Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo ...geoturystyka.pl/public/upload/czasopismo/9.pdf · Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo) i ich udostępnienie

�

Spis treści • Contents

Marek ŁodzińskiAtrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru ........................................................ 3Geotouristic attractions of the southern part of Madagascar

Piotr Migoń Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo) i ich udostępnienie turystyczne ........................................................................................... 23Karst of the Gunung Mulu National Park (Borneo) and the management of tourist movement

Pavol Rybár, Marián LichnerBanská Štiavnica – the Crown Jewel among the Slovak Mining Cities ............................35Bańska Szczawnica (Banská Štiavnica) – „perła w koronie” wśród miast górniczych na Słowacji

Katarzyna Kozina, Ewa Małgorzata WelcSkamieniały Las na Lesbos – unikatowy geopark i jego wpływ na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich .....................................................................47Petrified Forest of Lesvos – a unique geopark and its impact on sustainable development of the rural areas.

Jarosław MajkaRoadside Geology of... – czyli jak najłatwiej zwiedzać geoturystyczne atrakcje Ameryki Północnej ......................................................................61Roadside Geology of... – how to easy visit the geoturist sights of Northern America

nr 2 (9) • 2007 r.

�

adres e-mailowy: [email protected]

Redaguje zespół w składzie:.Tadeusz Słomka (redaktor naczelny), Marek Doktor (sekretarz), Mariusz Szelerewicz (redaktor techniczny),

Jan Golonka, Andrzej Joniec, Alicja Kicińska, Wojciech Mayer, Paweł Różycki, Elżbieta Słomka

Rada Redakcyjna:.Tadeusz Burzyński, Janusz Dąbrowski, Henryk Jacek Jezierski, Anna Nowakowska,

Krystian Probierz, Pavol Rybar, Tadeusz Słomka, Antoni Tajduś, Janusz Zdebski

Adres Redakcji:.Akademia Górniczo-Hutnicza,

Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki;

al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

Na ten adres należy wysyłać rękopisy, korekty i wszelką korespondencje dotyczącą redagowania pisma.

Skład i łamanie: Firma Rysunkowa Szelerewicz, Druk: Drukarnia Leyko

Wydano ze środków Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica z pomocą finansową Rektora Akademii Górniczo-Hutniczej i Wydziału Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska

© Copyright by Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica, Kraków 2007

PL ISSN 1731-0830

Nakład 1000 egz.

(Geoturism)jest czasopismem naukowym Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica, wydawanym wspólnie z Wydziałem Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazującym się jako kwartalnik w kolejnych zeszytach.

www.geoturystyka.pl

�

Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru

Geotouristic attractions of the southern part of MadagascarMarek Łodziński

Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków;

e-mail: [email protected]

Treść: Artykuł przedstawia krótki opis południowej części Madagaskaru (prowincje Toliara, Fianarantsoa). Opisano w nim wybrane atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru, które obok przyrody ożywionej są największym skarbem tego kraju m.in. takie jak: półwysep Lokaro z granitowymi formami skalnymi, będącymi przykładem niszczącej działalności morza i wietrzenia w klimacie tropikalnym, klifowe wybrzeże zbudowane z wapieni trzeciorzędowych w Rezerwacie Specjalnym De Cap Sainte Marie & Faux Cap, formacje grupy Sakoa w Rezerwacie Specjalnym De Bezaha Mahafaly, rejon górniczy wydobycia kamieni szlachetnych w okolicach miast Ilakaka i Sakaraha, formy skalne w piaskowcach gondwańskiej formacji Karoo zachowane w Parku Narodowym De IÌsalo, granitoidowe iglice i kopuły tzw. „inselbergi” na wysokogórskim płaskowyżu w centrum wyspy w Parku Narodowym dÀndringitra oraz w masywie Tsaranoro, jak również kopalnie kwarcu w masywie Itremo. Wymienione obiekty geologiczne przyczyniają się do rozwoju turystyki w tej części świata.Słowa kluczowe: Madagaskar, Toliara, Fianarantsoa, flora i fauna, geologia, atrakcje geoturystyczne

Abstract: The following paper is a brief description of the southern part of Madagascar (Toliara and Fianarantsoa provinces). Geotouristic attractions are described, which, together with animated nature, are the true treasures of the island. These are: the Lokaro Peninsula with granite rocks left after combined action of sea-coast erosion and tropical weathering, cliff coast composed of Tertiary limestones in the Special Nature Reserve De Cap Sainte Marie & Faux Cap, rock formations of the Sakoa Group in Special Nature Reserve De Bezaha Mahafaly, precious stones mining district in the vicinity of Ilakaka and Sakaraha towns, erosional forms curved in Gondwana’s Karoo Formation sandstones preserved in the De IÌsalo National Park, granitoid inselbergs in the highland plain of the dÀndringitra National Park located in the center of the Island and in the Tsaranoro Massif as well as quartz mines in the Itremo Massif. These geotouristic sites contribute significantly to the development of tourist industry in Madagascar.Key words: Madagascar, Toliara, Fianarantsoa, flora and fauna, geology, geotouristic attractions

Fig. 1. W koronach drzew baobabów żyją lemury, a ptaki zakładają gniazda, fot. K. Dembicz • Baobabs treetops are settled by lemurs and birds, phot. K. Dembicz

WstępPierwsze skojarzenia z Madagaskarem są zarówno pozy-

tywne, jak i negatywne. Wyspa kojarzona jest z endemitami roślin i zwierząt (m.in. baobabami (Fig. 1), barwnymi kame-leonami (Fig. 2), łagodnymi lemurami (Fig. 3), kamieniami szlachetnymi (Fig. 4) (złoża wszystkich najcenniejszych, za wyjątkiem diamentów, jak: szafiry, rubiny, szmaragdy, akwa-maryny, chryzoberyle i topazy), cennymi przyprawami (m.in.

Fig. 2. Kameleon – symbol Madagaskaru, fot. K. Dembicz • Cha-meleon – the symbol of Madagascar, phot. K. Dembicz

Geoturystyka 2 (9) 2007: 3-22

Antananarivo

Toliara

MadagaskarMozambik

Tanzania

Fianarantsoa

�


wanilia, goździki, cynamon, szafran i pieprz), ale także z chorobami (siedliska trądu, malarii i dengi).

Madagaskar zwany jest „wyspą lemurów”, gdyż zamiesz-kuje go prawie 50 gatunków lemurów (spotykane wyłącznie na tej wyspie), a wśród nich największy indri (Indri indri) (o wysokości do 90 cm) i najmniejszy Microcebus (wielkości myszy). Określany jest też nazwą „czerwona wyspa”, ze względu na aluzję do rdzawoczerwonawej barwy, która do-minuje. Czerwona gleba laterytowa to nie tylko wietrzejące skały centrum wyspy (Fig. 5), ale także zawiesina niesiona przez rzeki na nizinach (Fig. 6). Jest wymarzonym terenem eksploracji dla geologa, gdyż w wielu rejonach wychodnie skał nie są pokryte zwietrzeliną i szatą roślinną. Zachodzące na wyspie procesy geologiczne m.in. erozja, wietrzenie, czy sedymentacja przebiegają tutaj w warunkach klimatu wilgot-nego i ciepłego na dużo większą skalę oraz w szybszym tempie. Wreszcie duża różnorodność skał metamorficznych i magmowych oraz kompletność profili skał osadowych (głównie mezozoicznych) stanowi o wyjątkowych walorach geoturystycznych całej wyspy.

Na wstępie należy podkreślić, że nie każdemu podróżni-kowi wyprawa na Madagaskar spodoba się. Jest to kraj

Fig. 3. Lemur catta, z charakterystycznym, paskowanym ogonem, fot. K. Dembicz • Lemur catta with characteristic, stripped tail, phot. K. Dembicz

Fig. 4 Płytki z zonalnych turmalinów. Pegmatyt Anjanabonoina koło Betafo, prowincja Antananarivo, środkowy Madagaskar. Coll. i Fot. Tow. Geol. „Spirifer” • Plates of zonal tourmaline from the Anjanabonoina pegmatite near Betafo, Antananarivo province, central Madagascar. Collection of the “Spirifer” Geol. Soc.

trudny do podróżowania, a turyści muszą wykazać się dobrą kondycją fizyczną i psychiczną. Dużym utrudnieniem w podróżowaniu po wyspie jest brak dróg. Te istniejące pa-miętają czasy kolonialne i w wilgotnym klimacie tropikalnym są szybko niszczone. Dobrze utrzymane drogi asfaltowe prowadzą ze stolicy Antananarivo na południe do Toliary (Fig. 7 i 8), na północny-zachód do Mahajangi i na wschód do Toamasiny, a także na północy wyspy z Ambanji do Die-go Suarez. Większość dróg pokryta jest laterytem, który w porze deszczowej rozmaka w błoto (Fig. 9). Jest niemożli-wością objechanie wyspy dookoła samochodem, natomiast wzdłuż wybrzeży można przemieszczać się łodziami żaglo-wymi i motorowymi. Wewnątrz wyspy, na bardziej uczęsz-czanych szlakach można podróżować taksówkami, samocho-dami ciężarowymi i terenowymi z napędem na cztery koła.

Przejechanie wyspy z północy na południe może zająć nawet kilkanaście dni w niesprzyjających warunkach pogo-dowych, a w porze deszczowej może być wręcz niemożliwe. Przelot tej samej trasy zajmuje kilka godzin w zależności od połączenia lotniczego z przesiadką w stolicy. Planując podróż należy pamiętać, że językiem powszechnie stosowanym na Madagaskarze w dużych miastach jest francuski (mało, kto zna angielski), a na prowincji panuje właściwie język migowy. Porozumiewanie się z miejscowymi Malgaszami jest trudne, gdyż często nie potrafią oni wyrazić odległości w kilometrach, lecz w mało precyzyjnych godzinach. Wyspiarze w mniej-szych miejscowościach mają trudności w przeliczaniu starej waluty (franki malgaskie) na nową (ariary) i stąd rodzą się różne nieścisłości. W trudno dostępnych rejonach ceny wzra-

Fig. 5. Czerwone lateryty na „czerwonej wyspie”, fot. K. Jusis • Red laterites from the “red island”, phot. K. Jusis

Fig. 6. Rzeki na nizinach niosą dużą ilość czerwonej zawiesiny z niszczenia plateau, fot. P. Ziółkowski • Lowland rivers transport large amounts of red suspension originating from erosion of plateau, phot. P. Ziółkowski

�


Fig. 7. Mapa poglądowa Madagaskaru z ważniejszymi miastami. Punktami oznaczono obiekty geoturystyczne opisywane w tekście: 1 – półwysep Lokaro; 2 – Rezerwat Specjalny De Cap Sainte Marie i przylądek Faux Cap; 3 – Rezerwat Specjalny De Bezaha Mahafaly; 4 – Anakao; 5 – Ampanihy; 6 – Ilakaka i Sakaraha; 7 – ‘aleja baobabów’ koło Morondavy; 8 – Park Naro-dowy De IÌsalo; 9 – Park Narodowy d Andringitra; 10 – masyw Tsaranoro; 11 – Ambalavao; 12 – masyw Itremo • Sketch map of Madagascar with most important towns. Geotouristic sites marked in the map are described in the text: 1 – Lokaro Peninsula; 2 – De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve and Faux Cap Promontory; 3 – De Bezaha Mahafaly Special Nature Reserve; 4 – Anakao; 5 – Ampanihy; 6 – Ilakaka and Sakaraha; 7 – “baobab alley” near Mo-rondava; 8 – De IÌsalo National Park; 9 – d Andringitra National Park; 10 – Tsaranoro Massif; 11 – Ambalavao; 12 – Itremo Massif

Fig. 8. Droga N7 w okolicach Amba-lavao, fot. K. Jusis • Highway No. 7 in the vicinity of Ambalavao, phot. K. Jusis

Fig. 9. Dojazd do Parku Narodowego des Tsingy de Bemaraha w porze deszczowej, fot. K. Dembicz • Approaching the des Tsingy de Bemaraha National Park during wet season, phot. K. Dembicz

stają nawet kilkakrotnie, a woda staje się droższa od paliwa. Zapasy wody warto zabrać ze sobą wybierając się w rejony, położone z dala od uczęszczanych szlaków. Poruszanie się po wyspie utrudnia fakt, że 30 % nazw geograficznych na Madagaskarze zaczyna się na literę ‘A’, a wiele miejscowości ma tą samą nazwę. Nazwy na mapach są skomplikowane i często zbyt długie do zapamiętania. Pomocne w podróży mogą być przewodniki (Pitcher, Wright, 2004, Bradt, 2005) i książki podróżnicze (Jolly, Durrell, 1999, Eveleigh, 2001, Tyson, 2001) o Madagaskarze, podające praktyczne informa-cje i opisujące przygody autorów. Odwiedzając atrakcje geoturystyczne na wyspie należy pamiętać o powszechnej zasadzie na Madagaskarze: „mora mora” – wolno, wolno, nie spiesz się, poczekaj przynajmniej minutę, bo wszystko, co zaplanujesz i tak może się przedłużyć.

Przedstawione w artykule informacje i pokazane fotogra-fie zostały zebrane i wykonane podczas dwumiesięcznej wyprawy na Madagaskar w 2006 roku.

Flora i faunaMimo braku rozwiniętej infrastruktury Madagaskar przy-

ciąga wielu podróżników z całego świata dzięki swym wa-lorom florystycznym, faunistycznym i geologicznym. Zróż-nicowany i bogaty świat roślin i zwierząt Madagaskaru

związany jest z czynnikami klimatycznymi i geologicznymi. Występujące tutaj liczne gatunki endemitów, swoje powstanie zawdzięczają izolacji tej wyspy od stałego lądu afrykańskie-go, która zaczęła się przed 165 milionami lat. Na wyspie żyje około 6000 gatunków roślin, co sprawia, że Madagaskar należy do jednych z najbardziej bioróżnorodnych miejsc na

�


świecie (Attenborough, 1961, Garbutt, 1999, Jolly, Durrell, 1999, Bradt et al., 2001, De Witt, 2003, Schutz et al., 2007). Jest to 25 % wszystkich gatunków znanych na obszarze całej Afryki. Świat roślin i zwierząt, co do ilości gatunków stano-wi prawie 5 % wszystkich znanych na lądzie ziemskim. Aż 96 % gatunków drzew ma charakter endemiczny. Z tego też powodu Madagaskar zwany jest przez ekologów „ósmym kontynentem”.

Centralna część wyspy na wysokogórskim plateau ma charakter stepowy, dominują tutaj trawy, a lokalnie spotyka-ne są lasy eukaliptusowe i aloesowe. Wiele z roślin jak np. eukaliptusy zostało sprowadzonych na Madagaskar przez kolonizatorów i współcześnie dobrze się one przystosowały do warunkach tam panujących, niejednokrotnie wypierając pierwotne gatunki. Na wyżynach na zachód od plateau do-minuje sawanna, która w kierunku zachodniego wybrzeża przechodzi w las deszczowy. Wzdłuż wybrzeży, głównie na

Fig. 10. „Drzewo smocze” pokrywa gęsta sieć kolców, fot. K. Dem-bicz • “Dragon tree” with dense spine cover, phot. K. Dembicz

Fig. 11. Opuncje są roślinami, które dobrze przystosowały się do życia na Madagaskarze, fot. K. Dembicz • Opuntias are well-adapted to life in Madagascar, phot. K. Dembicz

Fig. 12. Mięsożerne dzbaneczniki (Nepenthes madagascariensis) rosną licznie na południu Madagaskaru w rejonie Fort Dauphine, fot. K. Dembicz • Carnivorous nepenthes (Nepenthes madagascariensis) are common in southern Madagascar, in the area of Fort Dauphine, phot. K. Dembicz

Fig. 13. Karłowata forma Pachypodium rosulatum, przypominająca rosnący do góry nogami baobab, zwana potocznie „stopą słonia” rośnie na podłożu piaskowcowym w Parku Narodowym De IÌsalo, fot. K. Dembicz • Dwarf form of Pachypodium rosulatum resem-bling “upside-down baobab” colloquially called “elephant’s foot” grows onto a sandstone bedrock in the De IÌsalo National Park, phot. K. Dembicz

zachodnim wybrzeżu rosną lasy mangrowe. Na wschód od plateau wzdłuż wschodniego wybrzeża występują lasy desz-czowe z licznymi endemitami roślin i zwierząt. Południe kraju odznacza się niewielkimi opadami, lokalnie znajdują się, więc tutaj obszary półpustynne. Bliżej wybrzeży są suche lasy z kolczastymi roślinami („drzewo smocze” (Fig. 10), Pachypodia, Euphorbia) i z kaktusami (opuncje) (Fig. 11), a blisko wybrzeży dominują wilgotne lasy tropikalne z ba-nanowcami, palmami kokosowymi, bambusowcami, ale także z mięsożernymi dzbanecznikami (Nepenthes madaga-scariensis) (Fig. 12).

Najbardziej typowymi dla południowego Madagaskaru roślinami są długowieczne baobaby, czyli Andasonie (Fig. 1). Żyje tutaj 6 z 8 gatunków, znanych na całym świecie. Gruba kora drzewa osłania miąższ, akumulujący wodę (nawet do 120 000 litrów), co sprawia, że baobaby, jako nieliczne rośli-ny zachowują się w czasie pożarów. W porze deszczowej

�


kwitną, a ich korony pokrywają się liśćmi i kwiatami. Owo-ce baobabu mają kilkanaście centymetrów średnicy i wypeł-nia je wata przypominająca smakiem watę cukrową.

Inną bardzo charakterystyczną rośliną dla południowego Madagaskaru są aloesy. Znanych jest około 60 gatunków, które preferują głównie suche obszary. W porze deszczowej zakwitają dając czerwone kwiaty, zawieszone na wysokiej łodydze. Również w suchych miejscach rośnie „drzewo smo-cze”, zaliczane do rodzaju Pachypodium (z greckiego gruba stopa), którego kora pokryta jest gęstą siecią kolców. Na Madagaskarze znanych jest 10 gatunków Pachypodium, a wśród nich karłowata forma przypominająca rosnący do góry nogami baobab tzw. „stopa słonia” (Pachypodium ro-sulatum) (Fig. 13). Wszystkie kwitną w lecie dając białe kwiaty. W obszarach suchych rosną drzewa z kolcami i ma-łymi liśćmi, wyrastającymi bezpośrednio z pnia, należące do rodziny Didieraceae (Fig. 14), a także dziwne z wyglądu, toksyczne rośliny z gatunku Euphorbium, których liście nie różnią się niczym od łodyg.

Wszędzie tam, gdzie jest dużo wody można spotkać tzw. „palmę podróżnika”, czyli Ravenala madagascariensis, która systematycznie nie jest zaliczana do palm. Jest to sym-bol Madagaskaru. Liście ravenali dochodzą do 3 metrów długości i 50 cm szerokości, magazynując ogromne ilości wody. W wilgotnych lasach Madagaskaru żyją również dłu-gowieczne bambusy, mające nawet 1000 lat, a wśród nich 10 endemicznych gatunków, ale przede wszystkim ponad 200 gatunków, niemal w większości, endemicznych palm. Do mniejszych roślin, z których słynie Madagaskar należą m.in. orchidee (około 2000 gatunków), które rozkwitają głównie między listopadem, a marcem, w wilgotnych lasach, oplata-jąc inne rośliny i formy skalne. Ponad 60 gatunków owado-żernych dzbaneczników (Nepenthes) żyje na bagnach i w lasach deszczowych wschodniego wybrzeża wyspy, pro-dukując nektar, który przyciąga owady, które po wpadnięciu do organu pułapkowego (dzbana przykrytego wieczkiem) są rozpuszczane i trawione.

Na obszarach zagospodarowanych przez człowieka spoty-kane są plantacje bananów, wanilii, czy sizalu (Fig. 15). Wiele roślin znajduje praktyczne wykorzystanie dla człowie-ka, jak np. m.in. kokosy, banany, mango, liczi, czy ananasy. Ponadto na Madagaskarze dobrze czują się rośliny przywie-zione przez kolonizatorów z innych kontynentów. Bardzo wiele roślin pochodzi m.in. z Europy, Meksyku, czy Austra-lii. Niektóre z nich zadomowiły się wypierając inne gatunki np. eukaliptusy, opuncje, agawy, ziemniaki itp.

W świecie zwierząt najbardziej kojarzonymi z Madaga-skarem są kameleony (Fig. 2 i 16). Najmniejszy kameleon z rodzaju Brookesia nie przekracza 3 cm, a największy ka-meleon Parsona ma długość do 70 cm. Kameleony z rodzaju Brookesia określane są jako kameleony-liście, ze względu na ich podobieństwo do obumarłych liści. Kameleony Parsona mają zielonkawe barwy, polują na owady za pomocą elastycz-nego języka, którego długość jest porównywalna do długoś-ci całego ciała. Każde oko kameleona porusza się niezależnie względem siebie.

Wśród lemurów (po malgasku „maki”), małpiatek typo-wych dla tej wyspy, najbardziej znane to sifaki, przypomi-nające duże wiewiórki, z których wiele gatunków skacze i chodzi w postawie wyprostowanej. Najmniejszymi są le-mury-myszy, czyli Microcebusy, a największymi lemury indri (Indri indri), z krótkim ogonem, przypominające małe misie. Najczęściej można spotkać lemury catta (Lemur catta) (Fig. 3), z charakterystycznymi, paskowanymi ogonami, przypominającymi zebrę, które żyją często na granicy osied-li ludzkich i są oswojone (Jolly, 2004).

Ponadto licznie spotykane są żółwie lądowe (Fig. 17) i wodne, węże, z których wszystkie gatunki nie są jadowite, gekony (a wśród nich najbardziej zadziwiający wyglądem Euryplatus) oraz rzadziej krokodyle. Z dużych zwierząt znane na wyspie są jedynie krowy (zebu) przywiezione przez kolonizatorów z „czarnego lądu”. Na Madagaskarze żyje wiele endemicznych ryb słodkowodnych np. ryba-tęcza i ponad 100 gatunków ptaków endemicznych (Morris, Haw-kins, 1998). W czasach historycznych w ciągu ostatnich 2000 lat na Madagaskarze wyginęło 17 gatunków wielkich ssaków,

Fig. 14. Sucholubna roślina (Allaudia procera), należąca do rodziny Didieraceae, występuje na obszarze południowego Madagaskaru między Tulearem, a Fort Dauphine, fot. K. Dembicz • Xerophyte Allaudia procera from Didieraceae Family occurs in southern Ma-dagascar, between Tulear and Fort Dauphine, phot. K. Dembicz

Fig. 15. Plantacja sizalu na południu wyspy w rejonie Ambovom-be, fot. K. Dembicz • Sisal plantation in southern Madagascar, in Ambovombe area, phot. K. Dembicz

�


ptaków i gadów jak np. gigantyczny ptak-słoń (Aepyornis) (Fig. 18), nazwany tak, przez Marco Polo, czy wielki żółw, wielki lemur i hipopotam (De Wit, 2003). Obecnie brak jest na wyspie kręgowców o masie ciała większej, niż 12 kg. Holoceńskie masowe wymieranie gatunków trwa nadal, a jego przyczyn należy upatrywać w zmianach klimatycznych i działalności człowieka (głównie wycinanie lasów i związa-ne z nim erodowanie gleby).

Fig. 16. Kameleony mają długość od 3 do 70 cm, fot. M. Saks • Chameleons are from 3 to 70 cm long, phot. M. Saks

Fig. 17. Żółw Geochelone radiata w Rezerwacie Specjalnym De Cap Sainte Marie, fot. K. Dembicz • Tortoise Geochelone radiata in the De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve, phot. K. Dembicz

Fig. 18. Szkielet ptaka-słonia (Aepyornis) w Muzeum Oceano-graficznym w Tulearze, fot. K. Jusis • Skeleton of “elephant bird” (Aepyornis) in Tulear Oceanographic Museum, phot. K. Jusis

Zarys budowy geologicznej MadagaskaruNa poglądowej mapie geologicznej Madagaskaru

w (Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, http://www.madaga-scarfish.org/Maps/SimplifiedGeology_map.html) wyraźnie widoczne są trzy kompleksy skalne: 1) prekambryjskie skały magmowe i metamorficzne tworzące tarczę krystaliczną, 2) górnokarbońsko-permo-mezo-kenozoiczne skały pokrywy osadowej, 3) kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe skały wulkaniczne (Fig. 19).

Pierwszy kompleks znajduje się w centralnej i wschodniej części wyspy (Fig. 19 i 20). Najlepiej odsłonięty jest w obrę-bie zróżnicowanego morfologicznie, wysokogórskiego plateau (700-1500 m n.p.m., lokalnie do 2800 m n.p.m.) w centrum Madagaskaru. Granice tarczy w przybliżeniu pokrywają się z tym plateau, przy czym w miarę zbliżania się do wybrzeży skały krystaliczne przykryte zostają cienką warstwą zwie-trzeliny laterytowej, a morfologia staje się mniej urozmaico-na (Fig. 21 i 22). Kompleks prekambryjski składa się z kilku terranów (mikrokontynentów), które uległy połączeniu w neoproterozoiku i kambrze (Collins, 2006). Do głównych bloków zaliczane są: Antongil, Antananarivo, Bekily i Be-marivo (Fig. 23), a do mniejszych jednostek strukturalnych płyta Tsaratanana, pas Betsimisaraka, blok Ikalamavony, masyw Itremo i masyw Vohibory.

Kompleks prekambryjski można podzielić na: 1) archa-iczne skały średniego- i wysokiego stopnia metamorfizmu (gnejsy, migmatyty, amfibolity, łupki mikowe), a także skały magmowe (granity, czarnokity, gabra), głównie w części centralnej i północno-wschodniej wyspy; 2) pro-terozoiczne metasedymenty (kwarcyty, marmury, zieleńce, amfibolity), głównie w części centralnej i południowej wy-spy i na 3) neoproterozoiczne intruzje skał magmowych (granity, anortozyty, gabra, dioryty, monzonity), głównie w części północnej i środkowej (Ashwal, Tucker, 1999, Lardeaux et al., 1999, Yoshida et al., 1999, De Wit, 2003, Collins, 2006). Znaczna część kompleksu została przetopiona i przebudowana tektonicznie w warunkach wysokiego

�


Fig. 19. Mapa geologiczna Madagaskaru (na podstawie Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, De Wit, 2003, zmienione) • Geological map of Madagascar (after Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, De Wit, 2003, modified)

Fig. 20. Wysokogórski płaskowyż w centrum wyspy, fot. K. Jusis • Highland plateau in the center of the island, phot. K. Jusis

Fig. 21. Krajobraz wysokogórskiego płaskowyżu pokryty lavakami, fot. K. Dembicz • Highland plateau landscape covered with “lavaks”, phot. K. Dembicz

Fig. 22. Lavaka – długa rozpadlina w laterycie, fot. K. Dembicz • Lavak – a long fracture cutting the laterite, phot. K. Dembicz

stopnia metamorfizmu w czasie orogenezy panafrykańskiej (800-600 Ma) (Lardeaux et al., 1999, Yoshida et al., 1999, De Wit, 2003, Collins, 2006).

Drugi kompleks górnokarbońsko-permo-mezo-kenozoicz-nych skał osadowych przykrywa skały krystaliczne tarczy na zachodzie wyspy i ma budowę monoklinalną (Fig. 19). Najstarsze w profilu są skały wchodzące w skład gondwań-skiej formacji Karoo (górny karbon – dolna jura, 300-180 Ma), która na Madagaskarze dzielona jest na trzy grupy: Sakoa, Sakamena i Isalo (Fig. 24). Skały tej formacji tworzą mniej zróżnicowane w morfologii wzniesienia, które obni-żają się na zachód w kierunku kanału Mozambickiego. Czę-sto wyniesienia obcięte są uskokami lub tworzą kuesty. Osady formacji Karoo zachowane są w trzech basenach se-dymentacyjnych: basenie Diego na północy, basenie Maha-jangi na północno-zachodnim wybrzeżu i basenie Moronda-

vy na zachodnim wybrzeżu (Rakotosolofo et al., 1999, Pique, 1999, Pique et al., 1999, De Wit, 2003) (Fig. 19 i 24). Na zachód od osadów formacji Karoo występują wapienie i margle ju-rajskie (Fig. 25) oraz kredowe, pas bazaltów kredowych,

10


a jeszcze bardziej na zachód, aż do wybrzeża osady trzecio-rzędowe (wapienie, margle, kreda i piaski) (Fig. 26) oraz czwartorzędowe (piaski) (Pique et al., 1999, De Wit, 2003).

