ZHVILLIMET E FUNDIT POLITIKE, Stand-By EKONOMIKE …siteresources.worldbank.org/INTKOSOVO/Resources/120514_RKS... · ekonomike dhe për të përmirësuar perspektivat e punësimit

ZHVILLIMET E FUNDIT POLITIKE,

EKONOMIKE DHE SEKTORIALE

Zhvillimet Politike

Kosova sht kandidat potencial pr antarsim n Bashkimin Evropian (BE). Procesi i integrimit deri m tani i penguar nga njohja jo-unanime e pavarsis s Kosovs nga vendet antare t BE-s ka marr nj shtytje t fuqishme n fillim t vitit 2012 nga marrveshjet e arritura n bisedimet e ndrmjetsuara nga BE me Serbin pr menaxhimin e integruar t kufirit dhe prfaqsimin e Kosovs me fusnot n forumet rajonale. Ky kompromis me fusnot duhet ti mundsoj Komisionit Evropian (KE) t vendos marrdhnie kontraktuale me Kosovn dhe kshtu, t marr hapat e par n Procesin e Stabilizim-Asociimit. Paralelisht, KE ka hapur dialogun e liberalizimit t vizave, ndrkoh q Grupi Drejtues Ndrkombtar u pajtua pr t'i dhn fund pavarsis s mbikqyrur t Kosovs deri n fund t vitit 2012.

shtja e pazgjidhur e statusit mbetet nj penges kye n arritjen e objektivave t prgjithshme t integrimit politik dhe zhvillimit socio-ekonomik. Q nga marsi i vitit 2012, 89 vende e kan pranuar pavarsin e Kosovs, duke prfshir 22 shtete antare t BE-s. Megjithat, Serbia vazhdon t konsideroj territorin e Kosovs si nj entitet t qeverisur nga OKB-ja brenda territorit t saj sovran. Aktualisht, antarsimi n OKB duket nj perspektiv e pamundur, duke pasur parasysh se Kosovn e kan njohur vetm tre nga pes antart e prhershm t Kshillit t Sigurimit t OKB-s dhe m pak se shumica e krkuar e dy t tretave t 193 shteteve antare t OKB-s t prfaqsuara n Asamblen e Prgjithshme. Pas eskalimit t dhunshm t znks s provokuar nga vulat doganore t tregtis me Serbin gjat gjysms s dyt t vitit 2011, statusi i pjess veriore t Kosovs sht vn prsri n agjendn (gjeo-)politike, edhe pse pa nj perspektiv t qart pr nj zgjidhje politike s shpejti. Politikat Fiskale

Megjith rritjen e madhe t pagave n fillim t vitit 2011, Kosova ka arritur t ruaj financat publike n gjendje t mire dhe t mbroj hapsirn fiskale pr investime publike. Pasi

nj marrveshje financiare Stand-By e prkrahur nga FMN-ja devijoi n tremujorin e dyt t vitit 2011, pas rritjes s madhe t pagave t sektorit publik, Qeveria bri n prapakthim fiskal nn ombrelln e nj programi pa pages t monitoruar nga stafi i FMN-s dhe nj operacioni t prkrahjes s buxhetit t udhhequr nga Banka

Botrore, i cili mundsoi negoicimin nj marrveshje Stand-By t re (20-mujore, prej 107 milion ) n tremujorin e par t vitit 2012. Me nj deficit fiskal n fund t vitit 2011 prej m pak se 2 pr qind t BPV-s dhe borxh publik prej rreth 6 pr qind (Figura 1 dhe 2), ekonomia e Kosovs me euro e gjen veten mir brenda kritereve fiskale t Mastrihtit. N nj prpjekje pr ta mbrojtur kt tipar t fort t ekonomis s Kosovs, Qeveria e shqyrton miratimin e nj rregulli fiskal (q do t hartohet me asistencn e FMN-s).

Figura 1. Performanca fiskale 20092011

Burimet: Ministria e financave, dhe vlersimet e stafit t FMN dhe Banks Botrore.

Figura 2. Deficitet dhe borxhet

Burimet: Autoritetet kombtare; dhe vlersimet e stafit t FMN dhe Banks Botrore.

Kufizimet legjislative dhe t financimit prcaktojn kufijt nse qeveria mund t ndjek politika ekspansioniste fiskale. Pr t

2

parandaluar q borxhi publik t rritet n nivele t paqndrueshme, Kosova (i) miratoi nj ligj t borxhit publik q prcakton nj proporcion maksimal borxh publik - BPV prej 40 pr qind, dhe (ii) prcaktoi n Kushtetutn e saj q huamarrja e jashtme nga qeveria (duke prfshir kredit shum koncensionare t IDA-s) krkon ratifikimin parlamentar me nj shumic prej dy t tretave. Deri n fund t vitit 2011, borxhi publik ishte krejtsisht i jashtm. Pas prfundimit t prgatitjeve gjithprfshirse legjislative dhe institucionale, Ministria e Financave shiti, n tremujorin e par t vitit 2012, dy lshime prej nga 10 milion t bonove 3-mujore t thesarit pr bankat komerciale (likuide), t dyja me nj norm interesi t favorshme prej 3,5 pr qind. Politikat monetare dhe sektori financiar

Sektori bankar sht dshmuar elastik ndaj prkeqsimeve t mjedisit t jashtm - kryesisht si pasoj e parashikimeve konservative t tij dhe vendimeve pr kredidhnie duke mos rrezikuar para, gjat dhe pas krizs s fundit. Sistemi bankar kryesisht n pronsi t huaj ka mbetur i kapitalizuar mir, likuid, dhe fitimprurs gjat gjith ksaj periudhe. N vitin 2011, kosovart i kan besuar bankave 2,1 miliard n depozita (45 pr qind e BPV-s), ndrsa kan marr hua 17 miliard (36 pr qind t BPV-s) prej tyre. Ritmi i rritjes pr depozitat dhe kredit ishte i qndrueshm dhe n prgjithsi i shndetshm (Figura 3).

Figura 3. Kredit dhe depozitat, 20082011

Burimi: Banka Qendrore e Republiks s Kosovs (BQK), dhe vlersimet e stafit t Banks Botrore.

Bankat vendore jan prgjithsisht n gjendje t mir, likuide, dhe fitimprurse. Prkundr situats n vendet fqinje, proporcioni ndrmjet

kredive dhe depozitave nj faktor i rndsishm rreziku n nj mjedis ku sht shtrnguar likuiditeti ka mbetur konstant n rreth 85 pr qind t totalit t kredive, duke treguar gjendje t fuqishme t bilancit t bankave. N mnyr t ngjashme, nj pr qindje relativisht e ult e kredive me probleme (KP-t), q prfaqsojn 5,7 pr qind t totalit t kredive n dhjetor 2011 (q ka rn nga 5,9 pr qind nj vit m par), sht siguruar n nj norm prej 117 pr qind dhe, si i till, mund t absorbohet plotsisht nga vet sistemi bankar (Figura 4). Si rezultat, bankat kan qen n gjendje t rrisin fitimet e tyre, sipas informacionit t dhn nga Banka Qendrore e Republiks s Kosovs (BQK), nga 12,8 pr qind n krejt 37 milion n vitin 2011.

Figura 4. Indikatort e shndetit financiar

Burimet: Bankat qendrore prkatse t shteteve, dhe vlersimet e stafit t Banks Botrore.

BQK dhe Ministria e Financave e kan ruajtur fokusin e tyre n ruajtjen dhe forcimin e stabilitetit t sektorit bankar. Ndr reformat e tjera, (i) 46 milion nga depozitat e thesarit kan qen t rezervuara pr fondin pr ndihm emergjente t likuiditetit, (ii) sht themeluar nj Fond i Sigurimit t Depozitave dhe (iii) sht procesuar n Parlament nj ligj i ri mbi bankat, institucionet mikrofinanciare, dhe institucionet jo-bankare. Rritja dhe performanca e jashtme Rritja ekonomike e Kosovs ka qen e qndrueshme dhe n prgjithsi n norm m lart sesa ato n vendet fqinje (Figura 5). Normat mesatare t rritjes prej 4,7 (6,1) pr qind q nga viti 2008 (2001) i jan atribuuar kryesisht investimeve publike n rindrtimin e pas lufts, ndihms s donatorve, dhe drgesave. Struktura e

3

veant e ekonomis s Kosovs me lidhjet e kufizuara financiare dhe nj baz t vogl t eksportit nnkuptonte q, ngjashm me pasojat e krizs globale n 20082009, efektet edhe nga nj kriz potencialisht e prkeqsuar n zonn e euros mund t pritet t jen m pak t rnda se sa n vendet fqinje. Rrjedhat tjera q nuk krijojn borxh nga kosovart q jetojn n Gjermani dhe

Zvicr, si drgesat dhe investimet e huaja direkte (IHD-t) pritet t mbeten relativisht stabile. Hyrjet e IDH-ve - aktualisht mbulojn vetm rreth 40 pr qind t deficitit t llogaris rrjedhse (Figura 6), mund t rriten n horizontin afatmesm nse telekomunikacioni publik dhe/ose kompanit e energjis privatizohen dhe operacionet e tyre modernizohen. Fig. 5. Normat reale t rritjes s BPV, 20082011

Burimi: Banka Qendrore e Republiks s Kosovs, dhe vlersimet e stafit t Banks Botrore.

