1-BİTKİMORF YENİ 2.BASKI

8/3/2019 1-BTKMORF YEN 2.BASKI

1/127

I. BLM

GRBiyoloji Bilimi ile ilgili almalar ilk olarak M.. 384322 yllarnda

Aristo zamannda grmekteyiz. Biyoloji biliminin geliimi zellikle 1950lerden

sonra olmutur. Son yllarda yeni sitolojik ve biyokimyasal analiz yntemlerinin

gelitirilmesi buna ilave olarak bytc aletlerin (mikroskoplarn) daha da iyi

hale getirilmesi ile canllarda yapsal ayrntlara inilmitir (rnein, ok sayda

bitki (rnek:Arabis thaliana, Brassicaceae)ve nsan genom projesi gibi).

Bilindii gibi doa canl ve cansz varlklar iermektedir. Biyolojibiliminin konusu doadaki tm canl varlklardr. Bu noktada canlln ne anlam

tad ve canl bir organizma ile cansz varlklar arasndaki farkllklara

deinmek yerinde olacaktr. Bu amala nce canl organizmalarn ilevsel

zellikleri ile yapsal zelliklerinin anlalmasnda yarar vardr. Canll

organizmadan da yansyan grntler biiminde izleyebiliriz.

Canl birey ister tek, isterse birok hcreden olusun aada belirtilen

zellikleri ile cansz yaplardan farkllklar gsterir.

1. Tm canllar metabolizma (madde deiimi) yeteneine sahiptirler.

Metabolizma ise beslenme, solunum ve sentez gibi temel canllk olaylar ile bu

olaylar yaratan tm ilevleri kapsamaktadr. Metabolizma; Anabolizma ve

Katabolizma olmak zere iki temel olaya dayanr.

a.Anabolizma veya assimilasyon:

Canllarn yaam iin gerekli ham maddeleri dardan almalar ve bu

maddeleri canl yapya dntrmeleridir.

b. Katabolizma veya disimilasyon:1


2/127

Canlnn kendi yapsndaki maddelerin bir ksmn paralayarak enerji

oluturmasdr. Bu kazanlan enerji ile mevcut ham maddeler canl yapya

katlmakta ayrca dier tm canllk ilevleri de gerekletirilmektedir. Canl

Organizmada solunum enerjisi hareket biimine dnebilmekte, koruyucu

fiziksel davranlara neden olabilmektedir. Sentezlenen rnler ya organizmann

eitli nedenlerle ypranm bulunan yenilenecek ksmlarna eklenmekte veya bu

maddeler dorudan doruya bymeyi salamaktadr. Bylece yaayan

organizmalar salad enerji sayesinde eitli ham maddelerin katks ile byme

zellii gstermektedir.

2. Canllar bymeden sonra ortaya kan blnme ve sayca art ile canl

organizmaya zg kendi benzerlerini oluturabilme zelliine sahiptirler. reme

yetenei ynnden hi bir canl tr baka bir canl organizmaya

benzememektedir.

3. Farkl ortamlarda uyarlan her organizmann kendine zg davranlar

vardr. Yani her canl darya kar kendine has davranlarda bulunur.

4. Her canl organizma hcresi, canly oluturan ve canllk zelliklerini

tayan temel materyal olan Protoplazma ierir.

Canl organizma, ortamn olumsuz etkilerinden adaptasyon veya uyum

zellii ile kurtulabilmektedir. Adaptasyon ve mutasyonlar yolu ile de canllarda

evrim olay ortaya kmaktadr. evreye adapte olan canl organizmalar

canllklarn devam ettirebilmekte, evre artlarna uyamayanlar ise doalseleksiyon sonucu yok olmaktadrlar.

Biyoloji kelime anlam hayat ya da yaam bilimidir. Bu szck

Yunancadan kkenlenmitir. Yunanca bios=yaam, hayat, logos=bilim

demektir. Biyoloji madem ki hayat bilimi demektir, u halde hayat ve canlln

kkeni nedir? Bilim adamlar uzun yllar hayatn tam bir tanmn yapabilmek2


3/127

iin uramlardr. Yukarda da belirtildii gibi gnmzde canll yalnzca

canl organizmalardan da yansyan morfoloji ve hareketlerine gre

nitelendirmekteyiz. rnein canllarn domas, bymesi, hareket etmesi,

kendine benzerleri meydana getirmesi, uyartlabilmesi ve ortama uyabilmesi gibi

zellikleri en nemli canllk gstergeleridir.

Biyoloji biliminde hayvanlar alemini ieren bilim kolu Zooloji, bitkileri

ieren ise Botanikveya Fitoloji bilim koludur. Bu bilim dallar da kendi iinde

tanmlarn kapsayan bilim dallarna ayrlmaktadr. rnein; Taksonomi,

Anatomi, Sitoloji, Morfoloji, Patoloji, Ekoloji, Genetik gibi. Biyoloji bilimindeki

iki koldan biri olan Botanik ierisinde Anatomi ve Morfolojinin nemli bir yeri

vardr. Bitki Anatomisi ve Morfolojisinin konusu, bitkilerin tm hcresel

zelliklerden balayarak, dokularn (i organlar) ve d yaplarn (organlarn d

grnleri) incelemektir. Bitkisel dokularn tespiti iin mikroskobik

incelemelerden yararlanr. D morfojik zelliklerinin incelenmesi iin ise

mikroskobik incelemelere ou zaman gerek duyulmaz.

Botanik Biliminin snflandrlmas:

A. Genel botanik. I. Morfoloji, 1. Sitoloji (Hcre bilimi), 2. Histoloji

(Doku bilimi), 3. Organografi (Organ bilimi), a. organografi, b. D

organografi. II. Fizyoloji, 1. Madde deiimi (metabolizma) fizyolojisi, 2.

Byme gelime fizyolojisi, 3. Hareket fizyolojisi. III. Genetik.

B. Sistematik.

II. BLM

3


4/127

BTK MORFOLOJS VE ANATOMSNN BLMLER

Anatomi

Sitoloji (Hcre bilimi)Histoloji (Doku bilimi)

Morfoloji (D organografi veya d organ bilimi)

ANATOM

STOLOJ (Hcre bilimi)

Organizmalar oluturan yap talar hcrelerdir. Hcre ve hcre

kapsamnda yer alan oluumlar inceleyen bilim dal sitoloji veya hcre

biyolojisidir.

Hcre tanm ilk kez 1665 ylnda mikroskop geliimi almalar srasnda

bir ngiliz Fiziki Robert Hooke tarafndan ortaya atlmtr. Robert Hooke, ie

mantarndan ald ince kesitlerde bal peteine benzer blmelerle evrelenmi

boluklara cellula (Hcre) ismini vermitir. Bu bulgusu ile Robert Hooke sitoloji

alannda ilk adm atan aratrc olmutur. Grew (1671) ve Malpighi (1872) bu

hcreleri ilk kez bitkisel dokularda gzlemilerdir.

Daha sonraki yllarda Schleiden (1838) bitkiler, Schwann (1839)

hayvanlar iin bir hcre teorisi kavramn savunmulardr. Bu teoriye gre

aratrclar zar, protoplazma, ekirdek ve nukleolustan oluan hcrelerin

birleerek bitkisel ve hayvansal dokular oluturduunu vurgulamlardr. Hugo

Von Mohl (1846) isimli aratrc hcrenin iini dolduran maddeye Protoplazma

ismini vermitir. Virchow (1855) hcrelerin hcre blnmesi ile oaldklarn ve

bir hcrenin yine bir hcreden olutuunu belirtmitir. Max Schultze (1861),

hcreyi tm canllk zelliklerini gsteren ve ekirdek tayan bir protoplazma

eklinde tanmlamtr. Klriker (1862), ekirdeku evreleyen protoplazmay

Sitoplazma olarak isimlendirmitir. Strasburger ve Flemming (1875) ekirdekun4


5/127

blnme evrelerini izleyerek hcre blnmesine ve dolaysyla kaltm bilimine

byk katkda bulunmutur.

Hcreyi incelemede kullanlan yeni mikroskoblarn ve buna paralel olarak

yeni kimyasal yntemlerin gelitirilmesi ile bu alanda yaplan almalarda byk

aamalar kaydedilmitir. zellikle faz kontrast ve elektron mikroskobunun kefi

1950li yllardan sonra hcre ve organellerinin ultra strktrel zelliklerinin

ortaya konmasnda en etken faktr olarak rol oynamtr.

Hcrenin yaps ile ilevi arasnda ok yakn bir ilikinin dikkati ekmesi

en ilkel canl organizmalardan insana kadar zellikle kaltsal ve metabolik

olaylarn gereklemesinde molekler bir dzen kontrolnn geerli olduu

belirlenmitir. Bu ekilde eitli biyolojik olaylarn molekler dzeyde akla

kavuturulmas almalarn ieren Molekler Biyoloji ismi ile yeni bir bilim

dal gelimeye balamtr. Bu bilim dal organizmalarn birbirinden farkl

olularnn organizmay oluturan makromolekllerin farkl dzenlenilerinden

ileri geldii gereini getirmitir.

Bylece ilk kez 1665 ylnda Robert Hooke tarafndan kullanlan hcre

tanm gnmzde olduka geni bir anlam kazanmtr. Hcrelerin ekli ve

byklklerinin organizmann fonksiyonu ile yakn bir ilikisi vardr. Hcrelerbelli karekteristik ekillerde olabilmekte, ancak bazen hcreler ekillerini baz

koullar altnda deitirebilmektedir.

Bitkisel doku hcreleri ekil bakmndan ok byk farkllklar

gstermektedir. Bunlar drtgen, okgen (ok yzl), eliptik, erit, spiral veya bir

yldz eklinde olabilmektedir.

Hcrelerin boyutlar mikrondan milimetre hatta santimetreye kadar

deiebilmektedir. En kk hcreler bakteriler alemine aittir (0.2 m). Bitkihcrelerin enine ap 10-100 m arasnda deimektedir. Ancak bu snrlar aan

byklkte hcrelere de rastlanlmaktadr. Birok bitkinin epidermal yzeyindeki

epidermal hcreler veya ty hcreleri plak gzle grlebilecek byklktedir.

Ayrca, bitkilerin destek dokularnda yer alan sklerankima liflerinin boylar 20

5


6/127

mmye, salg sisteminde bulunan ve st ieren st borularnn uzunluklar bazen 1

veya 2 metreye varabilmektedir. Bunun yannda ieksiz bitkilerdenAcetabularia

bir apka, bir sap ve kayalara tutunmaya yarayan rizoitleri ile gzle grlebilecek

byklkte tek bir hcredir. Buna karn ancak tek bir nukleik asit molekl ve

bir protein klftan oluan virsler elektron mikrokobunun en byk bytmeleri

kullanldnda grlmektedir.

Yksek bitkilerde olduu gibi ekirdek sitoplzmadan ayrlm hcrelere

karyotik hcreler, ekirdek ierii sitoplzmaya karm olan hcrelere de

prokaryotikhcreler ismi verilmektedir. Bakteriler, mavi-yeil algler prokaryotik

hcreler snfna girmektedir. karyotik hcrelerde grlen yapsal ve fonksiyonel

zelliklerin ok basit olarak Prokaryotik hcrelerde gereklemesi, bunlarn hcre

biyolojisi aratrmalarnda byk bir neme sahip olmasna neden olmutur.

Clowes ve Juniper (1968) yaptklar aratrma sonucunda her hcrede

yaklak 1 ekirdek, 20 plastid, 700 mitokondri, 400 diktiyozom, 500.000 ribozom

ve 500 milyon enzim molekl bulunduunu bildirmilerdir.

Tipik bir bitki hcresinde u ksmlar bulunmaktadr(ekil 1 A, B).

-Hcre eperi-Protoplazma

Sitoplazma

Hcre organelleri

Plastidler

-Kloroplast, Kromoplast, Levkoplast, Mitokondri,

Diktiyozom (Golgi), Vakuol, Ribozom, Sentrozom.

-ekirdek

HCRE EPER

6


7/127


8/127

8


9/127

9


10/127

Hcre eperinde Meydana Gelen Farkllamalar

1. Odunlama

Hcre eperinin selloz miselleri arasna ligninin katlmasyla meydana

gelir. Kimyasal yaps vanilin, koniferin gibi aromatiklerden oluur. Hcre

eperinin her tabakas da odunlamaya katlabilir. Fakat orta lamel ve primer

eper sekonder epere gre daha fazla ligninleme gsterir. Odunlama ile eperin

esneklii azalr fakat buna karlk direnci ve dayankll artar. Odunlama odundokusunu oluturan hcreler ile sklerankima hcrelerinde grlr. Odunlam

eperler sodyum hidrosit ve kalsiyum bislfit ile kaynatlrsa lignin erir ve geriye

sadece selloz kalr. Suni ipek fabrikalarnda bu metod kullanlr.

