8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
1/127
I. BLM
GRBiyoloji Bilimi ile ilgili almalar ilk olarak M.. 384322 yllarnda
Aristo zamannda grmekteyiz. Biyoloji biliminin geliimi zellikle 1950lerden
sonra olmutur. Son yllarda yeni sitolojik ve biyokimyasal analiz yntemlerinin
gelitirilmesi buna ilave olarak bytc aletlerin (mikroskoplarn) daha da iyi
hale getirilmesi ile canllarda yapsal ayrntlara inilmitir (rnein, ok sayda
bitki (rnek:Arabis thaliana, Brassicaceae)ve nsan genom projesi gibi).
Bilindii gibi doa canl ve cansz varlklar iermektedir. Biyolojibiliminin konusu doadaki tm canl varlklardr. Bu noktada canlln ne anlam
tad ve canl bir organizma ile cansz varlklar arasndaki farkllklara
deinmek yerinde olacaktr. Bu amala nce canl organizmalarn ilevsel
zellikleri ile yapsal zelliklerinin anlalmasnda yarar vardr. Canll
organizmadan da yansyan grntler biiminde izleyebiliriz.
Canl birey ister tek, isterse birok hcreden olusun aada belirtilen
zellikleri ile cansz yaplardan farkllklar gsterir.
1. Tm canllar metabolizma (madde deiimi) yeteneine sahiptirler.
Metabolizma ise beslenme, solunum ve sentez gibi temel canllk olaylar ile bu
olaylar yaratan tm ilevleri kapsamaktadr. Metabolizma; Anabolizma ve
Katabolizma olmak zere iki temel olaya dayanr.
a.Anabolizma veya assimilasyon:
Canllarn yaam iin gerekli ham maddeleri dardan almalar ve bu
maddeleri canl yapya dntrmeleridir.
b. Katabolizma veya disimilasyon:1
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
2/127
Canlnn kendi yapsndaki maddelerin bir ksmn paralayarak enerji
oluturmasdr. Bu kazanlan enerji ile mevcut ham maddeler canl yapya
katlmakta ayrca dier tm canllk ilevleri de gerekletirilmektedir. Canl
Organizmada solunum enerjisi hareket biimine dnebilmekte, koruyucu
fiziksel davranlara neden olabilmektedir. Sentezlenen rnler ya organizmann
eitli nedenlerle ypranm bulunan yenilenecek ksmlarna eklenmekte veya bu
maddeler dorudan doruya bymeyi salamaktadr. Bylece yaayan
organizmalar salad enerji sayesinde eitli ham maddelerin katks ile byme
zellii gstermektedir.
2. Canllar bymeden sonra ortaya kan blnme ve sayca art ile canl
organizmaya zg kendi benzerlerini oluturabilme zelliine sahiptirler. reme
yetenei ynnden hi bir canl tr baka bir canl organizmaya
benzememektedir.
3. Farkl ortamlarda uyarlan her organizmann kendine zg davranlar
vardr. Yani her canl darya kar kendine has davranlarda bulunur.
4. Her canl organizma hcresi, canly oluturan ve canllk zelliklerini
tayan temel materyal olan Protoplazma ierir.
Canl organizma, ortamn olumsuz etkilerinden adaptasyon veya uyum
zellii ile kurtulabilmektedir. Adaptasyon ve mutasyonlar yolu ile de canllarda
evrim olay ortaya kmaktadr. evreye adapte olan canl organizmalar
canllklarn devam ettirebilmekte, evre artlarna uyamayanlar ise doalseleksiyon sonucu yok olmaktadrlar.
Biyoloji kelime anlam hayat ya da yaam bilimidir. Bu szck
Yunancadan kkenlenmitir. Yunanca bios=yaam, hayat, logos=bilim
demektir. Biyoloji madem ki hayat bilimi demektir, u halde hayat ve canlln
kkeni nedir? Bilim adamlar uzun yllar hayatn tam bir tanmn yapabilmek2
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
3/127
iin uramlardr. Yukarda da belirtildii gibi gnmzde canll yalnzca
canl organizmalardan da yansyan morfoloji ve hareketlerine gre
nitelendirmekteyiz. rnein canllarn domas, bymesi, hareket etmesi,
kendine benzerleri meydana getirmesi, uyartlabilmesi ve ortama uyabilmesi gibi
zellikleri en nemli canllk gstergeleridir.
Biyoloji biliminde hayvanlar alemini ieren bilim kolu Zooloji, bitkileri
ieren ise Botanikveya Fitoloji bilim koludur. Bu bilim dallar da kendi iinde
tanmlarn kapsayan bilim dallarna ayrlmaktadr. rnein; Taksonomi,
Anatomi, Sitoloji, Morfoloji, Patoloji, Ekoloji, Genetik gibi. Biyoloji bilimindeki
iki koldan biri olan Botanik ierisinde Anatomi ve Morfolojinin nemli bir yeri
vardr. Bitki Anatomisi ve Morfolojisinin konusu, bitkilerin tm hcresel
zelliklerden balayarak, dokularn (i organlar) ve d yaplarn (organlarn d
grnleri) incelemektir. Bitkisel dokularn tespiti iin mikroskobik
incelemelerden yararlanr. D morfojik zelliklerinin incelenmesi iin ise
mikroskobik incelemelere ou zaman gerek duyulmaz.
Botanik Biliminin snflandrlmas:
A. Genel botanik. I. Morfoloji, 1. Sitoloji (Hcre bilimi), 2. Histoloji
(Doku bilimi), 3. Organografi (Organ bilimi), a. organografi, b. D
organografi. II. Fizyoloji, 1. Madde deiimi (metabolizma) fizyolojisi, 2.
Byme gelime fizyolojisi, 3. Hareket fizyolojisi. III. Genetik.
B. Sistematik.
II. BLM
3
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
4/127
BTK MORFOLOJS VE ANATOMSNN BLMLER
Anatomi
Sitoloji (Hcre bilimi)Histoloji (Doku bilimi)
Morfoloji (D organografi veya d organ bilimi)
ANATOM
STOLOJ (Hcre bilimi)
Organizmalar oluturan yap talar hcrelerdir. Hcre ve hcre
kapsamnda yer alan oluumlar inceleyen bilim dal sitoloji veya hcre
biyolojisidir.
Hcre tanm ilk kez 1665 ylnda mikroskop geliimi almalar srasnda
bir ngiliz Fiziki Robert Hooke tarafndan ortaya atlmtr. Robert Hooke, ie
mantarndan ald ince kesitlerde bal peteine benzer blmelerle evrelenmi
boluklara cellula (Hcre) ismini vermitir. Bu bulgusu ile Robert Hooke sitoloji
alannda ilk adm atan aratrc olmutur. Grew (1671) ve Malpighi (1872) bu
hcreleri ilk kez bitkisel dokularda gzlemilerdir.
Daha sonraki yllarda Schleiden (1838) bitkiler, Schwann (1839)
hayvanlar iin bir hcre teorisi kavramn savunmulardr. Bu teoriye gre
aratrclar zar, protoplazma, ekirdek ve nukleolustan oluan hcrelerin
birleerek bitkisel ve hayvansal dokular oluturduunu vurgulamlardr. Hugo
Von Mohl (1846) isimli aratrc hcrenin iini dolduran maddeye Protoplazma
ismini vermitir. Virchow (1855) hcrelerin hcre blnmesi ile oaldklarn ve
bir hcrenin yine bir hcreden olutuunu belirtmitir. Max Schultze (1861),
hcreyi tm canllk zelliklerini gsteren ve ekirdek tayan bir protoplazma
eklinde tanmlamtr. Klriker (1862), ekirdeku evreleyen protoplazmay
Sitoplazma olarak isimlendirmitir. Strasburger ve Flemming (1875) ekirdekun4
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
5/127
blnme evrelerini izleyerek hcre blnmesine ve dolaysyla kaltm bilimine
byk katkda bulunmutur.
Hcreyi incelemede kullanlan yeni mikroskoblarn ve buna paralel olarak
yeni kimyasal yntemlerin gelitirilmesi ile bu alanda yaplan almalarda byk
aamalar kaydedilmitir. zellikle faz kontrast ve elektron mikroskobunun kefi
1950li yllardan sonra hcre ve organellerinin ultra strktrel zelliklerinin
ortaya konmasnda en etken faktr olarak rol oynamtr.
Hcrenin yaps ile ilevi arasnda ok yakn bir ilikinin dikkati ekmesi
en ilkel canl organizmalardan insana kadar zellikle kaltsal ve metabolik
olaylarn gereklemesinde molekler bir dzen kontrolnn geerli olduu
belirlenmitir. Bu ekilde eitli biyolojik olaylarn molekler dzeyde akla
kavuturulmas almalarn ieren Molekler Biyoloji ismi ile yeni bir bilim
dal gelimeye balamtr. Bu bilim dal organizmalarn birbirinden farkl
olularnn organizmay oluturan makromolekllerin farkl dzenlenilerinden
ileri geldii gereini getirmitir.
Bylece ilk kez 1665 ylnda Robert Hooke tarafndan kullanlan hcre
tanm gnmzde olduka geni bir anlam kazanmtr. Hcrelerin ekli ve
byklklerinin organizmann fonksiyonu ile yakn bir ilikisi vardr. Hcrelerbelli karekteristik ekillerde olabilmekte, ancak bazen hcreler ekillerini baz
koullar altnda deitirebilmektedir.
Bitkisel doku hcreleri ekil bakmndan ok byk farkllklar
gstermektedir. Bunlar drtgen, okgen (ok yzl), eliptik, erit, spiral veya bir
yldz eklinde olabilmektedir.
Hcrelerin boyutlar mikrondan milimetre hatta santimetreye kadar
deiebilmektedir. En kk hcreler bakteriler alemine aittir (0.2 m). Bitkihcrelerin enine ap 10-100 m arasnda deimektedir. Ancak bu snrlar aan
byklkte hcrelere de rastlanlmaktadr. Birok bitkinin epidermal yzeyindeki
epidermal hcreler veya ty hcreleri plak gzle grlebilecek byklktedir.
Ayrca, bitkilerin destek dokularnda yer alan sklerankima liflerinin boylar 20
5
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
6/127
mmye, salg sisteminde bulunan ve st ieren st borularnn uzunluklar bazen 1
veya 2 metreye varabilmektedir. Bunun yannda ieksiz bitkilerdenAcetabularia
bir apka, bir sap ve kayalara tutunmaya yarayan rizoitleri ile gzle grlebilecek
byklkte tek bir hcredir. Buna karn ancak tek bir nukleik asit molekl ve
bir protein klftan oluan virsler elektron mikrokobunun en byk bytmeleri
kullanldnda grlmektedir.
Yksek bitkilerde olduu gibi ekirdek sitoplzmadan ayrlm hcrelere
karyotik hcreler, ekirdek ierii sitoplzmaya karm olan hcrelere de
prokaryotikhcreler ismi verilmektedir. Bakteriler, mavi-yeil algler prokaryotik
hcreler snfna girmektedir. karyotik hcrelerde grlen yapsal ve fonksiyonel
zelliklerin ok basit olarak Prokaryotik hcrelerde gereklemesi, bunlarn hcre
biyolojisi aratrmalarnda byk bir neme sahip olmasna neden olmutur.
Clowes ve Juniper (1968) yaptklar aratrma sonucunda her hcrede
yaklak 1 ekirdek, 20 plastid, 700 mitokondri, 400 diktiyozom, 500.000 ribozom
ve 500 milyon enzim molekl bulunduunu bildirmilerdir.
Tipik bir bitki hcresinde u ksmlar bulunmaktadr(ekil 1 A, B).
-Hcre eperi-Protoplazma
Sitoplazma
Hcre organelleri
Plastidler
-Kloroplast, Kromoplast, Levkoplast, Mitokondri,
Diktiyozom (Golgi), Vakuol, Ribozom, Sentrozom.
-ekirdek
HCRE EPER
6
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
7/127
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
8/127
8
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
9/127
9
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
10/127
Hcre eperinde Meydana Gelen Farkllamalar
1. Odunlama
Hcre eperinin selloz miselleri arasna ligninin katlmasyla meydana
gelir. Kimyasal yaps vanilin, koniferin gibi aromatiklerden oluur. Hcre
eperinin her tabakas da odunlamaya katlabilir. Fakat orta lamel ve primer
eper sekonder epere gre daha fazla ligninleme gsterir. Odunlama ile eperin
esneklii azalr fakat buna karlk direnci ve dayankll artar. Odunlama odundokusunu oluturan hcreler ile sklerankima hcrelerinde grlr. Odunlam
eperler sodyum hidrosit ve kalsiyum bislfit ile kaynatlrsa lignin erir ve geriye
sadece selloz kalr. Suni ipek fabrikalarnda bu metod kullanlr.