Fig. 6. Deficiti i llogaris rrjedhse dhe IHD-ve

Burimet: Vlersimet e stafit t FMN dhe Banks Botrore.

Modeli aktual i rritjes i Kosovs sht i paqndrueshm n afat t gjat. Rritja e aktiviteteve t sektorit privat dhe investimeve do t bhet gjithnj e m kritike pr t krijuar rritje ekonomike dhe pr t prmirsuar perspektivat e

punsimit dhe perspektivat e t ardhurave.

Prkundr nj progresi n vitet e fundit, baza prodhuese n ekonomin e Kosovs ka mbetur e ngusht. Eksportet e mallrave, pr shembull, jan rritur me ritm t gjall, nga nj mesatare prej 5,1 pr qind t BPV-s gjat 20072009 n 7,1 pr qind gjat 20102011. Megjithat, eksportet nuk kan arritur ende nj nivel q do t mjaftonte pr ta transformuar ekonomin dhe pr t vn kompanit n nj pozit pr t konkurruar me sukses n tregjet vendore dhe ndrkombtare. Duke reflektuar pengesat e infrastrukturs publike dhe kufizimet e klims s biznesit, mallrat e prodhuara n vend duke prfshir edhe n sektorin bujqsor ende nuk furnizohen me sasin dhe cilsin e nevojshme pr t konkurruar me sukses n tregun e brendshm. Si pasoj, importet jan rritur m shpejt se eksportet, duke rezultuar n nj deficit t llogaris rrjedhse q gradualisht zgjerohet n m shum se 20 pr qind t BPV-s n vitin 2011 (Figura 7), m i larti i dyti (pas Malit t Zi) n Ballkanin Perndimor.

Figura 7. Bilanci i pagesave, 20072011

Burimet: autoritetet e Kosovs; dhe vlersimet e stafit t FMN dhe Banks Botrore. Sundimi i ligjit dhe klima e bizneseve Pr t prmirsuar perspektivn e saj t rritjes, Kosova ka nevoj q t forcoj sundimin e ligjit dhe t prmirsoj klimn e biznesit. Kjo sht veanrisht e rndsishme pr nj ekonomi n euro me qasje t kufizuar apo fare pa qasje n instrumentet e politiks monetare dhe fiskale. Q nga gjysma e dyt t vitit 2011, Kosova ka br prparim t rndsishm n forcimin e kornizs ligjore baz dhe strukturave institucionale, me synimin pr t prforcuar themelet e nevojshme pr nj ekonomi funksionale tregu. Kto reforma pjesrisht t prkrahura nga projektet e

4

financuara nga Banka Botrore dhe nj operacion nga shum donator, i udhhequr nga Banka Botrore pr prkrahje buxhetit duhet t pasqyrohen n prmirsimin e indikatorve, deri m tash jo-impresionues t sundimit t ligjit dhe klims s bizneseve (Figura 8). Pavarsisht nga fakti se nj numr karakteristikash n mjedisin e prgjithshm t biznesit jan t favorshme n krahasim me fqinjt e saj (si tregu fleksibil i fuqis puntore, regjimi i hapur i tregtis, dhe sektori i shndetshm bankar), kapaciteti i dobt institucional, t drejtat e paqarta pronsore, dhe nj regjim i komplikuar dhe i fragmentuar i licencimit krijon pengesa pr aktivitetet formale t sektorit privat. Fig. 8. Sundimi i ligjit dhe klima e bizneseve

Burimet: Transparency International dhe Banka Botrore /IFC.

Figura 9. Nnkategorit e t brit biznes

Burimi: Banka Botrore dhe IFC.

Qeveria i ka br reformat pr prmirsimin e mjedisit t biznesit politika prioritare, me synim prmirsimin prve tjerash t rangimit t saj (117/183) n studimin e Banks Botrore T brit

biznes. Ndrsa, n nj numr fushash1, indikatort e klims pr investime jan m mir se mesatarja pr Ballkanin Perndimor dhe shtetet BE10+1 (Figura 9), kufizimet e tjera2 prbjn pengesa t konsiderueshme m t larta pr bizneset. N prgjigje t ksaj, nj grup punues i cili sht themeluar pr t koordinuar prpjekjet korresponduese pr reforma, ka sponsoruar amendamente n ligjet pr tregtin e brendshme dhe ka apeluar tek shoqrit tregtare pr t ulur koston e regjistrimit, thjeshtuar procedurat, eliminuar lejen e puns, si dhe pr t anashkaluar krkesat pr kapitalin themelues pr kompanit me prgjegjsi t kufizuar. T gjitha kto reforma jan ndrmarr pas dats prkatse t prerjes pr sondazhin e fundit t t brit biznes. Prve ksaj, qeveria ka marr masa pr t prshpejtuar regjistrimin e biznesit nprmjet themelimit t sporteleve one-stop shop. Varfria dhe papunsia

Me vlersime t BPV-s pr kok banori prej rreth 2,600 , Kosova sht nj nga vendet m t varfra n Evrop. Me gati 35 (12) pr qind t popullsis s saj prej 1,8 milionsh3 q jetojn me m pak se 1,55 (1,00) n dit, varfria sht e prhapur gjer. Megjithat, Kosova ka nj indeks relativisht t ult Gini dhe shprndarjen e shesht t konsumit. Nuk ekzistojn dallime t mdha ndrmjet varfris urbane dhe rurale, por ka dallime t dukshme rajonale. Varfria e skajshme sht n mnyr disproporcionale e lart n mesin e fmijve, t moshuarve, familjeve me antar me aftsi t kufizuara, familjeve me kryefamiljare grua, dhe familjeve t grupeve t caktuara etnike -minoriteteve (sidomos n bashksit e romve, ashkalive dhe egjiptasve). Si n shum vende t tjera, ka nj korrelacion t fort negativ ndrmjet arsimit dhe varfris.

Papunsia e prhapur dhe mungesa e vendeve cilsore t puns kan kontribuar pr varfri dhe pasiguri t t ardhurave. Me nj norm

1 Marrja e kredive, zgjidhja e pamundsis pr t paguar, pagesa e tatimeve, dhe regjistrimi i prons

2 Mbrojtja e investitorve, lejet e ndrtimit, fillimi i biznesit, zbatimi i kontratave, tregtia ndr-kufitare dhe sigurimi i rryms elektrike.

3 Censusi nga prilli 2011 zbuloi q numri i popullsis n Kosov (edhe kur shtohet numri i vlersuar i banorve n Kosovn veriore) sht m i vogl sesa sht vlersuar m hert, q rezulton n shifra t BPV-s pr kok banori m t larta sesa jan vlersuar m hert.

5

papunsie prej 45 pr qind dhe nj norm t ult punsimi (29 pr qind), Kosova ka rekordin m t dobt t punsimit n Evrop. Norma e pjesmarrjes s fuqis puntore prej 53-pr qind e Kosovs n mesin e popullats n mosh pune sht shum nn mesataren prej 65-pr qind t vlersuar pr vendet e prfaqsuara n Bankn Botrore nga rajoni i Evrops dhe Azis Qendrore (ECA). Mungesa e vendeve t puns ka pasoja direkte mbi t ardhurat (sigurin). Familjet me kryefamiljar t papun kan indikator t varfris s skajshme. Prve ksaj, shum familje me antar t rritur n pun t pasigurta apo t paqndrueshme jan nn nivelin e varfris, t varur nga ndrmarrje t vogla joformale q ofrojn punsim t pasigurt pr shumicn e t ardhurave t tyre.

Kushtet e vshtira t tregut t puns n Kosov kan qen veanrisht t rnda pr t rinjt dhe grat (duke kontribuar n rrezikun e nj radikalizimi politik). Vlersimet sugjerojn se papunsia n mesin e 15-25-vjearve tejkalon 75 pr qind. Cilsia prgjithsisht e dobt e sistemit t arsimit, e shoqruar me mundsit e kufizuara t punsimit, e bn t vshtir pr t rinjt q t hyjn n pun dhe ta mbajn at, me t rinjt q kan pasur sukses n gjetjen e vendit t puns duke u punsuar zakonisht n pozita q krkojn shkathtsi t pakta, dhe me produktivitet t ult, shpesh n sektorin joformal. Sipas t dhnave t ankets, rreth 20 pr qind e t rinjve t punsuar nuk kan kontrat pune, 37 pr qind nuk kishin t drejt pr pushim me pages, dhe 73 pr qind nuk ishin t regjistruar n sistemin e sigurimeve sociale. Me 56 pr qind, papunsia sht shum e lart n mesin e grave t Kosovs. Ka dallime t mdha n normat e punsimit femra/meshkuj, me

11 pr qind t grave dhe 68 t burrave n mosh pune q jan t punsuar. Sektori i energjis

Bizneset e konsiderojn furnizimin e pasigurt me energji elektrike si penges t madhe pr punn e tyre dhe si penges pr investimet dhe zgjerimin e biznesit. Krkesa pr energji ka qen n rritje t shpejt n Kosov gjat dekads s kaluar, me dallime t konsiderueshme n krkesn maksimale pr or dhe at sezonale (Figura 10). Konsumi i vrtet i energjis dhe krkesa maksimale jan rritur me m shum se 90 pr qind gjat vitit 2000-10, edhe pse

duke u kufizuar nga kufizimet e furnizimit dhe si pasoj ndrprerjet e shpeshta. Pjesa m e madhe e gjenerimit vendor t energjis elektrike n Kosov vjen nga dy termocentrale t vjetruara, joefikase (dhe shum ndotse) (TEC-et). Furnizimi shtes q arrin 5-17 pr qind t konsumit vjetor gjat dekads s kaluar, - ka ardhur nga importet e pasigurta (dhe prgjithsisht shum t shtrenjta) t energjis elektrike nga nj rajon q prgjithsisht nuk ka energji t mjaftueshme.