Trzeci kompleks skał wulkanicznych ma formę nieregular-nych pokryw o różnych rozmiarach w kilku rejonach wyspy lub wydłużonych pasów, zaznaczając się w morfologii młody-mi stożkami wulkanicznymi (Fig. 19 i 27). Są to młode wul-kanity, głównie bazaltowe i riolitowe. Środkowokredowe ba-zalty toleitowe i riolity ciągną się pasem wzdłuż wschodniego wybrzeża, i w mniejszej skali wzdłuż zachodniego wybrzeża, a także na południu (masyw Androy) (Pique, 1999, Melluso et al., 2001). Neogeńsko-czwartorzędowe bazalty alkaliczne występują w centrum wyspy tj. masyw Ankaratra koło Am-batolampy (na południowy-zachód od Antananarivo) i obszar jeziora Lac Itasy (na zachód od Antananarivo) oraz na półno-cy w obrębie tzw. prowincji magmowej Ambohitra, między Ambanją, a Diego Suarez, która obejmuje też wyspę Nosy Be (Fig. 19) (Pique, 1999, De Witt, 2003).

Występowanie na znacznym obszarze Madagaskaru rozległych wychodni prekambryjskich skał magmowych i metamorficznych sprawia, że wyspa obfituje w liczne złoża kamieni szlachetnych i rzadkich minerałów (Lacroix, 1922a, 1922b, 1923, Behier, 1962, Thomas, 1993, Mercier et al., 1999, Pezzotta, 2001, Praszkier, 2002, Caucia, Boi-occhi, 2005, Pezzotta, 2005, http://www.mindat.org/rloc.

php?loc=Madagascar). Przed rozpadem Gondwany Mada-gaskar sąsiadował z najbogatszymi rejonami w kamienie szlachetne jak: Wschodnia Afryka, Południowe Indie i Sri Lanka. Rozpoznane do tej pory złoża występują płytko pod powierzchnią Ziemi lub na złożach wtórnych w aluwiach (Fig. 28), stąd też eksploatacja odbywa się głównie prymi-tywnymi metodami bez użycia urządzeń mechanicznych i środków wybuchowych. Do rzadkości należą głębinowe kopalnie np. flogopitów w okolicach Berakety. Większość cennych minerałów występuje głównie w pegmatytach, mniej w skarnach, metasomatytach i żyłach hydrotermal-nych (Pezzotta, 2001).

Z geologicznego punktu widzenia interesujący jest także obszar pokrywy osadowej, gdzie występują kompletne pro-file wybranych pięter jury i kredy, często skondensowane, z liczną fauną morską, rzadziej lądową. Na uwagę zasługuje występowanie kilku stanowisk z dobrze zachowanymi dino-zaurami w lądowych osadach środkowej jury i górnej kredy (Rogers, Forster, 2001, Taquet, 2006).

Przypuszcza się, że Madagaskar zaczął oddzielać się od Afryki 165 Ma i zajął pozycję zbliżoną do obecnej około 100 Ma. Od Indii odłączył się około 85-70 Ma (Yoshida et al., 1999, De Wit, 2003). Budowa geologiczna Madagaskaru jest kluczem do wyjaśnienia historii rozpadu Gondwany, ze względu na jego szczególne położenie na granicy między

Fig. 23. Mapa geologiczna głównych struktur tektonicznych pod-łoża prekambryjskiego Madagaskaru (na podstawie De Wit, 2003, Collins, 2006, zmienione) • Geological map of principal tectonic structures of Precambrian basement in Madagascar (after De Wit, 2003, Collins, 2006, modified)

11


Półwysep LokaroPółwysep ten położony jest w linii prostej około 15 km na

północny-wschód od Fort Dauphine, w południowo-wschod-niej części prowincji Toliara (Fig. 7 – punkt 1). Stanowi on południowo-wschodnie przedłużenie masywów górskich Anosy i Vohimena. Cały ten obszar zbudowany jest ze skał neoproterozoicznych (650-700 Ma), głównie granitów, mig-matytów i gnejsów oraz skał wysokiego stopnia metamorfi-zmu (facja granulitowa), a także lokalnie z marmurów, czarnokitów, skarnów i pegmatytów (Fig. 19, 23), tworzących kompleks Androyan. Pierwotne skały magmowe i metamor-ficzne w tym kompleksie uległy metamorfizmowi retrogre-sywnemu około 520 Ma w czasie orogenezy panafrykańskiej. W kompleksie tym wyróżniono grupy skał: Fort Dauphine (gnejsy, granity), Tranomaro (skały zmetamorfizowane w facji granulitowej, marmury, skarny), Ihosy (metasomatyty, skarny, gnejsy, marmury) i Anosyan (granity i czarnokity).

Półwysep Lokaro jest przykładem erozji skał krystalicz-nych przez niszczącą działalność fal morskich oraz kulistego wietrzenia granitów (Fig. 29). Na półwyspie znajdują się koralowe plaże, ostańce granitowe tzw. „inselbergi” wyra-stające bezpośrednio z morza, a w pobliskiej zatoce liczne wyspy. Półwysep zamieszkują rybacy z plemiona Antandroy. W rejonie tym na plażach, podobnie jak w okolicach Fort Dauphine znajdują się aluwialne złoża monacytu-Ce.

Jadąc przez ten obszar napotyka się zadziwiające rośliny takie jak: sucholubne euphorbia, opuncje (Fig. 11), czy lu-biące więcej wilgoci dzbaneczniki (Nepenthes madagasca-riensis) (Fig. 12). W pobliżu Fort Dauphine, a szczególnie na zachód w stronę Ambovombe rosną lasy składające się z sucholubnych drzew z kolcami i małymi liśćmi, wyrasta-jącymi bezpośrednio z pnia (Allaudia procera), należące do rodziny Didieraceae (Fig. 14). Po drodze do Ambovombe można napotkać także plantacje sizalu (Fig. 15), będącego odmianą agawy.

Kierując się na północny-zachód w stronę Ihosy, w rejonie Berakety i Betroki znajdują się zarzucone i czynne kopalnie flogopitów, założone w skarnach i metasomatytach. Rejon Berakety, będący strefą kontaktu między ultrabazytami,

Fig. 24. Zbiorczy profil litostratygraficzny dla górnokarbońsko-kenozoicznej pokrywy osadowej na przykładzie basenu Moron-davy (zachodnie wybrzeże Madagaskaru) (na podstawie Pique et al., 1999, zmienione) • Generalized lithostratigraphic column of Upper Carboniferous-Cainozoic sedimentary cover – an example from the Morondava basin (western coast) (after Pique et al., 1999, modified)

Afryką, Indiami i Antarktydą. Prekambryjskie skały budu-jące terrany wchodzące w skład Madagaskaru mają odpo-wiedniki na półwyspie dekańskim (Yoshida et al., 1999).

Fig. 25. Amonity jurajskie w rejonie Sakarahy, fot. K. Jusis • Jurassic ammonites in the Sakaraha area, phot. K. Jusis

12


Fig. 26. Klify z wapieni trzeciorzędowych w Rezerwacie Specjal-nym De Cap Sainte Marie, fot. K. Dembicz • Tertiary limestones cliff in the De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve, phot. K. Dembicz

Fig. 27. Stożek wulkaniczny koło Betafo, fot. K. Jusis • Volcanic landscape in the vicinity of Betafo, phot. K. Jusis

Fig. 28. Granaty można znaleźć nawet na powierzchni drogi, fot. K. Dembicz. • Garnets can be encountered even on the road surface, phot. K. Dembicz

a wapieniami i metasedymentami, znany jest z niezwykłych zespołów minerałów. W wyniku metasomatycznego oddzia-ływania fluidów na skały węglanowe powstają w skarnach złożowe nagromadzenia flogopitów, z którymi współwystę-pują: diopsyd, korund, safiryn, skapolit, spinel np. w głębi-nowej kopalni Ampandrandrava. Podobne paragenezy mine-ralne na kontakcie gnejsów piroksenowych, biotytowych z wapieniami i marmurami występują w rejonie Betroki. Z tego obszaru znane jest złoże szafirów w gnejsach biotyto-wych w Ambindzie.

Rezerwat Specjalny De Cap Sainte Marie & Faux CapOba przylądki Sainte Marie oraz Faux są rzadko odwie-

dzanymi atrakcjami geoturystycznymi Madagaskaru, ze względu na trudną dostępność. Znajdują się około 60 km na południe od Tsiombe, leżącego na drodze z Fort Dauphine do Tulearu (Fig. 7 – punkt 2). Obszar rezerwatu zajmuje 1750 ha najbardziej na południe wysuniętej części prowincji To-liara. Zarazem jest to najbardziej wietrzna i na południe wysunięta część Madagaskaru. W tej części prowincji Tolia-ra skały prekambryjskiego podłoża krystalicznego przykry-te są pokrywą osadową (Fig. 19). Miejsce to słynie z klifów, zbudowanych z trzeciorzędowych wapieni (Fig. 26) oraz z licznych endemitów roślin sucholubnych (Fig. 30). Klify mają względną wysokość od 100 do 200 metrów.

Ochroną objętych jest tutaj 14 gatunków ptaków i 2 gatun-ki żółwi. Od lipca do listopada w tutejsze wody przypływa-ją wieloryby. Jest to najgęściej zasiedlone przez żółwie miejsce Madagaskaru, gdzie na 1 km2 powierzchni przypada ponad 3000 osobników m.in. z rodzaju Geochelone radiata (Fig. 17). Obszar rezerwatu zamieszkują plemiona Antandroy i Mahafalów.

Rezerwat Specjalny De Bezaha MahafalyRezerwat ten położony jest około 35 km na północny-

wschód od Betioky, miasta na drodze łączącej Tulear z Fort Dauphine, w południowo-zachodniej części prowincji Tolia-ra (Fig. 7 – punkt 3). Wyjątkowo suchy klimat z temperatu-rami dochodzącymi do 45oC powoduje, że w rezerwacie na obszarze około 620 ha zachowane są liczne endemity roślin sucholubnych. W pobliżu parku odsłaniają się osadowe ska-ły klastyczne grupy Sakoa (górny karbon – dolny perm), wchodzące w skład gondwańskiej formacji Karoo, a w kie-runku zachodnim skały węglanowe jury i kredy z liczną fauną morską oraz wulkanity kredowe. W tym rejonie wy-stępują najstarsze skały pokrywy osadowej na Madagaskarze. Są to górnokarbońskie tyllity, zaliczane do grupy Sakoa (Fig. 24), niezgodnie zalegające na starszym podłożu krystalicz-nym. Zbudowane są one z ostrokrawędzistych bloków skał podłoża, spojonych mułowcowym i piaskowcowym matriks. Na nich położony jest kompleks piaskowców arkozowych i mułowców o miąższości do 400 metrów.

Na tego typu skałach rosną drzewa tamarynowe, akacje i kolczaste rośliny z rodziny Didieraceae. Ze świata zwierząt

1�


Fig. 30. Jeden z madagaskarskich endemitów na przylądku Cap St Marie, fot. K. Dembicz • One of Malgasian endemites from the Cap St Marie Promontory, phot. K. Dembicz

Fig. 29. Skomplikowana linia brzegowa na Półwyspie Lokaro, fot. K. Dembicz • Complicated coastline of the Lokaro Peninsula, phot. K. Dembicz

w rezerwacie spotykane są cztery gatunki lemurów, 12 gatun-ków węży, kilkadziesiąt gatunków ptaków, 2 gatunki żółwi i okresowo jeden gatunek krokodyla, a ponadto liczne jasz-czurki i gekony. Ten mało przystępny rejon zamieszkuje plemię Mahafalów, którzy rodzinne grobowce ozdabiają z zewnątrz pięknymi malowidłami, a groby przykrywają skałami z oko-licy, informując o geologii otoczenia (Fig. 31 i 32).

W pobliżu znajdują się cudowne plaże Anakao, pół dnia drogi pirogą od Tulearu, słynące z raf koralowych (Fig. 7 – punkt 4). Blisko Anakao położona jest też koralowa wyspa Nosy Ve. Ciekawostką znajdowaną na plażach tego rejonu są fragmenty jaj Aepyornisa, czyli ptaka-słonia. Był to gigan-tyczny, nielotny ptak, zamieszkujący południowy Madaga-skar przed 300 laty, należący do rodziny Aepyornithidae. Ważył 300 kg, miał 3 metry wysokości i składał jaja o śred-nicy 30 cm. Obecnie jego szkielet można obejrzeć w Muzeum Oceanograficznym w Tulearze (Fig. 18).

Na południe od Rezerwatu Specjalnego De Bezaha Ma-hafaly, kilka km na zachód od miasta Ampanihy znajduje się największy na Madagaskarze baobab (Fig. 7 – punkt 5). Jego średnica u podstawy pnia wynosi kilkanaście metrów. W koronie drzewa oraz w jego pustym wnętrzu mieszkają liczne nietoperze oraz wąż. Drzewo przez miejscowych

malgaszy uważane jest za święte. Na południe od rezerwa-tu pomiędzy miejscowościami Ejeda i Gogogogo znajdują się aluwialne złoża granatów spessartynów (Fig. 28), ale także zielonawych grossularów i tsavorytów. Z tego obsza-ru notowane są także jako ciekawostka mineralogiczna – granaty wanadowe, które wykazują anizotropię barwy przy obserwacjach na różnych ścianach kryształów (od zielon-kawej do niebieskawej).

1�


Miasta górnicze Ilakaka i SakarahaPołożone są na granicy dwóch prowincji Toliara i Fian-

arantsoa (Fig. 7 – punkt 6), a geologicznie na granicy pre-kambryjskiej tarczy krystalicznej i fanerozoicznej pokrywy osadowej (Fig. 19). Miasta powstały w ciągu niecałego roku, a dzisiaj liczą łącznie kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, przybyłych z całego Madagaskaru, gdy wybuchła „szafirowa gorączka”.

Złoża zostały odkryte przez Malgaszy w lecie 1998 na brzegach rzeki Ilakaka. Aktualnie obszar złożowy ma długość 200 km i rozciąga się od miasta Sakaraha w prowincji Tolia-ra przez Ilakakę w prowincji Fianarantsoa, aż do granic Parku Narodowego Isalo. Obejmuje takie rejony wydobywcze jak: Ilakaka, Sakaraha, Manambo, Voavoa, Fotiyola, Andra-nolava i Murarano. Ze względu na łatwą dostępność najwięk-sza eksploatacja prowadzona jest wzdłuż drogi narodowej N7 między Ilakaką i Sakarahą.

Złoża znajdują się w czwartorzędowych piaskach i żwi-rach, pochodzących z niszczenia triasowej formacji Isalo. Osady zawierają horyzonty złożowe z otoczakami m.in. szafirów (Schmetzer, 1999). Kamienie szlachetne w złożu pochodzą z różnych środowisk geologicznych, ze skał me-tamorficznych, pegmatytów i pneumatolitów. Obszary źródłowe dla złoża nie są znane. W osadach formacji Isalo kamienie szlachetne są rozproszone. W kredzie, a następnie w kenozoiku erozja piaskowców Isalo doprowadziła do wtórnej koncentracji w osadach rzecznych między Ilakaką, a Sakarahą.

Górnicy w poszukiwaniu kamieni szlachetnych kopią w tym rejonie doły do głębokości kilkunastu metrów. Miej-scowi kopacze frakcje piaszczyste traktują jako odpad wy-rzucając je na hałdy. Interesujące są dla nich jedynie frakcje żwirowe, bo wśród nich można znaleźć ziarna korundów, granatów, chryzoberylów, spineli, topazów, turmalinów, cyrkonów, beryli, cyjanitów, czy andaluzytów. Żwiry dokład-nie przemywane są na powierzchni przez wyspecjalizowane grupy górników lub całe rodziny. Najczęściej znajdywane są

Fig. 31. Grobowiec plemienia Mahafalów, przykryty skałami z otoczenia, fot. K. Dembicz • Tomb of Mahafaly tribe covered with rocks collected in the vicinity, phot. K. Dembicz

Fig. 32. Totemy na grobowcu Mahafalów, fot. K. Dembicz • Totems on the Mahafaly tomb, phot. K. Dembicz

szafiry o masie poniżej jednego karata po oszlifowaniu, choć trafiają się też kilkunastokaratowe. Materiał w podrzędnej ilości jest szlifowany na miejscu, a głównie trafia do szlifier-ni w Tajlandii i na Sri Lance.

Na koniec 2006 roku w aluwialnych złożach szafirów między Sakarahą, a Ilakaką pracowało około 50 000 górni-ków, z czego 10 % stanowiły kobiety. Szacuje się, że z prze-mysłem kamieni szlachetnych związanych jest około 3000 kupców i pośredników, którzy przybyli do Sakarahy i Ilaka-ki z całej wyspy, ale przede wszystkim z zagranicy tj. Sri Lanki, Tajlandii i Europy. W tym rejonie znajduje się około 155 sklepów handlujących szafirami.

Aleja baobabów koło MorondavyW północnej części prowincji Toliara, kilkanaście kilome-

trów na północny-wschód od miasta Morondava, tuż przy drodze do Belo sur Tsiribihina znajduje się jedna z najczęściej odwiedzanych na Madagaskarze atrakcji turystycznych. Jest to ‘aleja baobabów’ (Fig. 7 – punkt 7), a można ją zwiedzić przy okazji wizyty w Parku des Tsingy de Bemaraha, znaj-dującym się już w prowincji Mahajanga, w którym występu-ją niezwykłe formy krasu powierzchniowego. Aleja położo-na jest w centrum basenu sedymentacyjnego Morondavy, który słynie z kompletnych profili grup Sakoa, Sakamena i Isalo, z licznymi skamieniałościami (Fig. 19 i 24).

Wzdłuż drogi w sposób bardzo uporządkowany rosną bao-baby z gatunku Andasonia grandidieri (Fig. 33). Aleją prze-jeżdża się, gdy wybierany jest tzw. wariant samochodowy dojazdu do Parku des Tsingy de Bemaraha, który jest męczący ze względu na zły stan drogi, szczególnie między Miandriva-zo, a Mandrosonoro oraz na północ od Belo-sur-Tsiribihina. Alternatywą jest trzydniowy spływ rzeką Tsiribihiną od miej-scowości Miandrivazo, gdzie łatwo można dojechać asfaltową drogą. Rzeka tworzy malownicze przełomy w uławiconych wapieniach bajosu i batonu (Fig. 34 i 35). Dopływy rzeki Tsi-ribihina przecinają środkowojurajskie wapienie o różnej od-porności na erozję rzeczną (denną i wsteczną), dzięki czemu w ich korytach powstają piękne wodospady.

W tym rejonie rzeka Tsiribihina przecina wapienie ooli-

1�


Fig. 33. Na południe od parku Bemaraha znajduje się „Aleja baobabów”, gdzie w sposób uporządkowany wzdłuż drogi rosną baobaby z gatunku Andasonia grandidieri, fot. K. Dembicz • The “baobab alley” south of the des Tsingy de Bemaraha National Park – baobabs Andasonia grandidieri grow in rows along the road, phot. K. Dembicz

towe i margle wapniste z wkładkami piaskowców, należące prawdopodobnie do jury dolnej i reprezentujące ogniwo Isalo III. Formy skałkowe zbudowane są z wapieni górnego batonu i bajosu (Fig. 34). Wyróżniono w przełomie rzeki trzy formacje: 1) wapienie mikrytowe i onkolitowe, lokalnie zdo-lomityzowane i zażelazione (bajos-dolny baton), o miąższo-ści 350 metrów, 2) wapienie mikrytowe i onkolitowe, lokalnie zdolomityzowane (baton), o miąższości 100 metrów i 3) wapienie z bioklastami, z wkładkami wapieni oolitowych (baton), o miąższości do 50 metrów.

Park Narodowy De IÌsaloGłówne wejście do Parku Narodowego De IÌsalo znajdu-

je się w miejscowości Ranohira, na 707 km jedynej, dobrze utrzymanej asfaltowej drogi na Madagaskarze nr N7, czyli 707 km na południe, południowy-zachód od stolicy kraju Antananarivo i 226 km na wschód, północny-wschód od Tulearu (Fig. 7 – punkt 8). Stąd też jest to najbardziej dostęp-ny park na Madagaskarze i najczęściej odwiedzany przez turystów. Obszar parku zajmuje 81 540 ha w południowo-zachodniej części prowincji Fianarantsoa. Zwiedzenie parku zajmuje przynajmniej kilka dni, z możliwością rozbicia obo-

zu pod namiotem w centrum parku. Obejście każdej ze ścieżek geologicznych zajmuje jeden dzień.

Park słynie przede wszystkim z malowniczych ostańców skalnych, utworzonych z piaskowców triasowej formacji Isalo (środkowy trias – górny trias) (Fig. 24, 36-39). Jest to kompleks paleoaluwiów o całkowitej miąższości od 1-6 km, powstały z niszczenia skał tarczy krystalicznej. Budują go białe piaskowce z warstwowaniami dużej skali (1-10 metrów) (Fig. 38), zlepieńce i osady typu „red-bed”, powstałe w śro-dowisku rzecznym.

W kompleksie piaskowców Isalo można wyróżnić trzy ogniwa: Isalo I (białe lub szare, gruboziarniste arkozy, z wkładkami zlepieńcowatymi, z charakterystycznymi war-stwowaniami przekątnymi dużej skali), Isalo II (czerwonawe zlepieńce i piaskowce) i Isalo III (jasne piaskowce, ustępu-jące w górę profilu marglom i wapieniom z fauną morską, zaliczane już do jury dolnej). W rejonie Ranohiry piaskow-cowe ostańce zbudowane są głównie z piaskowców ogniwa Isalo I.

W parku znajdują się ścieżki geologiczne, ukazujące formy wietrzenia piaskowców, warstwowania przekątne dużej ska-li, czy laminacje podkreślone żelazistymi barwami (Fig. 37). Ścieżki rekreacyjne poprowadzone są w pobliżu wodospadów

1�


Fig. 34. Profil litostratygraficzny dla osadów jury środkowej w przełomie rzeki Tsiribihiny (na południe od Parku Narodowego des Tsingy de Bemaraha), zachodni Madagaskar • Lithostratigraphic column of Middle Jurassic sediments from the Tsiribihina River gorge (south of the des Tsingy de Bemaraha National Park), western Madagascar

Fig. 35. Przełom rzeki Tsiribihiny w wapieniach bajosu i wczesnego batonu, fot. K. Jusis • The Tsiribihina River gorge cut in Bajocian and Bathonian limestones, phot. K. Jusis

(Fig. 39) i jezior np. Piscine Naturelle. Na szlakach często spotykane są różne gatunki lemurów, kameleonów i skorpio-nów oraz roślin endemicznych (aloesy, pachypodia (Fig. 13), euphorbia), a także grobowce plemiona Sakalava. Obszar parku zamieszkują plemiona Bara i Sakalava.

W pobliżu parku, w rejonie Ranohiry, m.in. w dolinie rzeki Menamaty, w prowincji Fianarantsoa znaleziono w obrębie osadów permo-triasowej grupy Sakamena liczne szkielety małych gadów (Fig. 24). Ich występowanie w całym profilu grupy Sakamena może wskazywać na to, że ta grupa organizmów nie uległa masowemu wymieraniu na granicy permu i triasu. Z obszaru Madagaskaru ze skał grupy Saka-mena znane są takie gady jak np. Acerosodontosaurus, Ba-rasaurus, Claudiosaurus, Coelurosauravus, Hovasaurus i Thadeosaurus (Ketchum, Barrett, 2004). W okolicach Sa-karahy na granicy prowincji Toliara i Fianarantsoa znajdują się profile wapieni jurajskich z bogatą fauną amonitowo-ra-mienionogowo-mięczakową (Fig. 25).

Park Narodowy d Andringitra i Masyw TsaranoroPark znajduje się około 47 km na południe od miasta Am-

balavao, w środkowej części prowincji Fianarantsoa (Fig. 7 – punkt 9). Jego powierzchnia wynosi 31 160 ha. W parku granitowe szczyty o rzeźbie alpejskiej z najwyższym szczy-tem Pic Imarivolanitra (2658 m n.p.m.) i drugim, co do wiel-kości na Madagaskarze górują nad dolinami rzek Namoly i Sahanambo. Park Andringitra wraz z masywem Tsaranoro

1�


Fig. 36. Park Narodowy De IÌsalo, fot. K. Jusis • The De IÌsalo National Park, phot. K. Jusis

Fig. 37. Piaskowce triasowe w Parku Narodowym De IÌsalo, fot. K. Jusis • Triassic sandstones in the De IÌsalo National Park, phot. K. Jusis

Fig. 38. Przekątne warstwowanie w piaskowcach triasowych w Par-ku Narodowym De IÌsalo, fot. K. Jusis • Cross-bedding in Triassic sandstones in the De IÌsalo National Park, phot. K. Jusis

1�


położony jest w obrębie południowo-wschodniej części bloku Antananarivo (Fig. 19 i 23), zbudowanego z granitoidów o wieku 2550-2500 Ma. Skały te poprzecinane są granitami, sjenitami i gabrami o wieku 820-720 Ma. W rejonie Parku Andringitra blok został strukturalnie przebudowany między 700-520 Ma w wyniku metamorfizmu wysokich ciśnień, w facji granulitowej. Masywy górskie na tym obszarze zwią-zane są też z młodszymi intruzjami granitoidowymi o wieku między 630-560 Ma. W Parku Narodowym Andringitra oprócz osobliwości przyrody nieożywionej spotykany też jest bogaty świat roślin i zwierząt. Żyje tutaj 14 gatunków lemu-rów i 30 gatunków orchidei. Podnóże gór zamieszkuje plemię Betsileo, w chatach wykonanych z cegieł laterytowych, z dachami pokrytymi sianem oraz liśćmi.

Masyw Tsaranoro graniczy od wschodu z Parkiem Naro-dowym d Andringitra i usytuowany jest około 100 km na południe od Fianarantsoa i 50 km na południe od Ambalavao (Fig. 7 – punkt 10). Znajduje się tutaj najwyższa na świecie pionowa ściana skalna, o wysokości około 800 metrów, bę-

Fig. 39. Jeden z naturalnych basenów w Parku Narodowym De IÌsalo, fot. K. Jusis • One of natural reservoirs in the the De IÌsalo National Park, phot. K. Jusis

dąca wyzwaniem dla wspinaczy z całego świata (Fig. 40). Zbudowana jest z granitów i granitognejsów bloku Antana-narivo. Obszar zamieszkują plemiona Bara i Betsileo.

Kierując się główną drogą Madagaskaru nr N7 z Ihosy i Zazafotsy do Ambalavao i Fianarantsoa po obu stronach można obserwować masywy granitowe i granitognejsowe (Fig. 7 – punkt 11). Granitowe iglice i kuliste ostańce tzw. „inselbergi” są przepięknymi przykładami kulistego wie-trzenia granitów w klimacie zwrotnikowym. Jednym z większych ostańców jest tzw. Ściana Południa (Fig. 41). Droga przebiega niedaleko od północnej granicy Parku Narodowego d Andringitra.

Skały granitowe i gnejsowe zawierają w tym rejonie soczewy granulitów i marmurów, w których występują złoża jubilerskich odmian korundów (czerwonych rubinów i niebieskich szafirów) (Mercier et al., 1999, Caucia, Boi-occhi, 2005, Pezzotta, 2005). W skałach facji granulitowej w okolicach Amboarahy występują: grandidieryt, kordie-ryt, rubin, topaz. W okolicach Ihosy, w soczewkach sake-

1�


Fig. 40. Masyw Tsaranoro z najwyższą na świecie pionową ścianą skalną, o wysokości około 800 metrów, fot. K. Dembicz • The Tsaranoro Massif with the highest vertical rock face in the world, about 800 meters tall, phot. K. Dembicz

Fig. 41. Granitowy ostaniec tzw. Ściana Południa w rejonie Am-balavao, fot. K. Jusis • Granitic inselberg called South Wall in Ambalavao region, phot. K. Jusis

nitów w obrębie gnejsów biotytowo-sillimanitowo-kordie-rytowo-granatowych spotykane są korundy, musgravity, safiryny i spinele.

Masyw ItremoCentralna część masywu znajduje się w połowie drogi

między Ambatofinandrahaną, a Mandrosonoro, w północnej części prowincji Fianarantsoa (Fig. 7 – punkt 12). Zbudowa-ny jest on z proterozoicznych marmurów dolomitycznych i kwarcytów o wieku 1850-800 Ma (Collins, 2006). Skały masywu są zmetamorfizowane w różnym stopniu, przy czym stopień przeobrażeń wzrasta ze wschodu na zachód. Tworzą obalone fałdy o amplitudzie ponad 20 km. Lokalnie są po-przecinane przez intruzje gabr i sjenitów o wieku 800 Ma.