2. Mantarlama

eperin selloz miseller arasna suberin maddesinin girmesiyle oluur.

Suberin kimyasal olarak yaa benzer. Mantarlaan hcre suya ve gazlara kargeirgenliini azaltr. Bu nedenle mantarlaan hcreler lme mahkum hale gelir.

Mantarlama, mantarlam koruyucu dokuda grlr.

3. Kutinleme ve Kutiklleme

Her ikiolayda da kutin maddesi rol oynar. Selloz miseller arasna kutin

girmesiyle meydana gelir. Bu olaya kutinleme denir. Suberine benzer. Kutin

hava ile temas olan epiderma hcrelerinin zerinde kutikula ad verilen bir

tabakann oluumunu salar. Kutikula oluumuna ise kutiklleme denir. Her iki

olay da daha ok eperin da bakan ksmlarnda meydana eldii iin suya kar

geirgenlii azaltr ve bitkiyi su kaybndan korur.

10


11/127

11


12/127

4. Mumlama

Bazen kutikula zerinde mum ad verilen ve kimyasal yaps suberin gibi yaa benzeyen bir yap kaplar. Epiderma kutin tabakasna kar mumlama ile daha az

geirgen olan bir durumla kar karya kalr.

5. Mineralleme

Hcre eperinin yapsna silis ve kalsiyum karbonat veya oksalat gibi tuzlarn

katlmasyla meydana gelir. Silisleme ile eper daha sert ve daha gevrek bir hale gelir.

Epiderma parenkima hcrelerinde gzlenen sistolit kristalleri tamamen kalsiyum

karbonat birikimleri sonucu oluan yaplardr.

6. Pelteleme ve Zamklama

Hcre eperi baz durumlarda msilaj (pelte) veya zamk haline geebilir.

zellikle su bitkilerinde ve birok bitki toumlarnda msilaja ok rastlanr. Linumda

(Keten) tohumlarda bol miktardadr. Zamk ise tamamen bitkinin herhangi bir yara

(travma) almas ile oluan ve eperin peltemsi olmasn salayan maddedir.

Geitler

Komu hcreler arasndaki ilikiyi salamak amacyla eperle yer yer

kalnlamam blgeler kalr. Bu blgelere geit denir. Geitler iki hcre arasndaki basit

deliklerden ibaret olmayp arada geit zar ismini alan bir zar vardr. Geit akl ile

geit arasndaki ksma geit odas denir.

1. Basit Geit: Eer geit odasnn iki taraf da birbirine paralel ise bu tip

geitlere basit geit ad verilir. rnek: Parenkima hcreleri arasnda (ekil 6, 9) grlen

geitler bu tiptir.

2. Kenarl Geit: eperde geit akln daraltacak bir knt meydana gelirse

bu kntya geit kenar denir. Byle geitlere de kenarl geit denir. Kenarl geitlerde

geit odas olduka byktr. Geit ortasnda grlen kalnlamaya torus, kalnlk

kenarndaki blgeye de margo denir(ekil 6, 7, 8, 9). Trake ve trakeidlerde grlr.

12


13/127

3. Yar Kenarl Geit: Baz durumlarda komu hcrenin tipine (durumuna) gre

bir kenarl geit bir basit geidi tamamlayabilir. Bu tip geitler yar kenarl geitlerdir.

Trake veya trakeid yannda parenkima varsa yar kenarl geitler grlr(ekil 6, 8).

13


14/127

Plazmodesma (Plasma ba)

Hcreler arasndaki geitlerden baka, hcreler arasnda bulunan daha ince

yaplara denir. Esas olarak komu hcrelerin protoplastlar arasnda ok ince

yapdaki plazma kprlerinden ibarettir. Tamamen canl hcrelerde bulunur ve

lm halinde hcre ierii ile birlikte kaybolur. Geit bulunmayan hcrelere de

rastlanr. Bu yaplarn varl protoplaslarn bamsz birer yap olmadn bize

gsterir(ekil 10).

Hcre Aras Boluklar

Tek hcreli organizmalarda hcre gereksinimi olan gazlar bulunduu

ortamdan direk olarak elde edebilir. Dokuyu meydana getiren hcreler eer bir

yzey oluturuyor ise madde al-verii bu yzey ile yaplabilir. Ancak doku

halindeki hcreler birbirine skca bal kitlesel yaplar meydana getiriyorlarsa

dar ile i blge arasnda ilikiyi salayan hcre aras boluklar adn alan bir

takm aralklar meydana gelir.

a. izogen hcre aras bolukHcreler arasndaki bir takm blgeleri bu hcrelerin yzey gerilimi ile

birbirine itmesiyle oluabilir. Parankima hcrelerinde ve salg kanallar ile salg

ceplerinde bu tip boluklara rastlanr(ekil 11 a).

b. Lizigen hcrearas boluk

Baz hcrelerin eperlerinin eriyerek ortadan kalkmasyla oluurlar. rnek:

Zea mays ve yine salg kanallar ile salg cepleri de bu tip boluklar ierir (ekil11 b).

c. Reksigen hcre aras boluk

Komu hcreler arasndaki byme farkndan dolay az byyen

hcrelerin eperlerinin gerilim sonucunda kopmas nedeniyle oluur (ekil 11 c).

rnekEquisetum (Atkuyruu).14


15/127

15


16/127

STOPLAZMA16


17/127

Canl hcre stoplazmas saydam ve yar sv bir madde halindedir.

Stoplazmann esasn % 8590 orannda su ve polipeptid zincirleri oluturur.

Tuzlar karbonhidratlar ve dier suda eriyen maddeler kollodial ekilde bulunurlar.

Dnda ektoplazma bulunur. Viskozitesi yksek olan bu ksmn dnda

ise lipoprotein yapda olan plazma zar denen bir zar yer alr. Ektoplazmann i

ksmnda ise daha akkan olan endoplazma bulunur. Endoplazma ierisinde ise

protoplazmik yaplar mevcuttur. Bunlar Mitokondriler, Plastidler, Diktiyozom

(Golgi), Mikrozom, Ribozom gibi organellerdir. Plazma zar hcre zsuyu ile

dolu Vakuoln etrafn da evirir. Vakuol zarna tonoplast denir.

Yksek bitkilerde plazma kitlesinin sirklasyon ve rotasyon yapt

belirlenmitir. Sirklasyon hareketi ya merkezden evreye veya evreden merkeze

doru iken, rotasyon hareketinde stoplazma tm ierii ile hcre membranna

paralel hareket eder. Yaplan aratrmalar sonucunda stoplazmik akmn

hcrelerdeki ince mikroflament demetleri ile ilikili olduu saptanmtr.

Rotasyon daha ok su bitkilerinde (rnek: Elodea) grlr. Bu harekette

sitoplazma hcre eperine (evreye) paralel hareket eder. Sirklasyon ise gerek

eper gerekse de vakuol blen sitoplazma kprlerinde merkezden evreye,evreden merkeze doru hareket eder. Bu hareket ise kara bitkilerinin tylerinde

grlr.

Mitokondri

Mitokondri, hcre organelerinden biridir. Yunanca mitos (iplik) ve

khondrion (tane) kelimelerinden retilmitir. Boylar 0,2-5 mikron arasnda

deiir. ekilleri ise ovalden ubua kadar deikenlik gstermektedir. D ve i

zarlara sahiptir. Zarlar ift katl fosfolipid tabaka ve bunun iine gml

proteinlerden oluur; yapsal olarak hcre zarna benzer. Mitokondrial matriks

eitli enzimlerin yan sra ribozomlar ve kk bir miktar da DNA molekl

barndrr. Hcre iindeki hayatsal olaylara gerekli enerjinin %95'ini salarlar.

17
http://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcrehttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Organel&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Yunancahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Mikronhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Mikronhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipid&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Proteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/DNAhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Organel&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Yunancahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Mikronhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipid&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Proteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/DNAhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre


18/127

Solunum, oksidasyon ve fosforilizasyon iin gerekli enzim ve koenzimlere

sahiptirler.

Diktiyozom (Golgi)

Diktiyozom, ekirdee yakn sentriyoln civarnda bulunan kanalck ve

kesecik sistemidir. Yzeyi tek bir zarla evrili ve 7-8 kesecikten olumutur.

Kremsi dilim eklinde ve a grnldr.

Granlsz endoplazmik retikuluma benzer, yani zerinde ribozom

bulunmaz. Diktiyozom, salg yapan hcrelerde iyi gelimitir. Diktiyozomlar

lizozomlarn olumasnda da etkilidir. Lipoprotein, glikoprotein ve selloz gibi

maddelerin retilip, salglanmasn salar. Hcre zar yapmnda grevlidir.

Gerektii zaman yalar depolar. Diktiyozomlar son zamanlarda hcre zarnn

zglln saptamada, nemli grev almas nedeniyle sklkla aratrlmaktadr.

Yasslam keseciklerden ibaret bir yaps vardr. Bitkisel hcrelerdeki

ular hafife ikin bask keseciklere diktiyozom denir. Bu yaplarn salg ile

ilgili olduklar tespit edilmitir.

Ribozom

170230 byklnde nkleoprotein molekllerinden yaplm zarsz,

kremsi, en kk hcre organelleridir. Kresel veya oval ekillerde olabilirler.

Ribozomlar hcrenin protein sentez yerleridir. Endoplazmik retikulum ya da

ekirdek zar zerinde dizilmi olarak ya da sitoplzmada dank olarak

bulununabilir. Hcrelerde ya tek tek ya da ok sayda ribozomun birlemesiyle

oluan boncuk dizisi eklindedir. Gen ve zellkle protein sentezi yapan

hcrelerde saylar fazladr.

PLASTDLER

Plastidler, bitki hcrelerinin stoplazmasnda yer alan, morfolojik yaplar,

ierdikleri pigment ve ilevleri farkl olan protoplazmik yaplardr. Plastidlerin ekilleri

olduka deiiklik gsterir. Genel olarak ift zar yapsndadrlar. %50 protein, %35 lipid,

%7 pigment, az oranda DNA ve RNA ieriinden oluurlar. Kendi DNAlarna (ctDNA)

18
http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Solunum&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Oksidasyonhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Oksidasyonhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosforilizasyon&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosforilizasyon&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Enzimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Koenzimhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sentriyol&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcrehttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lizozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lipoproteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Glikoproteinhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sel%C3%BCloz&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ya%C4%9F&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Sitoplazmahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Protein_sentezihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Solunum&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Oksidasyonhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosforilizasyon&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Enzimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Koenzimhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sentriyol&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ribozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcrehttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lizozomhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Lipoproteinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Glikoproteinhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sel%C3%BCloz&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCcre_zar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ya%C4%9F&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Endoplazmik_retikulumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Sitoplazmahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Protein_sentezi


19/127

sahip olmalar, plastidlerin nkleuslardan ayr olarak kaltlabilecei hakknda ne

srlen fikirleri kuvvetlendirmektedir.

Genel olarak bakteri, mavi alg ve mantarlarda bulunmaz. Ancak mavi alglerde

kromotoplozma denen ksmlarda renk maddeleri toplanmtr. Plastidlerinsnflandrlmasnda, bu yaplarda pigmentlerin varl ve yokluu rol oynamaktadr.

I. Kromotoforlar: Renkli olan ve renk maddesi ieren plastidlerdir.

Kloroplastlar, klorofil tayan plastidlere denir.

Kromoplastlar, klorofil tamayan renkli plastidlerdir.

II.Levkoplastlar: Renk maddesi tamayan plastidlerdir.

- Proplastidler: Zigotta kk ve srgn meristemlerde bulunurlar

- Amiloplastlar: Niasta biriktirir ve depo ederler

- Oleoplastlar: Lipid depo ederler

- Etiyoplastlar: Karanlkta byyen bitkilerde geliirler.

I. Kromotofor

Kloroplast

Kloroplastlar genelde fotosentez (Assimileme) olaynn meydana geldii

k gren organlarda bulunan yeil renkli plastidlerdir. Ayrca gen gvdekorteksinde a maruz kalan parankimatik ya da kollenkimatik dokularda da

oluur. Genellikle her hcrede ortalama 20-80 kloroplast bulunabilir. Embriyonik

ve meristamatik hcrelerde kloroplastlar ok kktr ve pigment tamazlar.