2. Mantarlama
eperin selloz miseller arasna suberin maddesinin girmesiyle oluur.
Suberin kimyasal olarak yaa benzer. Mantarlaan hcre suya ve gazlara kargeirgenliini azaltr. Bu nedenle mantarlaan hcreler lme mahkum hale gelir.
Mantarlama, mantarlam koruyucu dokuda grlr.
3. Kutinleme ve Kutiklleme
Her ikiolayda da kutin maddesi rol oynar. Selloz miseller arasna kutin
girmesiyle meydana gelir. Bu olaya kutinleme denir. Suberine benzer. Kutin
hava ile temas olan epiderma hcrelerinin zerinde kutikula ad verilen bir
tabakann oluumunu salar. Kutikula oluumuna ise kutiklleme denir. Her iki
olay da daha ok eperin da bakan ksmlarnda meydana eldii iin suya kar
geirgenlii azaltr ve bitkiyi su kaybndan korur.
10
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
11/127
11
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
12/127
4. Mumlama
Bazen kutikula zerinde mum ad verilen ve kimyasal yaps suberin gibi yaa benzeyen bir yap kaplar. Epiderma kutin tabakasna kar mumlama ile daha az
geirgen olan bir durumla kar karya kalr.
5. Mineralleme
Hcre eperinin yapsna silis ve kalsiyum karbonat veya oksalat gibi tuzlarn
katlmasyla meydana gelir. Silisleme ile eper daha sert ve daha gevrek bir hale gelir.
Epiderma parenkima hcrelerinde gzlenen sistolit kristalleri tamamen kalsiyum
karbonat birikimleri sonucu oluan yaplardr.
6. Pelteleme ve Zamklama
Hcre eperi baz durumlarda msilaj (pelte) veya zamk haline geebilir.
zellikle su bitkilerinde ve birok bitki toumlarnda msilaja ok rastlanr. Linumda
(Keten) tohumlarda bol miktardadr. Zamk ise tamamen bitkinin herhangi bir yara
(travma) almas ile oluan ve eperin peltemsi olmasn salayan maddedir.
Geitler
Komu hcreler arasndaki ilikiyi salamak amacyla eperle yer yer
kalnlamam blgeler kalr. Bu blgelere geit denir. Geitler iki hcre arasndaki basit
deliklerden ibaret olmayp arada geit zar ismini alan bir zar vardr. Geit akl ile
geit arasndaki ksma geit odas denir.
1. Basit Geit: Eer geit odasnn iki taraf da birbirine paralel ise bu tip
geitlere basit geit ad verilir. rnek: Parenkima hcreleri arasnda (ekil 6, 9) grlen
geitler bu tiptir.
2. Kenarl Geit: eperde geit akln daraltacak bir knt meydana gelirse
bu kntya geit kenar denir. Byle geitlere de kenarl geit denir. Kenarl geitlerde
geit odas olduka byktr. Geit ortasnda grlen kalnlamaya torus, kalnlk
kenarndaki blgeye de margo denir(ekil 6, 7, 8, 9). Trake ve trakeidlerde grlr.
12
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
13/127
3. Yar Kenarl Geit: Baz durumlarda komu hcrenin tipine (durumuna) gre
bir kenarl geit bir basit geidi tamamlayabilir. Bu tip geitler yar kenarl geitlerdir.
Trake veya trakeid yannda parenkima varsa yar kenarl geitler grlr(ekil 6, 8).
13
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
14/127
Plazmodesma (Plasma ba)
Hcreler arasndaki geitlerden baka, hcreler arasnda bulunan daha ince
yaplara denir. Esas olarak komu hcrelerin protoplastlar arasnda ok ince
yapdaki plazma kprlerinden ibarettir. Tamamen canl hcrelerde bulunur ve
lm halinde hcre ierii ile birlikte kaybolur. Geit bulunmayan hcrelere de
rastlanr. Bu yaplarn varl protoplaslarn bamsz birer yap olmadn bize
gsterir(ekil 10).
Hcre Aras Boluklar
Tek hcreli organizmalarda hcre gereksinimi olan gazlar bulunduu
ortamdan direk olarak elde edebilir. Dokuyu meydana getiren hcreler eer bir
yzey oluturuyor ise madde al-verii bu yzey ile yaplabilir. Ancak doku
halindeki hcreler birbirine skca bal kitlesel yaplar meydana getiriyorlarsa
dar ile i blge arasnda ilikiyi salayan hcre aras boluklar adn alan bir
takm aralklar meydana gelir.
a. izogen hcre aras bolukHcreler arasndaki bir takm blgeleri bu hcrelerin yzey gerilimi ile
birbirine itmesiyle oluabilir. Parankima hcrelerinde ve salg kanallar ile salg
ceplerinde bu tip boluklara rastlanr(ekil 11 a).
b. Lizigen hcrearas boluk
Baz hcrelerin eperlerinin eriyerek ortadan kalkmasyla oluurlar. rnek:
Zea mays ve yine salg kanallar ile salg cepleri de bu tip boluklar ierir (ekil11 b).
c. Reksigen hcre aras boluk
Komu hcreler arasndaki byme farkndan dolay az byyen
hcrelerin eperlerinin gerilim sonucunda kopmas nedeniyle oluur (ekil 11 c).
rnekEquisetum (Atkuyruu).14
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
15/127
15
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
16/127
STOPLAZMA16
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
17/127
Canl hcre stoplazmas saydam ve yar sv bir madde halindedir.
Stoplazmann esasn % 8590 orannda su ve polipeptid zincirleri oluturur.
Tuzlar karbonhidratlar ve dier suda eriyen maddeler kollodial ekilde bulunurlar.
Dnda ektoplazma bulunur. Viskozitesi yksek olan bu ksmn dnda
ise lipoprotein yapda olan plazma zar denen bir zar yer alr. Ektoplazmann i
ksmnda ise daha akkan olan endoplazma bulunur. Endoplazma ierisinde ise
protoplazmik yaplar mevcuttur. Bunlar Mitokondriler, Plastidler, Diktiyozom
(Golgi), Mikrozom, Ribozom gibi organellerdir. Plazma zar hcre zsuyu ile
dolu Vakuoln etrafn da evirir. Vakuol zarna tonoplast denir.
Yksek bitkilerde plazma kitlesinin sirklasyon ve rotasyon yapt
belirlenmitir. Sirklasyon hareketi ya merkezden evreye veya evreden merkeze
doru iken, rotasyon hareketinde stoplazma tm ierii ile hcre membranna
paralel hareket eder. Yaplan aratrmalar sonucunda stoplazmik akmn
hcrelerdeki ince mikroflament demetleri ile ilikili olduu saptanmtr.
Rotasyon daha ok su bitkilerinde (rnek: Elodea) grlr. Bu harekette
sitoplazma hcre eperine (evreye) paralel hareket eder. Sirklasyon ise gerek
eper gerekse de vakuol blen sitoplazma kprlerinde merkezden evreye,evreden merkeze doru hareket eder. Bu hareket ise kara bitkilerinin tylerinde
grlr.
Mitokondri
Mitokondri, hcre organelerinden biridir. Yunanca mitos (iplik) ve
khondrion (tane) kelimelerinden retilmitir. Boylar 0,2-5 mikron arasnda
deiir. ekilleri ise ovalden ubua kadar deikenlik gstermektedir. D ve i
zarlara sahiptir. Zarlar ift katl fosfolipid tabaka ve bunun iine gml
proteinlerden oluur; yapsal olarak hcre zarna benzer. Mitokondrial matriks
eitli enzimlerin yan sra ribozomlar ve kk bir miktar da DNA molekl
barndrr. Hcre iindeki hayatsal olaylara gerekli enerjinin %95'ini salarlar.
17
http://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcrehttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Organel&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Yunancahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Mikronhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Mikronhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipid&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Proteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/DNAhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Organel&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Yunancahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Mikronhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipid&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Proteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/DNAhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
18/127
Solunum, oksidasyon ve fosforilizasyon iin gerekli enzim ve koenzimlere
sahiptirler.
Diktiyozom (Golgi)
Diktiyozom, ekirdee yakn sentriyoln civarnda bulunan kanalck ve
kesecik sistemidir. Yzeyi tek bir zarla evrili ve 7-8 kesecikten olumutur.
Kremsi dilim eklinde ve a grnldr.
Granlsz endoplazmik retikuluma benzer, yani zerinde ribozom
bulunmaz. Diktiyozom, salg yapan hcrelerde iyi gelimitir. Diktiyozomlar
lizozomlarn olumasnda da etkilidir. Lipoprotein, glikoprotein ve selloz gibi
maddelerin retilip, salglanmasn salar. Hcre zar yapmnda grevlidir.
Gerektii zaman yalar depolar. Diktiyozomlar son zamanlarda hcre zarnn
zglln saptamada, nemli grev almas nedeniyle sklkla aratrlmaktadr.
Yasslam keseciklerden ibaret bir yaps vardr. Bitkisel hcrelerdeki
ular hafife ikin bask keseciklere diktiyozom denir. Bu yaplarn salg ile
ilgili olduklar tespit edilmitir.
Ribozom
170230 byklnde nkleoprotein molekllerinden yaplm zarsz,
kremsi, en kk hcre organelleridir. Kresel veya oval ekillerde olabilirler.
Ribozomlar hcrenin protein sentez yerleridir. Endoplazmik retikulum ya da
ekirdek zar zerinde dizilmi olarak ya da sitoplzmada dank olarak
bulununabilir. Hcrelerde ya tek tek ya da ok sayda ribozomun birlemesiyle
oluan boncuk dizisi eklindedir. Gen ve zellkle protein sentezi yapan
hcrelerde saylar fazladr.
PLASTDLER
Plastidler, bitki hcrelerinin stoplazmasnda yer alan, morfolojik yaplar,
ierdikleri pigment ve ilevleri farkl olan protoplazmik yaplardr. Plastidlerin ekilleri
olduka deiiklik gsterir. Genel olarak ift zar yapsndadrlar. %50 protein, %35 lipid,
%7 pigment, az oranda DNA ve RNA ieriinden oluurlar. Kendi DNAlarna (ctDNA)
18
http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Solunum&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Oksidasyonhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Oksidasyonhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosforilizasyon&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosforilizasyon&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Enzimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Koenzimhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sentriyol&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcrehttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lizozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lipoproteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Glikoproteinhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sel%C3%BCloz&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ya%C4%9F&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Sitoplazmahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Protein_sentezihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Solunum&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Oksidasyonhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosforilizasyon&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Enzimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Koenzimhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sentriyol&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcrehttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lizozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lipoproteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Glikoproteinhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sel%C3%BCloz&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ya%C4%9F&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Sitoplazmahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Protein_sentezi8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
19/127
sahip olmalar, plastidlerin nkleuslardan ayr olarak kaltlabilecei hakknda ne
srlen fikirleri kuvvetlendirmektedir.
Genel olarak bakteri, mavi alg ve mantarlarda bulunmaz. Ancak mavi alglerde
kromotoplozma denen ksmlarda renk maddeleri toplanmtr. Plastidlerinsnflandrlmasnda, bu yaplarda pigmentlerin varl ve yokluu rol oynamaktadr.
I. Kromotoforlar: Renkli olan ve renk maddesi ieren plastidlerdir.
Kloroplastlar, klorofil tayan plastidlere denir.
Kromoplastlar, klorofil tamayan renkli plastidlerdir.
II.Levkoplastlar: Renk maddesi tamayan plastidlerdir.
- Proplastidler: Zigotta kk ve srgn meristemlerde bulunurlar
- Amiloplastlar: Niasta biriktirir ve depo ederler
- Oleoplastlar: Lipid depo ederler
- Etiyoplastlar: Karanlkta byyen bitkilerde geliirler.
I. Kromotofor
Kloroplast
Kloroplastlar genelde fotosentez (Assimileme) olaynn meydana geldii
k gren organlarda bulunan yeil renkli plastidlerdir. Ayrca gen gvdekorteksinde a maruz kalan parankimatik ya da kollenkimatik dokularda da
oluur. Genellikle her hcrede ortalama 20-80 kloroplast bulunabilir. Embriyonik
ve meristamatik hcrelerde kloroplastlar ok kktr ve pigment tamazlar.