W masywie występują liczne podziemne i powierzchnio-we kopalnie, założone w kwarcowych żyłach hydrotermal-nych, w których wydobywa się kryształy górskie (Fig. 42). Okazy kolekcjonerskie z tego miejsca charakteryzują wrostki

20


Fig. 42. Szczotka kryształów górskich. Długość największego kryształu 12 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana, prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M. Łodziński • “Rock crystal” druse from the Itremo Massif near Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province, central Madaga-scar. The longest crystal reaches 12 cm. Collection and phot. M. Łodziński

Fig. 43. Kwarc ananasowy z nalotem z tlenków Mn. Dłuższa średnica okazu 20 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandraha-na, prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M. Łodziński • Candle quartz with Mn-oxides film from the Itre-mo Massif near Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province, central Madagascar. The length of specimen is 20 cm. Collection and phot. M. Łodziński

Fig. 44. Zrost dwóch kryształów kwarcu ananasowego. Wysokość agregatu 18 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana, prowin-cja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M. Łodziński • Twin candle quartz from the Itremo Massif near Ambatofinandra-hana in Fianarantsoa province, central Madagascar. The length of specimen is 20 cm. Collection and phot. M. Łodziński

chlorytu, fuchsytu, hematytu, hollandytu i lepidokrokitu, podkreślające strefy wzrostu kryształów tzw. fantomy. Czę-sto spotykaną w tym rejonie rzadkością mineralogiczną jest kwarc ananasowy, czyli zrost kryształów przypominający ananas, gdzie wokół głównego kryształu narastają mniejsze osobniki (Fig. 43 i 44). Rejon ten zamieszkiwany jest przez plemiona Betsileo i Bara. Obszar ma charakter wysokogór-skiego plateau, który porastają trawy, brak jest tutaj prak-tycznie drzew. W dolinach znajdują się lasy aloesowe.

PodsumowanieWalory geoturystyczne Madagaskaru są wybitne, co zwią-

zane jest z bogatą przeszłością geologiczną tej wyspy. Opi-sane stanowiska geoturystyczne podlegają ciągłym przemia-nom, co dotyczy szczególnie przełomów rzecznych, masywów granitowych z formami kulistego wietrzenia granitów, czy klifów nadmorskich, a zmiany te związane są z procesami wietrzenia oraz erozji i zachodzą w wilgotnym klimacie tropikalnym w wysokim tempie. Madagaskar kryje jeszcze wiele interesujących obiektów, które z roku na rok będą od-krywane i lepiej udostępniane dla turystów.

PodziękowaniaAutor chciałby podziękować współuczestnikom wyprawy:

Tomaszowi Praszkierowi (Towarzystwo Geologiczne „Spi-rifer”), Krzysztofowi Dembiczowi (Towarzystwo Geologicz-ne „Spirifer”), Katarzynie Jusis, Marcie Saks i Piotrowi Ziółkowskiemu za zgodę na wykorzystanie fotografii ich autorstwa.

21


Summmary

Geotouristic attractions of the southern part of Madagascar

Marek ŁodzińskiThe visitor’s first impression of Madagascar can be am-

biguous. The island is a habitat of numerous endemitic plant and animal species, e.g baobabs (Fig. 1), colourful chamele-ons (Fig. 2), tame lemurs (Fig. 3), precious stones (Fig. 4) (deposits of all precious stones except diamonds occur, e.g, sapphires, rubies, emeralds, chrysoberyles and topases), valuable spices (m.in. vanilla, cloves, cinnamon, saffron and pepper) but also deseases (leprosy, malaria and dengue).

Madagascar is famous in the world as “the island of lemurs”, as almost 50 endemic species of these unusual animals were discovered including the largest, called “indri” (Indri indri, up to 90 cm tall) and the smallest – Microcebus (at the size of a mouse). Another common name is “the red island” originating from rusty-red colour of lateritic soils covering the center of the island (Fig. 5) and also from red suspension transported by lowland rivers (Fig. 6). Madagascar is a “geological paradise” as in many areas weathering crust and vegetation are absent providing perfect exposures, the rates of geological processes: weathering, erosion and deposition are much higher due to hot and humid climate, the magmatic and metamorphic rocks are very diversified and the sequences of sedimentary rocks (mostly Mesozoic) are complete. All these makes Madagascar an intrising geotouristic attraction despite poor infrastructure (Fig. 7, 8) and travelling problems (Fig. 9).

Undoubtedly, flora, fauna and geology are the top attrac-tions which draw attention of tourist from all over the world. Numerous endemic species are the results of early isolation of the island from Africa, which took place some 165 Ma. Madagascar belongs to the areas of highest biodiversity in the world (Attenborough, 1961, Garbutt, 1999, Jolly, Durrell, 1999, Bradt et al., 2001, De Witt, 2003, Schutz et al., 2007). The most typical plants are: baobabs (Andasonia grandidieri) (Fig. 1), Madagascar dragon tree (Dracaena marginata) (Fig. 10), opuntias (Fig. 11), nepenthes (Nepenthes madagascarien-sis) (Fig. 12), “elephant’s foot” (Pachypodium rosulatum) (Fig. 13), plants from Didieraceae Family (Fig. 14), “travelers palm” (Ravenala madagascariensis), bamboos, orchids, ba-nanas, vanilla and sisal (Fig. 15).

Among animals the species most typical of Madagascar are chameleons (Fig. 2, 16), lemurs (Fig. 3), land (Fig. 17) and aquatic turtles, snakes, geckos and crocodiles. Moreover, numerous endemitic birds and freshwater fishes are known. During Historic Times Madagascar faced extinction of 17 species of large mammals, birds and reptiles including the gigantic “elephant bird” (Aepyornis) (Fig. 18).

Geological structure of Madagascar includes three com-plexes: 1) Precambrian igneous and metamorphic rocks form-ing the crystalline shield, 2) Upper Carboniferous-Permian-Mesozoic-Cainozoic sedimentary cover, 3) Cretaceous, Tertiary and Quaternary volcanics (Fig. 19).

The first complex is located in central and eastern parts of the island (Fig. 20-22), and comprises several terranes which

have jointed together in the Neoproterozoic and in the Cam-brian (Collins, 2006). The main structural blocks are: An-tongil, Antananarivo, Bekily and Bemarivo (Fig. 23), and the smaller units are: Tsaratanana plate, Betsimisaraka belt, Ikalamavony block, Itremo and Vohibory massifs. The com-plex includes Archaic gneisses, migmatites, amphibolites, mica schists, granites, charnockites and gabbros, Protero-zoic metasediments, Neoproterozoic granites, anorthosites, gabbros, diorites and monzonites.

The second complex of Upper Carboniferous-Permian-Mesozoic-Cainozoic sediments forms a monocline that cov-ers the crystalline shield in the western part of the island (Fig. 19). The oldest rocks belong to the Gondwana’s Karoo Super-group (Upper Carboniferous-Lower Jurassic, 300-180 Ma) which in Madagascar comprises three groups: Sakoa, Saka-mena and Isalo (Fig. 24). The Karoo sediments are preserved in three sedimentary basins: Diego in the north, Mahajanga on the northwest coast and Morondava on the western coast of the island (Pique, 1999, Pique et al., 1999, De Wit, 2003) (Fig. 19, 24). West from the Karoo-covered area Jurassic (Fig. 25) and Cretaceous limestones and marls occur together with the belt of Cretaceous basalts. Further westward, towards the coast, Tertiary limestones, marls, chalks and sands are devel-oped (Fig. 26) along with Quaternary sands (Pique et al., 1999, De Wit, 2003).

The third complex includes irregular volcanic covers of various size scattered in several areas of the island, and vol-canic belts. Volcanics are well-visible in the landscape as young cones (Fig. 19, 27). These are Middle Cretaceous tho-leitic basalts and ryolites (a belt extending along the eastern coast and another one, smaller, stretching along the western coast as well as the Androy Massif in the south) and Neogene-Quaternary alkaline basalts (the Ankaratra Massif and the Lake Itasy in the center of the island as well as the Ambohi-tra magmatic province in the north, Fig. 19) (Pique, 1999, Melluso et al., 2001, De Witt, 2003).

Vast exposures of Precambrian magmatics and metamor-phics result in the abundance of precious stones (Fig. 4, 28) and rare minerals deposits. Most of these valuable minerals occur in pegmatites, occassionally in skarns and other meta-somatites, and in hydrothermal veins (Pezzotta, 2001).

Geologically interesting is also sedimentary cover where full sequences of particular Jurassic and Cretaceous series can be examined, commonly condensed and hosting abundant marine and minor terrestrial fossils. Interesting are several sites where well-preserved dinosaur bones were found in continental Middle Jurassic and Upper Cretaceous strata (Rogers, Forster, 2001, Taquet, 2006).

The top-class geotouristic sites in the southern Madagas-car are: the Lokaro Peninsula (Fig. 7 – site 1) where wave erosion and spheroidal weathering of granites (inselbergs) (Fig. 29) can be observed; the De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve and the adjacent Faux Cap promontory (Fig. 7 – site 2) with Tertiary limestones cliffs (Fig. 26), numerous endemitic xerophytes (Fig. 30) and tortoises Geochelone ra-diata (Fig. 17); the De Bezaha Mahafaly Special Nature Re-serve with exposures of Karoo rocks (the Sakoa Group) and Jurassic/Cretaceous carbonates, with the unique assemblage

22


Literatura (References)

Ashwal L.D. & Tucker, R.D., 1999. Geology of Madagascar: a brief outline. Gondwana Research, 2: 335-339.

Attenborough D., 1961. Zoo quest to Madagascar. Lutterworth Press, 168 pp.Behier J., 1962. Carte mineralogique de Madagascar. Archive Service Ge-

ologique, Antananarivo.Besairie H., 1964. Carte geologique de Madagascar, au 1:1000000, trois

feuilles en couleur. Archive Service Geologique, Antananarivo.Bradt H., 2005. Madagascar, 8th edition: The Bradt Travel Guide. Bradt

Travel Guides Press, 488 pp.Bradt H., Schuurman D. & Garbutt N., 2001. Madagascar Wildlife, 2nd edi-

tion: A Visitor’s Guide. Bradt Travel Guides Press, 144 pp.Caucia F. & Boiocchi, M., 2005. Corindone. I cromofori nei cristalli

policromi di Amboarohy, Ihosy, Madagascar. Risultati degli studi mi-croanalitici. Riv. Mineral. Ital., 30: 126-129.

Collins A.S., 2006. Madagascar and the amalgamation of Central Gond-wana. Gondwana Research, 9: 3-16.

De Wit M.J., 2003. Madagascar: heads it’s a continent, tails it’s an island. Annu. Rev. Earth Planet. Sci., 31: 213–248.

Du Puy D.J. & Moat, J., 1996. A refined classification of the primary veg-etation of Madagascar based on the underlying geology: using GIS to map its distribution and to assess its conservation status. W: Lourenco, W.R. (ed.). Proceedings of the International Symposium on the Bioge-ography of Madagascar. Wydawnictwo l’ORSTOM, Paris: 205-218, + 3 mapy

Eveleigh M., 2001. Maverick in Madagascar. Lonely Planet Publications, 221 pp.

Garbutt N., 1999. Mammals of Madagascar. Yale University Press, 320 pp.Jolly A., 2004. Lords and lemurs: mad scientists, kings with spears, and the

survival of diversity in Madagascar. Houghton Mifflin Press, 320 pp.Jolly A. & Durrell G., 1999. Madagascar, a world out of time. Aperture

Press, 143 pp.Ketchum H.F. & Barrett P.M., 2004. New reptile material from the Lower

Triassic of Madagascar: implications for the Permian–Triassic extinction event. Can. J. Earth Sci. (Rev. Can. Sci. Terre), 41: 1-8.

Lacroix A., 1922a. Mineralogie de Madagascar. Vol. I. Societe D’Editions Geographiques, Maritimes et Coloniales, Paris, 624 pp.

Lacroix A., 1922b. Mineralogie de Madagascar. Vol. II. Societe D’Editions Geographiques, Maritimes et Coloniales, Paris, 694 pp.

Lacroix A., 1923. Mineralogie de Madagascar. Vol. III. Societe D’Editions Geographiques, Maritimes et Coloniales, Paris, 450 pp.

Lardeaux J.M., Martelatl J.E., Nicollet Pili C.E., Rakotondrazafy R. & Cardon, H., 1999. Metamorphism and Tectonics in Southern Madagas-car : An Overview. Gondwana Research, 2: 355-362.

Melluso L., Morra V., Brotzu P. & Mahoney, J.J., 2001. The Cretaceous Igne-ous Province of Madagascar: geochemistry and petrogenesis of lavas and dykes from the central-western sector. J. Petrol., 42: 1249-1278.

Mercier A., Rakotondrazafy M. & Ravolomiandrinarivo, B., 1999. Ruby mineralization in southwest Madagascar. Gondwana Research, 2: 433-438.

Morris P. & Hawkins F., 1998. Birds of Madagascar: A Photographic Guide. Yale University Press, 328 pp.

Pezzotta F., 2001. Madagascar. A mineral and gemstone paradise. Extra Lapis English, 1, Lapis International LLC, East Hampton, 97 pp.

Pezzotta F., 2005. Rubini e zaffiri. Corindoni policromi di Amboarohy, Ihosy, Madagascar. Riv. Mineral. Ital., 30: 116-124.

Pique A., 1999. The geological evolution of Madagascar: an introduction. J. of African Earth Sciences, 28: 919-930.

Pique A., Laville E., Bignot G., Rabarimanana M. & Thouin, C., 1999. The initiation and development of the Morondava Basin (Madagascar) from the Late Carboniferous to the Middle Jurassic: sedimentary, paleonto-logical and structural data. J. of African Earth Sciences, 28: 931-948.

Pitcher G. & Wright P.C., 2004. Madagascar&Comores. Lonely Planet Publications Pty Ltd, London, 295 pp.

Praszkier T., 2002. Madagaskar - kraina szafirów i baobabów. Otoczak, 27: 29-39.

Rakotosolofo N.A., Torsvik T.H., Ashwal L.D., Eide E.A. & de Wit M.J., 1999. The Karoo supergroup revisited, and Madagascar-Africa fits. J. of African Earth Sciences, 29: 135–151.

Rogers K.C. & Forster C.A., 2001. The last of the dinosaur titans: a new sauropod from Madagascar. Nature, 412: 530–534.

Schmetzer K., 1999. Rubies and sapphires from Ilakaka. Australian Gem., 20: 282-284.

Schutz H., Goodman S.M. & Benstead J.P., 2007. The Natural History of Madagascar, 2nd edition. University of Chicago Press, 1728 pp.

Taquet P., 2006. The Annales de Paleontologie and the Dinosaurs. Annales de Paleontologie, 92: 175–185.

Thomas A., 1993. The emerald mines of Madagascar. South African Gem-mologist, 7: 3-11.

Tyson P., 2001. The eighth continent: life, death, and discovery in the lost world of Madagascar. Perennial HarperCollins Publishers, 416 pp.

Yoshida M., Rajeshl H.M. & Santosh, M., 1999. Juxtaposition of India and Madagascar: a perspective. Gondwana Research, 2: 449-462.

Strony www:http://www.madagascarfish.org/Maps/SimplifiedGeology_map.htmlhttp://www.mindat.org/rloc.php?loc=Madagascar

of xerophytes and with tombs of the Mahafaly tribe (Fig. 7 – site 3) (Fig. 31, 32); the Anakao beaches (Fig. 7 – site 4) where relics of Aepyornis eggs can be found (Fig. 18); the largest baobab in Madagascar located in Ampanihy (Fig. 7 – site 5); mining camps in Ilakaka and Sakaraha (Fig. 7 – site 6) where the largest sapphire deposits in the island is worked; the “baobab alley” near Morondava (Fig. 7 – site 7 and Fig. 33); scenic Tsiribihina River gorge cut in bedded Bajocian and Bathonian limestones (Fig. 34 and 35); the De IÌsalo National Park (Fig. 7 – site 8) with picturesque Triassic sand-stones of the Isalo Formation (Middle-Upper Triassic) (Fig. 36-39); palaeontological sites with abundant fossils of small

reptiles hosted in Permian-Triassic Sakamena Group and Jurassic limestones with numerous ammonites, brachipods and bivalves exposed near Ranohira (Fig. 25); the d Andringitra National Park (Fig. 7 – site 9) with granitic peaks and vil-lages of the Betsileo tribe; the Tsaranoro Massif (Fig. 7 – site 10) with the highest (about 800 meters) vertical rock face in the world, which has been a challenge for climbers since years (Fig. 40); granitic domes near Ambalavao (Fig. 7 – site 11) e.g. the Southern Wall (Fig. 41); the Itremo Massif (Fig. 7 – site 12) where numerous mines work quartz veins for “rock crystals” (Fig. 42-44). Undoubtedly, Madagascar has many other inter-esting geotouristic sites with await discovery and promotion.

23


Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo) i ich udostępnienie turystyczne

Karst of the Gunung Mulu National Park (Borneo) and the management of tourist movement

Piotr MigońInstytut Geografii i Rozwoju Regionalnego,

Uniwersytet Wrocławski, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocławe-mail: [email protected]

Indonezja

Malezja

Wietnam

Malezja

Brunei

Indonezja

Treść: W artykule zaprezentowano Park Narodowy Gunung Mulu w Malezji, ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk krasowych. Typowymi elementami rzeźby krasowej są zwarte masywy wapienne, równiny korozyjne, przełomy rzeczne, mega-leje krasowe i ślepe doliny oraz rozbudowane systemy jaskiniowe, w tym jaskinie przepływowe. Obszar parku, położony w strefie deszczowego lasu równikowego, cechuje się ponadto znacznym zróżnicowaniem biologicznym. Z tych względów został w 2000 r. wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W końcowej części artykułu przedstawiono zasady i zakres udostępnienia Parku dla turystyki.

Słowa kluczowe: kras, jaskinie, deszczowy las równikowy, Światowe Dziedzictwo UNESCO, Mulu

Abstract: The paper presents the Gunung Mulu National Park in Malaysia, focusing mainly on karst phenomena. Typical features of karst relief are towering limestone massifs, corrosion plains, river gorges, mega-dolines and blind valleys, as well as extensive cave systems, including subterranean rivers. The area of the Park, located in the equatorial rainforest belt, is also characterized by considerable biodiversity. Therefore, in 2000 it has been inscribed on the World Heritage List of UNESCO. In the closing part of the paper the rules governing tourist activities and the extent of tourist accessibility are presented.

Key words: karst, caves, equatorial rainforest, UNESCO World Heritage, Mulu

WstępObszary międzyzwrotnikowe, cechujące się niemal stałą

wysoką temperaturą powietrza w ciągu roku i znaczną rocz-ną sumą opadów, na ogół przekraczającą 3000 mm, w szcze-gólny sposób sprzyjają chemicznej degradacji skał wapien-nych i rozwojowi rzeźby krasowej na znaczną skalę (Ford, Williams 2007). Ze strefy równikowej i podrównikowej południowo-wschodniej Azji i Karaibów opisano po raz pierwszy charakterystyczne typy krajobrazu krasowego jak kras wieżowy (tower karst), kras kopiasty (cone karst) i kras

Fig. 1. Gunung Mulu – topografia i obiekty charakterystyczne (na podstawie: Hazebroek, Abang Kashim, 2002) • Gunung Mulu – topography and characteristic sites (after: Hazebroek, Abang Kashim, 2002)

24


spiczasty (pinnacle karst), przez wielu uważane za specy-ficzne wyłącznie dla tych obszarów. W trakcie późniejszych badań okazało się wprawdzie, że jednoznaczne wiązanie typu rzeźby krasowej z warunkami klimatycznymi nie jest zasad-ne (Ford, Brook 1978, Jennings 1984), niemniej obszary położone blisko równika pozostają miejscem występowania szczególnie spektakularnych krajobrazów krasowych. Jed-nym z nich jest masyw Gunung Mulu w malezyjskiej części Borneo, znany między innymi z obecności największej ko-mory jaskiniowej na świecie – Sarawak Chamber (Waltham 1997). Prezentacja występujących w masywie form kraso-wych i środowiska, w którym się rozwinęły, jest głównym celem artykułu. Celem drugorzędnym jest pokazanie, w jaki sposób elementy geomorfologii są obecne w ofercie tury-stycznej i edukacyjnej Parku Narodowego Gunung Mulu.

Położenie, ukształtowanie powierzchni i budowa geologiczna

Park Narodowy Gunung Mulu jest położony w północnej części Borneo, po zachodniej stronie pasma górskiego Iran, w strefie gdzie obszary górskie przechodzą w szerokie rów-

niny aluwialne towarzyszące wybrzeżom Morza Południo-wochińskiego. Od najbliższego większego miasta – nadmor-skiego Miri – jest odległy o około 100 km. Powierzchnia parku wynosi ponad 500 km2 i poza obszarami krasowymi, stanowiącymi de facto tylko około 20% obszaru, obejmuje również duży obszar górski zbudowany ze skał niekrasowych, przeważnie piaskowców, niskie wzgórza tworzone przez serie łupkowe oraz równiny aluwialne. Najwyższym szczytem w granicach parku jest Gunung Mulu (2376 m n.p.m.), nato-miast równina aluwialna w części zachodniej jest położona na wysokości około 150 m n.p.m. (Fig. 1). Administracyjnie park Mulu znajduje się we wschodniej części prowincji Sa-rawak – jednej z dwóch tworzących malezyjską część Borneo, niedaleko od południowej granicy sułtanatu Brunei.

Ukształtowanie terenu parku pozostaje w ścisłym związ-ku z budową geologiczną, której przewodnim rysem jest pasowe występowanie formacji skalnych różnego wieku (Fig. 2). Trzy główne formacje (Wilford 1964) to kolejno:

• formacja Mulu – składająca się z piaskowców i podrzęd-nie łupków, nieznacznie zmetamorfizowanych, o całkowitej grubości do 6 km i wieku obejmującym okres od późnej kredy po eocen;

• formacja Melinau (eocen – miocen) – złożona z wapieni, będących podłożem spektakularnych zjawisk krasowych;

• formacja Setap – tworzona głównie przez łupki ilaste wieku mioceńskiego.

Wapienie Melinau tworzyły się w środowisku rafy kora-lowej i towarzyszącej jej laguny, a sedymentacja węglanowa trwała około 20 milionów lat. Występują one w postaci gru-bych ławic o całkowitej miąższości do 1,5 km, stromo zapa-dających na NW, zbudowanych głównie z drobnych okruchów węglanu wapnia. Skamieniałości o większych rozmiarach są stosunkowo rzadkie.

Pas wapieni formacji Melinau o rozciągłości SW-NE ma w granicach parku długość około 25 km i kontynuuje się w obu kierunkach poza jego granicami. Jego szerokość jest zróżni-cowana i wynosi od 4 do 8 km. Wschodnią część pasa wapien-nego tworzą wysokie masywy górskie o bardzo stromych stokach, oddzielone od siebie przełomowymi dolinami rzek

Fig. 2. Budowa geologiczna Gunung Mulu (na podstawie: Hazebro-ek, Abang Kashim, 2002) • Geology of the Gunung Mulu National Park (after: Hazebroek, Abang Kashim, 2002)

Fig. 3. Wapienne masywy Mulu widziane od zachodu, rozdzielone przełomową doliną rzeki Melinau Paku, fot. P. Migoń • Limestone massifs of Mulu dissected by gorge of the Melinau Paku river, seen from the west, phot. P. Migoń

25


(Fig. 3). Od południa są to kolejno Southern Hills, najwyższy w części wapiennej masyw Gunung Api (1710 m n.p.m.) i Gunung Benarat (1615 m n.p.m.). Dolina rzeki Melinau Paku jest stosunkowo szeroka i ma dobrze rozwiniętą równinę alu-wialną, natomiast rzeka Melinau tworzy pomiędzy masywami Gunung Api i Gunung Benarat głęboką dolinę przełomową o długości około 3 km, ze skalistymi zboczami o wysokości do 300-400 m. Północną granicę parku tworzy dolina rzeki Me-dalan, za którą wznosi się wapienny masyw Gunung Buda (963 m), będący parkiem narodowym od 2001 r. Zachodnia część pasa wapiennego ma inny charakter. Wysokości nie przekra-czają 300 m n.p.m., a wychodnie skalne są stosunkowo nielicz-ne i mają postać izolowanych wzgórz i grzbietów wyrastających z szerokiej równiny aluwialnej (Fig. 4). Miąższość aluwiów jest jednak niewielka, a w korycie Melinau często można spotkać zbudowane z wapieni progi skalne.

Formy krasu powierzchniowego

Najbardziej charakterystyczną cechą powierzchniowej rzeźby krasowej Mulu jest uderzający kontrast między stro-mymi, skalistymi stokami wapiennych masywów górskich i niemal równinnym terenem wokół nich. Cienka, a miejsca-mi nieciągła pokrywa aluwialna wskazuje, że te płaskie powierzchnie są równinami korozyjnymi. Ostańcowe masy-wy wapienne mają różną wielkość: izolowane stożki i kopu-ły na równinie Melinau mają 50-200 m wys. i długość do 2 km, z kolei największy, zwarty blok Gunung Api ma wymiary około 8 x 5 km, przy wysokości względnej prawie 1500 m.

Nagie wapienne urwiska mają do 400 m wysokości i są szczególnie dobrze widoczne wzdłuż dolin rzecznych i we-wnątrz wielkich lejów krasowych (mega-dolines, tiankeng), których przykładami są Garden of Eden i amfiteatr przy wylocie Deer Cave (Fig. 5). Niewątpliwie utrzymywanie się pionowych ścian skalnych o takiej wysokości jest związane ze znaczną wytrzymałością mechaniczną masywnych wa-pieni i bardzo stromym upadem ławic, niemniej przekrocze-nie progu wytrzymałości musi się często zdarzać, na co wskazują wielkie oderwane bloki skalne u podnóża, ukryte w gęstym lesie równikowym. Rozpad skał i obrywy są do-datkowo inicjowane przez roślinność wkraczającą na urwiska skalne i zakorzeniającą się w szczelinach.

Mega-leje krasowe i ślepe doliny nie występują powszech-nie, natomiast ich rozmiary są imponujące. Największym mega-lejem jest wspominany Garden of Eden w obrębie Southern Hills. Ma on około 1 km średnicy i do 300 m głę-bokości i jest zlokalizowany przy granicy pasa wapiennego z piaskowcami formacji Mulu. Z obszaru piaskowcowego do leja wpływa potok tworząc kilkunastometrowej wysokości wodospad (Fig. 6), który po drugiej stronie wpływa do ko-rytarzy jaskini Deer Cave. Geneza tej gigantycznej formy nie jest w pełni jasna. Istnieje hipoteza, że może być on wielką formą zapadliskową, powstałą przez zawalenie się stropu wielkiej komory jaskiniowej porównywanej rozmiarami z Sarawak Chamber, brak jednak na to niezbitych dowodów. Największą ślepą doliną jest Hidden Valley, znajdująca się po wschodniej stronie masywu Gunung Api. Jej skaliste, pionowe zbocza osiągają do 300 m wysokości, a w zakończe-

Fig. 4. Równina korozji krasowej w zachodniej części parku, z ostańcami wapiennymi, fot. P. Migoń • Karst corrosion plain in the western part of the park, with limestone residual hills, phot. P. Migoń

Fig. 5. Urwiska wapienne w mega-leju krasowym Garden of Eden, fot. P. Migoń • Limestone precipices in the mega-doline of the Garden of Eden, phot. P. Migoń

Fig. 6. Wodospad na progu skalnym na granicy litologicznej pia-skowców i wapieni, fot. P. Migoń • Waterfall on a rock step at the sandstone/limestone boundary, phot. P. Migoń

26


niu znajduje się zespół ponorów, którymi wody strumienia biorącego początek w obszarze niekrasowym są kierowane do systemów jaskiniowych Cobra i Good Luck.

Prawdopodobnie najbardziej znaną i kojarzoną z obszarem Mulu formą krasu powierzchniowego jest jednak zespół gi-gantycznych żłobków spiczastych w formie ostro zakończo-nych wapiennych iglic, znanych jako Pinnacles. Jest on po-łożony na północnych stokach Gunung Api, na wysokości około 1300 m n.p.m., wśród gęstego lasu tropikalnego (Fig. 7). Imponujące są rozmiary iglic, które osiągają do 50 m wysokości i wyrastają wysoko ponad korony drzew. Gęsta roślinność i znaczna głębokość szczelin pomiędzy iglicami sprawia, że obszar ich występowania jest jednym z najtrudniej dostępnych w granicach parku.

JaskinieKras podziemny parku narodowego Mulu jest jego głów-

ną atrakcją i obejmuje jaskinie wyróżniające się rozmiarami w skali globalnej. Obecność jaskiń, często posiadających ogromnych rozmiarów otwory wejściowe, była znana miej-scowej ludności od dawna, niemniej systematyczna naukowa eksploracja rozpoczęła się dopiero pod koniec lat 70. XX w., za sprawą ekspedycji zorganizowanej przez Royal Geographi-cal Society (Sweeting et al. 1980). Jaskinie są zlokalizowane we wszystkich trzech masywach tworzących pas wapienny, gdzie tworzą rozległe, wielopiętrowe systemy. Fragmenty kilku z nich zostały przystosowane do turystycznego zwie-dzania. Całkowitą długość jaskiń w parku Mulu trudno ocenić, nie tylko ze względu na stale dokonywane nowe odkrycia w trudno dostępnym terenie, ale także z racji syste-matycznego kartowania tylko największych korytarzy i ko-mór. W literaturze podawane są wartości rzędu 320 km (Waltham 2004), ale można śmiało zaryzykować twierdzenie, że jest ich w rzeczywistości blisko 500 km. Najdłuższa jest Clearwater Cave w masywie Gunung Api, o całkowitej dłu-gości ponad 150 km, uważana aktualnie za najdłuższą jaski-nię w Azji i jedenastą pod względem długości jaskinię świata. Druga pod względem długości jaskinia Cobweb w masywie Benarat ma 51,5 km. Największa na świecie ko-mora jaskiniowa – Sarawak Chamber w jaskini Good Luck

– ma 600 m długości i maksymalnie 415 m szerokości, przy wysokości dochodzącej do 80 m (Fig. 8).

