Podręczniki Prawnicze

C. H. Beck

Zobowiązania– część ogólna

Zbigniew RadwańskiAdam Olejniczak

10. wydanie

PODRĘCZNIKI PRAWNICZE

Z. Radwański/A. Olejniczak • Zobowiązania – część ogólna

W sprzedaży:

E. Gniewek (red.)PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, wyd. 4Studia Prawnicze

Z. Radwański, J. Panowicz-LipskaZOBOWIĄZANIA – CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA, wyd. 9Podręczniki Prawnicze

A. Kawałko, H. WitczakZOBOWIĄZANIA, wyd. 4Skrypty Becka

A. DoliwaZOBOWIĄZANIA, wyd. 2Akademia Prawa

KODEKS CYWILNY Z WPROWADZENIEM, wyd. 35Twoje Prawo

www.ksiegarnia.beck.pl

Zobowiązania – część ogólna

Zbigniew Radwańskiemerytowany profesor

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Adam Olejniczakprofesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

oraz Uczelni Łazarskiego w Warszawie

10. wydanierozszerzone i zaktualizowane

WYDAWNICTWO C. H. BECKWARSZAWA 2012

Wydawca: Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H. Beck 2012

Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa

ISBN 978-83-255-4135-4

ISBN e-book 978-83-255-4136-1

Przedmowa do dziesiątego wydania

Podręcznik ten zawiera wykład części ogólnej prawa zobowiązań w zakresie wskazanym w art. 353–534 Kodeksu cywilnego. Części szczegółowej prawa zobo-wiązań poświęcony jest odrębny podręcznik Z. Radwańskiego i J. Panowicz-Lipskiej, Zobowiązania – część szczegółowa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012.

Podobnie jak jej poprzednie wydania, książka ta ma służyć studentom wydzia-łów prawa. Jednak wiele objaśnień, zwłaszcza dotyczących nowych, ukształtowa-nych po 1989 r. instytucji prawa lub odnoszących się do właśnie zmienionych prze-pisów, może zainteresować także dojrzałych prawników.

Sposób przedstawienia zagadnień ma na względzie adresatów tego podręczni-ka. Nie unikając więc prezentacji problemów spornych i zawiłych, rozważania te-oretyczne ujęto syntetycznie ze wskazaniem, jakie poglądy uzyskały – zwłaszcza w judykaturze – walor dominujący. Nieco więcej uwagi poświęcono przedstawieniu nowych albo istotnie zmienionych instytucji prawnych. Wykład opatrzono informa-cjami dotyczącymi literatury i orzecznictwa.

Podstawę do przygotowania niniejszego wydania podręcznika stanowiły jego dotychczasowe cztery wydania, autorstwa Zbigniewa Radwańskiego, oraz pięć wy-dań, które ukazały się w opracowaniu Autora i Adama Olejniczaka. Zachowano dotychczasową sekwencję i metodę wykładu, dostosowaną do podręcznika części ogólnej prawa cywilnego – Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 2011.

Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do maja 2012 r.

Poznań, maj 2012 r. Zbigniew Radwański Adam Olejniczak

Spis treści

Przedmowa do dziesiątego wydania ............................................................................. VWykaz skrótów ............................................................................................................. XIXWykaz literatury ............................................................................................................ XXIII

Rozdział I. Wiadomości wstępne ................................................................................... 1§ 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym ................ 1

I. Miejsce i funkcja prawa zobowiązań w systemie prawnym .................... 11. Dział prawa cywilnego .......................................................................... 12. Inne działy ............................................................................................. 2

II. Źródła prawa zobowiązań .......................................................................... 31. Prawo stanowione .................................................................................. 32. Prawo zwyczajowe i zwyczaj ............................................................... 53. Prawo intertemporalne ........................................................................... 6

III. Struktura prawa zobowiązań ...................................................................... 71. Część ogólna i szczegółowa ................................................................. 72. Zróżnicowania podmiotowe .................................................................. 8