Byme ve farkllama meydana geldike pigment birikimi olur ve gerek
kloroplast eklini alr. Kloroplastlar hcrede enerji tepkimelerinde, lipit
sentezinde, nitrat redktaz aktivitesinde, fotosentezde ve geici niasta yapmnda
grevlidir.Fotosentezde rol oynayan Klorofil maddesidir. Kloroplastlar klorofilden
dolay yeil grnrler. FakatPhoeophyceaede (Esmer su yosunlar) esmer renk
maddesi fukoksantin, Rhodophyceaede (Krmz su yosunu) fikosiyan ve
fikoeritrin madelerince rtldnden plastid yeil yerine esmer veye krmzms
grlr. imdiye kadar yaplan analizlerde kimyasal yaplarnda protein, lipid,19
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
20/127
renk maddeleri ve inorganik maddeler elde edilmitir. Kloroplaslarn bnyelerinde
kendilerine has RNA ve DNAlarn varl tespit edilmitir.
Renk maddeleri, yeil renkli klorofil a ve klorifil b ile turuncu renkli
karotin sar renkli ksantofilden ibaret karatinoidler tekil eder. Kloroplast says
bitkiden bitkiye deiir. Grn yumurta, disk ve yldz eklinde olabilir.
Kloroplastn morfolojik iyapsnda renksiz stroma ve renkli grana
bulunur. Granalar, disklere benzeyen, klorofil moleklleri ve fotosentez iin
gerekli baz enzimleri ieren tilakoidlerin kmelenmi halidir. Grana yaps 15
60 adet tilakoidten olumutur Bu da bitkinin, gne nn en fazla miktarda
emilmesini salayarak daha fazla miktarda fotosentez yapabilmesi demektir.
Grana lamelleri arasnda intergranalar yeralr. Grana ve intergrana lamelleri
stroma denilen protein yapda bir yataa gmldr. Stroma, fotosentez
srasnda karbondioksidin ekere dnmn salayan enzimler (ribulaz difosfat
karboksilaz vb.) iermektedir. Ayrca stroma ierisinde DNA, RNA, ribozom,
plastoglobuli ve niasta taneleri de bulunur. Kloroplastlar sahip olduklar bu
DNA ve ribozomlarla hem kendilerini oaltrlar hem de baz proteinlerin
sentezini gerekletirirler. Bir Fe-protein kompleksi olan fitoferritin de stroma
ierisinde depo edilir. Fotosentez sonucu ilk grnebilen rn assimilemeniastasdr. Bu rn alglerde kloroplast ierisinde pirenoid adn alan zel
blgelerde meydana gelir. Daha yksek bitkilerde ise grana arasndaki intergrana
(Stroma lamelleri) arasnda oluur(ekil 12, 13).
Kromoplast
Kromoplastlar pigment sentezi ve depolanmasndan sorumlu plastidlerdir.
Kloroplastlar ve Levkoplastlar gibi yalnz bitkilerde bulunan organellerdendir.
Yapraklarn rengi sonbaharda deitii zaman, bu deiimin sonucu olarak
kloroplastlar kromoplastlara dnr. Bunlar ayrca olgunlam meyvalarda ve
iek petallerinde bu organlara tipik ayrt edici renkleri verirler.
20
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
21/127
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
22/127
22
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
23/127
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
24/127
ERGASTK MADDELER
Proplast iinde proplastn fizyolojik faaliyeti sonucu meydana gelen ve
proplast yapsnda olmayan maddelere denir. Bunlar vakuolleri dolduran hcre
zsuyunda gerek veya kolloidal maddeler eklindedirler. rnek: Tuzlar, erimi
karbonhidratlar organik asitler, glikozitler, alkoller, proteinler, eterik yalar,
musilaj ve tanenli maddeler ergastik maddelerdir.
Renk Maddeleri
Kromotoforlardaki renk maddelerinin dnda asitte krmz alkalide mavi
renk veren antokyan, sar veya turuncu renkte olan ise antoksantin renk
maddeleridir. Sar renkliAntirrhinumdaki (Aslanaz) renk antoksantindir. iek,
meyve yaprak gibi birok yapda yer alr.
Karbonhidratlar
Bitkilerde erimi veya kat halde bulunurlar. Hcre zsuyundan erimi
olarak bulunan monosakkaritlerden glikoz, fruktoz disakkaritlerden sakkaroz vemaltoz; bunun yannda baz bitkilerin yapsnda polisakkarit olarak inulin
bulunabilir. nulin su kaybederse kristal hale dnebilir.
Fotosentetik rn olarak meydana gelen niasta plastidlerde taneler halinde
gelien ergastik bir maddedir. Niasta taneleri tm parankimatik dokularda, tuber,
korm ve rizom gibi depo organlarda, tohumlarn endosperm ya da
kotiledonlarnda bulunur. Bitkilerde kat olarak bir polisakkarit olan niasta ve
selloz bulunur. Her ikisinin de yap ta glikozdur. Levkoplastlarda yedekniastann ilk olutuu merkez hilum adn alr. ekillerde de grld gibi
hilum merkezde ise sentrik, merkez dnda ise eksentrik olur. Genellikle
kendilerini meydana getiren plastidlerden daha byktrler. Eer bir levkoplast
ierisinde bir hilum olumu ise bu niasta tanesine basit niasta denir. Bazen de
ok sayda hilumun oluturduu yaplara rastlanr bunlara da bileik niasta24
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
25/127
denir. Bileik niastalarn evresini ortak niasta tabakas sararsa yar bileik
niasta tanesi oluur. (ekil 18, 19, 20,21).
Proteinler
Vakuolde bulunan nemli besin maddelerinden birisidir. Bazen protein
ieren vakuoller su kaybederse kat hale geer ve alevron taneleri oluur. Bu
yaplarkristalloid yapdadrlar. Bu taneler zellikleRicinus (Hint ya) bitkisinde
grlr. Leguminosae (Baklagiller) ve Triticum (Buday) bitki hcrelerinde de
alevron tanelerine rastlanr(ekil 21 A).
YalarEnerji bakmndan en zengin olan direk besin maddesini depo eden
zellikle tohum gibi organlarda bulunan yalar bazen kuru arln %70ini
tayabilirler. Keten ya, zeytin ya ve hint yanda olduu gibi oda snda sv,
bazen de kakaoya gibi kat olabilir(ekil 21).
Glikozidler
Glikozitler ya da dier adyla heterozitler, kimyasal yap bakmndan ekeryapsnda olmayan maddelerin, basit ekerlerle balanmas sonucu oluturduklar
bileiklerdir.ekeryapsnda olmayan ksma "aglikon" denir. ekerlerse, glikoz,
galaktoz, mannoz, maltoz gibi ekerlerdir. Bitkilerde yaygn olarak bulunan
saponinler de glikozit bileiklerden biridir. Aglikonlarnn yaplarna gre,
triterpenler ve steroitler olarak gruplanrlar. Bir ksm aromatik, bir ksm da
zehirlidir. rnein Salix (St)de Salisin, Amygdalus communis (Badem)de
Amigladin,Digitalis (Yksk otu)de Digitoksin (Kalp kuvvetlendirici) gibi.
25
http://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Fekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Eekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Eekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Fekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Eeker8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
26/127
Alkaloidler
Halkal bir yapyla beraber azot tayan, yksek farmakolojik etki gsteren, bazik
zellikteki maddelerdir. eitli kimyasal yaplarda, halkalarnda azot ieren bileiklerdir.26
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
27/127
Bitkisel zehirlerin byk bir ksm alkaloid grubundandr. rnein: Kafein; Coffea
arabica (Kahve aac), Kinin; Cinchona succirubra (Knakna), Morfin, Kodein,
Narkotin;Papaver somniferum (Haha), Atropin;Atropa belladona (Gzelavratotu).
Eterik YalarHemen hemen tm kokulu bitkilerde bulunan ounluu gzel kokulu ve uucu
maddelerdir. iek, meyve, tohum, yaprak, kk ve gvde gibi deiik organlarda
bulunur. Sitoplazmada parlak ekilde grlrler. Btn hcre lumenini doldurarak
hcrenin lmne neden olabilirler.
Reine ve Balsamlar
Reine asidinin eterik yada erimesiyle meydana gelmitir. zellikle Pinus
(am)da ve dier kozalakllarda reine salgsna rastlanr. Suda erimezler. Balsamlar ise
yaralanma sonucu meydana gelir ve suda erirler. Bu maddelerantiseptikdirler.
Tanenler (Taninler)
Byk bir ksm glikozid karakterindedir. zellikle dericilikte ve mrekkep
yapmnda kullanlr. Antiseptikzelliklerinden dolay mikrobik rmeleri engellerler.
Daha ok yaprak ve kabukda yer alrlar. rnek: Quercus aegilosun (Palamut meesi)
kupulasnda (meyve), Q. nfectoriann (Maz meesi) yapraklarnda, Rhus cotinus ve
Rhus coriariada (Boyac ve derici suma), ay bitkisinin yaprak ve tohumlarnda bol
miktarda bulunur.
Kristaller
Metobolizma sonucunda meydana gelen fakat tekrar kullanlamayan baz
anorgonik maddeler hcrelerde depo edilir. Bunlarn banda kalsiyum (Ca) tuzlar ve
Silis gelir. rnek: Kalsiyum oksalat kristalleri.
Kristaller ya tek tek ya da ikiz kristaller halindedir, zaman zaman da birok
kristalin yan yana gelmesiyle bileik kristaller eklini alrlar. Kristallerin ince ubuklar
eklinde olanlarna stiloid (Rafit), tek tek tanecikler halinde ok kk olanlara kum
kristali; basit kristallerin yan yana gelerek bir merkez etrafnda yldz eklinde
toplanmasna druz (=drus); bir nokta etrafnda ine eklinde meydana gelen bileik
kirstaller ise sterit (=sferokristal) denir(ekil 22, 23).
27
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
28/127
EKRDEK (Nukleus)
ekirdek genellikle hcre merkezinde bulunur. ekirdek ve ekirdekiin
yapsndaki maddeler virslerden en gelimi organizmalara kadar kimyasal
analizler sonucu akla kavuturulmutur. ekirdek ap ilkel bitkilerde 1-1028
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
29/127
m arasnda ileri bitkilerde ise 10-15 m olabilmektedir. ekirdek ieriinde
bellibal be ayr yap veya madde ayrt edilir. Bu yaplar: 1. ekirdek zar
(Karyolemma), 2. ekirdek svs (Karyolenf), 3. Nukleolus, 4. Kromatin
(Karyoplazma) ve 5. Kromozomlardr.
1. ekirdek zar (Karyolemma):
Ik mikroskobunda tek bir zar halinde elektron mikroskobunda ise ift zar
sistemi eklinde grlr. zerindeki porlar aracl ile ekirdek ile sitoplazma
arasnda madde alveriini salar.
2. ekirdek svs (Karyolenf):
Protein ve RNA ieren effaf renkte bir svdr.
3. ekirdekcik: (Nukleolus)
Kimyasal yapsnda protein ve RNA bulunan nukleolusun ok az da olsa
DNA ierdii tespit edilmitir.
4. Kromatin (Karyoplazma):
ekirdek svs iinde yer alr. Yapsnda DNA, RNA ve protein bulunur.
Hcre blnmesi srasnda younlaarak kromozomlar oluturur. Dinlenme
evresinde as bir yapdadr.
5. Kromozomlar:Kromozomlar en iyi hcre blnmesi srasnda Metafaz ve Anafaz
evrelerinde grlrler. Kromozomlar mikroskob altnda zel boyama teknikleri ile
genelikle zor ayrt edilebilen yaplardr. Ancak baz canllarn kromozomlar
olduka byk olup mikroskop altnta rahatlkla grlebilir. Bu tip kromozomlara
dev kromozomlar denmektedir(ekil 26). Kromozomlarn i iplikleri zerinde
kaymasn salayan blgeye sentromer veya kinetokor (Primer boum) denir.
Primer boum dnda baz kromozomlarn kollarnn u ksmna yaknblgelerinde ikinci bir bouma rastlanabilir. Bu yapya ise sekonder boum,
boum ucundaki blme ise satellit (uydu) ad verilir. Bu tip sekonder boum
tayan kromozomlara ise SAT-kromozom denir. Kromozom yapsna
29
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
30/127
bakldnda her kromozomun birbiri ile yanyana duran iki kromatidden olutuu
grlr(ekil 24, 27).