Imponująca jest też głębokość systemów jaskiniowych, oceniana na około 600 m. Najniżej położone korytarze znaj-dują w poziomie lokalnej bazy erozyjnej i są zajęte przez podziemne rzeki i strumienie. Tak jest między innymi w jaskini Clearwater (Fig. 9), której korytarze przechwytują znaczącą część przepływu rzek Melinau i Melinau Paku, opływających masyw Gunung Api. Wyżej położone koryta-rze są suche, zawierają jednak miąższe żwirowiska otoczaków piaskowcowych, co wskazuje na ich niegdyś przepływowy charakter. Spotkać je można na przykład w jaskini Lagang w południowym krańcu masywu Gunung Api (Fig. 10), dzisiaj znajdującej się około 30 m ponad równiną aluwialną. Miąższość wypełnień aluwialnych, zwykle przykrytych polewami kalcytowymi, sięga 50 m, jak ma to miejsce w jaskini Stone Horse powyżej mega-leja Ogród Edenu.

Kilka jaskiń, a w zasadzie ich niewielkie fragmenty, zostały udostępnione do zwiedzania i zostaną krótko opisane poniżej.Clearwater Cave – Lady Cave. Dostępna jest niewielka

część systemu jaskiniowego w pobliżu wypływu podziemnej rzeki i jej ujścia do Melinau, obejmująca boczny korytarz nazwany Lady Cave oraz zejście do koryta podziemnej rzeki. Obszerne wejście znajduje się w ścianie skalnej około 30 m powyżej poziomu równiny aluwialnej i jest częściowo zakry-te potężnym rumowiskiem bloków skalnych oderwanych ze stropu. Korytarz Lady Cave jest szeroki, ale dość niski jak na warunki krasu Mulu. Ma on około 150 m długości i kończy się obszerną komorą ze studnią 15-metrowej głębokości, niżej zasypaną. Relikty laminowanych, drobnoziarnistych osadów przy krawędzi studni wskazują, że przynajmniej w ostatniej fazie aktywności pełniła ona funkcję komina, przez który nadmiar wód prowadzonych podziemnym poto-kiem osiągał poziom jaskini Lady.

Zejście do głównego korytarza Clearwater Cave prowadzi pomiędzy wielkimi blokami, na powierzchni których obser-

Fig. 7. Pinnacles – skupisko ostrych iglic wapiennych na stokach Gunung Api, fot. D. Gillieson • Pinnacles – a group of sharp lime-stone needles on the slope of Gunung Api, phot. D. Gillieson

Fig. 8. Plan Sarawak Chamber – największej komory jaskiniowej na świecie (na podstawie ekspozycji muzealnej w Parku Narodowym Mulu) • groundplan of the Sarawak Chamber – the largest subterra-nean chamber in the world (based on exhibition panel in the Mulu National Park museum)

27


wować można przejawy fitokrasu orientowanego do światła, zwanego także fotokrasem (Bull, Laverty 1982). Zjawisko to, po raz pierwszy opisane właśnie z jaskiń Mulu, odnosi się do specyficznych interakcji między skałą wapienną a organi-zmami żywymi, głównie sinicami, które żyją w widnych częściach przyotworowych. Działają one silnie korozyjnie, przyczyniając się do powstania mikroreliefu złożonego z głębokich jamek i rozdzielających je iglic i stożków. Rów-nocześnie jednak sinice orientują się w stronę światła, tak że z upływem czasu cały zespół mikroform staje się charakte-rystycznie pochylony.

Chodnik turystyczny sprowadza do mostku na podziemnej rzece, za którym można przejść jeszcze około 100 m w górę strumienia wzdłuż wąskiego zakola. Główny korytarz ma typowy przekrój korytarza freatycznego, z listwami korozyj-nymi i półkami po bokach (Fig. 8). Poniżej mostku rzeka wypływa na powierzchnię systemem źródeł krasowych, przy których powstały obszerne naturalne baseny.

Cave of the Winds. Jaskinia Wiatrów – bo tak należałoby przetłumaczyć jej nazwę, pochodzącą od silnego strumienia powietrza w środku, jest w rzeczywistości częścią systemu jaskini Clearwater. Wejście do niej znajduje się w obrębie skalistego zbocza opadającego do koryta rzeki Melinau, około 20 m nad korytem i około 500 m od jaskini Clearwater. Do zwiedzania dostępny jest szeroki korytarz wstępny z grubymi polewami naciekowymi, za którym wąskim i krętym przejściem, mijając wielką studnię sięgającą do powierzchni terenu, dochodzi się do King’s Chamber (Ko-

mory Królewskiej). Wyróżnia się ona formami naciekowymi, niewątpliwie najefektowniejszymi wśród jaskiń parku Mulu udostępnionych masowej turystyce. Na potężnych blokach tworzących rumowisko w dnie jaskini powstały wysokie kolumny i stalagmity, często o groteskowych kształtach i wielopiętrowej budowie (Fig. 11, 12). Ich wysokość docho-dzi do 5-6 m, a forma różnicuje się od wąskich iglic do roz-łożystych pagód. Obecność tak znacznych form naciekowych w dnie jaskini, których postanie wymagało niewątpliwie długiego czasu, jest równocześnie przesłanką za ogólną sta-bilnością tektoniczną obszaru. Niższy poziom Jaskini Wia-trów jest stale zawodniony i stanowi część podziemnego przepływu z rzeki Melinau Paku do Melinau, skrótem przez masyw Gunung Api.

Fig. 9. Główne koryto podziemnej rzeki w jaskini Clearwater, fot. P. Migoń • Main channel of an underground river in the Clearwater Cave, phot. P. Migoń

Fig. 10. Osady wypełniające jeden z korytarzy jaskini Lagang: polewa kalcytowa na grubej serii żwirów rzecznych, fot. P. Migoń • Sediments in one of the passages of the Lagangs Cave: sinter deposits overlying a thick series of fluvial gravels, phot. P. Migoń

28


Moonmilk Cave (Jaskinia Mleka Wapiennego). Jest to niewielka jaskinia położona przy ścieżce turystycznej pro-wadzącej do jaskini Clearwater, kilkadziesiąt metrów powy-żej koryta Melinau. Na uwagę zasługuje z dwóch względów. Po pierwsze, znajdują się w niej duże powierzchnie nacieków mleka wapiennego, nadające korytarzowi jaskini śnieżnobia-

łą barwę. Po drugie, ciekawostką są korzenie drzew sięgają-ce po ścianach korytarza głęboko pod ziemię w poszukiwaniu źródeł substancji odżywczych.

Deer Cave. Jaskinia Jelenia jest chyba najczęściej odwie-dzaną w parku narodowym Mulu, a na jej popularność zło-żyły się trzy przyczyny. Jest ona położona najbliżej siedziby Parku Narodowego, posiada imponujące rozmiary, a w jej wnętrzu bytują miliony nietoperzy, których popołudniowy wylot z jaskini jest jedną z głównych atrakcji turystycznych. Jaskinia łączy obszerny amfiteatr po południowo-zachodniej stronie masywu Southern Hills z mega-lejem Garden of Eden (Ogród Edenu) i jest właściwie jednym pasażem o długości około 1 km. Równocześnie jednak ma on do 100 m szeroko-ści i 100 m wysokości, co czyni go jednym z najwyższych (o ile nie najwyższym) na świecie (Fig. 13). Górny odcinek, rozpoczynający się przy Ogrodzie Edenu, jest przepływowy, aczkolwiek po około 400 m potok znika we wnętrzu masywu skalnego tworząc niższy poziom zwany Deer Water Cave. Mniejszy potok płynie także dnem jaskini w części wyloto-wej. Dno jest zasłane rumowiskiem potężnych bloków ode-rwanych ze stropu, których długość przekracza miejscami 10 m. Wskazują one niezbicie na wielką rolę katastrofalnych obrywów w rozwoju jaskini, której rozmiary sprawiają, że znajduje się ona na granicy stabilności stropu. Jaskinia jest znana także z grubych pokładów guana nietoperzowego, czego mniej przyjemną (aczkolwiek swoiście ekscytującą) konsekwencją jest zaduch i smród, odczuwalny zwłaszcza w najniżej położonych fragmentach korytarza.

Interesującymi formami są osobliwe, puste w środku sta-laktyty, budzące skojarzenia z rurami wyprowadzającymi ze stropu. Mają one długość do 2-3 m, a wewnętrzną pustą przestrzeń o średnicy kilkudziesięciu centymetrów otacza bardzo cienka skorupa wapienna. Z wnętrza stale spada strumień wody, co dało asumpt takim nazwom jak Prysznic Adama (Adam’s Shower) i Prysznic Ewy (Eve’s Shower), nawiązujące do położenia przy wejściu do Ogrodu Edenu.

Langs Cave. Wejście do jaskini Langs (nazwa pochodzi od nazwiska odkrywcy) znajduje się w pobliżu wejścia do Jaskini Jeleniej, mniej więcej na tej samej wysokości i w ob-rębie tego samego amfiteatru skalnego. Jaskinia jest krótka i składa się z jednego szerokiego korytarza i obszernej bocz-nej salki, ale wyróżnia się bogactwem szaty naciekowej, na którą składają się różnokształtne stalaktyty, kolumny, kaska-dy i „pagody”. Płaski strop korytarza wskazuje, że jest on tzw. korytarzem paragenetycznym, kształtowanym przez korozję stropu i ścian jaskini w warunkach wypełnienia dolnej części korytarza osadami. Podobne korytarze parage-netyczne, także z urozmaiconą rzeźbą korozyjną stropu, można spotkać w innych jaskiniach masywu (Fig. 14).

Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć o jaskini Racer Cave w masywie Gunung Api. Przy jej wylocie, położonym nieznacznie powyżej poziomu równiny aluwialnej, przebiega ścieżka prowadząca do jaskini Clearwater. Ta część jaskini jest przykładem głębokiej niszy korozyjnej, tzw. swamp slot, czyli efektów silnej korozji podstawy ściany skalnej na kon-takcie z okresowo zalewaną równiną aluwialną. Przy wyso-kości zaledwie około 2 m, głębokość okapu sięgającego w głąb skały wynosi ponad 10 m (Fig. 15, 16).

Fig. 11. Bogata szata naciekowa w Cave of the Winds, fot. P. Mi-goń • Rich chemical speleothems in the Cave of the Winds, phot. P. Migoń

Fig. 12. Stalagmity i kolumny naciekowe w Cave of the Winds, fot. P. Migoń • Stalagmites and columns in the Cave of the Winds, phot. P. Migoń

29


Przyroda żywaPark narodowy Mulu jest nie tylko obszarem o wyjątkowym

znaczeniu geomorfologicznym, ale cechuje się też niezwykle wysokim poziomem bioróżnorodności, wyróżniającym go wśród innych obszarów tropikalnych. Zróżnicowanie litolo-

giczne i wysokościowe, sięgające ponad 2000 m, sprawiły że występuje tu dziewięć odmiennych zbiorowisk roślinnych.

W obszarze występowania piaskowców i łupków wykształ-ciły się trzy piętra roślinne. Najniżej położone są nizinne lasy mieszane z dominacją potężnych drzew z rodziny dwu-skrzydlcowatych (Dipterocarpaceae), sięgające do około 750 m n.p.m. Pojedyncze drzewa osiągają do 60 m wys., przy

Fig. 13. Przyotworowy fragment korytarza Deer Cave, fot. P. Migoń • Near-entrance part of the Deer Cave, phot. P. Migoń

Fig. 14. Formy korozyjne w stropie korytarza paragenetycznego w jaskini Lagang, fot. P. Migoń • Roof corrosion in the paragenetic passage in the Lagang Cave, phot. P. Migoń

Fig. 15. Swamp slot przy wejściu do jaskini Racer. Widok spod okapu na równinę aluwialną rzeki Melinau, fot. P. Migoń • Swamp slot at the entrance to the Racer Cave. A view towards the alluvial plain of the Melinau river, phot. P. Migoń

30


obwodzie zwykle powyżej 2,5 m. Gatunkiem typowym dla Mulu jest Dryobalanops beccarii o charakterystycznej, łusz-czącej się korze, częste są palmy. Wyżej las mieszany ustę-puje lasom niższego piętra górskiego, w których dominują różne gatunki dębu i kasztanowcowatych, ponadto palma rattanowa i dzika palma sago. Drzewa tego piętra nie osią-

gają już tak imponujących wysokości, rzadko przekraczając 30 m. Powyżej 1200 m n.p.m. stoki górskie najczęściej pozo-stają w chmurach, a depozycja mgielna powoduje, że wilgot-ność jest tu znacznie większa, niż w niższych piętrach. W tych warunkach znakomicie rozwijają się mchy i porosty, zarów-no naziemne, naskalne, jak i epifityczne. Korony drzew się-gają tylko 15 m, ale zbiorowiska tego piętra są niezwykle gęste, splątane i trudne do przejścia. Typowe są paprocie drzewiaste, w znacznych ilościach są obecne rośliny owado-żerne. W szczytowej części Gunung Mulu, powyżej 2200 m n.p.m., las mgielny ulega przerzedzeniu, a dominujące zna-czenie mają krzewiaste zbiorowiska rododendronów.

W pasie wapiennym układ i zasięg pięter roślinnych jest podobny, ale skład gatunkowy odmienny z racji innych gleb, rozwiniętych na skałach węglanowych. Izolacja wychodni wapiennych spowodowała, że obszernie są reprezentowane endemity. W piętrze dolnym, do 800 m n.p.m., dominują drzewa dwuskrzydlcowate, osiągające podobne rozmiary na skałach krzemionkowych, natomiast wyraźne różnice to względne ubóstwo lian, a w szczególności niedorozwój runa i podszytu. Typowy obraz powierzchni ziemi w lesie na skałach wapiennych to gruba warstwa opadłych liści. Na wychodniach skalnych i urwiskach typowe są jednoliścienne rośliny z rodziny Monophyllea, a także unikatowe orchidee Paphiopedilum sanderianum, wyróżniające się płatkami o długości ponad 1 m. Zbiorowiska roślinne na wyższych wysokościach są ekwiwalentami pięter obecnych na podłożu krzemianowym, przy czym generalnie w obszarze występo-wania skał wapiennych powszechniejsze są wychodnie skal-nego podłoża, co wpływa ujemnie na zwartość lasu.

Najbogatsze gatunkowo i najbardziej zwarte są zbiorowi-ska nizinnych lasów nadrzecznych, towarzyszące głównym rzekom na obszarze parku. Są one przystosowane do okreso-wego zalewu podczas wezbrań. Typowymi drzewami są: należący do dwuskrzydlcowatych peran (Parashorea mac-rophylla), reprezentujący wawrzynowce belian (Eusideroxy-lon malagangai) oraz różne gatunki figowców. Wśród tych ostatnich szczególną uwagę zwracają tzw. figowce-dusiciele (Fig. 17). Wyjaśnieniem osobliwej nazwy jest historia życia figowca. Rozpoczyna się ona zakiełkowaniem nasiona pozo-stawionego przez ptaka lub nadrzewnego ssaka wysoko na gałęzi innego rosnącego drzewa. Wypuszczane korzenie

Fig. 16. Swamp slot przy wejściu do jaskini Racer. Okap skalny, fot. P. Migoń • Swamp slot at the entrance to the Racer Cave. An overhang of the slot, phot. P. Migoń

Fig. 17. Systemy korzeniowe figowca oplatające pień starszego drzewa, fot. P. Migoń • Root systems of a strangling fig encroaching the trunk of an older tree, phot. P. Migoń

Fig. 18. Podpory utrzymujące stabilność pnia, fot. P. Migoń • But-tresses stabilizing the trunk, phot. P. Migoń

31


częściowo oplatają gałęzie i pień, natomiast część z nich swobodnie zwisa w powietrzu, aż do osiągnięcia poziomu gruntu. Po dotarciu do gruntu ilość dostępnych substancji odżywczych rośnie, nadziemne systemy korzeniowe stają się coraz grubsze i masywniejsze, z czasem całkowicie okrywa-jąc pień starszego drzewa. Równocześnie intensywnie postę-puje wzrost korony figowca, co odcina koronę „drzewa-go-spodarza” od światła. Po pewnym czasie dochodzi do ob-umarcia starszego drzewa, a następnie jego rozkładu przez owady, grzyby i mikroorganizmy. Pozostałością są osobliwe struktury splecionych korzeni figowca otaczających puste wnętrze. Charakterystyczną cechą figowców, ale także innych gatunków w lesie nadrzecznym, są potężne podpory korze-niowe (korzenie skarpowe), ułatwiające utrzymanie stabilnej pozycji przez wysoki pień (Fig. 18). Strefa koron znajduje się zwykle na wysokości około 30 m, ale ponad nią wyrastają pojedyncze osobniki, osiągające nawet do 60 m wysokości (Fig. 19). Jednym z nich jest tapang (koompassia excelsa), wyróżniający się jasną korą i brakiem epifitów, ceniony z racji gęstego, wytrzymałego drewna nadającego się do wyrobu mebli i narzędzi drewnianych. W lesie nadrzecznym powszechne jest występowanie lian, a piętro podszytu jest szczególnie gęste. Przegląd zbiorowisk roślinnych parku narodowego Mulu kończą lasy kerangas, porastające wyższe poziomy teras rzecznych oraz lasy mokradeł.

Równie bogaty jak świat roślin jest świat zwierząt, acz-

Fig. 19. Widok na zbiorowisko leśne równiny aluwialnej, z pojedynczymi drzewami wyrastającymi na znacznie większą wysokość. Na dalszym planie ostańcowe wzgórza wapienne, fot. P. Migoń • A view towards the lowland riverine forest with isolated emergent trees. Residual limestone hills in the background, phot. P. Migoń

kolwiek duże ssaki nie występują w granicach parku Mulu. Według relacji miejscowej ludności, nosorożec sumatrzański i dziki bawół zostały ostatecznie wybite w tej okolicy w po-łowie XX w. Niewątpliwie najbardziej charakterystyczną i najbardziej widowiskową grupą są nietoperze. Stwierdzono występowanie 27 gatunków, w tym 20 zamieszkujących ja-skinie. Ocenia się, że największa kolonia w Jaskini Jeleniej liczy około 2 milionów osobników, choć niektóre źródła podają nawet liczbę 5 milionów (Hazebroek, Abang Kashim 2002). W jaskini ich obecność zdradza ogromne, mierzące około 30 m wysokości usypisko guana w pobliżu północnego otworu wejściowego oraz specyficzny odór nietoperzowych odchodów, towarzyszący podczas zwiedzania jaskini. Wy-bitną atrakcją turystyczną jest natomiast obserwacja popołu-dniowego wylotu nietoperzy z jaskini, udających się na żer. Opuszczają ją one wieloma oddzielnymi grupami, początko-wo wznosząc się ruchem spiralnym, a następnie tworząc falującą wstęgę (Fig. 20). Oprócz nietoperzy jaskinie zamiesz-kują jerzyki, głównie z gatunku Collocalia salagana, a także liczne gatunki bezkręgowców. W świetle literatury na wy-jątkową różnorodność świata zwierzęcego Parku Narodowe-go Gunung Mulu składa się około 60 gatunków ssaków, 262 gatunki ptaków, 23 gatunki gadów, 75 gatunków żab, 276 gatunków motyli, 360 gatunków pająków, około 2400 gatun-ków ciem i przynajmniej 5000 gatunków chrząszczy (Haze-broek, Abang Kashim 2002).

32


Ochrona i udostępnianieNiedostępność okolic Gunung Mulu, do których przez

wiele lat można było dotrzeć jedynie drogą wodną, sprawia-ła, że ich unikatowe walory przyrodnicze pozostawały nie-znane aż do lat 60. XX w., kiedy to pojawiły się pierwsze ogólne opisy geologiczne i geomorfologiczne. Systematycz-ne badania zapoczątkowane ekspedycją Royal Geographical Society w 1978 ujawniły wielkie bogactwo przyrody i wy-jątkowość tutejszego krasu, otworzyły także ten obszar – choć na jeszcze niewielką skalę – dla turystyki. W celu ochrony form krasowych i świata przyrody żywej już w roku 1974 ustanowiono w Mulu park narodowy, a następnie podjęto działania na rzecz wpisania obszaru na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Status ten Park Narodowy Mulu uzyskał w 2000 r., równocześnie z masywem górskim Kina-balu w sąsiedniej malezyjskiej prowincji Sabah. Powierzch-nia obszaru chronionego wynosi 544 km2.

O wyjątkowej wartości przyrodniczej Gunung Mulu świadczy fakt, że wpis na Listę nastąpił w uznaniu spełnienia wszystkich czterech kryteriów ustanowionych przez Komitet Światowego Dziedzictwa, a mianowicie wyjątkowych war-tości krajobrazowych, geologiczno-geomorfologicznych, ekosystemowych i zróżnicowania biologicznego. Plan zarzą-dzania obszarem Parku uwzględnia jego podział na dwie podstawowe strefy funkcjonalne: turystyczną, obejmującą 8% powierzchni i ochrony konserwatorskiej, obejmującej pozostałe 92%. W skład strefy turystycznej wchodzi obszar położony w promieniu 5 km od siedziby Parku nad rzeką Melinau, w którym znajdują się wszystkie jaskinie udostęp-

nione do zwiedzania, a także trzy trasy trekkingowe w bar-dziej odległe części Parku. Świadomą polityką, mającą na celu zminimalizowanie negatywnego wpływu na przyrodę, jest ograniczanie wielkości ruchu turystycznego, która obec-nie kształtuje się na poziomie około 25 000 odwiedzających rocznie. Regulatorami natężenia ruchu turystycznego są z jednej strony dostępność obszaru, z drugiej baza noclegowa w Mulu. Obecnie praktycznie jedynym sposobem dotarcia do Mulu jest przelot samolotem z Kota Kinabalu w Sabah lub Miri w Sarawaku, ale loty odbywają się tylko w niektóre dni tygodnia, a samoloty obsługujące lotnisko w Mulu to niewiel-kie maszyny turbośmigłowe, zabierające do 50 pasażerów. Do Mulu nie prowadzi z wybrzeża żadna droga jezdna, a według deklaracji rządu prowincji nie ma też jakichkolwiek planów jej budowy. Możliwe jest także dotarcie łodzią syste-mem rzeki Tutoh, ale z takiej opcji korzysta niewiele osób. Niewielka jest także baza noclegowa, składająca się z kilku bungalowów przy siedzibie Parku, paru obiektów w sąsiedz-twie zarządzanych przez agencje turystyczne i oddalonego o około 3 km ośrodka wypoczynkowego. Razem może w nich jednorazowo przebywać sto kilkadziesiąt osób.

Zwiedzanie Parku jest możliwe jedynie w niewielkich grupach z przewodnikiem, a odwiedzający mają w tym względzie następujące opcje:

• Clearwater Cave i Cave of the Winds, zwykle z podróżą łodzią rzeką Melinau do jaskini Clearwater i powrót pieszo (pół dnia);

• Deer Cave i Langs Cave, wraz z obserwacją wylotu nietoperzy z jaskini (pół dnia);

• ścieżka w koronach drzew (około 3 godzin);

Fig. 20. Popołudniowy wylot nietoperzy z Deer Cave, fot. P. Migoń • Afternoon bat exodus from the Deer Cave, phot. P. Migoń

33


• trekking do Pinnacles i z powrotem (2-3 dni);• trekking na Gunung Api i z powrotem (4-5 dni);• trekking do Kuala Terikan (4 dni).Możliwe są także nocne wyjścia z przewodnikiem do lasu

równikowego oraz podróże łodziami do wiosek położonych na obrzeżu Parku. W ofercie turystycznej, adresowanej do osób z pewnym przygotowaniem, jest także eksploracja wy-branych jaskiń nieudostępnionych do regularnego zwiedza-nia, w tym do Good Luck Cave i Sarawak Chamber.

Udostępnianie Parku zwiedzającym odbywa się pod hasłem przewodnim „Discovery and Learning”. Cel ten jest realizowany między innymi za pośrednictwem znakomicie przygotowanej wystawy prezentującej środowisko masywu Mulu, poczynając od położenia na tle południowo-wschod-niej Azji przez omówienie ewolucji geologicznej, zjawisk krasowych, zróżnicowania ekosystemów, osobliwości miej-scowej flory i fauny (Fig. 21). Częścią ekspozycji jest też salka projekcyjna z filmami nie tylko o Mulu, ale także innych aspektach przyrody Borneo. Wzdłuż bardzo dobrze utrzymanej ścieżki do Deer Cave umieszczono liczne tab-lice informacyjne, pokazujące życie lasu równikowego i panujące w nim powiązania ekosystemowe. Podobne tabli-ce znajdują się przy wejściach do udostępnionych jaskiń, niekiedy także w ich wnętrzu.

Problemy, z którymi boryka się zarząd Parku Narodowego Mulu to nie tylko kwestia dostosowania wielkości ruchu tu-rystycznego do pojemności środowiska (w tym zakresie wy-daje się, że wypracowano optymalne rozwiązanie), ale także nielegalna eksploatacja zasobów Parku przez miejscową lud-ność: kłusownictwo, zbieranie orchidei i ptasich gniazd, które są wielkim rarytasem kulinarnym w tej części świata. Dlatego adresatem działalności edukacyjnej są nie tylko tu-ryści, ale także ludzie zamieszkujący obrzeża Parku, przyby-wający tu w poszukiwaniu pracy. To z tej grupy rekrutuje się spora grupa przewodników pracujących w Parku.

ZakończenieSpektakularne formy krasowe są niemalże geomorfolo-

gicznym wyznacznikiem Azji Południowo-Wschodniej. To w tej części świata znajdują się tak wybitne przyrodniczo obszary jak kras wieżowy, spiczasty i mega-leje krasowe południowych Chin (na Liście UNESCO od 2007 r.), częś-ciowo zatopione ostańce krasowe zatoki Ha Long w Wietna-mie (na liście UNESCO od 1994 r.) i podobne krajobrazy w południowej Tajlandii. Na tym tle Park Narodowy Gunung Mulu wciąż oferuje coś wyjątkowego: gigantyczne jaskinie, imponujące kaniony krasowe, bogactwo jaskiniowej fauny, wszystko zatopione w pierwotnym równikowym lesie. Inge-rencja człowieka w środowisko jest tu minimalna, oferta edukacyjna – znakomita, a udostępnienie odbywa się przy poszanowaniu przyrody. Mimo trudności w dotarciu do Mulu, obszar ten powinien być jedną z głównych atrakcji na geotu-rystycznej mapie Azji.

Podziękowania Pobyt autora w Parku Narodowym Mulu miał miejsce

w ramach kilkudniowej sesji terenowej, towarzyszącej Regio-nal Conference on Geomorphology w Kota Kinabalu (Malezja) w czerwcu 2007 r. Sesję terenową znakomicie prowadził prof. David Gillieson, któremu także serdecznie dziękuję za zgodę na wykorzystanie fotografii Pinnacles. Andrzejowi Tycowi dziękuję za konsultację z zakresu terminologii krasowej, uży-wanej w tym artykule, a Krzysztofowi Świerkoszowi za prze-czytanie części poświęconej przyrodzie żywej.

Fig. 21. Fragment ekspozycji objaśniającej przyrodę Parku Na-rodowego Gunung Mulu, fot. P. Migoń • A part of the exhibition explaining the nature of the Gunung Mulu National Park, phot. P. Migoń

Summary

Karst of the Gunung Mulu National Park (Borneo) and the management

of tourist movementPiotr Migoń

The Mulu National Park, established in 1974, is located in the northern part of the island of Borneo, in the Malaysian province of Sarawak. It encompasses a predominantly moun-tainous terrain on the western flank of the Iran Mountains, covering 544 km2. The highest peak within the Park, Gunung Mulu, rises to 2376 m a.s.l., overlooking an alluvial flatland in the western part of the protected area by more than 2000 m

(Fig. 1). In 2000 the Mulu National Park has been inscribed on the World Heritage List of UNESCO, in recognition of the outstanding value of its scenery, karst phenomena, ongoing ecological processes and its rainforest biodiversity.

