Żywot Protagorasa u Diogenesa Laertiosa (Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IX, 8)

Studia Antyczne i Mediewistyczne 9 [44] (2011)PL ISSN 00393231

ZBIGNIEW NERCZUK (INSTYTUT FILOZOFII UMK)

YWOT PROTAGORASA U DIOGENESA LAERTIOSA (YWOTY I POGLDY SYNNYCH FILOZOFW, IX, 5056)

Jedn z wielkich zagadek historii fi lozofi i staroytnej stanowi osoba i dzieo Pro-tagorasa z Abdery. Historia okrela go jako ojca sofi styki, najwaniejszego z grona sofi stw, o ktrego znaczeniu moe wiadczy to, e Platon powica mu dialog nazwa-ny jego imieniem oraz referuje pogldy Protagorasa w dialogu Teajtet, a Arystoteles omawia i krytykuje jego tezy w ksidze G Metafi zyki. Mimo duego fi lozofi cznego znaczenia myl Protagorasa jest nam prawie cakowicie nieznana. Tak jak w przypadku pozostaych sofi stw, olbrzymia trudno rekonstrukcji pogldw Protagorasa wynika z faktu zaginicia jego dzie, bdcego w duej mierze wynikiem zej sawy sofi stw. Jak pisze G. B. Kerferd, analizujc przyczyny wyparcia sofi stw z dziejw fi lozofi i: Their general omission from the doxographic tradition, coupled with the Platonist and Aristotelian view that their thought and teaching was bogus, meant that they were indeed virtually ignored by Hellenistic scholarship, and even such of their works as did survive were not read1. Niesawa, w jak popada caa sofi styka, spowodowaa, e w biegu dziejw zaginy wszystkie dziea Protagorasa, a zachoway si tylko poje-dyncze zdania: synne formuy rozpoczynajce Prawd oraz O bogach oraz nieliczne fragmenty doksografi czne.

Brak dzie samego Protagorasa zmusza nas z kolei do oparcia rekonstrukcji pogl-dw na fragmentach doksografi cznych. Z ich interpretacj zwizane s jednak nastpne problemy. Wrd niewielkiej liczby zachowanych przekazw, oprcz krytycznych czy polemicznych nawiza zawartych w dialogach Platona czy pismach Arystotelesa, prze-waajc cz stanowi teksty autorw pnego antyku, wrd ktrych s przekazy Plutarcha, Atenajosa, Flawiusza Filostrata, Tertuliana, Klemensa Aleksandryjskiego, Porfi riusza, Sekstusa Empiryka oraz Diogenesa Laertiosa. Lektura tych przekazw wymaga szczeglnej ostronoci, czsto zawieraj one bowiem typowe dla pnego antyku pomieszanie wtkw czysto fi lozofi cznych z motywami charakterystycznymi dla powieci przygodowych, fantastyki i moralizujcej biografi styki. W ich przypadku oddzielenie prawdy od faszu to zadanie arcytrudne, wymagajce starannego porwna-nia przekazw, zbadania zalenoci midzy poszczeglnymi rdami oraz odrzucenia tego, co jest wynikiem perspektywy fi lozofi cznej ich autorw.

Szczeglne miejsce wrd przekazw doksografi cznych zajmuje ywot Protagorasa zawarty w ywotach i pogldach synnych fi lozofw Diogenesa Laertiosa. Spord

1 G. B. Kerferd, The sophistic movement, Cambridge 1981, s. 36.

Studia Med9_44_Ksiga.indb 51Studia Med9_44_Ksiga.indb 51 2012-01-13 13:12:042012-01-13 13:12:04

ZBIGNIEW NERCZUK52

przekazw pnoantycznych jest on najduszy, zawierajc cae bogactwo informacji o rnym charakterze. Bez wzgldu na ogln ocen Diogenesa Laertiosa jako dokso-grafa, badacz fi lozofi i staroytnej nie moe przej obok tego tekstu obojtnie. Dla historyka jest to skarbnica informacji, ktrych wiarygodno musi zosta poddana starannej ocenie i skonfrontowana z innymi przekazami.

Niniejszy przekad moe zaskakiwa pewnym przerostem komentarza, ktrego roz-miary z pewnoci nie uatwiaj lektury samego ywota Protagorasa. Wielkie znaczenie tekstu Diogenesa Laertiosa dla bada nad Protagorasem wydaje si usprawiedliwia jednak takie postpowanie. Przekad ten wraz z komentarzem ma bowiem stanowi ro-dzaj wprowadzenia do bada nad Protagorasem, zawierajc zarys gwnych problemw oraz proponowanych przez badaczy rozwiza, a take podejmujc prb wykorzysta-nia tekstu Diogenesa Laertiosa w sposb, ktry byby adekwatny do znaczenia tego przekazu.


Studia Antyczne i Mediewistyczne 9 [44] (2011)PL ISSN 00393231

DIOGENES LAERTIOS

PROTAGORAS (IX, 5056)*

[50] Protagoras, syn Artemona albo, jak [twierdz] Apollodor1 i Dinon w pitej ksidze Opowieci perskich, [syn] Maiandriosa2, obywatel Abdery, zgodnie z tym, co mwi Heraklides z Pontu w O prawach3, ktry powiada take, e napisa on prawa dla Turioi4; jak mwi za Eupolis w Pochlebcach5, obywatel Teos6; powiada bowiem:

* Podstaw przekadu jest wydanie Diogenis Laertii vitae philosophorum, ed. H. S. Long, 2 vols. Oxford 1964 (repr. 1966).

1 FGrHist 244 F 70. 2 Tak twierdzi rwnie Flawiusz Filostrat (DK 80 A2), ktry, jak mona sdzi na tej podstawie,

e wspomina w swoim tekcie o zwizkach Protagorasa z perskimi magami, korzysta z Opowieci perskich Dinona (dzieo to cieszyo si wielkim autorytetem jako rdo wiedzy o historii Persji).

3 Wehrli VII, fr. 150. 4 Perykles zakada Turioi w 444/443 p.n.e. w ramach swej polityki wspomagania pastw sab-

szych. Bya to osada mieszana, oglnogrecka. Perykles chcia w ten sposb zdoby kontrol nad rdami dostaw zboa do Grecji. Szerzej na temat kontekstu politycznego zaoenia Turioi por. R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz w krgu mocarstwowej polityki Aten, Meander 25 (1970), s. 305329): Protagoras mia uoy prawa dla Turioi podobno na yczenie Peryklesa (s. 306). O tym, jak blisko Protagoras zwizany by z Peryklesem, wiadczy moe to, e w Platoskim przedsta-wieniu sofisty w Protagorasie (315a) otaczaj go dwaj synowie Peryklesa Paralos i Ksantyppos. O szczeglnych zwizkach Peryklesa z sofistami wiadczy rwnie fakt, e Aischines ze Sfettos pisze dialog pt. Aspazja, w ktrym przedstawia, jak ona Peryklesa Aspazja nauczaa ma gor-giaskiej sztuki wymowy (R. Turasiewicz, Sofista..., s. 308). Spisanie praw z pewnoci mogo stanowi praktyczny wyraz politycznych zainteresowa Protagorasa, ktre zaznaczaj si w Pla-toskim opisie sofisty w Protagorasie; wskazuje na nie rwnie tytu zaginionego dziea, Politeia, wymieniony w katalogu pism Protagorasa u Diogenesa Laertiosa (por. niej IX, 55). By moe omwienie politycznych pogldw Protagorasa zawierao zaginione pismo Kritona zatytuowane Protagoras albo Polityk, o ktrym wspomina Diogenes Laertios (II, 121).