Sentromerden itibaren telosentrik kromozomlar hari her kromozomun iki
kolu vardr. Bu kromozom kollarnn herbirine Telomer denir. Kromozomlar
sentromerin bulunduu yere gre deiik isimler alrlar (ekil 24, 25). Bunlar u
ekildedir:
a. Metasentrik kromozom: Sentromer tam merkezde olup kromozomun
her iki kolu birbirine eittir(ekil 25 a).
b. Submetasentrik kromozom: Sentromer merkeze yakn olup
kromozom kollarnn biri uzun, dier kolu biraz daha ksadr(ekil 25 b).
c. Akrosentrik kromozom: Sentromer uca yakn olup uzun bir kol ile
buna karlk olduka ksa bir kol mevcuttur(ekil 25 c).
d. Telosentrik kromozom: Tek bir kromozom kolu mevcut olup
Sentromer bu tek kromozom kolunun u ksmnda yer alr(ekil 25 d).
HCRE BLNMELER
I. MTOZ (KARYOKNEZ) HCRE BLNMES (ekil 28, 29)
Blnen ana hcrenin kromozom saysnn blnme sonunda sabit kald
yani kromozon saysn korunduu bir blnme eklidir. Blnme sonunda iki
yavru hcre oluur. Hcre blnmeye balamadan nceki hal interfaz evresidir
(ekil 28a). Bu evrede tm hcre organellerinin says ve hcrenin genetik
materyalinin miktar iki katna kar. Bu nedenle interfaz evresine sentez evresi de
denir. Mitoz blnmenin nterfazdan sonra balca drt evresi vardr: 1. Profaz, 2.
Metafaz, 3. Anafaz, 4. Telofaz.
1. Profaz: nterfazda blnmeye hazr hale gelmi olan hcrede dank
ekilde bulunan kromonema ad verilen ince uzun iplikler belirmeye balar.
Bu yaplar spirallemeyle belirirler ve daha sonra kromozomlar olutururlar.
Profazn sonuna doru kromozomlarn oluumu ile ekirdek ve nukleolus zar
kaybolmaya balar(ekil 28 b, c,d).30
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
31/127
2. Metafaz: Kromozomlar daha da ksarak kalnlar ve i iplikleri
zerinde ekvator blgesinde sentromerleri birbirine bakacak ekilde dizilirler.
Baz i iplikleri kutuplar arasnda uzanrlar. Kromozomlarn dizilii mayoz
blnmenin metafaz I evresinin tam tersi ekildedir(ekil 28 e, f).
3. Anafaz: Kromozomu oluturan iki karde kromatid birbirinden
ayrlarak karlkl kutuplara doru ayrlmaya balarlar. Bu kromatidlere yavru
kromozom denir. Kutuplara ekilme ile bu faz sona ermi olur(ekil 28 g, h, j).
4. Telofaz: Bu evrede kromozomlar profaz evresinin tersi ynde gelime
gsterirler. Kutuplara ulaan kromozomlar ipliksi bir hale dnrler. ki yavru
ekirdek oluur. Yeni ekirdek zar ve svs oluur. Orta plak oluumundan sonra
iki yavru hcrenin olumasyla bu safha sona erer(ekil 28 k, l, m; 29).
Telofaz evresinden sonra hcre, sitokinez ad verilen blnme geirir. Bu
blnme ile oluan iki hcre tamamen iki ayr hcreye ayrlr. Bu blnme
hayvanlarda ortada oluan bir boumlanmayla (ekil 29 A) bitkilerde ise
fragmoplast ve hcre levhas oluumu ile meydana gelir(ekil 29 B).
31
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
32/127
32
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
33/127
II. MAYOZ (MEIOSIS) HCRE BLNMES (ekil 30, 31)
Blnme sonunda drt hcrenin olutuu, iki ekirdek blnmesinin
gerekletii kromozom saysnn yarya indii bir blnme eklidir. Bu
blnmede blnen ana hcrenin kromozom says yarya iner bu nedenle de bu
blnmeye redksiyon blnme de denir. Kromozom saysnn yarya indii33
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
34/127
evre Mayoz I evresidir. Mayoz II evresi normal mitoz blnme zelliini tar. Bu
blnmenin dier bir zellii bivalent kromozomlarn oluarak bu srada homolog
kromatidler arasnda krossingover denen karlkl gen alveriinin
gereklemesidir. Blnme sonunda her birinin genetik zellii ana hcreden ve
birbirinden farkl olan drt yeni hcre oluur. Mayoz Blnmenin evreleri:
Mayoz I
Profaz I. Olduka uzun srer ve be alt evreden oluur (ekil 30 ve 31a,
b, c, d, e).
Leptoten: Kromozomlar ince uzun iplikler halinde belirmeye balar.
Kromozomlar zerinde kromomerler belirir(ekil 30a, 31a).
Zigoten: Ana ve babadan gelen kromozom iftleri kromomerleri karlkl
gelecek ekilde bivalent dediimiz iftler oluturular. Bivalent says Ana hcre
kromozomlarnn yars kadardr(ekil 30b, 31b).
Pakiten: Kromozomlar ksalp kalnlamaya balar. Her bir bivalent drt
kromatidlidir. Bu fazda homolog kromozom kromatidleri arasnda gen al-
veriinin (para al-verii) gereklemesine neden olan krossingover meydana
gelir. Bazen kromozomlar bir keye toplanabilir. Bu duruma buket hali denir
(ekil 30 c, 31 c).Diploten: Homolog kromozomlar yeniden birbirinden ayrlmaya balar
fakat kiyasma noktalarndan dolay bu ayrma kolay olmaz. Kiyasma
noktalarnn says krossingover olan nokta saysn verir. Bu noktalar bu fazn
sonuna doru kromozom ularna kayar. Bu olaya terminalizasyon denir(ekil
30 d, 31 d).
Diyakinez: Kromozomlar iyice ksalp kalnlar. Kiyazma noktalar iyice
uca kayar ve says azalr. ekirdek zar ve nukleoluslar grlmez olur. Bu faznbitimi ile Profaz I sona erer(ekil 30 e, 31 e).
Metafaz I. Bivalent kromozomlar kromozom ular birbirine bakacak
ekilde (sentromerleri zt) i iplikleri zerinde ekvatorda dizilirler (Mitoz Metafaz
evresinin aksi ynnde). Her sentromer iki karde kromatidi bir arada tutar
(ekil 30 f).34
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
35/127
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
36/127
III. BLM
BTKSEL DOKULAR
Tm organizmalarda, yaamn balangc tek bir hcreye dayanr. Baz
organizmalar yaamlarn tek bir hcre biiminde srdrp tamamlarlar. Bunlar
genellikle ilkel organizmalar olarak tanmlanrlar. Buna karlk yksek
36
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
37/127
organizmalar yaamlarnn balangc olan tek hcrenin defalarca blnmesi
sonucu pek ok hcreden olumu bir yapya sahiptirler. Yksek organizmalarda
ayn kkenden gelmi, ayn devi grmek zere farkllam, benzer fiziko-
kimyasal yaplara sahip hcre topluluklarna doku, dokular inceleyen bilim dalna
da histoloji ad verilir. Hcrelerin birlikte bulunuu ile her zaman bir doku
olutuu sylenemez. rnek olarak; Yeil Su Yosunlarndan (Chlorophyceae)
Ulva lactuca da (Deniz marulu) iki sra hcre tabakasndan meydana gelen
yapraks grnml tallus hcreleri arasnda gerek anlamada bir i blmnn
olmamas, mantarlarda hif ad verilen tps hcrelerin birbiri arasna girerek rg
eklinde dokuya benzer bir yap oluturmas (plektenkima) verilebilir.
Aralarnda hi bir iliki olmayan hcre topluluklarna koloni ad verilir.
Gerek dokular meydana getiren hcreler arasnda orta lamel, d ortamla gaz
alveriini salayan hcre aras boluklar, geitler ve plasmodesmalar
bulunmaktadr. Kitlesel yap zelliindeki dokular oluturan hcreler, bir araya
gelirken bunlarn aralarnda hcre aras boluklar veya interseller alanlar
kalmaktadr. Bunlar, dokuyu oluturan hcrelerin gaz alveriine imkan salayan
alanlardr. Yzeysel yap gsteren dokularda ise hcreler, tm yzeyleri ile dortamla ilikide bulunabildiklerinden byle dokularda interseller aralklara gerek
duyulmamaktadr.
DOKULARIN SINIFLANDIRILMASI
A. MERSTEM (BLNR) DOKULAR
B. SREKL (YETKN) DOKULAR
A. MERSTEM (BLNR) DOKULAR
37
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
38/127
Srekli olarak blnme yeteneindeki hcrelerin oluturduu embriyonik
dokulara meristem ad verilmektedir. Bunlar ince eperli, bol sitoplazmal, iri
ekirdekli, kk vakuoll hcrelerden olumu dokulardr. Hcreler arasnda
hcre aras boluklar (interselller alanlar) bulunmaz. Meristem dokularnn
hcreleri genellikle sk ve srekli blnme gsterdikleri iin daima yeni yavru
hcreler olutururlar. Bunlarn geliip farkllamas ile srekli dokular
olumaktadr. Meristemler etkinliklerini sonsuz devam ettirmelerinden dolay bu
dokunun varl bitkileri hayvanlardan ayran bir zelliktir. Bitkilerde
meristematik etkinliklerden oluan byme organizmann btn yaam boyunca
grlmektedir. Bu nedenle bitkiler bir baka deyile ak sistemli olarak ifade
edilirler.
Meristem dokular, kkenlerine ve bulunu yerlerine gre olmak zere iki
ekilde snflandrlrlar. Meristem dokularkkenlerine gre ikiye ayrlmaktadr.
I. Primer meristem (ncl meristemler)
Bitkinin tm yaam sresince blnme yeteneini devam ettiren
meristemlerdir. Bunlar kk ve gvde ular ile bunlarn yanal organlarnn u
ksmlarnda bulunmaktadr.Bu meristemin bulunduu blgelere byme noktalar veya vegetasyon
blgeleri ad verilmektedir. Kk ve gvde de byme noktalarnda dtan ie
doru blge ayrt edilmektedir(ekil 32 A).Bu blgeler ise srekli dokulardan
epidermesi oluturan dermatogen korteksi oluturan periblem merkezi silindiri
verecek olan pleuromdur(ekil 32 B, C).
II. Sekonder meristem (Soncul meristemler)Srekli doku haline dnm hcrelerin yeniden blnme yetenei
kazanmas ile sekonder meristemler oluur. Bunlarn etkenlii ile de yeni hcre ve
dokular meydana gelir. Sekonder meristem her zaman srekli dokudan
kkenlenirken, primer meristem promeristemden kkenlenmitir. Sekonder
meristeme rnek olarak aa gvdelerini rten mantar kambiyumu verilebilir.38
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
39/127
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
40/127
B. SREKL (YETKN) DOKULAR
Bu dokuyu oluturan hcreler, kaln eperli genellikle periferik
sitoplazmal, geni vakuoll, bazen tamamen sitoplazmasn kaybetmi, blnme
zelliini yitirmi ve farkllamasn tamamlam hcrelerdir. Srekli dokular
morfolojik ve fizyolojik zelliklerine gre snflandrlrlar.Srekli dokular; I. Koruyucu, II. Parankima, III. Destek, IV. letim ve
V. Salg dokular olmak zere bee ayrlr.
I. KORUYUCU DOKU
40
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
41/127
a. Epiderma
Epidermis dokusu, dermatogenin etkenlii sonucu ortaya kar, Stoma, ty
ve emergens gibi tipik yaplar bu dokudan kkenlenirler.
Epidermis tm organlarn yzeyini rter. Genellikle tek bir tabakadan
ibarettir. Baz bitki trlerinden epidermis altnda bir ka sra hcre tabakas daha
yer alr, buna hipodermis ad verilir(ekil 33).
Epidemis dokusunu oluturan hcrelerin eperleri birbirlerine daha iyi
kenetlenip bulunduklar organ daha iyi koruyabilmek iin dalgal veya ondleli
bir yapya sahiptirler (ekil 34, 35). Hcreler arasnda interselller aralklar
bulunmad iin enine kesitlerde ok dzenli bir dizili gsterirler (ekil 33).
Hcre eperleri zerinde ince birkutikula tabakasbulunur(ekil 33, 34). Baz
trlerde kutikula zerinde ayrc bir mum tabakas yer almaktadr. rnein;
marulda kutikula zerinde byle bir mum tabakas bulunmaktadr. Kutikula suya
ve gazlara kar az geirgen olduundan epidermis yolu ile bitkinin fazla su kayb
kstlanm olmaktadr. Hcreler arasnda eperlerde basit geitler yer almaktadr.
Epidermis hcreleri periferik bir sitoplazmaya ve geni bir vakuole sahiptir.
Sitoplazmada yalnzca levkoplastlar, vakuol z suyunda ise antosiyan pigmenti
bulunmaktadr.