IV. Podstawowa literatura do prawa zobowiązań ........................................... 91. Przed kodyfikacją .................................................................................. 92. Przed reformą Kodeksu ......................................................................... 103. Po reformie Kodeksu ............................................................................. 10

§ 2. Zobowiązanie ...................................................................................................... 11 I. Pojęcie ........................................................................................................ 11

1. Elementy ................................................................................................ 112. Stosunek prawny typu względnego ...................................................... 123. Treść ....................................................................................................... 134. Dług ........................................................................................................ 155. Rozszerzona skuteczność ...................................................................... 176. Jedność stosunku zobowiązaniowego ................................................... 19

II. Dług i odpowiedzialność ........................................................................... 191. Pojęcie .................................................................................................... 192. Odpowiedzialność osobista ................................................................... 203. Zobowiązania niezupełne ...................................................................... 224. Ograniczona odpowiedzialność osobista .............................................. 235. Odpowiedzialność rzeczowa ................................................................. 24

III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego .................................................... 241. Uwagi wstępne ...................................................................................... 242. Czynności prawne ................................................................................. 253. Akty administracyjne ............................................................................. 254. Konstytutywne orzeczenia sądów ......................................................... 275. Inne zdarzenia ........................................................................................ 28

VIII Spis treści

§ 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika ................................. 28 I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 28 II. Przesłanki ochrony ..................................................................................... 29

1. Chroniona wierzytelność ....................................................................... 292. Czynność prawna dłużnika ................................................................... 303. Pokrzywdzenie wierzyciela ................................................................... 314. Korzyść osoby trzeciej .......................................................................... 33

III. Zaskarżenie czynności i jego skutki .......................................................... 341. Zaskarżenie czynności ........................................................................... 342. Orzeczenie względnej bezskuteczności ................................................ 35

IV. Zbliżone instytucje ..................................................................................... 38

Rozdział II. Świadczenie ................................................................................................. 40

§ 4. Uwagi ogólne ...................................................................................................... 40 I. Pojęcie ........................................................................................................ 40

1. Przedmiot a treść świadczenia .............................................................. 402. Kwalifikacja prawna świadczenia ......................................................... 41

II. Uwagi ogólne o treści świadczenia ........................................................... 411. Działanie i zaniechanie ......................................................................... 412. Sposób ustalenia świadczenia ............................................................... 423. Możliwość wykonania świadczenia ...................................................... 434. Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach

starannego działania ............................................................................... 44§ 5. Rodzaje świadczeń .............................................................................................. 45

I. Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem przemiennym .............................................................................................. 451. Zobowiązanie przemienne ..................................................................... 452. Upoważnienie przemienne .................................................................... 46

II. Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne ......................................... 471. Łączenie świadczeń ............................................................................... 472. Świadczenia uboczne ............................................................................. 47

III. Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe ........................................... 481. Świadczenia jednorazowe ..................................................................... 482. Świadczenia okresowe ........................................................................... 493. Świadczenia ciągłe ................................................................................ 49

IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne ....................................................... 51 V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku .. 51 VI. Zwrot nakładów i wydatków ..................................................................... 53

§ 6. Świadczenia pieniężne i odsetki ........................................................................ 53 I. Pieniądz ...................................................................................................... 54

1. Pojęcie .................................................................................................... 542. Funkcje ................................................................................................... 543. System pieniężny ................................................................................... 55

II. Pojęcie i sposób spełnienia świadczenia pieniężnego .............................. 561. Pojęcie .................................................................................................... 562. Walutowość ............................................................................................ 573. Zapłata gotówką .................................................................................... 594. Zapłata bezgotówkowa .......................................................................... 605. Elektroniczna postać zapłaty ................................................................. 62

IXSpis treści

III. Nominalizm ................................................................................................ 631. Pojęcie .................................................................................................... 632. Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym ........................................ 64

IV. Waloryzacja. Zagadnienia ogólne .............................................................. 641. Pojęcie i funkcja .................................................................................... 642. Zakres zastosowania .............................................................................. 65