5 Ta zaginiona sztuka Eupolisa, przedstawiciela komedii staroattyckiej, potwierdza fakt obec-noci Protagorasa w Atenach. Pochlebcy (Kolakes) Eupolisa pokonay w roku 421 Pokj Arysto-fanesa. Eupolis przedstawia w tym tekcie wielkich sofistw jako pasoytw bawicych w domu Kalliasa. W komedii sofici grali rol chru. Przedstawiaj si oni w parabazie ( fr. 159). Na czele sofistw sta Protagoras. Wydaje si, e komedia Eupolisa stanowia inspiracj dla scenerii pla-toskiego Protagorasa (ten bardzo wiarygodny pogld gosi np. E. Duprel, Les Sophistes. Pro-tagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuchtel 1948, s. 14). Na temat Eupolisa por. S. Dworacki, Eupolis i fragmenty jego komedii, Pozna 1991. Por. take Atenajos (DK 80 A11).

6 Z wyjtkiem tego miejsca u Diogenesa Laertiosa pozostae wiadectwa mwi o tym, e Protagoras pochodzi z Abdery. By moe t rnic w przekazie, jak mona sdzi, dobrze za-znajomionego z sofistami Eupolisa, wyjania fakt, e Abdera bya koloni Teos.


DIOGENES LAERTIOS54

a w rodku jest Protagoras z Teos7.

On, a take Prodikos z Keos, pobierali opat za odczytywanie mw8. A Platon w Protagorasie mwi, e Prodikos ma niski gos9.

Protagoras by uczniem Demokryta10. By nazywany Mdroci11, jak podaje Fa-vorinus w Historiach rozmaitych12.

[51] Jako pierwszy powiedzia, e istniej dwa sprzeczne ze sob twierdzenia na te-mat kadej rzeczy13; argumentowa14 za nimi take, robic to jako pierwszy15.

7 Fr. 146a Kock = fr. 157 Kassel & Austin. 8 Informacja dotyczy zapaty za publiczn pokazow prezentacj mw (epideikseis). Podobn

praktyk uprawiali take inni sofici Hippiasz (w Platoskim dialogu Hippiasz Wikszy [DK 86 A7] chwali si, e zarobi wicej ni Protagoras) czy Gorgiasz (akcja dialogu Platona Gorgiasz toczy si po takiej epideiksis Gorgiasza). Poniej znajdziemy take wzmiank o drugiej formie zarobkowania sofistw pobieraniu opaty za nauk (DL IX, 52). Obu sofistw wie ze sob to, e wedug Suda (DK 84 A1) Prodikos by uczniem Protagorasa (podobny przekaz u Hezychiusza [DK 80 A3]). Diogenes Laertios wydaje si jednak wspomina w tym miejscu o Protagorasie i Prodikosie ze wzgldu na udzia obu sofistw w Platoskim dialogu Protagoras.

9 Por. Platon, Protagoras, 316a (DK 84 A2). Trudno dopatrzy si jakiego zwizku midzy informacj o niskim gosie Prodikosa a ywotem Protagorasa. Zostaa ona zamieszczona pew-nie ze wzgldu na to, e Platon wspomina o tym w dialogu zatytuowanym imieniem sofisty (315e316a), w ktrym wystpuj zarwno Protagoras, jak i Prodikos.

10 Przekaz ten jest jednak mao wiarygodny (por. np. A. Krokiewicz, Protagoras i Gorgiasz, [w:] Epoka Peryklesa, Warszawa 1949, s. 319327), chocia pojawia si rwnie u innych auto-rw (por. np. Euzebiusz, DK 80 B4). Argumentem przeciw niemu jest chronologia: Protagoras z pewnoci by znacznie starszy od Demokryta, o czym mwi w Platoskim Protagorasie sam sofista, wspominajc, e mgby by ojcem wszystkich zgromadzonych, nawet urodzonego w ro-ku 470/469 p.n.e. Sokratesa (DK 80 A5). Mniej znaczcym argumentem przeciwko tej informacji s lady polemiki Demokryta z Protagorasem: Demokryt mia broni zaoe filozofii przyrody przed zarzutami Protagorasa (E. Duprel, Les sophistes..., s. 2829). Wydaje si, e gwnym powodem, dla ktrego wiadectwa cz tych filozofw, jest fakt, i obaj pochodzili z Abdery.

11 Wedle dostpnych nam rde przydomek Sophia nosi Demokryt (DK 68 A18), podczas gdy Protagoras wedle Hezychiusza mia przydomek logos (DK 80 A3). Aelian (Variae Histo-riae, IV, 20) pisze, e Demokryta nazywano Filozofi, Protagorasa Logosem.

12 Fr. 45 Mensching = fr. 77 Barigazzi = FGrHist III 583. 13 DK 80 B6a. 14 G. B. Kerferd (The sophistic..., s. 84) zwraca uwag, e termin sunerwtn peni funkcj

terminus technicus w okresie hellenistycznym. Kerferd tumaczy to wyraenie w tym miejscu to propound arguments involving a series of stages. Warto doda, e termin ten musia by szczeglnie zwizany z ruchem sceptycznym, poniewa wielokrotnie pojawia si w pracach p-noantycznego sceptyka Sekstusa Empiryka.

15 Fragment ten wyjania m.in. G. B. Kerferd (The sophistic..., s. 84). Jest to nawizanie do fundamentalnej dla sofistw nauki dwu mw (dissoi logoi), ktra jak mona sdzi pod wpywem ironicznych przekazw Platona zyskaa miano sztuki antylogicznej. Kluczowe dla zrozumienia sedna tej nauki jest drugie zdanie zawarte u Diogenesa, ktre mona interpreto-wa tak, e Protagoras dowodzi prawdziwoci obu twierdze antytezy. W przekazie Diogenesa Laertiosa oddany zostaje zatem najwaniejszy element koncepcji dwu mw, mianowicie to, e both opposing arguments could be expressed by a single speaker, as it were within a single complex argument (Kerferd, The sophistic..., s. 84). Z biegiem dziejw z Protagorasowej sztuki


PROTAGORAS (IX, 5056) 55

Rozpocz gdzie w taki oto sposb16:

wszystkich rzeczy miar [jest] czowiek, istniejcych, e istniej, nieistniejcych, e nie istniej17.