Byme ve farkllama meydana geldike pigment birikimi olur ve gerek

kloroplast eklini alr. Kloroplastlar hcrede enerji tepkimelerinde, lipit

sentezinde, nitrat redktaz aktivitesinde, fotosentezde ve geici niasta yapmnda

grevlidir.Fotosentezde rol oynayan Klorofil maddesidir. Kloroplastlar klorofilden

dolay yeil grnrler. FakatPhoeophyceaede (Esmer su yosunlar) esmer renk

maddesi fukoksantin, Rhodophyceaede (Krmz su yosunu) fikosiyan ve

fikoeritrin madelerince rtldnden plastid yeil yerine esmer veye krmzms

grlr. imdiye kadar yaplan analizlerde kimyasal yaplarnda protein, lipid,19


20/127

renk maddeleri ve inorganik maddeler elde edilmitir. Kloroplaslarn bnyelerinde

kendilerine has RNA ve DNAlarn varl tespit edilmitir.

Renk maddeleri, yeil renkli klorofil a ve klorifil b ile turuncu renkli

karotin sar renkli ksantofilden ibaret karatinoidler tekil eder. Kloroplast says

bitkiden bitkiye deiir. Grn yumurta, disk ve yldz eklinde olabilir.

Kloroplastn morfolojik iyapsnda renksiz stroma ve renkli grana

bulunur. Granalar, disklere benzeyen, klorofil moleklleri ve fotosentez iin

gerekli baz enzimleri ieren tilakoidlerin kmelenmi halidir. Grana yaps 15

60 adet tilakoidten olumutur Bu da bitkinin, gne nn en fazla miktarda

emilmesini salayarak daha fazla miktarda fotosentez yapabilmesi demektir.

Grana lamelleri arasnda intergranalar yeralr. Grana ve intergrana lamelleri

stroma denilen protein yapda bir yataa gmldr. Stroma, fotosentez

srasnda karbondioksidin ekere dnmn salayan enzimler (ribulaz difosfat

karboksilaz vb.) iermektedir. Ayrca stroma ierisinde DNA, RNA, ribozom,

plastoglobuli ve niasta taneleri de bulunur. Kloroplastlar sahip olduklar bu

DNA ve ribozomlarla hem kendilerini oaltrlar hem de baz proteinlerin

sentezini gerekletirirler. Bir Fe-protein kompleksi olan fitoferritin de stroma

ierisinde depo edilir. Fotosentez sonucu ilk grnebilen rn assimilemeniastasdr. Bu rn alglerde kloroplast ierisinde pirenoid adn alan zel

blgelerde meydana gelir. Daha yksek bitkilerde ise grana arasndaki intergrana

(Stroma lamelleri) arasnda oluur(ekil 12, 13).

Kromoplast

Kromoplastlar pigment sentezi ve depolanmasndan sorumlu plastidlerdir.

Kloroplastlar ve Levkoplastlar gibi yalnz bitkilerde bulunan organellerdendir.

Yapraklarn rengi sonbaharda deitii zaman, bu deiimin sonucu olarak

kloroplastlar kromoplastlara dnr. Bunlar ayrca olgunlam meyvalarda ve

iek petallerinde bu organlara tipik ayrt edici renkleri verirler.

20


21/127


22/127

22


23/127


24/127

ERGASTK MADDELER

Proplast iinde proplastn fizyolojik faaliyeti sonucu meydana gelen ve

proplast yapsnda olmayan maddelere denir. Bunlar vakuolleri dolduran hcre

zsuyunda gerek veya kolloidal maddeler eklindedirler. rnek: Tuzlar, erimi

karbonhidratlar organik asitler, glikozitler, alkoller, proteinler, eterik yalar,

musilaj ve tanenli maddeler ergastik maddelerdir.

Renk Maddeleri

Kromotoforlardaki renk maddelerinin dnda asitte krmz alkalide mavi

renk veren antokyan, sar veya turuncu renkte olan ise antoksantin renk

maddeleridir. Sar renkliAntirrhinumdaki (Aslanaz) renk antoksantindir. iek,

meyve yaprak gibi birok yapda yer alr.

Karbonhidratlar

Bitkilerde erimi veya kat halde bulunurlar. Hcre zsuyundan erimi

olarak bulunan monosakkaritlerden glikoz, fruktoz disakkaritlerden sakkaroz vemaltoz; bunun yannda baz bitkilerin yapsnda polisakkarit olarak inulin

bulunabilir. nulin su kaybederse kristal hale dnebilir.

Fotosentetik rn olarak meydana gelen niasta plastidlerde taneler halinde

gelien ergastik bir maddedir. Niasta taneleri tm parankimatik dokularda, tuber,

korm ve rizom gibi depo organlarda, tohumlarn endosperm ya da

kotiledonlarnda bulunur. Bitkilerde kat olarak bir polisakkarit olan niasta ve

selloz bulunur. Her ikisinin de yap ta glikozdur. Levkoplastlarda yedekniastann ilk olutuu merkez hilum adn alr. ekillerde de grld gibi

hilum merkezde ise sentrik, merkez dnda ise eksentrik olur. Genellikle

kendilerini meydana getiren plastidlerden daha byktrler. Eer bir levkoplast

ierisinde bir hilum olumu ise bu niasta tanesine basit niasta denir. Bazen de

ok sayda hilumun oluturduu yaplara rastlanr bunlara da bileik niasta24


25/127

denir. Bileik niastalarn evresini ortak niasta tabakas sararsa yar bileik

niasta tanesi oluur. (ekil 18, 19, 20,21).

Proteinler

Vakuolde bulunan nemli besin maddelerinden birisidir. Bazen protein

ieren vakuoller su kaybederse kat hale geer ve alevron taneleri oluur. Bu

yaplarkristalloid yapdadrlar. Bu taneler zellikleRicinus (Hint ya) bitkisinde

grlr. Leguminosae (Baklagiller) ve Triticum (Buday) bitki hcrelerinde de

alevron tanelerine rastlanr(ekil 21 A).

YalarEnerji bakmndan en zengin olan direk besin maddesini depo eden

zellikle tohum gibi organlarda bulunan yalar bazen kuru arln %70ini

tayabilirler. Keten ya, zeytin ya ve hint yanda olduu gibi oda snda sv,

bazen de kakaoya gibi kat olabilir(ekil 21).

Glikozidler

Glikozitler ya da dier adyla heterozitler, kimyasal yap bakmndan ekeryapsnda olmayan maddelerin, basit ekerlerle balanmas sonucu oluturduklar

bileiklerdir.ekeryapsnda olmayan ksma "aglikon" denir. ekerlerse, glikoz,

galaktoz, mannoz, maltoz gibi ekerlerdir. Bitkilerde yaygn olarak bulunan

saponinler de glikozit bileiklerden biridir. Aglikonlarnn yaplarna gre,

triterpenler ve steroitler olarak gruplanrlar. Bir ksm aromatik, bir ksm da

zehirlidir. rnein Salix (St)de Salisin, Amygdalus communis (Badem)de

Amigladin,Digitalis (Yksk otu)de Digitoksin (Kalp kuvvetlendirici) gibi.

25
http://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Fekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Eekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Eekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Fekerhttp://ekolojikurunler.ekoses.com/shopquery.asp?cname=%C5%9Eeker


26/127

Alkaloidler

Halkal bir yapyla beraber azot tayan, yksek farmakolojik etki gsteren, bazik

zellikteki maddelerdir. eitli kimyasal yaplarda, halkalarnda azot ieren bileiklerdir.26


27/127

Bitkisel zehirlerin byk bir ksm alkaloid grubundandr. rnein: Kafein; Coffea

arabica (Kahve aac), Kinin; Cinchona succirubra (Knakna), Morfin, Kodein,

Narkotin;Papaver somniferum (Haha), Atropin;Atropa belladona (Gzelavratotu).

Eterik YalarHemen hemen tm kokulu bitkilerde bulunan ounluu gzel kokulu ve uucu

maddelerdir. iek, meyve, tohum, yaprak, kk ve gvde gibi deiik organlarda

bulunur. Sitoplazmada parlak ekilde grlrler. Btn hcre lumenini doldurarak

hcrenin lmne neden olabilirler.

Reine ve Balsamlar

Reine asidinin eterik yada erimesiyle meydana gelmitir. zellikle Pinus

(am)da ve dier kozalakllarda reine salgsna rastlanr. Suda erimezler. Balsamlar ise

yaralanma sonucu meydana gelir ve suda erirler. Bu maddelerantiseptikdirler.

Tanenler (Taninler)

Byk bir ksm glikozid karakterindedir. zellikle dericilikte ve mrekkep

yapmnda kullanlr. Antiseptikzelliklerinden dolay mikrobik rmeleri engellerler.

Daha ok yaprak ve kabukda yer alrlar. rnek: Quercus aegilosun (Palamut meesi)

kupulasnda (meyve), Q. nfectoriann (Maz meesi) yapraklarnda, Rhus cotinus ve

Rhus coriariada (Boyac ve derici suma), ay bitkisinin yaprak ve tohumlarnda bol

miktarda bulunur.

Kristaller

Metobolizma sonucunda meydana gelen fakat tekrar kullanlamayan baz

anorgonik maddeler hcrelerde depo edilir. Bunlarn banda kalsiyum (Ca) tuzlar ve

Silis gelir. rnek: Kalsiyum oksalat kristalleri.

Kristaller ya tek tek ya da ikiz kristaller halindedir, zaman zaman da birok

kristalin yan yana gelmesiyle bileik kristaller eklini alrlar. Kristallerin ince ubuklar

eklinde olanlarna stiloid (Rafit), tek tek tanecikler halinde ok kk olanlara kum

kristali; basit kristallerin yan yana gelerek bir merkez etrafnda yldz eklinde

toplanmasna druz (=drus); bir nokta etrafnda ine eklinde meydana gelen bileik

kirstaller ise sterit (=sferokristal) denir(ekil 22, 23).

27


28/127

EKRDEK (Nukleus)

ekirdek genellikle hcre merkezinde bulunur. ekirdek ve ekirdekiin

yapsndaki maddeler virslerden en gelimi organizmalara kadar kimyasal

analizler sonucu akla kavuturulmutur. ekirdek ap ilkel bitkilerde 1-1028


29/127

m arasnda ileri bitkilerde ise 10-15 m olabilmektedir. ekirdek ieriinde

bellibal be ayr yap veya madde ayrt edilir. Bu yaplar: 1. ekirdek zar

(Karyolemma), 2. ekirdek svs (Karyolenf), 3. Nukleolus, 4. Kromatin

(Karyoplazma) ve 5. Kromozomlardr.

1. ekirdek zar (Karyolemma):

Ik mikroskobunda tek bir zar halinde elektron mikroskobunda ise ift zar

sistemi eklinde grlr. zerindeki porlar aracl ile ekirdek ile sitoplazma

arasnda madde alveriini salar.

2. ekirdek svs (Karyolenf):

Protein ve RNA ieren effaf renkte bir svdr.

3. ekirdekcik: (Nukleolus)

Kimyasal yapsnda protein ve RNA bulunan nukleolusun ok az da olsa

DNA ierdii tespit edilmitir.

4. Kromatin (Karyoplazma):

ekirdek svs iinde yer alr. Yapsnda DNA, RNA ve protein bulunur.

Hcre blnmesi srasnda younlaarak kromozomlar oluturur. Dinlenme

evresinde as bir yapdadr.

5. Kromozomlar:Kromozomlar en iyi hcre blnmesi srasnda Metafaz ve Anafaz

evrelerinde grlrler. Kromozomlar mikroskob altnda zel boyama teknikleri ile

genelikle zor ayrt edilebilen yaplardr. Ancak baz canllarn kromozomlar

olduka byk olup mikroskop altnta rahatlkla grlebilir. Bu tip kromozomlara

dev kromozomlar denmektedir(ekil 26). Kromozomlarn i iplikleri zerinde

kaymasn salayan blgeye sentromer veya kinetokor (Primer boum) denir.

Primer boum dnda baz kromozomlarn kollarnn u ksmna yaknblgelerinde ikinci bir bouma rastlanabilir. Bu yapya ise sekonder boum,

boum ucundaki blme ise satellit (uydu) ad verilir. Bu tip sekonder boum

tayan kromozomlara ise SAT-kromozom denir. Kromozom yapsna

29


30/127

bakldnda her kromozomun birbiri ile yanyana duran iki kromatidden olutuu

grlr(ekil 24, 27).