Si nnshkruese e Traktatit t Komunitetit t Energjis, Kosova sht e detyruar ta montoj njrin dhe ta rehabilitoj TEC tjetr deri n vitin 2017. Pr t trajtuar furnizimin me energji dhe sfidat mjedisore prkatse, qeveria n bashkpunim t ngusht me Bankn Botrore dhe partner tjer zhvillimor - ka zhvilluar nj strategji t shumanshme me qllim (i) mbylljen e TEC t vjetr deri n vitin 2017 dhe zvendsimin e tij me nj central t ri t energjis elektrike, t teknologjis s fundit dhe t operuar privatisht prej 600 MW, (ii) trheqjen e investimeve private pr t rehabilituar dhe prmirsuar TEC tjetr n prputhje me standardet mjedisore t BE-s, (iii) privatizimin e distribucionit t energjis elektrike, ndr t tjera pr t zvogluar humbjet teknike dhe komerciale, (iv) intensifikimin e inkasimit t pagesave dhe rritjen e tarifave deri n nivele q plotsisht jan n prputhje me kthimin e kostos, (v) trajtimin e shpejt t shtjeve t trashgimis mjedisore q lidhen me dy TEC-et, (vi) investimin e resurseve konsiderueshm m t mdha n efikasitetin e energjis dhe (vii) rritjen n maksimum t shfrytzimit t energjis s rinovueshme (t ujit, diellore, t ers, dhe gjeotermale).

Figura 10. Krkesa pr rrym n or 2010

6

Burimi: Banka Botrore (2012), Zhvillimet dhe vlersimi i opsioneve t furnizimit me rrym n Kosov.

Figura 11. Kombinimi i simuluar i energjis 20102025

Burimi: Banka Botrore (2012), Zhvillimi dhe vlersimi i opsioneve t furnizimit me rrym n Kosov. Disa studime t opsioneve t energjis n Kosov jan kryer gjat dekads s fundit. Kohet e fundit, Banka Botrore ka kryer nj studim t quajtur Zhvillimi dhe vlersimi i opsioneve t furnizimit me energji elektrike pr Kosovn pr t vlersuar mnyrat e plotsimit t nevojave t tanishme dhe t ardhshme pr energji dhe pr t balancuar kostot prkatse ekonomike, financiare dhe t mjedisit. Studimi gjeti se furnizimi me energji t besueshme me koston m t ult q do t plotsonte ngarkesn baz t Kosovs dhe krkesn maksimale sht nj kombinim i burimeve termike dhe t rinovueshme t energjis (Figura 11). Infrastruktura publike

Sistemi i transportit sht i pamjaftueshm pr nevojat e biznesit dhe t tregtis dhe jo n pajtim me standardet evropiane. Si nj vend i

mbyllur pa dalje n det, ekonomia e Kosovs sht e varur nga transporti rrugor i prshtatshm dhe integrimi i saj me rrjetet e vendeve fqinje. Aktualisht, shpenzimet pr transportimin e mallrave nga Kosova dhe n t jan ndr m t lartat n rajon dhe, prandaj, jan nj penges e madhe pr integrimin m t madh t tregtis dhe zhvillimin e bizneseve t orientuara kah eksporti. N kt kontekst, qeveria ka ndrmarr investime t mdha rrugore, veanrisht ndrtimi q sht n proces i nj autostrade prej 660 milion pr n Shqipri (dhe qasje n portet ndrkombtare) dhe planet pr nj tjetr rrug pr IRJ t Maqedonis, partneri m i madh tregtar i Kosovs. Brenda Kosovs, dendsia e rrjetit rrugor (3.3 km n 1,000 njerz) mbetet prapa mesatares s EAQ (8,6 km n 1,000 njerz) dhe cilsia sht e dobt pr shkak t ndrtimit t dobt dhe t mirmbajtjes joadekuate. Rrjeti hekurudhor sht n nj gjendje

pak m t mir, por vetm ngaq pr shkak t shfrytzimit t kufizuar t tij norma e prishjes ka qen relativisht m e ngadalt, megjith mirmbajtjen joadekuate.

Rrjeti i transportit urban sht duke treguar shenja t konsiderueshme t tendosjes. Popullsia e Prishtins sht dyfishuar gjat dekads s fundit. Vlersohen t jen rreth 80 000 automjete t regjistruara n qytet, dhe rreth 200 000 automjete q lvizin brenda kufijve komunal pr do dit pune t dhn. Ka nj munges t rnd t vendparkimit n qendr t qytetit. Prve ksaj, sistemi i transportit publik urban ofron nj shrbim t pasigurt, t cilsis s ult, dhe kushtet teknike t autobusve pavarsisht nse operohen nga kompanit private apo publike jan t dobta. Prve ksaj, autobust ndalojn kudo pr t marr udhtar, duke e keqsuar m tej trafikun e ngjeshur dhe kushtet e siguris n rrug. Nuk ka gjithashtu koordinim ndrmjet kompanive t ndryshme, nuk ka integrim t itinerarve, dhe nuk ka sistem t prbashkt t biletave ose informacionit.

Siguria rrugore mbetet nj problem i madh ekonomik dhe i shndetit publik. Gjat periudhs 20032005, ka pasur nj mesatare prej 8,633 aksidentesh (me nj mesatare prej 152 viktimash) n vit. Megjithat, kjo shifr errson faktin se numri i aksidenteve tregoi nj rritje t vazhdueshme gjat ksaj periudhe nga 5,416 aksidente n vitin 2003 n 13 917 aksidente n vitin 2005. Kjo tendenc pritet t vazhdoj me

7

rritjen e mtejshme n posedimin dhe shfrytzimin e makinave. Shkalla e vdekshmris pr 10.000 automjete me 9.5 - sht m shum se nnt her m e lart se n shtetet m t sigurta antare t BE-s. Pr m tepr, shifrat e aksidenteve t komunikacionit n Kosov ka gjasa se jan nnvlersuar, duke pasqyruar problemet universale t mosraportimit t t gjitha rasteve. Kostoja ekonomike e aksidenteve n trafikun rrugor sht vlersuar t arrij n rreth 1,2 pr qind t BPV-s. Mjedisi dhe uji

Ndotja e ajrit sht nj problem i rndsishm, veanrisht n zonat urbane t Kosovs. Burimet kryesore t ndotsve jan dioksidi i sulfurit (SO2), oksidi i azotit (NOx), ozoni (O3), plumbi (Pb), dioksidi i karbonit (CO2), grimcat n ajr (pluhuri), dhe dioksina. Cilsia e ajrit n ambient urban sht veanrisht e keqe n dhe rreth Prishtins, Obiliq, Drenas, dhe Mitrovic. Burimet kryesore t ndotjes prfshijn (i) aktivitetet e prodhimit t energjis dhe minierave, (ii) djegien e drurit dhe linjitit pr qllim t ngrohjes shtpiake, (iii) tymi dhe emetimi i substancave nga komplekset e mdha industriale, (iv) deponit pr mbeturinat urbane dhe industriale, dhe (v) emetimi i gazrave nga automobilat. Ndikimi kryesor n shndet nga ndotja e ajrit lidhet me nivelin e lart t grimcave. Gjat viteve 2010-11, prqendrimi mujor mesatar i grimcave n Prishtin luhatej ndrmjet 40 dhe 130 g/m3 dmth, pothuajse gjithmon mbi prqendrimin mesatar prej 40 g/m3 t prcaktuar nga BE-ja si i pranueshm pr shndetin e njeriut. Burimet kryesore t emetimit t grimcave t imta n Prishtin, Obiliq, si dhe Drenas jan termocentralet (Foto 1) dhe prdorimi shtpiak i ngrohjes me dru dhe qymyr gjat dimrit. Nivelet e larta t grimcave jan prgjegjse pr rritjen e vdekshmris nga smundjet e zemrs dhe mushkrive dhe kanceri i mushkrive (n rastet e ekspozimit afat-gjat), bronkiti kronik dhe smundjet e frymmarrjes, sidomos te fmijt.

