama / renkli
• Görüntü ve Çizimler: 300 dpi/gri tonlama58
Bu ayarlara bağlı olarak taranan süreli yayınların 300 dpi çözünürlükte ve tiff.
formatında olması ve daha küçük çözünürlükteki görüntülerin çoğaltma işlemlerinin bu
kopya üzerinden yapılması uygun görülmüştür.
2.5. Görüntü Kalite Kontrolü
Sayısal ortama aktarılan yayınların tarama kalitesini kontrol etmek için gözden
geçirilmeleri gerekmektedir. Kontrol işleminde görüntünün belirlenen standartlara göre
daha koyu ya da daha açık tonda olması, görüntünün net olmaması, sayfa kenarlarında
görüntü bozuklukları ya da metin kayıpları ve kesikler olup olmadığı test edilip, hatalı
çekimler ve gerekli görülenler yeniden taranarak sisteme aktarılmaktadır. Görüntüler
önceden belirlenmiş standartlara göre arşivlik açısından uygun olan (kabul edilebilir) ve
ya arşivlik açısından uygun olmayan (kabul edilemez) olarak değerlendirilip, uygun
olmayan görüntüler sistemden silinerek yeniden tarama yapılmaktadır.
58 Hamza Kandur, “Elektronik Belge Yönetimi Sistem Kriterleri ve Referans Modeli”, V.2.0, Ankara, T.C.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006, s. 71.
46
Şekil 2. Arşivlik açısından uygun olan çekim
Şekil 3. Arşivlik açısından uygun olmayan çekim
2.6. Dosya İsimlendirme ve Saklama
Taranan görüntüler kalite kontrol aşamasından sonra isimlendirme işlemine tabi
tutulmaktadır. Sistematik dosya isimlendirme, karşılıklı işlerlik ve sayısallaştırılan
yayınların sahipliğini göstermesi bakımından önemlidir. AKSAS projesinde
kullanılacak isimlendirme düzeni için yayının en başta demirbaş numarası, sonra sayı
numarası daha sonra sayfa numarası ve son olarak üç harfli dosya uzantısı ile bitecek bir
47
düzen oluşturulmuştur. Hasan Duman tarafından hazırlanmış olan Arap Harfli Osmanlı
Dönemi Süreli Yayınlar Katalogu ulusal bir referans kabul edilerek, dosya
isimlendirmedeki demirbaş numarası yerine sözkonusu bu katalogtaki künye sıra
numarası kullanılmaya başlanmıştır.
Sayısallaştırılan yayınlardan biri olan İkdam gazetesinin dosya isimlendirmesini
örnekleyerek bu aşamadaki işlemleri açıklayabiliriz. Arap Harfli Osmanlı Dönemi
Süreli Yayınlar Katalogunda 907. sırada bulunan “İkdam” gazetesi için serverda 00907
ismi ile bir klasör açılarak taranan görüntüler bu klasör içine aktarılmaktadır. Taranan
her görüntü daha önceden belirlenmiş olan bu isimlendirme dizisine uygun olarak
isimlendirilmektedir. Taranmış olan İkdam’a ait ilk sayının ilk sayfasının görüntü ismi
“00907_00001_00001.Tiff”, olarak düzenlenip, 00907 (İkdam ) dosyasına
kaydedilmektedir. Bu sayı dizisindeki ilk rakamlar “00907” İkdam gazetesini, dizinin
ikinci kısmında yer alan “00001” rakamları İkdam’ın ilk sayısını, üçüncü kısımda yer
alan “00001” rakamları da ilk sayının ilk sayfasını temsil etmektedir. İkdam’ın ilk
sayısına ait diğer sayfaların isimlendirmesi de aynı mantık ile kodlanarak
kaydedilmektedir. Sayıya ait sayfaların isimlendirmesi bitince bu görüntüler ilk sayıyı
temsil eden 00907_00001 ismi ile pdf formatında kaydedip diğer sayıların
isimlendirmesine geçilmektedir.