41
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
42/127
Toprak stnde yer alan bitki ksmlar epidermisinin ilevleri genel olaraku ekilde sralanabilir.
Su reglasyonu: Epidermis hcreleri bitkinin ieri ve dar su hareketini
kontrol etmektedir. Bitkinin terleme olaylarnda da rol byktr.
Epidermis su da depo edebilmektedir. Buna rnek olarak
Mesembrianthemum (Makasotu) yapraklar verilebilir.
Gne na kar koruma: Btn ototropik bitkiler fotosentez iin gne
na ihtiya duyarlar. Oysa k (ultraviyole ve kzltesi dalgalar) bitkiiin olduka iddetlidir. Sonuta protoplazma ok snr ve klorofilin de
renginin solmasyla bitki zarar grr. Burada epidermis yanstc i grerek
n verecei zarar nler.
42
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
43/127
Dier organizmalara kar koruma: Epidermis birok bcee kar ilk
savunma hattn oluturmaktadr. Bakteri ve mantarlar gibi yaygn patojenler
tm ortamlarda geni bir yaylma gsterir. Epidermis, zerindeki kutin ve
mum tabakas bu tip enfeksiyonlar nleyici bir rol oynamaktadr.
Biyolojik olmayan ajanlara kar koruma: Rzgar bitkilere zarar
vermektedir, fakat bitkiler epidermisten balayarak derindeki dokulara kadar
yapraklarn paral ekle getirerek rzgar zarararn nlemeye alr.
Epidermis kutin ve mum ile birlikte hava kirleticileri ve asit yamurlarna
kar ksmen nleyici etki gstermektedir.
remedeki rol: iekli bitkilerde ok sayda mekanizma pollinasyonu
tevik edicidir. rnein anterin epidermal ve sbepidermal dokular polen
tanelerini stigmaya kabulnde rol oynar. Benzer ekilde floral ve ekstra
floral nektaryumlar da epidermis hcreleri tarafndan salnarak pollinatrleri
cezp etmede i grr.
Salgdaki rol: Epidermis hcreleri su absorbe ettikleri gibi su da
kaybederler. Epidermal tyler ve bezler bcekleri cezp etmek, yakalamak ve
sindirmek iin eitli salg maddeleri salglamaktadr.
Epidermis hcrelerinden u yaplar olumaktadr.
1. Stomalar
Stomalar; terleme sonucu d ortama su buharnn verilmesini ve ayrca
fotosentez ve solunum esnasnda gaz al veriini salayan delikciklerdir. Bunlar
ayrca bitkilerin su kaybnn kontrolnde de rol oynamaktadrlar.
Stomalar en fazla yapraklarda, daha az olarak da otsu gvdelerdebulunurlar. iekte ise indirgenmi stomalara rastlanr. Kklerde stoma yoktur.
Stomalar epidermisten olumu olmalarna ramen kloroplast tamalar nedeni ile
epidermis hcrelerinden farkllk gsterirler. Bu yaplar oluurken bir stoma ana
hcresinin blnmesinden sonra oluan bbrek eklindeki iki stoma hcresi
43
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
44/127
karlkl gelerek aralarnda stoma akl ad verilen bir aralk brakrlar. Bu
hcrelerin evresinde stomann alp kapanma ileminde yardmc olan stoma
yardmc hcreleri yer almaktadr(ekil 35, 36, 37, 38).
Stoma aklnn hemen altnda olduka geni bir stoma alt boluu
grlmektedir. Bir stomann enine kesiti ekil 36da grld gibi olup stoma
hcrelerinde ortaya kan plazmoliz ve turgor olaylar ile stoma akl alp
kapanmakta, bylece de bitkide su kayb kontrol altnda tutulmaktadr. Stomalar
baz zel durumlar dnda genelde tiptedir.
Amaryllis tipi stoma
Yksek yapl bitkilerin ounda bu tip stoma bulunur. Amaryllis tip
stomada stoma hcrelerinin yardmc hcrelere bakan eperleri (Dorsal eper)ince, stoma aklna bakan eperleri (Ventral eper) ise kalndr. Stoma
hcreleri turgorlu duruma geince ime sonucu ince eperleri gerilmekte ve
bylece stoma akl yzeye paralel olarak almaktadr(ekil 36 A, B).
Gramineae tipi stoma
Budaygillerde daha zel yapda Graminaea tipi stomalar vardr.
Bunlarda stoma hcreleri birer kol kemii eklindedir. Stoma akl bu
hcrelerin gvde ksmnda bulunmaktadr(ekil 37 A, B, C).Mnium tipi stoma
Bu stomalar daha ok ilkel bitki gruplarnda bulunmaktadr. Amaryllis tip
stomann aksine bunlarn dorsal eperleri kaln, ventral eperleri incedir. Bu
nedenle stomann alp kapanmas yzeye dik ekilde gereklemektedir (ekil
38 A, B, C).
Bulunduklar ortama gre Stomalar
Higromorf tip stomalar Nemli blgelerde yayl gsteren bitkilerde grlen bu tip stomalar,
epidermis yzeyinden daha yksekte, epidermesin knts zerinde yer
almaktadr. rnein; Cucurbita veJuncus yapraklar (ekil 39 A, B).
Kseromorf tipi stomalar44
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
45/127
Stomalar kurak blge bitkilerinde epidermis yzeyinden daha aada
yerleim gsterirler. rnein; Pinus, Ficus, Yuccada kseromorf tipi stomalar
bulunur (ekil 39 C, D, E). Baz durumlarda kseromorf stomalarn bulunduu
ukurlarda su kaybn azaltmak iin tylerin olutuu da grlr. Su buhar ile
doymu durumda olan ve stoma aklndan dar verilen hava, stomann zerini
rterek hava akmlarna kar bitkinin su kaybn azaltmaktadr. Yaprak yzeyinde
bulunan tyler de su buharnn yer deitirmesini engellemektedir. Nerium
yapranda grld gibi (ekil 40).
Mezofitik tip stomalar
Bu tip stomalar lman blge bitkilerinde grlrler ve epidermis ile ayn
seviyesindedirler(ekil 39).
Stomalarn yapraklardaki bulunu yerlerine gre deiik yaprak tipleri
ortaya kmaktadr: rnein; stomalar yapran yalnz alt yzeyinde bulunuyorsa,
hipostomatik tip yapraktan; yalnz st yzeyinde bulunurlarsa, epistomatik tip
yapraktan sz edilir. Amfistomatik tip yaprakta ise stomalar yapran hem alt
hem de st yzeyinde bulunur.
45
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
46/127
46
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
47/127
Stomalar, yardmc ya da dier tip komu hcrelerin kkenine gre ayrca
yardmc hcrelerin ekli ve dzenleniine gre farkl biimde
snflandrlabilirler.Yardmc hcrelerin kkenine gre;
a. Mezogen tip: Beki hcreleri ve yardmc hcreler ortak bir kkene
sahiptir, ayn ana hcreden trevlenir.
b. Perigen tip: Komu ya da yardmc hcreler beki hcreleri ile ortak
kkenli deildir.
c. Mezoperigen tip: Yardmc ya da komu hcrelerin bazlar dorudan
doruya stoma ile ilgilidir, dierleri deildir.Yardmc hcrelerin ekil ve dzenleniine gre;
1. Anomositik stoma (Dzensiz hcreli tip): Bu tip stomalarn zel komu
hcreleri yoktur, olaan epidermis hcreleri stoma hcrelerini
kuatmaktadr. Ranunculaceae, Gereniaceae, Capparidaceae,
Cucurbitaceae, Malvaceae ve Papaveraceae familyalarna zgdr.47
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
48/127
2. Parasitik stoma (Paralel hcreli tip): beki hcreleri birden fazla
yardmc hcre ile ilikilidir, bunlar beki hcrelerine paralel dizilmitir.
Bu tip Convolvulaceae, Leguminosae, Magnoliaceae, ve Rubiaceae
familyalarnda yaygndr.
3. Diasitik stoma (apraz hcreli tip): Bir ift komu hcre ortaklaa enine
eperleri ile stoma hcrelerini kuatr. Bu tip Caryophyllaceae,
Acanthaceae ve dier familyalarda grlmektedir.
4. Akinositik stoma (Insal hcreli tip): beki hcreleri birok yardmc
hcre ile evrilidir, bunlar etrafnda nsal dizilirler.
5. Anizositik stoma (Eit olmayan hcreli tip): Bu tip stomalar evreleyen
zel komu hcrelerinin biri dier ikisine gre daha kktr. Bu
stomalar Cruciferae ve Solanaceae familyalarnda sklkla grlr.
2. Tyler
Tyler de, stomalar gibi epidermisden oluan yaplardr. Epidermis
hcresinin da doru basit bir ekilde uzamas halinde tek hcreli basit ve tekhcreli dallanm tyler oluur. Bu durumlarda bu hcrenin farkl dorultularda
blnmesi ile morfoloji ve ilev bakmndan farkl ok hcreli ty yaps ortaya
kar(ekil 41, 42, 43). Tyleri u ekilde sralamak mmkndr.
Korunma tyleri: Bitkisel yzeylerde yer alan l, ileri boalm tek veya ok
hcreli tylerdir. Bitkinin, gne nlarnn fazlasndan korunmasnda grevleri
vardr.
Trmanma tyleri: sarlc ve trmanc baz bitkilerde bulunan, ounlukla tekhcreli, eperleri olduka kaln, ucu engel gibi kvrlm tyler bir destee
tutunmaya yardmc olurlar.
Emme tyleri: Su ve suda erimi halde inorganik maddelerin emilimini salayan
tyler arasnda en karakteristik olan kk tyleridir. Kkn byme noktasna
48
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
49/127
yakn, belli bir blgeyi kaplayan ince eperli tps yapdaki bu tyler ile emilim
yzeyi de arttrlarak suyun alnmas salanmaktadr.
Salg tyleri: Birok bitki trlerinde ise tyler metabolizma art
maddeler salgladklarndan bunlar salg tyleri olarak adlandrlr. Bu tylerin
yaps dier tylerden farkldr (ekil 43). Bunlar genellikle epidermis
hcrelerinden deiik yapda bir taban hcresi ile birka hcreden olumu bir sap
blgesi ve esas salglama iini stlenen ve kutikulann paralanmas ile salg
maddesinin darya atlmasn salayan bir ba hcresinden ibarettir. ok hcreli
baa sahip tylerde hcreler yaprak yzeyine paralel bir planda sralanm ise
pul-tyler meydana gelir (Resim 2).
Ty hcrelerinin sitoplzmalar periferik durumda olup geni vakuoll
hcrelerdir. Bazen sitoplzmalarn tamamen kaybederek l duruma gemi
tylere de rastlanr.
49
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
50/127
50
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
51/127
Resim 2. 1- Alfalfa sp. 2- Arabidopsis sp. a: Cannabis indica b:Phaseolus
vulgaris c:Cistus villosus d: Tillandsiasp e: Opuntia f: Loasa g: Antirrhinum
majus h: Droseracapensis51
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
52/127
Tylerin devleri ylece zetlenebilir:
1. Salg ii yapmayan tyler genellikle kutikul ve mumla birlikte ar
scaktan yapran mezofil hcrelerini yaltmaktadr. Bylelikle tyler genellikle
buharlama yolu ile ortaya kan su kaybn azaltarak scak koullarda bitkiyi
korurlar.
2. Tyler transpirasyonu dzenlemede de rol oynamaktadrlar. Salg
tylerinden darya eker, alkoloid, tanen, reine, msilaj ve zamklar ile enzim
gibi fizyolojik ileve sahip birok madde verilir. Salg tynden salnan
bileiklerin bir ksm gaz halinde de olabilir. Atriplex yapraklar zerindeki
vezikulat tyler yaprak dokusundan tuzlarn atlmasna yardm eder. Bylece
bitkide toksik tuzlarn birikmesi nlenir.