Foto 1. Eksternalitetet e dukshme

Kosova ka burime t kufizuara t ujit, t ndara n katr bazene ujore kryesore. Burimet ujore n Kosov jan t kufizuara dhe t pamjaftueshme dhe duke pasur parasysh krkesn n rritje pr uj (q pasqyron zhvillimin urban, industrial dhe bujqsor) pritet q s shpejti t prfaqsojn nj faktor kufizues pr zhvillimin socio-ekonomik. Vetm rreth 70 deri 75 (50 deri 55) pr qind e popullsis ka furnizim me uj nga gypat (sht i lidhur me sistemet e kanalizimeve). T dhnat nga Instituti i Shndetit Publik tregojn se ndotja bakteriale (jo kimike) ndikon n cilsin e ujit t pijshm. Pjesa m e madhe e ktij kontaminimi bakterial (fekal) ndodh n sistemet e furnizimit me uj t qyteteve t vogla dhe zonave rurale, ku nj pjes e madhe e puseve dhe burimeve mendohet t jen t kontaminuara. Nuk ka fabrika t trajtimit t ujrave t zeza q funksionojn n Kosov, duke rritur edhe m shum sfidat e ndotjes s ujit.

Mungesa e masave adekuate pr mbrojtjen e mjedisit pati si rezultat ndikime serioze n mjedis nga aktivitetet e mparshme t xehetaris dhe prpunimit t mineraleve. Mbeturinat historike dhe aktuale industriale kan mbetur, me periudha t gjata kohore, brenda vendeve t prodhimit, zonave t magazinimit, dhe pikave t nxehta industriale. Aktivitetet n miniera dhe industri gjenerojn rreth 1,3 milion ton mbeturina (komerciale, t rrezikshme, dhe jo t rrezikshme), n vit, me mbeturinat e ngurta komunale q shtojn edhe 0,4 milion ton t tjera. Aktualisht, nuk ka aspak menaxhim t duhur t mbeturinave pr asnj lloj t mbeturinave qoft shtpiake, industriale ose (bio-) t rrezikshme. Kjo vlen pr mbeturinat aktuale dhe historike. Praktikat aktuale pr menaxhimin e mbeturinave, nse mbeten t pandryshuara, do t ojn n nivele t larta t ndotjes s ajrit dhe ujrave nntoksore, duke prfshir edhe prmes metanit apo gazit t deponive, dioksinave dhe

8

grimcave t imta (kur digjen). N prputhje me politikn komunale t menaxhimit t mbeturinave, IFC ka punuar n drejtim t koncesionimit t deponis n Prishtin, pr t ciln kan shprehur interes investitort privat.

Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor (MMPH) sht duke prgatitur nj azhurnim t Strategjis Kosovare t Mjedisit (SKM) dhe nj Plan Kombtar t Veprimit pr Mjedisin q e shoqron at (PKVM) pr periudhn 20112015. PKVM-ja do t prcaktoj objektivat mjedisore n mnyr q t mund t prmbushen krkesat e BE-s. N planin afatshkurtr, prqendrimi do t jet n zbatimin e legjislacionit ekzistues dhe vazhdimin e prpjekjeve pr t ndryshuar legjislacionin dhe institucionet. N kt kontekst, MMPH-ja synon integrimin e krkesave q lidhen me acquis communautaire n politikat zhvillimore sektoriale n ministrit prkatse t linjs. N afat m t gjat, SKM/PKVM do t prcaktoj qllimet dhe/ose strategjit pr (i) zvoglimin e ndotjes dhe zbutjen e degradimit mjedisor, (ii) ndalimin e aktiviteteve ekonomike q do t shkaktojn dm n shndetin e njeriut apo n mjedis, (iii) mbrojtjen e bio-diversitetit dhe ruajtjen e ekuilibrit ekologjik, (iv) shfrytzimin racional dhe t qndrueshm t burimeve natyrore, duke prfshir edhe tokn bujqsore dhe (v) mbrojtjen e peizazheve t vlefshme natyrore. Prve ksaj, PKVM do t identifikoj, llogaris koston, dhe t vendos prioritetet e investimeve t nevojshme n uj, cilsin e ajrit, menaxhimin e mbeturinave (prfshir mbetjet kimike), ruajtjen e biodiversitetit dhe zhvillimin e politikave t mjedisit. Zhvillimi rural

Kosova ka tok bujqsore t cilsis s lart. Bujqsia ka qen gjithmon nj sektor primar n ekonomin e Kosovs, por prjetoi rnie t shpejt gjat dhe pas konfliktit. Me rnien e prodhimit bujqsor, deficiti tregtar agro-ushqimor i Kosovs sht zgjeruar. Duke pasur parasysh fuqin puntore t mjaftueshme n Kosov pr pun bujqsore, afrsin dhe qasjen e lir n treg n Bashkimin Evropian, si dhe klimn relativisht t mir, Kosova duhet t ket prparsi relative n prodhimin e produkteve t hortikulturs dhe ato qumshtore me vler t lart. Toka bujqsore mesatare pr person sht rreth 0,150,18 ha pr banor, q sht m pak se gjysma e mesatares s

BE. Fragmentimi dhe madhsia e vogl e parcelave bujqsore sht nj problem pr t mbajtur produktet e duhura bujqsore dhe on n prodhimtari m t ult bujqsore dhe humbjet pasuese ekonomike. Kjo rndohet m tej nga konvertimi i vazhdueshm i toks t caktuar bujqsore n parcela banimi apo industriale. N vitin 2006, Kosova kishte prafrsisht 600 000 ndrtesa t t gjitha llojeve, nga t cilat 250 000 jan n zonat rurale.

Sektori i bujqsis kontribuon aktualisht rreth 12 pr qind t BPV-s dhe mundson rreth 35 pr qind t punsimit total. Me fuqin puntore relativisht t bollshme dhe t pashfrytzuar sa duhet, Kosova ka potencial konkurrues n sektorin e hortikulturs, d.m.th, prodhimin e frutave dhe perimeve, si dhe n nn-sektorin e blegtoris. Krkesa vendore pr produktet e hortikulturs dhe ato blegtorale pritet t rritet ndrsa rritet fuqia blerse. Gjat dekads s fundit, krkesa pr produktet e hortikulturs me vler t lart sht rritur m shum se n do kategori tjetr ushqimore. Megjithat, ndrsa ka potencial t madh pr rritjen dhe zgjerimin e produktivitetit n bujqsi, ky sektor prballet me disa sfida q po e ulin sasin dhe cilsin e prodhimit bujqsor dhe, kshtu, edhe konkurrencn n tregjet vendore dhe t huaja. Vshtirsit jan kryesisht pr shkak t strukturave t pafavorshme t fermave, teknologjive bujqsore dhe praktikave t vjetruara t menaxhimit t ferms, shfrytzimin nn-optimal t faktorve t prodhimit, infrastrukturn e dobt rurale, nj sistem rudimentar kshillimor rural, si dhe qasje t kufizuar n kredi dhe kapital pr investime. Importet bujqsore nga partnert tregtar t Kosovs, t cilt marrin subvencione pr prodhim dhe eksport, i vendosin bujqit e Kosovs n nj pozit konkurruese n disavantazh. Arsimi

Burimet njerzore t arsimuara n mnyr t duhur, dhe t pajisura me aftsi jan kritike pr investimet private, rritjen dhe punsimin. Sistemi arsimor ka nevoj t prmirsoj cilsin dhe relevancn n t gjith sistemin dhe t trajtoj shtjet e prfshirjes n nivelin e mesm dhe t mesm t lart ku nxnsit nga familjet m t varfra dhe studentet femra nga t gjitha kuintilet e t ardhurave jan nn-prfaqsuar n mnyr t dukshme. Rreth 45 pr qind e bizneseve t

9

anketuara kan raportuar vshtirsi n punsimin e puntorve t kualifikuar (ana e kundrt sht se m shum se 50 pr qind e meshkujve t papun prmendn mungesn e arsimit t duhur dhe aftsive si nj arsye pr paaftsin e tyre pr t

gjetur pun). Infrastruktura e shkollave t Kosovs sht e pamjaftueshme, me m shum se gjysmn e shkollave q punojn me dy ndrrime dhe rreth 5 pr qind me tre ndrrime.

Menaxhimi i shkollave dhe universiteteve sht prgjithsisht i dobt, veanrisht n lidhje me monitorimin e regjistrimit, performancs, dhe financave institucionale. N t njjtn koh, sistemi arsimor mbetet i rregulluar dobt, duke rezultuar n cilsi t ult t shrbimeve dhe lidhje t dobta me krkesn e puns (duke prfshir edhe praktikn pr t rinjt). E rndsishmja sht se, dhe n kuadrin e lvizjes drejt prfshirjes universale n arsimin e mesm, strategji t orientuara mir jan t nevojshme pr rritjen e prfshirjes s vajzave dhe grave n arsimin e mesm dhe t mesm t lart dhe pr rritjen e konsiderueshme t numrit t t regjistruarve. N mnyr t ngjashme, vmendje duhet t'i kushtohet mnyrave t ngritjes s numrit t t regjistruarve n shkolla t mesme pr fmijt nga familjet m t varfra, nga t cilat vetm rreth dy t tretat ndjekin shkollat n at nivel. Qeveria sht duke vn si prioritet t lart forcimin e sistemit arsimor dhe ka prgatitur nj strategji shum-vjeare pr zhvillimin e arsimit t prgjithshm dhe t lart. Strategjia, e cila trajton cilsin, zbatimin, dhe shtjet e menaxhimit, duhet t ndihmoj pr t zbutur mungesat e sektorit.