V. Waloryzacja umowna ................................................................................. 671. Pojęcie .................................................................................................... 672. Miernik wartości .................................................................................... 67

VI. Waloryzacja sądowa ................................................................................... 681. Pojęcie .................................................................................................... 682. Przesłanki ............................................................................................... 683. Zakres kompetencji sądu ....................................................................... 71

VII. Odsetki ........................................................................................................ 721. Pojęcie i funkcja .................................................................................... 722. Źródła obowiązku świadczenia odsetek ............................................... 743. Wysokość odsetek ................................................................................. 764. Zakaz anatocyzmu ................................................................................. 785. Terminy płatności .................................................................................. 786. Przedawnienie ........................................................................................ 79

§ 7. Naprawienie szkody ............................................................................................ 81 I. Odpowiedzialność odszkodowawcza i jej przesłanki ............................... 82 II. Zasady i rodzaje odpowiedzialności .......................................................... 83

1. Zasady odpowiedzialności ..................................................................... 832. Rodzaje odpowiedzialności ................................................................... 85

III. Związek przyczynowy ............................................................................... 861. Pojęcie .................................................................................................... 862. Cecha normalności ................................................................................ 873. Wyjątki ................................................................................................... 90

IV. Szkoda ........................................................................................................ 901. Pojęcie .................................................................................................... 902. Rodzaje szkody majątkowej .................................................................. 923. Zaliczenie uzyskanych korzyści ............................................................ 944. Ujemny interes umowny ....................................................................... 955. Ciężar dowodu ....................................................................................... 96

V. Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody .................................... 971. Funkcje odszkodowania ........................................................................ 972. Przyczynienie się poszkodowanego ...................................................... 983. Inne ograniczenia obowiązku naprawienia szkody .............................. 1004. Sposób naprawienia szkody .................................................................. 1015. Sposób ustalenia wysokości odszkodowania ........................................ 103

Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników ......................................................... 106§ 8. Zobowiązania solidarne ...................................................................................... 106

I. Solidarność dłużników (bierna) ................................................................. 1071. Pojęcie .................................................................................................... 1072. Źródła ..................................................................................................... 1073. Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela .................................... 1084. Roszczenia regresowe ........................................................................... 110

X Spis treści

II. Solidarność wierzycieli (czynna) ............................................................... 1111. Pojęcie i funkcja .................................................................................... 1112. Reżim prawny ........................................................................................ 111

III. Struktura prawna zobowiązań solidarnych ................................................ 112 IV. Solidarność niewłaściwa ............................................................................ 112

§ 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne ............................................................. 113 I. Zobowiązania niepodzielne ........................................................................ 114

1. Pojęcie .................................................................................................... 1142. Wielość dłużników ................................................................................ 1143. Wielość wierzycieli ............................................................................... 114

II. Zobowiązania podzielne ............................................................................. 115

Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe ........................................................................... 117

§ 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych ................................................. 117 I. Uwagi wstępne ........................................................................................... 117

1. Pojęcie .................................................................................................... 1172. Regulacja prawna .................................................................................. 1183. Transformacja koncepcji umowy .......................................................... 1184. Umowy adhezyjne ................................................................................. 119

II. Umowy wzajemne ...................................................................................... 1201. Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące ........................... 1202. Pojęcie umowy wzajemnej .................................................................... 1203. Zakres zastosowania .............................................................................. 1224. Konsekwencje ........................................................................................ 123

III. Umowy realne ............................................................................................ 124 IV. Umowy kauzalne i abstrakcyjne ................................................................ 124 V. Umowy losowe ........................................................................................... 125

§ 11. Treść umów zobowiązaniowych ........................................................................ 126 I. Swoboda umów .......................................................................................... 126