From the standpoint of geodiversity and geotourism the Mulu National Park is renowned for its tropical limestone karst envi-ronment and the sheer size of individual karst landforms. Geo-logical background of the Mulu area is relatively simple (Fig. 2). Three major sedimentary rock formations occur as parallel SW-NE trending belts. These are, going westwards, the Mulu For-mation (Late Cretaceous – Eocene) consisting mainly of sand-stones and shales, the limestone Melinau Formation (Eocene – Miocene), and the Setap Formation (Miocene) including mainly shales. Karst landforms are associated with the Melinau lime-stones which were deposited in a reef and lagoonal environments. The limestones are thick-bedded and steeply dipping to the

34


north-west. Geomorphologically, the Melinau limestone supports two different types of relief. In the east, there occurs a series of steep-sided hills and massifs, separated by deep gorges (Fig. 3), including the impressive Melinau Gorge between Gunung Api (1710 m) and Gunung Benarat (1615 m). Westward, the towering massifs give way to a wide corrosion plain with a thin alluvial cover and scattered residual hills (Fig. 4).

The most impressive karst surface landforms in the Mulu area are near-vertical rock slopes of larger massifs, huge doli-nes (mega-dolines, tiankengs), blind valleys, and pinnacles. The height of rock precipices, reaching up to 400 m, indicates very high mechanical strength of limestone, apparently derived from thick bedding and fine-grained nature of the sediment. In addition, the steep dip of the strata favours the development of slopes of considerable gradient. However, rock slope failures do occasionally occur as indicated by the wide presence of huge talus blocks at the slope/plain junction, now mostly overgrown. Among the huge dolines, the Garden of Eden in the Southern Hills counts as one of the largest landforms of this kind in the world (Fig. 5, 6). It is about 1 km across and up to 300 m deep, and formed near the sandstone/limestone boundary. The origin of the Garden of Eden is not fully understood, yet an hypothe-sis exists that it may be a vestige of roof collapse above a huge underground chamber. This postulated chamber would have had dimensions comparable with those of the Sarawak Cham-ber (600 x 415 m), the largest known cave chamber in the world. Another impressive type of relief occurs on the high slopes of the Gunung Api and is known as the Pinnacles. Here, an ex-tensive assemblage of sharp-pointed cones and needles, as much as 50 m high, protrudes through the forest canopy, for-ming a unique and almost impenetrable landscape (Fig. 7).

The Mulu caves, scattered throughout the area, are among the most voluminous on the Earth. The Clearwater Cave, with its mapped passage length in excess of 150 km, is currently listed as the 10th (or 11th) longest cave in the world. The Sarawak Chamber in the Good Luck Cave is undoubtedly the largest in the world (Fig. 8), whereas the main passage of the Deer Cave is more than 100 m high and wide over a few hundreds of meters. Total depth of the Mulu caves is near 600 m, indicating a long-term history of cave development and drainage incision. Cave-forming processes are still active and big subterranean rivers typify the least elevated passages (Fig. 9, 10).

A few caves, or parts of them, have been adapted to tourism and function as show caves. Perhaps the most impressive is the Deer Cave connecting an outer alluvial plain with the mega-doline of the Garden of Eden. It is famous for its huge dimensions (Fig. 13), but also for the large colony of bats, the

number of which is estimated for 2 to 5 millions. The near-entrance part of the Clearwater Cave allows the visitors to see a swift subterranean river and excellent examples of phytokarst. Speleothems are best developed in the Cave of the Winds and in the Langs Cave, and these include grotes-quely shaped stalagmites and columns, which themselves are up to 10-15 m high (Fig. 12, 13). One very special cave is the Racer Cave, providing an example of a horizontal swamp slot, formed through particularly aggressive corrosion at the flo-odplain/rock slope junction (Fig. 15, 16). A few more caves are accessible as ‘adventure caves’ for more specialized par-ties, including the Sarawak Chamber.

Beside geomorphology, the area of the Mulu National Park is highly valued for its biology. As many as nine different plant communities exist within park boundaries, reflecting both the span of altitudes from 150 to more than 2300 m a.s.l. and the variety of substratum. Hence, different communities thrive on limestone, sandstone, and alluvium (Fig. 19). However, the hallmarks of the Park are tall dipterocarp trees, some reaching up to 60 m high and emerging well above the thick rainforest canopy, strangling fig trees (Fig. 17), and orchids. Big mammals are rare, but overall the animal world is enormously rich and diversifiedd. The true highlight of the park is watching the exo-dus of a few millions bats from the Deer Cave, which happens almost every afternoon (Fig. 20). Altogether, 27 bat species have been recorded in Mulu, including 20 species living in caves.

Accessibility of the Mulu National Park is both restricted spatially and limited concerning the number of visitors. The tourist zone covers as little as 8 per cent of the Park’s territory and includes the area within the 5 km radius from the Park Headquarters, and three long-distance trails to more distant destinations, namely the summit of the Gunung Mulu (5-days return trek), the Pinnacles (3-days return trek) and the Kuala Terikan (4-days one-way trek). Both long-distance treks and short treks to show caves may be attempted only in the com-pany of a licensed guide. Practically, the only way to get to the Mulu is by air (30 minutes flight from Miri or 50 minutes flight from Kota Kinabalu in Sabah), as there is no open road from the coast to the interior. More importantly, in order to provide maximum protection to Mulu ecosystems no road construction is planned. These circumstances effectively limit the number of visitors to around 25,000 per year. ‘Discovery and Learning’ is the basic philosophy of managing tourist flow into and wit-hin the Park. This goal is accomplished by means of guided excursions, an excellent interpretation centre near the Park Headquarters (Fig. 21), and a multitude of high-quality expla-nation panels set along the trails leading to the caves.

Literatura (References)Bull P. A. & Laverty M., 1982. Observations on phytokarst. Zeitschrift für

Geomorphologie N.F., 26, 437-457.Brook G. A. & Ford D. C., 1978. The origin of labyrinth and tower karst

and the climatic conditions necessary for their development. Nature, 275, 493-496.

Ford D. C. & Williams P. W., 2007. Karst Hydrogeology and Geomorphol-ogy. Wiley, Chichester,562 pp.

Hazebroek H. P. & Abang Kashim A. M., 2002. A Guide to Gunung Mulu National Park. A World Heritage Site in Sarawak, Malaysian Borneo. Natural History Publications, Kota Kinabalu, 91 pp.

Jennings J. N., 1984. Karst Geomorphology. Blackwells, Oxford, 293 pp.Sweeting M. M., Day M. J., Ley R. G., Woodroffe C. D. & Osmaston H. A.,

1980. Symposium on the geomorphology of the Mulu Hills. Geograph-ical Journal, 146, 1-50.

Waltham T., 1997. Mulu – the ultimate in cavernous karst. Geology Today, 13, 216-222.

Waltham T., 2004. Mulu, Sarawak. in: Gunn J. (ed.), Encyclopedia of Caves and Karst Science, Fitzroy Dearborn, New York – London, 531-533.

Wilford G. E., 1964. The geology of Sarawak and Sabah caves. Bulletin of Geological Survey of Borneo Region, Malaysia, 6, 1-181.

35


Banská Štiavnica – the Crown Jewel among the Slovak Mining Cities

Bańska Szczawnica (Banská Štiavnica) – „perła w koronie” wśród miast górniczych na Słowacji

Pavol Rybár1, Marián Lichner 2 1Technical University Košice, Faculty BERG, Letnà 9, 042 00 Košice, Slovakia

e-mail: [email protected] 2Mayor of Banskà Štiavnica

IntroductionHistorical facts suggest a complicated process of setting

up the city on the rocky slopes of an unfriendly, mountainous

Abstract: As it is narrated in an old legend, the history of Banska Štiavnica has commenced on the slopes of the hill named Glanzenberg. A young boy was playing the shepherd‘s pipe and observing the surrounding countryside while guarding his goats. Suddenly, he noticed two lizards bathing in the sun. They seemed to be covered by golden and silver dust. The shepherd tried to catch them, but they were fast enough to run away and find a shelter under a stone (Fig. 1). When he rolled the stone aside, the intense glitter of gold and silver ore blinded his eyes. Nowadays it is hard to guess the truth hidden in the legend. The matter of the fact is that grateful citizens included both lizards into the medieval coat of arms and, by now, many of the old downtown buildings display this motif (Fig. 2).

Key words: silver, gold, Banskà Štiavnica, Mining law, history, “tajchs”, Mining Academy, historical monuments, List of World heritage

Streszczenie: Jak mówi stara opowieść, historia Bańskiej Szczawnicy rozpoczęła się na stokach wzgórza zwanego Glanzenberg. Pastuszek pilnował tu stada kóz, grając na fujarce i obserwując okolicę. Nagle chłopiec zobaczył dwie jaszczurki wygrzewające się w słońcu. Jaszczurki wydawały się być pokryte złotym i srebrnym pyłem. Pastuszek próbował je schwytać, ale uciekły i ukryły się pod kamieniem (Fig. 1). Gdy chłopiec odwrócił kamień oślepił go błysk złota i srebra. Trudno rozstrzygnąć, ile w tej legendzie jest prawdy, ale wdzięczni mieszkańcy umieścili obie jaszczurki w średniowiecznym herbie miasta, a motyw jaszczurki obecny jest w wielu miejscach starego miasta (Fig. 2).

Słowa kluczowe: srebro, złoto, Bańska Szczawnica, historia, „tajchs”, Akademia Górnicza, obiekty historyczne, Lista Światowego dziedzictwa

Czechy

Węgry

Zilina

Ruzomberok Poprad

Banska BystricaBanska Bystrica

BanskaŠtiavnica

ZvolenLucenec

Trencin

NitraBratysława

Trnava

Fig. 2. Two lizards, which, according to the old legend, discovered gold and silver ore in Banská Štiavnica, are the part of the medieval coat of arms as well as the embellishment of the Mayor s flag, phot. M. Lichner • Dwie jaszczurki, według dawnej legendy odkrywcy kruszców złota i srebra w Bańskiej Szczawnicy, są elementami średniowiecznego herbu i dekorują chorągiew burmistrza, fot. M. Lichner

Fig. 1. The Lizard – a discoverer of gold and silver ore; a frequent motif of the fine art designers, phot. M. Lichner • Jaszczurka – od-krywca kruszców złota i srebra, częsty motyw stosowany przez artystów, fot. M. Lichner

36


terrain. The daring and tireless gold seekers had built up the city on the rough, precipitous, urban-unfriendly Štiavnické Veréhy. Rich gold and silver deposits provided sufficient motivation to those who fought hard rocks, diseases, bitterness and hostility of the land in order to eventually change their advenure into an extremely difficult miner’s profession.

Early daysThe ore of a very high contents of precious silver and gold

had been extracted for more than thousand years. Dozens tons of gold and thousands tons of silver had been produced. The treasures of Banská Štiavnica provided assets for the construc-tion of a new city as well as for payments due to the Impe-rial court. These incomes covered also the expenses of sci-entific research, education and cultural development, there were even enough resources left to support wars (Fig. 3).

The available historical documents evidence the city es-tablishment as early as in the first half of the XIIIth century, under the reign of Bela IV, the King of Hungary. There is an assumption that Banská Štavnica was granted the municipal law in the year 1238. In his legal document, the King Bela IV assigned various civil liberties and privileges to the citizens, set up the rules of life in the city as well as the punishments for law violations. The municipal law included regulations of individual freedom, everyday life, health and private prop-erty protection, rules for the mayor elections, instructions for the correctness and accuracy control of measure ments, reli-gion freedom, etc. Moreover, the municipal law also incor-porated the sentencing of murderers, thieves, gamblers and witches. The punishment varied depending on severity of a crime, i.e., from fines to imprisonment, banishment, tortures and death sentence. For instance, felony was inflicted by beheading the convict whereas witches were burned to death in public. Furthermore, there were special sentences for vio-lations of the Christian Ten Commandments – the obligatory

pilgrimage to Santiago de Compostella sanctuary and to Rome. So, as the act of atonement, the wrongdoers were forced to travel to famous sacred cities which, just like Banská Štiavnica, have become a significant part of world cultural heritage (Vozár, 2002, pp. 24-53).

Prosperity under the Mining LawThe Mining Law greatly contributed to the establishment

of Banská Štiavnica as a city. The law provided regulations regarding the ore mining and the labour conditions under-ground. It comprised regulations concerning the acquiring a mining lease, carrying out underground prospection and mining operations (including the mining terms and measures) as well as the exclusive mining constructions and their setting up in the individual properties. There was also an undisput-edly important regulation dealing with the explicit court in-junction of the mining property distrainment due to owner’s bankrupcy (Vozár 2002, pp.53-59).

Based on the municipal and mine laws, Banská Štiavnica became the most important mining city in the Central Europe.

Architectural, economic, cultural and social growth had always been linked to the prosperity or decline of mine produc-tion. The original wooden buildings were replaced by the stony ones and the town has started expansion onto the surrounding hillsides. The uniqueness of the city is the unusual coexistence of mining operations and the residential area, which resulted in a specific urban pattern. That is why the town represents a unique symbiosis of the natural and urban environments.

Since the mid XVth century the city has began to improve its image, predominantly due to the economic prosperity. New technical solutions, strong expertise capacity and higher effec-tiveness of geological research significantly contributed to the more efficient mining operations. Hence, Banská Štiavnica has started to grow, new construction sites have appeared and, which was even more important, a very elaborate, artistically refined and skilled artisanship was implemented in new constructions. The sufficiently large area of the city center, filled with a great number of sacral and secular buildings, their architectural and artistic excellence in the demanding environment were the cru-cial factors that placed Banská Štiavnica among the largest and the most noticeable cities of the Hungarian Empire (Fig. 4).

Hard times Unfortunately, the economic, social and cultural prosper-

ity was disrupted by the Turkish invasion and religious riots. The economic decline resulted in massive sales and abandon-ments of the mines, which forced miners to leave the city and find more stable destinations.

Those who decided to stay on against the odds of the war have initiated the construction of fortification system, according to the project of an Italian architect Pietro Ferrabosca. He designed and developed a very sophisticated defense structure with the parish church as its center. The design included walls, city gates and watch towers. At present the well-preserved remnants of this defense system became the important landmarks – the Old and new Castles, and the Piarska Gate (Fig. 5).

Fig. 3. Relics of surface mining operations on the “Spitaler” silver-bearing ore vein – the legendary discovery site of Banská Štiav-nica deposits, phot. M. Lichner • Ślady powierzchniowych robót górniczych na srebronośnej żyle „Spitaler” – legendarnym miejscu odkrycia złóż Bańskiej Szczawnicy, fot. M. Lichner

37


In spite of the military threats and the declining mining production, the city development have never ended. Many houses were reconstructed with the help of Italian architects who brought the impressive beauty of the Renaissance style and due to their master craftsmanship the majority of the buildings were renovated in a way fully respecting the chal-lenging, rough terrain.

In the XVIIth century another dominating structure was built: “Klopačka” – the Knocker Tower (Fig. 6). Above its entrance, the skilled stone carvers mastered a relief with a symbol of the fraternal strongbox and the year of its con-struction – 1681. Inside the tower stood a wooden knocking device run by an operator. This device served as a knell for the miners to assemble to work as well as to alarm the citizens in the case of mining accidents and natural disasters. The sound of the knocker could be heard also at exceptional oc-casions: welcome of notable guests, miners´ funerals, etc. Each occasion had particular rhythm of knocking (Lichner, M. et al., 2002, pp. 39-41).

The year 1627 opened the opportunity of further develop-ment of the mining technology by implementing the black gunpowder in mining operations in the Banska Štiavnica ore district. Nevertheless, besides a considerable, positive eco-nomic impact, there was the other side of this revolutionary technological improvement: the application of explosives speeded up excavation, tunnelling and sinking of the shafts, and the problem of mine drainage has become crucial (Fig. 7).

The end of the XVIIth century has brought further decline of production caused by decreasing ore-mining rentability. The increasing depths of operations, which penetrated rock

Fig. 4. The two lizards as decorations of the Town Hall, phot. M. Lichner • Dwie jaszczurki jako elementy dekoracyjne Ratusza Miejskiego, fot. M. Lichner

Fig. 5. The Piarska Gate was a part of town fortification system, designed to protect extracted precious ores against the Turkish invaders, phot. M. Lichner • Brama Piarska była częścią systemu obronnego miasta, zaprojektowanego dla obrony cennego urobku przed Turkami, fot. M. Lichner

formations below the groundwater table caused floodings of the mines. The available draining technologies appeared to be insufficient. The expensive draining methods led to the crisis: production costs exceeded the incomes and the mine owners were forced to shut down their businesses. At that time the main concern of mining experts was to find effective energy source, which would replace the pumping devices driven by animals (horses) and/or humans. Moreover, the reduction of royalties and their irregular payments brought great social unrest. Although mining regulations issued in 1570 by the Emperor Maximilian Habsburg allowed only five and half eight-hours-long shifts per week, the mine owners have never respected this regulation. The working hours ranged from 12 to 16 per day. The inhuman working regime was the primary cause of the incredibly high death rate of miners, which triggered the deficit of labour force. The crisis became the subject of negotiations at the Court Chamber in Vienna, resulting in the decision to shut down the mining operations in Banska Štiavnica and its vicinity.

The water systemThis decision was opposed by M. K. Hell – a mining ex-

pert, constructor and innovator who developed revitalization plan of mining industry in Banska Štiavnica. The plan was doubted by the Court Chamber and, finally, it was presented

38


Fig. 6. The Knocker (“Klopačka”) – a knocking device mounted in the tower was used to call up miners to work or to announce important events, e.g., distinguished guests arrivals, funerals of miners and academicians, natural disasters or mining accidents. In the Middle Ages the building served as a prison for miners sentenced by the mining court, phot. M. Lichner • Kołatka – me-chanizm umieszczony w wieży służył do zwoływania górników do pracy lub do obwieszczania ważnych wydarzeń, np. przybycia dostojnych gości, pogrzebów górników lub profesorów Akademii, klęsk żywiołowych i katastrof górniczych. W Średniowieczu wieża służyła jako więzienie dla górników skazanych przez sąd górniczy, fot. M. Lichner

Fig. 7. Entrance to the Upper Bieber adit. In 1627, in this medieval adit black gunpowder was used for rock crushing for the first time in the world mining history, phot. M. Lichner • Wejście do sztolni „Upper Bieber”. W 1627 roku, w pochodzącej jeszcze ze Średnio-wiecza sztolni zastosowano po raz pierwszy w historii górnictwa czarny proch strzelniczy do urabiania skał, fot. M. Lichner

Fig. 8. The Tajch Ottergrund is the highest located tank in the surroundings of Banská Štiavnica: 200 meters above the historical town center level, phot. M. Lichner • Zbiornik „Ottergrund” jest najwyżej położonym „tajchem” w okolicy Bańskiej Szczawnicy – leży 200 m powyżej poziomu historycznego centrum miasta, fot. M. Lichner

Fig. 9. The Tajch Klinger: formerly serving for drainage of adjacent mines, is currently a popular recreation site, phot. M. Lichner • Zbiornik „Klinger” niegdyś obsługiwał pobliskie kopalnie, dziś jest popularnym miejscem rekreacji, fot. M. Lichner

to the Emperor Karol VI. The Emperor became highly inter-ested in the Hell’s ideas and he ordered the Court to implement the fabulous design. Hell designed a system of water reser-voirs. Water stored in tanks provided the desired power ca-pable to drain the flooded mines. This enabled to restart the mining operations. The plan had to be run in the area lacking the major surface water flows and other water supplies except for meteoric waters precipitated primarily during autumn rainfalls and melting of snow cover. Finally, Banská Štiavnica and its neighborhood obtained the system of sixty water reservoirs and seven pumping devices with swinging com-pound levers. This superb technical system enabled to drain the flooded mines and mining operations could be restarted. It also helped to maintain production for the following decades even after deepening the mining levels.

39


The energy accumulated in the Banská Štiavnica “tajchs“ (water tanks) created a foundation for the long-lasting eco-nomic prosperity of the city. It propelled mining operations, ore treatment, metallurgical processes and, to some extent, it helped to drive water mills (Fig. 8 and 9).

The most significant part of the water system was located close to the recent village Štiavnické Bane. Here, the “tajchs” accumulated more than half of the overall water volume of the system, contributing decisively to the Banská Štiavnica mining operations at that time (Fig. 10 and 11).

The largest reservoir is the “tajch Počúvadlo”, which cov-ers an area of 2,13 hectares. This structure required an enor-mously intensive daily workforce of 300 men and 400 women (Lichner et al., 1999, pp. 16-31).

The increase of mining profitability and the overall prosper-ity of Banská Štiavnica in the second half of the XVIIIth century led to significant cultural, educational and social boom. The new landmarks were added, majority of houses were rebuilt and other cultural and educational events came to town.

The Mining AcademyOne of the greatest historical milestones of Banská

Štiavnica and the whole region was the decision made by the Monarch Mária Therésa on December 13th, 1762 about the foundation of the Mining Academy in Banská Štiavnica. The Court Chamber in Vienna came to an agreement that mining studies will be open in Banská Štiavnica as the only such institution in the whole Habsburg Empire. The reasoning statement claims that this city was chosen is: “... because it has at its disposal complete mining, metallurgical, metric, propel and testing equipments, and, along with those, as well, fire, water, air and pumping equipment with the swinging lever movements - the ones that are unavailable in other mining locations. These devices can be used by a professor in order to demonstrate his technical lectures and the students are able to verify their theoretical knowledge.“ The first lecture was held on September 18th, 1764 by a French profes-

sor M. K. Jacquin in the Krecsmáry House for more than 40 students (Fig. 12). In the year 1807, besides the Mining Acad-emy, the independent Forestry Institute was also established basing on the decision of the Emperor Francis I. It was the lecture of Professor H. D. Wilckens in the Žember House that started the Institute activity. In the year 1848, after a few reorganizations, the school was named “The Mining and Forestry Academy” (Lichner et al., 2002, pp.118-126).

The Mining Academy in Banská Štiavnica is considered to be the very first technical college worldwide. It had been in effect for next 155 years and during this period the Acad-emy has graduated thousands of excellent specialists in min-ing engineering, metallurgy, forestry and natural sciences. The graduates have been spreading their outstanding reputa-tion for more than two centuries, as they worked in the most notable mining camps in Europe and in the world.

Fig. 10. The Tajch Počúvadlo is the largest reservoir originally con-structed for the needs of mine drainage system, phot. M. Lichner • Zbiornik „Počúvadlo” jest największym zbiornikiem zbudowanym dla potrzeb systemu odwadniania kopalń, fot. M. Lichner

Fig. 11. The Tajch Halčian proves that original structures can coexist in perfect harmony with natural surroundings, phot. M. Lichner • Zbiornik „Halčian” dowodzi, że budowla może doskonale harmo-nizować z naturalnym otoczeniem, fot. M. Lichner

Fig. 12. The Belházy residence – the seat of chemical laboratories of the Mining Academy. In the Middle Ages it was one of the best-equipped centers worldwide to carry out chemical experiments, phot. M. Lichner • Rezydencja Belházych – siedziba laboratoriów chemicznych Akademii Górniczej. W Średniowieczu był to jeden z najlepiej wyposażonych ośrodków przeprowadzania doświadczeń chemicznych w świecie, fot. M. Lichner

40


Historical monumentsProsperity of mining industry in the second half of the

XVIIth century had an important impact on the civil engineer-ing. In fact, this period gave a boost to the characteristic urban pattern of Banská Štiavnica. The St. Trinity Square had been fundamentally reconstructed. Most of the owners of munici-pal houses added additional floors or modernized their build-ings. The terraced houses built across the town hall literally squeezed a new evangelic church into their line, the tower of the old castle had been reconstructed and, additionally, a complex of sacral Calvary structures grew up. The master sculptors and the stonemasons created the Marian and the Plague columns.

The most distinguished and historically most valuable compound of Banská Štiavnica is undoubtedly the St.Trinity Square. There is a monumental plague column completed in 1764. The column was erected as a symbol of gratitude after the ravaging plague had subdued (Fig. 13). The plague took place in the years 1710-11 and caused the death of more than 6,000 citizens. A monumental sculpture was designred by Dionýz Stanetti. There are sculptures of seven patrons, a sculpture of Immaculata surrounded by angels and the whole group is enclosed by St. Trinity statues. This artwork had to be multiply repaired and renewed. The original statues are

now exhibited in the Old Castle, in order to protect the mas-terpieces against weather conditions, being replaced by high-quality copies placed in the city center.

The buildings at St.Trinity Square bring the architectural expression of the historical town center with its unique artis-tic decorations. The compounds were built during the centu-ries by mine owners. There is a phenomenal link between these impressive Renaissance buildings and the underground mine workings - in the basements of most of the houses there are still entrances to the mines (Fig. 14).

The municipal buildings of St. Trinity Square evoke the notable historical events of Banská Štiavnica. In the past the compounds of Berggericht, Žemberovský and Fritz resi-dences served the needs of the Mining Academy, e.g. the Fritz residence housed the rectorate (Fig. 15). The Pischl house boasts the fact that Marína Pischlová, the muse of the Slovak national poet Andrej Sládkovič lived here – “Marína“ is one of the most beautiful love poems of all times, even within the context of the world–famous love poetry. The Sitnay residence is well known for its academic coffeehouse and in the year 1848 the first Slovak national flag was erected right at this place. The Joergess residence provided space for the printing house, which printed books and magazines for many signifi-cant publishers in Central Europe. Many Slovak patriots and writers had attended classes in the building of the Evangelic

Fig. 13. The view of Banská Štiavnica historical center, phot. M. Lichner • Widok historycznego centrum Bańskiej Szczawnicy, fot. M. Lichner

41


Lycee. Its front wall carries memorial plaques dedicated to the poets Andrej Sládkovič and Šándor Petöfi.

The outstanding architectural complex of the city is represented by the group of sacral constructions from the years 1744-51 built on the steep slopes of the hill called “Scharfenberg”. Most of the buildings resulted from dona-tions of mine owners, salesmen, craftsmen and rich city clans. Family, status and guild crests of the donors are placed on the front wall of chapels. Originally, the whole sacral compound consisted of three boarding chapels, fourteen chapel stations, three larger buildings, two churches and a cross with a stone relief of the Seven-grievous Virgin Mary. In the middle of the double-tower church stands a chapel with Baroque altar and painting of the Last Supper. The right tower contains an altar of the Holy Heart with a cave and a statue of Mary Magdalene, whereas in the left tower there is an altar of Pieta. The holy stairs of the Calvary represent the imitation of the Roman holy stairs – 33 steps symbolize Jesus Christ s age and under each step relics of particular saint was hidden. The structure continues uphill, to the double-tower church with triple crosses of Jesus Christ and villains. There are also figures of Virgin Mary, Mary Magdalene and John the Apostle under the crosses. Right behind the church the Holy grave is located (Lichner et al., 2002, pp.148-161).

The Calvary compound belongs to the dominant structures of the city. It had been reconstructed and renovated couple of times. At the end of the XIXth century an extensive recon-struction had been carried out by the architect Viliam Gross-mann and the woodcarver Jozef Kraus. In the 1980-ties next major restoration works have started.

At the turn of the XIXth and the XXth centuries another buildings were constructed for the needs of the Mining Acad-emy in the magnificent area of the Botanic Garden. Its over-all surface covers 3,55 hectares and the visitors may enjoy as many as 220 species of trees, among which the specimen of giant sequoia.

Historical technical devices are available in the Štiavnické Bane village. Here, visitors can find the best-preserved part of the water system and many entrances to the famous mine adits. Their uniqueness definitely helped to spread the fame and glory of the Banska Štiavnica mining industry. Out of many, the most noticeable adit is the “Upper Bieber”. Due to the high grade of gold and silver ore it was called “Mother of all Mines”. Numerous technical devices supporting the fame of Banská Štiavnica mining industry are also available in the settlements of Banská Belá, Banský Studenec and, last but not least, in the mountain village Hodruša-Hámre (Durbák et al., 2000, pp. 21-27) (Fig. 16).