Mawia, e dusza nie jest niczym innym jak spostrzeeniami, jak twierdzi Platon w Teajtecie18, i e wszystko jest prawdziwe19. A gdzie indziej20 zacz w jaki taki sposb:

dwu mw rozwina si sceptyczna nauka o rwnosilnoci twierdze, ktr Sekstus Empiryk definiuje nastpujco: pant lgJ lgon son ntkeitai (Zarysy pyrroskie, I, 202 n.).

16 DK 80 B1. Zastanawia moe fakt, e Diogenes Laertios nie podaje tytuu dziea, w kt-rym zawarte byo najsynniejsze Protagorasowe twierdzenie, lecz posuguje si jedynie sowem pou (gdzie). Jest to najprawdopodobniej wynikiem tego, e w tym miejscu rdem, z ktrego korzysta, jest przekaz Platona w Teajtecie (152a2a4), ktry rwnie ogranicza si przy przed-stawieniu tezy Protagorasa do sowa pou: , , . wiadectwa przedstawiaj dwa rne tytuy dziea zawierajcego t synn formu: Mowy obalajce (Sekstus Empiryk, Przeciw matematykom (AM), VII, 60 [DK 80 B1]) i Prawda (Platoski Teajtet, 161c [DK 80 B2]; Kratylos, 391bc [DK 80 A24]). wiadectwo Diogenesa Laertiosa nie wnosi wic nic do dyskusji na temat tego, ktry z tytuw jest pierwotny, ani nie rozstrzyga, czy oba tytuy Aletheia i Kataballontes faktycznie odnosz si do tego samego tekstu. Warto zwrci uwag, e adnego z tytuw ani przedstawianego przez Platona, ani przez Sekstusa nie ma w katalogu dzie sofisty zamieszczo-nym poniej (DL IX, 55), co najczciej tumaczy si lacun.

17 Jest to synna teza okrelana mianem homo-mensura, ktr przedstawia take Platon w Te-ajtecie (DK 80 B1) oraz parafrazuje w Kratylosie (DK 80 A13). Wrd badaczy od dekad toczy si dyskusja na temat interpretacji tego sformuowania. Por. krtkie omwienie w: G. B. Kerferd, The sophistic..., s. 85 nn. oraz prb odczytania twierdzenia Protagorasa w kontekcie przedstawia-nym w Teajtecie w: Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas. Projekt zwolennikw zmiennoci rzeczy w platoskim Teajtecie na tle myli sofistycznej, Toru 2009, s. 122127.

18 Diogenes Laertios mwi w tym miejscu wprost, e czerpie z Platoskiego Teajteta. Wikszo badaczy uwaa, e Diogenes odsya do Teajteta, 152a nn. (por. np. F. M. Cornford, Platos Theory of Knowledge, London 1946, s. 33). Jednak twierdzenie w takiej postaci nie pojawia si w Teajtecie, lecz jest, co najwyej, interpretacj utosamienia wiedzy i spostrzeenia goszon przez referowanego w dialogu Protagorasa (por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 118 nn.). Warto pamita, e aistheseis (spostrze-enia) s w dialogu rozumiane tak szeroko, e obejmuj wszelkie pathe (doznania), a zatem przyjem-noci, smutki, pragnienia, lki etc. (por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 118121). Wrd badaczy toczy si dyskusja na temat wiarygodnoci przekazu Platona zawartego w Teajtecie, w ktrym Sokrates dekla-ruje, i przedstawia pogldy Protagorasa (por. omwienie dyskusji w: Z. Nerczuk, Miar..., s. 1727).

19 Diogenes korzysta z tego samego rda, ktrym jest albo Platoski Teajtet, albo tekst opisujcy twierdzenia Protagorasa na podstawie Teajteta. Podobnie jak poprzednia teza rwnie to zdanie nie jest cytatem z Teajteta, ale swobodnym wnioskiem wyprowadzonym na podstawie przypisywanych Protagorasowi w dialogu twierdze. Jak mona sdzi, wszystko oznacza w tym miejscu, zgodnie z Teajtetem (167ab), wszystkie spostrzeenia czy doznania, tak jak we fragmencie, w ktrym Sokrates, referujc nauk Protagorasa w tzw. apologii, mwi: pe o t ge yeud doxzont tj tina steron lhq pohse doxzein: ote gr t m n-ta dunatn doxsai, ote lla par' n pscV, tata d e lhq (por. G. B. Kerferd, The sophistic..., s. 88). Na temat konsekwencji przyjcia prawdziwoci wszystkich spostrzee w Teajtecie por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 115152.

20 Diogenes zaznacza, e zdanie o bogach rozpoczynao inny tekst ni poprzednio wzmian-kowane dzieo zawierajce twierdzenie homo-mensura (llaco [gdzie indziej]). Odpowiada


DIOGENES LAERTIOS56

o bogach nie umiem zdoby wiedzy ani e istniej, ani e nie istniej21. Wiele bowiem [52] stoi na przeszkodzie, by wiedz t posi22, zarwno niejawno23, jak i to, e krtkie jest ycie czowieka24.

Ze wzgldu na taki pocztek pisma zosta przez Ateczykw wypdzony25, a jego

to innym znanym nam przekazom, zgodnie z ktrymi zdanie to rozpoczynao dzieo O bo-gach.

21 Twierdzenie ma charakterystyczn struktur: nie jest moliwe potwierdzenie ani tezy go-szcej istnienie bogw, ani tezy goszcej ich nieistnienie. Taki pocztek traktatu skania do zapytania, co traktat ten mg zawiera? By moe w dalszej czci traktatu, zgodnie z metod dwu mw, przedstawiane byy argumentacje wykazujce powody, dla ktrych niemoliwe jest poznanie ani tego, e bogowie istniej, ani e nie istniej. Niewykluczone, i pewn analogi stanowi argumentacja zawarta w I tezie traktatu Gorgiasza O niebycie w wersji MXG, w ktrej, na podstawie sprzecznych opinii filozofw na temat bytu, wykazuje si, e nic nie istnieje. Warto zwrci uwag, e podobnie jak w formule homo-mensura zdanie podrzdne rozpoczyna si od owego dwuznacznego j (e, jak). Daje do mylenia, e odmiennie ni w przypadku tezy homo-mensura tradycja, nie zgaszajc adnych wtpliwoci, zgodnie interpretuje owo j egzy-stencjalnie.

22 Protagoras z pewnoci kontynuuje tu wtek ograniczonoci ludzkiego poznania, obecny ju u niektrych filozofw tradycji presokratejskiej (Heraklit, Ksenofanes, Parmenides w od-niesieniu do poznania opartego na zmysach). W sofistyce zagadnienie to byo bardzo mocno dyskutowane, podejmuje je np. Gorgiasz w traktacie O niebycie i mowach popisowych Pochwaa Heleny oraz Obrona Palamedesa (por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji midzy Gorgiaszem a Platonem, Wrocaw 2002, s. 1454).