1. Pojęcie .................................................................................................... 1262. Zakres swobody umów ......................................................................... 1273. Granice wyznaczone przez ustawę ....................................................... 1294. Granice wyznaczone przez zasady współżycia społecznego ............... 1305. Granice wyznaczone przez naturę zobowiązania ................................. 1316. Skutki przekroczenia granic .................................................................. 133

II. Pierwotna niemożliwość świadczenia ....................................................... 134 III. Wyzysk ....................................................................................................... 135

1. Przesłanki ............................................................................................... 1352. Skutki prawne ........................................................................................ 1353. Kwalifikacja prawna .............................................................................. 136

§ 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy .... 136 I. Wprowadzenie ............................................................................................ 137 II. Culpa in contrahendo ................................................................................ 137 III. Umowa przedwstępna ................................................................................ 139

1. Pojęcie i cel ........................................................................................... 1392. Przesłanka ważności .............................................................................. 1423. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej ............................................... 1424. Skutki niezawarcia umowy przedwstępnej ........................................... 1435. Przedawnienie ........................................................................................ 144

XISpis treści

IV. Ograniczenia swobody zawierania umów ................................................. 1451. Uwagi wstępne ...................................................................................... 1452. Ograniczenia doboru kontrahenta ......................................................... 1463. Obowiązek kontraktowania ................................................................... 1464. Zezwolenia administracyjne .................................................................. 1485. Tryb zawierania umowy ........................................................................ 148

§ 13. Wzorce umów ..................................................................................................... 149 I. Uwagi wstępne ........................................................................................... 149

1. Geneza i funkcja społeczna .................................................................. 1492. Reakcja prawna ..................................................................................... 150

II. Pojęcie i charakter prawny wzorca umowy .............................................. 1511. Wzorzec umowy .................................................................................... 1512. Charakter prawny wzorca ..................................................................... 152

III. Informacja o wzorcu przesłanką mocy wiążącej wzorca ......................... 1541. Uwagi wstępne ...................................................................................... 1542. Doręczenie wzorca ................................................................................ 1553. Inne sposoby informowania o wzorcu .................................................. 1554. Przejrzystość (transparentność) wzorca ................................................ 156

IV. Wzorzec a umowa ...................................................................................... 1571. Pierwszeństwo umowy .......................................................................... 1572. Wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze

ciągłym ................................................................................................... 1573. Konflikt wzorców .................................................................................. 158

§ 14. Umowy konsumenckie ....................................................................................... 159 I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 159

1. Pojęcie .................................................................................................... 1592. Zasady .................................................................................................... 1603. Regulacja prawna .................................................................................. 160

II. Niedozwolone postanowienia umowne ..................................................... 1611. Uwagi ogólne ......................................................................................... 1612. Zakres stosowania ................................................................................. 1613. Ciężar dowodu indywidualnego uzgodnienia ....................................... 1634. Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną ...................................... 1635. Katalog klauzul z art. 3853 KC ............................................................ 1656. Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną ............................................ 1667. Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego ................................. 1668. Kontrola abstrakcyjna ............................................................................ 166

III. Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa ................................. 1691. Uwagi ogólne ......................................................................................... 1692. Miejsce zawarcia umowy ...................................................................... 1693. Wyłączenia ............................................................................................. 1704. Sposób zawarcia umów poza lokalem przedsiębiorstwa ..................... 1705. Odstąpienie od umowy .......................................................................... 171

IV. Umowy zawierane na odległość ................................................................ 1731. Uwagi wstępne ...................................................................................... 1732. Zawarcie umowy na odległość ............................................................. 1733. Wyłączenia ............................................................................................. 1744. Zgoda konsumenta na posłużenie się określonym środkiem

porozumiewania się na odległość ......................................................... 174

XII Spis treści

5. Obowiązek informacji ........................................................................... 1756. Treść umowy ......................................................................................... 1767. Skutki niewykonania umowy przez przedsiębiorcę ............................. 1778. Zapłata kartą płatniczą .......................................................................... 1789. Odstąpienie od umowy przez konsumenta ........................................... 178