Bu isimlendirmenin dışında yayınların özel durumları nedeniyle istisnai
isimlendirmelerde mevcuttur. Sayı numarası her yıl yeniden “1” den başlayan süreli
yayınların isimlendirilmelerinde “00907.1908.00001.0001.Tiff” şeklinde o yılı belirten
rakamlarında yer aldığı bir isimlendirme kodu kullanılmamıştır.
2.7. Katalog ve İndeksleme
Sayısal ortama aktarılan süreli yayınların orijinali çok özel durumlar dışında
kullanıcı hizmetine sunulmamakta, sayısal kopyalar üzerinden erişime izin
verilmektedir. Dolaşımdan kalkan yayınların yıpranması önlenerek, orijinalliği
korunmakta ve hayatta kalma süresi uzatılmaktadır. Taraması ve dosya isimlendirmesi
biten sayısal ortamdaki yayınları yönetmek amacıyla bir veritabanına ihtiyaç vardır.
Atatürk Kitaplığı bu konuda bir File-Maker uygulaması olan Yordam programını
kullanmaktadır. Sayısal görüntüsü hazır olan materyallerin intranet ve internet
ortamında erişilebilir olması, bütünlüğünün sağlanması, bilgilerin tutarlılığı ve
48
korunması için o görüntülere ait künye bilgilerinin girişleri yapılmaktadır. Kullanılan
indeks alanlarının zenginliği yapılacak sorgulamaların süresini kısaltmakta ve bilgiye
hızlı bir şekilde erişmeyi sağlamaktadır.
2.8. Saklama / Depolama
Sayısallaştırılan yayınların nasıl ve nerede saklanacağı çok önemli bir konudur.
Atatürk Kitaplığı Koleksiyonunda bulunan yayınlar hem tarihi değer hem koleksiyon
büyüklüğü hem de içerdiği bilgi açısından oldukça önemlidirler.
Bu yayınları sayısal olarak arşivlemek için yüksek çözünürlükte taramak
gerekmektedir. Yüksek çözünürlükte taranmış yayınlar sayısal ortamda büyük alan
kaplamaktadırlar. Bu konuda çözüm olarak yayınların jpeg formatında taranarak daha
küçük dosyalar halinde arşivlenmesi uygun görülmüştür.
Atatürk Kitaplığı bağlı bulunduğu Kurumun ağ yapısına dahil edilmiş olup,
oluşturulan sayısal arşiv bu yapı içerisindeki serverda depolanarak, ağ bağlantılı olarak
erişime açık tutulmaktadır.
2.9. Erişim ve Yararlandırma
Her türlü işlemi bitmiş ve sayısal arşiv sistemi içine aktarılmış olan yayınların
yaralandırılması iki türlüdür. Kütüphaneye gelen kullanıcılara kütüphane içinde,
gelemeyenlere ise internet üzerinden yararlandırma hizmeti sunulmaktadır.
2.9.1. Kütüphane İçinde Erişim ve Yararlandırma
Araştırmacılar, http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm adresinde bulunan
arayüz ile sayısallaştırılan kaynakların hem bibliyografik bilgilerine hem de
görüntülerine erişim sağlamaktadırlar. Sistemin şu an kullanılmakta olan ara yüzü
aşağıdaki gibidir.59
59 http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm
49
Şekil 4. Süreli Yayın Arşivi Intranet Tarama Yüzü
Tez çalışmamız sürerken kütüphanede, intranet ve internet üzerinden erişim
sağlayan araştırmacıların sayısal kaynaklarla ilgili sorgulama ve diğer kullanıcı
hizmetlerini daha verimli olarak kullanabilmeleri için ara yüz ile ilgili yenileme ve
iyileştirme çalışmaları başlatılmıştır.