Mining and academic traditionsAnother important part of cultural heritage is preserved

in mining and academic traditions. The most memorable one is the traditional Salamandra parade performed by

Fig. 14. Entrance to famous Glanzenberg Adit, which is visited by the most distinguished guests arriving to Štiavnica. This tradition, introduced by sons of Monarchin Maria-Teresa’s is still held, phot. M. Lichner • Wejście do słynna sztolni „Glanzenberg”, odwiedzanej przez najważniejszych gości przybywających do miasta. Tradycja ta, wprowadzona przez synów cesarzowej Marii Teresy, jest do dzisiaj przestrzegana, fot. M. Lichner

Fig. 15. The mining motifs in the Fritz s house, the residence of the Mining Academy rectorate, phot. M. Lichner • Motywy górnicze w kamienicy Fritz’a – siedzibie rektoratu Akademii Górniczej, fot. M. Lichner

Fig. 16. In the city vicinity there are dozens of gates leading to underground mines, which are now the elements of the Geopark; phot shows the Golden Adit at the Hodruša-Hámre mining camp, phot. M. Lichner • W pobliżu miasta znajdujemy dziesiątki wejść prowadzących do podziemnych wyrobisk, włączonych obecnie do Geoparku; na zdjęciu „Złota Sztolnia” w osadzie górniczej Hodruša-Hámre, fot. M. Lichner

42


Fig. 17. Parade of Hungarian students during the Salamandra fest, dressed in the mining uniforms, carrying torches, claiming their loyalty to the Mining Academy and the city traditions, phot. A. Ladziansky • Pochód studentów węgierskich podczas święta „Sala-mandra”. Studenci, ubrani w mundury górnicze i niosący pochodnie, manifestują swoje przywiązanie do tradycji Akademii Górniczej i miasta, fot. A. Ladziansky

Fig. 18. The Glanzenberg adit carries a memorial plaque dedicated to Mr. Koichiro Matsuura, General Chairman of theUNESCO, phot. A. Ladziansky • Pamiątkowa tablica poświęcona Koichiro Matsuura, Dyrektorowi UNESCO, w sztolni „Glanzenberg”, fot. A. Ladziansky

Fig. 19. The participants of 17th General Assembly of the Association of Mining Engineering Professors. In the photo: professors, mem-bers of the mining society and choir on the town hall steps, phot. A. Ladziansky • Uczestnicy 17tego Zjazdu Stowarzyszenia Profesorów Górnictwa; na zdjęciu profesorowie, członkowie towarzystwa górniczego i chór na schodach ratusza miejskiego, fot. A. Ladziansky

43


Banska Štiavnica academicians (Fig. 17). During the two-hours-long parade one can recognize more than a thousand-years-long city history: there are many interesting scenes from the history of the inhabitants, as well as discovery of “precious–metallic“ ores by a shepherd boy, stories from the academic life, the characters of a simple-minded miner Nácko and Štiavnická Anča; there is even a small train which carryied people from Banská Štiavnica to Hronská Dúbrava. The mining traditions include original miner’s songs, jokes, and a characteristic mining dialect. To keep this tradition alive, the members of the Banskoštiavnicko-Hodrušský Mining Society organize an annual „šachtag“ festival on the occasion of the Miners Day.

Nowadays, Banská Štiavnica provides to the public its architecture, history of mining sciences, technology and ecol-ogy. The visitors can enjoy the free studies on the evolution of architectural styles right in the landscape and observe more than a thousand-years-old influence of mining operations on this region. The local museums and archives provide highly valuable documents on the history of the city and its impor-tance for world civilization. Banská Štiavnica is a verifiable and visible proof of the human’s creative work, and his cul-tural symbiosis with the Mother Nature.

In December, 1993 the UNESCO awarded the excep-tional cultural importance of Banská Štiavnica by inscribing the historical center along with technical valuables of the region into the List of the World Heritage. The outstanding international recognition helped the city to revitalize and renew its historical and technical monuments and, in this way, to promote Banská Štiavnica worldwide (Fig. 18 and 19). The annual visitors’ attendance rised gradually up to 500,000 person, most of them coming and exploring the mining his-

Fig. 20. Banská Štiavnica supplies impressive mineral specimens, phot. M. Lichner • Wspaniałe próbki minerałów ze złóż Bańskiej Szczawnicy, fot. M. Lichner

Fig. 21. Banská Štiavnica vicinity is rich in hot mineral water springs, which are the favorite tourist sites; phot shows a spring of therapeutic thermal water at Sklené Teplice, phot. M. Lichner • Okolice Bańskiej Szczawnicy obfitują w gorące źródła mineralne, chętnie odwiedzane przez turystów; na zdjęciu źródło wód leczniczych w miejscowości Sklené Teplice, fot. M. Lichner

Fig. 22. Visitors to the Banská Šiavnica underground world enjoy a special treatment, phot. A. Ladziansky • Odwiedzający podziemny świat Bańskiej Szczawnicy cieszą się specjalnymi względami, fot. A. Ladziansky

44

tory by visiting the Slovak Mining Museum and the original mine workings in the open air. For this reason a new Geopark is under construction in the area, enabling to examine his-torical impact of human activity on the environment and to recognize all preserved artifacts connected with the mining operations (Fig. 20, 21 and 22).

Conclusions The progress of geotourism in Banská Štiavnica is largely

conditioned by the well-preserved hydroeconomic system with currently existing 23 water reservoirs. Huge water tanks constructed in the XVIIIth and the XIXth centuries have

become a part of local environment and have been used for recreational and sports activities.

There are no longer rich silver-bearing veins and under-ground treasures in the pits of Štiavnica; there are only never-ending miles of deserted galleries and fading memories of the past prosperous mining. The obtained gold and silver had left the gates of the city long time ago and got hidden in the dark of the bank vaults. What has remained is the heritage of the original, creative spirit of the man who could fight hard rocks and the cruel mother nature. There is still the legacy of the bright, daring treasure seeker, his invincible will, big hope and firm palms, the hero who, despite the steep slopes of the hostile hills, conjured an extraordinary and beautiful city.

Streszczenie

Bańska Szczawnica (Banská Štiavnica) – „perła w koronie” wśród miast

górniczych na SłowacjiPavol Rybár, Marián Lichner

Bańską Szczawnicę założyli poszukiwacze złota i górnicy na niegościnnych stokach Wzgórz Szczawnickich. Bogate złoża złota i srebra stanowiły wystarczającą motywację dla tych twardych ludzi, walczących nie tylko ze skałami, ale też z trudnym, wręcz wrogim, górzystym terenem, z chorobami i innymi przeciwnościami losu.

Kruszce eksploatowano tu od ponad tysiąca lat. W sumie wydobyto kilkanaście ton złota i kilka tysięcy ton srebra, które to bogactwo pozwoliło wybudować miasto, pokryć koszty jego rozwoju, kultury, edukacji, badań naukowych, a nawet prowadzonych wojen i, oczywiście, odprowadzić po-datki na dwór cesarski (Fig. 3).

Dokumenty historyczne datują założenie Bańskiej Szczaw-nicy na pierwszą połowę XIII wieku, przypuszczalnie na rok 1238, za czasów panowania króla Węgier Beli IV, który nadał miastu prawa miejskie. Był to bardzo szczegółowy zbiór przywilejów i obowiązków, regulujących życie codzienne mieszkańców, chroniących własność prywatną, a nawet zdrowie obywateli, określających sposób wyboru burmistrza, poprawność miar i wag, wolności religijne, itd. Określono też szeroki zakres kar, nakładanych na przestępców – od grzyw-ny po karę śmierci. Specjalne kary przewidziano dla złoczyń-ców naruszających Dziesięć Przykazań – musieli oni odbyć pielgrzymkę do sanktuarium w Santiago de Compostella i do Rzymu (Vozár 2002, pp. 24-53).

Ważnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi miasta było Prawo Górnicze. Regulowało ono procedurę nabywania działek eksploatacyjnych, prowadzenie poszukiwań i prac górniczych, a nawet terminologię górniczą, stosowane miary i wagi oraz konstrukcję wyrobisk. Specjalne przepisy określały postępowa-nie w razie bankructwa właściciela kopalni (Vozár 2002, pp.53-59). To także dzięki Prawu Górniczemu Bańska Szczawnica stała się jednym z najważniejszych okręgów górniczych w Eu-ropie Środkowej (Lichner et al., 2002, pp.30-31).

Rozwój miasta: architektoniczny, ekonomiczny, kulturalny i społeczny, był zawsze ściśle związany z okresami prosperity górnictwa. Dzięki dochodom z kopalń złota i srebra zastąpio-no pierwotną architekturę drewnianą budynkami kamiennymi, a zabudowa zaczęła powoli zajmować stoki sąsiednich wzgórz. Wyjątkową cechą Bańskiej Szczawnicy jest niespotykane gdzie indziej współwystępowanie dzielnic mieszkalnych i kopalń, co dało w rezultacie szczególny układ urbanistyczny.

Szybki rozwój ekonomiczny miasta przypadł na połowę wieku XV-tego. Wprowadzono nowe rozwiązania technolo-giczne, a doświadczenie górników i wysoka efektywność poszukiwań zaowocowały wzrostem wydobycia kruszców. Bańska Szczawnica rozrastała się, powstało centrum miasta wokół którego wyrastały nowe budynki sakralne i świeckie, a budowniczowie korzystali z pomocy artystów przy ozda-bianiu budowli. Bańska Szczawnica była wtedy jednym z najważniejszych miast Królestwa Węgier (Fig. 4).

Niestety, ten okres wspaniałego rozwoju zakończył się wraz z inwazją Turków i niepokojami religijnymi. Upadek ekonomiczny miasta spowodował masową wyprzedaż i za-mykanie kopalń, a górnicy zaczęli opuszczać Bańską Szczaw-nicę w poszukiwaniu spokojniejszych okolic. Ci, którzy zdecydowali się mimo wszystko pozostać rozpoczęli budowę fortyfikacji, według planów włoskiego architekta Pietro Ferrabosca. Ośrodkiem oporu był kościół parafialny, wokół którego zbudowano mury miejskie, bramy i wieże. Zachowa-ne dotąd pozostałości tego systemu to Stary i Nowy Zamek oraz Brama Piarska (Fig. 5). Ponadto architekci włoscy przy-nieśli nowinki Renesansu. Wiele domów przebudowano w nowym stylu, zawsze dostosowanym do specyficznego, trud-nego ukształtowania terenu.

W roku 1681 ukończona została charakterystyczna budow-la miejska – „Kołatka” (“Klopačka”), czyli wieża kołatkowa, w której umieszczono mechanizm obsługiwany przez spe-cjalnego pracownika (Fig. 6). Sygnał kołatki wzywał górni-ków do wyjścia do pracy, alarmował w razie niebezpieczeń-stwa, używano go także przy powitaniu wybitnych gości i w czasie pogrzebów górników. Na każdą okazję obowiązywał inny sygnał (Lichner et al., 2002, pp.39-41).

W roku 1627 w kopalniach Bańskiej Szczawnicy wprowa-dzono ważne ulepszenie – po raz pierwszy w świecie zasto-


45

sowano czarny proch strzelniczy do urabiania skał. Ta wręcz rewolucyjna technologia znacznie ułatwiła prowadzenie sztolni i głębienie szybów oraz zwiększyła wydobycie, ale spowodowała też pojawienie się pod koniec wieku XVII problemu odwadniania kopalń (Fig. 7). Po zejściu z eksploa-tacją poniżej zwierciadła wód podziemnych okazało się, że stosowane dotąd metody odwadniania oparte na urządzeniach napędzanych siłą koni lub ludzi są niewystarczające. Rosnące koszty odwadniania doprowadziły do kryzysu ekonomiczne-go – koszty wydobycia przekroczyły dochody. Pojawiły się też niepokoje społeczne – przywilej wydany przez Cesarza Maksymiliana Habsburga w roku 1570 dopuszczał jedynie 5 i ½ ośmiogodzinnych dni pracy w tygodniu, ale właściciele kopalń nigdy nie przestrzegali tego przepisu. W rzeczywisto-ści pracowano 12-16 godzin dziennie, co powodowało nie-zwykle wysoką śmiertelność wśród górników i, w konsekwen-cji, niedobór siły roboczej. Kryzys w górnictwie złota i srebra w Bańskiej Szczawnicy stał się przedmiotem obrad Rady Cesarskiej w Wiedniu, która nakazała zamknięcie kopalń.

Decyzję tę zakwestionował M. K. Hell – ekspert górniczy, konstruktor i wynalazca. Sporządził on plan odbudowy przemysłu wydobywczego w Bańskiej Szczawnicy. Gdy Rada Cesarska odrzuciła plan, Hell przedstawił go Cesarzowi Karolowi VI, który nakazał rozpoczęcie prac. Plan Hell’a oparty był na przemyślnym systemie zbiorników wodnych, zwanych „tajchy”. Energia zgromadzonej wody napędzała system odwadniający kopalnie. Zbudowano w sumie 60 zbiorników (z których zachowały się 23) i 7 pompowni wy-korzystujących system dźwigni. To wybitne osiągnięcie techniczne wprowadzono w terenie, w którym brak jest zna-czących cieków powierzchniowych, a woda pochodzi głów-nie z jesiennych opadów oraz z topnienia pokrywy śnieżnej. Wynalazek Hell’a umożliwił odbudowę i rozwój górnictwa, przeróbki rud i metalurgii w Bańskiej Szczawnicy przez długie lata (Fig. 8, 9).

Najważniejsza część systemu wodnego znajduje się w okolicy dzisiejszej wsi Štiavnické Bane. Tamtejsze zbiorniki gromadzą ponad połowę całkowitej objętości wody w syste-mie Hell’a (Fig. 10, 11). Największym zbiornikiem jest „tajch Počúvadlo” o powierzchni 2,13 ha. Jego budowa wymagała niezwykle intensywnej pracy 300 mężczyzn i 400 kobiet dziennie (Lichner et al., 1999, pp.16-31).

Wprowadzenie systemu odwadniania zwiększyło zyskow-ność wydobycia i spowodowało szybki rozwój miasta i okrę-gu w drugiej połowie XVIII wieku.

Jednym z kamieni milowych w historii Bańskiej Szczaw-nicy i całego regionu było założenie Akademii Górniczej. Powstała ona 13 grudnia 1762 roku, na podstawie decyzji Cesarzowej Marii Teresy, jako jedyna tego typu szkoła w całym Cesarstwie Austro-Węgierskim. Rada Cesarska tak uzasadniła wybranie Bańskiej Szczawnicy jako siedziby Akademii: „... ponieważ posiada ona kompletne urządzenia górnicze i metalurgiczne oraz przyrządy do mierzenia i określania prób [złota i srebra], a także [systemy] pożarowe, wentylacyjne i odwadniające, które nie są stosowane w innych okręgach górniczych. Te urządzenia mogą być wykorzystane przez profesorów do ilustracji wykładów, a studenci mogą zweryfikować swoją wiedzę teoretyczną…”. Pierwszy w hi-

storii Akademii wykład wygłosił francuski profesor M. K. Jacquin dnia 18 września 1764 roku w budynku Krecsmáry, a uczestniczyło w nim 40 studentów (Fig. 12). W roku 1807 utworzono w Bańskiej Szczawnicy odrębny Instytut Leśni-ctwa. Jego działalność zainaugurował wykład profesora H.D. Wilckens’a w budynku Žember. W roku 1848 zreorgani-zowano obie uczelnie, tworząc Akademię Górnictwa i Leś-nictwa (Lichner et al., 2002, pp. 118-126).

Akademia Górnicza w Bańskiej Szczawnicy była pierwszą uczelnią techniczną w świecie. Przez 155 lat działalności wypromowała ona tysiące świetnych specjalistów z zakresu górnictwa, hutnictwa, leśnictwa i nauk przyrodniczych. Absolwenci cieszą się zasłużoną renomą i pracują w wielu okręgach górniczych w Europie i w świecie.

Kolejny okres prosperity górnictwa złota i srebra, jaki nastapił w drugiej połowie XVII wieku wpłynął decydująco na rozwój Bańskiej Szczawnicy, dając początek charaktery-stycznemu układowi urbanistycznemu. Przebudowano wtedy centrum miasta, skupione wokół Placu Św. Trójcy. W wielu domach dobudowano dodatkowe piętra, inne zmodernizowa-no, przebudowano także wieżę Starego Zamku.

Najważniejszą i najcenniejszą historycznie częścią mia-sta jest zespół architektoniczny Placu Św. Trójcy. Budynki wokół placu pochodzą z różnych epok, choć większość przebudowano w stylu Renesansu. Mają one pewną unikal-ną cechę – w piwnicach wielu kamienic znajdują się wejścia do kopalń (Fig. 14). Na placu stoi też zabytkowa kolumna z roku 1764 (Fig. 13), dzieło Dionýza Stanettiego, ufundowa-na jako votum po ustąpieniu zarazy, która dotknęła miasto w latach 1710-11 powodując śmierć ponad 6000 mieszkań-ców. Oryginalne, kamienne rzeźby znajdują się obecnie w muzeum w Starym Zamku, a wokół kolumny umieszczono doskonałe kopie. Budynki stojące przy placu były świadka-mi wielu historycznych wydarzeń. Kamienice zwane Berg-gericht, Žemberovský i Fritz służyły Akademii Górniczej, m.in. w kamienicy Fritz urzędował rektor (Fig. 15). W ka-mienicy Pischl mieszkała Marína Pischlová, muza narodo-wego poety słowackiego Andreja Sládkoviča. W kamienicy Sitnay znajdowała się słynna kawiarnia, której gośćmi bywali profesorowie Akademii. Ponadto na tym budynku wywieszono po raz pierwszy słowacką flagę narodową. Kamienica Joergess była siedzibą znanej w Środkowej Europie drukarni, a do pobliskiego Liceum Ewangelickiego uczęszczało wielu późniejszych działaczy patriotycznych i pisarzy słowackich. Na jej fasadzie umieszczono pamiątko-we tablice ku czci poetów: Andreja Sládkoviča and Šándo-ra Petöfiego.

Wyjątkowo cennym zabytkiem Bańsk iej Szczawnicy jest zespół budowli sakralnych, powstałych w latach 1744-51 na stromych stokach wzgórza zwanego „Scharfenberg”. Więk-szość budynków to donacje właścicieli kopalń, kupców, rzemieślników i bogatych rodów mieszczańskich Bańskiej Szczawnicy. W swoim pierwotnym kształcie zespół składał się z trzech dużych kaplic, czternastu kaplic-stacji Męki Pańskiej, trzech większych budynków, dwóch kościołów i kamiennego krzyża (Lichner et al., 2002, pp. 148-161). Zespół był wielokrotnie przebudowywany i odnawiany, m.in. w końcu wieku XIX i w latach osiemdziesiątych wieku XX.


46

Na przełomie XIX i XX wieku miasto wzbogaciło się o zespół budowli, przeznaczonych na potrzeby Akademii Gór-niczej. Powstały one na terenie Ogrodu Botanicznego o po-wierzchni 3,55 ha, w którym posadzono 220 gatunków drzew, w tym sekwoję olbrzymią.

Warto także zobaczyć zabytki kultury technicznej, znajdu-jące się w miejscowości Štiavnické Bane. Można tu oglądać najlepiej zachowane fragmenty systemu odwadniania kopalń i wejść do wielu słynnych sztolni. Najbardziej znana jest sztolnia „Upper Bieber”, nazywana „Matką wszystkich kopalń” ze względu na wysokie zawartości złota i srebra w rudzie. Zabytki techniki górniczej są eksponowane także w innych miejscowoś-ciach: Banská Belá, Banský Studenec oraz z górskiej wiosce Hodruša-Hámre (Durbák et al., 2000, pp. 21-27) (Fig. 16).

W Bańskiej Szczawnicy pielęgnuje się pieczołowicie tak-że dziedzictwo kultury, związane z górnictwem i uczelnią. Najbardziej znane jest tradycyjne święto „Salamandra” (Fig. 17). W czasie dwugodzinnego pochodu przypominane są wydarzenia z tysiącletniej historii miasta, w tym odkrycie kruszców przez pastuszka, przedstawiane są historie z życia Akademii Górniczej, postaci górników, jest nawet niewielki pociąg, który niegdyś woził pasażerów na trasie Banská Štiavnica-Hronská Dúbrava. Tradycje górnicze podtrzymu-je też Banskoštiavnicko-Hodrušske Towarzystwo Górnicze, którego członkowie organizują doroczny festiwal zwany

„šachtag“, w czasie którego w tradycyjnej gwarze górniczej śpiewa się górnicze pieśni i opowiada anegdoty.

W grudniu 1993 roku historyczne centrum miasta oraz zabytki techniki zostały wpisane na listę światowego dziedzi-ctwa UNESCO. Pozwoliło to na promocję miasta i jego zabyt-ków w świecie (Fig. 18 i 19). Liczba turystów wzrosła do 500,000 osób rocznie. Większość z nich przybywa, by zwiedzić Słowackie Muzeum Górnicze i dostępne wyrobiska starych kopalń. Ponadto w rejonie Bańskiej Szczawnicy organizowany jest Geopark, który ma umożliwić zwiedzającym zapoznanie się z wpływem działalności człowieka na środowisko natural-ne i z zachowanymi zabytkami górnictwa kruszców (Fig. 20, 21 and 22), szczególnie zbiornikami wodnymi, obecnie uzy-wanymi do celów rekreacyjnych i sportowych.

Nie ma już bogatych żył srebronośnych i innych bogactw w podziemiach Bańskiej Szczawnicy, pozostały jedynie niekończące się ciągi opuszczonych chodników i wspomnie-nia niegdysiejszych, świetnie prosperujących kopalń. Dawno już wywieziono z miasta wydobyte złoto i srebro, które zniknęły w czeluściach banków. Pozostało dziedzictwo, dzieła ludzi, którzy zmagali się z twardymi skałami i nie-przyjazną przyrodą. Pozostało dziedzictwo odważnych po-szukiwaczy skarbów, bo to ich nieugięta wola, niezłomna nadzieja i silne dłonie wyczarowały niezwykłe miasto na stromych stokach niegościnnych wzgórz.

Literatura (References)Durbák, M., Kaňa, R., Lichner, M. et al. 2000: Sprievodca po technických

pamiatkach Banskej Štiavnice a okolia. Štúdio Harmony, Banská Bys-trica

Lichner M. et al. 1999: Banskoštiavnické Tajchy. Štúdio Harmony, Banská Bystrica

Lichner, M. et al. 2002: Banská Štiavnica-Svedectvo času. Štúdio Har-mony, Banská Bystrica

Vozár, J. 2002: Kódex mestského a banského práva Banskej Štiavnice. Banská agentúra, Košice


47


Skamieniały Las na Lesbos – unikatowy geopark i jego wpływ na zrównoważony rozwój obszarów wiejskichPetrified Forest of Lesvos – a unique geopark and its impact

on sustainable development of the rural areas.

Katarzyna Kozina1, Ewa Małgorzata Welc2 1Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław,

e-mail: [email protected]˛2Katedra Geologii Złożowej i Górniczej, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,

Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków, e-mail: [email protected]

Treść: Artykuł prezentuje główne walory geoparku „Skamieniały Las na Lesbos”, ze szczególnym podkreśleniem unikatowości tego obszaru. Zaprezentowano także działalność Muzeum Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu na Lesbos. Zwrócono uwagę na ogromny wpływ geoparku na zrównoważony rozwój terenów wiejskich na wyspie. W końcowej części przedstawiono dostępność komunikacyjną geoparku i dokonano ogólnego podsumowania.

Słowa kluczowe: geopark, Lesbos, skamieniały las, skamieniałości, muzeum, geoturystyka, zrównoważony rozwój, edukacja

Abstract: This paper presents major values of the geopark “Petrified Forest of Lesvos”, particularly the unique beauty of this site. The activity of the Natural History Museum of the Lesvos Petrified Forest is also presented. The tremendous impact is emphasized on sustainable development of rural areas on the island. The closing part of the paper includes the current tourist accessibility of geopark on and short summarize.

Key words: geopark, Lesvos, petrified forest, fossils, museum, geotourism, sustainable development, education

Wstęp

Lesbos (ang. Lesvos) to trzecia pod względem wielkości i jedna z najmniej znanych wysp greckich (Fig.1) położona w północno-wschodniej części Morza Egejskiego. Ma po-wierzchnię 1630 km2, z czego 450 km2 porośniętych jest przez drzewa oliwne. Należy do regionu Wysp Egejskich Północ-nych, a jej głównym miastem jest Mytilene.

Mimo że wyspa należy do najbardziej nasłonecznionych miejsc w Grecji, posiada typowy śródziemnomorski klimat i piaszczyste plaże, wpływy z ruchu turystycznego stanowią jedynie kilka procent dochodu miejscowej gospodarki. Lud-ność Lesbos trudni się głównie działalnością rolniczą, szcze-gólnie produkcją uzo i oliwy z oliwek. Lesbos jest dopiero odkrywana przez turystów, także z Polski, którzy przybywa-ją na wyspę głównie w celach wypoczynkowych. Tymczasem oprócz plaż i ciepłego morza oferuje ona wiele atrakcji geo-logicznych i geomorfologicznych, w szczególności kominy wulkaniczne, gorące źródła oraz liczne pozostałości skamie-niałych roślin zachowane w warstwach skał wulkanicznych. Największą atrakcją turystyczną wyspy jest Skamieniały Las chroniony jako pomnik przyrody i objęty terenem geoparku. Przybliżenie tego niezwykle interesującego miejsca oraz obiektów i instytucji mu towarzyszących jest głównym celem niniejszego artykułu.

Geopark „Skamieniały Las na Lesbos”W 1985 r. Skamieniały Las na Lesbos został ustanowiony

chronionym pomnikiem przyrody nieożywionej. W 2000 r. na wyspie doszło do porozumienia czterech państw (Francji, Niemiec, Grecji i Hiszpanii) w kwestii powołania Europej-skiej Sieci Geoparków, której pierwszymi członkami stały się następujące geoparki: francuski Reserve Geologique de Haute Provence, niemiecki Vulkaneifel European Geopark, grecki Petrified Forest of Lesvos i hiszpański Maestrazgo Cultural Park. W 2004 r. podczas I Międzynarodowej Kon-ferencji UNESCO dotyczącej geoparków, która miała miejsca w Pekinie, geopark „Skamieniały Las na Lesbos” został włączony do Światowej Sieci Geoparków (Fig. 2) działającej pod auspicjami UNESCO.

Cyklady

Thásos

Límnos

Skíros

Khíos

IkaríaTínos

Naksos

ThiraKithira

Kos

Rhodos

Corfu

Kefalonia

Leukas

Zakinthos

Albania

Macedonia Bułgaria

Turcja

Turcja

Grecja

Ateny

Lesbos

Morze

Jońskie

48

Skamieniały Las na Lesbos

W skład charakteryzowanego geoparku, zajmującego powierzchnię ok. 15000 ha, wchodzą następujące obszary: Park Skamieniałego Lasu, Park Sigri, Park Plaka oraz wy-sepka Nisiopi. Dyrekcja Parku mieści się w niewielkiej, nadmorskiej wiosce Sigri. Geopark stanowi część większego obszaru nazwanego „Skamieniały Las – Zachodni Półwysep Lesbos”, ze względu na duże wartości ekologiczne należące-go do sieci Natura 2000. Jest to jeden z najważniejszych w całej Grecji obszarów specjalnej ochrony ptaków (SPA).

Budowa geologiczna i jednostki fizycznogeograficzne wyspyGłówną rolę w powstaniu i ukształtowaniu wyspy odegra-

ły ruchy fałdowe orogenezy alpejskiej na granicy bloków tektonicznych pontyjskiego i egejskiego oraz aktywność wulkaniczna trwająca na tym obszarze od późnego eocenu do końca pliocenu. W plejstocenie wyspa była częścią pół-wyspu Azji Mniejszej, od którego oddzielona została w ho-locenie wskutek zmian poziomu oceanu światowego. Poło-żona jest na azjatyckim szelfie kontynentalnym, w odległości ok. 10 km od wybrzeży Turcji.

Pod względem geologicznym Lesbos zbudowana jest z

Fig. 1. Schematyczna mapa geograficzna Lesbos, źródło: materiały promocyjne Muzeum Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu na Lesbos • Map of the Lesvos island, source: promotional materials of Natural History Museum of the Lesvos Petrified Forest

Fig. 2. Tablica upamiętniająca przyłączenie geoparku „Skamieniały Las na Lesbos” do Światowej Sieci Geoparków UNESCO, fot. P. Migoń • Plaque commemorating the inclusion of the Geopark Petri-fied Forest of Lesvos into the UNESCO Global Geoparks Network, phot. P. Migoń

49


trzech kompleksów skalnych: autochtonicznego i dwóch al-lochtonicznych. Kompleks autochtoniczny zbudowany jest z formacji permsko-triasowych, złożonych z metapiaskowców, kwarcytów i fyllitów. Kompleksy allochtoniczne, nasunięte na autochtony, reprezentują pozostałości sekwencji ofiolitowej i składają się z alpejskich i przedalpejskich skał zasadowych i ultrazasadowych oraz skał metamorficznych (amfibolitów, serpentynitów). Na nich zalegają skały wulkaniczne oraz neogeńskie osady morskie i jeziorne.

Na Lesbos można wyróżnić cztery prowincje fizycznogeo-graficzne:- południowo-wschodnią, zdominowaną przez łańcuch masy-

wu Olimpu, który w najwyższym punkcie osiąga 968 m n.p.m., zbudowaną głównie z kompleksu autochtonicznego;

- tektoniczny basen Zatoki Kalloni, wypełniony osadami paleogenu i neogenu,

- centralny region górski wraz z łańcuchem głównych ośrod-ków wulkanicznych wyspy, który zaczyna się na zachód od Zatoki Kalloni i sięga do północnych wybrzeży wyspy, z drugim pod względem wysokości szczytem Lepetimnos (967 m n.p.m.), zbudowany z neogeńskich skał wulkanicz-nych;

- pagórkowatą część zachodnią, pokrytą formacjami piro-klastycznymi, wyróżniającą się nieregularnymi szczytami osiągającymi wysokość 600 m n.p.m. i intensywną erozją

(Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).Można zatem zauważyć, że w krajobrazie wyspy dominu-

ją wyżyny i grzbiety górskie. Obszary nizinne występują jedynie w sąsiedztwie zatok Kalloni i Gera oraz w pobliżu miejscowości Eressos.