23 Termin adelotes rozumiany jest przez tumaczy na dwa sposoby: jako niemono poznania zmysowego (np. L. Staff tumaczy ich niewidzialno [podaj za: J. Gajda, Sofici, Warszawa 1989, s. 229], I. Kroska w przekadzie DL IX, 5056 [Warszawa 1988, s. 546]: niemoliwo dowiadczenia zmysowego) albo te jako niejasno problemu (np. A. Krokiewicz, Zarys filozo-fii greckiej, Warszawa 1995, s. 233: brak jasnoci). Druga kategoria krtko ycia ludzkiego moe zaskakiwa, poniewa nie jest oczywiste, jaki ma zwizek z moliwoci uzyskania wiedzy o bogach. Chocia Protagoras wydaje si tu przeciwstawia krtko ludzkiego ycia wiecznoci bogw, jednak nie rozstrzyga to jeszcze o cakowitej niemonoci poznania ich egzystencji! Chy-ba najbardziej prawdopodobna jest interpretacja, zgodnie z ktr Protagoras sugeruje, e ycie ludzkie jest za krtkie, by moliwe byo rozwizanie tak skomplikowanego zagadnienia. Warto zwrci uwag, e tak jak w tezie homo-mensura pojawia si tu sowo nqrwpoj, w odniesieniu do ktrego mona by postawi to samo pytanie czy chodzi o jednostk, czy gatunek.

24 DK 80 B4. Por. take nawizania i parafrazy tego twierdzenia Protagorasa w: DK 80 B4 (Eusebius, Praep. Ev., XIV, 3, 7); DK 80 A2 (Philost., Vit. Soph., I, 10, 1); DK 80 A3 (Schol. in Plat. Remp., 600c); DK 80 A12 (Sext. Emp., AM IX, 5556); DK 80 A23 (Cic., De nat. deorum, I, 24; Philod., De piet. c. 22 p. 89 G; Diogenes z Oinoanda fr. 12 c. 2, 1 p. 19). Por. zblion tez Melissosa z Samos w DL IX, 24.

25 Motyw wypdzenia z powodu traktatu O bogach znajduje si rwnie u Filostrata (DK 80 A2). Trudno rozstrzygn, czy proces taki faktycznie mia miejsce. Wspomina o nim Timon z Fliuntu w zachowanym fragmencie Silloi (Fr. 5 Diels = Supplem. Hellenist. fr. 779, tum. G. Pianko w: Silloi poemat satyryczny Tymona z Fliuntu, Meander 7 (1952), s. 389406: 402):

Potem spotkao to jeszcze sofist dwicznogosego, Ani nierozumnego, ani te nazbyt pochego,Protagorasa: bo chciano w popi mu pisma obrci,Pisa bowiem, e bogw nie zna i nic o nich nie wie,



ksiki na [wezwanie] herolda zebrane od kadego z [ich] posiadaczy [Ateczycy] spalili na agorze26.

On jako pierwszy domaga si zapaty stu min27. A take jako pierwszy okreli czci czasu28, wyoy moc kairos29, uprawia agony na sowa30, dostarczy spieraj-

Jaka jest ich natura, i nie wie, czy zgoa istniej.Bardzo ostronie to mwi, lecz wcale mu to nie pomogo;Wic si ucieczk ratowa, w obawie, e zmusz go napjWypi Sokratesowy i w zimnej pogry si mierci.Wtek procesu, wypdzenia i spalenia przywouje rwnie Cicero, De nat. deor. (DK 80 A23). 26 Mona si zastanawia, czy chodzi o egzemplarze tekstu O bogach, czy te o wszystkie

dziea Protagorasa. Nawet jeli wydarzenie to miao miejsce, to z ca pewnoci i tak jakie dziea Protagorasa byy publicznie dostpne. wiadczy o tym, powstay kilka dekad po mierci Protagorasa, Platoski Teajtet, w ktrym Platon podkrela, i tekst Protagorasa (przynajmniej ten, ktry rozpoczyna si formu zwan homo-mensura) by czytany i popularny (152a: czyta-em i nieraz), a take fragment Pochway Heleny Isokratesa (2.5), w ktrym pyta on retorycznie, kto by nie zna pism Protagorasa.

27 Diogenes wspomnia ju wczeniej o tym, e Protagoras oraz Prodikos pobierali opaty za publiczne prezentacje mw (IX, 50). Chocia nie pisze tego wprost, mona si domyli, e teraz nawizuje do nauczania prowadzonego przez Protagorasa, za ktre sofista jako pierwszy da honorarium. Fakt ten potwierdza Platon w Protagorasie (349a, DK 80 A5), gdzie wzmiankuje, i Protagoras by pierwszym sofist pobierajcym opat za nauk. Wymieniona cena stu min jest tak wysoka, e moe odnosi si do dwu lub trzy letniego kursu. Dla porwnania warto doda, e Sokrates w Kratylosie wspomina, i sta go byo tylko na nauk za jedn drachm u Prodi-kosa, podczas gdy do zdobycia wiedzy na temat poprawnego nazywania potrzebny by kurs za 50 drachm (384b). Ciekawe, e wedle Diodora sum stu min pobiera rwnie od swych uczniw Gorgiasz z Leontinoi (DK 82 A4).

28 J. Brunschwig (Diogne Larce, Vies et doctrines des philosophes illustres, Trad. Marie-Odile Goulet-Caz et alii, Paris 1999, s. 1089) wydaje si susznie sdzi, e chodzi o rozrnienie czasw w gramatyce. Por. DL IX, 53.

29 Koncepcja kairos, w szczeglnoci zwizana z Gorgiaszem z Leontinoi, stanowia bonum commune sofistycznej retoryki. Polegaa ona na dostosowaniu mowy do okolicznoci, w ktrych bya wygaszana (por. Routledge History of Philosophy, ed. C. C. W. Taylor, vol. I, London & New York, 1997, s. 235: At the more theoretical level he [Gorgias, ZN] developed a doctrine of attention to the right time and situation, in Greek the kairos; G. Kennedy, The Art of Persuasion in Greece, Princeton 1963, s. 6667).

