I

ATATÜRK KİTAPLIĞI SÜRELİ YAYINLARI SAYISALLAŞTIRMA

ÇALIŞMALARININ TEKNİK VE YÖNETİMSEL ANALİZİ

SELÇUK AYDIN

İSTANBUL 2011

II

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. II

ŞEKİL LİSTESİ ............................................................................................................ VI

ÖNSÖZ ........................................................................................................................ VII

ÖZET ............................................................................................................................. IX

ABSTRACT .................................................................................................................... X

KISALTMALAR .......................................................................................................... XI

GİRİŞ .......................................................................................................................... XIII

I. BÖLÜM

SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI TEKNİK VE STANDARTLARI ...................... 1

1. SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI ....................................................................... 1

2. SAYISALLAŞTIRMANIN AMAÇLARI .............................................................. 2

2.1. Belgenin Aslının Korunması ............................................................................ 2

2.2. Bilgi Kaynağına Erişimin Hızlı ve Kolay Olması ............................................ 2

2.3. Tasarruf ............................................................................................................ 3

2.4. Uzun Vadede Karlılık ....................................................................................... 3

2.5. Bilginin Yaygınlaşması .................................................................................... 3

3. SAYISALLAŞTIRMANIN PLANLANMASI ...................................................... 4

4. SAYISALLAŞTIRMANIN GEREKSİNİMLERİ ................................................ 5

4.1. Personel ............................................................................................................ 5

4.2. Yazılım ............................................................................................................. 5

4.3. Saklama Üniteleri ............................................................................................. 6

4.4. Ağ Alt Yapısı ................................................................................................... 6

4.5. Sarf Malzemeleri .............................................................................................. 6

4.6. Proje Yönetimi ................................................................................................. 6

5. SAYISALLAŞTIRMANIN AŞAMALARI ........................................................... 6

5.1. Seçme ............................................................................................................... 7

5.2. Dönüştürme / Oluşturma .................................................................................. 8

5.3. Kalite Kontrol ................................................................................................... 9

5.4. Metadata/ Üstveri ........................................................................................... 11

III

5.4.1. Üstveri Türleri .................................................................................... 11

5.4.1.1. Tanıtımsal Üstveri .............................................................. 11

5.4.1.2. Yapısal Üstveri ................................................................... 12

5.4.1.3. Yönetimsel Üstveri ............................................................ 12

5.4.2. Dublin Core Üstveri Standardı ........................................................... 12

5.4.2.1. Teknik Altyapı Sistemi ...................................................... 14

5.5. Yararlandırma - Sunum .................................................................................. 15

5.6. Saklama/Sayısal Koruma ............................................................................... 15

6. SAYISALLAŞTIRMA TEKNİKLERİ ................................................................ 16

6.1. Sayısal Fotoğraf Makineleri ve Sayısal Kameralar ile Sayısallaştırma ......... 17

6.2. Tarayıcılar ile Sayısallaştırma ........................................................................ 17

7. SAYISAL GÖRÜNTÜLEME FORMATLARI .................................................. 19

7.1. Bmp ................................................................................................................ 19

7.2. Jpeg ................................................................................................................. 19

7.3. Jpeg2000 ......................................................................................................... 20

7.4. Gif ................................................................................................................... 20

7.5. Tiff .................................................................................................................. 21

7.6. Png .................................................................................................................. 21

7.7. Pcx .................................................................................................................. 21

7.8. Pict .................................................................................................................. 22

7.9. Targa (TGA) ................................................................................................... 22

7.10. Raw ................................................................................................................. 22

7.11. Pdf .................................................................................................................. 23

8. SAYISALLAŞTIRMADA KARŞILAŞILAN SORUNLAR .............................. 23

8.1. Teknik Sorunlar .............................................................................................. 23

8.2. OCR ve Kataloglama Sorunları ...................................................................... 24

8.3. Maliyet Sorunları ............................................................................................ 25

8.4. Koruma Sorunları ........................................................................................... 28

8.5. Erişim Sorunları ............................................................................................. 29

8.6. Saklama Sorunları .......................................................................................... 30

9. DÜNYADAKİ SÜRELİ YAYIN SAYISALLAŞTIRMA PROJELERİ ........... 32

9.1. British Library (İngiltere ) Burnley Newspaper Collection ........................... 33

9.2. Avustralya Gazeteleri Sayısallaştırma Programı ............................................ 33

IV

II. BÖLÜM

ATATÜRK KİTAPLIĞI TARİHÇESİ VE KOLEKSİYONLARI ......................... 34

1. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN TARİHÇESİ ....................................................... 34

2. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN BÖLÜMLERİ .................................................... 35

2.1. Giriş Bölümü .................................................................................................. 35

2.2. Okuma Salonu ................................................................................................ 35

2.3. Süreli Yayınlar Bölümü ................................................................................. 36

2.4. Süreli Yayın Teknik Hizmetler Bölümü ........................................................ 36

2.5. Nadir Eserler Bölümü ..................................................................................... 36

2.6. Bilgi-İşlem Bölümü ........................................................................................ 37

2.7. Teknik Hizmetler Bölümü .............................................................................. 37

2.8. Restorasyon ve Cilthane Bölümü ................................................................... 37

2.9. Kitap Deposu .................................................................................................. 38

2.10. Sağlama Bölümü ............................................................................................ 38

3. ATATÜRK KİTAPLIĞI KOLEKSİYONLARI ................................................... 38

III. BÖLÜM

ATATÜRK KİTAPLIĞI DİJİTAL ARŞİV SİSTEMİ ............................................. 41

1. AKDAS (ATATÜRK KİTAPLIĞI SAYISAL ARŞİV SİSTEMİ)

TARİHÇESİ ........................................................................................................... 41

1.2. Projenin Amaçları .......................................................................................... 41

1.3. Projenin Aşamaları ......................................................................................... 42

1.4. Projenin Hedefleri .......................................................................................... 42

2. AKSAS (Atatürk Kitaplığı Arşivleme Sistemi) İş Akışı ..................................... 43

2.1. Seçim Kriterleri .............................................................................................. 43

2.2. Çekim Öncesi Kontrol ve Hazırlıklar ............................................................. 44

2.3. Tarama İşlemleri ............................................................................................ 44

2.4. Tarama Çözünürlüğü ...................................................................................... 45

2.5. Görüntü Kalite Kontrolü ................................................................................ 45

2.6. Dosya İsimlendirme ve Saklama .................................................................... 46

2.7. Katalog ve İndeksleme ................................................................................... 47

2.8. Saklama / Depolama ....................................................................................... 48

V

2.9. Erişim ve Yararlandırma ................................................................................ 48

2.9.1. Kütüphane İçinde Erişim ve Yararlandırma ....................................... 48

2.9.2. Internet Üzerinden Erişim ve Yararlandırma ..................................... 49

DEĞERLENDİRME ve SONUÇ ................................................................................ 51

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 54

EKLER .......................................................................................................................... 59

VI

ŞEKİL LİSTESİ

Şekil 1. AKSAS İş Akış Şeması .............................................................................. 43

Şekil 2. Arşivlik Açısından Uygun Olan Çekim ...................................................... 44

Şekil 3. Arşivlik Açısından Uygun Olmayan Çekim ............................................... 46

Şekil 4. Süreli Yayın Arşivi Intranet Tarama Yüzü ................................................. 49

Şekil 5. Süreli Yayın Arşivi İnternet Tarama Yüzü ................................................. 50

VII

ÖNSÖZ

Atatürk Kitaplığı, sahip olduğu koleksiyondaki yayınların tarihi önemi ve

çeşitliliği nedeniyle yerli ve yabancı araştırmacılar için önemli bir bilgi merkezi

konumundadır. Satınalma ve bağış ağırlıklı olarak geliştirilen kütüphane dermesinin en

önemli özelliği, ülkemizin önde gelen araştırmacı ve yazarları tarafından bağışlanan

kişisel kütüphanelerle zenginleşmiş olmasıdır. Farklı meslek ve bilim dallarından bir

çok bağışcının farklı yayınları kitaplık koleksiyonuna dahil edilmiş ve bir çoğu nadir

nüsha kabul edilen bu tarihi yayınlar ile kütüphane dermesi önemli bir yayın

çeşitliliğine sahip olmuştur. Günümüz araştırmacıları tarafından yoğun bir şekilde

kullanılan kütüphane koleksiyonları bu yoğunluğa bağlı olarak, kullanımdan

kaynaklanan yıpranma ve çeşitli zararlara uğramakta, zamanla önüne geçilemeyecek

kayıplara sebebiyet vermektedir. Hem bu kayıpların önüne geçebilmek hem de

günümüz teknolojik imkânları ışığında araştırmacılara daha iyi hizmet verebilmek için

Kütüphande bulunan yayınların sayısal ortama aktarılması konusunda gereklilik baş

göstermiştir.

Atatürk Kitaplığı’ndaki yayınlar sayısal ortama aktarıldığı takdirde eserlerin

kullanımından kaynaklanan yıpranmalar ortadan kalkacak ve dijital ortama aktarılan

yayınlar web ortamına da açılarak bu yayınlara mekâna ve zamana bağlı kalmadan

erişim sağlanabilecektir.

Bu düşünce doğrultusunda Atatürk Kitaplığı süreli yayınlar koleksiyonunda

bulunan tarihi gazete ve dergilerin sayısal ortama aktarılması gündeme gelmiş ve 1998

yılında bu yönde çalışmalara başlanmıştır, 2004 yılında teknik altyapı ve donanım

olarak yenilenen sistem ile sayısallaştırma çalışmalarına devam edilmektedir.

Yaptığımız bu çalışmada, sahip olduğu koleksiyon ile ülkemizin önemli

kütüphanelerinden biri olan Atatürk Kitaplığı’ndaki sayısallaştırma sürecinin aşamaları,

izlenen politika ve karşılaştığı sorunlar ile bu sorunlar için üretilen çözüm yollarının

incelenmiş bu incelemeden elde edilen verilerle bundan sonraki süreç için geliştirilmesi

gereken yaklaşımların ortaya çıkarılması amaçlanmıştır.

Bu çalışmada danışmanlığı üstlenen ve çalışmamın her aşamasında bilgi ve

deneyimleriyle bana yol gösteren hocam, sayın Prof. Dr. Hamza KANDUR’a

teşekkürlerimi sunarım.

VIII

Değerli görüşleri ile tezime katkı sağlayan hocalarım, Sayın Doç. Dr. A. Oğuz

İcimsoy’a ve Sayın Doç. Dr. Niyazi Çiçek’e

Tez çalışmam sırasında değerli bilgilerinden yararlandığım Sayın Dr. Burçak

Şentürk’e, AKSAS ile bilgilerini benimle paylaşarak tezime zenginlik katan Sayın

Hüseyin Türkmen’e, çeviri ve düzeltmeler konusunda yardımlarını esirgemeyen Sayın

Sinan Sümbül’e, her konuda olduğu gibi tez çalışmam süresince de sabır ve sevgileri ile

beni destekleyerek işlerimi kolaylaştıran sevgili eşim Nazire Aydın’a çok teşekkür

ederim.

IX

ÖZET

“Atatürk Kitaplığı Süreli Yayınları Sayısallaştırma Çalışmalarının Teknik ve

Yönetimsel Analizi” adlı bu çalışmada, Türkiye’nin en zengin süreli yayın

koleksiyonlarından birisine sahip olan Atatürk Kitaplığı’ndaki süreli yayınların

sayısallaştırılması projesi incelenmiştir. Bu araştırma ile genel olarak sayısallaştırma

hakkında bilgiler verilerek, sayısallaştırma çalışmalarının gereksinimleri, aşamaları,

teknik ve standartları incelenmiştir. Çalışma kapsamında ayrıca, ülkemizin alanındaki

ilk sayısallaştırma çalışmalarının başında gelen Atatürk Kitaplığı’nda bulunan süreli

yayınların sayısallaştırılması için kurulan sistemin yapısı; sayısallaştırma işlemleri

esnasında dikkate alınan hususları, sayısallaştırma aşamaları anlatılmış ve sistemin

başarılı ve başarısız yönleri belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma, Atatürk Kitaplığı

örneğinde sayısallaştırma projelerinin gelişen bilişim teknolojilerinin imkânları ışığında

daha sağlıklı yürütülmesi için yapılan teklif ve değerlendirmelerle tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sayısallaştırma, Atatürk Kitaplığı, Süreli Yayınlar, Sayısallaştırma Teknikleri,

Atatürk Kitaplığı Sayısallaştırma Sistemi, Süreli Yayınların Sayısallaştırılması, Sayısal

Kütüphaneler, Sayısal Arşivleme

X

ABSTRACT

This study which is titled “The Technical and Administrative Analysis of

process of Digitisation of Periodicals in Ataturk Library” a examines the digitisation

project involving the periodicals available in Atatürk Library (located in Istanbul) with

one of the richest collections of periodicals in Turkey. Providing general information on

digitisation, the research here analyses digitisation studies in terms of their

requirements, steps, techniques and standards. Following this part, the study addresses

the structural system established for the digitisation of periodicals in Atatürk Library, as

the leading project of its field among others in Turkey, and the points taken into account

over the processes of digitisation together with its related steps. By doing so, the study

aims to determine the successful and unsuccessful aspects of the system. Finally,

departing from the case study in Ataturk Library, the research here concludes with

comments and suggestions for the implementation of such digitisation projects under

better conditions in the light of the opportunities of increasingly advanced information

technologies.

Keywords

Digitisation, Ataturk Library, Periodical, Digitisation Techniques, Atatürk

Library Digitisation System, Digitisation of Periodicals, Digital Libraries, Digital

Archiving.

XI

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

AKSAS : Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv Sistemi

ANDP : Australian Newspaper Digitization Program

ANSI : American National Standart Institute

ARMS : Archives and Records Management Section

BMP : Bitmap

CCD : Charged - Couple Device

CD : Compact Disk

çev. : Çeviren

CIS : Contact Image Sensor

CMYK : Cyan Magenta Yellow Key

CRT : Cathode Ray Tube

DC : Dublin Core

DLO : Document Like Objects

DPI : Dot Per Inch

DVD : Digital Versatile Disc

GIF : Graphics Interchange Format

ICR : Intelligent Character Recognition

JPG : Joint Photographics Experts Group

LCD : Liquid Crystal Display

LZW : Lengel Zev Welch

MARC : Machine Readable Cataloguing

NCSA : National Center for Supercomputing Applications

OCLC : Online Computer Library Center

XII

OCR : Optical Character Recognition

OMR : Optical Marc Recognition

PDF : Portable Document Format

PNG : Portable Network Graphics

RLE : Run Lenght Enconding

RGB : Red, Gren, Blue

TIFF : Tagged Image File Format

URL : Uniform Resoruce Locator

XIII

GİRİŞ

Bilgi teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, eğitim, iletişim ve çalışma hayatı

başta olmak üzere, hayatımızın birçok alanını etkilemektedir. Bu etkileşmenin en fazla

yaşandığı alanlardan biri de kütüphaneler, arşivler ve benzeri bilgi kurumlarıdır.

Internet ve web uygulamalarındaki hızlı gelişmeler, bu kurumların rol ve

sorumluluklarında değişim yaşanmasına neden olmaktadır.

Günümüzde insanoğlu çok daha fazla oranda bilgisayara dayalı hizmetlerle karşı

karşıya kalmakta ve bu durum, kurum ve kullanıcı arasındaki iletişimde de değişiklikler

yaşanmasına sebebiyet vermektedir. Kurum ve kullanıcı arasındaki birebir iletişim

yerini, insan-bilgisayar ilişkisine; basılı kaynaklar üzerindeki bilgi ise yerini, sanal

ortamda depolanan sayısal bilgiye bırakmaya başlamıştır. Sayısallaştırma işlemleri, var

olan kağıt tabanlı işlemlerin, elektronik ortamda gerçekleştirilmesini sağladığı için

sayısal ortamda üretilen belge sayısı artmakta ve sayısal ortamda bulunan bu belgelerin

dağıtılması postalama, taşıma, arşivleme ve koruma gibi önemli hizmet aşamalarında

maliyet anlamında büyük kazanımlar sağlanmaktadır. Ayrıca dokümanlara hızlı ve

kolay ulaşabilmeyi mümkün kılmaktadır.

Değişen bilgi ortamları, bilginin korunması ve çoklu paylaşıma sunulması gibi

alanlarda sağladığı kolaylıklar nedeniyle dünya olduğu gibi ülkemizdeki sayısallaştırma

çalışmalarını da hızlandırmıştır.

Atatürk Kitaplığı, uzun tarihi geçmişin birikimini yansıtan zengin bir dermeye

sahiptir. Bu dermenin önemli koleksiyonlarından biri de Osmanlı döneminde

yayınlanmış dergi ve gazetelerden oluşan süreli yayın koleksiyonudur. Yerli ve yabancı

araştırmacı, akademisyen ve öğrenciler tarafından yoğun olarak kullanılan bu yayınlar,

kullanıma bağlı olarak yıpranmakta ve bu nedenle hizmete sunulma aşamasında büyük

sorunlar yaşanmaktadır.

Bu çalışma ile Atatürk Kitaplığı Süreli Yayınlar koleksiyonunda bulunan tarihi

gazete ve dergilerin sayısal ortama aktarılması için hayata geçirilen sayısallaştırma

projesinden hareketle; ülkemizde bundan sonra yapılacak benzer çalışmalara rehberlik

etmek amaçlanmıştır. Bunun için de; sayısallaştırma nedir ve sayısallaştırma hangi

aşamalardan oluşur, süreç nasıl işlemelidir, sayısallaştırma sürecinde yaşanabilecek

sorunlar ve çözüm yolları nelerdir? Atatürk Kitaplığı’nda uygulanan sayısallaştırma

XIV

sistemi nedir? güçlü ve zayıf yanları nelerdir? ve başarılı bir sayısallaştırma projesi için

neler yapılmalıdır? gibi sorulara cevaplar aranmıştır.

Çalışmamız için gereken verileri toplamak ve tanımları yapabilmek amacıyla

belgesel tarama yapılmış ve gözlem yöntemi uygulanmıştır. Belgesel tarama ile

araştırma sırasında kullanılacak kaynaklar belirlenmiştir. Gözlem yöntemi ile halen

sürmekte olan projenin durumu, uygulama aşamaları ve sonuçları hakkında bilgiler elde

edilmiştir. Söz konusu b proje sürecinde kurumda yazılı ve kayıtlı belge üretilmemiş

olması yapılan sayısallaştırma projesi hakkında çok fazla ayrıntıya girilmesine engel

olmuştur.

Sayısal ortama aktarılan yayınlar için Dublin Core Standartlarına göre tablo

oluşturulmuştur. Yayınların künye bilgileri oluşturulan bu tabloda belirlenen başlıklara

göre düzenlenmiştir. Künye bilgilerinin girişinde dönemin dili ve yazım şekli dikkate

alınmış; yayın adı, sorumlu kişi kaydı ve yer adları gibi isimlendirmeler bu düzene göre

yapılmıştır. Dönemim süreli yayınlarında genelde üç ayrı tarih de kullanılmakla birlikte,

çalışmamızda miladi tarih dikkate alınmış, miladi tarih verilmediği yerlerde Rumi tarih

kullanılarak, bu durum tarih hanesindeki yılı belirten rakamlardan hemen sonra

kullanılan “R” harfi ile ifade edilmiştir. Hicri tarihin esas alındığı durumlarda yıl

hanesindeki rakamların hemen sonuna “H” harfi eklenmiştir.

Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Sayısallaştırma

kavramının tanımları yapılmış, sayısallaştırmanın amaçları, planlanması, aşamaları ve

teknikleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca sayısal görüntüleme formatları hakkında bilgi

verilerek, sayısallaştırma işlemlerinde karşılaşılan sorunlara yer verilmiştir.

İkinci bölümde Atatürk Kitaplığı’nın tarihçesi, yapısı, hizmet birimleri ile sahip

olduğu koleksiyonlar hakkında bilgiler verilmiştir.

Üçüncü bölümde ise Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv Sistemi üzerinde durularak,

Projenin tarihçesi; amaçları, hedefleri ve AKSAS iş akışı ve uygulamaları incelenmiştir.

1

I. BÖLÜM

SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI TEKNİK VE STANDARTLARI

1. SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI

Basılı ortamdaki bilginin sayısal ortama aktarılması sürecini tanımlayan

sayısallaştırma kavramını tanımlamak için literatürde birçok tanım yapılmıştır.

En kısa ve basit tanımıyla sayısallaştırma işlemi, “herhangi bir verinin, 0’lar ve

1’ler ile ifade edilen ikili veriye belirli bir yapıda dönüştürülmesidir”.1

Sayısallaştırma kavramı tanımlanırken genelde sayısallaştırmanın amacına vurgu

yapılmıştır. Bu tanımlardan birinde sayısallaştırma işlemi “Belgenin sabitliğinin

sağlanması, fiziksel özellikleri, içerik ve bütünlüğünün korunması, işlevlerinin ve

kaynağının korunarak uzun vadeli depolanmasını sağlamak için yapılan işlemler bütünü

olarak açıklanmaktadır”.2

Bir başka tanıma göre sayısallaştırma işlemi bir analog dokümanın tarayıcı ile

taranarak OCR işleminden sonra okunabilir, düzeltilebilir forma dönüştürülmesi süreci

olarak ifade edilmektedir.3

Sayısallaştırmanın amacını hedefe koyarak yapılan bir diğer tanıma göre

sayısallaştırma işlemi; görsel ya da işitsel öğelerin, bilgisayarlar tarafından tanınabilir

hale gelmesi, işlenebilmesi ve saklanabilmesi amacıyla sayısal kodlara dönüştürülmesi

sürecidir.4

Birleşmiş Milletler Arşivler ve Belge Yönetimi Birimi (Archives and Records

Management Section, ARMS) tarafından yayınlanmış olan bilgi sayısallaştırma

rehberinde, kağıt belge, fotoğraf, görüntü malzemeler gibi fiziksel/analog materyallerin

elektronik ortama ya da elektronik ortamda depolanan imajlara dönüştürülmesi işlemi

olarak tanımlanmıştır.5

1 Nicholas Neproponte, “Sayısal Dünya”, Türk Henkel Dergisi Yayımları, çev. Zülfü Dicleli, İstanbul, 1995,

s. 169. 2 Alison Bullock, Preservation of Digital Information: Issues and Current Status, 1999, http://www.nlc-

bnc.ca/publications/1/p1-259-e.html, (Erişim: 22 Nisan 2011). 3 Karen Coyle, Managing Technology (One World Digital), The Journal of Academic Librarianship, Vol. 32, No:

2, 2006, s. 206. 4 A. S., Deren, Sanal Ortamda Kültürel Miras Enformasyon Sistemlerinin Kurulması ve Türkiye İçin Durum

Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2006, s. 28.

5 United Nations Archives and Records Management Section-2006, Guideline on Records Digitisation, < http://archives.un.org/unarms/en/unrecordsmgmt/unrecordsresources/guideline.htm>, (Erişim: 6 Ocak 2011).

2

2. SAYISALLAŞTIRMANIN AMAÇLARI

Sayısallaştırma çalışmaları ile başlangıçta kültürel mirasın korunması ve bilgiye

kolay erişimin sağlanması gibi iki temel amaç hedeflenmişken teknolojik gelişmeler

sayesinde bilginin yaygınlaşması, uzun vadede karlılık ve tasarruf gibi amaçlar da

ortaya çıkmıştır.

2.1. Belgenin Aslının Korunması

Kütüphane, arşiv ve müzeler gibi geçmişin kültürel mirasının korunup gelecek

kuşaklara aktarıldığı bilgi ve kültür kurumlarında bilginin taşıyıcısı olan eserler kültürel

mirasın en temel öğeleridirler.

Bilgi kaynaklarının sayısallaştırılmasında hedeflenen amaçlardan biri de

araştırmacılar tarafından çok kullanılan koleksiyonların yıpranmasını ortadan

kaldırmaya yönelik koruma amacıdır.6 Sayısallaştırılan kopyanın hizmete sunulması ile

bu kaynakların asıl kopyalarının elden ele dolaşarak zarar görmesi önlenmiş,

kullanımdan kaynaklanan bozulmaların önüne geçilmiş olur.

2.2. Bilgi Kaynağına Erişimin Hızlı ve Kolay Olması

Sayısallaştırma işleminde hedeflenen amaçlardan biri de tek kopya ya da aşırı

fiziksel yıpranmışlık nedeniyle erişimi kısıtlı olan yayınların sayısallaştırılarak sayısal

kopyalarının kullanıma sunulmasıdır. Tarihi değeri olan, fiziksel olarak hassas durumda

olan bu yayınlar öncelikle sayısallaştırılmalı ve gerek internet, gerek intranet gerekse

kurum içi diğer imkanlar kullanılarak hizmete sunulmalıdır. Zaman ve uzaklık gibi

engelleri ortadan kaldırmak ve çok talep edilen bir materyalin aynı anda birden fazla

kullanıcı tarafından kullanılmasına olanak sağlamak sayısallaştırma işleminin önemini

ortaya koymaktadır.7

6 Bekir Kemal Ataman, Arşivlerde ve Kütüphanelerde Sayısallaştırma-Aysel Yontar’a Armağan, İstanbul, Türk

Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004, s. 86. 7 S. D., Lee, Digital Imaging: A Practical Handbook, London, Library Association, 2001, s. 4.

3

2.3. Tasarruf

Kütüphaneler ve arşivler vb. bilgi merkezlerinde bulunan yayınların büyük bir

çoğunluğu basılı ortamda bulunan materyaller olması bu kurumlar için depolama

açısından her zaman büyük bir sorun oluşturmaktadır. Bununla birlikte teknolojik

gelişmelere paralel olarak klasik basılı materyallere alternatif olabilecek yeni bilgi

üretim ve kullanım ortamları geliştirilmektedir. Sayısallaştırma işlemi de bu anlamda,

bilgi teknolojisinde yaşanan hızlı gelişim ve değişimin sunduğu çözümlerden biri olarak

karşımıza çıkmaktadır. Sayısallaştırılan yayınlar, depo için büyük fiziksel ortamlara

ihtiyaç duyulmadan sayısal ortamda saklanmaktadır. Sayısallaştırma başta kurumların

depolama alanı olmak üzere dağıtım ve yararlandırma işlemlerinde de fayda

sağlamaktadır.

Yayınların sayısallaştırılması ve kullanımının artması zamanla farklı bilgi

kaynaklarının da paylaşımlarını kolaylaştıracağı için hem kurumsal anlamda hem de

kullanıcılar açısından, zaman, emek ve para gibi konularda kolaylıklar getirmektedir.

2.4. Uzun Vadede Karlılık

Sayısallaştırma işlemi kısa vadede pahalı bir yatırım gibi gözükse de, kullanım

sıklığı, kolaylığı ve yaygınlığına paralel olarak maliyet açısından kazanç sağlar.

Araştırmacıların istediği kaynağa kolay ve hızlı erişim sağlaması, mekan farklılığı ya da

uzaklık gibi engellerin ortadan kalkması, yayınların yıpranmasının önüne geçilmesi,

sayısallaştırma işlemini, kurum ve kişiler için uzun vadede karlı bir yatırım haline

getirmektedir.

2.5. Bilginin Yaygınlaşması

Bilişim ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler zincirleme olarak pek çok

şeyi değiştirmektedir. Eskiden kitaplarda ve kitaplıklarda kalan bilgiler ve veriler

teknolojik gelişmelerin sayesinde herkese açık hale gelmektedir. Gittikçe ucuzlayan

teknolojiler ve artan sayısallaştırma teknikleri bilgiye erişim, bilginin sağlanması ve

hizmete sunulması gibi konularda aradaki mesafeleri yok ederek araştırmacılara sanal

dünyayı dolaşabilme ve sınırsız bilgiye ulaşabilme olanağı vermektedir. Ulaşılan

bilginin artması, az bilinen ya da hiç bilinmeyen bilginin ortaya çıkarılması ve bilginin

4

daha çok kişi ile paylaşılması bilginin yaygınlaşmasında sayısallaştırmanın önemini

göstermektedir.

3. SAYISALLAŞTIRMANIN PLANLANMASI

Sayısallaştırma işlemi pek çok açıdan zor bir süreçtir. Bu sürecin en başında

ihtiyaçların belirlenmesi ve izlenecek yol haritasının çizilmesi büyük önem

taşımaktadır.

Elektronik ortamda iş ve belge üretme faaliyeti her geçen gün

yaygınlaşmaktadır. Kamu kurumlarının bu konuyu stratejik bir yaklaşımla ele almaları

ve gerekli planlamaları yapmaları gerekmektedir. Çünkü sayısal dünyaya dijital

dünyaya yabancı kalmak hiçbir kurumun göze alabileceği bir risk değildir.8

Her açıdan başarılı bir sayısallaştırma projesi için bu sürece başlamadan önce

olumlu, ölçülebilir ve ulaşılabilir amaçların; nedenlerin, sayısallaştırılacak malzemenin

kalitesinin, erişimde uygulanacak sınırlamaların, dağıtım ve çoğaltmanın nasıl

yapılacağının, kullanım haklarının ne olacağının ve nerede saklanacağının belirlenmiş

olması gerekmektedir.

Planlama bir projenin ilk adımıdır. Bir projenin başarılı olması, aşağıdaki

konuların açıklığa kavuşturulması ile gerçekleşecektir.9

• Hangi çalışmanın yapılması gerektiği,

• Nasıl tamamlanacağı, (hangi standartlar, özellikler ve uygulamalar

kullanılacak)

• Çalışmayı kim veya kimlerin yürüteceği,

• Projenin süresi,

• Maliyetinin ne olacağı,

Büyük bir heves ve mali yatırımla girişilen projelerin sonunda istenilen

sonuçların alınamaması gibi olumsuzluklar yaşanabilir. Bu tür olumsuz durumlar ile

8 Hamza Kandur, Türkiye’de Kamu Kurumlarında Elektronik Belge Yönetimi (Mevcut Durum Analizi ve

Farkındalığın Artırılması Çalışmaları.), Bilgi Dünyası. c.12-1 2011, s.12 9 “University of Virginia Community Digitization Guidelines", Charlottesville, VA, University of Virginia,

February 8, 2006. <http://www.lib.virginia.edu/digital/reports/uva_digitization_guidelines.html>, (Erişim: 17 Mart 2011).

5

karşılaşmamak için projenin planlanması aşamasında aşağıdaki soruları sormak

gerekmektedir.10

• Elde edilecek materyaller hangi amaçla kullanılacak

• Projenin amacına ulaşması için hangi kalite seviyesindeki ortama ihtiyaç

duyulacak

• Bu sayısal ortama kimler ihtiyaç duyacak

• Bu ortama ulaşacak kişilere ne gibi imkanlar sunulacak

• Sayısal ortamı saklama çeşitleri neler olacak

• Sayısal ortamın telif hakları kime ait olacak

4. SAYISALLAŞTIRMANIN GEREKSİNİMLERİ

Sayısallaştırma sürecinin başarısı, süreci oluşturan birtakım unsurların

sağlanmasına bağlıdır. Bu unsurlar sayısallaştırmanın gereksinimlerini oluştururlar. Bu

gereksinimlerin en başta belirlenmesi gerekir. Bunları altı ana grup altında biraya

getirmek mümkündür.

4.1. Personel

Proje hakkında karar vericiler, projenin yöneticileri, araştırmacılar, editörler,

yazarlar, kataloglamacılar ve diğer teknik elemanlardır.

4.2. Yazılım

İşletim sistemleri, imaj işleme programları, üst veri yazılımları, veri tabanı,

indeks ve tarama sistemleri, web hizmet sunucuları, hizmet sunucuları, ağ kullanıcıları

ve özel uygulamalardır.

10 A. S., Deren, Sanal Ortamda Kültürel Miras Enformasyon Sistemlerinin Kurulması ve Türkiye İçin Durum

Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2006, s. 39

6

4.3. Saklama Üniteleri

Ağ saklama sunucuları (server), harici hard diskler, diskler, drumlar, optik (CD,

DVD), sabit ve hareketli kafalara sahip diskler, manyetik teyplerdir.

Yukarıda zikredilen ürünlerden CD-ROM’lar endüstri standardına (ANSI/ISO)

sahip olmasına rağmen kapasite açısından her kurumun ihtiyacını karşılamayabilir.

WORM (Write Once Read Many) disklerin kapasiteleri daha yüksektir. Ayrıca yukarıda

belirtilen okuma-yazma başlıklarının veri kayıt bölgesine olan uzaklığı bu ürünlerin

birden fazlasının aynı anda erişilebilir olmasına imkan tanımaktadır. Bu amaçla

üretilmiş optik disk kütüphaneleri (jukebox) yüzlerce optik diski, disk değiştirme

ihtiyacı olmadan kullanıma sunabilmektedir. Bu da veri saklama kapasitesini

terabaytlara çıkarmaktadır. Bir başka deyişle milyonlarca doküman görüntüsü arasından

aranılan belgeye birkaç saniye içerisinde ulaşma imkanı sağlamaktadır.11

4.4. Ağ Alt Yapısı

Kablolar, yönlendiriciler, devre anahtarları, ağ kartları ve ağ portlarıdır.

4.5. Sarf Malzemeleri

Kırtasiye, yazıcı kartuşları, araçlar, lambaları, saklama ve yedekleme

medyalarıdır.

4.6. Proje Yönetimi

Önerilerde bulunmak, eleman alımı, tanıtım/dağıtım, tanıtıcı dokümanlar ve iş

akış şemalarıdır.12

5. SAYISALLAŞTIRMANIN AŞAMALARI

Bir sayısallaştırma projesinde yapılması gereken işlem aşamaları en basit

haliyle, tarama ve yakalama, işleme, depolama ve erişim olarak ifade edilebilir.13 Bu

11 Hamza Kandur, “Arşivlerde Kullanıcı Hizmetleri ve Bilgisayar Kullanımı” , I. Milli Arşiv Şurası, 20-21 Nisan

1998, Tebliğler-Tartışmalar, Ankara 1998, s. 580 12 Canan Ergün, Kütüphanelerde Sayısallaştırma projesinin Planlanması, http://ab.org.tr/ab07/bildiri/60> (Erişim:

27 Nisan 2011) 13 Mehmet Emin Küçük, İrem Soydal, “Sayısal Kütüphanelerde Standartlar ve Protokoller: Standart and

Protocols for Digital Libraries” Türk Kütüphaneciliği, Sayı: 17-2, 2003, s. 124.

7

aşamaları biraz daha ayrıntılı olarak listelemek gerekirse karşımıza şöyle bir tablo

çıkmaktadır..14

1. Seçme

2. Dönüştürme/ Oluşturma

3. Kalite Kontrol

4. Metadata (Üstveri)

5. Teknik Altyapı Sistemi

6. Dağıtım/ Sunum

7. Saklama/ Sayısal Koruma

5.1. Seçme

Sayısallaştırma işleminde, sürecin verimliliği ve zaman yönetimi açısından

materyal seçimi önem kazanmaktadır. Yayınların tarihi değeri, yıpranmışlık durumu,

kullanım sıklığı gibi öncellikler materyal seçiminde önemli rol oynamaktadır.

Kurumlar bu tür bir seçim işlemi için kendilerine ait politika geliştirmelidir.

Sayısallaştırılacak yayın seçiminde konunun uzmanı olan kişiler, arşiv yöneticileri,

koruma elemanları ve kurumun karar verici yöneticilerinden biri bulunmalıdır.

Başarılı bir sayısallaştırmanın ilk basamağı olan seçme işlemi için bazı kriterleri

göz önünde bulundurmak gerekmektedir.15

• Sayısallaştırılacak malzeme, artistik ya da tarihsel olarak bir değer

taşıyor mu?

• Bu malzemelerin sayısallaştırılmış hallerine şimdi ya da ileride

gereksinim duyulmakta mıdır?

• Kurumun amaç ve hedeflerine uygun mu?

• Çoğaltma ile ilgili sorunlar var mı?

• İçerik kaynaktan olduğu gibi alınabilir mi?

14 Canan Ergün, Kütüphanelerde Sayısallaştırma Projesinin Planlanması, 2007, s. 3 15 Youngs, Karla, Managing The Digitisation of Library, Archive and Museum Materials, Technical Advisory

Service For Images (TASI), Bristol, 2001, s. 9-11, http://www.bl.uk/services/preservation/dig.pdf (Erişim: 07 Nisan 2011).

8

• Metadata/Üstveri oluşturulabilir mi? Bu konuda personel ek zaman ve

güç harcayacak mı? Maliyeti ne olur?

• Materyalin fiziksel durumu nasıl? Yıpranmışlık durumu

sayısallaştırmaya engel mi?

• Hassas içeriğe sahip materyaller var mı? Genel erişime açılamayacak

kadar hassas içerikli mi?

• Bu sorulara verilecek cevaplar ışığında hazırlanacak seçme politikası

kurumların sayısallaştırma sürecinde işlerini kolaylaştıracaktır.

5.2. Dönüştürme / Oluşturma

Kurum amaç ve hedeflerine uygun seçme işleminden sonra sayısallaştırılacak

materyalin durumu göz önünde bulundurularak bir tarama yöntemi belirlenmelidir.

Dönüştürme ve oluşturma standartları materyalin kullanım amaçlarına göre

şekillendirilmelidir.16

Dönüştürme ve oluşturma işleminde belge / doküman ebatlarına en yakın

ebatlarda yapılmalıdır ve farklı amaçlara hizmet etmek üzere üç ayrı kopya halinde

tutulmalıdır.

Mastır Kopya: Malzemenin ana kopyası orijinaline en yakın şekilde (mastır)

olarak görüntülenmelidir. Mastır kopya uzun süreli saklama ve değişik amaçlarla

çoğaltmak üzere kullanılabilir. Mastır kopyada olması gereken bazı özellikler

şunlardır:17

1. Orijinaldeki bilgileri ve belgesel özelliklere en yakın kopyadır,

2. Herhangi bir sıkıştırma yapılmadan üretilir ve depolanır,

3. Üzerinde herhangi bir düzeltme yapılmaz,

4. Uzun dönemli saklama ve türevler üretmek amacına yöneliktir,

5. Orijinal kopyanın yerine veya yedeği olarak kullanılır,

6. Yüksek kaliteli bir görüntüdür,

16 Hamza Kandur, Elektronik Belge Yönetimi Sistem Kriterleri ve Referans Modeli, V.2.0, Ankara, T.C.

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006, s.69 17 Hamza Kandur. a.g.e. s.70

9

7. Dosya boyutu büyüktür,

8. Röprodüksiyonlar için kullanılır,

9. Günümüz teknolojilerinde genelde sıkıştırmasız TIFF formatında saklanır.

Kullanım Kopyası: Mastır kopyadan üretilmiş ya da çekim esnasında farklı bir

şekilde kaydedilmiş günlük kullanım kopyasıdır. Kullanım kopyasının temel özellikleri

şunlardır:18

1. Genelde web sayfalarında mastır kopya yerine kullanılır,

2. Bilgisayar ekranlarına sığacak şekilde boyutlandırılmıştır,

3. Dosya boyutu büyük değildir,

4. Ağ üzerinden iletmek için uygundur,

5. Bilgi ve araştırma amaçlı görüntülemek için kabul edilebilir kalitedir,

6. Hızlı erişim için sıkıştırılmıştır.

7. Genelde JPEG formatında saklanır.

Mini Kopya: Görüntünün küçültülmüş halidir. Aşağıdaki özellikleri taşır:19

1. Genelde bibliyogörüntü amaçla kullanılır,

2. Kullanıcının görüntüyü açmadan ya da bilgisayarına indirmeden içeriği

hakkında bilgi verir,

3. Genelde GIF ya da JPEG formatında saklanır,

4. Metin içeren belgeler için uygun değildir.

5.3. Kalite Kontrol

Başarılı bir sayısallaştırma işleminin en önemli basamaklarından biri de kalite

kontrol aşamasıdır. Taranmış görüntülerin listesini tutmak, dosya adları ve linklerinin

doğruluk kontrolünü yapmak, sağlıklı bir sayısallaştırma işleminde yapılması

gerekenlerin başında gelmektedir.