10. Umowy dotyczące usług finansowych .................................................. 179§ 15. Umowy odnoszące się do osób trzecich ............................................................ 180

I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej ........................................ 1801. Pojęcie .................................................................................................... 1802. Skutki ..................................................................................................... 1823. Zastosowanie .......................................................................................... 183

II. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią .............................................. 1831. Pojęcie .................................................................................................... 1832. Odpowiedzialność gwaranta .................................................................. 1853. Zastosowanie .......................................................................................... 185

III. Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia ................................................................................................. 186

Rozdział V. Czyny niedozwolone ................................................................................... 188

§ 16. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 188 I. Pojęcie ........................................................................................................ 188 II. Systematyka ................................................................................................ 189 III. Funkcja ....................................................................................................... 190

§ 17. Odpowiedzialność za własne czyny ................................................................... 190 I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 191 II. Bezprawność ............................................................................................... 192

1. Pojęcie .................................................................................................... 1922. Wyłączenia ............................................................................................. 193

III. Wina ............................................................................................................ 1951. Pojęcie .................................................................................................... 1952. Kwalifikacje psychiczne ........................................................................ 1963. Rodzaje i mierniki winy ........................................................................ 198

IV. Współsprawstwo i współodpowiedzialność .............................................. 1991. Podżeganie i pomocnictwo ................................................................... 1992. Skorzystanie ze szkody ......................................................................... 200

V. Ciężar dowodu ........................................................................................... 2011. Reguła ogólna ........................................................................................ 2012. Wina anonimowa ................................................................................... 201

§ 18. Odpowiedzialność za cudze czyny .................................................................... 202 I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru ................................ 203

1. Uwagi wprowadzające ........................................................................... 2032. Odpowiedzialność sprawującego nadzór .............................................. 2033. Odpowiedzialność sprawcy ................................................................... 205

II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie ................................................................................................ 2061. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2062. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego

wykonawcę ............................................................................................ 2063. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego ........... 207

XIIISpis treści

§ 19. Odpowiedzialność organów władzy publicznej ................................................. 209 I. Uwagi wprowadzające ............................................................................... 210 II. Podmioty ..................................................................................................... 211

1. Podmioty odpowiedzialne ..................................................................... 2112. Poszkodowany ....................................................................................... 213

III. Przesłanki odpowiedzialności ................................................................... 2131. Czyn niedozwolony ............................................................................... 2132. Szkoda i związek przyczynowy ............................................................ 217

IV. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem albo niewydaniem aktu normatywnego, orzeczenia lub decyzji ............................................. 2181. Uwagi ogólne ......................................................................................... 2182. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem

aktu normatywnego ............................................................................... 2183. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia

lub decyzji ............................................................................................. 2214. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia

lub decyzji ............................................................................................. 2245. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu

normatywnego ........................................................................................ 226 V. Naprawienie szkody na zasadach słuszności ............................................ 227 VI. Uregulowania odrębne ............................................................................... 229

§ 20. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy ........................................................... 229 I. Odpowiedzialność za zwierzęta ................................................................. 230

1. Podmiot i przesłanki .............................................................................. 2302. Zasady odpowiedzialności ..................................................................... 2313. Samopomoc ............................................................................................ 232

II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu ... 2321. Podmiot i przesłanki .............................................................................. 2322. Zasada odpowiedzialności ..................................................................... 233

III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części 2341. Podmiot i przesłanki .............................................................................. 2342. Zasada odpowiedzialności ..................................................................... 234

§ 21. Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody ........................................ 236 I. Osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ......................... 236

1. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2362. Prowadzący przedsiębiorstwo ............................................................... 2373. Posiadacz mechanicznego środka komunikacji .................................... 238

II. Przesłanki odpowiedzialności .................................................................... 2391. Prowadzącego przedsiębiorstwo ........................................................... 2392. Posiadacza mechanicznego środka komunikacji .................................. 2403. Uchylenie zasady ryzyka ....................................................................... 241