30 Sofistyka rozwina dysputy na sowa, uczc, jak naley odnosi w nich zwycistwo. Std te sami sofici przypisuj sowu szczegln moc i chtnie porwnuj retoryk do sztuki walki. Kategoria mocy sowa (dnamij to lgou) zaznacza si w myli Protagorasa, gdy przedstawia on zadanie sofisty jako zamian sabszego sowa na silniejsze (DK 80 B6a). Gorgiasz w Po-chwale Heleny gosi pochwa logosu jako najmocniejszego wadcy, ktry swoim niewidocznym ciaem oddziauje na ludzi, wywoujc w nich rnorakie odczucia (DK 82 B11, 8 n.). Moc sowa jest wedle Gorgiasza tak przemona, e rwna jest fizycznej przemocy (DK 82 A26). Retoryka jest za najwysz ze sztuk, albowiem dziki umiejtnoci przekonywania ludzi w dowolnym zakresie i na dowolny temat moliwe jest osignicie najwikszego dobra (Platon, Gorgiasz, 451d). Majc na wzgldzie moc tkwic w sowie, sofici chtnie przyrwnywali sw umiejt-no do sztuki walki (np. Platon, Gorgiasz, 456cd), umoliwiajcej zwycistwo w politycznym, sdowym czy prywatnym agonie sw. Zgodnie z tym przekonaniem dwaj specjalici od erystyki Eutydem i Dionizodoros, przedstawieni przez Platona w Eutydemie, uprawiaj now form swej


DIOGENES LAERTIOS58

cym si sofi zmatw31. Rozprawia odchodzc od znaczenia, a odnoszc si do sowa32; i od niego wywodzi si pospolity obecnie rd erystykw33; tak i Timon mwi o nim:

Pokrtny34 Protagoras biegy w sztuce sporw35.

[53] On jako pierwszy wprowadzi sokratejski rodzaj rozmw36. Jako pierwszy te posugiwa si w rozmowie twierdzeniem Antystenesa37, prbujcym wykaza, e nie-

dawnej dziaalnoci: przedtem uczyli fechtunku, podczas gdy teraz ucz walki na sowa (Platon, Eutydem, 272a n.).

31 Diogenes posuguje si terminem sofizmat w szerokim znaczeniu paradoksalnej argu-mentacji, wprowadzajcego w bd wnioskowania, chwytu erystycznego. Mona si domyla, e przykadem takiego sofizmatu jest przedstawiona poniej anegdota o sporze Protagorasa i jego ucznia Euathlosa (IX, 56). W przypadku sofistyki zachowao si wiele argumentacji para-doksalnych. Wspomnie mona o trzech tezach traktatu Gorgiasza O niebycie (DK 82 B3), tez o prawdziwoci wszystkich spostrzee z Teajteta (152c) i jej konsekwencj w postaci odrzucenia faszu i sprzecznoci (Teajtet, 166b; Kratylos, 429d) oraz twierdzenie, zgodnie z ktrym czowiek nie moe szuka ani tego, co zna, ani tego, czego nie zna (Menon, 80de). Wiele przykadw argumentacji sofistycznych zawartych jest w Platoskim Eutydemie oraz w O dowodach sofi-stycznych Arystotelesa.

32 Wedug G. B. Kerferda the interpretation of this statement is quite uncertain (The sophis-tic..., s. 69). Kerferd przypuszcza, e dianoia to znaczenie, a Protagoras, odchodzc od niego, koncentruje si na samej nazwie (in order to concentrate on the name alone). Wedle C. J. Clas-sena Protagoras odchodzi od danego znaczenia, posugujc si innym znaczeniem tego sowa, by w ten sposb pokaza uczniom wag kontekstu (Das Interesse an der Sprache bei Sokrates Zeitgenossen, s. 222, [w:] Anstze. Beitrge zum Verstndnis der frhgriechischen Philosophie, Amsterdam 1986, s. 217248).

33 Mona si zastanawia, czy Diogenes przepisuje ten fragment ze znacznie wczeniejszego rda, czy te rzeczywicie ma na myli jakich wspczesnych mu erystykw. Przychodzi na myl, e Diogenes erystykami nazywa sceptykw, skoro zaraz potem przytacza sowa Timo-na z Fliuntu, ucznia Pyrrona z Elidy. Nie wydaje si to nieprawdopodobne, gdy wemie si pod uwag, e, jak si przypuszcza, Diogenes Laertios y i tworzy niedugo po Sekstusie Empiryku (wyjaniaoby to fraz pospolity obecnie).

34 Znaczenie przymiotnika pmeiktoj w tym zdaniu nie jest jasne. Tumacze proponuj na og znaczenia zwizane z dalsz czci zdania: combattente (M. Untersteiner), slippery arguer (Ch. D. Yonge), dembrouill (J.-G. Chauffepi), lhomme de la mle (Marie-Odile Goulet-Caz et alii). Z drugiej strony sownik LSJ podaje znaczenie sociable, gregarious.

35 Poetarum Philosophorum Fragmenta 9 B47 = Fr. 47 Di Marco = Supplementum Helleni-sticum 821.

36 Mona przypuszcza, e albo chodzi o Sokratesow metod pyta i odpowiedzi (J. Brun-schwig, Diogne..., s. 1090), albo o umiejtno zbijania twierdze przeciwnika. Jeli o t pierw-sz form, to twierdzenie Diogenesa jest zaskakujce, poniewa odbiera pierwszestwo w jej stosowaniu Sokratesowi. Przekaz ten wcale nie musi by niewiarygodny, poniewa historycznie przyjte przekonanie, e metoda pyta i odpowiedzi zostaa stworzona i rozwinita przez Sokra-tesa, jest w mojej ocenie wynikiem wysikw, ktre Platon podejmuje w dialogach, by odrni Sokratesa od sofistw, pokazujc ich nieudolno w sztuce prowadzenia rozmowy oraz nieustan-nie przeciwstawiajc sokratejsk metod dialogiczn sofistycznej sztuce wygaszania mw. Por. omwienie dyskusji u G. B. Kerferda, The sophistic..., s. 33.

37 Twierdzenie goszce niemono wypowiedzenia sdu sprzecznego ouk estin anti-legein pojawia si czsto w literaturze tego okresu. Wprawdzie Arystoteles wie t tez



moliwe jest wypowiedzenie twierdzenia sprzecznego, zgodnie z tym, co mwi Pla-ton w Eutydemie38. Jak twierdzi dialektyk Artemidoros w Przeciw Chryzypowi39, jako pierwszy pokaza argumentacje przeciw tezom.

Jako pierwszy wynalaz take tak zwan tyle, na ktrej nosi si ciary, jak mwi Arystoteles w O wychowaniu40. By bowiem tragarzem, jak gdzie twierdzi rwnie Epikur41. W ten sposb zyska uznanie Demokryta, gdy ten zobaczy, jak zwiza drewno42.