18 Kandur. a.g.e. s. 70 19 Kandur. a.g.e. s.70

10

Kalite kontrol; kalitenin denetlenmesi, kontrolü, doğruluğu ve sayısal ürünlerin

devamlılığının sağlanmasını kapsar. Kalite kontrolün doğru bir şekilde

gerçekleştirilebilmesi için;

1. Kalite kontrolünün yapılacağı örnek kopyaların, türetilmiş imajlar, yazıcı

çıktıları, imaj veri tabanları ve beraberindeki üst veri kayıtlarının açık bir

şekilde tespit edilmesi,

2. Kalite kontrolde esas alınacak temel özelliklerin önceden belirlenmesi,

sayısal ürünlerin “kabul edilebilir” ve “kabul edilemez” kalite

ölçümlerinin belirlenmesi,

3. Eserin aslına sadık kalınması amacıyla yapılan sayısallaştırma işleminde,

kaliteyi korumak için renk, ton ve hatta kağıdın yumuşaklık derecesi gibi

özelliklerinin de kontrolünün yapılması,

4. İmaj kalitesi kontrol edilirken, asıl ürünün mü, yoksa örnek kopyanın mı

referans noktası olacağının belirlenmesi,

5. Kalite kontrol yapılırken tüm imajların tek tek mi yoksa seçilecek sınırlı

sayıda örnek görüntülerin mi kontrol edileceğine karar verilmesi,

6. Orijinaline ekrandan birebir mi erişim sağlanacağının ya da orijinallerine

bakmadan kişisel olarak mı değerlendirileceğinin belirlenmesi,

7. Kalite kontrolde çevre koşullarının dikkate alınması gerekliliğinin de

dikkate alınarak uygun ortamın belirlenmesi,

8. İmajın incelenmesi için uygun donanım ve yazılımın seçilmesi,

9. Kontrolü yapan kişilerin görsel kültüre sahip olması, öznel

değerlendirmelerinin de dikkate alınması,

10. Sistem performansının önceden değerlendirilmesi, gibi gerekli koşulların

oluşturulması önemlidir.20

Sayısallaştırma işlemlerinde yapılacak değişiklikler ile ilgili son basamak kalite

kontroldür. Bu aşamada yapılan işlemler ile sayısallaştırılmanın temeli atılmış olur.

20 Moving Theory into Practice: Digital Imaging Tutorial-Quality Control, Cornell University Library/Research

Department, 2000-2003, http://www.library.cornell.edu/preservation/tutorial/quality/quality-01.html (Erişim: 16 nisan 2011)

11

5.4. Metadata/ Üstveri

Dilimize üstveri olarak çevrilen bu terim, çalışmamının bundan sonraki

bölümlerinde Türkçe de yer aldığı gibi üstveri olarak kullanacaktır. Üstveri kavramı

hakkında yerli ve yabancı konu uzmanlarınca yapılan değişik tanımlamalar vardır.

Yapılan bu tanımların birinde üstveri için, bilgi kaynağını tanımlayan,

açıklayan, yerini bildiren ya da onun kolayca bulunmasını, kullanılmasını ve

yönetilmesini sağlayan planlanmış bilgidir."21 denilmektedir. Üstverinin amacını

tanımlamak için yapılan başka bir tanımda ise, kaynağın nerede olduğunu bulmak; onun

değerli olup olmadığına karar vermek, ne zaman, kim tarafından ve hangi amaçla

üretildiğini göstermek, sayısal kaynağa erişimin nasıl sağlanacağı ve ne kadara mal

olacağı ile ilgili bilgiler vermek22

5.4.1. Üstveri Türleri

Üstveri türlerinin ortaya çıkışındaki en önemli etkenin, farklı yapıya sahip bilgi

türlerinin (html metin, coğrafik görüntü, hareketli görüntü, tıbbi görüntü, arşiv belgesi

gibi) farklı şekillerde işlenmesi (sağlanması, saklanması, paketlenmesi gibi) ve hizmete

sunulması olduğunu söylemek olanaklıdır. 23

5.4.1.1. Tanıtımsal Üstveri

Tanıtımsal üstverinin amacı bir kaynağın bulunması ve tanımlanmasıdır. Yapıt

adı, özet, yazar ve kimlik gibi öğeleri içerir.24 Tanıtımsal üstverinin oluşturulmasındaki

ana neden ilişkili bilginin bulunmasını sağlamaktır.

Tanıtımsal üstveri, kaynağın bulunması ile birlikte elektronik kaynakların

organize edilmesine yardım etmekte, uluslararası düzeyde erişilebilmesini sağlamakta,

kalıcı kaynak bütünleşmesine yardım ederek, sayısal tanımlama, arşivleme ve korumayı

desteklemektedir.25

21 Hodge, G., Metadata Made Simpler (A Guide for Libraries), Bethesda, MD: NISO, 2001, s. 5. 22 Paul Miller, Metadata (What It Means for Memory Institutions in Metadata Applications and Management),

Hzl. G. E. Gorman, Daniel G. Dorner, Lanham, Scarecrow Press, 2006, s.14 23 Mehmet Emin Küçük, Umut Al, “Metadata Kavramı”, Bilgi Dünyası, Sayı: 2-2, 2001, s. 174. 24 Hodge, G., a.g.e., s. 3 25 Hodge, G., a.g.e., s. 3

12

5.4.1.2. Yapısal Üstveri

Yapısal üstveri, nesnelerin bir arada nasıl sunulabileceğini ya da

birleştirilebileceğini göstermektedir.26 Yapısal üstveride elektronik kaynak için gerekli

donanım, yazılım ya da kaynağı kodlamada ve kullanmada gerekli olacak bilgiler yer

almaktadır.

5.4.1.3. Yönetimsel Üstveri

Yönetimsel üstveri ise telif durumu, iletişim bilgisi ve yayın tarihi gibi haklar ve

yönetim bilgisini kapsamaktadır. Sayısal kaynakların durumunda güncelleme bilgisi ve

sürüm (version) numarasını da içerebilmektedir.”27 Bir kaynağın yönetimine yardım

edecek bilgiyi sağlar. Üstverinin entellektüel mülkiyet haklarıyla ilgilenen türüdür.

5.4.2. Dublin Core Üstveri Standardı

Dublin Core Metadata Element Set bir doküman tanımlama standardı olarak

oluşturulmuştur. Bu standart kurumsallaştırılarak birbirini izleyen yıllık seminerler ve

faal gruplarla devamlı olarak geliştirilmiş ve güncellenmiştir. Tüm üst veri terimlerinin

uzmanlık tanımlaması Dublin Core Metadata İnsiyatifi tarafından yürütülür.28 Dublin

Core (DC) farklı tipteki bilgi kaynaklarını tanımlamak ve tek bir tarama işlemiyle

bunlara erişim sağlamak amacıyla geliştirilmiştir. Konu ve kaynak tipi ayırımı

gözetmemesinden dolayı en fazla tanınan ve kullanılan standarttır.

1-3 Mart 1995 tarihleri arasında OCLC ( Online Computer Library Center) ve

NCSA (National Center for Supercomputing Applications)'ın sponsorluğunda Dublin'de

kütüphaneci; arşivci, müzeci, yazar, yayıncı, yazılımcı, araştırmacı gibi farklı

disiplinlerden çok sayıda uluslararası temsilcinin katılımıyla gerçekleşen çalıştay

yapılmıştır. Bu çalıştayda "Dublin Core" ya da "DC" olarak bilinen " Dublin Core

Metadata Element Set"i, "Belge Benzeri Nesneler" (Document Like Objects-DLOs)

26 Hodge, G., a.g.e., s. 3. 27 Hanlon, A. A Brief Introduction to Metadata (Metadata Kavramına Kısa Bir Giriş), Bilgi Dünyası, çev.

Mehmet Emin Küçük, 2001, Sayı: 2-2, s. 206-216. 28 Introduction to Metadata, Getty Research Institute, http://www.getty.edu/research/conducting_research/standards/intrometadata (Erişim: 11 Şubat 2011)

13

olarak adlandırılan, ağ bilgi kaynaklarının tanımlanması ve erişimi için gerekli 15

üstveri öğesi belirlenmiştir.29

DC kütüphaneciler tarafından kullanılmak amacıyla tasarlanmış olmasına

rağmen zamanla internet ve diğer alanlarda da geniş olarak uygulanmıştır. DC resmi bir

ANSI (Z39.85) standardıdır.

Dublin Core element setinin 15 öğesi:

1. Başlık (Title): Kaynağın ismi

2. Yazar/Yaratıcı (Author/Creator): Kaynağı oluşturan kişi ya da kişiler

3. Konu (Subject): Kaynağın ne ile ilgili olduğu ve konusu hakkında

düşünce veren belli başlı anahtar kelimeler

4. Tanım (Description): Kaynağın içeriğini tanımlamada yardımcı olması

amacıyla kullanılır

5. Yayıncı (Publisher): Kaynağı yayınlayan

6. Diğer katkıda bulunanlar (Contributor): Yazar olarak adı geçmeyen, ama

editör, çeviren vb gibi kaynağın içeriğine katkıda bulunan kişiler

7. Tarih (Date): Kaynağın yaratılış tarihi

8. Kaynak tipi (Type): Kaynağın türü (roman, şiir, rapor, sözlük vb)

9. Biçim (Format): Kaynağın formatının ne olduğu (html, pdf vb)

10. Kaynak Tanımlayıcı (Identifier): URL gibi kaynak adresi

11. Kaynak (Source ): Elektronik kopyanın dayandığı bilgi kaynağı

12. Dil (Language): Kaynağın hangi dilde olduğu

13. İlişki (Relation): Bilgi kaynağının diğer kaynaklarla ilişkisi

14. Kapsam (Coverage): Kaynağın kapsamı ve

15. Haklar (Rights): Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler 30 şeklinde

sıralanmaktadır.

29 Weibel, Stuart, "Metadata: The Foundations of Resource Description", D-Lib Magazine, July,199,

http://www.dlib.org/dlib/july95/07/weibel.html (Erişim: 19 Mart 2011) 30 Mehmet Emin Küçük ve Umut Al. “Metadata Kavramı”, Bilgi Dünyası, Sayı: 2-2, 2001, s.177.

14

5.4.2.1. Teknik Altyapı Sistemi

Sayısallaştırma işleminde belirlenecek teknik alt yapının planlaması sırasında

çok dikkatli hareket edilmelidir. Teknolojinin baş döndürücü hızı ve kurulması gereken

sistemin de aksi bir durumda kısa zamanda vazgeçilebilecek kadar ucuz olmaması bu

konuda oldukça titiz davranmayı gerektirmektedir. Sistemin, teknoloji eskimesi ve diğer

standartların dışında kalması gibi istenmeyen durumlara karşı önlemler alınmalı, tek ve

patentli ürünlerden uzak durulmalıdır. Teknolojik gelişmelerin takip edilerek, zamanın

gereksinimlerine uygun kurum ve projenin beklentilerini karşılayacak seçimler

yapılmalıdır.

Donamım, yazılım ve ağlar sayısallaştırma projelerinin teknik alt yapısını

oluşturmaktadır. Bu sistemin içine protokoller, standartlar, politikalar ve izlenecek yol

ve yöntemler gibi başlıklar dahil edilerek konu genişletilebilir.31

Donanım: Sistemde yer alacak bilgisayarlar, monitörler (LCD, CRT),

tarayıcılar, fotoğraf makineleri, kameralar ile depolama ve sunum için gerekli

ortamlardır.

Yazılım: Sayısallaştırma işleminin yürümesini sağlayan, sistemin olmazsa

olmaz parçalarıdır. Tarayıcı yazılımları, görüntü düzeltme yazılımları ve

sayısallaştırılan materyali yönetmek için gerekli olan yazılım programları olarak

karşımıza çıkarlar.

Tarayıcı yazılımları genel olarak tarayıcılar ile birlikte gelirler ve kullanıcıya

ayarları üzerinde gerekli düzeltmeleri yapma olanağı tanırlar.

Görüntü düzeltme yazılımları, sayısallaştırılan materyallerin, internette

yayınlanması, dağıtımı, basılması gibi durumlarda görüntü üzerinde yeniden düzenleme

yapmak için gereklidir. Direk olarak tarayıcının programıyla birlikte çalışabilmesi,

kullanılan dosya formatlarını desteklemesi, Renk aralıklarını (RGB, CMYK)

dönüştürebilmesi, teknik desteğinin olması, görüntü işlemlerini otomatik yapabilmesi

bu tür yazılımlarda aranan özelliklerdendir.

Sayısal materyal yönetim yazılımları adından da anlaşılacağı gibi

sayısallaştırılmış koleksiyonu yönetmek için oluşturulan ve kullanılan yazılım

31 Moving Theory into Practice: Digital Imaging Tutorial - Digitization Chain, Cornell University

Library/Research Department, 2000-2003, <http://www.library.cornell.edu/preservation/tutorial/technical/technicalA-01.html> (Erişim: 21 Mart 2011)

15

programlarıdır. Metin görüntü, ses vb. gibi sayısallaştırılmış her türlü materyali bunlara

ait tanımlama bilgilerini ve arama ve erişime olanak sağlayan program elemanlarını

içermektedir.

Ağlar: Yüksek hız, geniş taşıma kapasitesi ve yüksek güvenlikli ağ yapısı

sayısallaştırma projeleri için hayati derecede önem taşır Planlanan ağın mevcut ağlarla

geçirimlilik içinde çalışmasına dikkat edilmelidir. Mevcut TCP/IP protokolünü

kullanmalıdır. Internet güvenliği, sağlamak için güvenlik duvarı, kullanımı takip eden

yazılımlar, kullanıcıların şifreli ve izinli girişlerini destekleyen yazılımların

uygulamaları tercih edilmelidir.

5.5. Yararlandırma - Sunum

Günümüzde bilgiye hızlı ulaşmak, bilginin nicelik ve niteliğinden daha önemli

bir duruma gelmiştir. Sayısallaştırılmış kaynakların uygun format ve gerekli hızda

kullanıcıların erişimine açılması kurumlar için zorunluluk halini almıştır.

Sayısallaştırılmış kaynakların istendiğinde aranabilmesi, görüntülenmesi ve

gerekirse çıktı ve kopya alınabilmesini sağlamak için birçok indeks ve kataloglar

bulunur. Bu indeksler ve kataloglar bağımsız olarak yönetilebilirler. Sayısal projelerin

dağıtımı/sunumu için iki farklı ara yüze gereksinim vardır. Bunlardan ilki kullanıcı ara

yüzü, diğeri ise sayısal kütüphanecilerin/sistem yöneticilerinin kullanacağı ara

yüzüdür”.32

Kullanıcı ara yüzünde kullanıcılar için kolay erişim sağlayabilecek arama,

bulma, sayısal kaynaklar hakkında bilgi edinme işlemlerini gerçekleştirme olanağı

sağlanmalı, sistem yöneticileri ara yüzünde ise daha ziyade sistem üzerindeki arka

planda bilgi ekleme, çıkarma, gerekli düzeltme ve erişim gibi sorunları çözmeye yönelik

olarak planlama yapılmalıdır.

5.6. Saklama/Sayısal Koruma

Bir sayısallaştırma projesinin en son basamağı, sayısal kaynakların depolanması

ve saklanması aşamasıdır. Bu aşama sayısal koruma aşamasını da içermektedir.

32 Pandey, Richa, “Digital Library Architecture”, Paper B, DRTC Workshop on Digital Libraries, March 2003,

s. 3.

16

Sayısallaştırma projelerinin başarısı, kurumların uzun vadeli saklama ve koruma

planlarını oluşturması ve uygulaması ile doğru orantılıdır. Saklama sırasında dosya

isimlendirme, karşılıklı işlerlik ve sayısal kaynakların sahipliğini göstermesi

bakımından önemlidir. Her bir dosya içinde taranan her bir objenin karakteristik

özellikleri taşıyan tek bir isme sahip olması ve üst veri kaydıyla uyumlu olması

gerekir.33

Sayısallaştırılma işleminde taranan her materyal bilgisayar ortamında yeniden

isimlendirilir. Bu isimlendirme sayısal nesnenin tanınması, istendiğinde erişim

sağlanmasını sağlar. Erişim kolaylığı için isimlendirme işlemlerinde sayı ve küçük

harflerden işaretlerden yararlanılır. İsimlendirme işlemlerinde genel eğilim sekiz

karakterli bir kod ile birlikte üç karakterden oluşan dosya formatı uzantısı yer alır.

Sayısal korumanın üç temel amacı vardır. Bunlar kısaca, sayısal kaynakların

kullanılması, erişim ve görülebilmesidir.

Sayısal bilginin saklandığı taşıyıcıların doğru yerde depolanması, Sayısal

bilginin üzerinde bulunduğu ortamların eskimeden yeni ortamlara göç ettirilmesi ve

sayısal kopyalama süresince bilginin bütünlüğünün korunması da34 sayısal korumanın

amaçları arasındadır. Canlandırma, taşıma, teknolojik koruma, sayısal arkeoloji ve

izleme gibi teknikler de sayısal korumanın destek unsurlarıdır.

6. SAYISALLAŞTIRMA TEKNİKLERİ

Kağıt tabanlı olarak üretilmiş olan bilgi kaynaklarının elektronik ortama

aktarılması için kullanılan bazı teknikler vardır. Bu tür belge ve dokümanlar sayısal

fotoğraf makineleri, sayısal kameralar ve tarayıcılar aracılığı elektronik ortama

aktarılırlar. Elektronik ortama aktarılan görüntüler OCR, ICR ve OMR gibi karakter ve

işaret tanıma sistemleri ile bilgisayar sistemlerinde elektronik veri olarak kullanılabilir

hale dönüştürülürler.

33 Reerink, Henriette, “Practice, Organisation and Quality Control of Digitization Project”, Liber Quarterly, No:

13, 2003, s. 160 34 Küçük, M. E., Alır, G., “Sayısal Koruma (Arşivleme) Stratejileri ve Bazı Uygulama Örnekleri”, Türk

Kütüphaneciliği, Sayı: 17-4, 2003, s. 342.

17

6.1. Sayısal Fotoğraf Makineleri ve Sayısal Kameralar ile Sayısallaştırma

Sayısal fotoğraf makinelerinin film kullanılan fotoğraf makinelerinden şekil

olarak fazla farkları yoktur. Fakat, sistem olarak farklılıklar gösterirler. Aralarındaki en

büyük farklılıklar filmin ortadan kaldırılıp yerine algılayıcı yonga kullanılması ve

çekilen görüntüyü anında likit kristal ekrandan gösterebilme özelliğidir35.