Park Skamieniałego Lasu

Park położony jest na obszarze zwanym Bali Alonia, na południowych stokach góry Ordimnos i zajmuje powierzch-nię ok. 28,6 ha (Fig. 3). Przeważają tu piroklastyczne skały z wczesnego miocenu. Odwiedzający mogą obserwować kolej-ne poziomy warstw piroklastycznych, a także zawarte w nich bloki lawy i fragmenty pumeksu.

Powstanie Skamieniałego Lasu jest ściśle związane z in-tensywną aktywnością wulkaniczną, jaka miała miejsce na tym obszarze 20 milionów lat temu. Tutejsze wzgórza poroś-nięte były gęstym lasem, w skład którego wchodziły sekwo-je, dęby, sosny, cyprysy, wawrzyny i lipy. Wskutek erupcji wulkanicznych duże ilości popiołu wulkanicznego i pumek-su dostawały się do atmosfery. Następnie osadzały się na powierzchni gruntu, tworząc warstwy, które z kolei sukce-sywnie pokrywały las, izolując go ostatecznie od czynników atmosferycznych. Każda erupcja wulkanu powodowała od-kładanie się kolejnych warstw popiołu. W tym samym czasie

Fig. 3. Park Skamieniałego Lasu, fot. K. Kozina • The Petrified Forest Park, phot. K. Kozina

50

tworzyły się osady spływów błotnych – tzw. laharów. Inten-sywne opady deszczu, następujące po erupcjach, mieszały się z popiołem wulkanicznym, osadzanym na stokach gór, w konsekwencji uruchamiając wielkie spływy błotne. Prze-mieszczały się one w dół zboczy, a ich depozycja następowa-ła na ówcześnie zalesionych obszarach (Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).

Również spływ wód powierzchniowych przyczynił się do powstania bardziej miąższych pokładów materiału wulka-nicznego. Zawierają one zaokrąglone fragmenty skał wulka-nicznych i odłamki skamieniałych pni drzew. Zaokrąglone kształty skał wskazują na długą drogę transportu fluwialne-go, jaką przebył materiał wulkaniczny, zanim został zdepo-nowany na niższych wysokościach.

Na skutek aktywności wulkanicznej gorące roztwory krzemionki przenikały przez materiał piroklastyczny pokry-wający drzewa powodując ich impregnację. W ten sposób wytworzyły się doskonałe warunki dla przebiegu procesów fosylizacji. Morfologiczne cechy pni drzew, jak słoje roczne-go przyrostu oraz wewnętrzna struktura drewna, czy też li-ście, gałęzie i owoce, zostały bardzo dobrze zakonserwowa-ne. Duża ilość skamieniałych pni zachowanych w skałach piroklastycznych w pozycji stojącej wraz z nienaruszonym systemem korzeniowym dowodzi, że zostały one sfosylizo-wane w ich naturalnym położeniu. Dzięki temu Skamieniały Las na Lesbos reprezentuje kompletnie autochtoniczny eko-system. Jest on drugim co do wielkości skamieniałym lasem na świecie (największy tego typu kompleks znajduje się w Arizonie, w USA). To pomnik przyrody i historii naturalnej stanowiący unikat w skali światowej, dostarczający cennych informacji o historii geologicznej obszaru.

Wśród skamieniałej roślinności wyróżnić możemy dwie grupy: rośliny subtropikalne, jak wawrzyn, cynamon, orzech włoski, których pokrewne gatunki spotykane są w lasach południowo-wschodniej Azji oraz rośliny preferujące niższe temperatury, jak sekwoja, dąb, sosna, klon i topola.

Obszar Parku jest ogrodzony, a w jego obrębie wyznaczo-no szlaki umożliwiające zwiedzającym podziwianie skamie-niałych okazów. Park posiada własny parking, zaś tuż przy wejściu znajduje się kawiarnia, z której można podziwiać krajobraz Skamieniałego Lasu. Na szlakach stworzone zo-stały zadaszone miejsca z ławkami do odpoczynku, stano-

wiące jednocześnie panoramiczne punkty widokowe. Trasy oznaczone są kolorami, a poszczególne stanowiska i skamie-niałości ponumerowane, co ułatwia odnalezienie opisu dane-go obiektu w przewodniku wydanym przez Muzeum Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu.

Przez obszar Parku przebiegają cztery szlaki tematyczne (Fig.4):- Szlak numer 1 (czerwony), noszący nazwę „Odkrywanie

Skamieniałego Lasu”, to krótka, 300-metrowej długości ścieżka rozpoczynająca się przy wejściu do Parku. Stanowi ona wstęp do dalszego penetrowania obszaru. Wzdłuż niej odwiedzający spotykają pierwsze okazy stojących i leżących skamieniałych pni sekwoi, sosny i innych drzew iglastych. Na trasie znajduje się 17 skamieniałości i jeden punkt wi-dokowy. Główną atrakcją szlaku czerwonego jest najdłuż-szy, leżący, skamieniały pień sekwoi (Fig. 5) o długości 20-metów. Do jednego z najbardziej charakterystycznych odkryć na trasie tego szlaku należy również skamieniały pień sosny z rodziny Protopinaceae (1,5 m wysokości, 4,20 m w obwodzie), zachowany w oryginalnej pozycji (Fig. 6). Posiada doskonale zakonserwowaną strukturę zewnętrzną i wewnętrzną (w tym duże słoje rocznego przyrostu). System korzeniowy w pełnym stadium rozwoju przy podstawie pnia wskazuje na autochtoniczne pochodzenie Skamieniałego

Fig. 4. Plan Parku Skamieniały Las, fot. E. M. Welc • Sketch map of the Petrified Forest Park, phot. E. M. Welc

Fig. 5. Najdłuższy (20 m) leżący pień prymitywnej formy sekwoi,fot. P. Migoń • The longest (20m) tree trunk of a primitive form of sequoia, phot. P. Migoń


51

Lasu, co czyni to miejsce unikatem. Ciekawym odkryciem jest również bliźniaczy pień sosny (1,40 m wysokości i 4 m obwodu), rozgałęziający się z jednego systemu korzeniowe-go (Fig. 7). Na pniu obserwować można zmienną kolory-stykę i wyraźne pierścienie wzrostu. Jest to jedno z pierw-szych odkryć na terenie Parku (Zouros, Velitzelos, 2007). Koniec trasy czerwonej jest jednocześnie początkiem trzech pozostałych ścieżek, wzdłuż których zgromadzone są naj-ciekawsze skamieniałości.

- Szlak numer 2 (żółty), nazywany „Odkrywaniem historii Skamieniałego Lasu”, ma długość 1121 m i prezentuje skamieniałości odsłonięte w ciągu ostatnich lat, głównie stojące pnie drzew iglastych.

- Szlak numer 3 (zielony), pod nazwą „Spacer przez las sek-woi”, ma 2100 m długości i jest najdłuższą ścieżką tema-tyczną na terenie Parku (Fig. 8). Obejmuje najwyższe sto-jące drzewa oraz pnie drzew iglastych. To właśnie na tej trasie znajduje się najbardziej charakterystyczny dla parku, skamieniały stojący pień sekwoi o wysokości 4,5 m i obwo-dzie 3,7 m (Fig. 9), z bardzo dobrze zachowaną powierzch-nią zewnętrzną, dzięki czemu bardziej sprawia wrażenie prawdziwego, starego drzewa niż skamieniałości. Został on odsłonięty wskutek erozji skał wulkanicznych. Na trasie szlaku zielonego znajduje się również największy znany na świecie, stojący, skamieniały, kolorowy pień o wysokości 7.02 m i średnicy 8.58 m (Fig. 10). Widoczny u podstawy system korzeniowy dowodzi, że został on odsłonięty w oryginalnym położeniu. Przed procesem petryfikacji drze-wo mogło osiągać wysokość ponad 100 m. Pień należy do przodków sekwoi, której współczesny gatunek porasta za-chodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych (Kalifornia i Oregon), gdzie warunki klimatyczne sprzyjają rozwojowi tych roślin (Zouros, Velitzelos, 2007).

- Szlak numer 4 (niebieski), zwany „Spacerem przez Las Kopalnych Roślin Iglastych”, ma długość 556 m. Szlak prezentuje sfosylizowane pnie pierwotnych drzew igla-stych. Jest on niezwykle ważny z naukowego punktu wi-dzenia, gdyż właśnie w jego obrębie prof. E. Velitzelos

Fig. 6. Pień sosny, odkryty w jego oryginalnym położeniu z dobrze zachowanym systemem korzeniowym, fot. E. M. Welc • Pine trunk discovered in its original position with well-preserved root system, phot. E. M. Welc

Fig. 7. Bliźniaczy skamieniały pień sosny rozgałęziony z jednego systemu korzeniowego, fot. K. Kozina • Twin petrified pine trunks branching out from a single root system, phot. K. Kozina

Fig. 8. Widok na szlak numer 3 z największymi skamieniałymi pniami drzew iglastych, fot. K. Kozina • View of No.3 trail with the largest petrified conifer trunks, phot. K. Kozina

zidentyfikował nowy gatunek „paleo” sosny (Zouros, Velitzelos, 2007).

Park SigriPark Sigri, o powierzchni 3 ha, znajduje się obok Muzeum

Historii Naturalnej (Fig. 11). Najcenniejszym odkryciem dokonanym tu dzięki pracom wykopaliskowym, są skamie-niałe systemy korzeniowe ośmiu drzew w pełnym stadium rozwoju i w dobrym stanie zachowania. Odkryto tu także szesnaście skamieniałych pni stojących w naturalnych pozy-cjach. Park Sigri posiada wielką uniwersalną wartość, również ze względu na znajdujące się na jego obszarze wulkaniczne formacje skalne. Dostarczają one cennych informacji o hi-storii geologicznej obszaru. Ścieżka o długości 343 metrów łączy główne obiekty Parku, a liczne, pojedyncze skamienia-łe pnie pochodzące z okolic Sigri posiadają cechy interesują-ce z punktu widzenia nauki i geoochrony i zostały zgroma-dzone tu w celu ich konserwacji (Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).


52

Park PlakaPark Plaka, położony 700 m na południe od Sigri, zajmu-

je powierzchnię 7 ha. Jego atrakcję stanowią skamieniałości drzew lądowych, znajdujące się aktualnie tuż przy brzegu morza lub pod wodą. Znaleziono tu liczne skamieniałe pnie zarówno w pozycji stojącej jak i leżącej, zachowane wraz z nienaruszonym systemem korzeniowym. Teren parku Plaka należał niegdyś do strefy lasu szerokolistnego, uważanego za wskaźnik obszarów położonych na niewielkiej wysokości nad poziomem morza. Możliwe, że dzięki temu zdeponowa-ne tu formacje piroklastyczne charakteryzują się dużą miąż-szością mimo sporej odległości od centrów wulkanicznych (Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007). To właśnie tu znajduje się najszerszy skamieniały pień drzewa szerokolist-nego o obwodzie 13,7 m i rozbudowanym systemie korzenio-wym. Bardzo licznie występują skamieniałości liści i owoców. Obszar Parku Plaka został w 2000 r. przyznany Muzeum Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu na Lesbos. Część skamieniałości, podobnie jak w przypadku Parku Sigri, umieszczona jest pod specjalnymi dachami (Fig. 12), w celu zabezpieczenia przed niekorzystnym oddziaływaniem wa-runków atmosferycznych, głównie deszczu i nadmiernego promieniowania słonecznego.

Park jest dobrze zagospodarowany turystycznie. Na jego terenie wytyczono oznakowane szlaki, umieszczono ławki stanowiące miejsce odpoczynku, skąd rozpościerają się piękne widoki na morze (Fig. 13), jest także punkt z napoja-mi i przekąskami.

W strefie przybrzeżnej Parku wskutek erozyjnej działal-ności fal morskich spod otaczających go skał został odsłonię-ty pień o długości 14 metrów, obecnie częściowo zanurzony w morzu (Fig. 14). Doskonale zachowały jego cechy morfo-logiczne. Panoramę wybrzeża dopełniają klify (Fig. 15) z rozwiniętymi w ich obrębie formacjami „tafoni” różnej wiel-kości – strukturami o kształcie niszy, powstającymi w róż-nych typach skał, najczęściej w granitach, piaskowcach, wapieniach i tufach na skutek wietrzenia. W parku Plaka można podziwiać ich tufową odmianę (Fig. 16).

Fig. 9. Najbardziej charakterystyczny skamieniały pień w Parku Skamieniały Las na Lesbos, fot. K. Kozina • The most characteri-stic of standing petrified trunks in the Petrified Forest of Lesvos, phot. K. Kozina

Fig. 10. Dr Nickolas Zouros, dyrektor Muzeum Historii Naturalnej „Skamieniałego Lasu na Lesbos” przy największym na świecie stojącym skamieniałym pniu, fot. E. M. Welc • Dr Nickolas Zouros, Director of the Natural History Museum of the Lesvos Petrified Forest in front of the largest standing petrified trunk known in the world, phot. E. M. Welc

Fig. 11. Park Sigri, fot. P. Migoń • The Sigri Park, phot. P. Migoń


53

Fig. 16. „Tafoni” na wybrzeżu w zachodniej części Parku Plaka w Sigri fot. P. Migoń • The “tafoni” in the coastline of the western part of the Plaka Park in Sigri, phot. P. Migoń

Fig. 15. Wybrzeże klifowe niedaleko Parku Plaka i wioski Sigri, fot. E. M. Welc • Cliff coast near the Plaka Park and Sigri village, phot. E. M. Welc

Fig. 14. Częściowo zanurzony w morzu leżący pień o długości 14m, fot. P. Migoń • Fallen petrified trunk some 14m long, the larger part of which submerged in the sea, phot. P. Migoń

Fig. 13. Miejsce do odpoczynku w Parku Plaka z widokiem pa-noramicznym, fot. K. Kozina • An outlook in the Plaka Park with panoramic view, phot. K. Kozina

Fig. 12. Park Plaka, ochrona skamieniałości przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, fot. P. Migoń • The Plaka Park, protection of fossils against unfavorable atmospheric conditions, phot. P. Migoń


54

Wysepka NisiopiZ Sigri można popłynąć łodzią na niewielka wysepkę

Nisiopi, gdzie skamieniałe pnie odsłaniają się z warstw skal-nych zarówno w wodzie jak i na lądzie. Po zachodniej stronie wysepki ciągły ruch fal wypreparował z osadów gigantycz-ne skamieniałe drzewa iglaste, będące protoplastami współ-czesnych sekwoi. W morzu tuż pod powierzchnią lustra wody zobaczyć można dziesiątki skamieniałych, błyszczących, kolorowych kłód. Intensywne ruchy tektoniczne, jakie miały miejsce na tym obszarze, odzwierciedlają się dziesiątkami uskoków na powierzchni wysepki i na stromych klifach, świadcząc o jej niedawnym oddzieleniu się od reszty Lesbos (Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).

Szlaki trekkingoweJedną z inicjatyw podjętych przez geopark „Skamieniały

Las” było wytyczenie tzw. Ścieżek Lawy. Są to szlaki piesze łączące interesujące miejsca w zachodniej części Lesbos. Umożliwiają odwiedzającym zapoznanie się z różnorodnymi przejawami działalności wulkanicznej w tej części wyspy, od głównych wulkanów po okazy ze Skamieniałego Lasu. Informacji na temat oglądanych form i procesów odpowie-dzialnych za ich powstanie dostarczają starannie przygoto-wane panele informacyjne (Fig. 17). Dodatkowo co 500 m ustawione są znaki informacyjne. Dla turystów przygotowa-no miejsca do odpoczynku, położone w pobliżu szczególnie ciekawych stanowisk np. skamieniałych pni, kraterów wul-kanicznych, głównych uskoków itp. Szlaki zaczynają się w kilku różnych punktach wzdłuż głównej drogi prowadzącej z Mytilene do Sigri.

Pierwszy z nich, prowadzący od Monastyru Ipsilou przez Skamieniały Las do Sigri i dalej do Eressos ma długość ok. 25 km i łączy najciekawsze stanowiska ze skamieniałościami, umiejscowione w scenerii wulkanicznego krajobrazu. Posia-da trzy punkty startowe: w Parku Skamieniałego Lasu, w miejscowości Eressos i w wiosce Sigri, przy Muzeum Histo-rii Naturalnej, umożliwiające przejście pełnej pętli, bądź poszczególnych odcinków. Podczas wędrówki zaobserwować

można robiące duże wrażenie obiekty geologiczne, takie jak warstwy popiołu wulkanicznego, skupiska skał piroklastycz-nych czy kratery i kominy wulkaniczne (Kontis, 2001; Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).

Drugi szlak, o długości ok. 5 km, prowadzi wzdłuż wy-brzeża, łącząc miejscowość Gavathas ze skamieniałymi stanowiskami w Lapsarnie poprzez osadę Ligeri. Na szlaku występuje duża koncentracja skamieniałych pni, o których informują panele. Szlak ma ogromne znaczenie ze względu na przedstawiane walory naukowe oraz unikatowe pozosta-łości skamieniałych roślin Występujące tu wulkaniczne formacje skalne dostarczają informacji o ewolucji geologicz-nej regionu (Kontis, 2001).

Muzeum Historii Naturalnej „Skamieniały Las na Lesbos”

Geopark „Skamieniały Las” na greckiej wyspie Lesbos od 1985 roku ma status pomnika przyrody nieożywionej, a na jego obszarze prowadzone są nieustanne badania naukowe, studia nad nowo odkrywanymi obiektami, ciągłe zabiegi kon-serwatorskie oraz działania zmierzające do coraz lepszej ochrony obszaru parku. W celu skoordynowania tychże czyn-ności oraz mając na względzie potrzebę promocji geoparku i edukację w zakresie jego dziedzictwa geologicznego, w 1994 roku mocą decyzji greckiego parlamentu powołano do istnie-nia Muzeum Historii Naturalnej Geoparku „Skamieniały Las”. Budynek, który powstał dzięki środkom finansowym z Unii Europejskiej i wsparciu greckiego rządu, wraz z otaczającym go obszarem około 1,6 km2, znajduje się obecnie pod auspicja-mi Ministerstwa Kultury. Obszar pod budowę kompleksu został podarowany muzeum przez społeczność lokalną Sigri, niewielkiej miejscowości leżącej na północno-zachodnim wybrzeżu wyspy w obrębie geoparku. Przy budowie komplek-su muzealnego wykorzystano szary tuf wulkaniczny – materiał lokalny, charakterystyczny dla tutejszej architektury. Kształt budynków, przestrzenny i prosty, wtapia się w krajobraz nie zakłócając jego harmonii i stanowi doskonałą scenerię dla zgromadzonych przed głównym wejściem skamieniałych eksponatów (Zouros, Velitzelos, 2007).

Fig. 17. Panel informacyjny wzdłuż Ścieżki Lawy, fot. E. M. Welc • Information panel along the Lava Path, phot. E. M. Welc

Fig. 18. Budynek Muzeum Historii Naturalnej “Skamieniały Las na Lesbos”, fot. P. Migoń • Building of the Natural History Museum of the Petrified Forest of Lesvos, phot. P. Migoń.


55

W samym budynku muzeum (Fig. 18) znajduje się całe zaplecze niezbędne do prowadzenia badań, konserwacji i ochrony obiektów zgromadzonych na obszarze geoparku, ale przede wszystkim stałe i czasowe wystawy muzealne, służące edukacji i promocji parku. Na część wystawową składa się sala „Skamieniały Las”, gdzie poczynając od przedstawienia pierwszych ziemskich jednokomórkowców, datowanych na 3,5 miliarda lat, poprzez zaprezentowanie kolejnych, ważnych etapów w rozwoju żywych organizmów dochodzimy do wyjaśnienia procesów odpowiedzialnych za narodziny skamieniałego lasu. Dalej prezentowane są sfosy-lizowane szczątki około 40 różnych gatunków roślin znale-zionych w zachodniej części wyspy (Fig. 19). Skamieniałe pnie drzew, konary, gałązki, liście i ich odciski, owoce jak również całe systemy korzeniowe doskonale prezentują się na tle plansz z ich graficznymi odzwierciedleniami (Fig. 20). Gatunki takie jak palma, cynamon, wawrzyn, lipa i buk oraz przedstawiciele drzew iglastych jak cis, cyprys czy sekwoja to tylko wybrane przykłady z licznej grupy roślin prezentowanych na wystawie. Dodatkowo znajduje się tam pierwszy odkryty okaz zwierzęcia zamieszkującego ówczesny las. Jest to ska-mieniała żuchwa przodka słonia Predinotherium bavaricum, datowana na około 20 milionów lat. Znalezisko to stanowi jedną z najstarszych skamieniałości kręgowców w Grecji i jest również rzadkością w Europie. Jest to także pierwszy dowód przemawiający za równoczesną obecnością tego rzadkiego gatunku zarówno na terenach Afryki, jak i Europy.

Druga część stałej ekspozycji muzealnej – „Ewolucja Regionu Egejskiego” obejmuje 20 milionów lat geologicznej historii basenu egejskiego i prezentuje najważniejsze procesy i zjawiska odpowiedzialne m.in. za powstanie skamieniałego lasu na Lesbos. W przypadku bardziej spektakularnych zdarzeń, jak ruch płyt tektonicznych, subdukcja płyty afry-kańskiej pod europejską i rozwój aktywności wulkanicznej w rejonie Morza Egejskiego, do ich prezentacji wykorzysta-no modele przestrzenne. Zgromadzono tu również bogatą kolekcję skał wulkanicznych, dzięki którym odwiedzający lepiej mogą zrozumieć specyfikę procesów zachodzących w

Fig. 19. Fragment stałej wystawy „Skamieniały Las”, fot. E. M. Welc • Permanent exhibition “The petrified Forest Hall”, phot. E. M. Welc

Fig. 20. Skamieniałe pnie drzew różnych gatunków – sala muzealna, oprowadza Ilias Valiakos, fot. E. M. Welc • Petrified tree trunks of various species – museum hall, Ilias Valiakos guiding, phot. E. M. Welc

Fig. 22. Sklep muzealny, fot. P. Migoń • The Museum shop, phot. P. Migoń

Fig. 21. Fragment wystawy „Ewolucja Regionu Egejskiego”, fot. K. Kozina. • “The Evolution of the Aegean” exhibition hall, phot. K. Kozina


56

rejonach aktywności wulkanicznej (Fig. 21). Cała wystawa ma za zadanie uzmysłowić odwiedzającym, że procesy geo-logiczne, które doprowadziły do powstania Skamieniałego Lasu, zachodzą na Ziemi przez cały czas jej historii.

Na terenie muzeum zorganizowano również audiowizu-alną wystawę „Skamieniały Las: Pompeje w świecie roślin”, która przedstawia geodynamiczne procesy odpowiedzialne za powstanie skamieniałości. Druga tego typu prezentacja opowiada historię dzisiejszych ekosystemów i wspaniałego bogactwa bioróżnorodności rejonu wysp Morza Egejskiego. Ta ostatnia została przygotowana dzięki naukowemu wspar-ciu Uniwersytetu Egejskiego.

Ciekawym elementem jest pokój audiowizualny, w którym z myślą szczególnie o dzieciach zainstalowano urządzenia elektroniczne i różnego rodzaju makiety, dzięki którym mali turyści mogą np. wcielić się w kambryjskiego trylobita i poznając jego środowisko życia, przespacerować się w czasie geologicznym.

W skład muzeum wchodzą sale wystawowe, sala konfe-rencyjna z zapleczem audiowizualnym i sprzętem do obsłu-gi tłumaczeń symultanicznych, biblioteka, pomieszczenia administracyjne, laboratoria i magazyny. Niewielki sklep muzealny (Fig. 22) umożliwia zakup pamiątek, a poza odle-wami skamieniałych liści, pamiątkami ściśle związanymi z muzeum czy lokalnym rękodziełem ludowym można nabyć również ciekawe pozycje literatury popularnonaukowej w kilku językach. W muzealnej kawiarni można skosztować wyrobów lokalnej kuchni. W skład muzeum wchodzi również amfiteatr mogący pomieścić 400 osób oraz dom gościnny wybudowany z myślą o naukowcach współpracujących z muzeum i geoparkiem.

Struktura administracyjna i zarządzanieMuzeum Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu na Les-

bos czynnie uczestniczyło w tworzeniu Europejskiej Sieci Geoparków i w roku 2000 stało się jednym z jej założycieli. W roku 2001 muzeum zostało uhonorowane nagrodą The Eurosite Management Award za fachowe zarządzanie jed-nostką, a w roku 2004 wraz z całym geoparkiem zostało włączone do Globalnej Sieci Geoparków, utworzonej pod patronatem UNESCO.

Od początku swego istnienia muzeum jest jednostką pań-stwową typu „non-profit”, nadzorowaną przez Ministerstwo Kultury. Jednostką zarządza dyrektor oraz rada administra-cyjna, składająca się z 7 członków, reprezentantów dziedzin nauki związanych z charakterem geoparku oraz przedstawi-cieli lokalnych społeczności. Dyrektorem muzeum jest Ni-ckolas Zouros (Fig. 10), profesor Wydziału Geografii na Uniwersytecie Egejskim i obecny główny koordynator Euro-pejskiej Sieci Geoparków. Głównym celem muzeum jest prowadzenie badań, promocja, prezentacja, konserwacja, ochrona i właściwe użytkowanie geoparku „Skamieniały Las”. Oprócz tego muzeum realizuje zadania zainicjowane przez radę administracyjną, od badań i promocji elementów historii geologicznej regionu poczynając, poprzez ochronę georóżnorodności, bioróżnorodności, biotopów i geotopów

oraz środowiska naturalnego, na pracach nad ekonomicznym i kulturalnym rozwojem regionu kończąc.

Programy edukacyjneGłównym zadaniem Muzeum Historii Naturalnej jest

edukacja dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie wartości ekologicznych geoparku. Dlatego też poza stałymi i czaso-wymi wystawami muzeum przygotowało dla odwiedzających liczne prezentacje publiczne i specjalne programy edukacyj-ne dostosowane do ich wieku i zainteresowań. Dzieci w wieku szkolnym mogą na przykład wcielać się w paleontolo-gów i uczestniczyć w odkrywaniu skamieniałego pnia, lub też dzięki specjalnie przygotowanym grom plenerowym poznać i zrozumień procesy, które doprowadziły do powsta-nia Skamieniałego Lasu. Młodzież może czynnie uczestni-czyć w procesie konserwacji skamieniałości, natomiast dla dorosłych, szczególnie dla grup zorganizowanych, istnieje możliwość przygotowania specjalistycznych programów, obejmujących zarówno prezentacje multimedialne w sali konferencyjnej, jak i wycieczki terenowe w obręb geoparku. Muzeum współpracuje z uniwersytetami i studentami w ra-mach badań naukowych prowadzonych w obrębie parku, organizuje liczne konferencje i spotkania naukowe.

Szczególny rodzaj działalności edukacyjnej muzeum prowadzi poprzez Centrum Treningu Profesjonalnego, któ-rego programy skierowane są do mieszkańców wyspy. Ich głównym celem jest przeciwdziałanie bezrobociu, zaofero-wanie młodym ludziom możliwości pracy dla geoparku i muzeum oraz wsparcie lokalnych inicjatyw społecznych w zakresie rozwoju turystyki, rolnictwa, małych przedsię-biorstw usługowych itp.

Każdego roku, w ramach ożywienia lokalnej kultury mu-zeum organizuje lub wspiera szeroką gamę wystaw czasowych i różnorodnych wydarzeń kulturalnych promujących lokalne i międzynarodowe talenty. Są to między innymi wystawy fotograficzne, wydarzenia muzyczne, teatralne czy filmowe, prezentacje książek czy wreszcie wieczory poetyckie.

Badania i inicjatywy społeczneMuzeum prowadzi i nadzoruje szeroki wachlarz badań

naukowych z zakresu paleobotaniki i paleontologii, struktur geologicznych i geodynamicznego rozwoju regionu Egejskie-go, środowiska naturalnego i współczesnych ekosystemów, geotopów, georóżnorodności i geoochrony oraz promocji na-turalnego i kulturowego dziedzictwa. Metodyka działań, którą podjęto w celu ochrony skamieniałości to kartowanie, odsłanianie i zabezpieczanie skamieniałych szczątków roślin oraz ich konserwacja. Kartowanie polega na określaniu do-kładnego położenia szczątków skamieniałych roślin (głównie drzew) na mapach w skali 1: 5000 oraz przygotowywaniu map geoparku z zaznaczonymi obszarami występowania skamie-niałości i terenami chronionymi. Wykopaliska, prowadzone nieprzerwanie od 1997 roku pozwoliły na zaprezentowanie społeczności naukowej ważnych znalezisk i na publikację opisujących je artykułów w wielu krajowych i międzynarodo-wych periodykach naukowych (Zouros, Velitzelos, 2007).


57

Priorytetem w prowadzonych pracach jest przede wszystkim gromadzenie danych poszerzających obecną wiedzę o skamie-niałym ekosystemie. Szczególną wagę przykłada się do działań konserwatorskich i rekonstrukcji skamieniałości. Muzeum posiada w pełni wyposażone do tego celu laboratorium oraz odpowiednich fachowców, którzy prowadzą konserwację za-równo w pomieszczeniach jak i w plenerze (Fig. 23).