Jako pierwszy dzieli wypowied (lgon) na cztery [rodzaje]43: prob (ecwln),

z Antystenesem (Metaph. 1024b32 i Top. 104b21), jednak nie musi oznacza to jednoznacznie, e Antystenes by pierwszym czy jedynym filozofem goszcym to twierdzenie (por. G. B. Kerferd, The sophistic..., s. 89 n.). Wskazuje na to G. B. Kerferd, ktry, dowodzc, i teza o niemonoci wygoszenia faszu bya obiegowa ju przed Antystenesem, przywouje frag-ment Platoskiego Kratylosa, w ktrym mwi si, i tez t gosio wielu zarwno wczeniej, jak i obecnie (Kratylos, 429c). W Eutydemie nauka ta jest wprost wizana z Protagorasem i jego rodowiskiem (286c), a doktryna ta przypisywana bya samemu Protagorasowi nawet u schyku staroytnoci, jak wskazuje fragment Filoponosa, w ktrym twierdzi si, i autorem tezy ouk estin antilegein by sofista z Abdery (G. B. Kerferd, The sophistic..., s. 89). Warto wspomnie, e w znalezionym w 1941 roku papirusie z komentarzem do ksigi Eklezjastesa przypisuje si to twierdzenie Prodikosowi (por. G. Binder, L. Liesenborghs, Eine Zuweisung der Sentenz ouk estin antilegein an Prodikos von Keos, Museum Helveticum 23 (1966), s. 3743; fragment ten analizuje rwnie Th. Buchheim, Die Sophistik als Avantgarde nor-malen Lebens, Hamburg 1986, s. 36). Przekaz w nim zawarty potwierdza popularno tezy ouk estin antilegein wrd sofistw, a nawet, jak wnioskuje G. B. Kerferd na podstawie wia-dectwa doksograficznego, ktre wskazuje, i Prodikos by uczniem Protagorasa (DK 84 A1), mona przypisa jego autorstwo Protagorasowi (The sophistic..., s. 8990). Na podstawie powyszych przekazw nawet jeli nie rozstrzygniemy definitywnie autorstwa tej doktryny mona bez wtpienia przyj, e nauka ouk estin antilegein stanowia jeden z sofistycznych topoi.

38 Platon, Eutydem, 286c. 39 Osoba i dzieo nieznane. Jest to jedyna wzmianka o tym filozofie (por. R. Goulet, art. Ar-

tmidore le Dialecticien A 427, Dictionnaire des philosophes antiques (DPhA) I, s. 604. 40 Tekst niezachowany. Fr. 2 Ross = fr. 72 Gigon = fr. 63 Rose. 41 Fr. 172 Usener. Fragment pochodzi z listu O profesjach, w ktrym Epikur przedstawia

filozofw wykonujcych niskie zawody, zanim zwrcili si ku filozofii. Por. D. Sedley, Epicurus and his professional rivals, Cahiers de Philologie 1 (1976), s. 119159. Por. take Atenajos, Deipnosoph., 8, 50.

42 Mona wnioskowa, e Diogenes korzysta w tym miejscu z tego samego rda co powyej (IX, 50), wedug ktrego Protagoras by uczniem Demokryta. Wsplne jest tym informacjom zainteresowanie wtkami biograficznymi i anegdotycznymi. Por. t sam histori w wersji roz-szerzonej u Aulusa Gelliusza, Noct. att., V, 3.

43 Na temat zainteresowania sofistw jzykiem por. R. Pfeiffer, Die Sophisten, ihre Zeitgenos-sen und Schler im fnften und vierten Jahrhundert (Auszug), [w:] C. J. Classen (ed.), Sophistik, Darmstadt 1976, s. 170214; C. J. Classen, The Study of Language amongst Socrates Contempo-raries, [w:] C. J. Classen (ed.), Sophistik, s. 215247; G. B. Kerferd, The theory of language, [w:] The sophistic..., s. 6877.


DIOGENES LAERTIOS60

[54] pytanie, odpowied, polecenie (ntoln)44 (a inni na siedem45: opowiadanie [di-ghsin], pytanie, odpowied, polecenie [ntoln], recytacj [paggelan], prob [ecwln], wezwanie [klsin]), ktre nazwa podstawami wypowiedzi. Alkidamas46 natomiast mwi o czterech [typach] wypowiedzi (lgouj): twierdzeniu, przeczeniu47, pytaniu, wezwaniu (prosagreusin).

Spord swoich dzie (lgwn) najpierw odczyta O bogach, ktrego pocztek przed-stawilimy powyej48; przeczyta je w Atenach49 w domu Eurypidesa50 albo, jak [twier-dz] niektrzy, w domu Megaklidesa51. Inni [mwi, e] w Liceum52, a gosu uyczy mu ucze Archagoras53, syn Teodota.

44 A. Maciejewska (Pocztki greckiej terminologii gramatycznej, Meander 910 (1994), s. 487) czy to rozrnienie ze wzmiank Arystotelesa (Poetyka, 1456b15; DK 80 A29), wedle kt-rej Protagoras zarzuca Homerowi, e poeta posuguje si w pierwszym wersie Iliady poleceniem a nie prob. Por. Kwintylian, Inst., III, 4, 10, ktry pisze: qui interrogandi, respondendi, man-dandi, precandi (quod ecwln dicit) partes solas putat (cytuj za: A. Maciejewska, Pocztki..., s. 488). Na temat Protagorasowych bada nad jzykiem por. A. Krokiewicz, Gramatyka grecka i aciska, Kwartalnik Klasyczny 1 (1927), z. 4, s. 299320) oraz Z. Nerczuk, Miar..., s. 153 n.

45 Tekst daje moliwo dwojakiej interpretacji: inni dzielili na siedem czy inni [mwili], e [dzieli] na siedem. Niejasne jest bowiem, czy jest to podzia przedstawiony przez Protagora-sa, czy te innych. A. Maciejewska (Pocztki..., s. 487488) przyjmuje, e nie jest to podzia Protagorasa.

46 Orat. Att., II, 155b. Alkidamas (pierwsza poowa IV w. p.n.e.) by uczniem Gorgiasza, kt-ry, o ile wierzy Suidasowi, przej szko po Leontyczyku (por. Suidas, s.v. Gorgias). Alki-damas jest znany jako zwolennik naturalnej rwnoci wszystkich ludzi oraz retor. Zachoway si nieliczne fragmenty jego mw. Rwnie w tym przypadku nie jest jasne, czy jest to rozrnienie samego Protagorasa, czy Alkidamasa. A. Maciejewska pisze (Pocztki..., s. 488), e podzia ten jest niezaleny od Protagorasowego i dotyczy raczej rodzajw zda.

47 Twierdzenie (fsij) i przeczenie (pfasij) Platon wymienia jako rodzaje zda w Sofi-cie (263e); por. A. Maciejewska (Pocztki..., s. 488).

48 Por. IX, 51. Ale wczeniej Diogenes nie przedstawi tytuu. 49 Trudne do zweryfikowania jest twierdzenie W. Nestle (Vom Mythos zum Logos, Stuttgart

1940, s. 265), ktry spekuluje, e pierwszy pobyt Protagorasa w Atenach mia miejsce midzy rokiem 450 a 444 p.n.e. Wszelkie datowania zwizane z dziaalnoci sofistw ze wzgldu na brak wiadectw s jednak bardzo hipotetyczne. Wydaje si, e Protagoras by w Atenach rwnie w pierwszych latach wojny peloponeskiej, a echem pobytu jest prawdopodobnie komedia Eupoli-sa Pochlebcy, wystawiona w roku 421 p.n.e.