Bu algılayıcılara alıcı, toplayıcı parça yani sensör denir. Sensörler yüzeylerine

düsen ışığı, sayısal sinyallere çevirirler. Düşen ışık R-G-B filtreleri (kırmızı-yeşil-mavi

süzgeçler) yardımı ile ana renk değerlerine ayrılırlar. Ana renkler için verilen değerler

yazılımlar tarafından işlendiğinde, her rengin özgün değerini belirlemek mümkündür.

Sayısal kameraların sensör üniteleri çekilen konunun resmini oluşturduklarında oluşan

veriler, makinenin dahili elektronik devrelerine aktarılırlar. Devreler gelen bu verileri

isleyerek resim haline getirirler. Bu düzenlemelerde genellikle JPEG gibi resim kayıt

formatları kullanılır. Yeni nesil makinelerde resmi ham olarak kayıt eden RAW gibi

formatlar vardır. Daha sonra düzenlenen bu veriler makinelerin kayıt depolama

ünitelerinde hafızaya alınırlar. Sayısal makinelerin depolama üniteleri dâhili veya harici

olabilmektedir. Ortak özellikleri makineler kapalı olsalar bile resimler hafızada kalır

yani silinmezler. Sayısal kameralarda hafızaya alınma işlemi birkaç saniye sürer. Bu

esnada kamera yeni bir çekim yapamaz. Sıkıştırma ve kayıt işlemleri makine çeşidine

bağlı olarak yaklaşık 2–5 saniye tutar. Yeni kuşak gelişmiş özellikli makinelerde bu

süre 1 saniyenin altına inmiştir. Son aşamada ise sıkıştırılmış görüntü ya makine ile

bütünleşik olan sayısal kayıt biriminde saklanır ya bilgisayar bağlantısı ile sabit diske

gönderilir ya da direkt olarak sunum ya da yazım cihazlarına ulaştırılır.36

6.2. Tarayıcılar ile Sayısallaştırma

Tarayıcılar içlerindeki özel düzenek yardımıyla herhangi bir nesneyi optik olarak

tarayan, taranan bilgiyi sayısal bilgiye çeviren ve yazılım aracılığıyla elde edilen sayısal

bilgiyi sıkıştırılmış resim türü olan JPEG ya da başka bir türe çeviren cihazlardır.

Başlangıçta tarayıcılar, kendilerine özel yazılımlar yardımıyla taranan nesneyi

dosyaya çevirmekte, bu durum tarayıcının başka bir bilgisayara bağlanması durumunda

35 Ali Fuat Altın. Sayısal Teknolojinin Günümüz Fotoğrafçılığına Etkileri, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar

Enstitüsü Fotoğraf Anasanat Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2006, s. 23 36 Arif Levent İyicioğlu, Işık Algılama ve Görüntü Oluşturma Yöntemlerine Göre Dijital Fotoğraf Makinelerinin

İncelenmesi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Matbaa Eğitimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2006, s.4

18

aynı yazılımın ilgili bilgisayara da kurulmasını gerektirmekteydi. Ayrıca her firma

kendine göre resim düzenleme yazılımı geliştirdiğinden bu durum kullanıcılar açısından

can sıkıcı bir sorun oluşturmaktaydı. Üreticiler arasındaki bu farklılığı gidermek,

bilgisayarlarda kullanılan popüler resim işleme yazılımları yardımıyla da taranan

bilgilerin dosyaya çevrilmesini sağlamak ve tarayıcı ile bilgisayar arasında ortak bir

iletişim standardı kurmak amacıyla TWAIN diye adlandırılan bir standart

geliştirilmiştir. TWAIN destekli bir tarayıcıyı bilgisayarınıza kurduktan sonra TWAIN

desteğine sahip resim işleme yazılımlarıyla (Photoshop, Paint Shop Pro vb.) tarama

işlemini başlatabilirsiniz. Düz yataklı bir tarayıcıda tarama işlemini gerçekleştirmek için

taranacak belge tarayıcının cam yüzeyine yerleştirilir. TWAIN destekli bir resim işleme

yazılımı üzerinden ya da tarayıcının kendi özel yazılımı üzerinden tarama işlemi

başlatılır. Rengin elde edilmesinde farklı yöntem kullanılır. Yöntemlerden birinde

tarayıcı her bir noktayı üç geçişte tarar. Her geçişlesin ve CCD’nin arasında yer alan

farklı bir renk filtresi kullanır. Üç geçiş de tamamlandığında tarayıcı yazılımı üç resmi

de birleştirir ve tek resim elde edilir. Diğer bir yöntemde, lens yardımıyla resmin daha

küçük üç kopyası alınır. Her bir resim renk filtresi içinden geçer (kırmızı, yeşil ya da

maviden biri) ve tarayıcı CCD’den gelen üç ayrı parçayı da birleştirir. Bu tarama işlemi

tek geçişte gerçekleşir. Diğer bir resim algılama teknolojisi CIS’dır. CIS sistemiyle

CCD, aynalar, filtreler, lamba ve mercek düzeneği ortadan kaldırılmış onun yerine

kırmızı, yeşil ve mavi renklerde “ışık yayan diyot” LED satırları getirilmiştir. Tarama

alanının genişliği boyunca yayılmış 300-600 kadar resim algılayıcısı vardır. Tarama

işlemi başlatıldığında beyaz ışığın elde edilmesi için aynıanda bir satır boyunca dizilmiş

kırmızı, yeşil ve mavi LEDler yakılır. Parlatılan resim algılayıcılar tarafından yakalanır.

CIS tarayıcılar daha ucuz, hafif ve ince olmakla birlikte CCD tarayıcıların kalitesini

vermemektedirler.37

Düz yataklı (flatbed) tarayıcılar ciltli yayınlar için uygun değildir ve istenilen

kalite de çekimler yapılması zordur. Bu gibi durumlarda yayının orijinalinin sayfalara

ayrılarak taranması hem hız hem de kalite açısından oldukça avantajlıdır.

37 “Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi Bilişim Teknolojileri. Görüntü İşleme

Cihazları”, Ankara 2006

19

7. SAYISAL GÖRÜNTÜLEME FORMATLARI

Sayısal görüntü formatları, ilgili literatürde grafik formatlar olarak

bilinmektedir. Çalışmamızda bu kavramın yerine anlamı daha iyi vereceğini

düşündüğümüz görüntü formatları terimini kullanmayı uygun bulduk. Günümüzde

sayısal ortamlar için geliştirilmiş yüzden fazla görüntü formatı bulunmaktadır. Çok

sayıda görüntü formatı olmasının temel nedeni, farklı amaçlar için tasarlanmış

olmalarındandır. Sayısallaştırılmış görüntüler, internet uygulamalarında hızlı yükleme

için insan gözü ile ayırt edilemeyecek seviyede bir kayıpla sıkıştırma ve dosyaları

küçük ebatlara düşüren bir görüntü formatına ihtiyaç duyarken masaüstü yayıncılık için

baskıda görüntü kalitesinden taviz vermeyen bir görüntü formatına ihtiyaç duymaktadır.

Bu açıdan değişik sıkıştırma yöntemleri kullanan ya da renk derinliğine göre çeşitli

formalara giren görüntü biçimleri geliştirilmiştir. Kodlama ve sıkıştırma algoritmaları

gibi birbirlerine üstünlükleri ve farklı yanları bulunan bu formatların en bilinen ve en

çok kullanılanları şunlardır:

7.1. Bmp

Windows işletim sisteminden tanıdığımız bu görüntü formatı bilinen en yaygın

ve en temel görüntü formatıdır. BMP'nin birbirinden farklı birkaç türü vardır. Özellikle

bir X-Windows kullanıcısı ile MS-Windows ya da OS/2 kullanıcısı için farklar

mevcuttur. X- Windows üzerindeki BMP formatı sadece 2 rengi desteklemektedir. MS-

Windows ya da OS/2 üzerindeki BMP formatının X-Windows'taki karşılığı XPM'tir.

(pixmap). RGB Görüntü haritasını 1,4,8, veya 24 bitlik veriler şeklinde saklar. Veriyi 4-

bit veya 8-bit RLE (Run Lenght Enconding) sıkıştırma algoritmasına göre sıkıştırır ve

saklar. Bu resim formatının tek dezavantajı görüntülerin boyutunu oldukça büyük

tutmasıdır. BMP formatında bir grafiğin boyutunun büyük olmasındaki temel neden

grafiğe ait ölçülere göre işlem yapmasından kaynaklanmaktadır.

7.2. Jpeg

Dosya sıkıştırma özelliği oldukça geliştirilmiş bir görüntü formatıdır. Bu açıdan

internette oldukça rağbet gören bir resim formatı olma özelliğini taşımaktadır. JPEG

formatı, Windows işletim sisteminin yanı sıra MacOS işletim sisteminde de kullanılan

bir resim formatıdır. JPEG sıkıştırması, görüntüleri sıkıştırırken insan gözünün kolayca

20

fark edemeyeceği küçük renk değişikliklerini ve parlaklıkları kullanır. Bu açıdan BMP

formatında saklanan bir resim disk boyutunu küçük bir hale getirebilir. JPEG

sıkıştırması, 16 milyon renk ya da doğal 256 gri ölçekli renk görüntüsüne göre

sıkıştırma işlemleri için tasarlanmıştır. JPEG görüntü formatının en önemli özelliği

ayarlanabilir sıkıştırma işlemini yapmasıdır. JPG, ISO standardı ile tanımlanmış bir

formattır ve birçok değişik kodlama sistemleri içerir.

7.3. Jpeg2000

JPEG2000 de JPEG gibi 'Joint Photographic Experts Group' adlı komite

tarafından geliştirilmiştir. Wavelet teknolojisini temel alarak, bilinen en iyi sıkıştırma

teknolojilerinin kullanılmasıyla oluşturulmuş bir kodlama sistemidir. JPEG standardının

kısıtlamalarını gidermek ve düşük bit-oranlarında yüksek kalitede görüntüler elde etmek

amacıyla tasarlanmıştır. Wavelet teknolojisinin avantajı sayesinde, DCT’de olduğu gibi

sadece kayıplı sıkıştırma değil, kayıpsız sıkıştırma da yapabilmektedir. Ayrıca

JPEG2000, istemci/sunucu görüntü uygulamaları için ve sınırlı kaynağa sahip olan

kablosuz cihazlar için ilave fonksiyonel özelliklere sahiptir.

7.4. Gif

GIF, 256 renk desteğine sahip iyi bir sıkıştırma algoritması vardır. Farklı tiplerde

görüntüler için oldukça güçlü bir görüntü formatıdır. Özellikle görüntüleme işleminde

oldukça hızlıdır. Bu açıdan Internet'te de en az JPEG formatı kadar tercih edilmektedir.

Arka arkaya gelen resim karelerini göstererek hareketli (animated) resimlerin

oluşturulmasını sağlayabilir.

GIF görüntü formatında renklerin sınırlı sayıda olmasından dolayı renklerin

farklı ayırmaları mevcuttur. Bu açıdan görüntülerde oldukça faydalıdır. Özellikle

bilgisayar ortamında yapılan çizimler ve şekiller için çok kullanışlıdır. GIF formatı,

JPEG'den farklı olarak kayıpsız sıkıştırma algoritmasını kullanır. GIF, tescilli şifreleme

yöntemini kullanır ve şifresini çözmek için LZW (Lengel zev welch ) diye adlandırılan

sıkıştırma yöntemine göre işlem yapar. Ancak Photoshop gibi resim işleme

programlarının çoğu GIF formatının tüm özelliklerini kullanamamaktadır. Bu nedenle

bu format ile çalışırken sıklıkla başka programlara gereksinim duyulmaktadır. Gerçek

renk desteği yoktur.

21

7.5. Tiff

Aldus Corporation tarafından geliştirilen TIFF görüntüleme formatı, Aldus’un

daha sonra Adobe Systems ile birleşmesi nedeniyle şu anda telif haklarına Adobe

Systems şirketi sahiptir. 1988’de yayınlanan 5.0 sürümü ile RGB bitmap verilerini LZW

algoritması kullanarak sıkıştırabilme yeteneğine kavuşmuştur. 1992’de yayınlanan 6.0

sürümü ile de JPEG sıkıştırması eklenmiştir. TIFF-LZW’nin de GIF gibi patent

sorunlarına yol açması sonucunda bazı girişimciler tarafından TIFF altında ZIP

sıkıştırması geliştirilmiştir. Bu yapı da PNG gibi ZLIB/DEFLATE sıkıştırma teknikleri

ile sıkıştırma yapar. TIFF 24-bit renk derinliğini desteklemesi sayesinde fotoğrafların

kayıpsız olarak sıkıştırılmasında kullanılır.

TIFF, hemen hemen bütün işletim sistemleri tarafından kullanılabilir. JPEG'e

göre daha az küçültme sağlasa da, hızı ile bu açığını kapatıyor.

7.6. Png

PNG, kayıpsız sıkıştırma özelliği bulunan bir görüntü formatıdır. 48 bit gerçek

renk veya 16 bit grayscale'yi (gri tonlama) destekleyen oldukça güçlü bir yapıya

sahiptir. Görüntülerin sıkıştırılması için oldukça iyi bir format olduğu için Internet'te de

kullanılmaktadır. Ancak yaygın olmayan tarayıcılar bu formatı desteklemez.

Internet Explorer ve Netscape Navigator tarafından desteklenen bu format bu iki

tarayıcı ile sorunsuz bir şekilde çalışmaktadır.

PNG formatının yapısı GIF görüntü formatına oldukça benzer. PNG görüntü

formatının önemli bir özelliği de, herhangi bir uygulamada kullanılan PNG görüntüsü,

uygulamayı destekleyen başka bir PNG formatıyla okunabilmesidir. Network

sistemlerinde PNG, GIF'in üstünde bir performans sağlamaktadır. Özellikle

değiştirilebilir şeffaflık (transparancy) ve görüntü parlaklığının platform kontrolü

üzerinde oldukça etkilidir.

7.7. Pcx

PCX, PC Paintbrush yazılımı için geliştirilmiş oldukça yaygın bir görüntü

formatıdır. Zsoft tarafından geliştirilen bu format, görüntü dosyasına ait temel bilgileri

dosyanın başında yer alan 128 byte'lik alanda saklar. Görüntü dosyasının geriye kalan

22

kısmında ise şifreli görüntü bilgileri yer alır. Şifreleme metodu olarak run-length

tekniğini kullanır.

7.8. Pict

Macintosh görüntü ve dizgi programcılarınca sık kullanılan PICT görüntü

formatı 1984 yılında Apple Computer tarafından geliştirilmiştir. MacOs İşletim

Sisteminde bütün programlar tarafından desteklenmektedir. Orijinal PICT resim formatı

8 (2 ) renk değerine sahiptir. Ancak geliştirilmiş versiyon diye bilinen PICT2, 32 bit

renk uyumu ile 17 milyon rengi desteklemektedir. Aynı renkten oluşan büyük alanları

etkili bir şekilde sıkıştırır. Renk ayrımında, bazı yazılımlarda sorun çıkardığı ve yapısı

itibariyle çabuk bozulduğu için fazlaca kullanılmamaktadır

7.9. Targa (TGA)

TGA görüntü formatı manzara üniteleri için Truevison tarafından geliştirilmiştir.

Ms-Dos işletim sisteminde yer alan renk uygulamaları için tasarlanmış bir görüntü

formatıdır. Ms-Dos tabanında çalışan C gibi programlama dillerine kaynak

sağlamaktadır. 16 milyon tek renk görüntüleri destekleyebilen Targa yüksek kaliteli bir

formattır. Sayısal ortamlar dışında baskı ve matbaa gibi endüstriyel alanlarda da

kullanılmaktadır.

7.10. Raw

RAW, sayısal fotoğraf makinelerinin negatifi olarak tanımlanır. Renk bilgilerini

ikilik (binary) ve on altılık sayı sistemine göre saklayabilen bir görüntü formatıdır. Bu

görüntü formatında 0 (sıfır) koduna karşılık gelen renk siyah rengidir. Aynı şekilde 255

koduna karşılık gelen renk ise beyazdır.

Sayısal fotoğraf makinesinin CCD'si üstünde bulunan her bir piksel gerçekte

sadece gri renk ve onun tonlarını algılama yeteneğine sahiptir. Buna rağmen pikseller

üzerinde bulunan renk süzgeçleri vasıtasıyla, renklerin yoğunluğu ölçümlenir ve elde

edilen değerler görüntü işleme yazılımı ile birleşerek fotoğraf oluşturur. Bu biçimde

kayıt edilmiş dosyalarda piksellerin okuduğu renk değerler bulunur. Söz konusu veriler

cihazın görüntü işleme algoritmalarından geçmediği için üzerlerinde en ufak bir işlem

23

dahi yapılmamıştır. Bundan ötürü RAW biçiminde kayıt edilmiş görüntüler çekimden

sonra da sanki çekimden önce ayar yapıyormuşçasına rahat hareket etmemize olanak

verir. RAW formatı, kayıplı bir sıkıştırma olmadığından, disk ve dijital bellek üzerinde

fazla yer tutar, kaydetmesi ve aktarması da fazla zaman alır. 5 milyon piksellik bir

sayısal fotoğraf makinesinde yaklaşık her bir RAW görüntü yaklaşık 32 MB yer kaplar.

7.11. Pdf

Macintosh, Windows, Unix ve DOS için Adobe firması tarafından geliştirilmiş

bir formattır. Genellikle taranan metinlerin kaydedildiği format şeklidir. PDF

formatında kaydedilen taranmış metinler, OCR adı verilen programlarda yeniden yazı

haline dönüştürülmektedir. PDF dosyalarının en önemli özelliği oldukça az bir disk

alanı kaplamasıdır. Bu açıdan Internet'te dokümanların dağıtılması için oldukça

kullanışlıdır. Tarayıcılar tarafından doğrudan desteklenmese de eğer kullanıcının

bilgisayarında Adobe Acrobat Reader yüklü ise doğrudan çalıştırma gibi bir şansa da

sahip olunmaktadır.

8. SAYISALLAŞTIRMADA KARŞILAŞILAN SORUNLAR

Gelişen teknolojinin sağladığı imkânlar sayısallaştırmayı cazip hale getirmesine

rağmen bazı sorunları da içermektedir.

8.1. Teknik Sorunlar

Sayısallaştırma işlemine başlayacak kurumların en büyük sıkıntılarından biri

teknik ile ilgili konulardır.