3. Passiflora (arkfelek) trlerinde yaprak yzeyindeki salg tylerinden
hidrojen siyanr salnarak baz patojen bakteri ve mantar trlerine kar savunma
gerekletirilmektedir. Baz tropikal blge bitkilerinin de bcekler iin gaz
odalar hazrlad bilinmektedir. Fabaceae (Baklagiller) familyasndan
Stylosanthes scabra da yaprak yzeyindeki salg tylerinden yapkan bir svnn
yan sra zehirli bir gaz verilmektedir. Bu bitkiler, zellikle Avusturalyada
Boophilus microplus (Sr kenesi) ile savata baaryla kullanlmaktadr.4. te yandan silisyum veya kalker tayan sivri ulu, kaln eperli batc-
yakc tyler de hayvanlara kar bir savunma arac olarak i grmektedir (ekil
42 i). Urtica dioica (Isrgan) yapraklarndaki bu tyler, ikin bir taban ksmndan
incelerek ykselen kalsiyum karbonat ieren eperlere sahiptir. Tylerin u
ksmlar silisli kresel bir bakla sonlanr. Tye dokunulursa, kolay krlan
bak kopar, keskin kenarl u dokuya bir ine gibi batarak yakc ve kandrc
salg ieriini boaltr.5. Kk emici tylerinde olduu gibi tyler su ve suda erimi maddeleri
emme ileminde rol oynamaktadr.
b. Periderm(a) (Mantar Doku)52
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
53/127
Epidermis hcrelerinin yaam sreleri genellikle ok ksadr. Epidermis
ortadan kalktktan sonra onun yerini periderm ad verilen bir mantar doku
almaktadr. Paralanm epidermis altndaki baz hcreler enzimatik hormonal
etkiler sonucu yeniden blnme zellii kazanarakperiderm (mantar) dokusunu
olutururlar. Bilindii gibi bunlar sekonder meristem kapsamna giren dokulardr.
Blnme zellii gsteren hcre sralarna fellogen veya mantar kambiyum ad
verilir. Fellogen hcrelerinin st tarafa doru blnmesi ile Fellem (mantar
doku) alt tarafa doru blmmeleri ile de felloderm ad verilen dokular olur.
Canl hcrelerden ibaret fellogen ve fellodermin nsal dizili gstermeleri
karekteristiktir. Fellem ise canlln kaybetmi hcrelerin oluturduu mantar
dokudur.
Periderm tabakas hcrelerinin eperleri fazla miktarda suberin ierir.
Suberin suya kar geirgen olmad iin bu doku bitkinin gereinden fazla su
kaybn nlemektedir. Epidemisin yerini periderm aldktan sonra epidermisdeki
stomalarn yerini de lentisel (Kovucuk) denilen yaplar alrlar. Bunlar genellikle
ok belirgin olarak gvde ve yan dallarda ve ayrca elma ve armut gibi bitkilerin
meyveleri zerinde bulunmaktadrlar.
II. PARANKMA (TEMEL DOKU)
Genellikle temel doku olarak tanmlanan parankima primer bitki yapsnn
esas kitlesini oluturur. Gvdelerin z ve korteksi, kklerin korteksi, petiyollerin
tm yaps, yapraklarn mezofili, floem ve ksilemden oluan iletim dokular bu
yap iine gmldr. Bunun iin kolaylkla adventif kk ve gvde olutururlar.
Parankima ieklerde, meyvelerin etli ksmnda ve tohumlarn depo dokusunda
olduka yaygndr. Alglerin tm yaps da sadece parankima hcrelerindenolumutur.
nce, selloz eperli canl hcrelerin oluturduu dokudur. Bu dokuyu
oluturan hcreler arasnda yer yer geni alanlara (nterseller alanlara) rastlanr.
Bu alanlar, bitkinin yaamsal faaliyetleri iin gerekli olan gazlar ierir.
Parankima dokusu hcrelerinin eperlerinde basit geitler yer alr. ekilleri ya 53
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
54/127
boyutta birbirine eit yani izodiyometrik olduu gibi farkl ekillerde de
olabilmektedir. Parankimatik hcrelerin olduka geni ve hcre z suyu ile dolu
olan vakuollerde yer yer ergastik maddelere, protoplazmalarnda ise eitli
plastidlere rastlanr. Bazen ekirdei ayrt etmek mmkndr. Parankima dokusu
ilevlerine gre drde ayrlmaktadr.
1. Assimileme parankimas
Bunlar kloroplast ierdikleri iin fotosentez iini stlenmilerdir. Bu
nedenle klorenkima olarak da isimlendirilmektedir. Klorenkimada k
enerjisi kimyasal enerji haline evrilir ve bu enerji karbonhidrat balar halinde
depo edilir. Yaprakta, palizad ve snger parankimalar assimileme parankimasn
olutururlar. Fotosentez grevini stlendikleri yapraklarda ve bitkini k gren
dier ksmlarnda olduka geni bir yzey olutururlar. Ayrca geni interseller
alanlarn bulunuu da zellikle karakteristiktir(ekil 44, 45).
2. Aerankima (Havalandrma parankimas)
Gaz alverii asndan daha zor koullarda yaan bataklk ve sucul
bitkilerde geni interselller alanlara sahip parankimatik dokulardr. nterseller
alanlardaki hava solunumda kolaylk salad gibi, gvde ve yapraklarnn su
stnde durmasna da yardmc olmaktadr. rnein; Nympha (Nilfer) ve ayr
saznda bu tip parankimaya rastlanmaktadr(ekil 44 F).
3. Depo parankimas
Organik maddeleri depo eden, hemen hemen kloroplast iermeyen, ince
eperli ve byk hcreli olan bu tip parankima daha ok tohum, meyva ve toprak
alt organlarda (rizom, tuber) bulunur. Depo parankimas besin maddelerinden
(niasta, protein, ya) baka su da depo eder. Bu daha ok l bitkilerinde (Agave
veAloe) gzlenir.
4. letim parankimas
54
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
55/127
Assimileme parankimas ile iletici doku arasnda ksa aralklarda iletimi
salayan genellikle kloroplast tamayan parankimatik hcrelerdir (ekil 45). Bu
parankima grubuna, ksa mesafelere erimi maddelerin fazla miktarda iletiminde
rol oynayan transfer hcreleri, floemde uzun mesafelere ekerlerin iletiminde rol
oynayan kalburlu elementler girmektedir. Ayrca k iletiminde rol oynayan
hcreler de bu gruba girmektedir. Frithia bitkisinde (Mesembryanthemaceae)
transger parankima denilen bir tip vardr. Tm bitki toprak altndadr, sadece
yaprak ular toprak yzeyine ular. Bylece fotosentez yeraltnda meydana gelir.
Burada yapraktaki effaf kanallar optik lifler gibi i grr ve yzeyden alttaki
fotosentetik dokuya tar.
III. DESTEK DOKU
Bitkiler, hem kendi arlklarn tayabilmek hem de d etmenlerden
kendilerini yeterince koruyabilmek iin desteklik salayabilecek dokulara
gereksinim duyarlar. Bu dokular onlarn ayn zamanda esnek bir yap
kazanmalarna da yardmc olmaktadr. Tek hcreli olanlarda ve otsu bitkilerde bu
desteklik turgor ile salanabilmektedir. Fakat bireyin veya hcrenin su kaybetmesisonucu diren de ortadan kalkmaktadr. Karasal bitkilerde desteklik salayc
deiik yap ve zellikte dokular gelimitir. Destek doku ikiye ayrlmaktadr.
a. Sklerankima (Sert doku)
Sklerankima hcrelerinin tm eperleri olduka kalnlamtr.
Protoplazmalarn da kaybettiklerinden l hcrelerden oluurlar. Hcre eperleri,lignin maddesinin birikimi sonucu tamamen odunlamtr. Sklerankima ekil ve
byklk bakmndan iki farkl tipte incelenir.
55
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
56/127
1. Sklerankima lifleri: Sklerankima lifleri uzun, dar, sivri ulu hcrelerdir.
Hcre ii boluu yani hcre lmeni eperin ok fazla kalnlam olmas nedeni ile
bir erit biimini almtr (ekil 46 A, B, C). Ligninleerek kalnlm hcre
eperinde ta hcrelerinde olduu gibi kanal eklindeki basit geitler bulunmaktadr.56
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
57/127
Sklerankimatik liflerin boyu 1 2 mm arasndadr. Cannabis (Kenevir) bitkisinde
eperleri tamamyla odunlam yani lignifiye olmutur ve byle liflerin boylar 10
mmye; Linum (Keten) bitkisinde ise saf sellozdan oluan lifleri 20 40 mmye
kadar ulaabilmektedir. Bunlar endstriyel deere sahip liflerdir.
2. Ta Hcreleri: zodiyometrik ( boyutu eit) hcrelerdir. Ta hcrelerinin
eperlerinde lignin maddesi orta lamele paralel tabakalar oluturacak biimde birikim
gstererek eper kalnlamasna neden olur. eperleri kalnlaan hcreler ya tek halde
ya da baz yapraklarla ayva, armut gibi meyvelerde gruplar oluturmu halde
bulunurlar. Ta hcrelerinin kalnlam hcre eperlerinde basit geitler, dz ya da
dallanm uzun kanallar biiminde grlrler(ekil 46 D, E, F, G).
2. Kollenkima (Pek doku)
Bu dokuyu oluturan parankimatik karakterli ve canl olan hcrelerin eperleri
st ste gelmi ok sayda selloz tabakalarndan ibaret olduundan bunlar uzamakta
olan organlarda, gen gvdelerde, iek ve yaprak saplarnda ve yapraklarn orta
damarnda bulunmaktadr. Kollenkima dokusu parankimatik doku iine yerlemi
durumdadr.
Bu doku hcrelerinin eni ve boylar baz durumlarda birbirine eit olabildii
gibi bazen de ana eksen dorultusunda uzam bir yap gsterirler. Kollenkima
hcrelerinin parankimatik hcrelerden fark bunlarn yalnzca eperlerinde ortaya
kan selloz kalnlamalardr. Selloz kalnlamalar yalnzca hcre kelerinde
grlrse buna ke kollenkimas (ekil 47 A, B, C), eer byle kalnlamalar
teetsel eperler boyunca ortaya karsa buna da Plak kollenkimas (Levha
kollenkimas) ad verilir(ekil 47 D). Destek dokunun genellikle gvdede evreye,
kkte ise merkeze yakn blgelerde bulunmas karekteristiktir.
57
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
58/127
IV. LETM DOKUSUKarasal yaama uyum gstermi yksek bitkiler, topraktan kkleri aracl
ile aldklar su ve suda erimi inorganik yukar blgelere tarlar. te yandan
yapraklarda fotosentez sonucu oluan organik maddeler gereksinim duyulan
yerlere veya depo edilecek blgelere iletirler. Btn bu amalar iin bitkilerde bir
58
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
59/127
iletim dokusu gelimitir. Bitkilerde gvdeleri ve yaplan farkl iki tip iletim
dokusu ayrt edilir.
a. Ksilem
Topraktan alnan su ve suda erimi durumdaki anorganik maddeleri yukar
blgelere tayan sistemdir. tip yap elementinden olumutur.
1. Su iletim borular: Bunlar protoplazmalarn kaybetmi ana eksen
dorultusunda uzam tp biiminde hcrelerdir. Yaplar halkal veya spiralli
olabilir. Bitkilerde su ileten borular iki farkl tiptedirler.
Trakeidler
Trakelere gre daha dar, iki ucu kapal ortalama 1 mm uzunlukta isi
borulardr. Boyuna eperlerinde ok sayda kenarl geitler bulunmaktadr.
Trakelerdeki gibi bunlarn lignin ve sellozdan ibaret sekonder eper yaplarnda
da halkal, spiral ve isi kalnlamalar grlr(ekil 48, 49, 50 A, B).
Pteridophyta (Ereltiler) ve Gymnospermae (Kapal tohumlu) yesi
bitkilerin ksilem dokularnda yalnzca trakeidler bulunmaktadr.
Trakeler
Trakeler gelimi bitkilerde bulunmaktadr. ki ucu ak geni ve uzun
borulardr. Bunlar st ste gelen bir ok hcrenin ara eperlerinin eriyip ortadankalkmas sonucu olumulardr (ekil 50 C, D). Hcrelerin boyuna eperlerinde
ok sayda kenarl geit bulunmaktadr. Ayrca sekonder hcre eperi lignin ve
sellozdan ibaret spiral, halkal veya as kalnlamalar gsterirler. Bu yap ise
trakelere esneklik zellii kazandrr. Su bitkilerinde trakeler indirgenmi
durumdadr. En uzun trakelere trmanc bitkilerde rastlanmaktadr. Bu bitkilerde
trakelerin boyu bir ka metreyi amaktadr.
59
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
60/127
2. Ksilem parankimas: Bunlar ksilem dokusu iinde besin depo eden,
ksa aralklar iin iletimi salayan, selloz eperli parankimatik hcrelerdir.3. Ksilem sklerankimas: Bunlar eperleri tamamen odunlam, iki ucu
sivri ve eperlerinde basit geitler tayan desteklik salayan liflerdir.
b. Floem
60
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
61/127
Floem dokusu yapraklarda fotosentez ilemi sonucunda meydana gelen
organik maddeleri, bitkinin yaamsal olaylarnda kullanaca yerlere veya depo
organlarna tanmasn salar. Floem drt farkl yapsal elemandan olumutur.