50 Zwizki Eurypidesa (480406 p.n.e.) z sofistyk nie ulegaj wtpliwoci. Por. W. Jaeger, Paideia, przeoy M. Plezia, tom I, Warszawa 1962, s. 346370, czy te rozdzia o Eurypidesie pt. Eurypides, czyli tragedia namitnoci w: J. de Romilly, Tragedia grecka, Warszawa 1994, s. 107144.

51 Jest to posta nieznana. 52 Nie moe tu chodzi o Liceum w znaczeniu szkoy Arystotelesa, poniewa Protagoras

umar wiele lat przed jego zaoeniem. Moliwe zatem, i ta informacja jest wynikiem bdu Diogenesa lub jego rda, albo te Diogenes ma na myli Liceum w znaczeniu gimnazjum w Atenach zbudowanego przez Pizystrata lub Peryklesa.

53 Posta skdind nieznana. W synnej scenie z Platoskiego Protagorasa sofist otacza orszak innych wielbicieli i uczniw. Najznakomitszym by, wedug Platona, Antimojros z Mende (314e315a).



Oskary go Pytodoros, syn Polizelosa, jeden z Czterystu54; Arystoteles jednak m-wi, e Euathlos55.

[55] Zachoway si56 jego nastpujce dziea57: 58Sztuka erystyczna59O zapasach60O naukach61

54 Rada Czterystu sprawowaa wadz w Atenach w okresie przewrotu oligarchicznego w ro-ku 411 p.n.e. Interesujcy jest to przekaz, zwaywszy na toczc si od wydania ksiki K. Pop-pera (Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie), a trwajc do dzisiaj, dyskusj na temat wkadu Protagorasa i sofistyki w ksztatowanie si idei demokratycznych.

55 Sofista, fr. 3 Ross = fr. 867 Gigon = 67 Rose. Jeli przekaz ten jest prawdziwy, to mona si domyla, e ewentualny powd niechci Euathlosa do Protagorasa przedstawia poniej opowie-dziana anegdota (IX, 56).

56 Nie oznacza to jednak, e byy one dostpne dla Diogenesa z pewnoci korzysta on po prostu z jakiego rda. Jak niewiele pny antyk wiedzia o Protagorasie, wida we wzmiankach u Sekstusa Empiryka (por. Z. Nerczuk, Protagoras u Sekstusa Empiryka (PH I 216) a platoski Teajtet, [w:] Kolokwia Platoskie QEAITHTOS, red. A. Pacewicz, Wrocaw 2007, s. 175182).

57 Mao przekonujca jest koncepcja M. Untersteinera (Sofisti. Testimonianze e frammenti, fasc. I, Protagora e Seniade, Firenze 1961, s. 2223), ktry argumentuje, e nie s to samodzielne dziea, lecz tytuy rozdziaw Antylogii.

58 Powszechnie przyjmuje si w tym miejscu lacun ze wzgldu na brak w katalogu pewnych wspomnianych w tekcie tytuw.

59 By to najpewniej podrcznik zawierajcy wskazwki, jak naley prowadzi dysput i prze-konywa, oraz wykaz topoi. Jak pisze J. Gajda: podstaw nauczania erystyki byo wynikajce z teoriopoznawczych ustale Protagorasa przewiadczenie, i o kadej rzeczy istniej dwa sdy wzajemnie przeciwstawne, ktre niewtpliwie przedstawia i uzasadnia w swej Sztuce, prezen-towa rwnie zapewne i cel nauki erystyki, ktra miaa suy umiejtnoci przekonania innych o susznoci wasnych pogldw, wyraanej w lapidarnym skrcie jak pogld sabszy uczyni silniejszym (J. Gajda, Sofici, s. 92).

60 Tytu wzmiankowany przez Platona w Soficie (232de, DK 80 B8). Sokrates mwi tam: Chocia jeeli idzie o umiejtnoci wszelkie i kad z osobna, to to, co powinien sam mistrz ka-demu odpowiedzie w sporze, to jest chyba wszystko ogoszone, zebrane, spisane i dostpne dla kadego, kto si zechce nauczy. Teajtet: Mam wraenie, e ty mwisz o pracy Protagorasa o za-pasach i o innych umiejtnociach (tum. W. Witwicki). Tytu ten nawizuje najprawdopodobniej do agonicznej mocy sowa, ktr tak chtnie podkrelali sami sofici (por. wyej przypis 30). W odniesieniu do Protagorasa potwierdza to rwnie przedstawiony przez Sekstusa Empiryka tytu tekstu, rozpoczynajcego si synnym twierdzeniem homo-mensura, Katabllontej (sc. lgoi), czyli dosownie mowy powalajce na opatki.

61 Chocia tekst nie zachowa si, przekaz Arystotelesa pozwala wnosi, e zawiera polemik Protagorasa z pewnymi koncepcjami matematycznymi. W ksidze B Metafizyki Stagiryta przy okazji przedstawiania swej tezy, zgodnie z ktr przedmioty astronomii i geometrii nie mog by przedmiotami zmysowymi, wspomina o pogldzie Protagorasa, wedle ktrego wbrew defini-cji podawanej przez geometrw rzeczywisty okrg styka si z prost w wicej ni w jednym punkcie (80 DK B7, Arist., Metaph., 997b998a). Ta niewielka wzmianka wydaje si odsya do caego zakresu zagadnie. Jak pisze E. Duprel, traktat O naukach mia charakter polemicz-ny, skierowany przeciw pitagorejczykom i ich rozumieniu geometrii, opartym na wierze w nie-zmienne elementy czy jednostki (Les sophistes, s. 25). W takiej perspektywie, jak podsumowuje


DIOGENES LAERTIOS62

O pastwieO dzy zaszczytwO cnotach62O stanie pierwotnym63O tym, co w Hadesie64O bdnych dziaaniach ludziRozkaz65Rozprawa o zapat66Antylogie w dwu ksigach67.Takie s jego dziea68. A take Platon napisa na jego temat dialog69.

E. Duprel, wasnoci matematyczne s jedynie konwencjami nie s z natury, ale z umowy (Les sophistes, s. 46). Mona wic przypuszcza, e wedle Protagorasa jzyk geometrii nie odsya do adnego realnego bytu, lecz jest pewnego rodzaju konstruktem. Taki wniosek wysuwa G. B. Ker-ferd (The sophistic..., s. 109), ktry uwaa, e tekst ten, przez sw negacj realnoci przedmiotw matematycznych, wskazuje na majce miejsce w myli Protagorasa ograniczenie rzeczywistoci do sfery fenomenalnej.

62 Tytu skdind nieznany. Prawdopodobne jest, e tekst ten mg stanowi podstaw przed-stawionej przez Platona dyskusji na temat cnoty, prowadzonej przez Protagorasa i Sokratesa w dialogu Protagoras.

63 Wedug E. Duprela (Les sophistes, s. 3132) dzieo to mogo stanowi podstaw mowy Protagorasa przedstawionej przez Platona w dialogu Protagoras (320c322d). Por. W. Nestle, Vom Mythos..., s. 282 i G. B. Kerferd, The sophistic..., s. 125.