Bu konudaki ayrıntıların başında sabit görüntülerin hangi çözünürlükte

taranacağı gelmektedir. Günümüzde en ucuz tarayıcıların bile binlerce dpi çözünürlüğe

ve 24 bit renk derinliğiyle milyonlarca renk seviyesinde ayrıntı saptayabilme yeteneğine

sahip olması, insanların kafasını fena halde karıştırmaktadır. Artan her çözünürlük ve

renk derinliği seviyesi, taranan görüntü büyüklüğünün de geometrik olarak artmasına

sebep olmaktadır. Görüntünün ne amaçla tarandığına bağlı olarak farklı çözünürlükler

ve renk derinliklerine ihtiyaç olmaktadır. Taranan görüntü örneğin web üzerinden

yayınlanacaksa 72 dpi çözünürlük yeterli olurken, bir lazer yazıcıdan çıkış alınması

24

düşünülüyorsa 150 dpi’ın, tercihen 300 dpi’ın üzerinde çözünürlüklere, matbaa

baskısına gidecek görüntüler için ise 1200 dpi’ın, tercihan 2400 dpi’ın üzerinde

çözünürlüklerde tarama yapılması gerekecektir. Sayısallaştırmanın aşırı derecede

yüksek maliyetleri gözönüne alındığında, bu işin tek seferde yapılması neredeyse bir

zorunluluk halindedir. Bu nedenle, ilerideki muhtemel kullanım şekline bağlı olarak en

yüksek çözünürlük ile tarama yapılması ve daha düşük çözünürlükteki görüntülerin bu

nüshadan üretilmesi (çünkü tersi mümkün değildir) en makul çözüm olarak karşımıza

çıkmaktadır. Web üzerinden yayınlanacak görüntüler için 8 bit (256 renk); yazıcıdan

çıkış alınacak görüntülerde siyah beyaz için 8 bit (256 ton gri), renkli görüntüler için 16

bit (binlerce renk) yeterli olurken, matbaaya gidecek görüntülerde 24 bit (milyonlarca

renk) düzeyinde bir renk derinliği şart olmaktadır.38

Benzer sorunlar ses kayıtlarında da mevcuttur. Ses kayıtlarının "kaliteli" kabul

edilen bir seviyede sayısallaştırıldığı takdirde, ortaya çıkan ses dosyası, yukarıda sözü

edilen görüntü dosyalarından kat be kat daha fazla yer kaplayacaktır. Bugün yaygın

olarak kullanılan MP3 formatı ise kayıplı bir sıkıştırma algoritmasına dayanmaktadır.

Sesin, insan kulağının duymadığı frekanslardaki kısmını atmak üzerine kurulu bu

yöntem, arşivleme amaçları için yeterli kabul edilmemektedir. Sayısallaştırılmış görüntü

dosyalarını saklamak için TIFF, ses dosyaları için AIFF endüstri standardı olarak kabul

edilmiştir.39

8.2. OCR ve Kataloglama Sorunları

Sayısallaştırma işleminde taraması yapılan görüntüler genelde fotoğraf olarak

elektronik ortama aktarılmaktadırlar. Bunların elektronik ortamda işlenebilmesi ve

anlamlı veriler haline getirilmesi için OCR işlemine tabi tutulmaları gerekmektedir.

Bu işlem taranan görüntü üzerindeki bağımsız her bir parçanın, yazılımın

arşivinde kayıtlı şekillerle kıyaslanarak benzer olanların eşlenmesi ve bu sayede taranan

görüntüye karşılık gelen harfin ya da karakterin tahmin edilmesi üzerine kuruludur. Bu

nedenle Optical Character Recognition (Optik Karakter Tanıma) kelimelerinin baş

harflerinden oluşan bu "sihirli" terim, pek çok kişinin gönlünde yatan bilgi

açlığının/açgözlülüğünün ilacı gibi görünmektedir: "Kitapları tarayalım, OCR’dan

38 Bekir Kemal Ataman, “Arşivlerde ve Kütüphanelerde Sayısallaştırma-Aysel Yontar’a Armağan”, İstanbul,

Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004, s. 87. 39 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. s.88

25

geçirelim, bir sayısal kütüphanemiz olsun." Ne yazık ki mesele bu kadar basit değildir.

Çünkü OCR yazılımlarının % 1 ila 2 arasında değişen hata oranları, amatör ya da şahsi

kullanımlar için yeterli olsa da profesyonel amaçlar için hala kabul edilemez derecede

yüksektir. Bu hataları daha aza indirebilecek teknolojiler elbette geliştirilmiş

durumdadır. Pek çok yazım programının içinde bir imla denetçisi mevcuttur. Hatta

bunların Türkçe imla denetimi yapanları dahi vardır. Ama hatalı yazılan kelimenin

yerine, program tarafından önerilenler içinden bir tanesini seçmek için hala bir insana

ihtiyaç duyulmaktadır. Bu soruna alternatif olarak geliştirilmiş, son derece yüksek

teknoloji ürünü programlar da mevcuttur. Yapay zeka ve bulanık mantık gibi uç

teknolojileri kullanarak cümle analizi yapan ve hatalı kelimenin yerine hangisinin

geçmesi gerektiğine karar verebilen yazılımlar da geliştirilmiştir. Ama bunların içinde

bu işi Türkçe yapabileni yoktur. Çünkü Türkçe dil çözümlemesi hala tam olarak

yapılabilmiş değildir. Ayrıca bu tür yazılımların fiyatı o kadar yüksektir ki yazım

denetimini insanların yapması çok daha ucuza gelmektedir. Dahası, Türkiye gibi

emeğin sudan ucuz olduğu ülkelerde iyi on parmak yazan birisini tutup dizgi yaptırmak,

OCR’dan hem daha hızlı hem daha hatasız sonuçlar vermektedir.40

8.3. Maliyet Sorunları

Sayısallaştırma ile ilgili olarak maliyete etki eden sorunları on ayrı başlık altında

açıklamak mümkündür: 41

Malzemenin Miktarı: Doğal olarak maliyeti etkileyen faktörlerin başında

malzemenin miktarı gelmektedir. Sayısallaştırılan malzeme miktarı ne kadar çoksa

maliyet de o kadar artar.

Malzemenin Boyutları: Maliyete etki eden ikinci temel faktör ise malzemenin

boyutlarıdır. Ebatlar büyüdükçe sayısallaştırmanın maliyeti de artmaktadır. Çünkü

standart dışı boyutlar için özel ekipman kullanma ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Örneğin

A4 ebadındaki malzemeleri rotatif kamera kullanarak çok hızlı bir şekilde taramak

mümkünken, A3 ebadına kadar olan malzemeler için düz yatak tarayıcılar kullanılması

gerekecektir. A3’ten daha büyük malzemeler için ise mikrofilm kameralarına benzer

kameralar kullanma ihtiyacı baş gösterir. İlginçtir ki çok büyük malzemeler kadar çok

küçük malzemeler de maliyetin artmasına sebep olabilmektedir. Tarama işlemi sabit 40 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. 89 41 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. 95

26

kameralarla yapılıyorsa, çok küçük belgeleri taramak için makro çekim yapabilecek

objektifler kullanmak gerekecektir. Düz yatak tarayıcı kullanılıyorsa, bu kez standart

ayarların dışına çıkıp, belgeyi daha yüksek çözünürlükte taramak söz konusu olacaktır

Orijinallerin Seçimi ve Hazırlanması: Sayısallaştırma ile ilgili bir başka

maliyet unsuru, orijinallerin seçimi ve hazırlanmasıdır. Sayısallaştırmaya tabi olacak

malzemenin hangileri olacağına karar vermek başlı başına entellektüel bir süreçtir.

Dolayısıyla bu sürecin yarattığı bir eleman maliyeti söz konusudur. Malzemenin,

seçildikten sonra sayısallaştırma işlemi için hazırlanması (örneğin zımbaların

sökülmesi), gerekiyorsa belgenin diğerlerinden ayrılması (örneğin ayırtedici bir kimlik

olarak barkod eklenmesi) yine benzer nitelikli maliyetlerdir. Bu tarzdaki son maliyet

ise malzemenin eski haline getirilmesidir (örneğin yeniden zımbalanması, sökülmüşse

yeniden ciltlenmesi, numaralandırılması vb.)

Niteleme, Kataloglama, İndeksleme: Sayısallaştırmaya tabi olacak malzeme,

sayısallaştırma işleminden önce nitelenip, katalog ve indeksleri hazırlanmış olsa dahi,

sayısal nüshaya ait kimlik bilgilerinin ayrıca bir yerlere işlenmesi gerekecektir. Bu,

mevcut araştırma araçlarına sayısal nüshanın kimlik bilgilerinin işlenmesi şeklinde

olabileceği gibi, kendi başına bir araştırma aracı haline de dönüşebilir. Yukarıda dosya

adları ile ilgili sorundan bahsederken söz ettiğimiz gibi, tek bir kitabın sayısallaştırılmış

nüshası, kitapta yer alan sayfa sayısı kadar ayrı dosyadan oluşabilir. Bunların birbiriyle

ilişkilerinin ve sıralarının kaydedilip korunması dahi başlı başına bir sorun haline

gelebilir. Bu kadar yoğun entellektüel emek gerektiren bir işin belirli bir eleman

maliyetinin olması da kaçınılmaz olacaktır.

Restorasyon: Sayısallaştırma işlemlerinde karşılaşılan sorunlardan birisi de

koleksiyonda bulunan hassas ve aşırı yıpranmış yayınların taranması sürecidir. Bu tür

yayınların taranması veya kameraya alınması mümkün olmadığı gibi bazılarının

sayısallaştırılmadan daha önce tamir edilmesi veya başka bir kısım koruma ve

restorasyon önlemlerine tabi tutulması gerekebilir. Bütün bu işlemlerinde ayrıca bir

maliyet getireceği hesaba katılmalıdır.

Ara aşamalar ve ikamelerin üretimi yine koruma ve restorasyon önlemlerine

bağlı olarak başvurulması gerekebilecek muhtemel bir yöntem, sayısallaştırmanın

orijinal yerine, mikrofilm veya benzeri bir başka nüsha kullanılarak yapılması ya da

27

gerekiyorsa bir kısım başka ara aşamalardan geçirilmesidir. Tabii bunlar da ilave bir

kısım maliyetler anlamına gelecektir.

Sayısallaştırma Süreci: Bu kadar ilave maliyetten söz ederken işin asli

maliyetlerini gözden kaçırmamak gerekir. Sayısallaştırma işleminin kendisinin de belirli

bir maliyeti vardır. Kullanılan format ve çözünürlüğe bağlı olarak hem sayısallaştırma

işleminin süresi hem de depolama maliyetleri farklılaşacaktır.

Elde edilen sayısal nüsha üzerinde ayrıca bir kısım işlemler uygulanması

(örneğin taranan görüntünün OCR’dan geçirilmesi, sayısallaştırılan sesin parazitlerinin

filtre edilip temizlenmesi vb.) gerekiyorsa, bunlar da maliyete etki edecektir. Bütün bu

işlemlerin kurum içinde ya da taşeron marifetiyle yapılıyor oluşuna bağlı olarak

ödenmesi gereken rakamda farklılaşacaktır.

Kalite Kontrol: Mikrofilm görüntülerinin kalite kontrolünden geçirilmesi

zorunluluğu uzunca bir süredir bilinen bir gerçektir. Aynı zorunluluk sayısallaştırılmış

görüntü, ses ya da hareketli görüntüler için de geçerlidir. Dahası, bu süreçte üretilen

metadata, ya da OCR sonucunda elde edilen metin verilerinin kontrolü ve düzeltilmesi

de ayrıca hesaba katılması gereken bir zorunluluktur.

Çıktı ve Dağıtım: Bütün bu süreçlerden geçilip malzeme sayısallaştırıldıktan

sonra eldeki sayısal nüshanın ne tür bir ortama kaydedileceği ve nasıl dağıtılacağı

üzerine düşünülmesi ve bunların maliyetlerinin hesap edilmesi gerekmektedir.

Elektronik nüsha CD’ler üzerinde mi, kurum içinde dahili bir network üzerinden mi,

yoksa Internet üzerinden mi dağıtılacaktır? Kurumun network altyapısı bu işler için

yeterli midir yoksa sayısallaştırılmış nüshaları dağıtırken tıkanıp başka işlerin

yapılmasına engel mi olacaktır? Altyapının güçlendirilmesi ve kapasitesinin arttırılması

gerekiyorsa bunun getireceği ilave maliyet ne kadar olacaktır? Aynı şekilde, Internet

sunucuları ve mevcut bant genişliği bu kadar büyük dosyaların dağıtımını

karşılayabilecek kapasitede midir? Çok sayıda kullanıcı talebi olduğunda çökmeden

ayakta kalabilecek midir? Bunların kapasitesinin yükseltilmesi ne kadar ilave yük

getirecektir? Bütçede bunun için ayrılmış bir pay var mıdır? Bu pay yeterli olacak

mıdır?

Sayısal nüshanın sürekli bakımı disket üzerine kaydedilip yedeklenen bir

dosyanın bir süre sonra yeniden kullanılması gerektiğinde, disket bozulduğu için

okunamadığı durumlar pek çok kişinin başına gelmiştir. Bunca sorun aşılıp bunca

28

paralar harcanarak sayısallaştırma yapıldıktan sonra, eldeki hazinenin bir kaç yıl içinde

uçup gitmesi ya da durduğu yerde buharlaşması istenen bir durum değildir. Bu yüzden,

kayıtlı dosyaların belirli aralıklarla kalite kontrolünden geçirilmesi ve taşıyıcı ortamın

bozulması veya sistem eksimesi sorunlarına karşı önlem olarak, belirli aralıklarla başka

ortamlara (gerekiyorsa farklı formatlara) aktarılması unutulmamalıdır. Bütün bunlar

yapılırken, yapılan her işin ayrıntılı bir kaydı tutulması, olası saldırılara karşı sistem

güvenliğinin sağlanması, sisteme yapılan tüm erişimlerin ve sistem üzerinde yapılan

tüm işlemlerin tespit edilip güvenli bir log üzerine kaydedilmesi de ihmal

edilmemelidir. Çünkü bunlar yapılmadığı takdirde eldeki sayısal nüshanın

orijinalliğinden emin olabilmek mümkün değildir. Elbette bütün bunların da oldukça

yüklü bir maliyeti vardır.

Sayısallaştırmanın toplam maliyeti üzerine arşivler bazında yapılmış

araştırmalar, tüm kalemler içinde kaba bir hesapla yaklaşık üçte bir maliyetin sayısal

dönüşüm işlemlerinin kendisine, üçte bir maliyetin niteleme, kataloglama ve benzeri

üstveri oluşturma faaliyetlerine ve geri kalan üçte birin ise kalite kontrol ve diğer idari

masraflara harcandığını ortaya koymaktadır.

8.4. Koruma Sorunları

Sayısal koruma ya da arşivleme, sayısal olarak oluşturulmuş ya da sonradan

sayısal ortama aktarılmış nesnenin uzun süreli depolanması ve erişimi sürecidir. Sayısal

korumanın amacı; dokümanın sabitliğini sağlamak, fiziksel özelliklerini, içeriğini ve

dokümanın bütünlüğünü korumak, fonksiyonlarının ve provenansının korunarak uzun

dönemli depolamaktır.42 Sayısal koruma üç temel işlevi içermektedir.43

• Sayısal bilginin depolandığı taşıyıcının doğru ortamda depolanması,

depolama ve elde etme konusunda gerekli olan işlem ve süreçlerin

uygulanması

• Sayısal bilginin üzerinde bulunduğu taşıyıcı eskimeden yeni taşıyıcılara

aktarılması (medya dönüştürülmesi ya da göçettirilmesi )

• Kopyalama süreci boyunca bilginin bütünlüğünün korunması.

42 Allison Bullock, Preservation of Digital Information: Issues and Current Status, 1999, http://epe.lac-

bac.gc.ca/100/202/301/netnotes/netnotes-h/notes60.htm (Erişim: 27.Nisan 2011) 43 K. Russell,, CEDARS: Long-term Access and Usability of Digital Resources, Ariadne, 1998,

http://www.ariadne.ac.uk/issue18/cedars/> (Erişim: 12 Ocak 2011).

29

Sayısal koruma çalışmalarının temelinde kaynakların bütünlüğünün bozulmadan

sürekli erişimini sağlamak yatmaktadır. Bunun sağlanabilmesi ise öncelikle teknik bazı

sorunların çözümlenmesine bağlıdır. Bu amaçla gerçekleştirilen çok sayıda projenin

temelinde koruma stratejilerinin test edilmesi, yeni stratejiler geliştirilmesi ya da mevcut

stratejilerin iyileştirilmesi ile ilgili çalışmalar yatmaktadır. Ancak henüz hem depolama,

hem koruma, hem de erişim fonksiyonlarını tam anlamıyla karşılayabilen bir strateji

geliştirilememiş olduğu görülmektedir.44

Sayısallaştırma işleminde görüntülerle ilgili hakların korunması, örneğin izinsiz

kullanımı engellemek, filigranlama ve şifreleme gibi teknikler kullanılmaktadır.

8.5. Erişim Sorunları

Sayısallaştırma işlemlerindeki sorun oluşturabilecek başlıklardan biri de erişim

konusudur.

Erişimle politikalarının belirlenmesinde saptanması ihtiyacı çıkmaktadır.

Oluşturulan sayısal nüshaya kimler hangi koşullarda erişebilecektir? Bu konuda,

örneğin telif hakkı, kişi özel hayatının gizliliği vb. sebeplerle getirilecek herhangi bir

sınırlama var mıdır? Var ise bunların hayat içinde uygulanabilir olması nasıl

sağlanacaktır? Örneğin sayısal nüshanın hacker denilen zararlı ve saldırgan bilgisayar

korsanlarına karşı korunması nasıl gerçekleştirilecektir? Bu gibi konular, sayısallaştırma

sonrasında karşımıza çıkacak erişim politikaları meselesinin başlıca örnekleridir.

Üstelik bu gibi politikalar, elektronik nüsha yaratılmazdan önce belirlenmek zorundadır.

Çünkü sonra çok geç olabilir. Erişimde karşımıza çıkabilecek sorunlardan birisi de

dosya isimleri konusudur. DOS işletim sistemi kullanan bilgisayarlarda sekiz

karakterlik dosya adları ve ilave olarak dosyanın türünü ve yaratıcısını belirten üç

karakterlik uzantılar kullanılmaktaydı. Ancak bunlar içinde harf ve sayı dışındaki

karakterlerin hemen hiçbiri kullanılamıyordu. Buna karşın aynı dönemde Macintosh

bilgisayarlarda bu tür sınırlamaların hiçbirisi olmadığı gibi 32 karakter uzunluğa kadar

dosya adları kullanılabiliyor, üstüne üstlük Türkçe karakterler de herhangi bir sorun

yaratmıyordu. Ama söz konusu dosya DOS ortamına taşındığında sorunlar başlıyordu.

Windows işletim sisteminin daha yeni sürümleri ile beraber dosya adlarının uzunluğu

konusundaki sorun giderildi. Hatta çok daha uzun dosya adları mümkün kılındı. Ama bu 44 Mehmet Emin Küçük, “Sayısal Koruma (Arşivleme) Stratejileri ve Bazı Uygulama Örnekleri”, Türk

Kütüphaneciliği, Sayı: 17-4, 2003, s. 348

30

kez aynı sorun tersine yaşanmaya başlandı. Platformlar arası dosya alış-verişlerinde

yaşanan Türkçe karakterlerle ilgili sorun ise (karşılıklı olarak) hala giderilebilmiş

değildir.45

Dosya isimlendirme ile ilgili olarak karşımıza çıkan başka bir sorun da, çok

sayıda dosyaya farklı isimler bulabilme ihtiyacıdır. Sayısallaştırılmış her bir sayfa farklı

bir dosyada yer alacağı ve dolayısıyla farklı bir isimle anılacağı için, her sayfaya farklı

dosya adı bulmak, dahası bu dosyaların hepsini bir arada tutup aralarındaki ilişkiyi ve

sayfaların sırasını da kaybetmemek de halledilmesi gereken önemli bir erişim

sorunudur. Hangi dosyada hangi belge ya da bilgilerin bulunduğu ve bunlar arasındaki

ilişki ve öncelik sıralarının bilinmesi için dosya adı ile içeriği eşleştirebilecek bir

araştırma aracı sisteminin üstveri tespit edilip bir yerlere kaydedilebilmesi

gerekmektedir.46

8.6. Saklama Sorunları

Sayısallaştırmanın önemli sorunlarından biri de saklama konusunda karşımıza

çıkmaktadır. Kullanıcıların sayısallaştırılmış yayınlardan sağlıklı bir şekilde

yararlanmasını sağlamak için öncelikle bu yayınların en uygun fiziki koşullarda ve

uygun şekillerde depolanmasını temin etmek gerekmektedir. Bilginin kaydedildiği

fiziksel ortamların herhangi bir zarar görmeden saklanabilmesi ve gelecek nesillere

aktarılabilmesi önemlidir. Bu anlamda kayıt ortamı kadar depolandığı alandaki fiziksel

koşulları da dikkate almak gerekmektedir.