Sayısal ortama aktarılan kaynaklar intranet ortamında hem bibliyografik
bilgileriyle hem de görüntü olarak kurum içinde bulunan bilgisayarlar yardımıyla
çevrimiçi olarak taranabilmekte, istenilen yayınlar formlar ile sipariş edilmektedir. İstek
üzerine hazırlanan kopyalar CD ve DVD ortamında araştırmacılara verilmektedir.
2.9.2. Internet Üzerinden Erişim ve Yararlandırma
Atatürk Kitaplığı sayısallaştırmış olduğu yayınları uzaktan erişim ile kullanıma
açmıştır. Kullanıcılar internet üzerinde bulunan http://katalog.ibb.gov.tr/yordam.htm
adresindeki ara yüz ile sayısallaştırılan kaynakların sadece bibliyografik bilgilerine
erişim sağlanmaktadır.60
60 http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm
50
Şekil 5. Süreli Yayın Arşivi İnternet Tarama Yüzü
Araştırmacılar, tarama sonucu yayının sayısal ortamda olup olmadığını öğrenip
bu kaynaklar için e-posta ile siparişte bulunmakta ve CD ve DVD ortamlarında elde
etmektedirler.
51
DEĞERLENDİRME ve SONUÇ
Atatürk Kitaplığı Süreli Yayınlarının sayısallaştırma projesi, ülkemizde bu
alanda hayata geçirilmiş ilk projelerinden biridir. Bu proje, bu alandaki çalışmalara
öncülük yapmış ve daha sonra yapılacak olan sayısallaştırma projeleri için
cesaretlendirici bir rol oynamıştır.
Projenin başlangıcında yeterli Ar-Ge çalışmasının yapılmamış olması, teknik
altyapı ve planlama konusunda bazı eksiklikler yaşanmasına neden olmuştur. Proje
sürecine ilişkin yazılı belge üretilememiş olması da projenin zayıf yanlarından birisidir.
O günün bilişim teknolojik imkanları ışığında başlanılan projede, zaman içinde değişen
teknolojik gelişmelere ayak uydurmak için sayısallaştırma teknikleri, saklama
formatları, sunum ve dağıtım konularında sık sık değişik uygulamalara gidilmiştir. Bu
değişiklikler, oluşturulan sayısal arşive de yansımış ve sayısal koleksiyonda değişik
format ve çözünürlükteki yayınlar bir arada yer almıştır. Yeniden yapılandırılan
sayısallaştırma sistemi ile kabul edilebilir standartlarda tarama, tanımlama ve erişim
uygulamaları yapılmaya başlanmasına rağmen eski sistemin getirmiş olduğu
aksaklıklarla oluşturulan ürünler sistemde yer almaya devam etmektedir. Sayısal arşive
aktarılmış olan bu tür yayınların iyileştirilmesi ya da yeniden taranarak sayısal ortama
aktarılması gerekmektedir.
Halen devam eden sayısallaştırma projesi kapsamında, koleksiyonda
sayısallaştırması düşünülen binlerce cilt tarihi gazete ve dergi bulunmaktadır. Bu
sebeple böyle bir projenin çok uzun bir zaman dilimini kapsayacağı düşünülerek, Ar-Ge
çalışmalarının gözden geçirilerek her aşamanın yeniden planlanması, teknik donanımın
güncellenmesi, projenin sağlıklı yürütülmesi ve başarıya ulaşması için kurumun kararlı
olması ve oluşturulan politikaya uygun hareket etmesi gerekmektedir. Maliyet analizleri
yapılarak, gerekirse sayısallaştırma işlemlerinin hizmet alımı yolu ile yapılması
düşünülmelidir.
Sayısallaştırma projeleri, sağlanan teknolojik gelişmelere rağmen hala pahalı bir
yatırım olma durumunu korumaktadırlar. Böylesine pahalı bir yatırım konusunda başarı
sağlamak için kurumun daha önce yaşadığı olumsuz deneyimler de göz önünde
bulundurularak, bu konuda daha önce yapılan veya günümüzde de devam eden benzer
çalışmalar takip edilmeli, bu çalışmaları yapan kurum ve kişilerle iletişime geçilerek
52
onların tecrübelerinden yararlanılmalı, hem sayısallaştırılan kaynakların paylaşımı hem
de mali anlamda tasarruf etmek için ortak çalışmalar ve sponsorluklar yoluyla projeye
destek sağlanmalıdır.