PROGRAMI I BANKS BOTRORE N KOSOV

Q nga viti 1999, Banka Botrore ka dhn dhe/ose menaxhuar rreth 400 milion US $ n Kosov prmes m shum se 30 operacioneve, duke prfshir fondet e mirbesimit. M 1 Mars 2012, ka shtat projekte aktive t kreditimit me angazhim t fondeve q arrijn n 76,8 milion US $ dhe katr fonde t mirbesimit me angazhim total t 8,9 milion US $. Ata ofrojn mbshtetje n nj diapazon t gjer t sektorve, duke prfshir pastrimin e mjedisit dhe rikultivimin e toks,

arsimin, reformn e sektorit publik, mjedisin e biznesit, kadastrat, bujqsin, prfshirjen sociale dhe forcimin e sektorit financiar. Pasi q Kosova nuk ka qen antare e Banks Botrore deri n qershor 2009, t gjitha projektet n Kosov t mbshtetura nga Banka jan financuar prmes granteve nga burime t ndryshme, kryesisht t ardhurat neto t Banks, Fondit t Mirbesimit pr Kosov, pas Fondit t pas-konfliktit, dhe Shoqats Ndrkombtare pr Zhvillim (IDA).

Pas nj serie t letrave t strategjis s prkohshme, Grupi i Banks Botrore (WBG) sht duke prgatitur Strategjin e par katr-vjeare t Partneritetit t Shtetit (SPSH) pr Kosovn, q prfaqson kuadrin e bashkpunimit ndrmjet Grupit t Banks Botrore dhe Qeveris s Kosovs. SPSH propozon nj grup strategjik t aktiviteteve t prqendruara n (i) prshpejtimin rritjes ekonomike n baz t gjer dhe krijimin e vendeve t puns, dhe (ii) prmirsimin e menaxhimit t mjedisit. Figura 12. Portfolio e tanishme sipas sektorit

Dy operacionet e Programit t Politikave Zhvillimore pr Punsim t Qndrueshm (PPZHPQ) kan pr qllim prkrahjen e qeveris pr ruajtjen e nj kornize t qndrueshme makro-fiskale dhe prmirsimin e kushteve pr punsim t qndrueshm. Nprmjet reformave t ndryshme t inspiruara nga PPZHPQ, qeveria ka rritur transparencn, llogaridhnien dhe menaxhimin e shpenzimeve publike, dhe ka hedhur themelet institucionale dhe legjislative pr t cilat Kosova ka nevoj pr punsim t qndrueshm dhe rritje ekonomike. Operacioni i par PPZHPQ, n shum prej 34 milion US $, sht paguar n dhjetor 2011, ndrsa

10

ksti i dyt i PPZHPQ, nj grant prej 49 milion US $, pritet t paguhet gjat tremujorit t dyt t vitit 2012.

Nj numr i projekteve t financuara nga Banka Botrore kan plotsuar operacionin e prkrahjes buxhetore q synon forcimin e klims s biznesit dhe konkurrencs, sidomos (i) Projekti i forcimit t sektorit financiar dhe infrastrukturs s tregut, (ii) Projekti i modernizimit t sektorit publik, (iii) Projekti i asistencs teknike n

mjedisin e biznesit, (iv) Projekti i kadastrs dhe regjistrimit t prons s patundshme, (v) Projekti i bujqsis dhe zhvillimit rural, dhe (vi) Projekti i zhvillimit institucional pr arsim. Sektori i energjis do t bhet nj element qendror i ndihms s Banks n Kosov. Portfolio aktiv prfshin Projektin e pastrimit n sektorin e energjis, i cili trajton shtjet e trashguara mjedisore q lidhen me hedhjen e hapur t hirit nga TC m t vjetr t Kosovs.

11

PROJEKTI I ZHVILLIMIT INSTITUCIONAL PR ARSIM

Datat kryesore: Aprovimi : 13 dhjetor 2007 Hyn n fuqi : 14 dhjetor 2007 Mbyllja: 30 qershor 2013

Financimi n milion dollar amerikan*: Financuesi Financimi T

paguara

T

papaguara

IDA Grant

QK

10

0.7

4.4 5.4

Total kosto e projektit 10.7

*Burimi Client Connection m 1 mars 2012. Shnim: Pagesat mund t ndryshojn nga financimi pr shkak t lvizjeve n kursin e kmbimit n kohn e pagess.

N rrethanat e ndrlikuara sociale, historike, gjeografike dhe ekonomike t Kosovs, prmirsimet n sektorin e arsimit mund t ndihmojn pr t formuar themelet e paqes, pr zvoglimin e varfris dhe rritjen ekonomike. Arsimi sht nj nga sektort e pakt ku kto ambicie strategjike jan artikuluar n plane t detajuara dhe t besueshme t zhvillimit t sektorit. Objektivi i zhvillimit t projektit sht pr t forcuar sistemet, institucionet dhe kapacitetet menaxhuese t nevojshme pr prmirsimin e cilsis s arsimit. Qllimi i prgjithshm afatgjat sht q t ndihmohet Qeveria n zbatimin e Strategjis pr Zhvillimin e Arsimit Parauniversitar n Kosov dhe Strategjis pr Zhvillimin e Arsimit t Lart. Projekti trajton: (i) organizimin dhe financimin e sistemit arsimor n Kosov, (ii) ndrtimin e institucioneve dhe kapaciteteve t menaxhimit pr t nxitur prmirsimin e cilsis n arsimin fillor dhe t mesm, (iii) krijimin e kushteve pr t prezantuar dizajne efikase dhe t duhura dhe t zvogluar ndrrimet e shumta n shkollat e Kosovs, dhe (iv) forcimin e kapaciteteve menaxhuese n nivelet e sistemit dhe ato institucionale pr arsimin e lart.

Rezultatet e arritura:

Ligjet mbi Arsimin Parauniversitar dhe Edukimin e Lart t hartuara dhe miratuara.

Sistemi i menaxhimit dhe informacionit t arsimit (SMIA) sht finalizuar dhe procesi i mbledhjes s t dhnave t shkollave duke prdorur programin ka prfunduar n muajin shkurt.

Baza e t dhnave t planifikimit t shkollave sht finalizuar duke siguruar nj baz t dhnash jashtzakonisht t pasur q duhet t udhheq investimet e ardhshme n infrastruktur. Doracaku pr standardet e shkollave dhe dizajnit pr objektet shkollore parauniversitare sht finalizuar dhe miratuar nga autoritetet, dhe dizajni i shkolls model ka qen sipas standardeve pr efektin e demonstrimit.

Nj total prej 105 shkollave kan marr grante prmes komponentit t grantit pr zhvillimin e shkollave pr t zbatuar aktivitetet e tyre prioritare q lidhen me prmirsimin e cilsis n arsim. Nga ana tjetr, 80 shkolla jan ose duke zbatuar ose duke marr trajnimet e nevojshme pr zbatimin e granteve n vitin 2012.

Zbatimi mbarkombtar i autonomis s financimit t shkollave ka filluar kt vit, pas tre viteve t testimit n disa komuna.

Kshilli Kombtar pr Licencimin e Msimdhnsve sht funksional, dhe dokumentet kryesore q vendosin kornizn pr zhvillimin e msimdhnsve profesional, vlersimin e performancs dhe licencimin jan vn n vend ose jan n fazn e testimit.

Baza e vlersimit t klass 5 e vendosur, kapacitetet pr vlersim kombtar dhe provim jan prmirsuar.

Partnert kryesor: Ekipi i Banks ka punuar bashk me Ministrin e Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis s Kosovs, e cila sht prgjegjse pr zbatimin e prgjithshm, Ministrin e Ekonomis dhe Financave, dhe komunat. Partnert kryesor t zhvillimit prfshijn Komisionin Evropian, GIZ, ADA, SIDA dhe UNICEF-in.

12

*ASISTENCA TEKNIKE N MJEDISIN E BIZNESIT

Datat kryesore: Aprovimi: 14 qershor 2005, Hyn n fuqi: 17 tetor 2005 Mbyllja: 31 maj 2012

Financimi n milion dollar amerikan*:

Financuesi Financimi T

paguara

T

papaguara

IBRD/ IDA Grant

7.00

5.47 1.91


*Burimi Client Connection m 1 shtator 2011. Shnim: Pagesat mund t ndryshojn nga financimi pr shkak t lvizjeve n kursin e kmbimit n kohn e pagess.