Teknolojinin hızlı gelişimi bilgisayar dünyasında da hemen her şeyi birkaç yıl

içinde bütünüyle değiştirmektedir.

Bundan bir süre önce bilgisayarlarla uğraşmaya başlayanlar, o dönemde bütün

bilgileri delikli kartlar üzerine kaydetmekteydi. Sonra mucizevi bir ortam icat edildi: 8

inch’lik disketler. Yaklaşık bir dosya kağıdı boyutundaki bu manyetik ortama binlerce

kartın alabileceği bilgiyi kaydetmek mümkün olabiliyordu. Sonra bunların boyutları

ufaldı ve önce 5 1/4 inch’lik ardından 3.5 inch’lik disketler çıktı. CD’lerin

yaygınlaşmasıyla beraber, küçük dosyaların transferi için disket yerine Internet

kullanılmaya başlandı. DVD’lerin yaygınlaşmasıyla beraber CD’ler yavaş yavaş

45 Ataman, a.g.m., s.92 46 Ataman, a.g.m., s.93

31

ortalıktan çekilmeye başlamış bunların yerini yeni teknolojik ürünler almaya

başlamıştır.47

Blu-Ray (mavi ışın) teknolojisi diye tanınan ve tek bir diske 27 GB bilgi

depolamaya imkan tanıyan bu teknoloji, her aşamada kendisinden önce gelenden çok

daha yüksek kapasiteli depolama imkanı sunan gelişme çizgisinin, yalnızca bugün

gelinen noktadaki son örneğidir.48

Bütün bu süreç, çok uzun bir zaman diliminde değil son 25 yıllık dönemde

yaşanılan gelişmelerdir ve bu süreç bir kitap ve ya arşiv belgesinin ömrüne göre son

derece kısa bir süredir.

Donanım ve saklama ortamlarına paralel olarak işletim sistemleri de aynı hızda

değişmektedir. Bir zamanlar en yaygın sistem olan DOS’un yerini önce Windows 3.1,

sonra Windows 95, Windows 98, Windows 2000, Windows XP almıştır. Macintosh ya

da Linux dünyasında da durum farklı değildir. Başlangıçtan bu yana tek bir sistemde

karar kılarak platformlar arası geçişle ilgili sorunlar ortadan kaldırılmaya çalışılmış

olunsa dahi, aynı sistemin yeni versiyonları ile eski sürümleri arasındaki uyum

sorunlarından kurtulmak mümkün değildir.49

Sayısallaştırılan yayınlar ve bunların kayıtlı bulunduğu ortamların çeşitliliğinin

artması ve her birinin ayrı yazılım ve donanıma ihtiyaç duyması, kütüphaneleri zor bir

durumla karşı karşıya bırakmaktadır. Yayınların farklı formatlarda bulunması, bunlara

ait yazılım ve donanımların da depolanmasını gerektirmektedir. Bu durum yayınların ve

bu yayınlara ait yazılım ve donanımın hem depolanmasında hem de uzun dönem

korunmasında zorluklar oluşturmaktadır. Bu sorunu çözmek için yayınların bir veya

birkaç standart formata dönüştürülmesi uygun bir yol olarak öngörülmektedir.

Sayısallaştırılmış yayınların ve bunların kayıtlı olduğu materyalin depolandığı

ortamın yangın, sel, fırtına riski gibi doğal afetlerden etkilenme olasılığının da en aza

indirilmiş olması gerekmektedir.50

47 Ataman, a.g.m., s.94 48 B. Bozdoğan, Blu-Ray: Optik Teknolojide Renk Değişimi, Byte, 2004, s. 88-89. 49 Bekir Kemal Ataman, a.g.m. 94 50 M. Roper, “Koruma ve Konservasyon Servisinin Planlanması, Teçhizatlandırılması ve Personel İstihdam”, Bir

RAMP Çalışması, çev. N. İlemin, N. Büyükkırcalı, Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No:21, 1994, s.43

32

Sayısal ortama aktarılmış olan bu yayınlar istikrarlı bir ortamda depolanmalıdır.

Tercih edilen ısı ve nem oranları aşağıdaki gibidir.

• Manyetik ortam: sıcaklık: 18 C - Nem oranı: 35-40%

• Optik ortam: sıcaklık: 18-22 C - Nem oranı: 40-45 % 51

Negatif çevresel faktörlerin etkisine maruz kalan veya uygun olmayan

ortamlarda depolanan materyalin eski haline geri dönüştürülmesi için kullanılan bazı

teknikler vardır. Bu teknikler yardımıyla verilerin yenilenerek düzenlenmesi,

iyileştirilmesi söz konusu olabilmektedir. Söz konusu teknikler; ısı tedavileri, kimyasal

tedavileri ve ikili sayı sistemindeki bilginin tekrar tanımlanması ile ilgili çalışmaları

kapsamaktadır. Isı tedavileri; nemden etkilenen ortamı iyileştirerek bu bilgilerin tekrar

okunmasını sağlarken kimyasal tedaviler ise; tozlanmış, kirlenmiş bilgi depolama

ortamlarının temizlenerek tekrar kullanılabilir hale gelmesini sağlamaktadır.52

9. DÜNYADAKİ SÜRELİ YAYIN SAYISALLAŞTIRMA PROJELERİ

Yüzyıllar boyunca, dünya çapındaki her türden araştırmacı ihtiyaçlarıyla ilgili

bilgiye ulaşmak için gazetelerden yararlanmıştır. Sosyal, kültürel, tarihi ve birçok

konuda zengin bilgi kaynakları olarak öne çıkan gazete koleksiyonları hem yerel hem

uluslararası araştırmacılar için büyük önem taşımaktadırlar. Bunların korunarak gelecek

kuşaklara da aktarılması bu tür koleksiyona sahip kütüphanelerin en temel

görevlerinden biridir. Son 20 yılda internet başta olmak üzere iletişim alanında yaşanan

teknolojik gelişmelerle kazanılan imkânlar doğrultusunda bu tür koleksiyona sahip olan

kütüphaneler bu koleksiyonlarını sayısallaştırma yoluyla koruma altına almak için

çalışmalara başlamışlardır. Gerek her türlü yıpranmaya karşı yayınları koruma amacı

gerekse kullanıcıların daimi ve çoklu erişimine açmak gibi değişik amaçları yerine

getirmeyi hedefleyen bu çalışmalar ile koleksiyonlarını sayısal ortama aktarma yoluna

gitmişlerdir. 1950’li yıllardan itibaren mikrofilm yöntemi ile yürütülen bu çalışmalar

son 15 yılda yerini sayısallaştırma projelerine bırakmıştır.

51 The Legal Deposit of Electronic Publications, Hzl. Working Group of the Conference of Directors of National

Libraries (CDNL), Beijing, UNESCO, Aralık 1996, <http://www.unesco.org.webworld/memory/ legaldep.htm> (Erişim: 03 Mayıs 2011)

52 S. Ross, A. Gow, Digital Archaelogy: (The Recovery of Digital Material at Risk), London, British Library Reserch and Innovation Center, 1999, British Library Research and Innovation Report 108, s. 32

33

Genelde milli kütüphane veya ülkenin en büyük kütüphaneleri kanalıyla

yürütülen bu çalışmalar arasında önemli gördüğümüz iki projeden aşağıda kısaca

bahsettik.

9.1. British Library (İngiltere ) Burnley Newspaper Collection

Biritsh Library yapmış olduğu bir proje ile 18. Yüzyıla ait tarihi gazeteleri

sayısal ortama aktarmak için bir çalışma başlatmış ve Burney Koleksiyonunda bulunan

ve daha önce mikrofilme alınmış olan yaklaşık 650,000 civarındaki görüntüyü taramaya

başlamıştır.

1995 Mart’ında ekipman güncellenerek koleksiyonu taramak için tahmin edilen

süre yaklaşık on yıldan on sekiz aya düşürülmüştür.

Mart 1996’da proje sonlandığında yaklaşık 21 gb veri toplanmış ve aylık 6000

çerçevelik üretim/verim sağlanmıştı. Sonuçlara göre, erken dönemlere ait basılı

metinlerin sayısallaştırılması ile kabul edilebilir bir sayısal kaynak oluşturulabileceği;

ancak, uygun indeksleme araçları olmadan bu kaynak için erişim ya da kullanımın

mümkün olmayacağı ortaya çıktı. Günümüzde ise taranmış görüntüleri işlemek ve bir

web sitesi üzerinden metinlerin tümünü aramayla erişilebilir hale getirmek amacıyla

kütüphane daha fazla fon arayışını sürdürmektedir.

9.2. Avustralya Gazeteleri Sayısallaştırma Programı

Avustralya Milli Kütüphanesi, ülke kütüphanelerinde bulunan tarihi gazeteleri

sayısal ortama aktarmak için 2007 yılı Mart ayında, Avustralya Eyalet ve Bölge

kütüphaneleri ile işbirliği içinde bir program başlatmıştır. Kısaca ANDP (Australian

Newspaper Digitization Program) olarak anılan bu proje kapsamında aralarında 1803

tarihli Sidney'de yayımlanan ilk Avustralya gazetesinin de bulunduğu 1800-1950 yılları

arasında yayınlanmış ulusal ve bölgesel gazeteler taranarak ücretsiz olarak kullanıma

açılmıştır. Avustralya Gazeteleri Sayısallaştırma Programı uzun vadeli devam eden bir

program olup, 2010 yılı sonu itibarıyla 4 milyon sayfa sayısallaştırılmış, 40 milyon

makale, haber, ilan vb türdeki başlıklar taranabilir hale getirilerek ve Avustralya tarihi

ve kültürü hakkında araştırma yapacak araştırmacılar için online olarak kullanıma hazır

hale getirilmiştir.

34

II. BÖLÜM

ATATÜRK KİTAPLIĞI TARİHÇESİ VE KOLEKSİYONLARI

1. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN TARİHÇESİ

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü merkez

Kütüphanesi olan Atatürk Kitaplığı’nın kuruluş çalışmaları cumhuriyetin ilk yıllarına

kadar uzanmaktadır. 1926 yılında Mehmet Halit Bayrı’nın Şehremaneti

Mecmuası’ndaki “Şehir Kütüphanesi” adlı makalesinde 1924 yılında “Şehremaneti

Kütüphanesi” adıyla bir kütüphane açıldığı ve uzun süre faaliyetlerine devam ettiği

bilgisi verilmektedir.53 O yıllardaki Gazete haberlerine göre bu kütüphanenin sadece

belediye mensuplarına hizmet edeceği haber verilmesine rağmen kütüphane

koleksiyonunda yer alan “Şehir Kütüphanesi” damgalı kitaplar arasında belediye

mevzuatı dışında, halka hitap edecek tarih, edebiyat, sanat kitaplarında dahi bu

damganın olması, kütüphanenin sadece belediye personeline değil, halka da hizmet

verdiği kanısını uyandırmaktadır.54

Bugünkü Atatürk Kitaplığı’nı oluşturan Belediye Kütüphanesi kurma çalışmaları

dönemin vali ve belediye başkanı olan Muhittin Üstündağ başkanlığında, Ord. Prof. Dr.

Fuad Köprülü, Halil Etem, Dr. Süheyl Ünver, Osman Ergin, gibi her biri alanında

uzman kişilerden oluşturulan, bir komisyon tarafından başlatılmıştır.55

Komisyon ilk toplantısını 28 Şubat 1928’de Atatürk'ün Millî Mücadelenin

başlangıcında Şişli'de kiraladığı tarihi evde şimdi Atatürk Müzesi olarak hizmet veren

binada yapmıştır.

1929 yılında resmi olarak işe başlayan komisyon, sadece Atatürk döneminin

değil, Lale devrinden cumhuriyete kadar olan dönemdeki yapılan yenilikler veya

değişikliklerle ilgili her türlü resim, heykel, silah, kıyafet vs. eşyaların yanında, kitap ve

süreli yayın toplamaya başlamıştır. Çok kısa zamanda genişleyen koleksiyon için

Şişli’deki bina yetersiz hale gelince, burası Atatürk dönemine ait müze malzemelerinin

sergilenmesi için ayrılmış, kitap ve gazete koleksiyonları ile diğer müzelik malzemeler,

53 Mehmet Halit, “Şehir Kütüphanesi”, Şehremaneti Mecmuası, C. 2, S. 2, 1926, s. 401 54 Hüseyin Türkmen , “Cumhuriyet Devrinin ilk Belediye Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı Tarihi ve İçerisinde

Bulunan Değerli Eserler”, Notlar, S. 6, 2005, s.63 55 Nail Bayraktar, “Atatürk Kitaplığı”, Okumak. 1990, s.5

35

1931 yılında Beyazıt Meydanı’nda bulunan II. Bayezid Külliyesinin medrese kısmına

taşınmıştır.

Günümüzde Vakıf Hat Müzesi olarak kullanılan binanın bir koridoru ve o

koridor üzerindeki odalar müze malzemeleri, diğer koridoru ile odalar da kitaplar için

ayrılarak, ilgili hizmetler için düzenlenmiştir. Malzeme toplama işleri bu binada da

devam etmiş nihayet 10 Temmuz 1939 tarihinde düzenlenen bir törenle "Şehir ve

İnkılâp Vesikaları Müze ve Kütüphanesi" adıyla hizmete açılmıştır.

Belediye tarafından yürütülen çalışmalar hem resmi kurumlardan hem de halktan

büyük destek görmüş ve yapılan bağışlarla hem müze hem de kütüphane zengin bir

koleksiyon çeşitliliğine kavuşmuştur. Kısa zamanda büyüyen kütüphane ve müze

koleksiyonları nedeniyle yer sorunu baş göstermiş ve müze kısmı ayrılarak malzemeleri

1945 yılında Saraçhane’deki Gazanfer Ağa Medresesi'ne taşınmış ve kütüphanenin adı

"İstanbul Belediye Kütüphanesi" olarak değiştirilmiştir. Değerli bağış ve

koleksiyonlarla sürekli gelişme gösteren kütüphane, temeli 1973 yılında Cumhuriyet'in

50. kuruluş yıldönümü etkinlikleri kapsamında atılan ve 2 Kasım 1976'da Belediye'ye

devredilen Taksim'deki binasındaki hizmetine ise 3 Mart 1981 tarihinde başlamıştır.

Kütüphane hizmetlerine hâlen bu binada "Atatürk Kitaplığı" adıyla devam etmektedir.

2. ATATÜRK KİTAPLIĞI’NIN BÖLÜMLERİ

2.1. Giriş Bölümü

Binada modern kütüphaneciliğin gerektirdiği bütün birimler düşünülmüş olup,

binanın giriş katında konferans, seminer, film gösterimi, söyleşi ve benzeri etkinliklerin

yapıldığı 75 kişilik bir konferans salonu, yerli-yabancı kültürel ve sanatsal

zenginliklerin sergilendiği 75 m2’lik sergi salonu, kütüphaneye yeni satın alınan

yayınlar ile kütüphane tarafından çıkarılan yayınların sergilendiği fuaye ve vestiyer

bulunmaktadır.

2.2. Okuma Salonu

Orta öğretim öğrencilerinden her yaşta yetişkine hizmet veren bu bölümde;

tamamı açık rafta tutulan danışma kaynakları bölümü, Atatürk kitapları, İstanbul

36

kitapları bölümleri, Sanat Kitapları Bölümü, Ödünç verme birimi bu salonda

bulunmaktadır. Fotokopi hizmetleri de burada verilmektedir.

2.3. Süreli Yayınlar Bölümü

Atatürk Kitaplığı, 370 adet farklı gazeteye ait 9.000’in üzerinde gazete cildi ve

3.122 farklı dergiye ait 17.000’i aşan dergi cildi ile Süreli Yayınlar konusunda

Türkiye’nin en sayılı kütüphanelerinden birisidir.

Kütüphaneye gelen araştırmacılar bu kıymetli koleksiyonlardan sayısal tarama

ve arşivleme işlemleri biten eserlere okuyucu bilgisayarlarından, henüz sayısal ortama

aktarmaları yapılmayan eserlerden ise doğrudan yararlanabilmektedirler. Sayısal

ortamda bulunan yayınlar okuyucu istekleri doğrultusunda CD ya da DVD’lere

yazdırılarak okuyucuya verilmektedir.

2.4. Süreli Yayın Teknik Hizmetler Bölümü

Kütüphane koleksiyonunda bulunan her türlü süreli yayının kataloglama ve

satınalma ve yayın takip işlemlerinin yapıldığı bölümdür. Kart katalogların otomasyona

gecirilmesi işlemi devam etmektedir.

2.5. Nadir Eserler Bölümü

Kütüphanenin el yazma eserleri, Arap harfli (Arapça, Farsça ve Osmanlıca) ve

Latin harfli (İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca) nadir eserleri, harita ve kartpostal

koleksiyonu ile ilgili okuyucu ve teknik hizmetler bu birimde verilmektedir.

Dermesinde bulunan İstanbul ile ilgili gravür, albüm, kartpostal, yabancı

gezginlere ait seyahatnameler ve benzeri türdeki yayınlarla Türkiye’nin İstanbul konulu

en kapsamlı kütüphanesi olan bu bölümde kitapların ve albümlerin tamamının

kataloglama ve sınıflandırma işlemleri tamamlanmış ve ilgili datalar meraklısının

hizmetine sunulmuş bulunmaktadır.

Haritaların bilgisayar ortamında kataloglama işlemleri devam etmektedir.

Yaklaşık 10.000’i bulan koleksiyonun büyük bir kısmı sayısal ortama aktarılmış ve

kitap katalogları 4 cilt halinde yayınlanmış.

37

2.500’e yakını İstanbul’a dair 13.000’e yakın kartpostalın bulunduğu Kartpostal

Koleksiyonu da aynı bölümde bulunmaktadır.

Yazma eserlerin ise tamamının kataloglama ve sınıflandırma işlemleri bitmiş ve

kitap katalogları yayınlanmıştır.

2.6. Bilgi-İşlem Bölümü

1998 senesi Kütüphane Haftası’nda hizmete açılmıştır. Kütüphanede bulunan

başta Osmanlıca gazete ve dergiler olmak üzere nadir eserlerin sayısal ortama

aktarılması amacıyla kurulmuştur. 2004 yılında “Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv

Sistemi” (AKSAS) projesi ile yeni bir yapıya kavuşmuş olan birimde halen hem A0

hem de masaüstü tarayıcılar ile her türlü tarama ve yayınların tarama işlemleri

yapılmaktadır.

2.7. Teknik Hizmetler Bölümü

Kütüphanedeki el yazması eserler ile Arap harfli eserler hariç her türlü kitabın

kataloglama işlemleri bu birim tarafından yürütülmektedir. Kütüphane ve müzeler

müdürlüğüne bağlı olarak çalışan ilçe kütüphanelerinin tüm teknik işlemleri de bu

bölüm çalışanları tarafından yerine getirilmektedir.

2.8. Restorasyon ve Cilthane Bölümü

Kütüphanelerdeki koleksiyonlarının temel unsuru olan kağıt; gerek fiziksel,

gerek kimyasal ve gerekse biyolojik etkenlerden dolayı zaman içinde tahribata

uğramakta. Bunun önüne geçilebilmesi için Atatürk Kitaplığı bünyesinde bir

Restorasyon bölümü oluşturulmuştur.