64 Wedug mao przekonujcej tezy M. Untersteinera, tekst ten przedstawia koncepcj duszy jako zbioru spostrzee. Wiadomo, e tekst pod tym samym tytuem napisa Demokryt (DL IX, 45), ale rwnie jego zawarto nie jest znana. Warto jednak zwrci uwag na tzw. nekyi Protagorasa w penym aluzji do jego dzie Teajtecie (171d), ktra moe stanowi ironiczne na-wizanie Platona do tego dziea sofisty.

65 Wedug M. Untersteinera (Sofisti..., s. 24) Protagoras mia w tym dziele zwalcza teori prawa jako nakazu w imi prawa jako konwencji. By moe przedmiotem byy jednak dociekania gramatyczne, zblione do wspomnianego ju wyej zarzutu wobec Homera (por. przypis 44).

66 Tytu kojarzy si z przedstawionym poniej sporem midzy Protagorasem a Euathlosem (IX, 56). Jest jednak mao prawdopodobne, by retoryczny traktat czy retoryczna mowa zawieray autobiograficzne szczegy.

67 Wedle zdumiewajcego wiadectwa Arystoksenosa (DL III, 37), na Antylogiach mia si wzorowa Platon w Pastwie. E. Duprel (Les sophistes, s. 42) wysuwa prawdopodobn tez, e Antylogie Protagorasa s wzorem dla zachowanego czciowo traktatu Dissoi logoi, ktrego pierwsze cztery rozdziay maj charakterystyczn form argumentacji za przeciwstawnymi te-zami.

68 Na licie tej brakuje dzie pt. O bogach i Prawda. Mona si zastanawia, czy jest to wy-nikiem lacuny (takie rozwizanie problemu przyjmuj najczciej badacze), czy przeoczenia. Diogenes sam wspomina nieco wyej o tekcie O bogach, z ktrego cytuje synne zdanie. Przed-stawia take cytat (homo-mensura) z Prawdy, ale nie wspomina tytuu dziea. Z innych rde znamy te tytuy Wielki traktat (Megas logos) (DK 80 B3) oraz O bycie (DK 80 B2), ktrych brakuje w katalogu Diogenesa Laertiosa.

69 Chodzi z pewnoci o dialog Protagoras.



Filochoros za mwi, e, gdy [Protagoras] pyn na Sycyli, statek zaton70; o tym wzmiankuje take Eurypides w Iksionie71. Niektrzy natomiast mwi, e umar on podczas podry [56] w wieku okoo dziewidziesiciu lat; Apollodoros72 za twier-dzi, e [przey] lat siedemdziesit, e uprawia zawd sofi sty przez lat czterdzieci73 i osign peni wieku mskiego w czasie 84. Olimpiady (444441 p.n.e.)74.

Napisalimy dla niego taki oto wiersz:

O tobie, Protagorasie, wie tak syszaem,e z Aten ju jako starzec uchodzc w drodze umare. By uciek, wolao miasto Kekropsa, i cho jakoucieke z miasta Pallady, Plutona nie unikne75.

Mwi si, e pewnego razu, gdy zada on zapaty od swego ucznia Euathlosa, a ten odpowiedzia, e nie wygra jeszcze adnej sprawy, [Protagoras] odrzek: jeli ja zwy-ci, to skoro wygraem spraw, bd mia prawo wzi zapat; a jeli ty [wygrasz], [i tak bd mia prawo wzi zapat], poniewa ty [wygrae spraw]76.

70 FGrHist 328 F 217. O zatoniciu pisz rwnie Filostrat (DK 80 A2) i Hezychiusz (DK 80 A3). Cyceron (De nat. deorum, I, 24, 63; DK 80 A23) nie wspomina nic o zatoniciu. O katastro-fie milczy rwnie Timon z Fliuntu w zachowanym fragmencie Silloi (Fr. 5 Diels = Supplemen-tum Hellenisticum fr. 779) (por. wyej przypis 26).

71 Nauck2, s. 490. Tragedia wystawiona bya midzy rokiem 410 a 408 p.n.e. Mona si zasta-nawia, w jakim kontekcie Eurypides w tragedii o temacie mitologicznym miaby wzmiankowa o mierci Protagorasa w czasie podry. Jednak biorc pod uwag wielo nawiza do sofistyki w tragediach Eurypidesa, obecno takiej aluzji do mierci Protagorasa nie jest cakowicie nie-prawdopodobna.

72 FGrHist. 244 F 71. 73 Tak sam dugo ycia oraz ten sam czas uprawiania profesji sofistycznej przypisuje

Protagorasowi Platon w Menonie (DK 80 A8) i Hezychiusz (DK 80 A3). Mona si domyla, e rdem Apollodora jest Menon.

74 Zgodnie z t informacj jako dat urodzin Protagorasa naleaoby przyj lata 484481 p.n.e. Niewykluczone jest jednak, e Protagoras urodzi si jeszcze wczeniej, skoro w dialogu Protago-ras mwi, e mgby by ojcem wszystkich zgromadzonych (317b, DK 80 A5), a zatem i Sokrate-sa, ktry urodzi si w roku 470/469 p.n.e.

75 A. Pal. VII, 130. 76 Peniejsza wersja tej anegdoty zawarta jest u Aulusa Gelliusza (II w. n.e.) (Noct. attic., V,

10). Jest ona wzbogacona w stosunku do wersji Diogenesa Laertiosa o odpowied Euathlosa, ktry mwi, e jeli sdziowie opowiedz si za nim, a przeciw Protagorasowi, wygra spraw z sofist i nic mu nie bdzie duny. A jeli wydadz wyrok przeciw niemu, to na mocy ich umowy nic Protagorasowi nie bdzie winny, poniewa nie wygra jeszcze adnej sprawy. Ta sama anegdota przekazana jest przez Sekstusa Empiryka (ok. II w. n.e.) w odniesieniu do legen-darnego ojca retoryki Koraksa (AM II, 9799). Podobnie jak w wersji Aulusa Gelliusza, jest ona rozszerzona o wypowied ucznia, a cay proces koczy sie wypdzeniem ich z sdu jako zych sofistw. Mona si domyla, e bya to historia bardzo popularna i chtnie powtarzana w tym okresie. To, i anegdota ta jest echem historycznego problemu, wiadczy uwaga w Platoskim Protagorasie, w ktrym sam sofista opowiada, na jakich zasadach uczniowie dokonuj zapaty (328b, DK 80 A6).


DIOGENES LAERTIOS64

y i inny Protagoras astrolog, dla ktrego Euforios77 napisa mow pogrzebow, a take i trzeci fi lozof stoicki.

Przeoy Zbigniew Nerczuk

77 Fr. 21 Powell.


Documents

Żywot Protagorasa u Diogenesa Laertiosa (Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IX, 8)