Kufizimet kryesore t raportuara nga firmat n Kosov n anketn e mjedisit t biznesit n Kosov 2003 kan qen konkurrenca e padrejt ose joformale, pasiguria e politikave rregullative, korrupsioni, dhe kostoja dhe mundsia pr t marr financim. Kto rezultate pasqyrojn, n shkall t ndryshme, (i) regjimin e dobt rregullator pr ndrmarrjet, dhe (ii) sistemin akoma rudimentar t drejtave t prons. Shkalla e lart e pasiguris s politikave rregullative, kompleksiteti, dhe jo-transparenca rezulton nga fakti se komunat n Kosov jan prgjegjse pr vendosjen e regjimit t prgjithshm rregullativ t ndrmarrjeve. Si rezultat, ka n thelb 30 regjime t ndryshme rregullative n t gjitha komunat. N shum raste, rregullat jan t paqarta, zbatohen dobt, nuk prcaktojn standarde t ofrimit t shrbimeve pr organet e zbatimit, dhe prfshijn zyra ose drejtori t shumta brenda nj komune t caktuar. Pr m tepr, zbatimi i rregulloreve t tilla si licencimi, lejet e ndrtimit, si dhe inspektimet shndetsore dhe tregtare kan qen tejet t rregullta. Objektivi i zhvillimit t projektit sht pr t prmirsuar mjedisin e biznesit n Kosov duke ulur pasigurin e proceseve kryesore rregullative, prmirsimi i ofrimit t shrbimeve prkatse, forcimi i t drejtave pronsore, dhe rritja e transparencs dhe llogaridhnies s institucioneve zbatuese. Projekti sht i ndar n dy komponente kryesore: (i) Integrimi i shrbimeve t bizneseve pr t zvogluar pasigurin rregullative, zvoglimi i barrierave administrative ekzistuese pr t filluar dhe operuar nj biznes, prmirsimi i transparencs dhe llogaridhnies s funksioneve rregullative t administruara nga komunat, dhe lehtsimi i investimeve dhe (ii) rritja e t drejtave t pronsis s prons s patundshme prmes prmirsimit t regjistrimit, politiks dhe kornizs ligjore t tokave, sistemit t regjistrimit t t drejtave t prons s patundshme, dhe rindrtimit t kadastrs.


Pajisjet dhe asistenca teknike sht siguruar pr t prmirsuar pajisjet hardverike dhe programore t regjistrimit t bizneseve, pr t rritur sigurin e t dhnave, dhe pr t testuar lidhjen me komunat, n mnyr q t zgjerohet shtrirja dhe t sigurohet ofrimin i decentralizuar i shrbimeve duke ruajtur parimet e regjistrimit t njfisht, t bazs s t dhnave t vetme, etj.

Krijimi i qendrave komunale t biznesit q shrbejn si nj sportel i vetm pr qytetart dhe ofrimi i kshillave pr lejet, taksat, doganat, dhe proceset e regjistrimit t biznesit.

Krijimi i zyrs s Koordinimit t Projektit, stafit, si dhe pajisjeve brenda Agjencis Kadastrale,.

Renovimi i tre zyrave kadastrale n tre qytete t mdha n Kosov.

Partnert kryesor: Ekipi i Banks ka bashkpunuar me (i) Agjencin e Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID)/ Programin e iniciativs s Qeverisjes Lokale, (ii) Programin Kosovar t Brthamave dhe Prkrahjes pr Bizneset (USAID/Chemonics).

13

PROJEKTI I PASTRIMIT N SEKTORIN E ENERGJIS DHE RIKULTIVIMIT T TOKS

Datat kryesore: Aprovimi : 13 qershor 2006 Hyn n fuqi : 28 shkurt 2007 Mbyllja : 30 dhjetor 2012

Financimi n milion dollar amerikan *:


paguara

T

papaguara

IDA Grant

Grant i qeveris

holandeze

10.5

4.3

3.71

4.2

7.64

0.8


* Burimi Client Connection m 1 shtator 2011. Shnim: Pagesat mund t ndryshojn nga financimi pr shkak t lvizjeve n kursin e kmbimit n kohn e pagess.

Ndotja e ajrit, veanrisht nga pluhuri i krijuar nga termocentralet dhe deponit e hirit afr kryeqytetit t Prishtins, sht nj problem kritik. Ndotja e toks dhe ujrave nntoksore nga deponit e hirit krijon ndikime negative mjedisore, por paraqet nj krcnim m pak t drejtprdrejt pr shndetin publik, sesa ekspozimi i drejtprdrejt ndaj pluhurit n ajr. Prdorimi i praktikave t vjetra minerare, infrastruktura industriale q injoron ndikimet mjedisore, si dhe nj sistem jofunksional i menaxhimit t mjedisit jan faktort kryesor t ekspozimit t lart ndaj rreziqeve shndetsore nga mjedisi. Prve ksaj, deponit e mdha q mbajn materialin e grmuar nga minierat e linjitit zn zona t mdha pran minierave, duke sterilizuar tokn pr prdorime t tjera produktive, ndrsa ish-fabrika e gazifikimit prbhet nga strukturat e shumta q prmbajn kimikate t rrezikshme n kushte t prkeqsuara dhe t rrezikshme. Objektivi i zhvillimit t projektit sht q t: (i) trajtoj problemet mjedisore t trashguara t lidhura me hedhjen e hapur t hirit mbi tok, (ii) ti mundsoj KEK-ut ta liroj tokn pr qllime t zhvillimit t komunitetit, e cila tash sht e zn nga materiali i hequr nga minierat dhe ti mundsoj KEK-ut q t prmirsoj deponin e hirit t Kosovs A dhe (iii) t filloj operacionet strukturore n KEK pr pastrimin e vazhdueshm dhe praktikn e mir mjedisore gjat puns n miniera. Projekti synon t prkrah Qeverin e Kosovs dhe Korporatn Energjetike t Kosovs (KEK) n promovimin e standardeve m t larta pr mbrojtjen e mjedisit dhe qndrueshmrin sociale n sektorin e energjis.


Miniera e harxhuar sht duke u prgatitur q n t t bhet heqja sanitare e hirit nga termocentrali Kosova A. Shndrrimi i sistemit aktual t transportit t hirit t that n transport hidraulik pritet t prfundoj deri n fund t vitit 2011 me nj kontribut prej 1 milion Euro nga Projekti. Materiali i hequr nga termocentrali Kosova B drejtohet tashm nprmjet nj sistemi hidraulik t hirit n miniern Mirash.

Aktualisht 45 pr qind e rehabilitimit t parashikuar t deponive t hirit ka prfunduar. Deri n fund t vitit 2011, objektivi prej 55 pr qind sht i arritshm, q sht objektiv zhvillimor i projektit. Puna ka filluar pr rikultivimin e 650 ha t toks n dispozicion pr zhvillimin e komunitetit, duke prfshir bujqsin, rivendosjen e popullsis dhe/ose habitatet natyrore. Pritet q deri n fund t vitit 2011, 55 pr qind e punimeve do t prfundojn. M shum se 15.000 fidan tashm jan mbjell n deponin e materialit nga miniera dhe 10.000 fidan t tjera jan duke u mbjell.

Heqja e substancave t rrezikshme me prioritetin m t lart nga kazant e magazinimit dhe mbajtsit tjer n vendin e gazifikimit (katran, benzen, fenolet, metanol, komponimet vajore) ka filluar dhe largimi dhe trajtimi pritet t prfundoj deri n fund t vitit 2011.

Personeli i KEK-ut tani sht plotsisht prgjegjs pr aktivitetet e pastrimit dhe rikultivimit t toks.

Partnert kryesor: Ekipi i Banks ka bashkpunuar me Ministrin e Energjis dhe Minierave dhe Ministrin e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor. Korporata Energjetike e Kosovs sht prfituesi kryesor i projektit dhe agjencia e zbatimit. Partnert kryesor t zhvillimit kan prfshir Qeverin Holandeze, USAID, KE, KfW, t cilt jan duke kontribuar financiarisht n Sektorin e Energjis n Kosov, dhe me t cilt ekipi i Banks sht koordinuar ngusht pr shtjet e politikave.

14

*PROJEKTI I FORCIMIT T SEKTORIT FINANCIAR DHE INFRASTRUKTURS S TREGUT (FSSMIP)

Datat kryesore: Aprovimi i projektit fillestar: 13 dhjetor 2007, Aprovimi i financave shtes: 14 qershor 2011 Mbyllja: 30 qershor 2014



paguara

T

papaguara

IDA Grant

IDA Kredi

2.00

6.85

0.92 1.1



Sfondi: Nj vlersim i fiduciar i sektorit financiar (FSFA) i kryer n maj t vitit 2006 vuri n pah dobsi t konsiderueshme institucionale n Bankn Qendrore t Kosovs (BQK), prgjegjse pr rregullimin dhe mbikqyrjen e bankave dhe institucioneve t tjera financiare. Dobsit prkisnin me qndrueshmrin e saj institucionale dhe financiare; me Institucionet Financiare bankare dhe jobankare (IFBJB), rregullimin e matur, kornizn e mbikqyrjes dhe zgjidhjeve t shtjeve dhe infrastrukturn e sektorit financiar. Projekti fillestar kishte pr qllim: (i) forcimin e kapaciteteve institucionale t BQK-s dhe kornizn rregullative dhe mbikqyrse pr bankat dhe institucionet jobankare, (ii) forcimin e industris mikrofinanciare pr t arritur qndrueshmrin dhe zgjerimin e shtrirjes dhe (iii) forcimin e kapaciteteve t Shoqats s Bankave t Kosovs pr t siguruar trajnime t mjaftueshme pr bankat vendore.