III. Okoliczności egzoneracyjne ....................................................................... 2421. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2422. Siła wyższa ............................................................................................ 2423. Wina poszkodowanego .......................................................................... 2424. Wina osoby trzeciej ............................................................................... 243

IV. Poszkodowany ............................................................................................ 2441. Reguła ogólna ........................................................................................ 2442. Regulacja szczególna ............................................................................. 2443. Ubezpieczenia komunikacyjne .............................................................. 245

XIV Spis treści

§ 22. Zapobieganie szkodzie ........................................................................................ 246 I. Obowiązek zapobieżenia szkodzie ............................................................ 246

1. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2462. Przesłanki ............................................................................................... 2473. Roszczenia ............................................................................................. 247

II. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym i we wspólnym interesie ....................................................................................................... 247

§ 23. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód z czynów niedozwolonych .................................................................................................. 248

I. Miarkowanie odszkodowania ..................................................................... 249 II. Współodpowiedzialność kilku osób .......................................................... 250

1. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2502. Przesłanki współodpowiedzialności ...................................................... 2503. Roszczenia regresowe ........................................................................... 251

III. Szkoda na osobie ....................................................................................... 2521. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2522. Majątkowa szkoda na osobie ................................................................ 254

IV. Krzywda ...................................................................................................... 2601. Uwagi ogólne ......................................................................................... 2602. Ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne ................................ 2613. Relacje art. 445 KC do art. 448 KC .................................................... 2654. Zadośćuczynienie na podstawie art. 446 § 4 KC ................................ 2685. Dziedziczenie i zbywanie roszczeń ...................................................... 2696. Regulacje pozakodeksowe ..................................................................... 270

V. Szkody związane z poczęciem i urodzeniem dziecka .............................. 2701. Odpowiedzialność na podstawie art. 4461 KC ..................................... 2702. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone niechcianym urodzeniem 270

§ 24. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych ......................................... 272 I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 272 II. Szczególny reżim przedawnienia ............................................................... 273

§ 25. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny ......... 276 I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 276

1. Rozwój szczególnej regulacji prawnej ................................................. 2762. Usytuowanie przepisów ......................................................................... 2773. Relacje do innych uregulowań .............................................................. 278

II. Produkt niebezpieczny ............................................................................... 2781. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2782. Produkt ................................................................................................... 2783. Produkt niebezpieczny ........................................................................... 279

III. Podmioty ..................................................................................................... 2801. Podmiot odpowiedzialny ....................................................................... 2802. Podmiot uprawniony ............................................................................. 281

IV. Przesłanki odpowiedzialności i przedawnienie roszczeń .......................... 2811. Zasada odpowiedzialności ..................................................................... 2812. Szkoda i związek przyczynowy ............................................................ 2823. Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego .................................... 2834. Zbieg odpowiedzialności ....................................................................... 283

V. Semiimperatywny charakter norm ochronnych ........................................ 283

XVSpis treści

Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie ..................................................................... 284§ 26. Istotne cechy i przesłanki ................................................................................... 284

I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 2841. Pojęcie i funkcja bezpodstawnego wzbogacenia .................................. 2842. Regulacja nienależnego świadczenia .................................................... 285

II. Przesłanki .................................................................................................... 2851. Wzbogacenie .......................................................................................... 2852. Zubożenie ............................................................................................... 2853. Związek między wzbogaceniem a zubożeniem ................................... 2864. Bezpodstawność wzbogacenia .............................................................. 287

III. Nienależne świadczenie ............................................................................. 2871. Brak zobowiązania ................................................................................ 2882. Odpadnięcie podstawy prawnej ............................................................ 2883. Nieosiągnięcie celu świadczenia ........................................................... 2884. Nieważność czynności prawnej ............................................................ 288

§ 27. Roszczenie o wydanie wzbogacenia .................................................................. 289 I. Zasady ogólne ............................................................................................ 289

1. Przedmiot ............................................................................................... 2892. Podmioty zobowiązane .......................................................................... 2913. Przedawnienie ........................................................................................ 291

II. Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi ..................................................... 2911. Świadomość braku zobowiązania ......................................................... 2922. Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego ............... 2923. Zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu

z gier i zakładów ................................................................................... 2934. Spełnienie niewymagalnego świadczenia ............................................. 293

III. Przepadek świadczenia ............................................................................... 2931. Uwagi wstępne ...................................................................................... 2932. Czyn zabroniony .................................................................................... 2943. Cel niegodziwy ...................................................................................... 2954. Skutki ..................................................................................................... 296

Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania ............................ 297§ 28. Wykonanie zobowiązań ...................................................................................... 297

I. Zasady ogólne ............................................................................................ 298 II. Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus) .................................... 301

1. Wprowadzenie ....................................................................................... 3012. Zakres zastosowania .............................................................................. 3033. Przesłanki ............................................................................................... 3034. Decyzje sądu .......................................................................................... 3055. Zbieg przepisów .................................................................................... 3066. Umowne klauzule adaptacyjne ............................................................. 307

III. Podmioty wykonania zobowiązania .......................................................... 3071. Osoby wykonujące ................................................................................ 3072. Osoby przyjmujące ................................................................................ 308

IV. Przedmiot wykonania zobowiązania ......................................................... 3091. Rzeczy oznaczone co do gatunku ......................................................... 3092. Część świadczenia ................................................................................. 3093. Kilka świadczeń (zarachowanie zapłaty) .............................................. 309

XVI Spis treści

V. Miejsce spełnienia świadczenia ................................................................. 310 VI. Termin spełnienia świadczenia .................................................................. 311

1. Oznaczenie ............................................................................................. 3112. Wymagalność ......................................................................................... 313

VII. Wykonanie świadczeń wzajemnych .......................................................... 3141. Jednoczesność świadczeń ...................................................................... 3142. Świadczenie wcześniejsze ..................................................................... 314

VIII. Dowody spełnienia świadczenia ................................................................ 316§ 29. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania .................. 317

I. Ogólne reguły określające odpowiedzialność dłużnika ............................ 3171. Wprowadzenie ....................................................................................... 3172. Odpowiedzialność odszkodowawcza .................................................... 3183. Wina ....................................................................................................... 3194. Odpowiedzialność za inne osoby .......................................................... 3225. Ciężar dowodu ....................................................................................... 323

II. Niemożliwość świadczenia ........................................................................ 3251. Pojęcie niemożliwości świadczenia ...................................................... 3252. Skutki niemożliwości świadczenia – wprowadzenie ........................... 3273. Niemożliwość nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika ........................ 3284. Niemożliwość objęta odpowiedzialnością dłużnika ............................. 329

III. Opóźnienie i zwłoka dłużnika ................................................................... 3311. Wprowadzenie ....................................................................................... 3312. Następstwa zwykłego opóźnienia ......................................................... 3313. Następstwa zwłoki ................................................................................. 3324. Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych ...................................... 333

IV. Prawo zatrzymania ..................................................................................... 335 V. Zwłoka wierzyciela .................................................................................... 336

1. Wprowadzenie ....................................................................................... 3362. Przesłanki ............................................................................................... 3373. Skutki ..................................................................................................... 338

§ 30. Dodatkowe zastrzeżenia umowne ...................................................................... 339 I. Uwagi wstępne ........................................................................................... 339 II. Zadatek ....................................................................................................... 340

1. Pojęcie .................................................................................................... 3402. Skutki ..................................................................................................... 341

III. Umowne prawo odstąpienia ....................................................................... 3421. Pojęcie .................................................................................................... 3422. Skutki ..................................................................................................... 343

IV. Odstępne ..................................................................................................... 343 V. Kara umowna ............................................................................................. 344

1. Pojęcie i funkcja .................................................................................... 3442. Ochrona dłużnika ................................................................................... 3453. Kara ustawowa ...................................................................................... 347

Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania .................................................................... 349§ 31. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela ................ 349

I. Uwagi wstępne ........................................................................................... 349 II. Świadczenie w miejsce wykonania ........................................................... 350 III. Odnowienie ................................................................................................. 350

1. Pojęcie .................................................................................................... 350

XVIISpis treści

2. Związek nowego z dawnym zobowiązaniem ....................................... 3513. Skutki ..................................................................................................... 352

IV. Potrącenie ................................................................................................... 3521. Pojęcie .................................................................................................... 3522. Przesłanki ............................................................................................... 3533. Skutki ..................................................................................................... 3554. Wyłączenia ............................................................................................. 3565. Potrącenie umowne ............................................................................... 357

V. Złożenie do depozytu sądowego ............................................................... 3581. Tryb ........................................................................................................ 3582. Skutki ..................................................................................................... 359

§ 32. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela ................................ 361 I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 361 II. Zwolnienie z długu .................................................................................... 362 III. Rozwiązanie umowy .................................................................................. 362

Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika ........................................................... 365§ 33. Uwagi wstępne .................................................................................................... 365§ 34. Zmiana wierzyciela ............................................................................................. 366

I. Przelew wierzytelności ............................................................................... 3661. Pojęcie .................................................................................................... 3662. Dopuszczalność ...................................................................................... 3683. Skutek wobec wierzyciela ..................................................................... 3694. Skutek wobec dłużnika ......................................................................... 370

II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela ............. 3721. Przesłanki i skutki ................................................................................. 3722. Obowiązek przyjęcia świadczenia ........................................................ 3743. Ochrona dłużnika ................................................................................... 374

§ 35. Zmiana dłużnika ................................................................................................. 375 I. Przejęcie długu ........................................................................................... 375

1. Pojęcie .................................................................................................... 3752. Forma ..................................................................................................... 3773. Zgoda na przejęcie długu ...................................................................... 3784. Przedmiot umowy. Prawa uboczne ....................................................... 3785. Zarzuty przysługujące przejemcy ......................................................... 379

II. Kumulatywne przystąpienie do długu ....................................................... 3801. Umowa kumulatywnego przystąpienia do długu ................................. 3802. Ustawowe kumulatywne przystąpienie do długu ................................. 381

Rozdział X. Zbieg roszczeń ............................................................................................ 382§ 36. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń .............................................................. 382

I. Uwagi ogólne ............................................................................................. 3821. Pojęcie zbiegu przepisów, norm i roszczeń ......................................... 3822. Skutki zbiegu roszczeń .......................................................................... 383

II. Rozwiązania szczególne ............................................................................. 3841. Bezpodstawne wzbogacenie .................................................................. 3842. Delikty .................................................................................................... 3853. Szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny ............................... 3864. Naruszenia dóbr osobistych .................................................................. 387

Indeks rzeczowy ................................................................................................................ 389

Wykaz skrótów

1. Akty normatywne

KC ................................. Kodeks cywilnyKP .................................. Kodeks pracyKPA ............................... Kodeks postępowania administracyjnegoKPC ............................... Kodeks postępowania cywilnegoKRO .............................. Kodeks rodzinny i opiekuńczyKSH ............................... Kodeks spółek handlowychKWU ............................. ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.

Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.)KZ .................................. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Ko‑

deks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.)OchrKonsU .................... ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów

oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.)

PPrM ............................. ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432)

PrBank ........................... ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.)

PrNot ............................. ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.)

PrPostSAdm .................. ustawa z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami admi-nistracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 270)

PWKC ........................... ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)

SwobGospU .................. ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.)

2. Organy orzekające

GKA .............................. Główna Komisja ArbitrażowaIC SN ............................ Izba Cywilna Sądu NajwyższegoNSA ............................... Naczelny Sąd AdministracyjnySA .................................. Sąd ApelacyjnySN ................................. Sąd NajwyższySN (7) ............................ Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziówTK ................................. Trybunał Konstytucyjny