Sentromerden itibaren telosentrik kromozomlar hari her kromozomun iki

kolu vardr. Bu kromozom kollarnn herbirine Telomer denir. Kromozomlar

sentromerin bulunduu yere gre deiik isimler alrlar (ekil 24, 25). Bunlar u

ekildedir:

a. Metasentrik kromozom: Sentromer tam merkezde olup kromozomun

her iki kolu birbirine eittir(ekil 25 a).

b. Submetasentrik kromozom: Sentromer merkeze yakn olup

kromozom kollarnn biri uzun, dier kolu biraz daha ksadr(ekil 25 b).

c. Akrosentrik kromozom: Sentromer uca yakn olup uzun bir kol ile

buna karlk olduka ksa bir kol mevcuttur(ekil 25 c).

d. Telosentrik kromozom: Tek bir kromozom kolu mevcut olup

Sentromer bu tek kromozom kolunun u ksmnda yer alr(ekil 25 d).

HCRE BLNMELER

I. MTOZ (KARYOKNEZ) HCRE BLNMES (ekil 28, 29)

Blnen ana hcrenin kromozom saysnn blnme sonunda sabit kald

yani kromozon saysn korunduu bir blnme eklidir. Blnme sonunda iki

yavru hcre oluur. Hcre blnmeye balamadan nceki hal interfaz evresidir

(ekil 28a). Bu evrede tm hcre organellerinin says ve hcrenin genetik

materyalinin miktar iki katna kar. Bu nedenle interfaz evresine sentez evresi de

denir. Mitoz blnmenin nterfazdan sonra balca drt evresi vardr: 1. Profaz, 2.

Metafaz, 3. Anafaz, 4. Telofaz.

1. Profaz: nterfazda blnmeye hazr hale gelmi olan hcrede dank

ekilde bulunan kromonema ad verilen ince uzun iplikler belirmeye balar.

Bu yaplar spirallemeyle belirirler ve daha sonra kromozomlar olutururlar.

Profazn sonuna doru kromozomlarn oluumu ile ekirdek ve nukleolus zar

kaybolmaya balar(ekil 28 b, c,d).30


31/127

2. Metafaz: Kromozomlar daha da ksarak kalnlar ve i iplikleri

zerinde ekvator blgesinde sentromerleri birbirine bakacak ekilde dizilirler.

Baz i iplikleri kutuplar arasnda uzanrlar. Kromozomlarn dizilii mayoz

blnmenin metafaz I evresinin tam tersi ekildedir(ekil 28 e, f).

3. Anafaz: Kromozomu oluturan iki karde kromatid birbirinden

ayrlarak karlkl kutuplara doru ayrlmaya balarlar. Bu kromatidlere yavru

kromozom denir. Kutuplara ekilme ile bu faz sona ermi olur(ekil 28 g, h, j).

4. Telofaz: Bu evrede kromozomlar profaz evresinin tersi ynde gelime

gsterirler. Kutuplara ulaan kromozomlar ipliksi bir hale dnrler. ki yavru

ekirdek oluur. Yeni ekirdek zar ve svs oluur. Orta plak oluumundan sonra

iki yavru hcrenin olumasyla bu safha sona erer(ekil 28 k, l, m; 29).

Telofaz evresinden sonra hcre, sitokinez ad verilen blnme geirir. Bu

blnme ile oluan iki hcre tamamen iki ayr hcreye ayrlr. Bu blnme

hayvanlarda ortada oluan bir boumlanmayla (ekil 29 A) bitkilerde ise

fragmoplast ve hcre levhas oluumu ile meydana gelir(ekil 29 B).

31


32/127

32


33/127

II. MAYOZ (MEIOSIS) HCRE BLNMES (ekil 30, 31)

Blnme sonunda drt hcrenin olutuu, iki ekirdek blnmesinin

gerekletii kromozom saysnn yarya indii bir blnme eklidir. Bu

blnmede blnen ana hcrenin kromozom says yarya iner bu nedenle de bu

blnmeye redksiyon blnme de denir. Kromozom saysnn yarya indii33


34/127

evre Mayoz I evresidir. Mayoz II evresi normal mitoz blnme zelliini tar. Bu

blnmenin dier bir zellii bivalent kromozomlarn oluarak bu srada homolog

kromatidler arasnda krossingover denen karlkl gen alveriinin

gereklemesidir. Blnme sonunda her birinin genetik zellii ana hcreden ve

birbirinden farkl olan drt yeni hcre oluur. Mayoz Blnmenin evreleri:

Mayoz I

Profaz I. Olduka uzun srer ve be alt evreden oluur (ekil 30 ve 31a,

b, c, d, e).

Leptoten: Kromozomlar ince uzun iplikler halinde belirmeye balar.

Kromozomlar zerinde kromomerler belirir(ekil 30a, 31a).

Zigoten: Ana ve babadan gelen kromozom iftleri kromomerleri karlkl

gelecek ekilde bivalent dediimiz iftler oluturular. Bivalent says Ana hcre

kromozomlarnn yars kadardr(ekil 30b, 31b).

Pakiten: Kromozomlar ksalp kalnlamaya balar. Her bir bivalent drt

kromatidlidir. Bu fazda homolog kromozom kromatidleri arasnda gen al-

veriinin (para al-verii) gereklemesine neden olan krossingover meydana

gelir. Bazen kromozomlar bir keye toplanabilir. Bu duruma buket hali denir

(ekil 30 c, 31 c).Diploten: Homolog kromozomlar yeniden birbirinden ayrlmaya balar

fakat kiyasma noktalarndan dolay bu ayrma kolay olmaz. Kiyasma

noktalarnn says krossingover olan nokta saysn verir. Bu noktalar bu fazn

sonuna doru kromozom ularna kayar. Bu olaya terminalizasyon denir(ekil

30 d, 31 d).

Diyakinez: Kromozomlar iyice ksalp kalnlar. Kiyazma noktalar iyice

uca kayar ve says azalr. ekirdek zar ve nukleoluslar grlmez olur. Bu faznbitimi ile Profaz I sona erer(ekil 30 e, 31 e).

Metafaz I. Bivalent kromozomlar kromozom ular birbirine bakacak

ekilde (sentromerleri zt) i iplikleri zerinde ekvatorda dizilirler (Mitoz Metafaz

evresinin aksi ynnde). Her sentromer iki karde kromatidi bir arada tutar

(ekil 30 f).34


35/127


36/127

III. BLM

BTKSEL DOKULAR

Tm organizmalarda, yaamn balangc tek bir hcreye dayanr. Baz

organizmalar yaamlarn tek bir hcre biiminde srdrp tamamlarlar. Bunlar

genellikle ilkel organizmalar olarak tanmlanrlar. Buna karlk yksek

36


37/127

organizmalar yaamlarnn balangc olan tek hcrenin defalarca blnmesi

sonucu pek ok hcreden olumu bir yapya sahiptirler. Yksek organizmalarda

ayn kkenden gelmi, ayn devi grmek zere farkllam, benzer fiziko-

kimyasal yaplara sahip hcre topluluklarna doku, dokular inceleyen bilim dalna

da histoloji ad verilir. Hcrelerin birlikte bulunuu ile her zaman bir doku

olutuu sylenemez. rnek olarak; Yeil Su Yosunlarndan (Chlorophyceae)

Ulva lactuca da (Deniz marulu) iki sra hcre tabakasndan meydana gelen

yapraks grnml tallus hcreleri arasnda gerek anlamada bir i blmnn

olmamas, mantarlarda hif ad verilen tps hcrelerin birbiri arasna girerek rg

eklinde dokuya benzer bir yap oluturmas (plektenkima) verilebilir.

Aralarnda hi bir iliki olmayan hcre topluluklarna koloni ad verilir.

Gerek dokular meydana getiren hcreler arasnda orta lamel, d ortamla gaz

alveriini salayan hcre aras boluklar, geitler ve plasmodesmalar

bulunmaktadr. Kitlesel yap zelliindeki dokular oluturan hcreler, bir araya

gelirken bunlarn aralarnda hcre aras boluklar veya interseller alanlar

kalmaktadr. Bunlar, dokuyu oluturan hcrelerin gaz alveriine imkan salayan

alanlardr. Yzeysel yap gsteren dokularda ise hcreler, tm yzeyleri ile dortamla ilikide bulunabildiklerinden byle dokularda interseller aralklara gerek

duyulmamaktadr.

DOKULARIN SINIFLANDIRILMASI

A. MERSTEM (BLNR) DOKULAR

B. SREKL (YETKN) DOKULAR

A. MERSTEM (BLNR) DOKULAR

37


38/127

Srekli olarak blnme yeteneindeki hcrelerin oluturduu embriyonik

dokulara meristem ad verilmektedir. Bunlar ince eperli, bol sitoplazmal, iri

ekirdekli, kk vakuoll hcrelerden olumu dokulardr. Hcreler arasnda

hcre aras boluklar (interselller alanlar) bulunmaz. Meristem dokularnn

hcreleri genellikle sk ve srekli blnme gsterdikleri iin daima yeni yavru

hcreler olutururlar. Bunlarn geliip farkllamas ile srekli dokular

olumaktadr. Meristemler etkinliklerini sonsuz devam ettirmelerinden dolay bu

dokunun varl bitkileri hayvanlardan ayran bir zelliktir. Bitkilerde

meristematik etkinliklerden oluan byme organizmann btn yaam boyunca

grlmektedir. Bu nedenle bitkiler bir baka deyile ak sistemli olarak ifade

edilirler.

Meristem dokular, kkenlerine ve bulunu yerlerine gre olmak zere iki

ekilde snflandrlrlar. Meristem dokularkkenlerine gre ikiye ayrlmaktadr.

I. Primer meristem (ncl meristemler)

Bitkinin tm yaam sresince blnme yeteneini devam ettiren

meristemlerdir. Bunlar kk ve gvde ular ile bunlarn yanal organlarnn u

ksmlarnda bulunmaktadr.Bu meristemin bulunduu blgelere byme noktalar veya vegetasyon

blgeleri ad verilmektedir. Kk ve gvde de byme noktalarnda dtan ie

doru blge ayrt edilmektedir(ekil 32 A).Bu blgeler ise srekli dokulardan

epidermesi oluturan dermatogen korteksi oluturan periblem merkezi silindiri

verecek olan pleuromdur(ekil 32 B, C).

II. Sekonder meristem (Soncul meristemler)Srekli doku haline dnm hcrelerin yeniden blnme yetenei

kazanmas ile sekonder meristemler oluur. Bunlarn etkenlii ile de yeni hcre ve

dokular meydana gelir. Sekonder meristem her zaman srekli dokudan

kkenlenirken, primer meristem promeristemden kkenlenmitir. Sekonder

meristeme rnek olarak aa gvdelerini rten mantar kambiyumu verilebilir.38


39/127


40/127

B. SREKL (YETKN) DOKULAR

Bu dokuyu oluturan hcreler, kaln eperli genellikle periferik

sitoplazmal, geni vakuoll, bazen tamamen sitoplazmasn kaybetmi, blnme

zelliini yitirmi ve farkllamasn tamamlam hcrelerdir. Srekli dokular

morfolojik ve fizyolojik zelliklerine gre snflandrlrlar.Srekli dokular; I. Koruyucu, II. Parankima, III. Destek, IV. letim ve

V. Salg dokular olmak zere bee ayrlr.

I. KORUYUCU DOKU

40


41/127

a. Epiderma

Epidermis dokusu, dermatogenin etkenlii sonucu ortaya kar, Stoma, ty

ve emergens gibi tipik yaplar bu dokudan kkenlenirler.

Epidermis tm organlarn yzeyini rter. Genellikle tek bir tabakadan

ibarettir. Baz bitki trlerinden epidermis altnda bir ka sra hcre tabakas daha

yer alr, buna hipodermis ad verilir(ekil 33).

Epidemis dokusunu oluturan hcrelerin eperleri birbirlerine daha iyi

kenetlenip bulunduklar organ daha iyi koruyabilmek iin dalgal veya ondleli

bir yapya sahiptirler (ekil 34, 35). Hcreler arasnda interselller aralklar

bulunmad iin enine kesitlerde ok dzenli bir dizili gsterirler (ekil 33).

Hcre eperleri zerinde ince birkutikula tabakasbulunur(ekil 33, 34). Baz

trlerde kutikula zerinde ayrc bir mum tabakas yer almaktadr. rnein;

marulda kutikula zerinde byle bir mum tabakas bulunmaktadr. Kutikula suya

ve gazlara kar az geirgen olduundan epidermis yolu ile bitkinin fazla su kayb

kstlanm olmaktadr. Hcreler arasnda eperlerde basit geitler yer almaktadr.

Epidermis hcreleri periferik bir sitoplazmaya ve geni bir vakuole sahiptir.