1. Kalburlu boru hcreleri: Bunlar iletim dorultusunda dizilmi uzun
parankimatik hcrelerdir. Hcreler arasdaki ortak eperlerde kalbur gibi ok
sayda delik olumutur. Kalburlu boru hcreleri, bol sitoplazmal, belirgin
ekirdeklu canl hcrelerdir(ekil 51, 52, 53).
Delikli olan ortak eper yzeyine kalburlu plak hcrenin kendine ise
kalburlu boru ismi verilmektedir. Hcreler gen devrede tamamen sitoplazma ile
dolu olduu halde daha yal hcrelerde sitoplazma hcre eperine ekilerek
periferik bir grnm almaktadr. Yalanm ve tamamen farkllam kalburlu
boru hcrelerinin sitoplazmasnda ekirdekj yoktur. Byle hcrelerde sadece
levkoplast ve niasta ayrt edilmektedir. Bazen bu kalburlu plaklarn zeri kalloz
ad verilen bir yap ile rtlmektedir.
Kalloz renksiz, fazla kran kalloz maddesinden olumaktadr. Kalloz
genellikle odunlu bitkilerde k aylarnda meydana gelerek kalburlu borular
tkamakta, ilkbahar aylarnda ise eriyerek kalburlu plaklar almaktadr(ekil 51).
2. Arkada Hcreleri: Bunlar farkllamann erken kademesinde kalburluboru oluurken kalburlu boru ana hcresinin asimetrik blnmesi sonucu ortaya
kmaktadr. Arkada hcreleri plazmaca zengin ve iri ekirdekludur. Kalburlu
boru evresinde yerleim gsteren bu hcrelerin say ve byklkleri trlere gre
deimektedir. Arkada hcrelerinin komu kalburlu borularla aralarnda ok
sayda basit geitler bulunmaktadr(ekil 52, 53).
3. Floem Parankimas: Bunlar zellikle kapal tohumlu bitkilerde
sekonder elementler arasnda yer alr. ekil ve byklk bakmndan fakllklargsterir(ekil 53 C, D).
4. Floem Sklerankimas: Floem dokusundaki sklerankima, ya ta
hcreleri veya sklerankimatik lifler eklindedir. Bu hcreler desteklik saladklar
61
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
62/127
gibi, yumuak dokular korumada da rol oynamaktadr. Hcrelerin eperlerinde
fazla sayda basit geit bulunmaktadr(ekil 53 C, D).
LETM DEMETLER (BORU DEMETLER)
Genellikle floem ve ksilem primer yapda yan yana bulunmaktadr. Floem
ve ksilemin meydana getirdii dokunun tmne letim demeti veya boru
demeti denilmektedir. Yalnz floem veya yalnz ksilemden ibaret iletim
demetine pek seyrek rastlanmaktadr. Genellikle iletim demetini meydana getiren
elementlerin ap demeti evreleyen parankima hcrelerinin apndan daha dardr.
Parankima hcre aras boluklarna sahip olduu halde, iletim demetini meydana
getiren hcreler arasnda hcre aras boluklar bulunmaz. Enine kesitte
ounlukla plak gzle bile iletim demetleri parankimadan ayrtedilebilir.
1. Kollateral demet
Floem evreye, ksilem merkeze bakmak zere iki tip doku radyal
yneltide yan yana bulunuyorsa byle demetlere kollateral demet denir. Demetin
tm yetkin hcrelerden meydana gelmise demet kapal kolleteral demetdir
(ekil 54 a). Kapal demetlere genellikle monokotil (Tek enekli) bitkilerderastlanr. Floem ile ksilem arasnda meristem zelliinde kambiyum dokusu
bulunursa bu tip demetlere ak kolleteral demet denir(ekil 54 b). Dikotil (iki
enekli) ve Gimnorperm (Ak tohumlu) bitkilerin ounun gvdesinde bu tip
demetler bulunur.
2. Bikollateral demet
Floem ksilemin hem d, hem i ksmnda radyal yneltide yan yana yeralmsa byle demetlere bikollateral demet denir. Seyrek rastlanan bu tip demetler
Cucurbitaceae (Kabakgiller) familyasndaki bitkilerde bulunur. Dtaki floem ile
ksilem arasnda kambiyum bulunduundan bu demet ak demettir(ekil 54 c).
3. Konsantrik demet
62
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
63/127
Floem ile ksilem birbirini saracak ekilde ise byle demetlere konsantrik
demet denir. Bu da iki tiptedir.
a. Leptosantrik demet
Merkezde bulunan floemi ksilem evrelerse byle demetlere leptosantrik
demet denir. Baz monokotil (Tek enekli) bitkilerin gvdelerinde ve rizomlarn
nodlarnda (dm) bulunur(ekil 54 d).
b. Hadrosantrik demet
Merkezde bulunan ksilemi floem evrelerse byle demetler hadrosantrik
demettir. Bu tip demetlerPteridophyta (Eretliler)da ve kk demetler halinde
iek organlarnda ve kk yaprak izlerinde bulunur(ekil 54 e).
4.Radyal demet
Floem ve ksilem radyal yneltide almal olarak dizilmi olup aralarnda
parankima dokusu bulunursa byle demetlere radyal demet denir (ekil 54 f).
letim dokular birbirinden parankima ile ayrlm olduundan her iletim eridi
ayr bir demet olarak kabul edilecek olursa tmne radyal demet yerine, radyal
dzenli demetler demek daha uygun olur. Bu tip iletim demetleri kkn primeryapsnda bulunur.
63
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
64/127
64
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
65/127
V. SALGI DOKUSU
Bitkilerin farkl metabolik etkenlikleri sonucunda meydana gelen ve
yeniden metabolik olaylara katlmayan maddelere salg maddeleri ad verilir.Dier bir deyim ile bunlar sv veya kat haldeki tm ergastik maddelerdir.
Bunlar metabolizma art maddeler olmalarna ramen bitkilerde baz yararl
grevler de yaparlar. rnein tanen, reine gibi salg maddeleri bitkiyi rmeye
kar koruyan antiseptik maddeler ierirler. Bitkiyi dmanlarna kar koruyan
alkaloidler, bcekleri bitkiye ekerek tozlamay kolaylatrmada rol oynayan65
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
66/127
nektar (balz) ve kokulu baz maddeler ile bcek kapan bitkilerce salglanan
sindirim enzimleri, salg maddelerine birer rnek olutururlar.
Salg maddeleri baz durumlarda salglandktan sonra bitki dokusu iinde
belirli yerlerde birikim gsterirler ve ancak mekaniksel bir etmen ile doku
paralandktan sonra aa karrlar. Bazen de salg maddeleri salglandktan
hemen sonra bitki dna atlrlar. Buna gre salg maddeleri bitki ii ve bitki d
salg maddeleri olarak iki grupta incelenirler.
I. Bitki ii salglar
Bitki ii salglarda salg maddesi ya salgy yapan hcre iinde kalr veya
bu hcreden dar atlarak hcreyi evreleyen dokudaki baz zel yaplarda
birikim gsterirler. Bu duruma gre de hcre ii (Intraseller) salglar ve hcre
d (ekstraseller) salglar ayrt edilir.
A. Hcre ii salglar (Intraseller salglar)
1. Salg hcreleri: Salg maddesi zamanla tm hcre iini doldurmakta,hcrenin sitoplazmas kaybolmakta ve hcre ieriini yalnzca salg maddesi
oluturmaktadr. rnein; Laurus (defne) yaprandaki eterik ya hcreleri.
AyrcaPelargonium (Sardunya) yaprak sapnda kalsiyum oksalat ieren hcreler
de salg hcrelerine rnek olutururlar.
2. Salg borular: Bitkilerde en ok rastlanan salg borular st borulardr.
Bunlar bitki geliimi srasnda baz hcrelerin dier hcreler arasna doruuzamas ile oluan ok uzun hcrelerdir. Bu borular ierisinde st (lateks)
maddesi bulunmaktadr. St maddesi protein, alkaloid, glikozit, eker, eitli
tuzlar, reine, kauuk gibi eitli maddeler ierebilir. Euphorbiaceae
(Stleengiller) familyasndan Hevea brasiliensis kauuk retiminde ekonomik
deere sahiptir.66
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
67/127
B. Hcre d salglar (Ekstraseller salglar)
Salglanan salg maddesi salgy yapan hcreden darya verilerek Salg
ceplerinde veya salg kanallarnda birikmektedir.
1. Salg cepleri: Salg maddeleri ya Hypericum perforatumda
(Binbirdelikotu) olduu gibi, dokuyu, oluturan hcrelerin interseller alanlarnn
genilemesi ile olumu zel ceplerde birikir ya da (ekil 55) limon, portakal gibi
Citrus trlerinde olduu gibi ar salglama sonucu paralanm hcrelerin
oluturduu daha geni ceplerde depolanrlar.
2. Salg kanallar: Salg maddeleri bazen salg ceplerinin st ste gelmesi
ile olumu salg kanallarnda birikim gsterirler. rnein,Pinus (am) yapra ve
odununda reine biriktiren salg kanallar bulunmaktadr(ekil 56). Yaralanmalar
sonucu reine maddesi yara blgesinde birikip sertleerek hem yaral blgeyi
kapatmakta, hem de ierdii antiseptik madde ile yara blgesini eitli patojenlere
kar korumakdr.
II. Bitki d salglar
Salg maddeleri baz yaplarla darya da atlrlar. Bu yaplar;
1. Salg tyleri: Salg maddesi zel yap gsteren salg tyleri ile darya
atlr(ekil 42).
2. Nektaryumlar: Genellikle tozlamalar bceklerle gerekleen
bitkilerde nektar yani balz salglayan bezler ve nektaryumlar bulunmaktadr.
Bunlar ya iei oluturan farkl dairelerde veya Vicia fabada (Bakla) olduu
67
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
68/127
gibi iek dndaki stipllerde bulunmaktadrlar. Nektaryumlar salgladklar
ekerli sv ile bcekleri bitkiye ekmede yardmc olan yaplardr.
3. Hidatodlar: Ar nemli koullarda suyun genellikle sv bazen de buhar
biiminde dar atlmasnda rol oynayan yaplardr. Hidatotlardan su ile birlikte
bazen eitli tuzlar ve kire maddesi de darya atlabilmektedir.
4. Sindirim bezleri: Enzimler btn canl hcrelerce sentezlenir ve
salglanrlar. Bcek kapan bitkilerin sindirim bezlerinden protein sindirici
enzimler salglanmaktadr. Ancak byle bitkilerde sindirilen proteinik maddeler
yine bu bezler tarafndan geri emilmektedir.
68
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
69/127
IV. BLM
ORGANLAR
I. GVDE
Yaprak ve reme organlarn tayan, genellikle toprak stnde bulunan
bitki eksenine gvde denir. Gvde embriyodaki plumula denilen blgedekimeristem hcrelerinin byyp gelimesi ile meydana gelir. Blnme zelliini
koruyan primer meristemin verdii tm dokular gvdenin primer yapsn; primer
yapdaki dokularla beraber sekonder meristemin verdii sekonder dokularn tm
69
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
70/127
gvdenin sekonder yapsn meydana getirir. Gvde yaps bitki gruplarnda
birbirinden farkllk gsterir(ekil 57, 58; 59, 60, 61, 62).
1. Primer Yap
Gen bir bitki gvdesinin internod blgesinden gemek zere enine bir
kesit alnrsa, en dta koruyucu doku, koruyucu dokunun hemen altnda iletim
doku tamayan Korteks (Kabuk), ite demetleri ieren merkez silindirinden
olutuu grlr(ekil 61).
a. Koruyucu doku (epiderma): Koruyucu doku bitkinin trne gre
deiik ekilde ve sayda stoma, ty ve emergens tayan, genellikle st eperi
daha kaln epiderma hcrelerinden oluan tipik ediperma dokusundan ibarettir.
b. Korteks (Kabuk): Genellikle epiderma altnda iletim demetleri
tamayan korteks blgesi kesin olarak grlebilir. Baz monokolitlerde gvdede
korteks bulunmaz. ok geni bir dokudur. Genellikle kloroplast grlmez. Doku
hcreleri assimilemeden ok besin maddesi depo eden parankimadan oluur.
zellikle toprak alt gvdelerinde bu durum gzlenir. Korteksin en i tabakas
hcre aras boluu olmayan bir sra hcre dizisinden oluur. Endoderma denen
bu tabakaya, hcrelerinin ierisinde fazla sayda, olduka byk niasta taneleri
bulunduundan niasta tabakas da denir.
c. Merkez silindiri: Endodermann i ksmndaki dokulardr. Merkezi
silindirinin dnda bulunan perisikl bir, veya birka sra parankima, ya da
sklerankima hcrelerinden meydana gelmitir. Merkez silindirinin en nemli
ksmn, bitkide (yaprak kk arasnda) iletimi salayan iletim demetleri
oluturur. Ereltilerde bir adet iletim demeti bulunurken, dier yksek bitkilerde
ise bu sat ok fazladr. Demetler monokotil bitki gvdesinde dank ekilde,
dikotillerde ise genellikle kollateral ak tipte olduu gibi dzenlidir.