Financat shtes: Pas puns n projektin fillestar, jan identifikuar dobsi t tjera dhe nj projekt me financa shtes sht aprovuar nga Bordi i Banks Botrore pr t zgjeruar mandatin e projektit fillestar. Si rezultat i financave shtes, projekti fillestar (i quajtur asistenca teknike n sektorin financiar) u kombinua me financim shtes dhe u quajt FSSMIP.

Objektivat e zhvillimit t projektit jan: (i) rritja e stabilitetit dhe zhvillimit t sektorit financiar, dhe (ii) forcimi i infrastrukturs baz t tregut n sektorin financiar. Komponentt e tjer jan; (i) krijimi i nj sistemi t pagesave bruto n koh reale, (ii) themelimi i nj qendre t vazhdimsis s biznesit, (iii) sigurimi i fondeve fillestare n fondin e sigurimit t depozitave t Kosovs (rasti i par pr nj projekt investiv t Banks Botrore).

Rezultatet e arritura: Forcimi institucional i BQK-s dhe qndrueshmria jan prmirsuar ndjeshm n saj t prgatitjes s nj strategjie zhvillimi t bazuar n tendencat e zhvillimit t tregut dhe rishikimin e burimeve t BQK-s pr alternativat e financimit, duke prfshir (i) ndihmn pr vlersimin funksional, (ii) zhvillimin e planit afatmesm t personelit dhe rishikimin e stimulimeve pr personelin. Projekti i ka ndihmuar BQK-s (i) t rishikoj sektorin bankar dhe kornizn rregullative dhe (ii) t siguroj asistenc pr sektorin e sigurimeve n prgatitjen e kornizs ligjore pr prgjegjsin e pals s tret dhe pr sigurimin e mbikqyrjes s detajuar funksionale dhe vlersimit teknik t liberalizimit t tarifave pr prgjegjsin e pals s tret. Financat shtes hyn n fuqi n shkurt t vitit 2012 dhe do t kontribuojn pr forcimin e mtejshm t infrastrukturs s sektorit financiar.

Partnert kryesor: Ekipi i Banks bashkpunon me Thesarin Amerikan, Fondin Monetar Ndrkombtar (FMN), dhe Qeverin e Gjermanis prmes Kreditanstalt fr Wiederaufbau (KfW).

15

*PROJEKTI I MODERNIZIMIT T SEKTORIT PUBLIK

Datat kryesore: Aprovimi: 4 shkurt 2010 Hyrja n fuqi: 17 qershor 2011 Mbyllja: 30 qershor 2013 Financimi n milion dollar amerikan :


paguara

T

papaguara

IDA Grant

IDA Kredi

3.6

4.4

0

0

3.6

4.4


0 8.0


Megjith prparimin e konsiderueshm t arritur gjat viteve t fundit, Kosova ende ka nevoj pr t prmirsuar menaxhimin e financave publike dhe m tej t shfrytzoj teknologjin e informacionit pr shfrytzuar n mnyr efikase burimet publike t pakta. Kapaciteti i shrbimit civil pr t trhequr, motivuar, dhe mbajtur personelin e kualifikuar sht edhe nj penges urgjente ndaj efikasitetit t institucioneve qeveritare.

Objektivi i zhvillimit t projektit sht q (i) t forcoj punn e organizatave kryesore buxhetore pr formulimin e buxhetit, ekzekutimin e buxhetit, dhe prokurimin publik, (ii) t krijoj themelet pr menaxhimin e pagave me qndrueshmri fiskale dhe menaxhimin efektiv t burimeve njerzore n shrbimin civil kryesor, dhe (iii) t krijoj kushtet pr automatizimin e mtejshm t proceseve t puns t qeveris dhe pr zhvillimin e programeve kompjuterike t e-qeveris.

Rezultatet e pritura:

Prmirsimi i cilsis s formulimit t buxhetit dhe ekzekutimit te organizatat buxhetore pjesmarrse (Ministria e Bujqsis, Ministria e Arsimit, Ministria e Shndetsis, Ministria e Drejtsis dhe Kshilli Gjyqsor), i matur nga indikator specifik.

Rritja e pjesmarrjes s ofertuesve n tendert e prokurimit publik dhe kursimet e kostos nprmjet veprimeve t fitimeve t shpejta dhe moduleve t e-prokurimit.

Nj struktur transparente dhe koherente e pagave dhe gradimit e paraqitur n shrbimin civil, prkrahur nga sistemet e prmirsuara t TIK q mundsojn kontrollet efektive fiskale dhe t menaxhimit n administratn e pagave.

Prmirsimi i siguris, efikasitetit, dhe ndrveprimit t sistemeve t informacionit t Qeveris (me an t centralizimit t ruajtjes s t dhnave dhe mirmbajtjes s sistemeve, standardeve t siguris, si dhe kornizave t ndrveprimit).

Partnert kryesor: Projekti sht prgatitur n bashkpunim t ngusht me Ministrin e Ekonomis dhe Financave (reforma e menaxhimit t financave publike) dhe Ministrin e Administrats Publike (reforma e shrbimit civil, infrastruktura e TIK), q do t jen institucionet kryesore prgjegjse pr zbatimin e projektit. Partnert kryesor zhvillimor prfshijn DFID-in, q ka kontribuar n disa nga aktivitetet q lidhen me prgatitjen e projektit (mbshtetje p.sh. pr hartimin e legjislacionit t shrbimit civil dhe vlersimin e ndikimit financiar t reforms s pagave t shrbimit civil). DFID, Komisioni Evropian dhe USAID kan prkrahur gjithashtu hartimin e planit t veprimit t reforms s menaxhimit t financave publike dhe reformave t prokurimit publik.

16

osovo Off

PROJEKTI I REGJISTRIMIT T PRONS S PATUNDSHME DHE KADASTRS

Datat kryesore: Aprovimi: 4 shkurt 2010 Hyn n fuqi: 17 qershor 2011 Mbyllja: 31 korrik 2015



paguara

T

papaguara

IDA Kredi

IDA Grant

Qeveria e Kosovs

6.74

5.51

1.61

6.74

5.51

1.61

Total kosto e projektit 13.86 0.2 13.86


N Kosov, tregu i pasurive t paluajtshme sht i kufizuar nga trashgimia e saj. Si rezultat i konfliktit t vitit 1999, mijra shtpi u dmtuan apo shkatrruan, deri n 75,000 prona u braktisn, t dhnat e toks u shkatrruan dhe t tjerat u drguan n Serbi, ku edhe mbetn. Shum qytetar humbn qasjen n pronat e tyre, t dhnat e pronsis nuk jan t plota ose jan jo t besueshme; dhe pronat e zbrazta ishin zn n mnyr t paligjshme (rreth 20.000 pretendime mbi pronn, e cila ishte zn n mnyr t paligjshme si rezultat i konfliktit, ende jan duke u proceduar nga Agjencia Kosovare e Prons). Prona e paluajtshme sht tani private, shoqrore, shtetrore, apo n pronsi t ndrmarrjeve publike, shrbimet komunale n pjesn m t madhe jan gjithashtu duke u privatizuar. N vitin 2006, kishte rreth 600,000 ndrtesa t t gjitha llojeve, nga t cilat 250,000 ishin n zonat rurale. Ka rreth 2 milion parcela t toks dhe rreth 350,000 pronar t prons. Institucionet qeveritare jan t dobta, transaksionet e t drejtave pronsore shpesh mbeten paregjistruar deri kur ka nevoj pr dokumentacion pr nj procedur ose kredi, dhe pastaj pronari i regjistruar mund t mos jet n dispozicion.

Objektivi i zhvillimit t projektit sht q t ndihmoj n zhvillimin e tregjeve t toks dhe prons n Kosov dhe pr t prmirsuar sigurin e prons. Projekti trajton nj sr shtjesh, duke: (i) prkrahur n prmirsimin e kapacitetit t Zyrave komunale t kadastrs (ZKK) pr t ofruar shrbime duke rehabilituar ZKK-t dhe kryer regjistrimin sistematik n Sistemin Informativ Kadastral t Toks n Kosov (SIKTK); (ii ) financuar krijimin dhe mirmbajtjen e nj rrjeti reference t vazhdueshm operativ (RRVO) pr t siguruar nj burim t vetm t pikave t referencs pr vzhguesit/matsit, (iii) prkrahur reformn institucionale duke prmirsuar kornizn ligjore dhe normative dhe duke promovuar vetmjaftueshmrin m t madhe financiare pr Agjencin Kadastrale t Kosovs (AKK), dhe (iv) ofruar trajnim pr AKK-n dhe menaxhert dhe personelin e ZKK-ve, zyrn e koordinimit t projektit, vzhguesit privat, dhe aktort tjer kryesor n menaxhimin, planifikimin, temat ligjore, teknike dhe administrative.