Władze muzeum podjęły inicjatywę społeczną: Geoparki: Idealne miejsce dla rozwoju turystyki alternatywnej i aktyw-ności edukacyjnej w wiejskich regionach Europy, której głównym zadaniem jest współpraca europejskich geoparków w zakresie rozwoju geoturystyki w rejonach wiejskich. Ma się to odbywać poprzez promocję zorganizowanych wycie-czek turystycznych, wymianę doświadczeń i wprowadzanie nowych metod dla zrównoważonego rozwoju. W ramach tego programu geoparki wspierają udział lokalnych społeczności w ochronie dziedzictwa naturalnego, współpracę z lokalny-mi przedsiębiorstwami i promocję regionalnych produktów. Muzeum na Lesbos współpracuje z ośmioma z czternastu działających na wyspie Stowarzyszeń Kobiecej Przedsiębior-czości, które produkują i promują wyroby regionalne, głów-nie słodycze, przetwory i makarony (Fig. 24). W okresie wzmożonego ruchu turystycznego zatrudnia również perso-nel dodatkowy, rekrutujący się z mieszkańców wyspy, prze-prowadzając wcześniej odpowiednie szkolenia i kursy. Po-wyższy program obejmuje także wymianę personelu oraz powierzonych zadań i projektów pomiędzy geoparkami, rozwój działalności edukacyjnej skierowanej do szkół i uni-wersytetów, a także rozwój działalności promocyjnej poprzez

organizację imprezy Tydzień dla Geoparków, organizację festiwali agroturystycznych czy uczestnictwo w targach tu-rystycznych.

Muzeum bierze udział w kilku europejskich projektach badawczych, obejmujących zagadnienia geologiczne, prob-lematykę zrównoważonego rozwoju oraz mechanizmy pro-mocji i zarządzania geoparkami.

Jako centrum badawcze, muzeum jest organizatorem wielu wydarzeń naukowych, jak spotkania, kursy, warsztaty czy konferencje naukowe, przede wszystkim z zakresu geotury-styki i geoparków. Przykładem może tu być tegoroczny (2007) międzynarodowy kurs Geopark management and Geotourism oraz warsztaty Geomorphosites, Geoparks and Geotourism, w których uczestniczyli przedstawiciele 10 państw Europy, a także goście z Meksyku i Wenezueli (Fig. 25).

Centrum Informacji o Muzeum Historii Naturalnej „Skamieniały Las”W 2005 roku muzeum zdecydowało się na otwarcie Cen-

trum Informacji w głównym mieście na Lesbos – Mytilene. Przyjeżdżający na Lesbos turyści mogą znaleźć tu informa-cje o geoparku i Muzeum Historii Naturalnej, o sieci geopar-ków w Europie oraz o innych pomnikach przyrody nieoży-wionej na wyspie i w regionie egejskim. Głównym zadaniem centrum jest zachęcenie turystów od odwiedzenia geoparku. Można znaleźć tu publikacje dotyczące parku i muzeum, mapki dojazdowe, a także zapoznać się z działaniami na rzecz promocji geoturystyki w Europie.

Fig. 23. Pracownia konserwatorska – przygotowane do renowacji fragmenty skamieniałego pnia, fot. K. Kozina • Conservation laboratory – fragments of a petrified tree trunk, phot. K. Kozina


58

Dostępność komunikacyjnaNa Lesbos najłatwiej dostać się samolotem z Aten (kilka

połączeń dziennie obsługiwanych przez dwie linie lotnicze) lub Salonik (kilka lotów tygodniowo), ewentualnie promem z Pireusu lub Salonik. W okresie letnim na wyspę latają także samoloty czarterowe z większych miast europejskich. Z portu lotniczego w głównym mieście wyspy Mytilene dojazd samochodem do Sigri zajmuje ok. 1,5-2 godziny. Są również połączenia autobusowe (kilka kursów dziennie). Trasa przecina wszystkie jednostki fizycznogeograficzne wyspy. Znaczna jej część prowadzi atrakcyjną krajobrazowo Ścieżką Lawy, wzdłuż której podziwiać można formacje wulkaniczne, m.in. okazałe kaldery i fantazyjne kształty odsłoniętego materiału piroklastycznego, wypreparowane ze zboczy głębokich dolin rzecznych.

PodsumowanieZe względu na wartości naukowe geopark „Skamieniały

Las na Lesbos” obejmuje niezwykle cenne i unikatowe na skalę światową dziedzictwo geologiczne. Jego utworzenie pozwoliło nie tylko na lepszą ochronę wartości przyrodni-czych tego miejsca, ale także w ogromny sposób wpłynęło na rewitalizację gospodarki na Lesbos i aktywizację miej-scowej ludności, zwłaszcza na wsi. Działające na wyspie Stowarzyszenia Przedsiębiorczości Kobiecej są tego najlep-szym przykładem. Polityka zrównoważonego rozwoju, bę-

dąca jednym z priorytetów cechujących geoparki, w odnie-sieniu do Skamieniałego Lasu sprawdza się bardzo dobrze i przynosi pozytywne efekty. W odróżnieniu od innych regio-nów Grecji młodzi ludzie nie uciekają masowo z wyspy do Aten i Salonik, lecz wielu z nich wiąże swoją przyszłość właśnie z Lesbos, która jeszcze nie tak dawno borykała się z poważnymi problemami gospodarczymi i demograficznymi. Prowadzona z dużym zaangażowaniem przez pracowników geoparku promocja walorów Skamieniałego Lasu wraz z miejscami naturalnego piękna, siedliskami ptaków, dzikim, wulkanicznym krajobrazem, a także zabytkami kultury, tradycyjnymi wioskami i regionalnymi produktami czyni to miejsce naprawdę wyjątkowym i wartym odwiedzenia.

Autorki składają serdeczne podziękowania dr hab. Piotro-wi Migoniowi, prof. UWr. za udostępnienie zdjęć.

Kontakt:Natural History Museum of the Lesvos Petrified ForestSigri, Lesvos isl. GR – 811 12www.petrifiedforest.gre-mail: [email protected]

Mytilene Information Center17, 8th Noemvriou & Papayianni str.GR – 811 00 Mytilene

Fig. 24. Stowarzyszenie Kobiecej Przedsiębiorczości z Mesotopos – współpracownicy geoparku, fot. K. Kozina • The Agrotouristic Women Cooperative of Mesotopos – a Lesvos Geopark collaborator, phot. K. Kozina

Fig. 25. Uczestniczy międzynarodowego kursu „Geopark manage-ment and Geotourism” (wrzesień 2007) w geoparku Skamieniały Las, fot. E. M. Welc • Participants of the international Intensive Course “Geopark management and Geotourism” (September 2007) in The Lesvos Petrified Forest Geopark, phot. E. M. Welc

Summary

Petrified Forest of Lesvos – a unique geopark and its impact on sustainable

development of the rural areas.

Katarzyna Kozina, Ewa Małgorzata Welc Lesvos is the third largest Greek island located in the NE

part of the Aegean Sea and covers an area of 1630 square

kilometres (Fig.1). The most valuable treasure of the island is the Petrified Forest, located in the NW part of Lesvos, in Bali Alonia area, on southern slopes of the Odymnos Moun-tain.

The intense volcanic activity of Eastern Aegean region during the late Oligocene – middle Miocene created the vol-canic centres in the central part of the island. Volcanic erup-tions produced lava, pyroclastic materials and volcanic ash, which buried the vegetation of the area: sequoias, pines, cy-


59

presses, oaks, laurels, limes. The rapid burial of tree trunks, branches and leaves led to their isolation from external at-mospheric conditions. Simultaneously, hot solutions contain-ing silicon dioxide penetrated and impregnated the volcanic materials that covered the tree trunks. The fossilisation was perfect due to favourable environmental conditions. There-fore, morphological characteristics of the tree trunks such as annual rings, barkers, as well as the internal structure of the wood, are all perfectly preserved.

The erosion of volcanic rocks has revealed impressive standing and collapsed tree trunks up to 20 meters long and up to 3 meters diameter. The large number of standing petri-fied trunks with their root systems intact and in full develop-ment proves that these trees were petrified in their original position. This natural monument enables one to learn about the geological history of the Aegean basin in the last 20 ma.

The Petrified Forest of Lesvos, covering an area over 15,000 ha, is the larger of two major petrified forests in the world. Due to its universal value (geological, environmental, pale-ontological) and unique character it has been declared as a Protected Natural Monument in 1985. In 2000 it has been incorporated into European Geoparks. In February 2004, UNESCO recognized the contribution of the Petrified Forest of Lesvos to geoconservation issues and included it in the UNESCO Global Geoparks Network (Fig. 2), along with all European Geoparks Network members.

The forest comprised gigantic trees similar to those of the Sequoia family found today on the North American continent as well as pines, oaks, conifers and cinnamon trees. For the sake of its great ecological value, a part of western Lesvos features in the list of the “Natura 2000” areas of Greece under the name “Petrified Forest – Western Peninsula of Lesvos”.

The Petrified Forest of Lesvos park (Fig. 3) offers four thematic trails (Fig. 4). Along the red trail (no.1), entitled “Discovering the Petrified Forest”, visitors make their first encounter with the unique beauty of the park and meet the first petrified tree trunks. Here is the 20-meters-long, lying, petrified coniferous trunk, a primitive form of recent sequoia (Fig. 5). To the most interesting excavations along this trail belongs also a petrified pine trunk with well-preserved wood structures and a root system (Fig. 6) and twin pine trunk which branched out from a single root system (Fig. 7). Yellow trail (no.2), called “Unearthing the History of the Petrified Forest”, includes major excavation sites which have been opened in last years. This trail tells the visitors mostly about creation history of the Petrified Forest. Along the green trail (no.3), entitled “Walking through the Sequoia Forest”, visitors can see the tallest standing trunks (Fig. 8). There is one of the most impressive, standing petrified trunk, 4.50 m high and 3.70 m in circumference, with well-preserved outer sur-face (Fig. 9). This trail includes also the most characteristic tree remnant in the park, the largest standing petrified tree trunk known in the world, with well-preserved lower part (Fig. 10). It is 7.02 m height and has the circumference of 8.58 m. The blue trail (no.4), called “Walking through the Protopi-naceae Forest” has a big scientific value due to the petrified remains of the predecessors of today’s pine trees.

The Geopark area includes also three smaller compounds. One of them is the Sigri Park (Fig. 11), where the visitors can see the petrified root systems of eight trunks, which were found well-preserved and in the full stage of development. There have been also sixteen petrified trunks standing in their original position excavated here. This is the site where a number of petrified trunks from the wider area around Sigri are preserved. The second site, the Plaka Park (Fig. 12), which is located 700 meters south of the Sigri, covers marine and coastal sections with petrified remains of standing and fallen petrified trunks. One of them has a diameter of 14.5 m. There are numerous standing trunks with intact root systems. Some of fossils are protected under the roof against unfavourable atmospheric conditions. In the park area there are rest points with panoramic view (Fig. 13). There is also a fallen petrified trunk of an angiosperm tree, the larger part of which extends beneath the sea surface (Fig. 14). This trunk is 14 m long and preserves all morphological features. Erosion washed away the surrounding volcanic rocks and, thus, the tree was ex-posed. On the coast near the Plaka Park visitors can observe cliffs (Fig. 15) with “tafoni” (Fig. 16) – characteristic erosion formations, created originating from diversified weathering of the rock. The third site, the Nissiopi islet, is an area with hundreds of petrified, colourful, lying and standing logs. On the west side of the islet there have been exposed giant coni-fers and angiosperms.

The region of the Geopark offers also two hiking trails called “Lava Paths” that connect different sites of interest throughout the western peninsula of the island and that run from the main volcanoes to the Petrified Forest. These are marked every 500 meters with special wooden information panels (Fig. 17) de-scribing the different volcanic structures and overlooks.

The Natural History Museum of the Petrified Forest of Lesvos was established in 1994 to study, research, promote, preserve and conserve the unique Petrified Forest of Lesvos. The building of museum came into existence thanks to the financial support from the European Union and Greek Gov-ernment, and together with area of almost 1.6 square kilome-tres is under the auspices of the Ministry of Culture. The land was granted by the Community of Sigri, the small village on the north-western coast of the Lesvos. The museum is built of grey lava fragments, which is the typical local building material. All necessary facilities for investigation, conserva-tion, protection and exhibition of fossils as well as administra-tive rooms are located in the building (Fig. 18). It is simple in design and its architecture respects the natural environment and sets the scene for petrified exhibits collected in front of the main entrance. Permanent exhibition areas, temporary exhibit halls, a conference room, an audio – visual centre, foyer, café, museum shop (Fig. 22) and library are open to visitors. The open-air amphitheatre is used for cultural events and the new guesthouse allows to invite foreign scientists for research sessions. The Petrified Forest Hall exhibition present the life from first single-cell organisms 3.5 Ga old through the following stages of flora and fauna development to the formation of the Petrified Forest (Fig. 19). All petrified objects are displayed in front of large-sized pictorial depictions of the plants they represent (Fig. 20). Besides the evolution of


60

life, visitors can see here the first proof of the existence of animals in the Petrified Forest. The example – dinothere (Predinotherium bavaricum) – a trunked ancestor of the el-ephant is dated at 20 ma being one of the oldest vertebrate fossils in Greece. The Evolution of the Aegean Hall presents the 20-ma-long geological history of the Aegean basin, high-lighting geological phenomena and processes that contrib-uted to the formation the Petrified Forest. The impressive examples of volcanic rocks (Fig. 21) and formations, have been collected to show complicated geology of the region. The exhibition reminds visitors that the geological processes which formed the Petrified Forest are still active. The mu-seum also offers the audiovisual presentations Petrified For-est: The Pompeii of the Plants and Biodiversity of the North-ern Aegean which present geodynamic phenomena and recent ecosystems as well as the wonderful natural wealth of the Northern Aegean islands. Children are especially invited to the audio-visual room where they can use a variety of de-vices to play with geological processes and phenomena.

The museum was the founding member of the European Geopark Network in 2000 and in 2001 it was awarded the Eurosite Management Award for effective management of the Lesvos Petrified Forest.

The Museum is a legal, non-profit entity that belongs to the Greek state and is supervised by the Minister of Culture. It is managed by an Administrative Council, consisting of seven members, and the Director – Nickolas Zouros (Fig. 10), a professor at the Department of Geography at the Aegean University and the main co-ordinator of the European Ge-opark Network. The aim of the museum is “the study, re-search, promotion, exhibition, maintenance, protection and any suitable usage of the Petrified Forest of Lesvos” and more specific aims are defined by the Administrative Council. An important objective for the museum is education of children and adults about the ecological value of the Petrified Forest’s protected area, its fauna and flora. Visitors can enjoy a wide range of educational activities such as excavation of petrified trunk and its conservation. Museum also runs joint research projects with universities and individual students. The Mu-seum is active in the following research areas: mapping, ex-cavations and conservation (Fig. 23). It takes part in the

growth of geotourism in rural regions by the promotion of common tourist package tours, the exchange of know-how and the application of new methods for the promotion of sustainable growth. At the same time, the participation of local communities in the conservation of their natural herit-age is promoted through the relationship between the Ge-oparks and local organizations, like the Women Cooperatives (Fig. 24), for the promotion of local products. The museum participates in international research projects concerning geology, sustainable development and mechanisms of geopark management and promotion. As a scientific centre it organ-izes scientific conferences and meetings, promoting and supporting the geological heritage. It also shares knowledge with other countries during courses and workshops, like e.g. Intensive Course “Geopark management and Geotourism” and Workshop “Geomorphosites, Geoparks and Geotourism”, run in 2007 which gathered students and scientists from 10 European countries (Fig. 25) in order discuss problems of geotourism development in Europe. Guests from Mexico and Venezuela were also present.

In 2005 the museum opened the Information Centre of the Natural History Museum of the Lesvos Petrified Forest in Mytilene – the main city of the Lesvos island. Visitors can find here information on the Petrified Forest, the natural monuments of Lesvos and the Aegean, activities at the Mu-seum and parks as well as receive information on the members of the European Geopark Network and on the UNESCO Global Geopark Network. A variety of publications concern-ing the geopark is available along with information on efforts to promote geotourism on the European level.

The Lesvos Petrified Forest Park protects the world unique geological heritage. Its establishment allowed not only for better protection of natural values but also significantly in-fluenced the revitalization of the economy of Lesvos and the activation of the local communities, particularly in the rural areas. Promotion of the values of the Petrified Forest to-gether with sites of natural beauty, birds habitats, the wild volcanic landscape as well as cultural monuments, tradi-tional villages and regional products, is one of the best exam-ples of sustainable development, which is one of the main priorities of geopark idea.

Literatura (References)Kontis E., 2001. Northwestern Lesvos Geopark – The lava paths: Infrastru-

cture for alternative tourism. Sigri – Lesvos 2nd European Geoparks Network Meeting 3rd-7th October 2001. s. 146 – 153.

Koziol B. & Koziol M., 2001. Petrified Forest of Lesvos. The European Geoparks, 1: 18.

Zouros N., 2001. The Petrified Forest of Lesvos – Greece: Principles and problems for a sustainable management. Sigri – Lesvos 2nd European Geoparks Network Meeting 3rd-7th October 2001. s. 45 – 63.

Zouros N., Valiakos K., Gribilakos G. & Labaki O., 2005. Plaka Pterified Forest in Western Lesvos – Greece. New tools on fossil site conservation and creation of a new visiting area. Geotourism development and visitors management in the Lesvos Petrified Forest Geopark. European Geoparks Magazine. Issue 3: 19.

Zouros N. & Velitzelos E., 2007. Guide to the Lesvos Petrified Forest Park. Lesvos, 136 pp.

Strony internetowe:http://www.petrifiedforest.grhttp://www.lesvosmuseum.grhttp://www.europeangeoparks.org


61

Roadside Geology of... – czyli jak najłatwiej zwiedzać geoturystyczne atrakcje Ameryki Północnej

Roadside Geology of... – how to easy visit the geoturist sights of Northern America

Jarosław MajkaZakład Mineralogii, Petrografii i Geochemii,

Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakówe-mail: [email protected]

W latach siedemdziesiątych XX wieku na rynku amery-kańskim ukazał się pierwszy z przewodników geoturytycz-nych, który zapoczątkował zawierającą obecnie 24 tomy serię „Roadside Geology of ...”. W tomach tej serii znajdziemy opisy atrakcji geoturystycznych stanów bądź regionów geo-graficznych USA i Kandy. Seria „Roadside Geology” napisa-na jest językiem niezwykle przystępnym, przez profesjonal-nych geologów. Tak forma pozwala dotrzeć do szerokiego grona odbiorców, będących nie koniecznie geologami, a chcą-cych poznać geologię danego regionu USA czy Kanady.

W ramach serii ukazały się dotychczas Roadside Geolgy of: Alaska, Arizona, Northern and Central California, Sout-hern California, Colorado, Death Valley & Owens Valley, Great Smoky Mountains, Hawaii, Idaho, Illinois, Indiana, Louisianna, Maine, Massachustets, Montana, Nebraska, New Mexico, Central Nevada, Vermont and New Hampshire, New Mexico, New York, Oregon, Pennsylvania, South Dakota, Texas, Utah, Virginia, Washington, Wisconsin, Wyoming, Yellowstone. Każda z książek rozpoczyna się krótkim wpro-wadzeniem dotyczącym geologii historycznej i regionalnej opisywanego regionu, a także krótko traktuje o najpospolit-szych minerałach i skałach, jakie czytelnik może napotkać podczas planowanych wycieczek. Czytelnik dowiaduje się z tych rozdziałów o tym jak rozróżnić od siebie minerały i skały oraz jakie dzieje geologiczne owe minerały i skały przechodziły. Wszystko odnoszone jest do załączonych tabe-li stratygraficznej i mapy geologicznej, odpowiadających opisywanemu terenowi. Ponadto czytelnik może dowiedzieć się o czynnikach geomorfologicznych, kształtujących w hi-storii geologicznej, aktualnie obserwowany krajobraz.

Jako że od lat w Ameryce Północnej najpopularniejszym środkiem lokomocji jest samochód, przewodniki opowiadają o geologii i krajobrazie widzianym zza szyb auta czytelnika, a zdecydowana większość interesujących punktów geotury-stycznych znajduje się nie dalej niż 10 minut spacerem od drogi. Takie zwiedzanie geoturystyczne Ameryki Północnej zdeterminowane jest nie tylko wrodzoną miłością Ameryka-nów do poruszania się jedynie przy użyciu aut bądź motocy-kli. Ważnym aspektem są, bowiem sprawy własności grun-tów. Nie zawsze da się podejść do odsłonięć bądź odkrywek geologicznych umiejscowionych na gruntach prywatnych. W związku z tym autorzy serii trafnie obrali jako punkty godne zwiedzenia przekopy dróg oraz odsłonięcia znajdujące się blisko parkingów. Nie oznacza to oczywiście, iż zalecają zwiedzać jedynie takie miejsca. Oczywistym jest, iż autorzy

nie pomijają w swych przewodnikach tak spektakularnych atrakcji geoturystycznych jak Wielki Kanion czy Park Yel-lowstone. Natomiast, jak sądzę, każdy wie, iż chcąc dokład-nie rozpoznać geologię dane regionu, należy odwiedzać również mniej spektakularne, aczkolwiek zdecydowanie ciekawe miejsca.

Wszystkie przewodniki zostały wydane w formacie 6 na 9 cali i nie przekraczają 300 stron, co powoduje, iż są fak-tycznie bardzo poręczne i nie zabierają wiele miejsca w pod-ręcznym bagażu. Przewodniki są obszernie ilustrowane czytelnymi figurami i czarno-białymi zdjęciami. Brak kolo-rowych zdjęć uzasadniony jest ceną wydawnictwa nieprze-kraczającą ok. 20 dolarów za tom.


62

Wycieczki geoturystyczne opisane w przewodnikach stanowią oddzielne rozdziały i oznaczone są numerami dróg przebiegających przez interesujący czytelnika rejon. Są to zarówno drogi szybkiego ruchu (interstate), drogi typu kra-jowego czy też zwykłe drogi lokalne.

Każda z wycieczek zaplanowana jest na jeden dzień, przy czym warto zauważyć, że plan wycieczki nigdy nie jest prze-sadzony. Wycieczki generalnie mają charakter tematyczny, przez co niekiedy pewne odcinki dróg pokrywają się w kilku zaplanowanych trasach. Do każdej z tras dołączone są zdjęcia, szkice i uproszczone mapy geologiczne.

Autor miał przyjemność korzystać z przewodnika “Road-side Geology of Vermont and New Hampshire”. Oba stany, których nazwy zawarte są w tytule, leżą niemalże w całości na terenie Appallachów. W przewodniku tym w niezwykle

Summary

Roadside Geology of... - how to easy visit the geoturist sights of Northern America

Jarosław Majka

The „Roadside Geology of...” is the American series of geoturist guidebooks. It contains 24 different volumes which describe geoturist sights of the USA or some regions in Canada. All of the books are written by professional geolo-gists, but mostly for amateurs who would like to learn some-thing more about the geology of the chosen region. Each book includes short introduction about historical and regional geol-ogy, geomorphology of described region and also description

interesujący, a zarazem profesjonalny sposób opisana jest zawiła historia geologicznych tych gór. Poszczególne trasy proponowane przez Bradforda B. Van Divera są doskonałymi jednodniowymi tematycznymi wycieczkami geologicznymi po okolicy. Po odbyciu już kilku proponowanych przez auto-ra przewodnika tras, czytelnik-turysta zupełnie innym okiem patrzy na otaczający go krajobraz. Nadmienić należy, iż w tak obfitujących w atrakcje geoturystyczne krajach jak Stany Zjednoczone czy Kanada, trudno jest zareklamować Appal-lachy stanów Vermont i New Hampshire. Autorowi tego temu jednak udało się to uczynić, o czym swiadczyć może fakt, iż w przygotowaniu znajduje się kolejna edycja tej pozycji.

Wszystkim udającym się do Ameryki Północnej, z chęcią przyjemnego poznawania tamtejszej geologii, gorąco polecam przewodniki z serii “Roadside Geology of...”.

of minerals which occur there. Every chapter of the guidebook is accompanying by numerous maps, photographs and dia-grams. Most of the trips described in guidebooks are one day car trips. The trip-stops are located just near the road or very close to parking lots. Relatively low price of the books and over mentioned advantages do the „Roadside Geology” series a very useful tool for getting knowledge about the geoturist sights of Northern America.

Roadside Geology of... – czyli jak najłatwiej zwiedzać geoturystyczne atrakcje Ameryki Północnej

63

www.agh.edu.pl

Kształcimy w dobrych kierunkach

Akademia Górniczo-Hutniczaim. Stanisława Staszica w Krakowie

kierunkiautomatyka i robotyka

budownictwoelektronika i telekomunikacja

elektrotechnikaenergetyka

fizyka technicznageodezja i kartografia

górnictwo i geologiainformatyka

informatyka stosowanainżynieria biomedycznainżynieria materiałowa

inżynieria środowiskamatematyka

mechanika i budowa maszynmetalurgia

ochrona środowiskaodlewnictwo

socjologiatechnologia chemiczna

zarządzanie i inżynieria produkcjizarządzanie i marketing

nasze zalety600 laboratoriów, a wśród nich:najnowocześniejsze w Polscestudenckie laboratorium grafikikomputerowej i sala komputerowa dla niewidzących

nowoczesna gigabitowa siećkomputerowa i bezprzewodowa sieć WiFi(zasięg na kampus i miasteczko studenckie)

Cyfronet (jedno z największych centrów obliczeniowych w Europie)

Centrum Doskonałości E-learning

staże, praktyki i praca dla studentów

współpraca z 60 uczelniami z 45 krajów(m.in.: USA, Japonii)

współpraca z wieloma firmami(m.in.: IBM, Valeo, Comarch, MotorolaL.G. Philips, RWE Power AG, Lafarge,Comex, Delphi, Siemens, KGHM,Polkomtel SA)

wysokie stypendia i pomoc socjalna dla studentów

koła naukowe, kluby sportowe,stowarzyszenia, radio

Miasteczko Studenckie (największykampus studencki w Polsce)

Wydział prowadzi rekrutację na studia stacjonarne, niestacjonarne: I STOPNIA (INŻYNIERSKIE)II STOPNIA (MAGISTERSKIE)Studia stacjonarne prowadzone są w Krakowie, studia niestacjonarne w Krakowie oraz w Zamiejscowych

Ośrodkach Dydaktycznych w Limanowej i Bolesławcu. Absolwenci Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska otrzymują dyplomy magistra inżyniera jednej z 17 specjalności prowadzonych obecnie na Wydziale w ramach studiów stacjonarnych i niestacjonarnych.

STUDIA STACJONARNEGórnictwo i Geologia

Specjalności: Geofizyka poszukiwawcza, Geoinformatyka, Geologia i prospekcja złóż, Geologia naf-towa, Geoturystyka, Gospodarowanie i zarządzanie środowiskiem geologicznym, Hydrogeologia, Geologia inżynierska, Kamień i kamieniarstwo w architekturze i budownictwie, Mineralogia i geochemia stosowana

Inżynieria ŚrodowiskaSpecjalności: Geofizyka środowiska, Geologia i geochemia środowiska, Ochrona wód i geotechnika środowiska, Odnawialne źródła energii

Ochrona ŚrodowiskaSpecjalność: Ochrona przyrody nieożywionej

Informatyka StosowanaSpecjalności: Modelowanie i systemy informatyczne w geofizyce, Oprogramowania i bazy danych w geologii

STUDIA NIESTACJONARNE I STOPNIA (INŻYNIERSKIE)Górnictwo i Geologia

Specjalności: Geologia naftowa, Geologia i prospekcja złóż, Geologia górnicza, Geologia inżynierska, Geoturystyka

Inżynieria ŚrodowiskaSpecjalności: Geofizyka środowiska, Odnawialne źródła energii

Informatyka StosowanaSpecjalności: Oprogramowanie i bazy danych w geologii

STUDIA NIESTACJONARNE II STOPNIA (MAGISTERSKIE) Górnictwo i geologia

Specjalność: Geologia i prospekcja złóż, GeoturystykaInżynieria Środowiska (bez specjalności)

Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska

Akademia Górniczo-Hutniczaim. Stanisława Staszica w Krakowie

Dziekanat:al. Mickiewicza 3030-059 KrakówPawilon A-0tel. (012) 617 23 51fax (012) 633 29 36e-mail: [email protected]:www.geol.agh.edu.pl

Rekrutacja na studia stacjonarne na Wydział Geologii, Geofizyki i Ochro-ny Środowiska AGH kwalifikuje uczniów, którzy wybrali na maturze jeden z przedmiotów: matematyka, fizyka, chemia, informatyka oraz od roku 2007/08 również geografia i biologia.

Documents

Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo ...geoturystyka.pl/public/upload/czasopismo/9.pdf · Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo) i ich udostępnienie