Demetlerin arasndaki parankima hcrelerinden olumu nsal
yneltideki dokuya z denir. z kollar merkezde bulunan z ile birleir. z
70
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
71/127
genellikle parankima hcrelerinden oluur. z geliiminde nce canldr ve
yaprakl srgnlerde bazen kloroplast da ihtiva edebilir. Hcreler yetkin hale
gelince proplastn kaybederek l hale geer. Odunsu bitkilerde zn canl
hcreleri niasta ve yal maddeleri depo etmekte kullanlmaktadr.
Baz hallerde z hcreleri erken yetkin hale gelir. Bu durumda zn
etrafndaki hcreler meristem zelliklerini koruduklar iin oalma, uzama ve
radyal yneltide genilemelerine devam edeceklerinden, z hcrelerinde bir
gerilme ve sonunda bir kopma ve paralanma meydana gelir. Bylece merkezde
paralanm z hcreleri ile evrili bir boluk meydana gelmi olur. Bu durum
Gramineae (Budaygiller) familyasndaki bitkilerde rastlanr(ekil 60).
2. Gvdenin Sekonder Yaps
Baz aas monokotiller dnda monokotil bitkilerde geliim primer
meristemin verdii primer dokularn yetkin hale gelmesiyle sona erer, sekonder
yap meydana gelmez. lk gelien yetkin doku, radyal yneltide demetin dnda
protofloem, en iinde ise protoksilemdir. Daha sonra demetin merkezine doru
metafloem ve metaksilem farkllar.
Dikotil ve Gimnospermlerde ise demeti verecek olan prokambiyumgeliiminde, tamamyla yetkin doku haline gemez. Primer ksilem ile primer
floem arasnda meristem zelliini kaybetmeyen kambiyum denen bir doku kalr.
Byle kambiyum ihtiva eden ak iletim demetlerinde kambiyumun yukar doru
yeni floem dokusu (sekonder floem), aa doru yeni ksilem dokusu (sekonder
ksilem) vermesiyle primer dokular birbirinden uzaklar ve bitki canl kald
srece iletim demeti geniler, demetin genilemesiyle de gvde kalnlamasn
srdrr. Bununla beraber kambiyum faaliyetiyle meydana gelen sekonderyapnn geliimi farkl bitkilerde farkl olabilir.
Genellikle dikotil otsu bitkilerde ve Aristolochia bitkisi gibi trmanc
odunsularda ok saydaki iletim demetleri evreye paralel bir halka meydana
getirecek ekilde sralanmtr. Demetler arasndaki doku primer z kollarn
meydana getirir ve demet merkezindeki z ile birleir. Byle gvdelerin demetleri71
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
72/127
iindeki floem ile ksilem arasnda bulunan kambiyuma demet kambiyumu denir.
Demetler arasndaki gelien kambiyuma interfasikler kambiyum denir. Baz
durumlarda interfasikler kambiyumun, byk primer demetler arasnda, kk
sekonder demetler halinde gelitii de grlebilir. Sekonder gvde yapsnda
koruyucu doku, korteks ve merkez silindiri yer alr(ekil 61, 62).
a. Koruyucu doku (Periderma): Kambiyum dyndaki primer dokular,
kambiyumun faaliyetiyle meydana gelen sekonder dokular tarafndan dar
itilerek yzeyleri artacandan teetsel gerilmeye maruz kalr. Primer yapda
koruyucu doku olan epiderma daha nce yetkin hale gelmi ise paralanr. Bundan
tr artk devini yapamayacandan sekonder yap gsteren gvdelerde yerini
peridermayabrakr. (Sekonder mantarlam koruyucu doku)
b. Korteks (Kabuk): Primer yapdaki korteks ile sekonder yapdaki
korteks birbirinden farkldr. Korteks primer yapda epiderma ile endoderma
arasndaki blge, sekonder yapda ise periderma ile kambiyum arasndaki blge
olarak kabul edilmektedir.
72
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
73/127
73
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
74/127
74
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
75/127
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
76/127
olumutur. Bu dokulardan biri hcrelerinin byk aplar boyunca gvdenin
eksenine paralel dizilmi, esas itibariyle ksilemde bulunan drt farkl elementden
(trake, trakeid, odun lifleri ve odun parankimas) ibarettir. Dier doku sisteminde
ise hcrelerin byk aplar bitki gvdesinin eksenine dikeydir. Genellikle
parankima hcrelerinden yaplm olan bu doku, z kollarn meydana getirir. z
kollar odunun enine kesitinde plak gzle bile merkez ile evre arasnda nsal
izgiler halinde ayrdedilebilir(ekil 63, 64).
Odunu meydana getiren elementlerden bir ksm eksik olabilir. Yalnz hi
olmazsa su ileten elementlerden birinin bulunmas zorunludur. Genellikle
Gimnosperm bitkilerin odunu yalnz trakeidlerden veya trakeidlerle beraber az
sayda parankima hcrelerinden olumutur. Ancak yksek Gimnospermlerden
olan Gnetaceae familyasndaki bitkilerde trakelere rastlanabilir. Dikotil bitkilerin
odunlarnda genellikle trakeler bulunmaktadr. Baz yksek dikotil bitkilerde ise,
zellikle trmanc olanlarda su iletimi devini yalnz trakeler zerine almtr.
Buna karlk ilkel dikotil bitkilerden saylan Magnolicaceae (Manolyagiller)
familyasnda bulunan Drimysde Gimnospermlerdeki gibi yalnz trakeidlerle odun
parankimasndan olumutur.
Monokotil bitkilerde genellikle sekonder yap meydana gelmediinden odundokusuna rastlanmaz. Sekonder yap gsteren Gimnosperm ve dikotil bitkilerin
odunlar birbirinden olduka byk farklar gsterir. Gimnospermlerin odunu dikotil
bitkilerinkine kyasla daha basit yapdadr. (ekil 65, 66). Bu farklarla birlikte her iki
grup bitkinin odun yaps u ekildedir.
Gimnospermlerde (Gymnospermae) odun
Gimnoppermlerde odun genellikle tipik kenarl geit tayan trakeidlerde az
sayda parankima hcrelerinden yaplmtr. Trakeidler kambiyumdan meydana
gelilerindeki radyal dzenli sralarn muhafaza ederler. Enine kesitte bu dzenli
sralar belirli bir ekilde gze arpar (ekil 65). Bunun nedeni kambiyumdan
meydana gelen hcrelerin boyuna radyal yneltide bydkleri halde teetsel
byme gstermemeleri ve eperlerindeki odunlamann ksa bir sre sonra
oluumuyla, deiimlerine meydan kalmadan lmeleridir.
76
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
77/127
Trakeidlerin eperlerindeki kenarl geitler olduka byktr. Bu geitler
Pinusda (am) olduu gibi bazen yalnz trakeidlerin radyal eperlerinde bulunur.
Bundan tr teetsel boyuna kesitte kesilmi olan radyal eperlerde kenarl geitler
grld halde, yzden grlen deetsel eperlerde geit grlmez (ekil 65).
Radyal boyuna kesitte ise radyal eperlerdeki geitler yzden grlr, kesilmi olan
teetsel eperlerde geit yoktur. Pinus odununda eksen yneltisinde dizilmi
elemanlar arasnda parankimaya yalnz izogen olarak meydana gelmi reine
kanallarnda rastlanr (ekil 66). Reine kanallarndaki salg hcreleri en yakn z
kollarnn parankima hcrelerine, parankima kprs ile bal bulunur. Bu kpr ile
z kollarndan reine salan hcrelere organik maddelerin iletimi salanm olur.
Reine kanallarnn bir ksm geni z kollar iinde radyal dorultuda da uzanr.
YalnzAraucaria (Arokarya), Taxus (Porsuk aac) da reine kanallarna rastlanmaz.
Juniperus (Ard), Thuja (Maz) gibi baka kozalak tayan bitkilerde ise odunda
reine kanallarndan baka fazla sayda parankima hcrelerine rastlamak mmkndr.
77
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
78/127
63-64
Odunun enine kesitine bakld zaman plak gzle bile radyal
dorultudaki z-kollarna dikey, evreye paralel baz izgiler grlr. Bu izgiler
mevsim farklarndan meydana gelen yl halkalardr. Mevsim farklar bitkilerin
hayat faaliyetlerinde periyodik deiikliklere neden olur. Bitkideki en aktif dnem
ilkbahardr. Sonbahara gre daha fazla suya gereksinim duyacandan ilkbahardakambiyumdan meydana gelen trakeidler, radyal aplar geni, eperleri ince,
lumenleri geni trakeidlerdir. Bu tip trakeidlerden yaplm oduna ilkbahar
odunu denir. devi su iletimidir. Sonbaharda meydana gelen trakeidler gittike
radyal aplar daralarak eperleri olduka kaln, lumenleri dar trakeidler haline
geerler. Bu tip trakeidlerden yaplm oduna sonbahar odunu denir. Sonbahar
odunu, su iletiminden ok destek doku roln oynadndan trakeidlerin
eperlerindeki kenarl geitler indirgenmi haldedir. Sonbahar odununu meydanagetiren bu tip trakeidlere ipliksi trakeid denir. Odun oluumu sonbaharda sona
erer. Ertesi yln ilkbaharnda yeniden geni elementlerin gelimesiyle sonbahar,
ilkbahar odununun farkl yaps plak gzle bile ayrtedilebilen yl halkalarnn
olumasna neden olur. Odundan teetsel boyuna kesit alnacak olursa, kesitte
kesitin getii yere gre ya yalnz ilkbahar veya sonbahar (ekil 65)78
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
79/127
trakeidlerinden ibaret ayn tip hcreler bulunduu halde, kesit radyal boyuna
olarak alnmsa, hem ilkbahar, hem sonbahar trakeidleri bir arada grlecektir
(ekil 64, 65, 66).
Gimnosperm (Ak tohumlu) bitkilerin odununda z kollar olduka sktr.
z kollarnn eni bir tek sra hcreden, gvde ekseni dorultusundaki
ykseklikleri ise birden fazla hcreden olumutur. Hem ykseklik, hem genilii
teetsel kesitte ayrtedilen z kollar st ste sralanm, aa yukar e boyutlu
hcreler halinde grlr(ekil 65).Pinusda z kollar iki tip hcreden ibarettir.
z kollarn tekil eden hcrelerin en st ve en alttaki bir, veya daha fazla sras
trakeidlerden yaplmtr. zellikle z kolu trakeidlerine, kenarl geitlerin yalnz
odun trakeidlerinin radyal eperlerinde bulunduu hallerde rastlanr. nk radyal
eperdeki geitler suyun yalnz teetsel yneltideki iletimini salar.
79
8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI
80/127
65
Radyal yneltideki su iletimi ancak z kollarndaki trakeidlerde olur. Kkten
gelen su odun dokusu trakeidlerinden z kollarnn trakedilerine, oradan da
korteksteki z kollarna gemi olur. z kollarnn parankima hcreleri ok geni
geitlerle odun dokusunun trakeidleriyle iliki gsterirler. Yar kenarl geitler
halindeki bu geitlerin radyal kesitte, hcrelerin aa yukar btn enini
kaplayacak kadar geni olduu grlr.
z kollar, kambiyumu geerek sekonder floemdeki z kollaryla birleirler. zkollarnn parankima hcreleri, korteksin ve odunun parankima hcreleriyle iliki
gstermektedir. Aslnda kk ve gvdenin btn canl dokusu hcre aras boluklaryla
birlikte bir tek sistem tekil eder. Yapraklarda hazrlanan assimileme maddeleri floem ile
eksen dorultusunda aa iletilirken z kollar aracyla radyal dorultuda ilerleyerek
odun parankimasna kadar ular ve orada niasta veya ya halinde depo edilir. lkbaharda
tomurcuklarn patlamas ile bu maddeler, kk molekll maddeler haline dnerek su
ileten borulara geer ve bu yoldan kolayca kullanlacaklar yere gitmi olur.
Baz Gimnospermlerde z kollar yalnz parankima hcrelerde