Rezultatet e pritura: Projekti u shpall n fuqi m 17 qershor 2011 dhe ka pasur nj fillim t mir. Agjencia Kadastrale e Kosovs (AKK) sht gati pr realizimin e projektit, pasi q ekipi i menaxhimit sht zgjedhur dhe sht duke punuar n mnyr efektive. Grupi i puns pr reformn institucionale t AKK sht themeluar dhe strategjia pr t siguruar qndrueshmrin afatgjat t AKK-s sht prgatitur dhe ndar me Bankn. Komiteti Ndrministror pr Administrimin e Toks sht krijuar dhe sht funksional. Takimet koordinuese t donatorve jan duke u zhvilluar, duke synuar t arrihet sinergjia ndrmjet projekteve t donatorve n fushn e administrimit t toks. Pakot e rndsishme t prokurimit jan n zbatim ose n proces duke u prgatitur. 0.2 milion dollar amerikan jan paguar (deri m 12 mars 2012).

Partnert kryesor: Ekipi i Banks bashkpunon me Ministrin e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor, ZKK, strukturat tjera komunale, dhe AKK. Norvegjia, Suedia dhe Zvicra kan qen t prfshira n administrimin e tokave n Kosov nga viti 2000, dhe PRPPK-ja n thelb bazohet n prvojn e prbashkt. GIZ filloi ofrimin e prkrahjes n vitin 2007 dhe ka plane pr t punuar drejtprdrejt me katr ZKK testuese pr periudhn 2011-13. KE po financon nj njsi brenda AKK-s pr zbatimin e regjistrit t adresave.

17

OPERACIONI I DYT I POLITIKAVE ZHVILLIMORE PR PUNSIM T QNDRUESHM

Datat kryesore: Aprovimi: Nuk sht aprovuar ende Hyn n fuqi: nuk zbatohet Mbyllja: 30 qershor 2012 Financimi n milion dollar amerikan : Financuesi Financimi T

paguara T papaguara

IDA Grant IDA Kredi Qeveria e Kosovs Donator tjer

30.7 0.00 0.00 18.9

Total kosto e projektit 48.7 0 48.7


Objektivi i zhvillimit t projektit sht t prkrah Qeverin e Kosovs n (i) mbajtjen e nj kornize t qndrueshme makroekonomike duke rritur transparencn, llogaridhnien dhe menaxhimin e shpenzimeve publike, dhe (ii) hedhjen e themeleve institucionale dhe legjislative pr t cilat Kosova ka nevoj pr punsim t qndrueshm dhe rritje ekonomike. Programi sht i dyti prej dy operacioneve vjetore q ofrojn prkrahje buxhetore pr Qeverin e Kosovs sipas procedurave t Banks Botrore q prej antarsimit t saj n Grupin e Banks Botrore m 29 qershor, 2009. Prkrahja shkon drejtprdrejt n buxhetin e Kosovs pr t financuar nevojat e prgjithshme buxhetore.


Aktet nnligjore pr zbatimin e Ligjit t Prokurimit Publik dhe rregullat e puns s Agjencis Qendrore t Prokurimit pr t kryer prokurimin e konsoliduar n emr t Qeveris pr kategori t przgjedhura t prokurimit, jan miratuar.

Nj sistem monitorimi dhe rishikimi pr monitorimin dhe shqyrtimin e progresit financiar dhe fizik t shpenzimeve kapitale ka filluar.

T gjitha projektet e mdha kapitale (d.m.th., ato q do t financohen me fondet publike dhe tejkalojn 1 milion euro n kosto) t miratuara n buxhetin e vitit 2012, jan prfshir n bazn e t dhnave t Programit pr Investime Publike pr vitin 2012.

Nj mekanizm q krkon nga t gjitha ministrit t prgatisin indikatort e performancs s programeve me dorzimet e tyre buxhetore ka filluar, dhe indikatort e performancs s programeve jan prfshir n dorzimet buxhetore pr 2012 t t gjitha ministrive.

Rregullorja mbi klasifikimin e vendeve t puns n shrbimin civil q saktson koeficientt n tabeln e re t pagave civile t prfituesit, sht miratuar.

Nj total prej 22 sportelesh t vetme (one-stop-shop) pr regjistrimin e bizneseve jan themeluar n 22 komuna.

Ligji i ndryshuar pr shoqrit tregtare dhe Ligji pr tregtin e brendshme jan miratuar

Rregullorja mbi Regjistrin e Kredive sht miratuar.

Ligji i puns i cili rregullon punsimin dhe marrdhniet e puns sht miratuar.

Programi i punve publike sht prezantuar n vitin 2010, dhe sht zgjeruar n vitin 2011 dhe 2012 pr t nxitur aktivizimin e tregut t puns pr kategorin II t prfituesve t asistencs sociale dhe t papunt pr afat t gjat. Prve ksaj, t gjitha regjistrat e asistencs sociale jan digjitalizuar.

Korniza kombtare e kualifikimeve e Kosovs sht miratuar dhe akreditimi i ofruesve t aftsimit profesional ka nisur.

Partnert kryesor: Ekipi i Banks ka bashkpunuar me Zyrn e Zvendskryeministrit dhe Ministrit t Tregtis dhe Industris, Ministrin e Ekonomis dhe Financave, Ministrin e Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis, Ministrin e Puns dhe Mirqenies Sociale, Ministrin e Administrats Publike dhe Bankn Qendrore t Kosovs. Programi sht i bashk-financuar nga 10 donator ndrkombtar, d.m.th., Republika eke, Danimarka, Komuniteti Europian (KE), Estonia, Finlanda, Italia, Norvegjia, Suedia, Zvicra dhe Shtetet e Bashkuara.

18

PROJEKTI I BUJQSIS DHE ZHVILLIMIT RURAL

Datat kryesore: Aprovimi: 14 qershor 2011 Hyn n fuqi: Mbyllja: 31 korrik 2017 Financimi n milion dollar amerikan :


paguara

T

papaguara

IDA Kredi 20.15

Qeveria e Kosovs 1.00

Prfituesit lokal 13.88



Objektivi i zhvillimit t projektit i ktij projekti sht t ndihmoj Qeverin e Kosovs pr t nxitur konkurrencn dhe rritjen n nn-sektort e blegtoris dhe hortikulturs gjat dekads s ardhshme, nprmjet zbatimit t masave t zgjedhura t strategjis s saj bujqsore dhe zhvillimit institucional. N kt drejtim, projekti do t prkrah transferimin e njohurive n sektorin rural dhe investimet pr t promovuar zhvillimin e qndrueshm rural prmes granteve t zhvillimit rural dhe ngritjes s kapaciteteve t Ministris s Bujqsis, Pylltaris dhe Zhvillimit Rural.

Rezultatet e pritura:

Forcimi i shrbimeve kshilluese rurale, duke br t mundur q fermert komerciale dhe gjysm-komercial dhe agro-prpunuesit t marrin vendime t duhura investimi pr t prmirsuar produktivitetin dhe rritjen;

Rritja e prmirsuar dhe konkurrenca n sektorin e bujqsis prmes dhnies s granteve t zhvillimit rural n nn-sektort e hortikulturs dhe blegtoris pr fermert komercial dhe gjysm-komercial dhe agro-prpunuesit dhe

Prmirsimi i kapacitetit institucional t Ministris s Bujqsis dhe Zhvillimit Rural pr zbatimin e planit kombtar pr zhvillimin e bujqsis dhe zhvillimin rural.

Partnert kryesor: Projekti bazohet n prkrahjen e kaluar dhe t tanishme t ofruar nga qeveria dhe disa donator, prfshir ktu prve tjerash Komisionin Evropian, Agjencin e Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID) dhe Inter-Cooperation (prkrahja zvicerane dhe daneze) pr t nxitur rritjen dhe konkurrencn n sektorin bujqsor dhe pr t ndihmuar t vendosen strukturat institucionale pr menaxhimin e fondeve q do t vihen n dispozicion me programin Instrumenti pr Asistenc Para-Antarsimit pr Zhvillim Rural (IPARD).

19

Si t kontaktoni me ne: Zyra e Banks Botrore n Kosov Rruga PrishtinFush Kosov 10060 Prishtin Republika e Kosovs Tel.: +381 38 224 454 Fax: +381 38 224 452 E-mail: [email protected] www.worldbank.org/kosovo

Documents

ZHVILLIMET E FUNDIT POLITIKE, Stand-By EKONOMIKE …siteresources.worldbank.org/INTKOSOVO/Resources/120514_RKS... · ekonomike dhe për të përmirësuar perspektivat e punësimit