Atatürk Kitaplığı süreli yayın koleksiyonunun sayısal ortama aktarılması projesi,
yerel bir proje olmakla birlikte hem ulusal hem de uluslararası alanda ses getirmesi
beklenen proje olarak ortaya çıkmıştır. Bu projenin uygulamaya konulması ile
oluşturulmuş olan sayısal arşivin paylaşıma sunularak hem tanıtım hem de gelir
anlamında ülke ve kurum ekonomisine katkılar sağlayacağı düşünülmelidir.
Günümüzde Avrupa Birliği bünyesinde kültürel mirasın korunması ile ilgili
olarak çalışmalar başlatılmış ve sayısal ortama aktarılan kültürel mirasın uluslar arası
paylaşıma açıldığı projeler hayata geçirilmiştir. Ülkemizde de bu tür çalışmalara olan
ilgi artmaya başlamış, kurumlar koleksiyonlarında bulunan el yazması eserler başta
olmak üzere tarihi arşiv belgeleri ve ilk basma kitaplar bazı kaynaklarını sayısal ortama
aktarmaya başlamışlardır. Yapılan bu çalışmalar kurumların kendi olanakları ile
yürütülen, kurumlar arası işbirliğine kapalı ve hukuki olarak altyapısı henüz tam
oturtulmamış çalışmalar olarak gözükmektedir.
Sayısallaştırılan materyaller için kullanılacak standartlar ve yönetimsel süreçler
tanımlanmamıştır. Bu nedenle sayısallaştırılan materyaller, bilgiler, arşivler ve veri
tabanlarının ortak bir platformda derlenmesi ve hizmete sunulması olanaklı değildir.
Atatürk Kitaplığı’ndaki sayısallaştırma çalışmaları “AKSAS iş akış şemasına”
göre yapılmaktadır. Atatürk Kitaplığı’nda gerçekleştirilen sayısallaştırma süreci
sonrasında ortaya birtakım uygulama önerileri çıkmıştır. Bu öneriler genel başlıklar
halinde şu şekilde sıralanabilir:
Ar-Ge çalışmaları başlatılmalıdır.
Sayısallaştırılacak yayınların toplu kataloğunun oluşturulması gerekmektedir.
Sayısallaştırılacak yayınların verimli kullanımı ve ileride tekrar işler
yapılmaması için bu çalışmanın acilen yerine getirilmesi büyük önem
taşımaktadır.
Teknolojik gelişmeler takip edilmeli, tarayıcı ve bağlı donanım güncellenmeli,
sistem devamlılığı sağlanmalıdır.
Sayısallaştırma işlemleri için standart kabul edilen format ve çözünürlüklerde
53
tarama yapılmalıdır.
Sayısal kaynaklar arşivsel koruma, kullanım ve web üzerinden sunum için ayrı
formatlar da kaydedilmelidir.
Kullanıcı ve araştırmacılar için kolay erişilebilir bir program arayüzü
tasarlanmalıdır.
İnternet ve intranet üzerinden erişime izin verilmelidir.
Uygun bir maliyet ile kullanıma sunulmalıdır.
Sayısallaştırma bilgiye erişim ve bilginin yaygınlaştırılması başta olmak üzere,
ulusal ve ulusalararası bilim ve kültür hayatına katkı sağlaması hedeflenmelidir.