Çeşitli nedenlerle tahribata uğrayan eserlerin kimyasal yapıları ve tahribat

dereceleri uzman personeller tarafından büyük bir titizlik ile incelenmekte. İnceleme

sonucunda belirlenen tahribatın tür ve derecesine uygun restorasyon yöntemleri

belirlenmekte, restorasyonun her bir adımı büyük bir dikkat ve titizlikle uygulanarak ve

kültürel mirasının korunması ve gelecek nesillere aktarılmasına olanak sağlanmaktadır.

38

Kütüphane koleksiyonuna dahil edilen yeni gazete ve dergiler ile her hangi bir

nedenle cildi bozulmuş ve zarar görmüş her tür kitap ve süreli yayın bu bölümde

ciltlenmektedir.

2.9. Kitap Deposu

Kütüphanenin ana kitap deposu zeminden üç kat aşağıdadır. Kitap deposu

500.000 cilt kitap alabilecek kapasitede olup Mayıs 2006 tarihi itibari ile yaklaşık

250.000 kitap ve süreli yayın cildi bulunmaktadır. Kütüphane dermesinin büyük bir

kısmı başta Osman Ergin, Muallim Cevdet, Fahrettin Kerim Gökay, İsmail Habib

Sevük, Kemal Salih Sel ve Muhsin Ertuğrul gibi 100’ün üzerinde hayırsever kişinin

bağışladığı eserlerden oluşmaktadır. Kütüphane dermesini bağışlar teşkil etmekle

birlikte son dönemde satın alma ağırlık kazanmıştır. Kütüphanedeki açık raflarda

bulunan kitaplar dışındaki her türlü süreli yayın ve kitaplar bu depoda çelik raflarda

koleksiyon adlarına göre aksesyon sistemiyle yerleştirilmekte, nadir eser kapsamında

olan yazmalar, albümler ve değerli diğer materyal opac raflarda tutulmaktadır.

2.10. Sağlama Bölümü

Kütüphanenin ihtiyacı olan her türden yayının temini ile bu bölüm

ilgilenmektedir. Bağış, değişim ve satın alma gibi yöntemler ile kütüphane koleksiyonu

zenginleştirilmekte ayrıca ülkenin çeşitli okul ve kütüphanelerinden gelen yayın bağışı

ile ilgili istekler değerlendirilerek ilgili kurumlara yayın gönderilmektedir.

3. ATATÜRK KİTAPLIĞI KOLEKSİYONLARI56

Atatürk Kitaplığı sahip olduğu derme yapısı ile hem ülkemizin hem de

İstanbul’un en önemli kütüphanelerinden biridir. Kütüphane koleksiyonunun çeşitliliği

ile yerli ve yabancı araştırmacıların tercih ettiği bir kütüphanedir.

Atatürk Kitaplığı’nı önemli kılan özelliklerden birisi de bu kütüphaneye

kitaplarını bağışlayan ilim, sanat, siyaset gibi alanlarda öne çıkmış bağışçılarının

olmasıdır. Bir çok bağışçısı bulunan Kütüphanenin en önemli koleksiyonları, Başta

Belediye Kitapları koleksiyonu olmak üzere, Muallim Cevdet, Ziya Emiroğlu, Talat 56

39

Bayrakçı, Osman Ergin, Yahya Recai Yok, Muhsin Ertuğrul, Seniha Bedri Göknil, Halit

Fahri Ozansoy, Behçet Kemal Çağlar, İsmail Habib Sevük, Tarık Zafer Tunaya, Kemal

Salih Sel, Fahrettin Kerim Gökay gibi ilim adamlarının bağışlamış oldukları

koleksiyonlardır.

Kütüphane dermesine temel teşkil eden, Belediye Kitapları koleksiyonunda

bugün itibariyle, 8311 cilt Osmanlıca, 7605 Türkçe, 10286 cilt İngilizce, Fransızca,

Almanca 160 cilt İtalyanca 91 cilt Lâtince 1722 cilt Ermenice 712 cilt Rumca 300 cilt

Rusça, 1386 cilt Arapça 290 cilt Farsça ve 200 cilt diğer dillerde yayın bulunmaktadır.

546 cilt salname, 319 cilt takvim, 38 atlas, 252 harita,46 cilt Kur'an, 406 cilt albüm, 482

cilt yazma eser ile beraber koleksiyon toplamı 33152 cilttir.

Ayrıca Osmanlıca ve yabancı dilde olmak üzere 2485 cilt gazete ile 5968 cilt

dergi ve 6426 cilt mükerrer kitap bulunmaktadır. Bu koleksiyondaki süreli yayınların

birçoğu nadir nüsha olup, Vakayı-ı Misriye, Takvim-i Vakayi, Tercüman-ı Ahval,

Ceride-i Havadis gibi ilk Osmanlıca gazetelerin yanında dünyada sadece Atatürk

Kitaplığı koleksiyonunda yer alan Enîn-i Mazlûm, Bâdiye ve Varlık gibi süreli yayınlar

da bulunmaktadır. Söz konusu dergi ve gazeteler bile dikkate alındığında kütüphanenin

Süreli yayınlar koleksiyonunun değeri bir kat daha artmaktadır.

Osmanlı’nın son Cumhuriyetin ilk dönemlerinde yaşamış bir ilim adamı

olan Muallim Cevdet ömrünün büyük bir bölümünü eğitim öğretim ve kitaplarla

dolu olarak geçirmiştir. Muallim Cevdet hayatın bütün maddi ve mânevi zevkini

yalnız kitapta bulmuş bir şahsiyet olduğundan, aç kalmak bahasına da olsa, bütün

varım yoğunu kitaba vermiş ve hayatında sade onlar için yaşamış bir insandır,

bırakmış olduğu koleksiyon bunun açık delili gibidir.

Zengin bir koleksiyona sahip olan Muallim Cevdet, bu eserleri, yakın

arkadaşları Osman Ergin, Dr. Süheyl Ünver ve Raif Yelkenci’ nin de destek ve

yönlendirmeleri ile ölümünden üç ay önce, O zamanki adıyla Belediye

Kütüphanesi’ne hediye etmiş ve henüz sağlığındayken kütüphaneye taşıtmıştır.

M. Cevdet'in sahip olduğu kitapların yaklaşık 3 bin ciltlik bir bölümü

Haydarpaşa lisesinde kalmış, Belediye Kütüphanesi ile Maarif vekaleti arasında

yapılan yazışmalara rağmen o eserler kütüphane koleksiyonuna dahil

edilememiştir. Atatürk Kitaplığı’nda önemli bir koleksiyon olarak yer alan

40

Muallim Cevdet Koleksiyonunda 4723 cilt yabancı dil, 2969 cilt Osmanlıca, 957 cilt

yazma olmak üzere toplam 8649 cilt eser yer almaktadır.

Kütüphanede bulunan önemli koleksiyonlardan biri de Ziya Emiroğlu

koleksiyonudur. Geneli Fransızca olan tarih, sosyoloji ve felsefe konularını içeren

kitaplarının toplam cildi 2118’dir.

Orman ve Maadin Nezareti Orman Umum Müdürlüğü Teftiş heyeti

Müdürlüğünden emekli Sıdkı Talat Bayrakçı, kitaplarının, ölümünden sonra

dağılmasını önlemek için kitap, albüm ve tablolarını Prof. Dr. Süheyl Ünver ve

Osman Ergin'in yönlendirmeleri ile kütüphaneye bağışlamıştır.

Bayrakçı, hayatta iken bizzat bu eserleri Kütüphaneye naklettirdiği gibi

tanzim etmiş olduğu resmî vasiyetnamesinde de bu hususları kayıt etmiştir.

Kütüphanemize bağışlamış olduğu 2551 cilt kitabın büyük bir kısmı Ormancılığa

ve Nebatata ait ise de bunların arasında tarihe, mezheplere ve bilhassa Bektaşiliğe

ait kıymetli eserler de bulunmaktadır. Koleksiyonda ayrıca bazı nadir yabancı

seyahatname ve albümlerle, Karagöz’e ait bir hayli kitap vardır.

41

III. BÖLÜM

ATATÜRK KİTAPLIĞI DİJİTAL ARŞİV SİSTEMİ

1. AKDAS (ATATÜRK KİTAPLIĞI SAYISAL ARŞİV SİSTEMİ)

TARİHÇESİ

Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda çok önemli bir yere sahip olan, gerek tarihi

gerekse bilgi değeri olarak eşsiz hazine konumunda bulunan süreli yayın koleksiyonunu

sayısal ortamda hizmete sunmak amacıyla tasarlanmıştır.57

AKDAS, Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda bulunan Osmanlıca ve yabancı süreli

yayınlar ile tarihi değeri olan eserlerin sayısal ortama aktarılması, internet ve intranet

üzerinden kullanıcı hizmetine sunulması için kurulan sistemdir. 1998 yılında

sayısallaştırma projesi olarak planlanan ve hayata geçirilen sistem, 2004 yılında

“Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv Sistemi” (AKSAS) olarak yeni bir yapıya kavuşmuştur.

Bu yeni proje ile şu ana kadar bilgisayar ortamına aktarılan Osmanlı dönemine ait yerli

ve yabancı dildeki süreli yayınlar, kitaplar ayrıca yazma eserler, harita, kartpostal ve

albüm gibi nadir eserler intranet üzerinden okuyucuların hizmetine sunulmaya

başlanmıştır. Ayrıca deneme ve tanıtım amacıyle kartpostal koleksiyonu görüntülerine

Internet üzerinden de ulaşılması sağlanmıştır.

1.2. Projenin Amaçları

Bu projenin amacı; Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda bulunan başta Osmanlıca

süreli yayınlar olmak üzere yazma ve basma nadir kitaplar ile albüm, kartpostal, harita

ve gravürleri sayısal ortama aktarmak ile üst veri bilgileri ile tanımlamak, sayısal

ortamda hizmete sunmaktır. Böylece kütüphanenin zengin tarihi koleksiyonunu

korumak, yıpranmalarını önlemek, çoklu erişime açarak bilginin hızlı dolaşımına katkı

sunmak ve hizmet hacmini ve kalitesini arttırmak, hızlı yedekleme gibi amaçlar da

yerine getirilmiş olmaktadır.

57 Hüseyin Türkmen., XXVIII. Melcom International European Association of Middle East Librarians, 28.

Annual Meeting, 19-21 June 2006

42

1.3. Projenin Aşamaları

Proje dört aşamada gerçekleştirilmiştir. Bu aşamalar

• Kütüphanede bulunan sayısallaştırılacak malzeme için gerekli olan

donanımın alınması ve kurulması,

• Sayısal ortama aktarılacak yayınlara ait bilgilerin görüntüleri ile birlikte

aktarılacağı veri tabanının oluşturulması ve gerekli yazılımların

hazırlanması.

• Üstveri işlemleri biten materyalin çekimi/taranması işlemleri ve

• Sayısal ortama aktarılan yayınların intranet ortamında hizmete sunulması

şeklinde sıralanabilir.

1.4. Projenin Hedefleri

Bu projenin tamamlanması ile;

• Yayınların, kullanım ve dolaşım kaynaklı bozulma ve yıpranmalarının

önlenmesi

• Oluşturulan ana kopyaların, her türlü tehlikeden -fiziki şartlar, savaş, doğal

afetler, nükleer felaketler ve sabotaj gibi- uzak olarak farklı coğrafi bölgede

ve yeraltı depolarda korunması ve gelecek nesillere en sağlıklı bir şekilde

iletilmesinin sağlanması,

• Kataloglama ve indeksleme işlemlerinin bilgisayar destekli olarak

hızlandırılması; buna bağlı olarak da sınıflama çalışmaları ilerledikçe

çıkabilecek problemleri anında çözme kabiliyetinin sağlanması,

• Sayısal ortamdaki yayınların intranet ve internet üzerinden dağıtım ve

sunumunun mümkün hale gelmesi ile bilginin daha hızlı ve daha etkin bir

biçimde paylaşılması hedeflenmektedir.

43

2. AKSAS (Atatürk Kitaplığı Arşivleme Sistemi) İş Akışı

Atatürk Kitaplığı’nda yapılacak olan sayılaştırma çalışmaları sırasında işlerin

hangi sıra ve şekilde yürütüleceğinin belirlenmesi amacıyla bir iş akış şeması

oluşturulmuştur. Oluşturulan bu iş akış şemasına göre AKSAS iş akışının işleyişi

aşağıdaki şekildedir:

Şekil 1. AKSAS İş Akış Şeması

2.1. Seçim Kriterleri

Atatürk Kitaplığı koleksiyonunda bulunan süreli yayınların hangilerinin sayısal

ortama aktarılacağı kütüphane yönetimi ve projede yer alan uzman personel tarafından

belirlenen bir yayın seçim politikasına göre yapılmıştır. Oluşturulan bu politikada öne

çıkan üç temel başlık şu şekildedir.

• Yayının tarihsel değerinin ne olduğu (yayın ve dönem tarihi, tek kopya olup

olmaması),

• Kullanım sıklığı (okuyucular tarafından en çok kullanılan yayınlar olması)

• Fiziki durumu (yıpranmışlık, tarama için uygun olup olmadığı).

44

2.2. Çekim Öncesi Kontrol ve Hazırlıklar

Sayısallaştırılacak koleksiyonun tespitinden sonra belirlenen yayınlar tarama

öncesi bir kez daha fiziki kontrolden geçirilirler, burada sayfa sayılarının

karşılaştırılması, yıpranmış ve ya bir nedenle eksilmiş olan sayfa ve sayıların tespiti

yapılır. Kat yeri açılamayan, yıpranmış veya hastalıklı malzemelerdeki olumsuzluklar

tespit edilip, çekim öncesi bu şartlar giderilir.

Sayfa halinde ya da ana yayının eki konumunda bulunan belgeler ile ilgili

tanımlamalar yapılarak yayınların fiziki durumu ve yayınlar arasındaki ilişki belirtilir.

Yapılan tanımlamalar bir tanım sayfasına rapor edilir ve bu sayfa sağlıklı bir

tarama da süreci için ilk sayfa olarak kayıt altında tutulur.

2.3. Tarama İşlemleri

Tarama işlemleri materyalin fiziki durumuna ve ebadına göre sayısal fotoğraf

makinesi ya da mevcut tarayıcılar ile (A4, A3 ve A0) ile yapılmaktadır.

Tarama işlemleri yapılırken yayınların tek seferde en iyi kalite ile yapılmasına

ve hassas yayınlar için uygun tarayıcılar ile işlemlerin yapılmasına dikkat edilmektedir.

Yayınların ısı ve ışıktan zarar görmemesi için soğuk ışıklı cihazlar ile tarama

yapılmaktadır. Başlangıçta sadece jpeg formatta taranan ve sayısal ortama aktarılan

yayınlar AKSAS projesi ile beraber Tiff olarak taranmaya başlanmış ve master kopya,

kullanım kopyası ve mini kopya olarak kayda alınmıştır. Atatürk Kitaplığı

koleksiyonunda bulunan süreli yayınların hemen hemen tümü ciltlidir ve bu yayınların

sağlıklı taranması için kullanılan tarayıcıların tarama tablası denilen kısımları

yükseklikleri ayarlanabilir iki platformdan oluşmaktadır.

Taranacak yayınlar tarayıcı platformları üzerine konularak taranacak sayfanın

bulunduğu kısım ile diğer kısmın yükseklikleri ayarlanarak her iki sayfanın da aynı

yükseklikte olması sağlanmaktadır. Bu sayede hem kameranın gördüğü sayfalar

arasında yükselti farkı olmaması sağlanmakta, hem de cilt sırtına bindirilen yük

azaltılarak cildin zarar görmesi engellenmektedir.

45

2.4. Tarama Çözünürlüğü

Sayısallaştırma işlemlerinde dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de

taramaların yüksek çözünürlükte yapılmasıdır. Atatürk Kitaplığı daha önce 200 dpi

olarak belirlediği tarama çözünürlüğünü 2004’ten itibaren değiştirerek Akdas ile

beraber bu konuda standart kabul edilen tarama modu ve çözünürlük ayarlarını

kullanmaya başlamıştır. Buradan hareketle kütüphanede kullanılmaya başlanılan yeni

değerler şunlardır:

• Basılı Metinler: 300 dpi/siyah beyaz

• Fotoğraflar: 300 dpi/gri tonlama / renkli

• Nadir Eserler: 300 dpi/gri tonlama / renkli

• Haritalar: 300 dpi/gri tonlama / renkli

• Görüntü ve Çizimler: 300 dpi/gri tonlama58

Bu ayarlara bağlı olarak taranan süreli yayınların 300 dpi çözünürlükte ve tiff.

formatında olması ve daha küçük çözünürlükteki görüntülerin çoğaltma işlemlerinin bu

kopya üzerinden yapılması uygun görülmüştür.

2.5. Görüntü Kalite Kontrolü

Sayısal ortama aktarılan yayınların tarama kalitesini kontrol etmek için gözden

geçirilmeleri gerekmektedir. Kontrol işleminde görüntünün belirlenen standartlara göre

daha koyu ya da daha açık tonda olması, görüntünün net olmaması, sayfa kenarlarında

görüntü bozuklukları ya da metin kayıpları ve kesikler olup olmadığı test edilip, hatalı

çekimler ve gerekli görülenler yeniden taranarak sisteme aktarılmaktadır. Görüntüler

önceden belirlenmiş standartlara göre arşivlik açısından uygun olan (kabul edilebilir) ve

ya arşivlik açısından uygun olmayan (kabul edilemez) olarak değerlendirilip, uygun

olmayan görüntüler sistemden silinerek yeniden tarama yapılmaktadır.

58 Hamza Kandur, “Elektronik Belge Yönetimi Sistem Kriterleri ve Referans Modeli”, V.2.0, Ankara, T.C.

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006, s. 71.

46

Şekil 2. Arşivlik açısından uygun olan çekim

Şekil 3. Arşivlik açısından uygun olmayan çekim

2.6. Dosya İsimlendirme ve Saklama

Taranan görüntüler kalite kontrol aşamasından sonra isimlendirme işlemine tabi

tutulmaktadır. Sistematik dosya isimlendirme, karşılıklı işlerlik ve sayısallaştırılan

yayınların sahipliğini göstermesi bakımından önemlidir. AKSAS projesinde

kullanılacak isimlendirme düzeni için yayının en başta demirbaş numarası, sonra sayı

numarası daha sonra sayfa numarası ve son olarak üç harfli dosya uzantısı ile bitecek bir

47

düzen oluşturulmuştur. Hasan Duman tarafından hazırlanmış olan Arap Harfli Osmanlı

Dönemi Süreli Yayınlar Katalogu ulusal bir referans kabul edilerek, dosya

isimlendirmedeki demirbaş numarası yerine sözkonusu bu katalogtaki künye sıra

numarası kullanılmaya başlanmıştır.

Sayısallaştırılan yayınlardan biri olan İkdam gazetesinin dosya isimlendirmesini

örnekleyerek bu aşamadaki işlemleri açıklayabiliriz. Arap Harfli Osmanlı Dönemi

Süreli Yayınlar Katalogunda 907. sırada bulunan “İkdam” gazetesi için serverda 00907

ismi ile bir klasör açılarak taranan görüntüler bu klasör içine aktarılmaktadır. Taranan

her görüntü daha önceden belirlenmiş olan bu isimlendirme dizisine uygun olarak

isimlendirilmektedir. Taranmış olan İkdam’a ait ilk sayının ilk sayfasının görüntü ismi

“00907_00001_00001.Tiff”, olarak düzenlenip, 00907 (İkdam ) dosyasına

kaydedilmektedir. Bu sayı dizisindeki ilk rakamlar “00907” İkdam gazetesini, dizinin

ikinci kısmında yer alan “00001” rakamları İkdam’ın ilk sayısını, üçüncü kısımda yer

alan “00001” rakamları da ilk sayının ilk sayfasını temsil etmektedir. İkdam’ın ilk

sayısına ait diğer sayfaların isimlendirmesi de aynı mantık ile kodlanarak

kaydedilmektedir. Sayıya ait sayfaların isimlendirmesi bitince bu görüntüler ilk sayıyı

temsil eden 00907_00001 ismi ile pdf formatında kaydedip diğer sayıların

isimlendirmesine geçilmektedir.