Sitoplazmada yalnzca levkoplastlar, vakuol z suyunda ise antosiyan pigmenti

bulunmaktadr.

41


42/127

Toprak stnde yer alan bitki ksmlar epidermisinin ilevleri genel olaraku ekilde sralanabilir.

Su reglasyonu: Epidermis hcreleri bitkinin ieri ve dar su hareketini

kontrol etmektedir. Bitkinin terleme olaylarnda da rol byktr.

Epidermis su da depo edebilmektedir. Buna rnek olarak

Mesembrianthemum (Makasotu) yapraklar verilebilir.

Gne na kar koruma: Btn ototropik bitkiler fotosentez iin gne

na ihtiya duyarlar. Oysa k (ultraviyole ve kzltesi dalgalar) bitkiiin olduka iddetlidir. Sonuta protoplazma ok snr ve klorofilin de

renginin solmasyla bitki zarar grr. Burada epidermis yanstc i grerek

n verecei zarar nler.

42


43/127

Dier organizmalara kar koruma: Epidermis birok bcee kar ilk

savunma hattn oluturmaktadr. Bakteri ve mantarlar gibi yaygn patojenler

tm ortamlarda geni bir yaylma gsterir. Epidermis, zerindeki kutin ve

mum tabakas bu tip enfeksiyonlar nleyici bir rol oynamaktadr.

Biyolojik olmayan ajanlara kar koruma: Rzgar bitkilere zarar

vermektedir, fakat bitkiler epidermisten balayarak derindeki dokulara kadar

yapraklarn paral ekle getirerek rzgar zarararn nlemeye alr.

Epidermis kutin ve mum ile birlikte hava kirleticileri ve asit yamurlarna

kar ksmen nleyici etki gstermektedir.

remedeki rol: iekli bitkilerde ok sayda mekanizma pollinasyonu

tevik edicidir. rnein anterin epidermal ve sbepidermal dokular polen

tanelerini stigmaya kabulnde rol oynar. Benzer ekilde floral ve ekstra

floral nektaryumlar da epidermis hcreleri tarafndan salnarak pollinatrleri

cezp etmede i grr.

Salgdaki rol: Epidermis hcreleri su absorbe ettikleri gibi su da

kaybederler. Epidermal tyler ve bezler bcekleri cezp etmek, yakalamak ve

sindirmek iin eitli salg maddeleri salglamaktadr.

Epidermis hcrelerinden u yaplar olumaktadr.

1. Stomalar

Stomalar; terleme sonucu d ortama su buharnn verilmesini ve ayrca

fotosentez ve solunum esnasnda gaz al veriini salayan delikciklerdir. Bunlar

ayrca bitkilerin su kaybnn kontrolnde de rol oynamaktadrlar.

Stomalar en fazla yapraklarda, daha az olarak da otsu gvdelerdebulunurlar. iekte ise indirgenmi stomalara rastlanr. Kklerde stoma yoktur.

Stomalar epidermisten olumu olmalarna ramen kloroplast tamalar nedeni ile

epidermis hcrelerinden farkllk gsterirler. Bu yaplar oluurken bir stoma ana

hcresinin blnmesinden sonra oluan bbrek eklindeki iki stoma hcresi

43


44/127

karlkl gelerek aralarnda stoma akl ad verilen bir aralk brakrlar. Bu

hcrelerin evresinde stomann alp kapanma ileminde yardmc olan stoma

yardmc hcreleri yer almaktadr(ekil 35, 36, 37, 38).

Stoma aklnn hemen altnda olduka geni bir stoma alt boluu

grlmektedir. Bir stomann enine kesiti ekil 36da grld gibi olup stoma

hcrelerinde ortaya kan plazmoliz ve turgor olaylar ile stoma akl alp

kapanmakta, bylece de bitkide su kayb kontrol altnda tutulmaktadr. Stomalar

baz zel durumlar dnda genelde tiptedir.

Amaryllis tipi stoma

Yksek yapl bitkilerin ounda bu tip stoma bulunur. Amaryllis tip

stomada stoma hcrelerinin yardmc hcrelere bakan eperleri (Dorsal eper)ince, stoma aklna bakan eperleri (Ventral eper) ise kalndr. Stoma

hcreleri turgorlu duruma geince ime sonucu ince eperleri gerilmekte ve

bylece stoma akl yzeye paralel olarak almaktadr(ekil 36 A, B).

Gramineae tipi stoma

Budaygillerde daha zel yapda Graminaea tipi stomalar vardr.

Bunlarda stoma hcreleri birer kol kemii eklindedir. Stoma akl bu

hcrelerin gvde ksmnda bulunmaktadr(ekil 37 A, B, C).Mnium tipi stoma

Bu stomalar daha ok ilkel bitki gruplarnda bulunmaktadr. Amaryllis tip

stomann aksine bunlarn dorsal eperleri kaln, ventral eperleri incedir. Bu

nedenle stomann alp kapanmas yzeye dik ekilde gereklemektedir (ekil

38 A, B, C).

Bulunduklar ortama gre Stomalar

Higromorf tip stomalar Nemli blgelerde yayl gsteren bitkilerde grlen bu tip stomalar,

epidermis yzeyinden daha yksekte, epidermesin knts zerinde yer

almaktadr. rnein; Cucurbita veJuncus yapraklar (ekil 39 A, B).

Kseromorf tipi stomalar44


45/127

Stomalar kurak blge bitkilerinde epidermis yzeyinden daha aada

yerleim gsterirler. rnein; Pinus, Ficus, Yuccada kseromorf tipi stomalar

bulunur (ekil 39 C, D, E). Baz durumlarda kseromorf stomalarn bulunduu

ukurlarda su kaybn azaltmak iin tylerin olutuu da grlr. Su buhar ile

doymu durumda olan ve stoma aklndan dar verilen hava, stomann zerini

rterek hava akmlarna kar bitkinin su kaybn azaltmaktadr. Yaprak yzeyinde

bulunan tyler de su buharnn yer deitirmesini engellemektedir. Nerium

yapranda grld gibi (ekil 40).

Mezofitik tip stomalar

Bu tip stomalar lman blge bitkilerinde grlrler ve epidermis ile ayn

seviyesindedirler(ekil 39).

Stomalarn yapraklardaki bulunu yerlerine gre deiik yaprak tipleri

ortaya kmaktadr: rnein; stomalar yapran yalnz alt yzeyinde bulunuyorsa,

hipostomatik tip yapraktan; yalnz st yzeyinde bulunurlarsa, epistomatik tip

yapraktan sz edilir. Amfistomatik tip yaprakta ise stomalar yapran hem alt

hem de st yzeyinde bulunur.

45


46/127

46


47/127

Stomalar, yardmc ya da dier tip komu hcrelerin kkenine gre ayrca

yardmc hcrelerin ekli ve dzenleniine gre farkl biimde

snflandrlabilirler.Yardmc hcrelerin kkenine gre;

a. Mezogen tip: Beki hcreleri ve yardmc hcreler ortak bir kkene

sahiptir, ayn ana hcreden trevlenir.

b. Perigen tip: Komu ya da yardmc hcreler beki hcreleri ile ortak

kkenli deildir.

c. Mezoperigen tip: Yardmc ya da komu hcrelerin bazlar dorudan

doruya stoma ile ilgilidir, dierleri deildir.Yardmc hcrelerin ekil ve dzenleniine gre;

1. Anomositik stoma (Dzensiz hcreli tip): Bu tip stomalarn zel komu

hcreleri yoktur, olaan epidermis hcreleri stoma hcrelerini

kuatmaktadr. Ranunculaceae, Gereniaceae, Capparidaceae,

Cucurbitaceae, Malvaceae ve Papaveraceae familyalarna zgdr.47


48/127

2. Parasitik stoma (Paralel hcreli tip): beki hcreleri birden fazla

yardmc hcre ile ilikilidir, bunlar beki hcrelerine paralel dizilmitir.

Bu tip Convolvulaceae, Leguminosae, Magnoliaceae, ve Rubiaceae

familyalarnda yaygndr.

3. Diasitik stoma (apraz hcreli tip): Bir ift komu hcre ortaklaa enine

eperleri ile stoma hcrelerini kuatr. Bu tip Caryophyllaceae,

Acanthaceae ve dier familyalarda grlmektedir.

4. Akinositik stoma (Insal hcreli tip): beki hcreleri birok yardmc

hcre ile evrilidir, bunlar etrafnda nsal dizilirler.

5. Anizositik stoma (Eit olmayan hcreli tip): Bu tip stomalar evreleyen

zel komu hcrelerinin biri dier ikisine gre daha kktr. Bu

stomalar Cruciferae ve Solanaceae familyalarnda sklkla grlr.

2. Tyler

Tyler de, stomalar gibi epidermisden oluan yaplardr. Epidermis

hcresinin da doru basit bir ekilde uzamas halinde tek hcreli basit ve tekhcreli dallanm tyler oluur. Bu durumlarda bu hcrenin farkl dorultularda

blnmesi ile morfoloji ve ilev bakmndan farkl ok hcreli ty yaps ortaya

kar(ekil 41, 42, 43). Tyleri u ekilde sralamak mmkndr.

Korunma tyleri: Bitkisel yzeylerde yer alan l, ileri boalm tek veya ok

hcreli tylerdir. Bitkinin, gne nlarnn fazlasndan korunmasnda grevleri

vardr.

Trmanma tyleri: sarlc ve trmanc baz bitkilerde bulunan, ounlukla tekhcreli, eperleri olduka kaln, ucu engel gibi kvrlm tyler bir destee

tutunmaya yardmc olurlar.

Emme tyleri: Su ve suda erimi halde inorganik maddelerin emilimini salayan

tyler arasnda en karakteristik olan kk tyleridir. Kkn byme noktasna

48


49/127

yakn, belli bir blgeyi kaplayan ince eperli tps yapdaki bu tyler ile emilim

yzeyi de arttrlarak suyun alnmas salanmaktadr.

Salg tyleri: Birok bitki trlerinde ise tyler metabolizma art

maddeler salgladklarndan bunlar salg tyleri olarak adlandrlr. Bu tylerin

yaps dier tylerden farkldr (ekil 43). Bunlar genellikle epidermis

hcrelerinden deiik yapda bir taban hcresi ile birka hcreden olumu bir sap

blgesi ve esas salglama iini stlenen ve kutikulann paralanmas ile salg

maddesinin darya atlmasn salayan bir ba hcresinden ibarettir. ok hcreli

baa sahip tylerde hcreler yaprak yzeyine paralel bir planda sralanm ise

pul-tyler meydana gelir (Resim 2).

Ty hcrelerinin sitoplzmalar periferik durumda olup geni vakuoll

hcrelerdir. Bazen sitoplzmalarn tamamen kaybederek l duruma gemi

tylere de rastlanr.

49


50/127

50


51/127

Resim 2. 1- Alfalfa sp. 2- Arabidopsis sp. a: Cannabis indica b:Phaseolus

vulgaris c:Cistus villosus d: Tillandsiasp e: Opuntia f: Loasa g: Antirrhinum

majus h: Droseracapensis51


52/127

Tylerin devleri ylece zetlenebilir:

1. Salg ii yapmayan tyler genellikle kutikul ve mumla birlikte ar

scaktan yapran mezofil hcrelerini yaltmaktadr. Bylelikle tyler genellikle

buharlama yolu ile ortaya kan su kaybn azaltarak scak koullarda bitkiyi

korurlar.

2. Tyler transpirasyonu dzenlemede de rol oynamaktadrlar. Salg

tylerinden darya eker, alkoloid, tanen, reine, msilaj ve zamklar ile enzim

gibi fizyolojik ileve sahip birok madde verilir. Salg tynden salnan

bileiklerin bir ksm gaz halinde de olabilir. Atriplex yapraklar zerindeki

vezikulat tyler yaprak dokusundan tuzlarn atlmasna yardm eder. Bylece

bitkide toksik tuzlarn birikmesi nlenir.