Taranan materyalin verimli kullanılması için birebir incelemeye uygun donanım
temin edilmelidir. ( kullanıcı ekranlarının büyüklüğü, yüksek çözünürklü olması
gibi )
Günümüzde bilgi ve belge yönetim anlayışı artık belgeye dolayısıyla bilgiye
hızlı bir şekilde erişime odaklanmaktadır. Bunun en etkili yolu ise elimizde bulunan
materyalin sayısal ortama aktarılması ve hem uzaktan hem de çoklu erişime imkan
tanınarak hizmetin yaygınlaştırılması ile mümkün olmaktadır. Sayısallaştırma projeleri
bu anlamda önemli araçlardır. Bu projeler çoğaldıkça ve çalışmalar sonucunda elde
edilen ürünler paylaşıma açıldıkça, bunlara ihtiyacı olan araştırmacılar mekana bağlı
kalmaksızın bilgiye hızlı bir şekilde erişim sağlama şansı elde edecek ve böylece Bilgi
ve belgeye ulaşmak için harcanacak zaman ve maliyet konusunda tasarruf sağlanmış
olacaktır. Tasarruf yoluyla elde edilen para yeni teknolojilerin satın alınması, yıpranmış
yayınların restorasyonu ve saklama şartlarının iyileştirilmesi gibi konularda
kullanılabilecek, zamandan sağlanan tasarruf üretime aktarılabilecektir. Bu yeni
durumdan sadece araştırmacılar değil, kurumlar ve toplumlar da kazançlı çıkacaktır.
54
KAYNAKÇA
Altın, Ali Fuat. “Sayısal Teknolojinin Günümüz Fotoğrafçılığına Etkileri”.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar
Enstitüsü. 2006
Ataman, Bekir Kemâl. Arşivlerde ve Kütüphanelerde Sayısallaştırma-Aysel Yontar’a
Armağan, İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004.
Bayraktar, Nail. Atatürk Kitaplığı, Okumak. 1990, s. 5
Bozdoğan, Bekir. “Blu-Ray: Optik Teknolojide Renk Değişimi”, Byte, 2004.
Bullock, A., Preservation of Digital Information: Issues and Current Status, 1999,
http://www.nlc-bnc.ca/publications/1/p1-259-e.html
Coyle, K., “Managing Technology: One World Digital”, The Journal of Academic
Librarianship, Vol: 32-2, 2006, s. 205-207.
Deren, A. S. “Sanal Ortamda Kültürel Miras Enformasyon Sistemlerinin Kurulması ve
Türkiye İçin Durum Analizi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
(İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü), 2006.
Ergün, C., Kütüphanelerde Sayısallaştırma Projesinin Planlanması, 2007,
http://ab.org.tr/ab07/bildiri/60.doc
Halit, Mehmet, “Şehir Kütüphanesi”, Şehremaneti Mecmuası, C. 2, S. 2, 1926, s. 400-
402.
55
Hanlon, A., “A Brief Introduction to Metadata / Metadata Kavramına Kısa Bir Giriş”,
Bilgi Dünyası, çev. Mehmet Emin Küçük, Sayı: 2-2, 2001, s. 206-216.
Hodge, G., Metadata Made Simpler: A Guide for Libraries, Bethesda, MD: NISO,
2001.
İyicioğlu, Arif Levent, “Işık Algılama ve Görüntü Oluşturma Yöntemlerine Göre Dijital
Fotoğraf Makinelerinin İncelenmesi.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi
Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. 2006
Introduction to Metadata, Getty Research Institute, http://www.getty.edu/research/
conducting_research/standards/intrometadata
http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm erişim 24 Haziran 2011
http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm erişim 24 Haziran 2011
Kandur, Hamza, “Arsivlerde Kullanıcı Hizmetleri ve Bilgisayar Kullanımı” , I. Milli
Arsiv Surası, 20-21 Nisan 1998, Tebliğler-Tartısmalar, Ankara 1998, s. 580
Kandur, Hamza, Elektronik Belge Yönetimi Sistem Kriterleri ve Referans Modeli, V.2.0,
Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006.