Bu isimlendirmenin dışında yayınların özel durumları nedeniyle istisnai

isimlendirmelerde mevcuttur. Sayı numarası her yıl yeniden “1” den başlayan süreli

yayınların isimlendirilmelerinde “00907.1908.00001.0001.Tiff” şeklinde o yılı belirten

rakamlarında yer aldığı bir isimlendirme kodu kullanılmamıştır.

2.7. Katalog ve İndeksleme

Sayısal ortama aktarılan süreli yayınların orijinali çok özel durumlar dışında

kullanıcı hizmetine sunulmamakta, sayısal kopyalar üzerinden erişime izin

verilmektedir. Dolaşımdan kalkan yayınların yıpranması önlenerek, orijinalliği

korunmakta ve hayatta kalma süresi uzatılmaktadır. Taraması ve dosya isimlendirmesi

biten sayısal ortamdaki yayınları yönetmek amacıyla bir veritabanına ihtiyaç vardır.

Atatürk Kitaplığı bu konuda bir File-Maker uygulaması olan Yordam programını

kullanmaktadır. Sayısal görüntüsü hazır olan materyallerin intranet ve internet

ortamında erişilebilir olması, bütünlüğünün sağlanması, bilgilerin tutarlılığı ve

48

korunması için o görüntülere ait künye bilgilerinin girişleri yapılmaktadır. Kullanılan

indeks alanlarının zenginliği yapılacak sorgulamaların süresini kısaltmakta ve bilgiye

hızlı bir şekilde erişmeyi sağlamaktadır.

2.8. Saklama / Depolama

Sayısallaştırılan yayınların nasıl ve nerede saklanacağı çok önemli bir konudur.

Atatürk Kitaplığı Koleksiyonunda bulunan yayınlar hem tarihi değer hem koleksiyon

büyüklüğü hem de içerdiği bilgi açısından oldukça önemlidirler.

Bu yayınları sayısal olarak arşivlemek için yüksek çözünürlükte taramak

gerekmektedir. Yüksek çözünürlükte taranmış yayınlar sayısal ortamda büyük alan

kaplamaktadırlar. Bu konuda çözüm olarak yayınların jpeg formatında taranarak daha

küçük dosyalar halinde arşivlenmesi uygun görülmüştür.

Atatürk Kitaplığı bağlı bulunduğu Kurumun ağ yapısına dahil edilmiş olup,

oluşturulan sayısal arşiv bu yapı içerisindeki serverda depolanarak, ağ bağlantılı olarak

erişime açık tutulmaktadır.

2.9. Erişim ve Yararlandırma

Her türlü işlemi bitmiş ve sayısal arşiv sistemi içine aktarılmış olan yayınların

yaralandırılması iki türlüdür. Kütüphaneye gelen kullanıcılara kütüphane içinde,

gelemeyenlere ise internet üzerinden yararlandırma hizmeti sunulmaktadır.

2.9.1. Kütüphane İçinde Erişim ve Yararlandırma

Araştırmacılar, http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm adresinde bulunan

arayüz ile sayısallaştırılan kaynakların hem bibliyografik bilgilerine hem de

görüntülerine erişim sağlamaktadırlar. Sistemin şu an kullanılmakta olan ara yüzü

aşağıdaki gibidir.59

59 http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm

49

Şekil 4. Süreli Yayın Arşivi Intranet Tarama Yüzü

Tez çalışmamız sürerken kütüphanede, intranet ve internet üzerinden erişim

sağlayan araştırmacıların sayısal kaynaklarla ilgili sorgulama ve diğer kullanıcı

hizmetlerini daha verimli olarak kullanabilmeleri için ara yüz ile ilgili yenileme ve

iyileştirme çalışmaları başlatılmıştır.

Sayısal ortama aktarılan kaynaklar intranet ortamında hem bibliyografik

bilgileriyle hem de görüntü olarak kurum içinde bulunan bilgisayarlar yardımıyla

çevrimiçi olarak taranabilmekte, istenilen yayınlar formlar ile sipariş edilmektedir. İstek

üzerine hazırlanan kopyalar CD ve DVD ortamında araştırmacılara verilmektedir.

2.9.2. Internet Üzerinden Erişim ve Yararlandırma

Atatürk Kitaplığı sayısallaştırmış olduğu yayınları uzaktan erişim ile kullanıma

açmıştır. Kullanıcılar internet üzerinde bulunan http://katalog.ibb.gov.tr/yordam.htm

adresindeki ara yüz ile sayısallaştırılan kaynakların sadece bibliyografik bilgilerine

erişim sağlanmaktadır.60

60 http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm

50

Şekil 5. Süreli Yayın Arşivi İnternet Tarama Yüzü

Araştırmacılar, tarama sonucu yayının sayısal ortamda olup olmadığını öğrenip

bu kaynaklar için e-posta ile siparişte bulunmakta ve CD ve DVD ortamlarında elde

etmektedirler.

51

DEĞERLENDİRME ve SONUÇ

Atatürk Kitaplığı Süreli Yayınlarının sayısallaştırma projesi, ülkemizde bu

alanda hayata geçirilmiş ilk projelerinden biridir. Bu proje, bu alandaki çalışmalara

öncülük yapmış ve daha sonra yapılacak olan sayısallaştırma projeleri için

cesaretlendirici bir rol oynamıştır.

Projenin başlangıcında yeterli Ar-Ge çalışmasının yapılmamış olması, teknik

altyapı ve planlama konusunda bazı eksiklikler yaşanmasına neden olmuştur. Proje

sürecine ilişkin yazılı belge üretilememiş olması da projenin zayıf yanlarından birisidir.

O günün bilişim teknolojik imkanları ışığında başlanılan projede, zaman içinde değişen

teknolojik gelişmelere ayak uydurmak için sayısallaştırma teknikleri, saklama

formatları, sunum ve dağıtım konularında sık sık değişik uygulamalara gidilmiştir. Bu

değişiklikler, oluşturulan sayısal arşive de yansımış ve sayısal koleksiyonda değişik

format ve çözünürlükteki yayınlar bir arada yer almıştır. Yeniden yapılandırılan

sayısallaştırma sistemi ile kabul edilebilir standartlarda tarama, tanımlama ve erişim

uygulamaları yapılmaya başlanmasına rağmen eski sistemin getirmiş olduğu

aksaklıklarla oluşturulan ürünler sistemde yer almaya devam etmektedir. Sayısal arşive

aktarılmış olan bu tür yayınların iyileştirilmesi ya da yeniden taranarak sayısal ortama

aktarılması gerekmektedir.

Halen devam eden sayısallaştırma projesi kapsamında, koleksiyonda

sayısallaştırması düşünülen binlerce cilt tarihi gazete ve dergi bulunmaktadır. Bu

sebeple böyle bir projenin çok uzun bir zaman dilimini kapsayacağı düşünülerek, Ar-Ge

çalışmalarının gözden geçirilerek her aşamanın yeniden planlanması, teknik donanımın

güncellenmesi, projenin sağlıklı yürütülmesi ve başarıya ulaşması için kurumun kararlı

olması ve oluşturulan politikaya uygun hareket etmesi gerekmektedir. Maliyet analizleri

yapılarak, gerekirse sayısallaştırma işlemlerinin hizmet alımı yolu ile yapılması

düşünülmelidir.

Sayısallaştırma projeleri, sağlanan teknolojik gelişmelere rağmen hala pahalı bir

yatırım olma durumunu korumaktadırlar. Böylesine pahalı bir yatırım konusunda başarı

sağlamak için kurumun daha önce yaşadığı olumsuz deneyimler de göz önünde

bulundurularak, bu konuda daha önce yapılan veya günümüzde de devam eden benzer

çalışmalar takip edilmeli, bu çalışmaları yapan kurum ve kişilerle iletişime geçilerek

52

onların tecrübelerinden yararlanılmalı, hem sayısallaştırılan kaynakların paylaşımı hem

de mali anlamda tasarruf etmek için ortak çalışmalar ve sponsorluklar yoluyla projeye

destek sağlanmalıdır.

Atatürk Kitaplığı süreli yayın koleksiyonunun sayısal ortama aktarılması projesi,

yerel bir proje olmakla birlikte hem ulusal hem de uluslararası alanda ses getirmesi

beklenen proje olarak ortaya çıkmıştır. Bu projenin uygulamaya konulması ile

oluşturulmuş olan sayısal arşivin paylaşıma sunularak hem tanıtım hem de gelir

anlamında ülke ve kurum ekonomisine katkılar sağlayacağı düşünülmelidir.

Günümüzde Avrupa Birliği bünyesinde kültürel mirasın korunması ile ilgili

olarak çalışmalar başlatılmış ve sayısal ortama aktarılan kültürel mirasın uluslar arası

paylaşıma açıldığı projeler hayata geçirilmiştir. Ülkemizde de bu tür çalışmalara olan

ilgi artmaya başlamış, kurumlar koleksiyonlarında bulunan el yazması eserler başta

olmak üzere tarihi arşiv belgeleri ve ilk basma kitaplar bazı kaynaklarını sayısal ortama

aktarmaya başlamışlardır. Yapılan bu çalışmalar kurumların kendi olanakları ile

yürütülen, kurumlar arası işbirliğine kapalı ve hukuki olarak altyapısı henüz tam

oturtulmamış çalışmalar olarak gözükmektedir.

Sayısallaştırılan materyaller için kullanılacak standartlar ve yönetimsel süreçler

tanımlanmamıştır. Bu nedenle sayısallaştırılan materyaller, bilgiler, arşivler ve veri

tabanlarının ortak bir platformda derlenmesi ve hizmete sunulması olanaklı değildir.

Atatürk Kitaplığı’ndaki sayısallaştırma çalışmaları “AKSAS iş akış şemasına”

göre yapılmaktadır. Atatürk Kitaplığı’nda gerçekleştirilen sayısallaştırma süreci

sonrasında ortaya birtakım uygulama önerileri çıkmıştır. Bu öneriler genel başlıklar

halinde şu şekilde sıralanabilir:

Ar-Ge çalışmaları başlatılmalıdır.

Sayısallaştırılacak yayınların toplu kataloğunun oluşturulması gerekmektedir.

Sayısallaştırılacak yayınların verimli kullanımı ve ileride tekrar işler

yapılmaması için bu çalışmanın acilen yerine getirilmesi büyük önem

taşımaktadır.

Teknolojik gelişmeler takip edilmeli, tarayıcı ve bağlı donanım güncellenmeli,

sistem devamlılığı sağlanmalıdır.

Sayısallaştırma işlemleri için standart kabul edilen format ve çözünürlüklerde

53

tarama yapılmalıdır.

Sayısal kaynaklar arşivsel koruma, kullanım ve web üzerinden sunum için ayrı

formatlar da kaydedilmelidir.

Kullanıcı ve araştırmacılar için kolay erişilebilir bir program arayüzü

tasarlanmalıdır.

İnternet ve intranet üzerinden erişime izin verilmelidir.

Uygun bir maliyet ile kullanıma sunulmalıdır.

Sayısallaştırma bilgiye erişim ve bilginin yaygınlaştırılması başta olmak üzere,

ulusal ve ulusalararası bilim ve kültür hayatına katkı sağlaması hedeflenmelidir.

Taranan materyalin verimli kullanılması için birebir incelemeye uygun donanım

temin edilmelidir. ( kullanıcı ekranlarının büyüklüğü, yüksek çözünürklü olması

gibi )

Günümüzde bilgi ve belge yönetim anlayışı artık belgeye dolayısıyla bilgiye

hızlı bir şekilde erişime odaklanmaktadır. Bunun en etkili yolu ise elimizde bulunan

materyalin sayısal ortama aktarılması ve hem uzaktan hem de çoklu erişime imkan

tanınarak hizmetin yaygınlaştırılması ile mümkün olmaktadır. Sayısallaştırma projeleri

bu anlamda önemli araçlardır. Bu projeler çoğaldıkça ve çalışmalar sonucunda elde

edilen ürünler paylaşıma açıldıkça, bunlara ihtiyacı olan araştırmacılar mekana bağlı

kalmaksızın bilgiye hızlı bir şekilde erişim sağlama şansı elde edecek ve böylece Bilgi

ve belgeye ulaşmak için harcanacak zaman ve maliyet konusunda tasarruf sağlanmış

olacaktır. Tasarruf yoluyla elde edilen para yeni teknolojilerin satın alınması, yıpranmış

yayınların restorasyonu ve saklama şartlarının iyileştirilmesi gibi konularda

kullanılabilecek, zamandan sağlanan tasarruf üretime aktarılabilecektir. Bu yeni

durumdan sadece araştırmacılar değil, kurumlar ve toplumlar da kazançlı çıkacaktır.

54

KAYNAKÇA

Altın, Ali Fuat. “Sayısal Teknolojinin Günümüz Fotoğrafçılığına Etkileri”.

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar

Enstitüsü. 2006

Ataman, Bekir Kemâl. Arşivlerde ve Kütüphanelerde Sayısallaştırma-Aysel Yontar’a

Armağan, İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004.

Bayraktar, Nail. Atatürk Kitaplığı, Okumak. 1990, s. 5

Bozdoğan, Bekir. “Blu-Ray: Optik Teknolojide Renk Değişimi”, Byte, 2004.

Bullock, A., Preservation of Digital Information: Issues and Current Status, 1999,

http://www.nlc-bnc.ca/publications/1/p1-259-e.html

Coyle, K., “Managing Technology: One World Digital”, The Journal of Academic

Librarianship, Vol: 32-2, 2006, s. 205-207.

Deren, A. S. “Sanal Ortamda Kültürel Miras Enformasyon Sistemlerinin Kurulması ve

Türkiye İçin Durum Analizi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul

(İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü), 2006.

Ergün, C., Kütüphanelerde Sayısallaştırma Projesinin Planlanması, 2007,

http://ab.org.tr/ab07/bildiri/60.doc

Halit, Mehmet, “Şehir Kütüphanesi”, Şehremaneti Mecmuası, C. 2, S. 2, 1926, s. 400-

402.

55

Hanlon, A., “A Brief Introduction to Metadata / Metadata Kavramına Kısa Bir Giriş”,

Bilgi Dünyası, çev. Mehmet Emin Küçük, Sayı: 2-2, 2001, s. 206-216.

Hodge, G., Metadata Made Simpler: A Guide for Libraries, Bethesda, MD: NISO,

2001.

İyicioğlu, Arif Levent, “Işık Algılama ve Görüntü Oluşturma Yöntemlerine Göre Dijital

Fotoğraf Makinelerinin İncelenmesi.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi

Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. 2006

Introduction to Metadata, Getty Research Institute, http://www.getty.edu/research/

conducting_research/standards/intrometadata

http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm erişim 24 Haziran 2011

http://katalog.ibb.gov.tr/yordamarsiv.htm erişim 24 Haziran 2011

Kandur, Hamza, “Arsivlerde Kullanıcı Hizmetleri ve Bilgisayar Kullanımı” , I. Milli

Arsiv Surası, 20-21 Nisan 1998, Tebliğler-Tartısmalar, Ankara 1998, s. 580

Kandur, Hamza, Elektronik Belge Yönetimi Sistem Kriterleri ve Referans Modeli, V.2.0,

Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006.

Kandur, Hamza, “Türkiye’de Kamu Kurumlarında Elektronik Belge Yönetimi: Mevcut

Durum Analizi ve Farkındalığın Artırılması Çalışmaları.” Bilgi Dünyası. c.12-1

2011, s.12

56

Küçük, M. E., Al, U.,” Metadata Kavramı (The Concept of Metadata)”, Bilgi Dünyası,

Sayı: 2-2, 2001, s. 169-187.

Küçük, M. E., Alır, G., “Sayısal Koruma (Arşivleme) Stratejileri ve Bazı Uygulama

Örnekleri: Digital Archiving Strategies and Some Significant Archive Projects”,

Türk Kütüphaneciliği, Sayı: 17-4, 2003, s. 340-356.

Küçük, M. E., Soydal, İ., “Sayısal kütüphanelerde Standartlar ve Protokoller: Standart

and Protocols for Digital Libraries”, Türk Kütüphaneciliği, Sayı: 17-2, 2003, s.

121-146.

Lee, S. D., Digital Imaging: A Practical Handbook, London, Library Association, 2001,

s. 4-9.

Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi “Bilişim Teknolojileri.

Görüntü İşleme Cihazları”, Milli Eğitim Bakanlığı. Ankara 2006

Moving Theory İnto Practice: Digital İmaging Tutorial-Delivery, Cornell University

Library/Research Department, 2000-2003, http://www.library.cornell.edu/

preservation/tutorial/technical/technicalD-01.html

Neproponte, Nicholas, Sayısal Dünya, çev. Zülfü Dicleli, İstanbul: Türk Henkel Dergisi

Yayımları, 1995.

Pandey, R., “Digital Library Architecture”, Paper B, DRTC Workshop on Digital

Libraries, March 2003, s. 1-16.

Reerink, Henriette, “Practice, Organisation and Quality Control of Digitization Project”,

Liber Quarterly, No.13, 2003, s.159-161.

57

Roper, M., Koruma ve Konservasyon Servisinin Planlanması, Teçhizatlandırılması ve

Personel İstihdam: Bir RAMP Çalışması, çev. N. İlemin, N. Büyükkırcalı,

Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi

Daire Başkanlığı, Yayın No:21, 1994.

Ross, S., Gow, A., Digital Archaelogy: The Recovery of Digital Material at Risk,

London, British Library Reserch and Innovation Center, 1999, British Library

Research and Innovation Report 108.

Russell, K., CEDARS: Long-term Access and Usability of Digital Resources, Ariadne,

1998, http://www.ariadne.ac.uk/issue18/cedars/

The Legal Deposit of Electronic Publications, Hzl. Working Group of the Conference of

Directors of National Libraries (CDNL), Beijing, UNESCO, Aralık 1996,

<http://www.unesco.org.webworld/memory/ legaldep.htm>

Türkmen, Hüseyin, Atatürk Kitaplığı Tarihi ve İçerisinde Bulunan Değerli Eserler”, BSV

Bülten. S. 58 2005, s.63.

Türkmen, Hüseyin, Atatürk Kitaplığı Akdas Projesi. MELCOM International -

European Association of Middle East Librarians, 28. Annual Meeting, 19-21

June 2006.

United Nations Archives and Records Management Section-2006, Guideline on

Records Digitisation, http://archives.un.org/unarms/en/unrecordsmgmt/

unrecordsresources/guideline.htm

University of Virginia Community Digitization Guidelines, Charlottesville, VA,

University of Virginia, February 8, 2006, s.1-21. http://www.lib.virginia.edu/

digital/reports/uva_digitization_guidelines.html

58

Weibel, Stuart, “Metadata: The Foundations of Resource Description”, D-Lib

Magazine, July,1995, http://www.dlib.org/dlib/july95/07/weibel.html

Youngs, Karla, “Managing The Digitisation of Library, Archive and Museum

Materials”, Technical Advisory Service For Images (TASI), Bristol, 2001, s. 9-

11, http://www.bl.uk/services/preservation/dig.pdf