3. Passiflora (arkfelek) trlerinde yaprak yzeyindeki salg tylerinden

hidrojen siyanr salnarak baz patojen bakteri ve mantar trlerine kar savunma

gerekletirilmektedir. Baz tropikal blge bitkilerinin de bcekler iin gaz

odalar hazrlad bilinmektedir. Fabaceae (Baklagiller) familyasndan

Stylosanthes scabra da yaprak yzeyindeki salg tylerinden yapkan bir svnn

yan sra zehirli bir gaz verilmektedir. Bu bitkiler, zellikle Avusturalyada

Boophilus microplus (Sr kenesi) ile savata baaryla kullanlmaktadr.4. te yandan silisyum veya kalker tayan sivri ulu, kaln eperli batc-

yakc tyler de hayvanlara kar bir savunma arac olarak i grmektedir (ekil

42 i). Urtica dioica (Isrgan) yapraklarndaki bu tyler, ikin bir taban ksmndan

incelerek ykselen kalsiyum karbonat ieren eperlere sahiptir. Tylerin u

ksmlar silisli kresel bir bakla sonlanr. Tye dokunulursa, kolay krlan

bak kopar, keskin kenarl u dokuya bir ine gibi batarak yakc ve kandrc

salg ieriini boaltr.5. Kk emici tylerinde olduu gibi tyler su ve suda erimi maddeleri

emme ileminde rol oynamaktadr.

b. Periderm(a) (Mantar Doku)52


53/127

Epidermis hcrelerinin yaam sreleri genellikle ok ksadr. Epidermis

ortadan kalktktan sonra onun yerini periderm ad verilen bir mantar doku

almaktadr. Paralanm epidermis altndaki baz hcreler enzimatik hormonal

etkiler sonucu yeniden blnme zellii kazanarakperiderm (mantar) dokusunu

olutururlar. Bilindii gibi bunlar sekonder meristem kapsamna giren dokulardr.

Blnme zellii gsteren hcre sralarna fellogen veya mantar kambiyum ad

verilir. Fellogen hcrelerinin st tarafa doru blnmesi ile Fellem (mantar

doku) alt tarafa doru blmmeleri ile de felloderm ad verilen dokular olur.

Canl hcrelerden ibaret fellogen ve fellodermin nsal dizili gstermeleri

karekteristiktir. Fellem ise canlln kaybetmi hcrelerin oluturduu mantar

dokudur.

Periderm tabakas hcrelerinin eperleri fazla miktarda suberin ierir.

Suberin suya kar geirgen olmad iin bu doku bitkinin gereinden fazla su

kaybn nlemektedir. Epidemisin yerini periderm aldktan sonra epidermisdeki

stomalarn yerini de lentisel (Kovucuk) denilen yaplar alrlar. Bunlar genellikle

ok belirgin olarak gvde ve yan dallarda ve ayrca elma ve armut gibi bitkilerin

meyveleri zerinde bulunmaktadrlar.

II. PARANKMA (TEMEL DOKU)

Genellikle temel doku olarak tanmlanan parankima primer bitki yapsnn

esas kitlesini oluturur. Gvdelerin z ve korteksi, kklerin korteksi, petiyollerin

tm yaps, yapraklarn mezofili, floem ve ksilemden oluan iletim dokular bu

yap iine gmldr. Bunun iin kolaylkla adventif kk ve gvde olutururlar.

Parankima ieklerde, meyvelerin etli ksmnda ve tohumlarn depo dokusunda

olduka yaygndr. Alglerin tm yaps da sadece parankima hcrelerindenolumutur.

nce, selloz eperli canl hcrelerin oluturduu dokudur. Bu dokuyu

oluturan hcreler arasnda yer yer geni alanlara (nterseller alanlara) rastlanr.

Bu alanlar, bitkinin yaamsal faaliyetleri iin gerekli olan gazlar ierir.

Parankima dokusu hcrelerinin eperlerinde basit geitler yer alr. ekilleri ya 53


54/127

boyutta birbirine eit yani izodiyometrik olduu gibi farkl ekillerde de

olabilmektedir. Parankimatik hcrelerin olduka geni ve hcre z suyu ile dolu

olan vakuollerde yer yer ergastik maddelere, protoplazmalarnda ise eitli

plastidlere rastlanr. Bazen ekirdei ayrt etmek mmkndr. Parankima dokusu

ilevlerine gre drde ayrlmaktadr.

1. Assimileme parankimas

Bunlar kloroplast ierdikleri iin fotosentez iini stlenmilerdir. Bu

nedenle klorenkima olarak da isimlendirilmektedir. Klorenkimada k

enerjisi kimyasal enerji haline evrilir ve bu enerji karbonhidrat balar halinde

depo edilir. Yaprakta, palizad ve snger parankimalar assimileme parankimasn

olutururlar. Fotosentez grevini stlendikleri yapraklarda ve bitkini k gren

dier ksmlarnda olduka geni bir yzey olutururlar. Ayrca geni interseller

alanlarn bulunuu da zellikle karakteristiktir(ekil 44, 45).

2. Aerankima (Havalandrma parankimas)

Gaz alverii asndan daha zor koullarda yaan bataklk ve sucul

bitkilerde geni interselller alanlara sahip parankimatik dokulardr. nterseller

alanlardaki hava solunumda kolaylk salad gibi, gvde ve yapraklarnn su

stnde durmasna da yardmc olmaktadr. rnein; Nympha (Nilfer) ve ayr

saznda bu tip parankimaya rastlanmaktadr(ekil 44 F).

3. Depo parankimas

Organik maddeleri depo eden, hemen hemen kloroplast iermeyen, ince

eperli ve byk hcreli olan bu tip parankima daha ok tohum, meyva ve toprak

alt organlarda (rizom, tuber) bulunur. Depo parankimas besin maddelerinden

(niasta, protein, ya) baka su da depo eder. Bu daha ok l bitkilerinde (Agave

veAloe) gzlenir.

4. letim parankimas

54


55/127

Assimileme parankimas ile iletici doku arasnda ksa aralklarda iletimi

salayan genellikle kloroplast tamayan parankimatik hcrelerdir (ekil 45). Bu

parankima grubuna, ksa mesafelere erimi maddelerin fazla miktarda iletiminde

rol oynayan transfer hcreleri, floemde uzun mesafelere ekerlerin iletiminde rol

oynayan kalburlu elementler girmektedir. Ayrca k iletiminde rol oynayan

hcreler de bu gruba girmektedir. Frithia bitkisinde (Mesembryanthemaceae)

transger parankima denilen bir tip vardr. Tm bitki toprak altndadr, sadece

yaprak ular toprak yzeyine ular. Bylece fotosentez yeraltnda meydana gelir.

Burada yapraktaki effaf kanallar optik lifler gibi i grr ve yzeyden alttaki

fotosentetik dokuya tar.

III. DESTEK DOKU

Bitkiler, hem kendi arlklarn tayabilmek hem de d etmenlerden

kendilerini yeterince koruyabilmek iin desteklik salayabilecek dokulara

gereksinim duyarlar. Bu dokular onlarn ayn zamanda esnek bir yap

kazanmalarna da yardmc olmaktadr. Tek hcreli olanlarda ve otsu bitkilerde bu

desteklik turgor ile salanabilmektedir. Fakat bireyin veya hcrenin su kaybetmesisonucu diren de ortadan kalkmaktadr. Karasal bitkilerde desteklik salayc

deiik yap ve zellikte dokular gelimitir. Destek doku ikiye ayrlmaktadr.

a. Sklerankima (Sert doku)

Sklerankima hcrelerinin tm eperleri olduka kalnlamtr.

Protoplazmalarn da kaybettiklerinden l hcrelerden oluurlar. Hcre eperleri,lignin maddesinin birikimi sonucu tamamen odunlamtr. Sklerankima ekil ve

byklk bakmndan iki farkl tipte incelenir.

55


56/127

1. Sklerankima lifleri: Sklerankima lifleri uzun, dar, sivri ulu hcrelerdir.

Hcre ii boluu yani hcre lmeni eperin ok fazla kalnlam olmas nedeni ile

bir erit biimini almtr (ekil 46 A, B, C). Ligninleerek kalnlm hcre

eperinde ta hcrelerinde olduu gibi kanal eklindeki basit geitler bulunmaktadr.56


57/127

Sklerankimatik liflerin boyu 1 2 mm arasndadr. Cannabis (Kenevir) bitkisinde

eperleri tamamyla odunlam yani lignifiye olmutur ve byle liflerin boylar 10

mmye; Linum (Keten) bitkisinde ise saf sellozdan oluan lifleri 20 40 mmye

kadar ulaabilmektedir. Bunlar endstriyel deere sahip liflerdir.

2. Ta Hcreleri: zodiyometrik ( boyutu eit) hcrelerdir. Ta hcrelerinin

eperlerinde lignin maddesi orta lamele paralel tabakalar oluturacak biimde birikim

gstererek eper kalnlamasna neden olur. eperleri kalnlaan hcreler ya tek halde

ya da baz yapraklarla ayva, armut gibi meyvelerde gruplar oluturmu halde

bulunurlar. Ta hcrelerinin kalnlam hcre eperlerinde basit geitler, dz ya da

dallanm uzun kanallar biiminde grlrler(ekil 46 D, E, F, G).

2. Kollenkima (Pek doku)

Bu dokuyu oluturan parankimatik karakterli ve canl olan hcrelerin eperleri

st ste gelmi ok sayda selloz tabakalarndan ibaret olduundan bunlar uzamakta

olan organlarda, gen gvdelerde, iek ve yaprak saplarnda ve yapraklarn orta

damarnda bulunmaktadr. Kollenkima dokusu parankimatik doku iine yerlemi

durumdadr.

Bu doku hcrelerinin eni ve boylar baz durumlarda birbirine eit olabildii

gibi bazen de ana eksen dorultusunda uzam bir yap gsterirler. Kollenkima

hcrelerinin parankimatik hcrelerden fark bunlarn yalnzca eperlerinde ortaya

kan selloz kalnlamalardr. Selloz kalnlamalar yalnzca hcre kelerinde

grlrse buna ke kollenkimas (ekil 47 A, B, C), eer byle kalnlamalar

teetsel eperler boyunca ortaya karsa buna da Plak kollenkimas (Levha

kollenkimas) ad verilir(ekil 47 D). Destek dokunun genellikle gvdede evreye,

kkte ise merkeze yakn blgelerde bulunmas karekteristiktir.

57


58/127

IV. LETM DOKUSUKarasal yaama uyum gstermi yksek bitkiler, topraktan kkleri aracl

ile aldklar su ve suda erimi inorganik yukar blgelere tarlar. te yandan

yapraklarda fotosentez sonucu oluan organik maddeler gereksinim duyulan

yerlere veya depo edilecek blgelere iletirler. Btn bu amalar iin bitkilerde bir

58


59/127

iletim dokusu gelimitir. Bitkilerde gvdeleri ve yaplan farkl iki tip iletim

dokusu ayrt edilir.

a. Ksilem

Topraktan alnan su ve suda erimi durumdaki anorganik maddeleri yukar

blgelere tayan sistemdir. tip yap elementinden olumutur.

1. Su iletim borular: Bunlar protoplazmalarn kaybetmi ana eksen

dorultusunda uzam tp biiminde hcrelerdir. Yaplar halkal veya spiralli

olabilir. Bitkilerde su ileten borular iki farkl tiptedirler.

Trakeidler

Trakelere gre daha dar, iki ucu kapal ortalama 1 mm uzunlukta isi

borulardr. Boyuna eperlerinde ok sayda kenarl geitler bulunmaktadr.

Trakelerdeki gibi bunlarn lignin ve sellozdan ibaret sekonder eper yaplarnda

da halkal, spiral ve isi kalnlamalar grlr(ekil 48, 49, 50 A, B).

Pteridophyta (Ereltiler) ve Gymnospermae (Kapal tohumlu) yesi

bitkilerin ksilem dokularnda yalnzca trakeidler bulunmaktadr.

Trakeler

Trakeler gelimi bitkilerde bulunmaktadr. ki ucu ak geni ve uzun

borulardr. Bunlar st ste gelen bir ok hcrenin ara eperlerinin eriyip ortadankalkmas sonucu olumulardr (ekil 50 C, D). Hcrelerin boyuna eperlerinde

ok sayda kenarl geit bulunmaktadr. Ayrca sekonder hcre eperi lignin ve

sellozdan ibaret spiral, halkal veya as kalnlamalar gsterirler. Bu yap ise

trakelere esneklik zellii kazandrr. Su bitkilerinde trakeler indirgenmi

durumdadr. En uzun trakelere trmanc bitkilerde rastlanmaktadr. Bu bitkilerde

trakelerin boyu bir ka metreyi amaktadr.

59


60/127

2. Ksilem parankimas: Bunlar ksilem dokusu iinde besin depo eden,

ksa aralklar iin iletimi salayan, selloz eperli parankimatik hcrelerdir.3. Ksilem sklerankimas: Bunlar eperleri tamamen odunlam, iki ucu

sivri ve eperlerinde basit geitler tayan desteklik salayan liflerdir.

b. Floem

60


61/127

Floem dokusu yapraklarda fotosentez ilemi sonucunda meydana gelen

organik maddeleri, bitkinin yaamsal olaylarnda kullanaca yerlere veya depo

organlarna tanmasn salar. Floem drt farkl yapsal elemandan olumutur.