Kandur, Hamza, “Türkiye’de Kamu Kurumlarında Elektronik Belge Yönetimi: Mevcut
Durum Analizi ve Farkındalığın Artırılması Çalışmaları.” Bilgi Dünyası. c.12-1
2011, s.12
56
Küçük, M. E., Al, U.,” Metadata Kavramı (The Concept of Metadata)”, Bilgi Dünyası,
Sayı: 2-2, 2001, s. 169-187.
Küçük, M. E., Alır, G., “Sayısal Koruma (Arşivleme) Stratejileri ve Bazı Uygulama
Örnekleri: Digital Archiving Strategies and Some Significant Archive Projects”,
Türk Kütüphaneciliği, Sayı: 17-4, 2003, s. 340-356.
Küçük, M. E., Soydal, İ., “Sayısal kütüphanelerde Standartlar ve Protokoller: Standart
and Protocols for Digital Libraries”, Türk Kütüphaneciliği, Sayı: 17-2, 2003, s.
121-146.
Lee, S. D., Digital Imaging: A Practical Handbook, London, Library Association, 2001,
s. 4-9.
Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi “Bilişim Teknolojileri.
Görüntü İşleme Cihazları”, Milli Eğitim Bakanlığı. Ankara 2006
Moving Theory İnto Practice: Digital İmaging Tutorial-Delivery, Cornell University
Library/Research Department, 2000-2003, http://www.library.cornell.edu/
preservation/tutorial/technical/technicalD-01.html
Neproponte, Nicholas, Sayısal Dünya, çev. Zülfü Dicleli, İstanbul: Türk Henkel Dergisi
Yayımları, 1995.
Pandey, R., “Digital Library Architecture”, Paper B, DRTC Workshop on Digital
Libraries, March 2003, s. 1-16.
Reerink, Henriette, “Practice, Organisation and Quality Control of Digitization Project”,
Liber Quarterly, No.13, 2003, s.159-161.
57
Roper, M., Koruma ve Konservasyon Servisinin Planlanması, Teçhizatlandırılması ve
Personel İstihdam: Bir RAMP Çalışması, çev. N. İlemin, N. Büyükkırcalı,
Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi
Daire Başkanlığı, Yayın No:21, 1994.
Ross, S., Gow, A., Digital Archaelogy: The Recovery of Digital Material at Risk,
London, British Library Reserch and Innovation Center, 1999, British Library
Research and Innovation Report 108.
Russell, K., CEDARS: Long-term Access and Usability of Digital Resources, Ariadne,
1998, http://www.ariadne.ac.uk/issue18/cedars/
The Legal Deposit of Electronic Publications, Hzl. Working Group of the Conference of
Directors of National Libraries (CDNL), Beijing, UNESCO, Aralık 1996,
<http://www.unesco.org.webworld/memory/ legaldep.htm>
Türkmen, Hüseyin, Atatürk Kitaplığı Tarihi ve İçerisinde Bulunan Değerli Eserler”, BSV
Bülten. S. 58 2005, s.63.
Türkmen, Hüseyin, Atatürk Kitaplığı Akdas Projesi. MELCOM International -
European Association of Middle East Librarians, 28. Annual Meeting, 19-21
June 2006.
United Nations Archives and Records Management Section-2006, Guideline on
Records Digitisation, http://archives.un.org/unarms/en/unrecordsmgmt/
unrecordsresources/guideline.htm
University of Virginia Community Digitization Guidelines, Charlottesville, VA,
University of Virginia, February 8, 2006, s.1-21. http://www.lib.virginia.edu/
digital/reports/uva_digitization_guidelines.html
58
Weibel, Stuart, “Metadata: The Foundations of Resource Description”, D-Lib
Magazine, July,1995, http://www.dlib.org/dlib/july95/07/weibel.html
Youngs, Karla, “Managing The Digitisation of Library, Archive and Museum
Materials”, Technical Advisory Service For Images (TASI), Bristol, 2001, s. 9-
11, http://www.bl.uk/services/preservation/dig.pdf