1. Kalburlu boru hcreleri: Bunlar iletim dorultusunda dizilmi uzun

parankimatik hcrelerdir. Hcreler arasdaki ortak eperlerde kalbur gibi ok

sayda delik olumutur. Kalburlu boru hcreleri, bol sitoplazmal, belirgin

ekirdeklu canl hcrelerdir(ekil 51, 52, 53).

Delikli olan ortak eper yzeyine kalburlu plak hcrenin kendine ise

kalburlu boru ismi verilmektedir. Hcreler gen devrede tamamen sitoplazma ile

dolu olduu halde daha yal hcrelerde sitoplazma hcre eperine ekilerek

periferik bir grnm almaktadr. Yalanm ve tamamen farkllam kalburlu

boru hcrelerinin sitoplazmasnda ekirdekj yoktur. Byle hcrelerde sadece

levkoplast ve niasta ayrt edilmektedir. Bazen bu kalburlu plaklarn zeri kalloz

ad verilen bir yap ile rtlmektedir.

Kalloz renksiz, fazla kran kalloz maddesinden olumaktadr. Kalloz

genellikle odunlu bitkilerde k aylarnda meydana gelerek kalburlu borular

tkamakta, ilkbahar aylarnda ise eriyerek kalburlu plaklar almaktadr(ekil 51).

2. Arkada Hcreleri: Bunlar farkllamann erken kademesinde kalburluboru oluurken kalburlu boru ana hcresinin asimetrik blnmesi sonucu ortaya

kmaktadr. Arkada hcreleri plazmaca zengin ve iri ekirdekludur. Kalburlu

boru evresinde yerleim gsteren bu hcrelerin say ve byklkleri trlere gre

deimektedir. Arkada hcrelerinin komu kalburlu borularla aralarnda ok

sayda basit geitler bulunmaktadr(ekil 52, 53).

3. Floem Parankimas: Bunlar zellikle kapal tohumlu bitkilerde

sekonder elementler arasnda yer alr. ekil ve byklk bakmndan fakllklargsterir(ekil 53 C, D).

4. Floem Sklerankimas: Floem dokusundaki sklerankima, ya ta

hcreleri veya sklerankimatik lifler eklindedir. Bu hcreler desteklik saladklar

61


62/127

gibi, yumuak dokular korumada da rol oynamaktadr. Hcrelerin eperlerinde

fazla sayda basit geit bulunmaktadr(ekil 53 C, D).

LETM DEMETLER (BORU DEMETLER)

Genellikle floem ve ksilem primer yapda yan yana bulunmaktadr. Floem

ve ksilemin meydana getirdii dokunun tmne letim demeti veya boru

demeti denilmektedir. Yalnz floem veya yalnz ksilemden ibaret iletim

demetine pek seyrek rastlanmaktadr. Genellikle iletim demetini meydana getiren

elementlerin ap demeti evreleyen parankima hcrelerinin apndan daha dardr.

Parankima hcre aras boluklarna sahip olduu halde, iletim demetini meydana

getiren hcreler arasnda hcre aras boluklar bulunmaz. Enine kesitte

ounlukla plak gzle bile iletim demetleri parankimadan ayrtedilebilir.

1. Kollateral demet

Floem evreye, ksilem merkeze bakmak zere iki tip doku radyal

yneltide yan yana bulunuyorsa byle demetlere kollateral demet denir. Demetin

tm yetkin hcrelerden meydana gelmise demet kapal kolleteral demetdir

(ekil 54 a). Kapal demetlere genellikle monokotil (Tek enekli) bitkilerderastlanr. Floem ile ksilem arasnda meristem zelliinde kambiyum dokusu

bulunursa bu tip demetlere ak kolleteral demet denir(ekil 54 b). Dikotil (iki

enekli) ve Gimnorperm (Ak tohumlu) bitkilerin ounun gvdesinde bu tip

demetler bulunur.

2. Bikollateral demet

Floem ksilemin hem d, hem i ksmnda radyal yneltide yan yana yeralmsa byle demetlere bikollateral demet denir. Seyrek rastlanan bu tip demetler

Cucurbitaceae (Kabakgiller) familyasndaki bitkilerde bulunur. Dtaki floem ile

ksilem arasnda kambiyum bulunduundan bu demet ak demettir(ekil 54 c).

3. Konsantrik demet

62


63/127

Floem ile ksilem birbirini saracak ekilde ise byle demetlere konsantrik

demet denir. Bu da iki tiptedir.

a. Leptosantrik demet

Merkezde bulunan floemi ksilem evrelerse byle demetlere leptosantrik

demet denir. Baz monokotil (Tek enekli) bitkilerin gvdelerinde ve rizomlarn

nodlarnda (dm) bulunur(ekil 54 d).

b. Hadrosantrik demet

Merkezde bulunan ksilemi floem evrelerse byle demetler hadrosantrik

demettir. Bu tip demetlerPteridophyta (Eretliler)da ve kk demetler halinde

iek organlarnda ve kk yaprak izlerinde bulunur(ekil 54 e).

4.Radyal demet

Floem ve ksilem radyal yneltide almal olarak dizilmi olup aralarnda

parankima dokusu bulunursa byle demetlere radyal demet denir (ekil 54 f).

letim dokular birbirinden parankima ile ayrlm olduundan her iletim eridi

ayr bir demet olarak kabul edilecek olursa tmne radyal demet yerine, radyal

dzenli demetler demek daha uygun olur. Bu tip iletim demetleri kkn primeryapsnda bulunur.

63


64/127

64


65/127

V. SALGI DOKUSU

Bitkilerin farkl metabolik etkenlikleri sonucunda meydana gelen ve

yeniden metabolik olaylara katlmayan maddelere salg maddeleri ad verilir.Dier bir deyim ile bunlar sv veya kat haldeki tm ergastik maddelerdir.

Bunlar metabolizma art maddeler olmalarna ramen bitkilerde baz yararl

grevler de yaparlar. rnein tanen, reine gibi salg maddeleri bitkiyi rmeye

kar koruyan antiseptik maddeler ierirler. Bitkiyi dmanlarna kar koruyan

alkaloidler, bcekleri bitkiye ekerek tozlamay kolaylatrmada rol oynayan65


66/127

nektar (balz) ve kokulu baz maddeler ile bcek kapan bitkilerce salglanan

sindirim enzimleri, salg maddelerine birer rnek olutururlar.

Salg maddeleri baz durumlarda salglandktan sonra bitki dokusu iinde

belirli yerlerde birikim gsterirler ve ancak mekaniksel bir etmen ile doku

paralandktan sonra aa karrlar. Bazen de salg maddeleri salglandktan

hemen sonra bitki dna atlrlar. Buna gre salg maddeleri bitki ii ve bitki d

salg maddeleri olarak iki grupta incelenirler.

I. Bitki ii salglar

Bitki ii salglarda salg maddesi ya salgy yapan hcre iinde kalr veya

bu hcreden dar atlarak hcreyi evreleyen dokudaki baz zel yaplarda

birikim gsterirler. Bu duruma gre de hcre ii (Intraseller) salglar ve hcre

d (ekstraseller) salglar ayrt edilir.

A. Hcre ii salglar (Intraseller salglar)

1. Salg hcreleri: Salg maddesi zamanla tm hcre iini doldurmakta,hcrenin sitoplazmas kaybolmakta ve hcre ieriini yalnzca salg maddesi

oluturmaktadr. rnein; Laurus (defne) yaprandaki eterik ya hcreleri.

AyrcaPelargonium (Sardunya) yaprak sapnda kalsiyum oksalat ieren hcreler

de salg hcrelerine rnek olutururlar.

2. Salg borular: Bitkilerde en ok rastlanan salg borular st borulardr.

Bunlar bitki geliimi srasnda baz hcrelerin dier hcreler arasna doruuzamas ile oluan ok uzun hcrelerdir. Bu borular ierisinde st (lateks)

maddesi bulunmaktadr. St maddesi protein, alkaloid, glikozit, eker, eitli

tuzlar, reine, kauuk gibi eitli maddeler ierebilir. Euphorbiaceae

(Stleengiller) familyasndan Hevea brasiliensis kauuk retiminde ekonomik

deere sahiptir.66


67/127

B. Hcre d salglar (Ekstraseller salglar)

Salglanan salg maddesi salgy yapan hcreden darya verilerek Salg

ceplerinde veya salg kanallarnda birikmektedir.

1. Salg cepleri: Salg maddeleri ya Hypericum perforatumda

(Binbirdelikotu) olduu gibi, dokuyu, oluturan hcrelerin interseller alanlarnn

genilemesi ile olumu zel ceplerde birikir ya da (ekil 55) limon, portakal gibi

Citrus trlerinde olduu gibi ar salglama sonucu paralanm hcrelerin

oluturduu daha geni ceplerde depolanrlar.

2. Salg kanallar: Salg maddeleri bazen salg ceplerinin st ste gelmesi

ile olumu salg kanallarnda birikim gsterirler. rnein,Pinus (am) yapra ve

odununda reine biriktiren salg kanallar bulunmaktadr(ekil 56). Yaralanmalar

sonucu reine maddesi yara blgesinde birikip sertleerek hem yaral blgeyi

kapatmakta, hem de ierdii antiseptik madde ile yara blgesini eitli patojenlere

kar korumakdr.

II. Bitki d salglar

Salg maddeleri baz yaplarla darya da atlrlar. Bu yaplar;

1. Salg tyleri: Salg maddesi zel yap gsteren salg tyleri ile darya

atlr(ekil 42).

2. Nektaryumlar: Genellikle tozlamalar bceklerle gerekleen

bitkilerde nektar yani balz salglayan bezler ve nektaryumlar bulunmaktadr.

Bunlar ya iei oluturan farkl dairelerde veya Vicia fabada (Bakla) olduu

67


68/127

gibi iek dndaki stipllerde bulunmaktadrlar. Nektaryumlar salgladklar

ekerli sv ile bcekleri bitkiye ekmede yardmc olan yaplardr.

3. Hidatodlar: Ar nemli koullarda suyun genellikle sv bazen de buhar

biiminde dar atlmasnda rol oynayan yaplardr. Hidatotlardan su ile birlikte

bazen eitli tuzlar ve kire maddesi de darya atlabilmektedir.

4. Sindirim bezleri: Enzimler btn canl hcrelerce sentezlenir ve

salglanrlar. Bcek kapan bitkilerin sindirim bezlerinden protein sindirici

enzimler salglanmaktadr. Ancak byle bitkilerde sindirilen proteinik maddeler

yine bu bezler tarafndan geri emilmektedir.

68


69/127

IV. BLM

ORGANLAR

I. GVDE

Yaprak ve reme organlarn tayan, genellikle toprak stnde bulunan

bitki eksenine gvde denir. Gvde embriyodaki plumula denilen blgedekimeristem hcrelerinin byyp gelimesi ile meydana gelir. Blnme zelliini

koruyan primer meristemin verdii tm dokular gvdenin primer yapsn; primer

yapdaki dokularla beraber sekonder meristemin verdii sekonder dokularn tm

69


70/127

gvdenin sekonder yapsn meydana getirir. Gvde yaps bitki gruplarnda

birbirinden farkllk gsterir(ekil 57, 58; 59, 60, 61, 62).

1. Primer Yap

Gen bir bitki gvdesinin internod blgesinden gemek zere enine bir

kesit alnrsa, en dta koruyucu doku, koruyucu dokunun hemen altnda iletim

doku tamayan Korteks (Kabuk), ite demetleri ieren merkez silindirinden

olutuu grlr(ekil 61).

a. Koruyucu doku (epiderma): Koruyucu doku bitkinin trne gre

deiik ekilde ve sayda stoma, ty ve emergens tayan, genellikle st eperi

daha kaln epiderma hcrelerinden oluan tipik ediperma dokusundan ibarettir.

b. Korteks (Kabuk): Genellikle epiderma altnda iletim demetleri

tamayan korteks blgesi kesin olarak grlebilir. Baz monokolitlerde gvdede

korteks bulunmaz. ok geni bir dokudur. Genellikle kloroplast grlmez. Doku

hcreleri assimilemeden ok besin maddesi depo eden parankimadan oluur.

zellikle toprak alt gvdelerinde bu durum gzlenir. Korteksin en i tabakas

hcre aras boluu olmayan bir sra hcre dizisinden oluur. Endoderma denen

bu tabakaya, hcrelerinin ierisinde fazla sayda, olduka byk niasta taneleri

bulunduundan niasta tabakas da denir.

c. Merkez silindiri: Endodermann i ksmndaki dokulardr. Merkezi

silindirinin dnda bulunan perisikl bir, veya birka sra parankima, ya da

sklerankima hcrelerinden meydana gelmitir. Merkez silindirinin en nemli

ksmn, bitkide (yaprak kk arasnda) iletimi salayan iletim demetleri

oluturur. Ereltilerde bir adet iletim demeti bulunurken, dier yksek bitkilerde

ise bu sat ok fazladr. Demetler monokotil bitki gvdesinde dank ekilde,

dikotillerde ise genellikle kollateral ak tipte olduu gibi dzenlidir.

Demetlerin arasndaki parankima hcrelerinden olumu nsal

yneltideki dokuya z denir. z kollar merkezde bulunan z ile birleir. z

70


71/127

genellikle parankima hcrelerinden oluur. z geliiminde nce canldr ve

yaprakl srgnlerde bazen kloroplast da ihtiva edebilir. Hcreler yetkin hale

gelince proplastn kaybederek l hale geer. Odunsu bitkilerde zn canl

hcreleri niasta ve yal maddeleri depo etmekte kullanlmaktadr.

Baz hallerde z hcreleri erken yetkin hale gelir. Bu durumda zn

etrafndaki hcreler meristem zelliklerini koruduklar iin oalma, uzama ve

radyal yneltide genilemelerine devam edeceklerinden, z hcrelerinde bir

gerilme ve sonunda bir kopma ve paralanma meydana gelir. Bylece merkezde

paralanm z hcreleri ile evrili bir boluk meydana gelmi olur. Bu durum

Gramineae (Budaygiller) familyasndaki bitkilerde rastlanr(ekil 60).

2. Gvdenin Sekonder Yaps

Baz aas monokotiller dnda monokotil bitkilerde geliim primer

meristemin verdii primer dokularn yetkin hale gelmesiyle sona erer, sekonder

yap meydana gelmez. lk gelien yetkin doku, radyal yneltide demetin dnda

protofloem, en iinde ise protoksilemdir. Daha sonra demetin merkezine doru

metafloem ve metaksilem farkllar.

Dikotil ve Gimnospermlerde ise demeti verecek olan prokambiyumgeliiminde, tamamyla yetkin doku haline gemez. Primer ksilem ile primer

floem arasnda meristem zelliini kaybetmeyen kambiyum denen bir doku kalr.

Byle kambiyum ihtiva eden ak iletim demetlerinde kambiyumun yukar doru

yeni floem dokusu (sekonder floem), aa doru yeni ksilem dokusu (sekonder

ksilem) vermesiyle primer dokular birbirinden uzaklar ve bitki canl kald

srece iletim demeti geniler, demetin genilemesiyle de gvde kalnlamasn

srdrr. Bununla beraber kambiyum faaliyetiyle meydana gelen sekonderyapnn geliimi farkl bitkilerde farkl olabilir.

Genellikle dikotil otsu bitkilerde ve Aristolochia bitkisi gibi trmanc

odunsularda ok saydaki iletim demetleri evreye paralel bir halka meydana

getirecek ekilde sralanmtr. Demetler arasndaki doku primer z kollarn

meydana getirir ve demet merkezindeki z ile birleir. Byle gvdelerin demetleri71


72/127

iindeki floem ile ksilem arasnda bulunan kambiyuma demet kambiyumu denir.

Demetler arasndaki gelien kambiyuma interfasikler kambiyum denir. Baz

durumlarda interfasikler kambiyumun, byk primer demetler arasnda, kk

sekonder demetler halinde gelitii de grlebilir. Sekonder gvde yapsnda

koruyucu doku, korteks ve merkez silindiri yer alr(ekil 61, 62).

a. Koruyucu doku (Periderma): Kambiyum dyndaki primer dokular,

kambiyumun faaliyetiyle meydana gelen sekonder dokular tarafndan dar

itilerek yzeyleri artacandan teetsel gerilmeye maruz kalr. Primer yapda

koruyucu doku olan epiderma daha nce yetkin hale gelmi ise paralanr. Bundan

tr artk devini yapamayacandan sekonder yap gsteren gvdelerde yerini

peridermayabrakr. (Sekonder mantarlam koruyucu doku)

b. Korteks (Kabuk): Primer yapdaki korteks ile sekonder yapdaki

korteks birbirinden farkldr. Korteks primer yapda epiderma ile endoderma

arasndaki blge, sekonder yapda ise periderma ile kambiyum arasndaki blge

olarak kabul edilmektedir.

72


73/127

73


74/127

74


75/127


76/127

olumutur. Bu dokulardan biri hcrelerinin byk aplar boyunca gvdenin

eksenine paralel dizilmi, esas itibariyle ksilemde bulunan drt farkl elementden

(trake, trakeid, odun lifleri ve odun parankimas) ibarettir. Dier doku sisteminde

ise hcrelerin byk aplar bitki gvdesinin eksenine dikeydir. Genellikle

parankima hcrelerinden yaplm olan bu doku, z kollarn meydana getirir. z

kollar odunun enine kesitinde plak gzle bile merkez ile evre arasnda nsal

izgiler halinde ayrdedilebilir(ekil 63, 64).

Odunu meydana getiren elementlerden bir ksm eksik olabilir. Yalnz hi

olmazsa su ileten elementlerden birinin bulunmas zorunludur. Genellikle

Gimnosperm bitkilerin odunu yalnz trakeidlerden veya trakeidlerle beraber az

sayda parankima hcrelerinden olumutur. Ancak yksek Gimnospermlerden

olan Gnetaceae familyasndaki bitkilerde trakelere rastlanabilir. Dikotil bitkilerin

odunlarnda genellikle trakeler bulunmaktadr. Baz yksek dikotil bitkilerde ise,

zellikle trmanc olanlarda su iletimi devini yalnz trakeler zerine almtr.

Buna karlk ilkel dikotil bitkilerden saylan Magnolicaceae (Manolyagiller)

familyasnda bulunan Drimysde Gimnospermlerdeki gibi yalnz trakeidlerle odun

parankimasndan olumutur.

Monokotil bitkilerde genellikle sekonder yap meydana gelmediinden odundokusuna rastlanmaz. Sekonder yap gsteren Gimnosperm ve dikotil bitkilerin

odunlar birbirinden olduka byk farklar gsterir. Gimnospermlerin odunu dikotil

bitkilerinkine kyasla daha basit yapdadr. (ekil 65, 66). Bu farklarla birlikte her iki

grup bitkinin odun yaps u ekildedir.

Gimnospermlerde (Gymnospermae) odun

Gimnoppermlerde odun genellikle tipik kenarl geit tayan trakeidlerde az

sayda parankima hcrelerinden yaplmtr. Trakeidler kambiyumdan meydana

gelilerindeki radyal dzenli sralarn muhafaza ederler. Enine kesitte bu dzenli

sralar belirli bir ekilde gze arpar (ekil 65). Bunun nedeni kambiyumdan

meydana gelen hcrelerin boyuna radyal yneltide bydkleri halde teetsel

byme gstermemeleri ve eperlerindeki odunlamann ksa bir sre sonra

oluumuyla, deiimlerine meydan kalmadan lmeleridir.

76


77/127

Trakeidlerin eperlerindeki kenarl geitler olduka byktr. Bu geitler

Pinusda (am) olduu gibi bazen yalnz trakeidlerin radyal eperlerinde bulunur.

Bundan tr teetsel boyuna kesitte kesilmi olan radyal eperlerde kenarl geitler

grld halde, yzden grlen deetsel eperlerde geit grlmez (ekil 65).

Radyal boyuna kesitte ise radyal eperlerdeki geitler yzden grlr, kesilmi olan

teetsel eperlerde geit yoktur. Pinus odununda eksen yneltisinde dizilmi

elemanlar arasnda parankimaya yalnz izogen olarak meydana gelmi reine

kanallarnda rastlanr (ekil 66). Reine kanallarndaki salg hcreleri en yakn z

kollarnn parankima hcrelerine, parankima kprs ile bal bulunur. Bu kpr ile

z kollarndan reine salan hcrelere organik maddelerin iletimi salanm olur.

Reine kanallarnn bir ksm geni z kollar iinde radyal dorultuda da uzanr.

YalnzAraucaria (Arokarya), Taxus (Porsuk aac) da reine kanallarna rastlanmaz.

Juniperus (Ard), Thuja (Maz) gibi baka kozalak tayan bitkilerde ise odunda

reine kanallarndan baka fazla sayda parankima hcrelerine rastlamak mmkndr.

77


78/127

63-64

Odunun enine kesitine bakld zaman plak gzle bile radyal

dorultudaki z-kollarna dikey, evreye paralel baz izgiler grlr. Bu izgiler

mevsim farklarndan meydana gelen yl halkalardr. Mevsim farklar bitkilerin

hayat faaliyetlerinde periyodik deiikliklere neden olur. Bitkideki en aktif dnem

ilkbahardr. Sonbahara gre daha fazla suya gereksinim duyacandan ilkbahardakambiyumdan meydana gelen trakeidler, radyal aplar geni, eperleri ince,

lumenleri geni trakeidlerdir. Bu tip trakeidlerden yaplm oduna ilkbahar

odunu denir. devi su iletimidir. Sonbaharda meydana gelen trakeidler gittike

radyal aplar daralarak eperleri olduka kaln, lumenleri dar trakeidler haline

geerler. Bu tip trakeidlerden yaplm oduna sonbahar odunu denir. Sonbahar

odunu, su iletiminden ok destek doku roln oynadndan trakeidlerin

eperlerindeki kenarl geitler indirgenmi haldedir. Sonbahar odununu meydanagetiren bu tip trakeidlere ipliksi trakeid denir. Odun oluumu sonbaharda sona

erer. Ertesi yln ilkbaharnda yeniden geni elementlerin gelimesiyle sonbahar,

ilkbahar odununun farkl yaps plak gzle bile ayrtedilebilen yl halkalarnn

olumasna neden olur. Odundan teetsel boyuna kesit alnacak olursa, kesitte

kesitin getii yere gre ya yalnz ilkbahar veya sonbahar (ekil 65)78


79/127

trakeidlerinden ibaret ayn tip hcreler bulunduu halde, kesit radyal boyuna

olarak alnmsa, hem ilkbahar, hem sonbahar trakeidleri bir arada grlecektir

(ekil 64, 65, 66).

Gimnosperm (Ak tohumlu) bitkilerin odununda z kollar olduka sktr.

z kollarnn eni bir tek sra hcreden, gvde ekseni dorultusundaki

ykseklikleri ise birden fazla hcreden olumutur. Hem ykseklik, hem genilii

teetsel kesitte ayrtedilen z kollar st ste sralanm, aa yukar e boyutlu

hcreler halinde grlr(ekil 65).Pinusda z kollar iki tip hcreden ibarettir.

z kollarn tekil eden hcrelerin en st ve en alttaki bir, veya daha fazla sras

trakeidlerden yaplmtr. zellikle z kolu trakeidlerine, kenarl geitlerin yalnz

odun trakeidlerinin radyal eperlerinde bulunduu hallerde rastlanr. nk radyal

eperdeki geitler suyun yalnz teetsel yneltideki iletimini salar.

79


80/127

65

Radyal yneltideki su iletimi ancak z kollarndaki trakeidlerde olur. Kkten

gelen su odun dokusu trakeidlerinden z kollarnn trakedilerine, oradan da

korteksteki z kollarna gemi olur. z kollarnn parankima hcreleri ok geni

geitlerle odun dokusunun trakeidleriyle iliki gsterirler. Yar kenarl geitler

halindeki bu geitlerin radyal kesitte, hcrelerin aa yukar btn enini

kaplayacak kadar geni olduu grlr.

z kollar, kambiyumu geerek sekonder floemdeki z kollaryla birleirler. zkollarnn parankima hcreleri, korteksin ve odunun parankima hcreleriyle iliki

gstermektedir. Aslnda kk ve gvdenin btn canl dokusu hcre aras boluklaryla

birlikte bir tek sistem tekil eder. Yapraklarda hazrlanan assimileme maddeleri floem ile

eksen dorultusunda aa iletilirken z kollar aracyla radyal dorultuda ilerleyerek

odun parankimasna kadar ular ve orada niasta veya ya halinde depo edilir. lkbaharda

tomurcuklarn patlamas ile bu maddeler, kk molekll maddeler haline dnerek su

ileten borulara geer ve bu yoldan kolayca kullanlacaklar yere gitmi olur.

Baz Gimnospermlerde z kollar yalnz parankima hcrelerde

Documents

1-BİTKİMORF YENİ 2.BASKI